Kapital Cilt 3

KARL MARKS
KAPTAL
NC CLT
ER YAYINLARI
Karl Marks Kapital III
KNC BASKI
KAPTAL
EKONOM POLTN ELETRS NC CLT
KARL MARX
NC KTAP BR BTN OLARAK KAPTALST RETM SREC YAYINA HAZIRLAYAN .REDRCH ENGELS
Karl Marxn Capital, A Critical Analysis of Capitalist Productuon, Volume III, (Progress Publishers, Moscow 1974) adl yaptn ngilizcesinden Alaattin Bilgi dilimize evirmi, ve kitap, Kapital, Ekonomi Politiin Eletirisi, nc Cilt, ad ile, Sol Yaynlar tarafndan ubat 1990 (Birinci bask: Austos 1978) tarihinde yaynlanmtr. Eri Yaynlar tarafndan dzenlenmitir. 2004. erisyayinlari@kurtuluscephesi.org http://www.kurtuluscephesi.com http://www.kurtuluscephesi.org http://www.kurtuluscephesi.net
NDEKLER
11
nsz, .riedrich Engels

NC KTAP
BR BTN OLARAK KAPTALST RETM SREC 29

BRNC KISIM
ARTI-DEERN KRA VE ARTI-DEER ORANININ KR ORANINA DNMES 31 31 43 50 53 55 58 58 59 61 62 63 64 67 73 73 82 89 93 95 97 97 101 BRNC BLM Maliyet .iyat ve Kr KNC BLM Kr Oran NC BLM Kr Orannn Art-Deer Oran ile Bants I. a sabit, d/S deiken 1) a ve S sabit, d deiken 2) a sabit, d deiken, S, ddeki deime yoluyla deiiyor. 3) a ve d sabit, s ve bu nedenle S deiken. 4) d sabit, d, s ve Snin hepsi deiken. II. a deiken 1) a deiken d : S sabit. 2) a ve d deiken, S sabit. 3) a, d ve S deiken. DRDNC BLM Devrin Kr Oran zerindeki Etkisi BENC BLM Deimeyen Sermayenin Kullanmnda Ekonomi I. Genel II. Koullarnda, inin Srtndan Yaplan Tasarruflar III. Enerjinin retilmesinde, letilmesinde ve Binalarda Tasarruf IV. retim Artklarndan Yararlanma V. Bulular Yoluyla Salanan Tasarruf ALTINCI BLM .iyat Dalgalanmalarnn Etkisi I. Hammadde .iyatlarnda Dalgalanmalar ve Bunlarn Kr Oran zerindeki Dorudan Etkileri II. Sermayenin Deer Olarak Ykselmesi, Dmesi, Serbest Kalmas ve Balanmas
113 116
123 125
III. Genel Gornm. 1861-65 Pamuk Bunalm Buna ngelen Yllarn yks. 1845-60 1861-64. Amerikan Sava. Pamuk Ktl. Hammadde Ktl ve Pahall Yznden retim Srecinde Kesintinin En Byk rnei Pamuk Art Dou Hint Pamuu (Surat) i cretleri zerindeki Etki. Makinelerde yilemeler. Pamua Niasta ve Madeni Maddelerin Katlmas. Niasta Halnn iler zerindeki Etkisi. nce plik malatlar. .abrikatrlerin Hilekarl. C o r p o r e V i l i Deneyleri YEDNC BLM Tamamlayc Dnceler
KNC KISIM
129 140 156 179 183 183 184 186
KRIN ORTALAMA KRA DNMES 129 SEKZNC BLM .arkl retim Kollarnda .arkl Sermaye Bileimleri ve Kr Oranlarnda Bundan leri Gelen .arkllklar DOKUZUNCU BLM Genel Bir Kr Orannn Olumas (Ortalama Kr Oran) ve Meta Deerlerinin retim .iyatlarna Dnmesi ONUNCU BLM Genel Kr Orannn Rekabet Yoluyla Eitlenmesi. Piyasa-.iyatlar ve Piyasa-Deerleri. Art-Kr ONBRNC BLM Genel cret Dalgalanmalarnn retim-.iyat zerindeki Etkileri ONKNC BLM Tamamlayc Aklamalar I. retim-.iyatnda Bir Deiiklii Gerektiren Nedenler II. Ortalama Bileimli Metalarn retim-.iyat III. Kapitalistin Telafi Konusundaki Dayand Nedenler
NC KISIM
189 207 207 210 210 211 211 214 215 215 220 223 230
KR ORANININ DME ELM YASASI 189 ONNC BLM Yasann Nitelii ONDRDNC BLM Zt Ynde Etkiler I. Smr Younluundaki Art II. cretlerin, Emek-Gcnn Deerinin Altna Dmesi III. Deimeyen Sermaye elerinin Ucuzlamas IV. Nispi Ar-Nfus V. D Ticaret VI. Hisse Senetli Sermayenin Art ONBENC BLM Yasann elikilerinin Serimi I. Genel II. retimin Genilemesi ile Art-Deer retimi Arasndaki atma III. Sermaye .azlas ve Nfus .azlas IV. Tamamlayc Dnceler
DRDNC KISIM
237 249 267 278 285
META-SERMAYENN VE PARA-SERMAYENN TCARET SERMAYESNE VE PARA TCARETYLE URAAN SERMAYEYE DNMES 237 ONALTlNCI BLM Ticaret Sermayesi ONYEDNC BLM Ticari Kr ONSEKZNC BLM Tccar Sermayesinin Devri. .iyatlar ONDOKUZUNCU BLM Para Ticaretiyle Uraan Sermaye YRMNC BLM Tccar Sermayesi Konusunda Tarihsel Malzeme
BENC KISIM
298 316 327 346 354 369 388 394
KRIN .AZE VE GRM KRINA BLNMES 298 YRMBRNC BLM .aiz Getiren Sermaye YRMKNC BLM Krn Blnmesi, .aiz Oran. Doal .aiz Oran YRMNC BLM .aiz ve Giriim Kr YRMDRDNC BLM Sermaye likilerinin Yzeysel Bir Biimi Olarak .aiz Getiren Sermaye YRMBENC BLM Kredi ve .iktif Sermaye YRMALTlNCI BLM Para-Sermayenin Birikimi. Bunun .aiz Oran zerindeki Etkisi YRMYEDNC BLM Kapitalist retimde Kredinin Rol YRMSEKZNC BLM Dolam Arac ve Sermaye. Tooke ve .ullartonun Grleri
NC KTAP
TM OLARAK KAPTALST RETM SREC 411 BENC KISIM KRIN .AZE VE GRM KRINA BLNMES .AZ GETREN SERMAYE
(DEVAM)
413 424 440 440 446 449 463 486
413 YRMDOKUZUNCU BLM Banka Sermayesini Oluturan Ksmlar OTUZUNCU BLM Para-Sermaye ve Gerek Sermaye I OTUZBRNC BLM Para-Sermaye ve Gerek Sermaye II (Devam) 1. Parann Bor Sermayesine Dnmes 2. Sermayenin ya da Gelirin Bor Sermayesine evrilen Paraya Dnmesi OTUZKNC BLM Para-Sermaye ve Gerek Sermaye III (Son) OTUZNC BLM Kredi Sisteminde Dolam Arac OTUZDRDNC BLM Currency Prlncple ve 1844 Tarihli ngiliz Banka Yasas
502 502 510 511 524 526 541 543
OTUZBENC BLM Deerli Maden ve Kambiyo Kuru I. Altn Rezervinin Hareketi II. Kambiyo Kurlar Asya ile Olan Kambiyo Kuru ngilterenini Ticaret Dengesi OTUZALTINCI BOLM Kapitalist-ncesi likiler Ortaalarda .aiz .aizin Yasaklanmas ile Kilisenin Salad karlar
ALTINCI KISIM
544 566 574 595 605 612 612 619 620 626 647 655 676 684 684 691 694 696 701
ARTI-KRIN TOPRAK RANTINA DNMESI 544 OTUZYEDNC BLM G i r i OTUZSEKZNC BLM .arkllk Rant (Diferansiyel Rant): Genel Grler OTUZDOKUZUNCU BLM .arkllk Rantnn Birinci Biimi (.arkllk Rant I) KIRKINCI BLM .arkllk Rantnn kinci Biimi (.arkllk Rant II) KlRKBRNC BLM .arkllk Rant II Birinci Durum: retim-.iyat Sabit KlRKKNC BLM .arkllk Rant II kinci Durum: retim-.iyat Dyor I. Ek Sermaye Yatrmnn retkenlii Ayn Kalr II. Ek Sermayenin Azalan retkenlik Oran III. Ek Sermayenin Artan retkenlik Oran KIRKNC BLM .arkllk Rant II nc Durum: Ykselen retim-.iyat. Sonular KIRKDRDNC BLM En Kt Ekili Toprak zerinde .arkllk Rant KIRKBENC BLM Mutlak Toprak Rant KIRKALTINCI BLM Arsa Rant. Madencilikteki Rant. Topran .iyat KIRKYEDNC BLM Kapitalist Toprak Rantnn Douu I. Giri II. Emek-Rant III. Ayn-Rant IV. Para-Rant V. Yarclk ve Kk lekli Kyl Mlkiyeti
YEDNC KISIM
712 728 745 766 772
GELRLER VE KAYNAKLARI 712 KIRKSEKZNC BLM l .orml KIRKDOKUZUNCU BLM retim Srecinin Tahlili zerine ELLNC BLM Rekabetin Yaratt Yanlsama ELLBRNC BLM Blm likileri ve retim likileri ELLKNC BLM S n f l a r
777 778 792
EKLER 775 Kapitalin nc Cildine Ek. .. Engels I. Deer Yasas ve Kr Oran II. Borsa DZNLER 795
797 797 802 804 806 809
Kaynaklar Dizini Yazarlar Anonimler Gazete ve Dergiler Parlamento Raporlar ve teki Resmi Yaynlar teki Dillerdeki Szck, Terim ve Deyimler Ksaltmalar
NSZ
MARXIN bayaptnn bu nc kitabn, teorik ksmn sonucunu yayna hazrlamak ayrcalna, ensonu kavumu bulunuyorum. 1885te ikinci cildi yaynladm zaman, hi kukusuz ok nemli birka kesim dnda, nc cildin herhalde yalnzca teknik glkler gstereceini dnmtm. Gerekten de byle oldu. Ne var ki, o zaman, btn yaptn en nemli ksmlarn oluturan bu kesimlerin bana bu denli byk glkler kartabilecei konusunda bir fikrim olmad gibi, yaptn tamamlanmasn bu denli geciktiren dier engelleri de kestirememitim. kincisi ve hepsinden nemlisi, yllardr yaz yazma zamanm en az snra indiren ve imdi bile, yapay k altnda yaz yazmama ancak istisnai durumlarda izin veren, gzlerimdeki zayflkt. stelik, Marxn ve benim daha nceki yaptlarmzn yeni basklar ve evirileri, ve dolaysyla ou kez yeni bir inceleme [sayfa 11] yaplmakszn hazrlanmalar
11
olanaksz gzden geirmeler, nszler ve ekler, vb. gibi geriye braklamayacak baka ivedi iler de vard. Btn bunlardan baka, metni konusunda tm sorumluluunu tadm ve bu nedenle zamanmn byk bir ksmn alan bu yaptn birinci cildinin ngilizce basks vard. Son on ylda uluslararas sosyalist yaznn muazzam artn ve zellikle Marxn ve benim daha nceki yaptlarmn ok saydaki evirilerini biraz izlemi olanlar, bunlarn evirmenlerine yardmc olabileceim ve bu yzden de yaptlarn gzden geirmeyi vicdanen geri eviremeyeceim dillerin saysnn ok snrl olmasn, bir talih eseri saymakta hakl olduumu kabul edeceklerdir. Ne var ki, yazndaki bu art, buna tekabl eden uluslararas ii snf hareketinin kendisinde bir bymenin yalnzca bir belirtisiydi. Ve bu, bana yeni ykmllkler yklyordu. Halk iersindeki faaliyetlerimizin ilk gnnden beri, eitli lkelerdeki ulusal sosyalist ve ii hareketlerinde araclk etme iinin esas ykn omuzlayanlar, Marx ile ben olmutuk. Bu i, hareketin btnndeki genileme orannda artmt. lmne dek burada da asl yk omuzlayan Marx idi. Ama onun lmndensonra, gitgide artan hacimdeki ii tek bama benim yapmam gerekti. O zamandan beri, eitli ulusal ii partileri iin, aralarnda dorudan iliki kurmak kural haline geldi ve bu ok kr ki gitgide artmaktadr. Gene de benden yardm istekleri, teorik almalarm ynnden, benim dileyebileceimden daha sk olmaktadr. u da var ki, benim gibi bu harekette elli yldan fazla bir zaman faal olan bir kimse, bununla ilikisi olan ilere, gecikmeye tahamml olmayan, yerine getirilmesi zorunlu bir grev gzyle bakar. Bizim olaylarla dolu zamanmzda, tpk 16. yzylda olduu gibi, toplumsal konularda salt teorisyenler, ancak gericiliin safnda bulunurlar ve bu nedenle bunlar, szcn tam anlamyla teorisyen bile deil, yalnzca gericiliin savunuculardr. Londrada yaamam nedeniyle parti ilikilerim, kn yalnzca yazmalar ile snrl olduu halde, yazn geni lde kiisel oluyor. Bu olgu ve saylar devaml artan lkelerdeki hareketleri, ve bundan daha da byk bir hzla oalan basn organlarn izleme zorunluluu, beni, tamamlanmas kesintiye tahamml olmayan iler iin, k aylarn, zellikle yln ilk ayn ayrma zorunda brakt. Bir insan yetmiini geince, beynindeki Meynert arm lifleri canskc bir saknganlkla almaya balyor. Zor teorik sorunlarda, araya zaman girdiinde, bunun stesinden eskisi kadar kolay ve abuk gelemiyor. te bu yzden bir k zerinde allan i, eer o k tamamlanmam ise, onu izleyen k, geni lde yeniden balanmak zorunda kalnyor. En g olan beinci ksm iin durum ite byle oldu. Okurun aadaki aklamalardan da grecei gibi, nc cildi baskya hazrlama ii, ikincisinin hazrlanmasndan bsbtn farkl oldu. nc cilt iin, elde, son derece eksik bir ilk taslak dnda hi bir ey yoktu. eitli ksmlarn balanglar kural olarak olduka dikkatle ilenmi ve hatta slup olarak zerinde durulmutu. Ama daha ilerilere
12
gidildike, elyazmas daha da taslak halinde ve eksikti; o anda ortaya kan ve tartma iersindeki asl yerleri ilerde verilecek karara braklan yan-sorunlara dalp gitmeler daha da artyordu; dncelerin in statu nascendi* kaydedildii tmceler daha da uzuyor ve karmak hale geliyordu. Baz yerlerde elyazs ile konunun sunuluu, ar almann [sayfa 12] neden olduu, ve daha balangta, yazarn iini gitgide gletiren ve ensonu onu zaman zaman bsbtn almay brakmaya zorlayan hastaln belirtilerini ve yava yava ilerleyiini aka belli ediyordu. Buna amamak da gerekir. 1863 ile 1867 arasnda Marx, yalnz Kapitalin son iki cildinin ilk taslaklarn tamamlamakla kalmam, birinci cildi baskya hazrlad gibi, Uluslararas Emekiler Birliinin kuruluu ve gelimesi ile ilgili muazzam ii de yerine getirmitir. Bunlarn sonucu olarak, Marx, ikinci ve nc ciltlere son eklini vermekten alkoyan hastaln uursuz belirtileri, daha 1864 ve 1865te grlmeye balamtr. Okunmas ou kez benim iin bile zor olan elyazmasn batan sona. okunabilir bir ekilde yazdrmakla ie baladm. Bu bile epeyce zaman ald. Ancak bundan sonradr ki, asl redaksiyona balayabildim. Bunu en temel noktalarla snrladm. Yeter derecede ak olduu yerlerde ilk taslan niteliini korumak iin elimden geleni yaptm. Marxn adeti olduu zere, konuya baka bir adan bakld ya da hi deilse ayn dncenin farkl szcklerle ifade edildii yerlerde, yaplan yinelemeleri bile ayklamadm. Yaptm deiikliklerin ya da eklemelerin redaksiyon snrlarn at yerlerde, ya da Marxn olgulara dayanan malzemelerini, kendi bamsz varglarma uygulamak zorunda kaldm durumlarda, Marxn anlayna olabildiince bal kalnsa bile, pasajn tamamn keli ayraca aldm ve sonuna admn baharflerini koydum. Dipnotlarmn bazlar keli ayra iersine alnmamtr; ama admn baharflerini koyduum yerlerde btn notun sorumluluu bana aittir. Bir ilk msveddede daima olabilecei gibi, elyazmasnda, daha sonra andrlacan gsteren pek ok imlemler var, ama bu vaatler her zaman yerine getirilmemi. Bunlar, ben, yazarn ileride konuyu gelitirmeyle ilgili niyetlerini aa vurduklar iin, aynen braktm. imdi de ayrntlara gelelim. Birinci ksm asndan, temel elyazmas, ancak esasl snrlamalar ile kullanlabilir durumdayd. Art-deer oran ile kr oran arasndaki bant konusundaki matematik hesabn tamam (bizim nc Blmmz oluturuyor) en bata yer alyor. Oysa bizde Birinci Blmde ele alnan konu daha sonra ve frsat dtke inceleniyordu. Herbiri sekiz dosya sayfas tutan iki dzeltme giriimi burada yararl oldu. Ama bunlar bile, istenilen devamlla batan sona sahip deillerdi. imdiki Birinci Blm iin bunlar anamalzemeyi saladlar. kinci Blm, ana elyazmasndan alnd. nc Blm iin, bu dizi tamamlanmam ma* Olu halinde. -.
13
tematik hesaplar ile, yetmilerden kalma ve, art-deer oran ile kr oran bantsn denklemler halinde ifade eden tm ve nerdeyse tamamlanm bir defter vard. Birinci Cildin byk bir ksmn ngilizceye de evirmi bulunan dostum Samuel Moore, eski bir Cambridge matematikisi sfatyla bu i iin ok daha iyi yetimi bir kimse olarak, bu defteri benim adma redaksiyondan geirme iini stlendi. Arasra elyazmasndan yararlanarak onun yapt zetten, nc Blm derlemi oldum. [sayfa 13] Drdnc Blm iin elde bulunan tek ey balyd. Ne var ki, bu blmn konusu, devrin kr oran zerindeki etkisi, byk nem tad iin, bunu ben kendim yazdm ve bu nedenle de blmn tamam keli ayra iersine alnmtr. Bu almalar srasnda, nc Bmde kr oran iin verilen formlde, genel gereklik kazanmas iin bir deiiklik yaplmas gerei ortaya kt. Beinci Blmden balayarak, baz yer deitirmeler ve eklemeler zorunlu olmakla birlikte, ksmen geriye kalan iin ana elyazmas tek kaynaktr. Bunu izleyen ksma gelince, slup ile ilgili redaksiyonlar dnda asl elyazmalarn hemen hemen batan sona izlemem mmkn oldu. ou devrin etkisi ile ilgili birka pasajn, benim eklemi bulunduum Drdnc Blm ile uyumlu duruma getirilmesi gerekti ve bunlar da gene keli ayra iersine alnarak sonuna admn baharfleri konuldu. En byk glk, cildin btnnde en karmak konunun ele alnd Beinci Ksmda ortaya kt. Ve ite tam bu noktada, Marx, yukarda sz edilen ciddi hastalk nbetlerinden birine yakaland. Burada, gene, ne son eklini alm taslak, ne de hatta anaizgileri sonradan doldurulabilecek bir ema vard; yalnzca bir balang almas ou kez dzensiz bir not yn, yorumlar ve alntlar. nce, bir lde Birinci Ksmda yaptm gibi, boluklar doldurmak, yalnzca deinilmi olan pasajlar geniletmek ve bylece en azndan yazarn tasarlad her eyi aayukar ierebilecek ekilde bu ksm tamamlamaya altm. Bunu en az kez denedim ve her seferinde baarszla uradm ve bylece yitirilen zaman, bu cildin gecikmesinin balca nedenlerinden birisidir. En sonunda yanl yolda olduumu anladm. Bu alandaki ciltlerle yazn batan sona hatmetsem bile, sonunda ortaya koyacam ey, gene de Marxa ait olmayan bir kitap olurdu. Yapabileceim tek ey, mevcut malzemeye elden geldiince bir dzen vermek ve ancak en vazgeilmez ekleri yaparak Gordiyon dmn kesip atmakt. Ve ite bu yolu seerek, bu ksm iin bellibal almalar 1893 ilkyaznda tamamlamay baardm. eitli blmlere gelince, Yirmibirinci-Yirmidrdnc Blmler esas olarak tamamd. Yirmibeinci ve Yirmialtnc Blmler bavurulan alntlarn elenmesini ve baka yerlerde bulunan malzemenin metne katlmasn gerektiriyordu. Yirmiyedinci ve Yirmidokuzuncu Blmler hemen btnyle elyazmasndan alnabildii halde, Yirmisekizinci Blm yer yer yeniden dzenlenmek zorunda kalnd. Ne var ki, asl glk
14
Otuzuncu Blmde bagsterdi. Buradan sonra artk yalnz bavurulan alntlarn gerektii gibi dzenlenmesi deil, her noktada araya giren tmcecikler ve konu-d eylerle, vb. kesintiye urayan ve bir baka yerde gene ou kez rasgele devam eden dnce zincirine gerekli dzeni vermekti. Bylece, yer deitirmeler ve baka yerlerde kullanlanlarn kartlmalar ile Otuzuncu Blm biraraya getirildi. Otuzbirinci Blm gene byk bir sreklilie sahipti. Ama elyazmasnda, bunu, Karklk [sayfa 14] balkl ve ou, para, sermaye, darya altn szmas, ar speklasyon, vb. zerine yirmi iadam ve iktisatnn demelerinden derlenen ve yer yer ksa alayc yorumlarn eklendii, 1848 ve 1857 bunalmlar konusundaki parlamento raporlarndan yaplan alntlardan baka bir ey iermeyen uzun bir kesim izliyordu. O srada geerli olan, para ile sermaye arasndaki bant ile ilgili hemen hemen btn grler, ya yantlar ya da sorular eklinde burada sergileniyor ve anlalan Marx, para piyasasnda grlen ve para ile sermayenin ne olduu konusunda ortaya kan karkl, eletiri ve alayla ele almak istiyordu. Birok giriimlerden sonra bu blmn bir ekle sokulamayacana aklm yatt. Buna ait malzeme ve zellikle Marxn yorumlarn tayanlar, uygun bulduum yerlerde kullanlmtr. Ardndan, olduka dzenli olarak, Otuzikinci Blme koyduum eyler geliyor. Ne var ki, bunu hemen, bu ksmla ilgili akla gelebilecek her ey zerine, yazarn yorumlaryla karm ekilde parlamento raporlarndan yaplan yeni bir alntlar yn izliyordu. Sona doru bu alntlar ile yorumlar gitgide madeni paralarn hareketi ve kambiyo kurlar zerinde toplanyordu ve her trden dnceler ile son buluyordu. Buna karlk Kapitatist-ncesi adl blm (Otuzaltnc Blm) olduka tamamlanm durumdayd. Karklk balkl yerden balayarak, daha nce kullanlanlar dnda kalan btn bu malzemeden, Otuznc Blmden Otuzbeinci Blme kadar olan blmleri meydana getirdim. Sreklilii salamak amacyla. epeyce katmalar olmakszn bunu yapmak kukusuz olanakszd. Srf biimsel nitelikte olmadka bu katmalarn bana ait olduklar aka belirtilmitir. Bu ekilde, ensonu, konuyla ilgili yazara ait btn szleri metne katmay baarabildim. Zaten sylenmi olan eyleri yineleyen ya da elyazmasnn daha fazla ele almad noktalara deinilen kk bir alntlar ksm dnda hi bir ey darda braklmamtr. Toprak rant zerine olan ksm, btn bu ksmn plann Marxn Krknc Blmde (elyazmasnda rant zerine olan ksmn son paras) zetlemek gereini duymu olmasndan da anlalaca gibi, gerektii ekilde dzenlenmi olmamakla birlikte, ok daha tam ilenmi durumdayd. Bu olduka elverili bir durumdu, nk, elyazmas Otuzyedinci Blmle balyor, ardndan Krkbeinci Blmden Krkyedinci Blme kadar olan blmler ve daha sonra da Otuzsekizinci Blmden Krkdrdnc Blme kadar olan blmler geliyordu. En ok uratran
15
ey, farkllk (differential) rant IIye ait tablolar ile, bu snf rantn nc halinin, ait bulunduu Krknc Blmde hi tahlil edilmemi olmasnn ortaya karlmas oldu. Yetmilerde Marx, toprak rant konusundaki bu ksm iin, bsbtn yeni, zel bir incelemeye girimiti. Rus dostlar tarafndan kendisine imrenilecek bir btnlk iersinde salanan, Rusyada 1861 reformundan sonra kanlmaz duruma gelen istatistik raporlar ile toprak mlkiyeti hakkndaki teki yaynlar yllarca Rusa asllarndan incelemi [sayfa 15] ve bu belgelerden alntlar yapm ve bunlarn bu ksmn yeniden yazarken kullanmay dnmt. Rusyadaki hem toprak mlkiyetinin ve hem de tarmsal reticilerin smrlme biimlerindeki eitlilik yznden, bu lke, toprak rantn ele alan ksmda, ngilterenin, snai cretli emekle ilgili olarak birinci ciltte oynad ayn rol oynayacakt. Ne yazk ki, bu plan uygulama frsatn bulamad. Ensonu, Yedinci Ksm tam olarak vard, ama baslabilir duruma gelebilmesi iin nce kesilmesi gerekli sonu gelmez tmceler ieren bir ilk msvedde halindeydi. Son blmn yalnzca balang ksm vard. Gelimi kapitalist toplumun byk gelir biimine, toprak rant, kr ve cretlere tekabl eden byk snf toprak sahipleri, kapitalistler ve cretli emekiler ile, bunlarn varl ile kanlmaz ekilde birarada bulunan snf savam, kapitalist dnemin fiili bir sonucu olarak ele alnp incelenecekti. Marx, bu gibi sonu zetlerini, baskdan hemen nceki sonal redaksiyona kadar tamamlamaz, o sradaki tarihsel gelimeler, amaz bir dzenlilikle teorik nermelerine en gncel kantlar salam olurdu. Szlerini rneklemek iin yaplan aktarmalar ve kantlar ikinci ciltte de olduu gibi, birinciden epeyce daha azdr. Birinci ciltten alntlar, 2. ve 3. baskdaki sayfalara atfta bulunmaktadr. Elyazmasnda daha nceki iktisatlarn teorik anlatmlarna gndermede bulunulduu zaman, kural olarak, yalnz isim verilmektedir; aktarmalar son redaksiyon srasnda eklenecekti. Kukusuz ben bunu olduu gibi brakmak durumunda idim. Yalnz drt parlamento raporu vardr, ama bunlar bol bol kullanlmtr. Bunlar unlardr: 1) Reports from Committees (of the Lower House), Volume VIII, Commercial Distress, Volume II, Part l, 1847-48, Minutes of Evidence. Commercial Distress 1847-48 olarak aktarlmtr. 2) Secret Committee of the House of Lords on Commercial Distress 1847, 1848de baslan Rapor. Tank ifadeleri 1857de baslmtr (nk, 1848de ok uzlatrc grlmtr). C. D. 1848-57 olarak aktarlmtr. 3) Report: Bank Acts. 1857. -Ayn, 1858. Reports or the Committee of the Lower House on the Effect of the Bank Acts of 1844 and 1845 olarak aktarlmtr. Drdnc cilde art-deer teorileri tarihine harhangi bir olanak bulun bulmaz balayacam. [sayfa 16]
16
Kapitalin ikinci cildinin nsznde, Rodbertusta, Marxn gizli kaynan ve ondan daha stn bir ncy kefettikleri hayaline kapldkiar iin o sralarda byk bir yaygara koparan baylarla hesaplamak durumunda kalmtm. Onlara, bir Rodbertus iktisadnn neyi baarabileceini gstermeleri iin bir frsat vermitim. Eit ortalama bir kr orannn, yalnzca deer yasasn bozmakszn deil, bizatih bu yasaya dayanarak nasl meydana gelebilecei ve gelmek zorunda olduunu gstermelerini istemitim. znel ya da nesnel, ama herhalde bilimsel olmayan nedenlerle, kahraman Rodbertusu birinci dereceden bir iktisat yldz olarak gklere kartan bu ayn baylarn bir teki bile buna bir yant getiremedi. Bununla birlikte, bakalar bu sqrun ile ilgilenmeyi zahmete deer buldular. kinci cildin eletirisinde (Conrads Jahrbcher, XI, 1885, s. 45265) Profesr Lexis, dorudan bir zm bulma abas gstermemekle birlikte, bu sorunu ele almtr. yle diyor: Eer eitli trden metalar tek tek ele alnr ve bunlarn deerleri kendi deiim-deerlerine eit ve deiim-deerleri de fiyatlarna eit ya da bunlarla orantl olarak dnlrse, (rikardocu-marksist deer yasas ile, eit ortalama kr oran arasndaki) elikinin zmlenmesi olanakszdr. Ona gre bu zm, ancak eer biz tek tek metalarn deerini emee gre lmekten vazgeer ve yalnzca metalarn retimini bir btn olarak ele alr ve bunlarn toplam kapitalist ve ii snflar arasndaki dalmn dnrsek mmkn olur. ... i snf toplam rnn ancak belli bir ksmn alr, ... kapitalist snfn payna den teki ksm, marksist anlamda art-rn ve dolaysyla, ... art-deeri temsil eder. Sonra kapitalist snfn yeleri bu toplam art-deeri, altrdklar ii saysna gre deil, toprak da sermaye-deer saylmak zere, herbirinin yatrd sermaye orannda aralarnda blrler. Metalarda nesneleen emek birimleri tarafndan belirlenen marksist ideal deerler, fiyatlara tekabl etmeyip, ancak bunlara gerek fiyatlara giden bir deiikliin k noktalar olarak baklabilir. Gerek fiyatlar, eit sermaye miktarlar eit krlar talep ederler olgusuna baldrlar. Bu nedenle baz kapitalistler, kendi metalar iin ideal deerlerden daha yksek, dierleri daha dk fiyatlar salayacaktr. Ama, art-deer kayb ve kazanc, kapitalist snf iersinde birbirini dengeledii iin, toplam art-deer miktar, sanki btn fiyatlar ideal deerlerle orantl imi gibi ayndrlar. Grlyor ki, sorun, burada, herhangi bir ekilde zmlenmi olmamakla birlikte, olduka gevek ve yzeysel de olsa, btnyle alndnda, doru olarak formle edilmitir. Ve bu, aslnda, yukardaki yazar gibi vlger iktisat olmaktan belli bir gurur duyan bir kimseden bekleyebileceimizden fazla bir eydir. Bu, daha sonra tartacamz teki
17
vlger iktisatlarn yaptklar ilerle kyaslandnda, gerekten artcdr. Lexisin vlger iktisad gene de kendisine zg bir tr iersindedir. O, sermaye kazanlarnn aslnda Marxn belirttii ekilde elde edilebileceini, [sayfa 17] ama bu gr kabul etmeye, insan hi bir eyin zorlayamayacan sylyor. Tersine, vlger iktisadn hi deilse daha akla-uygun bir aklama yaptn sylyor, yle ki: Hammadde reticisi, fabrikatr, toptanc ve perakendeci gibi kapitalist satclar, yaptlklar alverite, satnalma fiyatndan daha yksek bir fiyata satmak ve bylece, meta iin kendilerinin dedii fiyata belli bir yzde eklemek suretiyle, hepsi de bir kazan salarlar. Yalnz ii kendi meta iin buna benzer bir ek deer elde edemez; kapitalist karsnda elverisiz bir koul iersinde bulunmas nedeniyle, kendi emeini ona malolduu fiyata, yani geim aralar karlnda satmak zorunluluundadr. u halde, fiyatlara yaplan bu eklemeler, tam etkisini, satn alc ii ynnden korur ve toplam rnn deerinin bir ksnnn kapitalist snfa aktarlmasna neden olur. Sermaye krlar konusunda vlger iktisadn ne srd bu akamann, uygulamada marksist art-deer teorisi ile ayn eye varacan; iilerin Lexise gre de, tpk Marxa gre olduu gibi ayn elverisiz koul iersinde bulunduunu; ii olmayan herkesin metalarn fiyatlarnn zerinde satabildikleri halde iilerin bunu yapamamalar nedeniyle bu soygunun ayn derecede kurbanlar olduunu; bu teoriye dayanarak ngilterede, Jevons ve Mengerin kullanm-deeri ve marjinal fayda teorisinin temeli zerinde kurulduu gibi, hi deilse ayn derecede aklayatkn bir vlger sosyalizmin kurulabileceini grmek iin, insann dnme gcn fazla zorlamasna gerek yoktur. Bana kalrsa, eer Bay George Bernard Shaw bu kr teorisinden haberdar olmu olsayd, Jevons ile Karl Mengeri yle bir yana iter ve gelecein .abian kilisesini bu kaya zerinde yeni batan kurmak iin drtelle ie sarlrd. u da var ki, gerekte bu teori, marksist teorinin yalnzca deiik bir ifadesidir. .iyatlara yaplan btn bu eklemeleri deyen nedir? ilerin toplam rndr. Ve bu, emek metann, ya da Marxn dedii gibi emek-gcnn, fiyatnn altnda satlmas zorunluluu olgusundan ileri gelmektedir. nk, eer retim maliyetlerinin zerinde bir fiyatla satlmalar btn metalarn orlak bir zellii ise ve, daima retim maliyetinin altnda satld iin, erriek bunun tek istisnas ise, emek, bu vlger iktisat dnyasna egemen olan fiyatn altnda satlyor demektir. u halde, bunun sonucu kapitaliste ya da kapitalist snfa giden ek kr, son tahlilde, ancak, iinin, kendi emek-gcnn fiyat iin bir edeeri yeniden rettikten sonra, karl kendisine denmeyen bir ek rn, yani bir artrn, karl denmeyen bir rn ya da art-deer retmek zorunda bulunmas olgusundan ileri gelir ve gelebilir. Lexis, deyimlerini seerken son derece dikkatli bir insan. Yukardaki anlayn kendisine ait olduunu hi bir yerde aka sylemiyor. Ama eer yleyse, kendisinin
18
de dedii gibi, herbirinin Marxn gznde. olsa olsa umutsuz bir budala olduu, sradan vlger iktisatlardan birisi ile deil, vlger iktisat klna brnm bir marksist ile kar karya olduumuz, gn gibi aktr. Bu klk deitirmenin bilinli ya da bilinsiz yaplmas, bizi bu noktada ilgilendirmeyen [sayfa 18] psikolojik bir sorundur. Bunu aratrmaya kalkacak bir kimsenin, Lexis gibi hi kukusuz akll bir adamn nasl olup da bir zamanlar ift maden sistemi gibi bir samal savunduunu aratrmas da yerinde olur. Soruna gerekten bir yant bulmaya ilk kalkan, Die Durchschnittsprofitrate auf Grundlage des Marxschen Werthgesetzes, Stuttgart, Dietz, 1889, balkl kitap ile Dr. Conrad Schmidt oldu. Schmidt, piyasa fiyatlarnn oluumunun ayrntlarn hem deer yasas ve hem de ortalama kr oran yasas ile badatrmaya alyor. Sanayi kapitalisti kendi rnnde, nce, yatrd sermayenin bir edeerini, sonra, karlnda hi bir ey demedii bir art-rn alyor. Ama, bir art-rn elde etmek iin retime sermaye yatrmak zorundadr. Yani, bu art-rn ele geirebilmek iin, belirli bir miktar maddelemi emek kullanmak zorundadr. Kapitalist iin demek ki, yatrd sermaye, bu art-rn elde etmek iin toplumsal bakmdan gerekli maddelemi emek niceliini temsil eder. Bu, her sanayi kapitalisti iin geerlidir. imdi, metalar, deer yasasna gre, retilmeleri iin toplumsal bakmdan gerekli-emekle orantl olarak karlkl deiildii ve, kapitalisti ilgilendirdii kadaryla, art-rnn yapm iin gerekli-emek, sermayesinde birikmi gemite harcanm emek olduu iin, buradan, art-rnlerin birbirleriyle, bunlarda fiilen maddelemi emekle orantl olarak deil, bunlarn retimleri iin gerekli sermayelerin miktarlaryla orantl olarak deiilecekleri sonucu kar. u halde, her birim sermayeye dey pay, retilmi bulunan btn art-deerler toplamnn, bunlarn retiminde harcanan sermayelerin toplamna blnmesne eittir. Buna gre, eit miktarda sermayeler. eit uzunluktaki zaman aralklarnda eit krlar salar ve bu, art-rnn bylece hesaplanan maliyet fiyatnn, yani ortalama krn, karl denen, hem de denmeyen rnn maliyet fiyatna eklenmesiyle ve hem karl denen, hem de denmeye rnn, bu artan fiyat ile, satlmasyla gerekletirilir. Ortalama kr oran, Sohmidtin de dedii gibi, deer yasas tarafndan belirlenen ortalama meta fiyatlarn dikkale almadan biimlenir. Bu yap son derece ustacadr. Tamamen hegelci bir rnee gre biimlenmitir, ama hegelci yaplarn ounluu gibi doru deildir. Artrn ya da karl denen rn hi farketmez. Eer, deer yasas, ortalama fiyatlar iin de dorudan doruya geerli ise, bunlarn her ikisinin de, retimleri iin gereken ve retimlerinde harcanan toplumsal bakmdan gerekli-emekle orantl, fiyatlara satlmalar zorunludur. Deer yasas, daha balangta, kapitalist dnce biiminden kaynaklanan bir fikre, sermayeyi oluturan gemie ait birikmi emein yalnzca belli bir
19
hazr deerler toplam olmayp, retimde ve krn oluumunda bir etmen olduu iin, ayn zamanda deer reten bir ey ve dolaysyla kendine ait deerden daha byk bir deerin kayna olduu fikrine kar kmtr; bu yasa, yalnz canl emein bu nitelie sahip bulunduunu saptar. Kapitalistlerin, sermayeleri ile orantl eit krlar bekledikleri ve [sayfa 19] sermaye yatrmlarna, krlarnn bir tr maliyet fiyat gzyle baktklar ok iyi bilinir. Ne var ki, eer Schmidt, bu anlay, ortalama kr oranna dayanan fiyatlar ile deec yasasn badatrmada bir ara olarak kullanmaya kalkrsa, bu yasay onun ortak belirleyici etmenlerinden biri olarak, yasann tmyle elitii bir dnce halinde niteleyerek, deer yasasnn kendisini yadsm olur. Ya birikmi emek, ayn canl emek gibi deer yaratr. Bu durumda deer yasas, geerli deildir. Ya da bu emek, deer yaratmaz. Bu durumda da Schmidtin aklamas deer yasas ile badarnaz. Schmidt, zme olduka yakn olduu bir srada yolunu armtr, nk, herbir metan ortalama fiyatnn deer yasasna uyduunu gstermek iin bir matematiksel formlden baka bir eye gereksinmesi olmadna inanyordu. Ne var ki, hedefe ok yaklamken, bu konuda yanl bir yola sapmakla birlikte, kitapnn geri kalan ksm, Kapitalin ilk iki cildinden daha fazla sonular nasl bir anlayla karttn gstermektedir. Marxn, nc cildin nc ksmnda, kr orannn o zamana kadar doru aklamas yaplmam olan dme eilimi konusunda gelitirdii doru aklamay bamsz olarak bulma, ve gene, ticari krn snai art-deerden geldiini aydnla kavuturma ve faiz ile toprak rant konusunda, Marxn nc cildin drdnc ve beinci ksmlarnda gelitirdii fikirlere onu daha nce gtren birok gzlemlerde bulunma onuru ona aittir. Daha sonraki bir makalesinde (Neue Zeit, 1892-93, n3 ve 4) bu sorunu zme abasnda, Schmidt, farkl bir yol tutar. Sermayenin, ortalamann altnda kr salayan retim kollarndan, ortalamann zerinde kr salayan retim kollarnda, ortalamann zerinde kr salayan rretim kollarna aktarlmasna neden olan rekabetin ortalama kr orann yarattn ne srer. Rekabetin krlarn eitlenmesinde byk bir rol oynad, yeni bir bulu deildir. Ama imdi Schmidt, krlardaki bu dengelenme hareketinin, fazla miktarda retilmi metalarn sat fiyatlarnn, toplumun, bunlar iin, deer yasasna gre deyebilecei bir deer byklne indirgenmesi ile ayn ey olduunu tantlamaya alyor. Marxn, kitabn kendisinde yapt tahliller, bu yolun da gene hedefe gtremeyeceinin ak kantlardr. Schmidtten sonra P. .ireman bu sorunu ele ald. (Conrads Jahrbcher, dritte .olge, III, s. 793.) Marksist tahlillerin teki yanlar zerindeki dncelerine burada girmeyeceim. Bunlar, Marxn yalnzca aratrd yerlerde, tanm yapmak istedii ve, genellikle Marxn yaptlarnda, insann deimeyen, hazrlop, her zaman iin geerli tanmlar
20
bulabilecei gibi yanl varsaymlara dayanmaktadrlar. eyler ile bunlarn birbirleriyle ilikileri sabit deil deiken olarak kabul edilip kavrandnda, bunlarn zihinsel imgeleri, fikirlerin de ayn ekilde deiim ve dnme bal bulunaca; ve bunlarn kat tanmlar iersinde hapsedilmi olmayp, tarihsel ya da mantksal oluum sreleri iersinde gelitikleri apaktr. Bu, hi kukusuz, Marxn birinci kitabnn balangcnda, sermayeye [sayfa 20] ulamak zere tarihsel ncl olarak basit meta retiminden niin yola ktn mantksal ve tarihsel bakmdan ikinci dereceden bir biimde, kapitalist biimde deiiklie uram bir metadan deil de basit bir metadan hareket ettiini aydnla kavuturmaktadr. Ne var ki, .ireman bunu kesinlikle grememektedir. Bunlar ve daha baka deiik itirazlara yolaabilecek teki yan konular en iyisi bir yana brakalm ve hemen sorunun zne girelim. Teori, .iremana, belli bir art-deer orannda, art-deer orannn, kullanlan emek-gc ile orantl olduunu retirken, o, deneyimden, belli bir ortalama kr orannda, krn, kullanlan toplam sermaye ile orantl olduunu reniyor. O, bunu, krn yalnzca greneksel bir grng (onun dilinde bu, belirli bir toplumsal oluuma aittir ve onunla varolup yokolan bir ey demektir) olduunu syleyerek aklyor. Varl dpedz sermayenin varlna baldr. Sermaye kendisi iin bir kr salayacak kadar gl olmak kaydyla, rekabetin zoruyla, kendisine, btn sermayeler iin eit bir kr oran da salar. Eit bir kr oran olmakszn kapitalist retim dpedz olanakszdr. Bu retim biimi veri olduuna gre, bireysel kapitalist iin kr miktar, belli bir kr oranna, yalnzca sermayesinin byklne baldr. te yandan, kr, art-deerden, karl denmeyen emekten ibarettir. Peki yleyse, bykl emein smr derecesine bal bulunan art-deerin, bykl kullanlan sermaye miktarna bal bulunan kra dnmesi nasl oluyor? Deien ve deimeyen sermaye ... arasndaki orann en byk olduu btn retim kollarnda metalarn deerlerinin zerinde satlmalaryla; ama, bu ayrca, deimeyen ve deien sermaye arasndaki s : d orannn en kk olduu retim kollarnda, metalarn deerlerinin altnda ve ancak s : d orannn ortalama belli bir rakam temsil ettii retim kollarnda gerek deerleri zerinden satldklar anlamn da tar. Bireysel fiyatlar ile bunlarn kendi deerleri arasndaki bu tutarszlk, deer ilkesini rtr m? Asla. nk baz metalarn fiyatlar deerlerinin zerine ykselirken, tekilerin fiyatlar ayn miktarda dtkleri iin fiyatlarn toplam, deerlerin toplamna eit kalr ... sonunda bu uyumsuzluk ortadan kalkar. Bu uyumsuzluk bir dzensizliktir; ne var ki, pozitif bilimlerde nceden bilinebilir bir dzensizlie bir yasann rtlmesi gzyle baklmas olaan deildir. Yukardaki szler, Dokuzuncu Blmdeki ilgili pasajlarla karlatrlrsa .iremann gerekten, dikkati eken bir noktaya parmak bast grlecektir. Ne var ki, onun bu gl makalesinin hi de layk
21
olmad ekilde souk karlan, .iremann tam ve kapsaml bir zme ulaabilmesi iin bu bulutan sonra bile daha ne kadar ok konular birbirine balayan ara halkaya gereksinme bulunduunu gstermektedir. ok kii bu soruna ilgi duyduu halde hl parmaklarn yakmaktan korkuyorlard. Ve bu, yalnz .iremann buluunu yarm brakmasyla deil, marksist tahlil konusundaki anlaynn inkar kabul etmez yanll ve bu yanl anlaya dayanarak bu konuda yapt genel eletiri ile de aklanmaktadr. [sayfa 21] G bir konuda kendisini gln duruma drme frsatin Zurichli Herr Profesr Julius Wolf hi karmamaktadr. Bize, btn sorunun nispi art-deerde zmlendiini sylyor (Conrads Jahrbcher, 1891, dritte .olge, II, S. 352 ve devam). Nispi art-deer retimi, deimeyen sermayenin deien sermaye karsnda artmasna dayanr. Deimeyen sermayedeki bir fazlalk, iilerin retici glerinde bir fazlal ngrr. retici gteki bu fazlalk (iilerin yaam gereksinmelerini ucuzlatmak yoluyla) art-deerde bir fazlalk meydana getirdii iin, artan art-deer ile, toplam sermayede deimeyen sermayenin payndaki art arasnda dorudan bir bant kurulur. Deimeyen sermayedeki bir fazlalk, emein retici gcnde bir fazlal belirtir. Deien sermayenin ayn kalmas ve deimeyen sermayede bir art ile art-deerde de Marxa gre bir art olmas gerekir. nmeze konulan sorun buydu. Gerekte Marx, birinci ciltte yzlerce yerde bunun tam tersini sylemektedir; Marxa gre, deien sermaye azald zaman, nispi artdeerin deimeyen sermayedeki art ile orantl olarak artaca iddias, btn parlamento hitabet sanatn utandracak kadar artcdr; gerekte Herr Julius Wolf, nispi ya da mutlak art-deer kavramlarn, ne nispi ve ne de mutlak olarak hi mi hi anlamadn her satrnda ortaya koymaktadr; ne var ki, kendisi iin syledii, ilk bakta, insan kendisini gerekten bir curcuna a iersine dm gibi hissediyor szleri, btn makalesi iersinde tek doru szdr. Ama btn bunlarn ne deeri var? Herr Julius Wolf, parlak buluundan ylesine gurur duymaktadr ki, bunun iin Marxn ardndan vgler dzmekten ve kendi usuz bucaksz budalaln, onun [Marxn] kapitalist ekonomiyi eletirme sisteminde gsterdii dikkatin ve uzak grlln yeni bir kant olarak gklere karmaktan kendisini alkoyamamaktadr. Ama ardndan daha da enfesi geliyor. Herr Wolf diyorlar ki: Ricardo da ayn ekilde, eit bir sermaye yatrmnn, tpk ayn emek harcamasnn, ayn art-deer (nicelii bakmndan) yaratmas gibi, eit bir art-deer (kr) saladn iddia etmiti. Ve imdi sorun, bunlarn birbirleriyle nasl badat idi. Ama Marx, sorunun bu ekilde konulmasn kabul etmiyordu. O, her trl kukunun tesinde (nc ciltte) tantlamtr ki, ikinci neri, deer yasasnn zorunlu bir sonucu olmad gibi, kendi deer yasasyla bile elimektedir ve bu nedenle ... derhal reddedilmesi gerekir. Ve bunun zerine Wolf, hangimiz, Marx m yok-
22
sa ben mi bir hata yaptm diye yoklamaya balar. Karanlkta bir yol bulmaya alann kendisi olduu, doal olarak hi aklma gelmez. Bu sekin para zerinde bir tek bo szck sylemi olsaydm, okurlarma saygszlk etmi olur, durumun komikliini grememi olurdum. Yalnz u kadarn eklemek isterim ki, Conrad Schmidtin yukarda sz edilen yaptnn, dorudan doruya Engels tarafndan ilham edildii konusunda profesrler arasnda yapld ne srlen dedikoduyu ortaya dkmek iin bu frsattan yararlanmada gsterdii kstahlk, bir [sayfa 22] zamanlar, Marxn nc ciltte hi kukuya yer vermeyecek ekilde tantlam olduunu sylemeye cesaret ettii kstahla uygun dmektedir. Herr Julius Wolf! Sizin yaadnz ve ekitiiniz dnyada, bakalarnn nne aka bir sorun atan kimsenin, bunun zmn gizlice yakn dostlarna szdrmas olaan saylabilir. Sizin bu trden eyler yapabileceinize ben inanmaya hazrm. Ama benim yaadm dnyada bir kimsenin bu gibi zavallca hilelere bavurma gereksinmesi duymayacan bu nsz tantlam olacaktr. Marxn lmnn hemen ardndan Bay Achille Loria, Nuova Antologiada (April 1883) onun zerine alelacele bir makale yaymlad. Yaznn bandaki yanl bilgilerle dolu yaam yksn, toplumsal, siyasal ve yaznsal yaptlarnn bir eletirisi izliyordu. Marxn materyalist tarih anlayn tahrif ediyor ve byk bir amacn peinde olduunu aa vuran bir gvenle arptyordu. Ve bu amaca en sonunda ulalyordu. Ayn Bay Loria, 1886da, La teoria economica della constituzione politica adl bir kitap yaymlad ve burada, hayretten az ak kalan adalarna, 1883te kasten ve tamamen yanl yorumlad Marxn tarih anlaynn kendi buluu olduunu ilan etti. Marksist teori, doal olarak. burada epeyce darkafal bir dzeye indiriliyor ve kitap, drdnc snf rencisi iin bile gzyumulamayacak budalaca tarihsel rnekler ve kantlarla dolu bulunuyordu. Ama ne zarar var? Siyasal koullarn ve olaylarn her yerde daima buna tekabl eden iktisadi koullarla akland konusundaki bulu, burada ne srld gibi 1845te Marx tarafndan deil, 1886da Bay Loria tarafndan yaplmt. En azndan, o, bunu, hemerilerine ve kitab .ransada ktktan sonra baz .ranszlara da yutturmay becermi ve talyan sosyalistleri, anl-anl Loriay arlm tavuskuu tylerinden yolma frsatn bulana kadar, imdi de talyada, yeni bir a aan tarih teorisinin yazar olarak poz yapabilirdi. u var ki, bu, Bay Loria nn tutumunun ancak kk bir rneidir. O, bize, Marxn btn teorilerinin, bir bilinli bilgiilie (un consapute sofisma) dayand; ve yanltclk [paralogism] (sapendolit tali) olduklarn bildii halde bile yanltclk yapmaktan vazgemedii vb., konusunda gvence veriyor. Ve okurlar zerinde, Marxa, kk ayak oyunlarn bizim Padual profesr gibi ayn zavall yalanlarla tezgahlayan Loriavari ne id belirsiz bir tredi gzyle bakmalar iin bir dizi benzer aalk imalarla gerekli etkiyi yaptktan sonra, onlara nemli bir srr
23
aklyor ve bizi dndrp dolatrp tekrar kr oranna getiriyor. Bay Loria diyor ki: Marxa gre, bir kapitalist sanayi kuruluunda retilen art-deer (bunu, Bay Loria, burada, krla bir tutuyor) miktar, burada kullanlan deien sermayeye baldr, nk deimeyen sermaye kr salamaz. Ama bu, geree aykrdr. nk uygulamada kr, deien sermayeye deil, toplam sermayeye baldr. Ve Marxn kendisi bunu gryor (Buch I, Kap. XI - Karl Marx, Kapital, Birinci Cilt, Onnc Blm, Sol Yaynlar, Ankara 1975. -Ed.) ve yzeyde olgularn teorisiyle eliir [sayfa 23] grndklerini kabul ediyor. Ama o, bu elikinin stesinden nasl geliyor? Okurlarna, daha sonraki henz yaynlanmam bir cildi salk veriyor. Loria, kendi okurlarna, Marxn yazmay hi bir zaman dnmediine inand bu cilt hakknda zaten bilgi vermiti, imdi ise zafer lklar atyor: Henz yaynlanmad halde, Marxn kendisine kar olanlara kar daima ne srd bu ikinci cildin, bilimsel kantlar getirmeyi beceremedii zaman bavurduu kurnazca bir bahane (uningegnoso spediente ideato dal Marx a sostituzione degli argomenti scientifici) olduunu iddia etmekte asla haksz deildim. Ve btn bunlardan sonra her kim Marxn, lillustre [nl. -.] Loria ile ayn bilimsel sahtekarlar snfna girdiine inanmazsa, iflah olmaz birisidir. Hi deilse u kadarn renini bulunuyoruz: Bay Loriaya gre, marksist art-deer teorisi, genel bir eit kr orannn varl ile kesenkes badaamaz. Bundan sonra ikinci cilt ve onunla birlikte benim tam bu nokta zerindeki aktan aa itirazm yaynland. Eer Bay Loria bizler gibi utanga bir Alman olsayd, biraz olsun utan duyabilirdi. Ama o, scak bir iklimden gelen kendini beenmi bir gneylidir ve kendinin de tanklk edebilecei gibi orada serinkanllk doal bir gereksinmedir. Kr oran ile ilgili sorun aktan aa ortaya konulmutur. Bay Loria, bunun zmlenemez olduunu aka ilan etmitir. Ve ite imdi tam bu nedenle, onu herkesin gz nnde zmleyerek kendisini am olacaktr. Bu mucize, Conrads Jahrbcher, neue .olge, Buch XX, s. 272 ve devamnda, Conrad Schmidtin sz edilen kitap ile ilgili bir makalede baarlmtr. Loria, ticari krn nasl yapldn Schmidtten rendikten sonra, birdenbire her ey zmlenmi oldu. Deerin, emek-zaman ile be!lrlenmesi, sermayelerinin daha byk bir ksmn cretlere yatran kapitalistlere avantaj salayaca iin, retken olmayan (yani ticari) sermeye, bu ayrcalkl kapitalistlerden daha yksek bir faiz (yani kr) ekebilir ve bylece, bireysel sanayi kapitalistleri arasnda bir eitlik salayabilir. ... rnein, eer A, B, C, sanayi kapitalistlerinin herbiri, retimde 100 ign ve srasyla 0, 100, 200 deimeyen sermaye kullansa ve eer 100 ign iin cretler 50 ign tutsa, bunlarn herbirisi 50 ignlk art-deer elde eder ve kr oran, birinci kapitalist iin %100, ikinci iin %33,3 ve nc iin %20 olur. Ama eer drdnc bir D kapitalisti, Adan 40 ign deerinde, Bden 20 ign
24
deerinde, bir faiz (kr) talep eden 300lk bir verimsiz sernaye biriktirni olsa, A ve B kapitalistlerinin kr oran, tpk C gibi %20ye der, oysa 300l sermayesi ile D, 60lk bir kr ya da dier kapitalistler gibi %20lik kr oran salam olur. te bylesine artc bir ustalkla lillustre Loria, on yl nce zmlenemez diye ilan ettii sorunu bir rpda zmleyiveriyor. Ama [sayfa 24] ne yazk ki, bu retken olmayan sermayenin sanayicilerden ortalama kr oran zerindeki fazla krlarn szdrma ve tpk toprak sahibinin kiracnn art-karn toprak rant diye cebe indirmesi gibi bunu kendi cebinde alkoyma gcn nereden aldnn srrn bize aklamyor. Aslnda ona kalrsa, bunun, sanayicilerden toprak rantna benzer bir hara toplayarak bu yoldan ortalama bir kr orann oluturan tccarlar olmas gerekiyor. Hemen herkesin bildii gibi ticari sermaye gerekten de genel kr orann oluturmakta ok nemli bir etmendir. Ne var ki, ancak ekonomi politii iten ie kmseyen bir kalemor, bu sermayenin, genel kr oran daha ekil almadan nce bile, bu genel oranndaki btn art-deer fazlaln emme ve stelik herhangi bir tanmaz mlkiyete gereksinme olmakszn bunu kendisi iin toprak rantna evirme sihirli gcne sahip bulunduunu iddia edebilir. Bundan daha az artc olmayan bir iddia da, ticari sermayenin, art-deerleri, ortalama kr orann tp tpna karlayan belirli sanayicileri kefetmesi ve marksist deer yasasnn bu talihsiz kurbanlarnn ilesini, bunlara ait rnleri, bir komisyon bile talep etmeksizin onlar adna bedavadan satmak suretiyle hafifletmeyi kendisi iin bir ayrcalk saymasdr. Marxn bylesine sefil hilelere bavurmaya gereksinmesi olduunu hayal etmesi iin bir insann ne denli arlatan olmas gerekir! Ne var ki, onu kuzeyli rakipleriyle, szgelii, o da daha dnk ocuk olmayan Herr Julius Wolf ile karlatrdktan sonradr ki, nl Loria btn grkemiyle parlar. Herr Wolf, Sozialismus und kapitalistische Gesellschaftsordnung zerine olan kaln kitabnda bile, talyann yannda enileyen kpek enii gibi kalr. Marx da, bakalarndan ne daha fazla, ne de daha az, ancak Bay Loriann kendisi kadar bilgi, yanltc, palavrac ve arlatan diye kabul eden Marxn yazmaya gc yetmeyeceini ve hi bir zaman da yazamayacan ok iyi bildii halde, ba dara dt zamanlarda, teorisini bir sonraki ciltte tamamlayacan aka vaadettiini syleyen, maestronun ender srda yannda, ne kadar da beceriksiz kaldn syleyerek, onu kmseyecek ve bir patavatszlk edecektim. Snrsz bir kstahlkla birlikte g durumlardan bir ylanbal gibi syrlma hneri, yedii tekmelere kahramanca gs germesi, bakalarnn baarlarn elabukluu ile armas, arsz bir amatayla reklamclk, dost lklar ile nn yayma abas-btn bunlarda ona kim rakip olabilir ki? talya klasizmin lkesidir. Modern zamanlarn afann skt byk adan beri, Danteden Garibaldiye kadar ei bulunmaz klasik
25
yetkinlikte grkemli kiiler yetitirmitir. Ama yozlama ve yabanc egemenlik dnemi de, ona, aralarnda zellikle iki belirgin tipin, Sganarelle ve Dolcamarann da bulunduu klasik insan msveddelerini miras brakmtr. Bunlarn her ikisinin klasik bir bileimi bizim illustre Loriada [sayfa 25] kiilemitir. Konuyu balarken okurlarm Atlantiin kar kysna gtrmem gerekiyor. New Yorklu Dr. (tp) George C. Stiebeling de, soruna bir zm ve hem de ok basit bir zm bulmutur. Gerekten de ylesine basit bir zm ki, kendisini ne orada, ne de burada kimse ciddiye almamtr. Bu, onu fkelendirmi ve byk suyun her iki yakasnda yaynlanan sonu gelmez kitapk ve gazete makalelerinde bunun hakszlndan ac ac yaknmtr. Kendisine, Neue Zeitta, btn zmnn matematik bir yanlgya dayand anlatlmt. Ama bu onu pek etkilemedi. Marx da pek ok matematik yanllar yapmt, ama gene de pek ok eyde hakl kmt. yleyse imdi Dr. Stiebelingin zmne bir gzatalm. Eit sermayeler ve eit zaman uzunluklaryla alan ama deimeyen ve deien sermayeler arasndaki orann farkl olduu iki fabrika alyorum. Toplam sermaye (s + d) = y ve deimeyen ve deien sermayelerin oranndaki fark = x olsun. I. fabrika iin y = s + d, II. fabrika iin y = (s - x) + (d + x). Bu durumda, I. fabrika iin art-deer oran = s/d, ve II. fabrika iin = k/d+xdir. Toplam sermaye y, ya da s + d, belli bir zamanda kendisi kadar byd toplam art-deere (a) ben, kr (k) diyorum; demek ki: k = adr. u halde I. fabrika iin kr oran = k/y, ya da s/a+d ve II. fabrika iin gene k/y, ya da a/(s+x)+(d+x), yani gene = a/s+d. Sorun ... bylece yle bir durum alr ki, deer yasas gereince, eit sermaye ve eit zaman ve ama eit olmayan canl emek miktarlar ile, art-deer orannda bir deime, ortalama kr orannda bir eitlenmeye neden our. (G. C. Stiebeling, Das Werthgesetz und die Profitrate, New York, John Heinrich.) Yukardaki hesap ne denli ho ve aydnlatc olursa olsun, Dr. Stiebelinge gene de bir soru sormak gereini duyuyoruz: I. fabrikann rettii art-deer miktarnn, II. fabrikann rettii art-deer miktarna eit olduunu nereden biliyor? s, d, y ve xin, yani hesaptaki teki btn etmenlerin, her iki fabrika iin eit olduunu aka sylyor, ama ann hi szn etmiyor. Yukarda sz edilen art-deer miktarnn her ikisini de cebirsel olarak a ile gstermesinden, bunlarn mutlaka eit olacaklar sonucu kmaz. Oysa asl kantlanmas gereken ey budur, nk Bay Stiebeling fazla kafa yormadan, kr da (k) art-deerle ayn ey sayyor. imdi ortada ancak iki k var. Ya her iki a da eittir, iki fabrikada da eit miktarlarda art-deer retilmektedir ve bu yzden, iki sermaye de eit olduu iin eit miktarlarda kr salamaktadr. Bu durumda Bay Stiebeling, aslnda kantlamak durumunda olduu eyi daha balangta gerek diye alm oluyor. Ya da, bir fabrika dierinden daha fazla art-
26
deer retiyor ; bu durumda da btn hesab altst oluyor. Bay Stiebeling, dalar kadar hesab bu matematik yanlg zerine kurmak ve bunlar halka sergilemek iin ne cann, ne parasn esirgemitir. Srf gnl huzuru iin kendisini temin ederim ki, bunlarn hemen [sayfa 26] hepsi ayn derecede yanltr ve byle olmad pek az durumda da, onun tantlamaya altndan bsbtn farkl bir eyi tantlamaktadr. rnein, 1870 ve 1880 Amerikan saym rakamlarn karlatrarak, kr orannn fiilen dtn tantlar, ama bunu yanl yorumlar, ve bu deneyime dayanlarak Marxn srekli kararl kr oran teorisinin dzeltilmesi gerektii sonucunu kartr. Bu nc cildin nc ksmndan, bu marksist kararl kr oran teorisinin tamamen Bay Stiebelingin hayalinin bir rn olduu ve kr oranndaki dme eiliminin, Dr. Stiebelingin belirttiinin tamamen tersi koullardan ileri geldii anlalm olacaktr. Dr. Stiebelingin iyi niyetli olduuna hi kuku yok, ama bilimsel sorunlarla uramak isteyen bir kimsenin, her eyden nce, yararlanmak istedii yaptlar, yazarnn yazd gibi okumay, daha da nemlisi bunlarda bulunmayan eyleri bunlara katmakszn okumay renmesi gerekir. Btn aratrmann sonucu bu sorun ile ilgili olarak da bir kez daha gsteriyor ki, bu konuda bir eyler baarm olan gene yalnz marksist okuldur. Eer .ireman ve Conrad Schmidt bu nc cildi okurlarsa, herbiri kendi adna kendi yaptlarndan pekala memnun olabilirler. [sayfa
27]

Londra, 4 Ekim 1894
.REDRCH ENGELS
27
28
NC KTAP BR BTN OLARAK KAPTALST RETM SREC I
29
30
BRNC KISIM ARTI-DEERN KRA VE ARTI-DEER ORANININ KR ORANINA DNMES

BRNC BLM
MALYET .YATI VE KR
BRNC Kitapta, biz, bizatihi kapitalist retim srecini oluturan grngleri, d koullarn yaratabilecekleri her trden ikincil etkileri hi dikkate almakszn, dolaysz retici sre olarak incelemitik. Ne var ki, bu dolaysz retim sreci, sermayenin yaam sresini sona erdirmi olmaz. Bu sre, gerek dnyada, kinci Kitabn konusu olan dolam sreci ile tamamlanr. kinci Kitapta, yani dolam srecinin, toplumsal yeniden-retim srecinin aracs olarak ele a1nd nc Ksmda, kapitalist retim srecinin, btnyle ele a1ndnda, retim ve dolam srelerinin bir sentezini temsil ettii ortaya kmt. Bu nc kitabn ele ald konular dnlrse, bu sentez zerine baz genel dncelerle yetinilmesi olanakszdr. Tersine, bir btn olarak sermaye hareketlerinden doan somut biimlerin saptanmas ve tanmlanmas gerekir. Sermayeler fiili hareketleri srasnda birbirlerinin karsna yle somut ekillerde kar ki, sermayenin dolaysz retim srecindeki biimi, tpk dolam srecindeki biimi gibi, yalnzca zel durumlar olarak ortaya kar. Bu kitapta gelitirildii gibi, sermayenin eitli biimleri, bylece, farkl sermayelerin birbirleri zerindeki etkileri iersinde, rekabet iersinde, ve bizzat retim elerinin olaan bilinleri iersinde, adm adm,
31
[sayfa 31]
toplum yzeyinde brnecekleri biime yaklarlar.
Kapitalist yolda retilen her metan deeri, u forml ile temsil edilir: S = s + d + a. Eer rnn bu deerinden, biz, art-deerleri kartrsak, ortada yalnzca retim elerine harcanm sermaye deeri, s + dye karlk, bir edeer ya da mal olarak onun yerini alan bir deer kalr. rnein, belli bir nesnenin retimi, eer 20 sterlini retim aletlerinin anmasn ve ypranmasn, 380 sterlini retim maddelerini ve 100 sterlini emek-gcn karlayan 500 sterlinlik bir sermaye yatrmn gerektiriyorsa ve art-deer oran %100 ise, rnn deeri = 400s + 100d + 100a = 600 sterlin olur. 100 sterlinlik art-deer dldkten sonra, geriye ya1nzca, harcanan 500 sterlinlik sermayeyi yerine koyan 500 sterlinlik meta-deer kalr. Metan deerinin tketilen retim aralar ile emek-gcnn fiyatn yerine koyan bu ksm, ancak, metan kapitalistin kendisine maliyetini yerine koymu olur. Bu nedenle de onun [yani kapitalist -.] iin, metan maliyet fiyatn temsil eder. Metan kapitaliste maliyeti ile gerek retim maliyeti, birbirinden tamamen farkl iki byklktr. Meta-deerin, art-deerden meydana gelen ksm, bu ksm, emekiye, karl denmemi emee malolduu iin, kapitaliste herhangi bir eye malolmamtr. Ne var ki, kapitalist retim esasna gre, ii, retim srecine girdikten sonra, o, kapitaliste ait bulunan ve ilev yapan retken sermayenin tamamlayc bir esini oluturur. Bu nedenle metan asl reticisi kapitalisttir. te bu yzden, metan maliyet fiyat, kapitaliste, zorunlu olarak, metan gerek maliyeti olarak grnr. Biz, eer maliyet fiyatna, rn dersek, S = s + d + a forml, S = m + a eklini, yani, metadeer = maliyet fiyat + art-deer eklini alr. Bir metan yalnz retimi srasnda harcanan sermayenin deerini yerine koyan eitli deer ksmlarnn, maliyet fiyat bal altnda toplanmas, bir yandan, kapitalist retimin zgl niteliini ifade eder. Metan kapitalist maliyeti sermaye harcanmas ile, oysa metan gerek maliyeti emek harcanmas ile llr. Bylece, bir metan kapitalist maliyet fiyat, nicelik olarak deerinden ya da onun gerek maliyet fiyatndan farkldr. Bu fiyat metan deerinden kktr, nk, S = m + a eitliinde, m = S - a olduu aktr. te yandan, bir metan maliyet fiyat, hi bir zaman yalnz kapitalist muhasebede bulunan bir kategoriden ibaret deildir. Deerin bu ksmnn tek bana ayrlmas, pratikte, metan fiili retiminde, srekli olarak kendini gsterir, nk dolam sreci yoluyla durmadan kendi meta biiminden retken sermaye biimine tekrar evrilmek zorunda olup, bylece metan maliyet fiyat, daima, yapmnda tketilen retim elerini tekrar satn almak
32
durumundadr. [sayfa 32] Maliyet fiyat kategorisinin, te yandan, meta-deerin olumasyla ya da, sermayenin kendisini geniletmesi sreciyle hi bir ilikisi yoktur. 600 sterlinlik bir metan deerinin, altda-beinin, yani 500 sterlinin, onun retiminde tketilen 500 sterlinlik sermayenin bir edeerinden fazla bir eyi temsil etmediini ve bu nedenle ancak bu sermayenin maddi elerini tekrar satn almaya yetebileceini biliyorsam, henz daha, ne metan deerinin onun maliyet fiyatn temsil eden altda-belik ksmnn ve ne de metadaki art-deeri oluturan son altda-birlik ksmnn ne ekilde retildii hakknda bir ey biliyorum demektir. Bununla birlikte, aratrmalarmz, kapitalist iktisatta, maliyet fiyatnn, deer retiminin kendisinin sahte bir kategorisi grntsne brndn ortaya koyacaktr. Tekrar rneimize dnelim. Bir ii tarafndan ortalama toplumsal bir ignnde retilen deerin 6 ilin = 6P ile temsil edildiini varsayalm. Bu durumda yatrlan 500 sterlinlik sermaye = 400s + 100d,on saatlik 1.6662/3 ignnde retilen bir deeri temsil eder ve bunun 1.3331/ ign 400sye eit retim aralarnn deerinde ve 3331/3 ign 100dye 3 eit emek-gcnn deerinde kristallemitir. %100lk bir art-deer oran varsayldnda, yeni elde edilecek olan metan retiminin gerektirecei emek harcamas = 100s + 100d = 6662/3 on saatlik igndr. Biz biliyoruz ki (bkz: Buch l, Kap. VII, s. 101-193) 600 sterlinlik yeni yaratlan rnn deeri, 1) retim aralar iin harcanan 400 sterlinlik deimeyen sermayenin yeniden ortaya kan deeri, ve 2) 200 sterlinlik yeni retilen bir deerden olumutur. Metan maliyet fiyat = 500 sterlin, yeniden ortaya kan 400s ile, yeni retilen 200 sterlinlik (=l00d) deerin yarsn, yani kkenleri tamamen farkl iki meta-deer esini kapsar. 6662/3 on saatlik ign boyunca harcanm bulunan emein bir amaca ynelmi nitelii sonucu, tketilen 400 sterlin tutarndaki retim aralarnn deeri, bu retim aralarndan rne aktarlmtr. Daha nceden varolan bu deer, bylece, rnn deerini oluturan bir ksm olarak yeniden ortaya kmtr, ama bu metan retim srecinde yaratlmamtr. Metan deerinin bir ksm olarak varolmasnn tek nedeni, yatrlan sermayenin bir esi eklinde daha nce varolmasdr. Harcanm bulunan deimeyen sermaye, bu nedenle, metan deerinin, bu sermayenin bizzat o deere ekledii ksm tarafndan yerine konmutur. Maliyet fiyatnn bu esi, demek ki, ifte bir anlam tamaktadr. Bir yandan, o, meta-deerin, tketilen sermayeyi yerine koyan ksm olduu iin, metan maliyet fiyatna girmektedir. te yandan da, salt, harcanan sermayenin deeri olduu, ya da retim aralar u kadara malolduklar iin meta-deerin bir esini oluturur. Maliyet fiyatnn teki esi iin durum tam tersidir. Metan [sayfa 33] retiminde harcanan 6662/3 ign, 200 sterlinlik yeni bir deer yarat-
33
maktadr. Bu yeni deerin bir ksm, sa1t, 100 sterlinlik yatrlan deien sermayeyi ya da kullanlan emek-gcnn fiyatn yerine koymaktadr. Ne var ki, bu yatrlan sermaye-deer, herhangi bir ekilde, yeni deerin yaratlmasna girmemektedir. Sermaye yatrmn ilgilendirdii kadaryla emek-gc, bir deer olarak saylmaktadr. Ama, retim srecinde o, deer yaratcs olarak hareket etmektedir. Yatrlan sermaye iersinde emek- gcnn deerinin tuttuu yeri, fiilen ilev yapan retken sermayede, canl, deer-yaratc emek-gcnn kendisi almaktadr. Meta-deerin, biraraya geldikleri zaman maliyet fiyatn oluturan bu eitli eleri arasndaki fark, sermayenin, ya harcanm olan deimeyen ya da harcanm olan deien ksmnn deerinin byklnde bir deiiklik olduu zaman gze arpar. Diyelim, ayn retim aralarnn ya da sermayenin deimeyen ksmnn fiyat 400 sterlinden 600 sterline ykselmi ya da tersine 200 sterline dm olsun. Birinci durumda, 500 sterlinden, 600s + 100d = 700 sterline ykselen yalnzca metan maliyet fiyat deil, 600 sterlinden, 600s + l00d + l00a = 800 sterline ykselen metan deeridir de. kinci durumda, 500 sterlinden 200s + l00d = 300 sterline den yalnzca maliyet fiyat deil, 600 sterlinden, 200s + 100d + 100a = 400 sterline den metan deeridir de. Harcanm bulunan deimeyen sermaye kendi deerini rne aktard iin, teki koullar ayn kalmak zere, rnn deeri, bu sermayedeerin mutlak bykl ile ykselir ya da der. te yandan, teki koullarn deimeden kaldn varsayalm, ayn miktar emek-gcnn fiyat 100 sterlinden 150 sterline ykselmi ya da, tersine, 100 sterlinden 50 sterline dm olsun. Birinci durumda, maliyet fiyat 500 sterlinden, 400s + 150d = 550 sterline ykselmi, ikinci durumda 500 sterlinden, 400s + 50d = 450 sterline dm olur. Ama her iki durumda da, metadeer, deimeden 600 sterlin o1arak kalr; bir seferinde 400s + 150d + 50a, ve teki seferinde 400s + 50d + 150adr. Yatrlm olan deien sermaye kendi deerini rne eklemez. Onun deerinin yerini, rnde daha ok, emek tarafndan yaratlm bulunan yeni bir deer almtr. Bu nedenle, deien sermayenin mutlak byklndeki bir deiiklik, salt emek-gcnn fiyatndaki bir deiiklii ifade ettii srece, metadeerin mutlak bykln en ufak ekilde deitirmez, nk bu, canl emek-gc tarafndan yaratlan yeni deerin mutlak byklnde hi bir eyi deitirmi olmaz. Byle bir deiiklik, daha ok, yeni deerin, birisi art-deeri oluturan, teki deien sermayeyi yerine koyan ve bu yzden metan maliyet fiyatna geen iki ksmnn nispi oranlar zerinde etkili olur. Maliyet fiyatnn iki esinin, rneimizde 400s + 100dnin tek ortak yanlar, her ikisinin de meta-deerin yatrlan sermayeyi yerine koyan ksmlar olmasdr. Ne var ki, bu gerek durum, kapitalist retim asndan zorunlu olarak ters bir biimde grnr.
34
Kapitalist retim tarz, klelie dayanan retim tarzndan, teki eylerin yansra, onda emek-gcnn deerinin ve dolaysyla fiyatnn deerinin, emein kendisinin deeri ya da fiyat, ya da cretler olarak grlmesi olgusuyla ayrlr (Buch I, Kap. XVII). Yatrlan sermayenin deien ksm bu nedenle, cretlere harcanan sermaye, retimde harcanan btn emein deeri ve dolaysyla fiyatn deyen sermayedeer olarak grnr. rnein, ortalama on saatlik toplumsal ignnn 6 ilin tutarndaki bir para miktarnda nesneletiini varsayalm. Buna gre 100 sterlinlik bir deien sermaye yatrm, 3331/3 on saatlik ignnde retilen bir deerin para ifadesini temsil eder. Ne var ki, satn alnan emek-gcn, yatrlan sermayede temsil eden bu deer, fiilen ilev yapan retken sermayenin bir ksmn oluturmaz. retim srecinde onun yerini, canl emek-gc almtr. Eer, rneimizde olduu gibi, emek-gcnn smr derecesi %100 ise 6662/3 on saatlik ign boyunca harcanr ve bylece de, rne 100 sterlinlik yeni bir deer katar. Ama, yatrlan sermayede, 100 sterlinlik deien sermaye, cretlere yatrlm sermaye ya da 6662/3 on saatlik gn boyunca i gren emein fiyat olarak grnr. 100 sterlinlik miktar, 6662/3 ile blnrse, deer olarak, be saatlik emein rnne eit, on saatlik bir ignnn fiyat olan 3 ilin elde edilir. imdi eer biz, bir yanda yatrlan sermayeyi dier yandaki metadeer ile karlatrrsak unu buluruz: I. Yatrlan sermaye 500 sterlin = retim aralarna harcanan 400 sterlinlik sermaye (retim aralarnn fiyat) + emee harcanan 100 sterlinlik sermaye (6662/3 ignnn fiyat ya da ayn sre iin denen cret). II. Metalarn deeri 600 sterlin = maliyet fiyatn temsil eden 500 sterlin (harcanan retim aralarnn fiyat 400 sterlin + harcanan 6662/3 ignnn fiyat 100 sterlin) + 100 sterlin art-deer. Bu formlde, sermayenin emek-gcne yatrlan ksm, pamuk ya da kmr gibi retim aralarna yatrlan ksmndan, yalnz, maddi bakmdan farkl bir retim esinin karlnn denmesine yaramas bakmndan ayrlr, yoksa hi bir ekilde, meta-deer yaratma srecinde ve dolaysyla da sermayenin kendisini geniletme srecinde ilevsel bakmdan farkl bir amaca hizmet ettiinden tr ayrlmaz. retim aralarnn fiyat, tpk yatrlan sermayede grnd gibi, metalarn maliyet fiyatnda tekrar grnr, ve byle olmasnn nedeni, bu retim aralarnn bir amaca uygun olarak tketilmeleridir. Bu metalarn retiminde tketilen 6662/3 ign iin denen fiyat ya da cretler de, gene, tpk yatrlan sermayede grnd gibi metalarn maliyet fiyatnda tekrar ortaya kar ve bunun da nedeni gene bu miktar emein bir amaca ynelik olarak harcanm olmasdr. Biz, yalnz, tamamlanm ve varolan deerleri yatrlan sermayenin deerinin, rnn deerinin olumasna katlan ksmlarn grrz, ama yeni deerler yaratan eyi grmeyiz.
[sayfa 34]
35
Deimeyen ve deien sermaye arasndaki ayrm yokolmutur. 500 sterlinlik tm maliyet fiyat, imdi iki anlam tar; birincisi, 600 sterlinlik [sayfa 35] meta-deerin, metan retiminde harcanan 500 sterlinlik sermayeyi yerine koyan ksmdr; ikincisi, meta-deerin bu ksm, salt, kullanlan retim elerinin, yani retim aralar ile emein maliyet fiyat, yani yatrlan sermaye olarak daha nce varolduu iin mevcuttur. Sermaye-deer, bir metan maliyet fiyat olarak, ancak bir sermaye-deer eklinde harcand iin ve harcand lde tekrar ortaya kar. Yatrlan sermayenin eitli deer ksmlarnn, maddi bakmdan farkl retim elerine, yani emek aralarna, ham ve yardmc maddelere ve emee harcanm olmas olgusu, yalnzca, metan maliyet fiyatnn, maddi bakmdan farkl retim elerinin yeniden satn alnmas zorunluluunu gerektirir. Ama, maliyet fiyatnn oluumunu ilgilendirdii kadaryla, burada yalnzca bir ayrm, yani sabit ve dner sermayeler arasndaki ayrm farkedilebilir. rneimizde biz, emek aralarnn anp ypranmas iin 20 sterlin koymutuk (400s = emek aralarnn amortisman iin 20 sterlin + retim maddeleri iin 380 sterlin). Bu emek aralarnn deeri, retken sreten nce, diyelim 1.100 sterlin olsun. Metalar retildikten sonra bu deer iki biimde varolur, metan deerinin bir ksm olarak 20 sterlin ve eskisi gibi kapitalistin mlkiyetinde kalan emek aralarnn geriye kalan deeri olarak 1.200 - 20 ya da 1.180 sterlin; bir baka deyile, bunlar, kapitalistin meta-sermayesinin deil, retken sermayesinin eleri olarak bulunurlar. retim maddeleri ile cretler, emek aralarndan farkl olarak, metan retiminde tamamen tketilmiler ve bylece btn deerleri, retilen metan deerine gemitir. Yatrlan sermayenin bu eitli ksmlarnn, devir ile ilikili olarak nasl sabit ve dner sermaye biimlerine brndklerini grmtk. Buna gre, yatrlan sermaye = 1.680 sterlin: sabit sermaye = 1.200 sterlin + dner sermaye = 480 sterlin (= 380 sterlin retim maddelerindeki, art, 100 sterlin cretlerdeki). Ama metan maliyet fiyat, yalnz = 500 sterlin (sabit sermayenin anma ve ypranmas iin 20 sterlin ve dner sermaye iin 480 sterlin). Metan maliyet fiyat ile yatrlan sermaye arasndaki bu fark, yalnzca, metan maliyet fiyatnn, yalnzca retiminde fiilen tketilen sermaye tarafndan oluturulduunu tantlar. Metan retiminde, 1.200 sterlin deerinde retim arac kullanlmtr, ama bu yatrlan sermaye-deerden yalnz 20 sterlini retimde kaybolmutur. Demek ki, kullanlan sabit sermaye, ancak ksmen metan maliyet fiyatna girmektedir, nk onun retiminde ancak ksmen tketilmektedir. Kullanlan dner sermaye ise metan maliyet fiyatna btnyle girmektedir, nk retimde btnyle tketilmektedir. Ama bu, ancak, sabit ve dner sermayelerin tketilen ksmlarnn
* Orantl olarak, herkese den pay orannda. -.
36
deimez bir biimde, deerlerinin bykl ile prou rata,* metan maliyet fiyatna [sayfa 36] getiini ve metan deerinin bu ksmlarnn salt retimlerinde harcanan sermayeden doduklarn tantlamaz m? Eer bu byle olmasayd, yatrlm bulunan 1.200 sterlinlik sabit sermayenin, retken sre srasnda kaybettii 20 sterlin dnda, kaybetmemi olduu dier 1.180 sterlini de bu srece niin katmad aklanamazd. Maliyet fiyatnn hesaplanmas bakmndan sabit ve dner sermayeler arasndaki bu fark, bu nedenle, ancak, maliyet fiyatnn grnte, harcanan sermaye-deerden ya da bizzat kapitalist tarafndan emek de dahil harcanan retim eleri iin denen fiyattan domu olmasn dorular. te yandan, deerin oluumunu ilgilendirmesi bakmndan, sermayenin emek-gcne yatrlan deien ksm, burada, dner sermaye bal altnda, aka, deimeyen sermaye ile (sermayenin retim maddesinden ibaret bulunan ksm ile) zdeletirilmekte ve bu, sermayenin kendisini geniletme srecindeki srr tamarnlamaktadr.1 Buraya kadar biz, metalarn deerinin yalnzca bir esini, yani maliyet fiyatn ele aldk. imdi de, metalarn deerinin dier ksmna, yani maliyet fiyat zerindeki fazlala ya da art-deere gzatmamz gerekiyor. Demek ki, her eyden nce art-deer, bir metan deerinin maliyet fiyatnn zerinde ve tesinde kalan fazla ksmdr. Ama maliyet fiyat, kendisinin de srekli olarak maddi elerine tekrar evrildii tketilen sermayenin deerine eit olduu iin, bu deer fazlas, metan retiminde harcanan ve kendi dolam yoluyla geri dnen sermayenin deerindeki bir art demektir. Daha nce de grdmz gibi, art-deer a ancak, deien sermaye dnin deerindeki bir deimeden doduu ve bu nedenle, kkeni ynnden deien sermayedeki bir arttan baka bir ey olmad halde, retim sreci sona erdikten sonra, gene de s + dnin, harcanm toplam sermayenin deerinde bir art oluturur. ann, emek-gcne yatrlm bulunan belirli bir sermaye-deer dnin, deiken bir bykle, yani deimeyen bir bykln deien bir bykle evrilmesiyle retildiini ifade eden s + (d + a) form1, (s + d) + a olarak da temsil edilebilir. retim gereklemeden nce elimizde 500 sterlinlik bir sermaye vard. retim tamamlandktan sonra, elimizde 500 sterlinlik bu sermaye ile, 100 sterlinlik bir deer art vardr.2
1 Kitap Ide (Kap. VII. 216-206 Dipnot.) [Trke baskda: Dokuzuncu Blm nc Kesim; s. 249 vd. -Ed.], bunun, iktisatnn kafasnda nasl bir karklk yaratabileceini gstermek iin N. W. Seniorun rneini vermitik. 2 Daha nce sylenerlerden biliyoruz ki, art-deer yalnzca dnin sermayenin emek-gcne dnen blmnn deerindeki deimenin sonucudur; dolaysyla d + a = d + d (ya da d, art, dnin bir kesri). Ama deienin yalnzca d olmas olgusu, ve bu degimenin koullarnn sermayenin deien ksmndaki bir artn sonucu olmas durumuyla deime koullarnn gzle grlemez hale gelmesi yannda yatrlan sermayenin toplamnda bir art da vardr. Balangta 500 imdi 590 olmaktadr. (Buch I. Kap. VII, 1, s. 203/195.) [Trke baskda: Onbirinci Blm, Birinci Kesim. s. 238-239. -Ed.]
37
Bununla birlikte, art-deer, yalnz, yatrlan sermayenin, sermayenin kendisini geniletmesi srecine giren ksmnda. dei1, bu srece [sayfa 37] girmeyen ksmnda da bir art oluturur. Baka bir deyile, artdeer yalnz, metan maliyet fiyat ile yerine konulan tketilen sermayede deil, retime yatrlan btn sermayede bir art demektir. retim srecinden nce elimizde 1.680 sterlin deerinde bir sermaye vard; yani retim aralarna yatrlan ve yalnz 20 sterlini, anp ypranma nedeniyle metan deerine giren 1.200 sterlinlik bir sabit sermaye ile, retim maddelerine ve cretlere yatrlan 480 sterlinlik bir dner sermaye bulunuyordu. retim srecinden sonra, elimizde retken sermayenin deerini oluturan bir e olarak 1.180 sterlin ile, 600 sterlinlik bir metasermaye bulunmaktadr. Bu iki deer miktarn topladmzda, imdi kapitalistin elinde 1. 780 sterlinlik bir deer bulunmaktadr. Yatrm olduu 1.680 sterlinlik toplam sermaye bundan kartldnda, geriye 100 sterlinlik bir deer art kalr. 100 sterlinlik art-deer, bylece, yatrlm 1.680 sterlin bakmndan bir art oluturduu gibi, onun bir ksm olan ve retim srasnda harcanan 500 sterlin bakmndan da bir art demektir. imdi kapitaliste, bu deer artnn, sermaye ile giriilmi bulunan retken sreten doduu ve bu nedenle sermayenin kendisinden tredii, ak olarak grnr, nk, bu art, retim srecinden nce ortada olmad halde, sreten sonra ortaya kmtr. retimde tketilen sermayeye gelince, art-deer, gene, retim aralar ile emei ieren btn farkl deer elerinin hepsinden domu gibi grnr. nk maliyet fiyatnn oluumuna btn bu eler eit katkda bulunurlar. Yatrlm sermaye olarak edindikleri kendi deerlerini hepsi de rnn deerine katarlar ve, deimeyen ve deien deer byklkleri olarak farkllamamlardr. Biz eer bir an iin, btn yatrlan sermayenin, ya srf cretlerden ya da srf retim aralarnn deerinden ibaret olduunu varsayarsak, bu, apak hale gelir. Birinci durumda, demek ki, 400s + 100d + l00a meta-deer yerine 500d + 100a meta-deer elde etmi olurduk. cretlere yatrlm olan 500 sterlinlik sermaye, 600 sterlinlik metadeerin retiminde harcanan btn emein deerini temsil eder ve srf bu nedenle, tm rnn maliyet fiyatn oluturur. Ama harcanan sermayenin deerinin, rnn deerinin bir ksm olarak yeniden-retilmesine yolaan bu maliyet fiyatnn oluumu, bu meta-deerin oluumunda bizce bilinen tek sretir. Biz, onun 100 sterlinlik art-deer ksmnn nasl olutuunu bilmiyoruz. Meta-deerin 500s + 100aya eit olduu ikinci durum iin de ayn ey dorudur. Her iki durumda da, biz, artdeerin, belli bir deerden geldiini biliyoruz, nk bu deer, ister emek, ister retim aralar biiminde olsun, retken sermaye biiminde yatrlmt. te yandan, bu yatrlan sermaye-deer, genilemi olduu ve bu nedenle metan maliyet fiyatn oluturduu iin, art-deeri meydana getiremez. nk, salt metan maliyet fiyatn oluturmas nedeni-
38
yle, sermaye-deer, herhangi bir art-deer oluturmaz, yalnzca bir edeer, harcanan sermayeyi yerine koyan bir deer oluturur. Bu nedenle, [sayfa 38] sermaye-deerin art-deer oluturmas lsnde, bu, onun, harcanm sermaye olarak zgl niteliinden deil, daha ok, yatrlm ve dolaysyla yararlanlm sermaye olmas niteliinden tr byledir. Bu nedenle, art-deer, yatrlan sermayenin, metan maliyet fiyatna giren ksmndan doduu kadar, buna girmeyen ksmndan da doar. Ksacas, art-deer, kullanlan sermayenin hem sabit ve hem de dner ksmlarndan ayn derecede meydana gelir. Emek aralarn olduu kadar, retim maddelerini ve emei de [ieren -.] toplam sermaye, rnlerin yaratcs olarak maddi bakmdan hizmet eder. Toplam sermaye, ancak bir ksm, kendini geniletme srecine katlm olsa bile, fiili emek-srecine maddi bakmdan katlr. Belki de, maliyet fiyatnn oluumuna ksmen katld halde, art-deerin oluumuna btnyle katlmasnn nedeni ite budur. Her ne olursa olsun sonu u oluyor ki, art-deer, yatrlan sermayenin btn ksmlarndan, ayn zamanda douyor. Bu tmdengelim, belki de, Malthusun szleriyle aka ve ksaca ifade edilerek epeyce ksaltlabilir: Kapitalist ... yatrd sermayenin btn ksmlarndan eit bir kr bekler.3 Art-deer, yatrlan toplam sermayenin, varsaylan bir yavrusu olma nitelii iersinde, krn bu dnm biimini alr. Demek oluyor ki, belli bir deer, kr retmek amacyla yatrld zaman sermaye oluyor,4 ya da belli bir deer, sermaye olarak kullanld iin kr meydana geliyor. Kra, k dersek, S = s + d + a = k + a forml S = m + k halini alr, ya da, bir metan deeri = maliyet fiyat + kr olur. Kr, burada temsil edildii haliyle, demek ki, art-deer ile ayn ey oluyor, ancak, kapitalist retim tarznn herhalde vazgeilmez bir rn olduundan gizemli bir biime brnyor. retim sreci srasnda meydana gelen deer deiikliinin kaynann, sermayenin deien ksmndan; toplam sermayeye aktarlmas gerekiyor, nk, varsaylan maliyet fiyat oluumunda, deimeyen ve deien sermayeler arasnda gzle grlr bir ayrm bulunmamaktadr. Bir kutupta, emek-gcnn fiyat, cretlerin bakalam biimine brnd iin, kart kutupta art-deer, krn bakalam biiminde grnmektedir. Bir metan maliyet fiyatnn, deerinden kk olduunu grm bulunuyoruz. S = rn + a olduu iin, m = S - adr. S = m + a forml S = m, ya da, meta-deer = meta maliyet fiyat olabilmesi iin, a = 0 olmas gerekir; zel piyasa koullar, metalarn sat fiyatlarn, maliyet fiyatlarnn dzeyine ve hatta altna drebilmekle birlikte, yukardaki durum, kapitalist retim esasnda hibir zaman ortaya kmaz. Demek oluyor ki, bu metan deer zerinden satlmas halinde,
Malthus, Principles of Political Economy, 2. ed. London 1836, s. 268. Bir kr amacyla genileyen ey sermayedir. Malthus, Definitions in Political Economy, London 1827. s. 86.
3 4
39
bu metan deerinin maliyet fiyatn aan fazlala eit ve bu nedenle, bu metan deerine katlm bulunan tm art-deere eit bir kr gerekletirilmi [sayfa 39] olur. Ne var ki, kapitalist, bir meta deerinin altnda satt zaman bile, onu bir kr ile satm olabilir. Metan sat fiyat, maliyet fiyatnn zerinde olduu srece, bu fiyat, deerinin altnda olabilecei halde, bu metaya katlm bulunan art-deerin bir ksm daima gerekleir ve bylece bir kr salar. Bizim rneimizde, metan deeri 600 sterlin ve maliyet fiyat 500 sterlindir. Bu meta, eer, 510, 520, 530, 560 ya da 590 sterline satlm ise, deerinin 90, 80, 70, 40 ya da 10 sterlin altnda satlm demektir. Gene de, onun satndan, srasyla 10, 20, 30, 60 ya da 90 sterlin bir kr gerekletirilmitir. Bir metan deeri ile maliyet fiyat arasnda, saysz sat fiyatlar olabilecei aktr. Metan deerindeki art-deer esi ne kadar byk ise, bu ara fiyatlarn yer alabilecekleri dizi de o kadar byktr. Bu, baz durumlarda metalarn fiyatlarnn altnda satlmas, baz sanayi kollarnda anormal derecede dk meta-fiyatlar,5 vb., gibi gnlk rekabet olaylarn fazlasyla aklam olur. Kapitalist rekabetin, ekonomi politiin imdiye dein kavrayamad temel yasas, genel kr oran ile, bu orann belirledii szde retim fiyatlarn dzenleyen yasa, daha ilerde greceimiz gibi, metalarn deerleri ile maliyet fiyatlar arasndaki bu farka ve bunun sonucu, bir metan deerinin altnda bir krla satlmas olaslna dayanr. Bir metan asgari sat fiyat snr, onun maliyet fiyatdr. Bu maliyet fiyatnn altnda satld takdirde, harcanm olan retken sermaye eleri, bu sat fiyat ile btnyle yerine konulamaz. Bu sre devam edecek olursa, yatrlan sermayenin deeri yokolur. te salt bu adan kapitalist, maliyet fiyatna, metan i deeri gzyle bakmak eilimindedir; nk bu, sermayesinin korunup devam etmesi iin gerekli fiyattr. Ama bir de u var ki, bir metan maliyet fiyat, bu metan retimi iin bizzat kapitalist tarafndan denen satnalma fiyatdr ve bu nedenle, satnalma fiyat, retimin kendisi tarafndan belirlenmitir. Bu nedenle, metan sat ile gerekleen deer fazlal ya da art-dee kapitaliste, metan maliyet fiyat zerindeki deer fazlal gibi deil, deerini aan sat fiyatndaki bir fazlalk olarak grnr ve dolaysyla, bir metan tad art-deer, onun sat ile gereklemiyor da, bizzat sattan douyor gibidir. Biz bu yanlgy Birinci Kitapta daha yakndan incelemitik (Kap, IV, 2) (Sermayenin Genel .ormlndeki elikiler), ama burada bir an iin, dierleri arasnda Torrens tarafndan, ekonomi politikte Ricardoyu aan bir ilerleme olarak ne srlen biim zerinde duracaz. retimin maliyetinden ya da baka bir deyile, metalarn yetitirilmesi ya da fabrikasyonunda harcanan sermayeden ibaret bulunan doal fiyat, kr iermi olamaz. ... Bir iftinin 100 quarter tahl [sayfa
5
Cf: Buch 1, Kap. XVIII, 1. 571/561 ff. [Trke baskda: Yirminci Blm, s. 581 vd. -ed.]
40
ektiini ve buna karlk 120 quarter tahl alm olduunu varsayalm. Bu durumda, harcanan tahln zerindeki rn fazlas 20 quarter, iftinin krn oluturur; ama bu fazlala ya da kra, harcanan bir ksmdr demek sama olurdu. ... Bir imalat patron, belli bir miktar hammadde, i ara ve gereleri, emek iin yaam gereksenmeleri harcar ve karlnda bir miktar mamul mal elde eder. Bu mamul mal, yatrlmalar ile elde edilmi olduu maddelerden, aralardan ve yaam gereksinmelerinden daha yksek bir deiim-deerine sahip bulunmaldr. Torrens, buradan, sat fiyatnn, maliyet fiyat zerindeki fazlal ya da krn, tketicilerin, ya dolaysz ya da dolayl deiim yoluyla, sermayenin btn elerine, bunlarn retim-maliyetlerinden daha byk bir miktar demeleri olgusundan ileri geldii sonucunu kartyor.6 Gerekten de, belli bir bykln zerindeki fazlalk, bu bykln bir ksmn oluturamaz ve bu yzden de, kr, bir metan, kapitalistin harcamalar zerindeki deer fazlal, bu harcamalarn bir ksmn oluturamaz. u halde, kapitalistin yatrd deer dnda bir baka e, bir metan deerinin oluumuna katlmyorsa, hiten herhangi bir ey kamayacana gre, retimden nasl olup da kendisine giren deerden daha fazla bir deer kt aklanamaz bir eydir. Ama, Torrens, bu hiten varetme sorunundan, ancak, bunu meta retimi alanndan, meta dolam alanna kaydrmak suretiyle kurtulmu oluyor. Kr, retimden gelemez, diyor Torrens, yoksa, retimin maliyetinde zaten ierilmi olurdu ve bu maliyetin zerinde bir fazlalk olamazd. Kr, metalarn deiiminden nce zaten varolmasa, bu deiimden gelemez, diye yantlyor Ramsay. Deitirilen rnlerin deerlerinin toplamnn, zaten deerlerinin toplam olduu bu deiimde deiiklie uramayaca aktr. Bu toplam, deiimden nce de, sonra da ayndr. Burada unu belirtmek gerekir ki, Malthus, metalarn kendi deerlerinin zerinde satlmalar konusunda farkl bir aklamas bulunduu ya da, bu tr tartmalarn hepsinin de, aslnda, bir zamanlarn nl, filojistonun negatif arl gibi, ayn noktaya gelip dayanmalar nedeniyle, bu konuda hi bir aklamas olmad halde, aka Torrensin yetkesine bavurur.7 Kapitalist retimin egemen olduu bir toplumsal dzende, kapitalist olmayan retici bile, kapitalist kavramlarn penesine der. Genellikle gerei derinden kavramasyla dikkati eken Balzac, son roman Les Paysansda, kk kylnn, srf kendisine kar iyi niyet beslesin diye, para ald tefecinin ufak-tefek ilerini bedavadan nasl yaptn ve kendi emei kendisine bir para harcamasna malolmad iin, tefeciye zaten karlksz bir ey vermedii hayaliyle nasl avunduunu pek gzel anlatr. Tefeciye gelince, o, bylece bir tala iki ku birden vurmaktadr. cretler iin herhangi bir para harcamam olur ve kendi emeini har40]
6 7
R. Torrens, An Essay on the Production of Wealth, London 1821, s. 51-53 ve 349. Malthus, Definitions in Political Economy, London 1853, s. 70, 71.
41
cayaca bir tarladan yoksun kalmak suretiyle gitgide perian olan kyly, tefecilik ann derinliklerine doru eker. [sayfa 41] Bir metan maliyet fiyatnn, onun gerek deerini oluturduu, art-deerin, rnn deerinin zerinde satlmasndan doduu ve bylece metalarn, eer sat fiyatlar, maliyet fiyatlarna eit ise, yani tketilen retim aralar ile cretlerin toplamnn fiyatna eit ise, deerlerine eit fiyatlarla satlabilecei gibi dncesizce anlaylar, dnyaya Proudhon tarafndan o her zamanki szde-bilimsel hilekrl ile, sanki sosyalizmin yeni kefedilmi srlar gibi mutulanmtr. Gerekten de, metalarn deerinin, maliyet fiyatlarna indirgenmesi, onun Halk Bankasnn temelini oluturur. Daha nce de gsterildii gibi, bir rnn deerini oluturan eitli eler, bizzat rnn orantl ksmlar ile temsil edilebilir. rnein (Buch I, Kap. VII, 2, s. 211-203) eer 20 libre ipliin deeri 30 ilin ise yani, 24 ilini retim arac, 3 ilini emek-gc ve 3 ilini art-deer ise bu art-deer, rnn onda-biri = 2 libre iplik olarak temsil edilebilir. imdi eer bu 20 libre iplik, maliyet fiyat olan 27 iline satlrsa, alc 2 libre iplii bedava alm olur ya da mal, deerinin 1/10u kadar altnda satlm olur. i gene eskisi gibi art-emek harcamtr, ama bu sefer kapitalist iplik reticisi yerine, iplii satn alan iin harcamtr. Btn metalarn, kendi maliyet fiyatlarna satlmalar halinde, sonucun, gerekten, sanki hepsinin de maliyet fiyatlarnn zerinde, ama deerlerine eit fiyatlarla satlyormu gibi olacan varsaymak btnyle yanl olurdu. nk, emek-gcnn deeri, ignnn uzunluu ve emein smrlme derecesi her yerde ayn olsa bile, eitli trdeki metalarn deerlerinde ierilmi bulunan art-deer miktarlar, bu metalarn retimleri iin yatrlan sermayelerin farkl organik bileimlerine bal olarak, gene de farkl olurdu.8 [sayfa 41]
8 .arkl sermayeler tarafndan retilen deer ve art-deer kitlesi emek-gcnn deeri belli ve smr derecesi eit olmak zere bu sermayelerin deien ksmlarnn miktar olarak, yani canl emee dnen ksmlar olarak dorudan deiir. (Buch 1, Kap: IX, s. 321/303.) [Trke baskda: Onbirinci Blm, s. 330-331. -Ed.]
42
KNC BLM
KR ORANI
SERMAYENN genel forml P-M-Pdr. Baka bir deyile, dolamdan, daha byk bir miktar deer ekmek iin, bir miktar deer dolama sokulmutur. Bu daha byk miktar reten sre, kapitalist retimdir. Bunu gerekletiren sre, sermayenin dolamdr. Kapitalist, bir meta, ne srf meta retmi olmak iin, ne de, onu, kullanmdeeri ya da kendi kiisel tketimi iin retmez. Bir rnde kapitalisti gerekten ilgilendiren ey, bizzat somut rn deil, rndeki, retimi iin tketilen sermayenin deerini aan deer fazlasdr. Kapitalist, toplam sermayeyi, art-deer retiminde, bu sermayenin ksmlarnn oynad farkl rolleri hi dikkate almakszn yatrr. Kapitalist, sermayeyi oluturan btn bu ksmlar, yalnzca yatrd sermayeyi yeniden retmek iin deil, aslnda daha ok, bu sermayeyi aan bir deer retmek iin, ayn ekilde yatrr. Yatrm olduu deien sermayenin deerini, daha byk bir deere evirebilmesi iin tek yol, bu deien sermayeyi, canl emek karlnda deitirmek ve bu, canl emei smrmektir. Ne var ki, o, bu emei, bu emein ilev yapmas iin gerekli koullara, yani emek aralarna ve emein zerinde ileyecei konulara, makinelere, hammaddelere ayn anda bir yatrm yapmakszn, yani sahibi olduu deerin belli bir miktarn retim koullarna evirmeksizin smremez; [sayfa 42] nk, o bir kapitalisttir ve emei smrge srecine, ancak, eme-
43
in koullarna sahip bulunan bir kimse sfatyla, yalnzca emek-gcne sahip bulunan emekinin karsna kt iin balayabilir. Daha nce birinci ciltte gsterildii gibi, srf retim aralarna ii olmayanlarn sahip bulunmalar olgusu nedeniyledir ki, emekiler cretli iiler halini ve ii olmayanlar kapitalist halini alrlar. Deien sermayesinden bir kr salamak iin, deimeyen sermayeye, ya da deimeyen sermayenin deerini bytmek iin deien sermaye yatrd; makineleri ile hammaddelerinin deerini ykseltmek iin cretlere, ya da emei smrebilmek iin makineler ile hammaddelere para yatrd eklinde dnceler, kapitalisti hi ilgilendirmez. Sermayenin yalnzca deien ksm art-deer yaratmakla birlikte, bunu o, ancak teki ksmlarn, retim koullarnn da ayn ekilde yatrlmasyla yapar. Kapitalist, emei ancak deimeyen sermaye yatrmakla smrebildiini, deimeyen sermayesini, ancak deien sermaye yatrm ile artrabildiini grerek, kafasnda btn bunlar birbirine kartrr ve, fiili kazan oran, bunun deien sermayeye olan oran ile deil toplam sermayeye olan oran ile, art-deer oran ile deil, kr oran ile belirlendii iin bu karklk daha da fazla olur. Ve bu kr oran, daha sonra da greceimiz gibi, ayn kalabildii halde gene de farkl art-deer oranlarn ifade edebilir. rnn maliyeti, deerinin kapitalist tarafndan denmi ya da karlnda kapitalist tarafndan retime edeeri sokulmu btn elerini ierir. Sermayenin aynen korunmas ya da ilk byklnde yeniden retilmesi iin bu maliyetlerin yerine konulmas gerekir. Bir metan ierdii deer, retiminde harcanan emek-zamanna eittir ve bu emek miktar, karl denen ve denmeyen ksmlardan oluur. Ama kapitalist iin bu metan maliyeti, yalnzca, bu metada maddeleen emein, kapitalist tarafndan karl denen ksmndan ibarettir. Metada ierilen art-emek, bu emek, emekiye tpk karl denen ksm gibi bir emee malolduu halde ve gene tpk karl denen emek gibi deer yaratt ve metaya deer yaratan bir e olarak girdii halde, kapitaliste hi bir eye malolmaz. Kapitalistin kr, karlnda hi bir ey demedii, satabilecei bir eye sahip bulunmas olgusundan ileri gelir. Art-deer ya da kr, tamamen, bir metan, maliyet fiyat zerindeki deer fazlalndan, yani o metada somutlaan toplam emein, karl denen miktar aan ksmndan ibarettir. Art-deer, kkeni ne olursa olsun, demek ki, yatrlan toplam sermaye zerindeki bir fazlalktr. Bu fazlaln toplam sermayeye oran bu nedenle a/s oran ile ifade edilir, ve S burada toplam sermayedir. Biz bylece art-deer oran a/d den farkl olarak, kr oran, a/s = a/s+d ifadesini elde ederiz. Deien sermaye ile llen art-deer oranna, art-deer oran [sayfa 44] denir. Toplam sermaye ile llen art-deer oranna kr oran denir. Bunlar, ayn eyin iki farkl lsdr ve farkl iki lm lei nedeniyle, bu varln farkl oranlarn ya da bantlarn ifade ederler.
44
Art-deerin kra dnmesi, art-deer orannn kr oranna dnmesinden kartlmaldr, yoksa bunun tersi yaplmamaldr. Ve aslnda, tarihsel k noktas kr oran idi. Art-deer ile art-deer oran, nispeten aratrmay gerektiren, gzle grlmeyen ve bilinmeyen zlerdir, oysa kr oran ve bu nedenle de art-deerin kr biimindeki grn, bu grngnn yzeyinde kendilerini aa vururlar. Bireysel kapitalisti ilgilendirdii kadaryla, o, yalnzca, art-deerin, ya da metalarn satt deer fazlalnn, bu metalarn retimi iin yatrlan toplam sermaye ile olan bantsyla ilgilenir; bu fazlaln, sermayenin eitli ksmlar ne zgl bants ve i ilikisi onu hi ilgilendirmedii gibi, bu zgl bant ve i iliki zerine bir al ekmek, stelik, onun karnadr. Bir metan onun maliyet fiyat zerindeki deer fazlal, dorudan retim srecinde ekillendii halde, bu, ancak dolam srecinde gerekleir, ve gerekte, rekabet koullar altnda, fiili piyasada, bu fazlaln gerekleip gereklemeyecei ve ne lde gerekleecei piyasa koullarna bal olduu iin, dolam srecinden douyormu izlenimini daha da kolay verir. Burada, bir metan deerinin zerinde ya da altnda satlmas halinde, yalnzca baka tr bir art-deer blm olaca, bu farkl blmn, eitli kimselerin art-deer paylarnda yarataca bu deiik oranlarn, art-deerin byklk ya da niteliinde herhangi bir deiiklik yapmayaca konusunda fazla bir ey sylemek gereksizdir. Dolam srecinde yalnz bizim ikinci ciltte tarttmz bakalamlar yer almakla kalmaz; bunlar, fiili rekabetle, metalarn deerlerinin zerinde ya da altnda satlmalar ve satn alnmalar ile birlikte olurlar ve bylece bireysel kapitalistin gerekletirdii art-deer, emein dorudan smrsne olduu kadar, ticari zekasnn keskinliine de baldr. Dolam srecinde dolam zaman, alma-zamannn yansra etkisini gstermeye balar ve bylece, belli bir zaman aralnda gerekletirilebilecek art-deer miktarn snrlar. Ayrca, dolam srecinden gelen dier baz eler, fiili retim srecine kesin olarak girerler. .iili retim sreci ile dolam sreci, srekli olarak birbiri iine geer ve birbirine karr, bylece kendi tipik ayrdedici zelliklerini devaml bozarlar. Art-deer ve genellikle deer retimi, daha nce de gsterildii gibi, dolam srecinde yeni tanmlar kazanrlar. Sermaye kendi bakalam devrelerinden geer. Ensonu, deyim yerindeyse, kendi i organik yaamnn dna karak, d yaamla bir ilikiye, birbirlerinin karsna sermaye ve emek olarak deil, bir durumda sermaye ve sermaye dierinde gene yalnzca alc ve satc halinde bireyler olarak kan bir iliki iersine girer. Dolam zaman ile alma-zamannn yollar kesiir ve bylece her ikisi de art-deeri belirliyorlarm gibi grnr. Sermaye ile cretli emein birbirlerinin karsna ktklar ilk biim, grnte bundan [sayfa 45] bamsz ilikilerin ie karmas ile klk deitirir. Art-deerin kendisi, elkonulan emek-zamannn bir rn olarak deil, metalarn sat
45
fiyatlarnn bunlarn maliyet fiyatlarn aan bir fazlalk gibi grnr; ve bylece maliyet fiyat kolayca bunlarn gerek deerleri (valeur intrinseque) olarak temsil edilirken, kr, metalarn sat fiyatnn kendi ikin deerlerini aan bir fazla ksm olarak grnr. Kapitalistin bakalarnn emek-zaman zerindeki agzll, vb., art-deer tahlillerimizde ortaya kt gibi, art-deerin nitelii, elbette etkisini btn retim sreci boyunca kapitalistin bilinci zerinde srdrr. Ama: 1) .iili retim sreci, tpk dolam srecinin retim sreci ile karmas gibi yalnzca dolam sreci ile srekli karan geici bir aamadr, yle ki, retim srecinde, bu srete elde edilen kazancn kayna konusunda belli-belirsiz bir aklkla domakta olan dnce, yani art-deerin nitelii konusundaki sezi, olsa olsa, gerekleen fazlaln retim srecinden bamsz bir hareket iersinde meydana geldii, dolam iersinde doduu, sermayenin emek ile olan ilikisi dnda, sermaye-ye ait bulunduu konusundaki fikir kadar geerlilii olan bir etken olarak grnr. Ramsay, Malthus, Senior, Torrens vb. gibi modern iktisatlar bile, dolam srecindeki bu grngleri, sermayenin salt maddi varl iersinde, emekle olan ve kendisini sermaye haline getiren toplumsal ilikiden bamsz, emein yansra ve emekten bamsz, balbana bir art-deer kayna olduunun dorudan kantlar olarak kabul etmiler-dir. 2) cretleri olduu kadar, hammaddelerin fiyatn, makinelerin anma ve ypranmasn vb. kapsayan giderler bal altnda, karl denmeyen emein szdrlmas, yalnzca, tpk giderler hanesinde bir nesneye yaplan demedeki bir tasarruf, hammaddelerin daha ucuza satn alnd ya da makinelerin anma ve ypranmasnda bir azalma olduu zaman yaplan bir tasarruf gibi, belli bir miktardaki emek iin daha az bir demede bulunulduu eklinde grnr. Bylece, art-emek szdrlmas, zgl zelliini yitirir. Art-deer ile olan zgl ilikisi gzden saklanm olur. Bu, Birinci Kitapta (Abschn. VI) gsterildii gibi, emek-gcnn deerini, cretler biiminde gstermek suretiyle byk lde destek-lenmi ve kolaylatrlm olur. Sermaye ilikileri, sermayenin btn paralarnn, ayn lde, fazla deerin (krn) kayna olarak grnmesi olgusu ile belirsizletirilir. Art-deerin, kr oran yoluyla, kr biimine dnmesi, ne var ki, retim srecinde daha nce yer alm bulunan zne ve nesne yer deitirmesinin biraz daha gelimesidir. Biz, bu retim srecinde, emein znel retken kuvvetlerinin, sermayenin retken kuvvetleri olarak grndklerini grm bulunuyoruz.* Bir yandan, canl emee egemen olan deer ya da gemi emek, kapitalistte kiilemitir. te yandan, emeki, salt bir maddi emek-gc, bir meta olarak grlmektedir. Bu tersyz [sayfa 46] olmu iliki, basit retim ilikilerinde bile zorunlu olarak, buna tekabl eden baz ters kavramlar, fiili dolam srecindeki bakalamlar
* Kapital, Birinci Cilt, s. 360-361. -Ed.
46
ve deimeler ile daha da gelien tersyz olmu bir bilinlenme yaratr. Rikardocu okulun bir incelemesinin gsterdii gibi, kr oran yasalarn, art-deer oran yasalar ile zdeletirmek ya da bunun tersini yapmak batan sona yanltr. Kapitalist, doal olarak, bunlar arasndaki fark grmez. a/S formlnde art-deer, bir ksm bu retimde tmyle tketilen ve her ksm da yalnzca kullanlm olan retime yatrlm toplam sermayenin deeri ile llr. Aslnda a/S forml, yatrlan toplam sermayenin kendisini geniletme derecesini ifade eder, ya da, artdeerin i kavramsal bantlar ve niteliine uygun olarak alndnda, deien sermayedeki deime miktarnn, yatrlan toplam sermayenin byklne orann belirtir. Toplam sermayenin deer byklnn, art-deerin bykl ile bizzat bir i ilikisi, hi deilse dorudan doruya yoktur. Maddi elerini ilgilendirdii kadaryla, toplam sermaye eksi deien sermaye, yani deimeyen sermaye, emein maddeletirilmesi iin gerekli maddi elerinden emek aralar ile emek maddelerinden oluur. Belirli bir emek niceliinin, metalarda maddelemesi ve bylece de deer retmesi iin, belli miktarda emek arac ile emek maddesi gereklidir. Emek miktar ile, bu emein uygulanaca retim aralar arasnda, uygulanan emein zel niteliine bal olarak, belirli bir teknik bant kurulur. Demek ki, gene bu lde, art-deer ya da art-emek ile, retim aralar kitlesi arasnda belirli bir bant vardr. rnein, eer, cretlerin retimi iin gerekli-emek gnde alt saat tutuyorsa, alt saatlik art-emek gerekletirmesi ya da %100 art-deer retmesi iin iinin 12 saat almas gerekir. Oniki saatte, alt saatte tkettiinin iki kat retim arac tketecektir. Ne var ki, bu, onun, alt saatte rettii art-deerin, o altya da oniki saatte tketilen retim aracnn deeri ile dorudan bir ilikisi olduu anlamna gelmez. Bu deerin burada hi bir nemi yoktur; burada szkonusu olan, yalnzca teknik bakmdan gerekli olan miktardr. Hammadde ile emek aralarnn ucuz ya da pahal olmasnn, bunlar gerekli kullanm-deerine sahip olduklar ve uygulanacak emek ile daha nceden belirlenen teknik oranda mevcut bulunduklar srece, bir nemi yoktur. Ben eer bir saatlik eirmede x libre pamuk tketildiini ve bunun a iline malolduunu bilirsem, doal olarak, ben, 12 saatlik eirmede, 12a iline eit 12x libre pamuk tketildiini de bilirim ve buradan, art-deerin hem 12 ve hem de alt saatin deerine olan orann hesaplayabilirim. Ama burada, [sayfa 52] canl emein retim aralarnn deeri ile bants, ancak, a ilinin, x libre pamuk iin bir isim olarak hizmet etmesi lsnde bir anlam tar; nk, belli bir miktar pamuun belli bir fiyat vardr ve bu yzden, tersine, belli bir fiyat, pamuun fiyat deimedii srece belli bir miktar pamuk iin bir gsterge hizmetini de grebilir. Ben, eer alt saatlik art-emee elkoymam iin iinin 12 saat almas [sayfa 47] gerektiini ve bu yzden de kullanma hazr olmak zere 12 saatlik pamuk ikmali bulundurmam gerektiini bilirsem ve gene ben,
47
eer 12 saat iin gerekli bu miktarlardaki pamuun fiyatn bilirsem, pamuun fiyat (gerekli miktarn gstergesi olarak) ile art-deer arasnda dolayl bir bant elde edebilirim; Ama, tersine, hammadde fiyatndan hi bir zaman, alt saatte deil de diyelim bir saatteki eirmede tketilebilen hammaddenin miktarn kartamam. yleyse, deimeyen sermayenin deeri ve dolaysyla toplam sermayenin deeri (= s + d) ile art-deer arasnda zorunlu bir i bant yoktur. Eer art-deer oran biliniyorsa ve bykl de belli ise, kr oran gerekte ne ise onu ifade eder, yani art-deerin baka bir llme eklini, art-deerin, sermayenin emek karlnda deiilmesi yoluyla doduu ksmnn deeri yerine, toplam sermayenin deerine gre llmesini ifade eder. Ama gerekte (yani grngler aleminde) bunun tersi olur. Art-deer bellidir, ama metan maliyet fiyat zerindeki sat fiyatnn bir fazlal olarak bellidir; ve bu fazlaln nereden geldii gene bir sr olarak kalmaktadr retim srecinde emein smrlmesinden mi gelmektedir, yoksa, dolam srecinde alcnn kandrlmasndan m, yoksa her ikisinden de mi gelmektedir. Belli olan bir baka ey de, bu fazlaln, toplam sermayenin deerine oran ya da kr orandr. Yatrlan toplam sermaye bakmndan, sat fiyatnn maliyet fiyatn aan bu fazlaln hesaplanmas ok nemli ve doaldr, nk, fiilen toplam sermayenin genileme oran, yani kendisini geniletme derecesi byle bulunur. Biz, eer bu kr oranndan hareket edersek, bu yzden, bu fazlalk ile, sermayenin cretlere yatrlan ksm arasndaki belirli bantlara ulaamayz, Malthusun, art-deer ile bu deerin sermayenin deien ksm ile belirli bantsnn srrn bu ekilde zmeye abalad srada ne elenceli taklalar attn daha ilerdeki bir blmde* greceiz. Kr orannn fiilen gsterdii ey, daha ok, bu adan, sabit ve dner sermayeler arasndaki farkllk dnda herhangi bir i farkllk gstermeyen toplam sermayenin eit ksmlar ile bu fazlalk arasndaki deimeyen bantdr. Ve o, bu fark da, yalnzca, bu fazlalk iki ekilde hesapland iin gsterir; yani, birincisi, basit bir byklk olarak maliyet fiyat zerindeki bir fazlalk olarak. Bunda, balang biiminde, dner sermayenin tamam maliyet fiyatna girdii halde, sabit sermayenin yalnz anan ve ypranan ksm girer. kinci olarak, bu fazlaln, yatrlan sermayenin toplam deeri ile bants szkonusudur. Bu durumda, tpk dner sermaye gibi, toplam sabit sermayenin deeri de hesaba girer. Demek oluyor ki, dner sermaye her ikisinde de ayn ekilde girdii halde, sabit sermaye, ilkinde farkl, ikincisinde tpk dner sermaye gibi hesaba girmektedir. Bu duruma gre, sabit ve dner sermaye arasndaki fark, kendisini zorla kabul ettiren tek fark oluyor. [sayfa 48] Hegel gibi sylemek gerekirse, demek ki, bu fazlalk kendisini
* K. Marx, Theorien ber den Mehrwert; K. Marx-.. Engels, Werke, Band 26. Teil 3, s. 25-28. Ed.
48
kr orannda gene kendisi iersinde tekrar yanstmakta, ya da baka bir deyile, bu fazlalk, kr oran ile daha yakndan nitelendirilmekte ve sermayenin bir yl boyunca ya da belli bir dolam dneminde kendi deeri zerinde rettii bir fazlalk olarak grnmektedir. Bylece, kr oran ile art-deer oran sayca birbirinde farkl olduu halde, art-deer ile kr fiilen ayn ey ve sayca eit olduu gibi, kr, gene de, art-deerin evrilmi bir biimi, kkeninin ve varlk srrnn gizlendii ve yokolduu bir biim oluyor. Aslnda kr, art-deerin kendisinin gzler nne serdii bir biimdir ve art-deerin ortaya kartlmas iin, nce tahlil yoluyla bu giysilerden soyulmas gerekiyor. Art-deerde, sermaye ile emek arasndaki iliki rlplak ortadadr; sermaye ile kr ilikisinde, yani sermaye ile, bir yandan dolam srecinde gerekleen metalarn maliyet fiyat zerindeki bir fazlalk, te yandan toplam sermaye ile olan ilikisiyle daha yakndan belirlenen bir fazlalk olarak grnen art-deer ilikisinde, sermaye, kendisiyle bir iliki, ilk deer toplam olarak domu olduu yeni deerden farkl bir iliki iersinde grnr. Sermayenin, bu yeni deeri, retim ve dolam srelerindeki hareketi ile dourduu besbellidir. Ama bunun olu ekli, bir gizem perdesi ile rtldr ve sanki sermayenin kendi znde bulunan gizli niteliklerden domu gibi grnmektedir. Sermayenin kendisini geniletme srecini ne kadar fazla izlersek, sermaye ilikileri o kadar gizemli bir hal alr ve i yapsnn srr o kadar az ortaya kar. Bu ksmda, kr oran say olarak art-deer oranndan farkldr; oysa kr ile art-deer, ayn saysal bykle sahip, yalnz biim bakmndan farkl eyler olarak ele alnmtr. Bunu izleyen ksmda, yabanclamann nasl daha ileri gittiini, krn, saysal bakmdan da nasl art-deerden farkl bir bykl temsil ettiini greceiz. [sayfa 49]
49
NC BLM KR ORANININ ARTI-DEER ORANI LE BAINTISI
BURADA, bundan nceki blmn sonunda ve genellikle bu birinci ksmn tamamnda, biz, belli bir sermayeye den kr miktarnn, bu sermaye tarafndan belli bir dolam dnemi boyunca retilen toplam art-deer miktarna eit olduunu varsayyoruz. Bylece imdilik, bir yandan, bu art-deerin, sermaye zerinden faiz, toprak rant, vergiler, vb. gibi eitli altbiimlere blnebilecei, te yandan, bunun, ikinci ksmnda incelenecek olan genel kr oran yoluyla elde edilen krla kural olarak zde olmamas olgusunu bir yana brakm oluyoruz. Kr miktarnn, art-deer miktarna eit olduu varsayld srece, krn ve kr orannn bykl, verilmi olan ya da her bireysel durumda saptanmas mmkn basit saysal oranlarla belirlenir. Tahliller bu nedenle nce tamamen matematiksel alanda yaplmtr. Birinci ve ikinci ciltlerdeki simgeleri aynen kullanacaz. Toplam sermaye S, deimeyen sermaye s ile deien sermaye dden olumakta ve bir art-deer a, retmektedir. Bu art-deerin yatrlan deien sermayeye oranna ya da a/dye art-deer oran denir ve a ile gsterilir. Demek ki, a/d = a, ve dolaysyla a = a.ddir. Eer bu art-deer ile deien sermaye yerine toplam sermaye arasnda bir bant kurulursa, buna kr, k denir ve art-deerin, a, toplam sermayeye, S, oranna ya da a/Sye kr oran, k ad verilir. yleyse k=a/S=a/a+s. [sayfa 50]
50
imdi, a yerine edeeri olan adyi koyarsak, k = ad : S= a.d : a+s olur ve bu denklem u orant ile de ifade edilebilir: k : a=d : S Burada kr oran ile art-deer oran arasndaki bant, deien sermaye ile toplam sermaye arasndaki bant gibidir. Bu orantdan kan sonuca gre, kr oran, k, daima art-deer oranndan, aden, kktr, nk, deien sermaye, d, daima Sden, d + sden ya da deien sermaye, art, deimeyen sermayeden kktr; burada yalnz, pratik bakmdan olanaksz bir durum, d=S, yani kapitalist tarafndan hi bir deimeyen sermaye, hi bir retim arac yatrlmayp yalnz cretlere yatrm yapld durum dtalanmtr. Bununla birlikte, s, d ve ann bykl zerinde belirleyici bir etkisi olan birka baka etken, tahlilimizde dikkate alnd iin bunlarn ksaca incelenmesi gerekiyor. Birincisi, parann deeri. Biz, bunu, incelememiz boyunca deimiyor kabul edeceiz. kincisi, devir. Bu etmeni biz imdilik tamamyla inceleme d brakyoruz, nk bunun kr oran zerindeki etkisi, ilerdeki bir blmde zel olarak ele alnacaktr. [Biz, burada, tek bir noktaya nceden deineceiz: k = a.d/S forml, deien sermayenin yalnz tek bir devir dnemi iin kesinlikle dorudur. Ama biz, bunu, basit art-deer oran a yerine, yllk art-deer oran a.n koyarak, yllk devir iin dzeltebiliriz. Burada n, deien sermayenin bir yl iersindeki devir saysdr. (cf. kinci Kitap, Blm XVI, 1.) .. E.] ncs, art-deer oran zerindeki etkisi, Birinci Kitapta (Abschn. IV) enine boyuna tartlan, emein retkenliine, gerekli dikkat gsterilmelidir. Emein retkenlii de, kr oran zerinde, hi deilse bireysel sermayede, eer bu sermaye, ortalama toplumsal retkenliin zerinde iliyor ve ortalama toplumsal deerlerinin altnda deerde metalar retiyor, bylece de fazladan bir kr gerekletiriyorsa, Birinci Kitapta (Kap. X, s. 323/314.) gsterildii gibi, dorudan bir etki yapabilir. Bununla birlikte, bu durum zerinde imdilik durulmayacaktr, nk, yaptn bu ksmnda da gene metalarn normal toplumsal koul1ar altnda retildikleri ve deerleri zerinden satldklar nclnden hareket edeceiz. u halde, her durumda biz, emein retkenliinin sabit kaldn kabul ediyoruz. Aslnda, bir sanayi koluna yatrlm bulunan bir sermayenin deer bileimi, yani deien ve deimeyen sermayeler arasndaki belirli bir oran, daima emein belirli bir retkenlik derecesini ifade eder. Bu nedenle, bu oran, deimeyen sermayenin maddi elerinin deerinde salt bir deiiklik ya da cretlerde bir deime yaplmasndan baka bir yolla deitirilir deitirilmez, emein retkenliinde de [sayfa 51] buna tekabl eden bir deime olmas gerekir ve biz, bu yzden, d, s ve a etmenlerdeki deiikliklerin, emein retkenliinde
51
de bir deime olduu anlamna geldiini sk sk greceiz. Ayn ey, geriye kalan etmen iin de geerlidir ignnn uzunluu, emein younluu ve cretler. Bunlarn, art-deer miktar ve oran zerindeki etkisi Birinci Kitapta uzun uzadya tartlmtr. Basitlik salamak amacyla bu etmenin sabit kaldn varsaydmz zaman bile, d ve ada meydana gelen deiikliklerin, gene de bunlarn, kendi belirleyici elerinin byklklerinde deimeler olduu anlamna gelebilecei anlalabilir. Bu bakmdan, cretin, art-deer miktar ile art-deer oran zerinde, ignnn uzunluunun ve emein younluunun ters orantl bir etki yaptn ksaca anmsamamz gerekir; cretlerde bir art art-deeri azaltr, oysa, ignnde bir uzama ve emein younluunda bir art art-deeri oaltr. Diyelim, 1001k bir sermaye, toplam haftalk 20 cret karlnda gnde 10 saat alan 20 emeki kullanarak 20 art-deer retiyor. Demekki: 80s + 20d + 20a ; a = %100, k = %20. imdi, cretler artmakszn ignn 15 saate kartalm. 20 ii tarafndan retilen toplam deer bylece 40tan 60a ykselecektir (10 : 15 = 40 : 60). Emekilere denen cret, d, ayn kald iin, art-deer 20den 40a ykselir ve: 80s + 20d + 40a ; a = %200, k = %40 olur. Eer tersine, cretler, 20den 12ye derken on saatlik ign ayn kalrsa; toplam deer-rn nceki gibi 40 olur, ama farkl olarak dalr; d, 12ye der ve a iin geriye 28 kalr. Bu duruma gre: 80s + 12d + 28a ; a = %2331/3, k = 28/92 = %3010/23 olur. u halde, gryoruz ki, uzatlm bir ign (ya da, emein younluunda buna tekabl eden bir art) ve cretlerde bir d, art-deerin miktarn ve bylece de orann artrmaktadr. Tersine, cretlerde bir ykselme, dier eyler eit olmak zere, art-deer orann drr. Dolaysyla, eer, d, cretlerdeki bir art yoluyla ykselirse, bu, daha byk deil, daha pahal bir emek miktarn ifade eder ve bu durumda a ve k ykselmez, der. Bu, ign, emein younluu ve cretlerdeki deiikliin, d ve a ile bunlarn oranlarnda ve dolaysyla da, ann toplam sermayeye, s + d, oran olan knde ayn anda bir deime olmakszn yer alamayacan gsterir. Ve ayrca uras da aktr ki, ann dye oranndaki deimeler, gene, yukarda sz edilen emek koulunun hi deilse birinde, buna tekabl eden bir deime olduu anlamna gelir. Tam da bu, deien sermayenin, toplam sermayenin hareketi ve onun kendisini geniletmesi ile olan zel organik bant ile, bir de bu [sayfa 52] sermayenin deimeyen sermaye ile olan farkn ortaya koyar. Deerin yaratlmasn ilgilendirdii kadaryla, deimeyen sermaye, yalnz tad deer bakmndan nemlidir. Ve, 1.500 sterlinlik bir deimeyen sermayenin, diyelim tonu 1 sterlinden 1.500 ton demiri ya da
52
tonu 3 sterlinden 500 ton demiri temsil etmesinin, deerin yaratlmas bakmndan bir nemi yoktur. Deimeyen sermayenin deerinin, iersinde nesneletii fiili malzeme miktarnn, deerin oluumu ve deimeyen sermayenin deerinin bu deerin temsil ettii maddi kullanm-deeri-nin kitlesine olan oranndaki art ya da azal ne olursa olsun, bu deerle ters orantl deien kr oran ile hi bir ilgisi yoktur. Deien sermaye iin bu farkldr. Bu noktada szkonusu olan, bu sermayenin sahip bulunduu deer deil, kendinde maddeleen emek deil, bu deerin harekete getirdii ve kendisinde ifadesini bulmayan toplam emein toplam emein bu deerde ifadesini bulan emekle olan fark, dolaysyla, karl denmi emek, yani toplam emein art-deer reten ksm, bu deerin ierdii emek ne kadar az ise, o kadar byktr srf bir gstergesi olmasdr. Diyelim, on saatlik ign, on ilin = on mark olsun. Eer, cretleri yerine koymak iin gerekliemek, yani deien sermaye = 5 saat = 5 ilin ise, art-emek = 5 saat ve art-deer = 5 ilin olur. Gerekli emek = 4 saat = 4 ilin ise, art-emek = 6 saat ve art-deer = 6 ilin olur. Demek oluyor ki, deien sermayenin deeri, hareket geirdii emek miktarnn gstergesi olmaktan kar kmaz ve ayrca bu gstergenin ls deiince, art-deer oran kart ynde ve ters orantl olarak deiecektir. imdi de, yukarda sz edilen kr oran denklemini, k = a. d/S, eitli olas durumlara uygulayalm. Tek tek a. d/S etmenlerinin deerini ardarda deitirecek ve bu deiikliklerin kr oran zerindeki etkisini belirleyeceiz. Bu ekilde, ya bir ve ayn sermaye iin ardarda deitirilmi ileme koullar olarak ya da yanyana bulunan ve karlatrma amacyla farkl sanayi kollarndan ya da fark lkelerden alnan ayr ayr sermayeler olarak bakabileceimiz, bir dizi farkl durumlar elde etmi olacaz. Bu nedenle, bir ve ayn sermaye iin, ardarda gelen koullar olarak baz rneklerimiz zorlama ya da pratik bakmdan olanaksz gibi grlrse de, bunlara bamsz sermayelerin karlatrlmas gzyle bakld anda bu itiraz ortadan kalkm olur. yleyse imdi, a. d/S rnn, iki etmenine, a ve d/Sye ayralm. nce an sabit olarak alacaz ve d/Snin olas deiikliklerinin etkisini aratracaz. Bundan sonra d/S kesrini sabit olarak ele alp, ann olas deiikliklerden getiini greceiz. En sonu, btn etmenleri, deiken byklkler olarak ele alacaz ve bylece, kr oran ile ilgili yasalarn kartlabilecei btn durumlar gzden geirmi olacaz. Bir dizi alt durumlar da kapsayan bu durum, genel bir forml altnda [sayfa 53] toplanabilir. Deiim eleri d, d1, ortak art-deer oranlar a ve kr oranlar k ve k1 olan S ve S1 sermayelerini alalm. Bu durumda:
I. a sabit, d/S deiken
53
k = a (d : S) ; k1 = a (d1 : S) olur. imdi, S ile S1 ve d ile d1 arasnda bir orant kuralm. rnein, S1/S kesrinin deeri = E ve d1/d kesrinin deeri = e olsun. Buna gre S1 = ES ve d1 = ed olur. Yukardaki denklemde, k1, S1 ve d1 iin bu deerleri koyarsak aadaki eitlii elde ederiz: k1 = a [ed : ES]. Gene, yukardaki iki denklemi orant haline getirerek ikinci bir forml daha elde ederiz: Bir kesrin deeri, pay ya da paydas ayn say ile arpldnda ya da blndnde deimeyecei iin, d:S ve d1:S1 kesirlerini yzde olarak ifade edebiliriz, yani, S ve S1in her ikisini de 100e eitleyebiliriz. Bylece d : S = d : 100 ve d1 : S1 = d1 : 100 diyebiliriz ve bu orantlarda paydalar atarak u eitlii elde ederiz: k : k1 = d : d1, ya da: Ayn art-deer oran ileyen iki sermaye alndnda, bunlarn kr oranlarnn birbirine oran, kendi toplam sermayelerine gre yzde olarak ifade edilen deien ksmlarnn birbirine orannn ayndr. Bu iki forml, d/Snin olas btn deimelerini kapsar. Bu eitli durumlar tek tek ele almadan nce bir noktaya daha deinelim. S, s ile dnin, deimeyen ve deien sermayelerin toplam olduu ve art-deer oranlar, kr oranlar gibi genellikle yzde olarak ifade edildii iin, s + dnin toplamn da 100e eit diye kabul etmek, yani s ve dyi yzde olarak gstermek uygun olur. Kr miktarn deilse bile, kr orann belirlemek iin, 12.000i deimeyen ve 3.000i deien 15.000lik bir sermayenin 3.000lik bir art-deer rettiini sylemek ile bu sermayeyi aadaki yzdelere indirgememiz arasnda bir fark yoktur: 15.000 S = 12.000s + 3.000d ( + 3.000a) 100 S = 80s + 20d ( + 20a). Her iki durumda da, art-deer oran a = %100 ve kr oran = %20dir. ki sermayeyi, diyelim yukardaki ile bir bakasn karlatrdmzda gene ayn ey dorudur : 12.000 S = 10.800s + 1.200d (+ 1.200a) 100 S = 90s + 10d (+ 10a) her ikisinde de a = %100, k = %10dur ve yukardaki sermaye ile karlatrmada yzde olarak ifade daha aktr. te yandan, bir ve ayn sermayede yer alan bir deiiklik szkonusu ise, bunun yzde olarak gsterilmesi pek az kullanlr, nk bu biim, hemen hemen her zaman bu deiiklikleri belirsiz hale getirir. Yzde olarak ifade edilen bir sermaye: [sayfa 54] 80s + 20d + 20a aadaki yzde eklini alrsa: 90s + 10a + 10a
54
yiizde olarak, deimi bulunan bu bileimin, 90d + 10s, ddeki mutlak bir arttan m, sdeki mutlak bir azalmadan m, yoksa her ikisinden mi meydana geldiini bilemeyiz. Bunu saptayabilmek iin, say olarak mutlak byklklere gereksinme vardr. Bununla birlikte, aadaki tek tek deime durumlarm tahlil ederken her ey, bu deiikliklerin nasl meydana geldiine baldr; 80s + 20dnin 90s + 10d haline gelii, deien sermayede bir deiiklik olmakszn, deimeyen sermayede bir art, rnein, 12.000s + 3.000dnin 27.000s + 3.000d halini al (ve buna tekabl eden 90s + 10d yzdesine ykselmesi) ile mi; yoksa, deimeyen sermaye aynen kald halde, deien sermayede bir azalma ile, yani 12.000s + 1.3331/3d halini almas (gene buna tekabl eden 90s + l0d yzdesi) ile mi; ya da son olarak her iki sermayenin 13.500s + 1.500d haline gelmesi (bir kez daha yzde olarak: 90s + l0a yzdesine tekabl eden) ile mi bu ekli almaktadr? Ama, bizim imdi ardarda tahlil edeceimiz durumlar ite tam da bunlardr ve bunu yaparken, kolaylk salayan yzde eklini bir yana brakacaz ya da hi deilse bunlar yalnz ikincil bir almak olarak kullanacaz.
1) a ve S sabit, d deiken
Byklk olarak d deitii halde Snin aynen kalabilmesi, ancak, Snin dier esi olan snin, yani deimeyen sermaye, d ile ayn miktarda ama zt ynde deimesi halinde mmkndr. Eer S ilkinde = 80s + 20d = 100 ise ve d, 10a dm ise, bu durumda s ancak 90a ykselince S = 100 olabilir; 90s + 10d = 100. Genel hir ifadeyle, dnin d h haline gelebilmesi, yani dnni h kadar artmas ya da eksilmesi halinde, ele aldmz durumun koullarnn karlanabilmesi iin, snin s h haline gelmesi, yani ayn miktarda ama ters ynde deimesi gerekir. Ayn ekilde, deien sermaye d, deitii halde, art-deer, oran a, ayn kalyorsa, art-deer miktar ann, deimesi gerekir, nk a = addir ve adnin arpanlarndan birisine, yani dye baka bir deer verilmitir. Ele alnan durumun varsaymlar, balangtaki k = a (d : S) eitliinin yansra, ddeki deime nedeniyle, dier bir, k1 = a eitliini verir ve burada d, d1 haline gelmitir ve bunun sonucu deien kr oran k1 bulunacaktr. Bu, aadaki orant ile belirlenir: ya da: art-deer oran ve toplam sermaye ayn kalrken, balangtaki kr orannn, deien sermayedeki bir deime ile meydana gelen yeni kr oranna oran, balangtaki deien sermayenin, deimi bulunan deien sermayeye oranna eittir. Eer balang sermayesi yukardaki gibi ise: [sayfa 55]
55
I.15.000 S = 12.000s + 3.000d (+ 3.000a), ve imdi: II. 15.000 S = 13.000s + 2.000d (+ 2.000a) ise, her iki halde de S = 15.000 ve a = %100dr ve Iin kr oran %20nin, IInin kr oran %131/3 e oran, Iin deien sermayesi 3.000in, IInin deien sermayesi 2.000e oranna eittir, yani, %20 : %131/3 = 3.000 : 2.000. imdi, deien sermaye ykselebilir ya da debillir. nce bunun ykseldii bir rnek alalm. Bir sermayenin balangtaki bileimi ve kullanm ekli yle olsun: I. 100s + 20d + 10a; S = 120, a = %50, k = %81/3. imdi, deien sermaye 30a ykselsin. Bu duruinda, bizim varsaymmza gre, toplam sermayenin deimeden 120 kalmas iin deimeyen sermayenin 100den 90a dmesi gerekir. Art-deer oran deimeden %50 kaldna gre, retilen art-deer 10dan 15e ykselecektir. Buna gre u sonu elde ederiz: II. 90s + 30d + 15a; S = 120, a= %50, k = %12. nce, cretlerin deimeden kald varsaymndan hareket edelim. Bu durumda, art-deer orannn teki etmenleri, yani ign ile emein younluunun da deimeden kalmas gerekir. Bu takdirde dnin (20den 30a) ykselii, yalnz, kullanlann bir yars kadar daha ii altrldn belirtebilir. Byle olunca, retilen toplam deer de yars kadar, 30dan 45e ykselecek ve tpk eskisi gibi 2/3si cretlere, 1/3i art-deere blnecektir. Ama ayn zamanda, ii saysndaki art ile, deimeyen serrnaye, retirn aralarnn deeri 100den 90a drn olacaktr. Bu duruma gre, emein retkenliinde bir azalma ile birlikte ve onunla ezamanl olarak deimeyen sermayede bir daralma olduunu gryoruz. Byle bir durum ekonomik bakmdan rnmkn mdr? Emein retkenliinde bir azalma ve dolaysyla altrlan ii saysnda bir artn rahatlkla drlebilecei tarm ile istihra sanayii kollarnda bu sre, kapitalist retim esasna gre ve onun erevesi iersinde deimeyen sermayede bir azalma yerine bir art ile birarada grlr. sdeki yukarda sz edilen dme, srf fiyatlardaki bir dme nedeniyle olsa bile bireysel bir sermaye, Iden IIye geii ancak ok istisnai durumlarda baarabilir. Ama, farkl lkelerde, ya da tarm ya da istihra sanayiinin farkl kollarnda, yatrlm bulunan iki bamsz sermaye szkonusu ise, bir durumda deerinden daha fazla ii altrlmas (ve dolaysyla daha fazla deien sermaye kullanlmas) ve daha az deerli ya da kt retim arac kullanlmas tamamen olaan bir eydir. Ama biz, cretlerin ayn kald varsaymn bir yana brakalm ve deien sermayenin 20den, 30a ykseliini, cretlerde yar yarya bir ykselme ile aklayalm. O zaman, tamamen baka bir durum ile kar karya geliriz. Ayn sayda emeki diyelim yirmi ayn ya da pek az eksilmi retim arac ile almaya devam eder. Eer ign deimeden kalrsa diyelim 10 saat retilen toplam deer de ayn kalr. Eskiden de, imdi de = 30dur. Ne var ki, bu 30un hepsi imdi, yatrlan 30luk
56
deien sermayeyi yerine koymak iin gereklidir; byle olunca da, art-deer yokolur. Ama biz, art-deer orannn sabit kaldn, yani Ideki gibi %50 olduunu varsaymtk. Bu, ancak, ignnn yar yarya uzatlmasyla, yani 15 saate karlmasyla mmkndr. Bylece, 20 emeki 15 saatte 45lik bir toplam deer retir ve btn koullar yerine getirilmi olur: II. 90s + 30d + 15a; S = 120, a = %50, k = %12. Bu durumda 20 ii, I. durumdan daha fazla, emek aracna, alete, makineye vb. gereksinme gstermez. Ancak, ham ve yardmc maddelerin yar yarya artrlmas gerekecektir. Bu maddelerin fiyatlarnda bir dme olmas halinde, Iden IIye geiin, bizim varsaymmza gre, bireysel bir sermaye iin bile daha ekonomik olmas mmkndr. Ve kapitalistin, artm bulunan krlar yoluyla, deimeyen sermayesindeki deer eksilmesiyle ortaya kan kayb bir lde telafi edilir. imdi de, deien sermayenin ykselmek yerine dtn varsayalm. Bu durumda bizim yapacamz tek ey, rneimizi tersine evirmek, IIyi balang sermayesi diye alp, IIden Ie gemektir. II. 90s + 30d + 15a imdi I. 100s + 20d + 10aya dnr ve aktr ki, bu yer deitirme, kr oranlarnn herbirini ve bunlarn karlkl bantlarn dzenleyen koullarn herhangi birini hi bir ekilde deitirmez. Artan deimeyen sermaye ile 1/3 daha az ii altrld iin d nin 30dan 20ye dmesi halinde, nmzde modern sanayinin normal bir rnei var demektir, yani emein retkenliindeki art ile, daha byk bir retim arac kitlesi daha az ii tarafndan kullanlmaktadr. Bu hareketin, kr orannda ezamanl bir dmeyle zorunlu bir bants bulunmas, bu kitabn nc ksmnda gelitirilecektir. te yandan, eer d, dk cretle ayn sayda ii altrld iin 30dan 20ye dse, ign deimemek zere, retilen toplam deer, nceki gibi = 30d + 15a = 45 olur. d, 20ye dt iin, art-deer 25e, art-deer oran %50den %125e ykselmi olur ki, bu bizim varsaymmza ters der. Ele alnan durumun koullarna uymak iin, artdeerin, %50 oran ile 10a dmesi ve bu nedenle retilen toplam deerin 45ten 30a inmesi gerekirdi; bu ise, ancak ignnn te-bir azalmas ile mmkndr. Demek ki, daha nceki gibi durum udur: 100s + 20d + 10a; a = %50, k = %81/3. cretlerde bir d olmas halinde, emek-zamannda byle bir azalma yaplmasnn, pratikte hi grlmeyeceini sylemeye bile gerek yoktur, Ama bunun nemi yoktur. Kr oran, birka deiken bykln bir ilevidir ve eer biz bu deikenlerin kr orann nasl etkilediini bilmek istersek, bylesine tek bana bir etkinin, bir ve ayn sermaye iin ekonomik bakmdan geerli olup olmamasna bakmakszn, tek tek bu etkilerin herbirini srayla tahlil etmemiz gerekir. [sayfa 57]
[sayfa 56]
57
2) a sabit, d deiken, S, ddeki deime yoluyla deiiyor.
Bu durum, bundan nceki durumdan yalnz derece bakmndan ayrlr. ddeki artma ya da eksilme kadar eksilecei ya da artaca yerde s sabit kalmaktadr. Bugnn koullar altnda, byk sanayiler ile tarmda deien sermaye toplam sermayenin yalnzca nispeten kk bir ksmdr. Bu yzden, ondaki artma ya da eksilme, deien sermayedeki deiikliklerden ileri geldii srece, ayn ekilde nispeten kktr. Biz gene bir sermaye ile balayalm: I. 100s + 20d + 10a ; S = 120, a = %50, k = %81/3 , ve bu, diyelim u ekli alsn: II. 100s+30d+15a; S=130, a=%50, k=%117/13. Deien sermayenin azald bunun tersi olan durum gene, IIden Ie tersine gei ile gsterilecektir. Ekonomik koullar, aslnda bundan nceki durumda olduu gibidir ve bu nedenle burada tekrar irdelenmesine gerek yoktur. Iden IIye gei, emein retkenliinde yan yana bir azalma olduu anlamna gelir; II iin 100snin kullanlmas, Ie gre emekte yan yana bir art gerektirir. Bu durum tarmda grlebilir.9 Ama, bundan nceki durumda, deimeyen sermayenin deien sermayeye evrilmesi ya da bunun tersi olmas ile toplam sermaye sabit kald halde, bu durumda deien sermaye artt zaman ek bir sermaye balanmas, azald zaman daha nce kullanlan sermayede bir serbest kalma szkonusudur.
3) a ve d sabit, s ve bu nedenle S deiken.
Bu durumda denklem: k=a(d : S) eklinden k1=a (d : S), eklini alr ve her iki yandan ayn arpanlarn kartlmasyla unu elde ederiz: k1 : k = S : S1. ayn art-deer oran ve eit deien sermayeler ile kr oranlar toplam sermayelere ters orantldr. Elimizde, rnein sermaye, ya da ayn sermayenin farkl durumu bulunsun: I. 80s+20d+20a; S=100, a=%100, k=%20; II. 100s + 20d + 20a; S = 120, a = %100, k = %162/3; III. 60s+ 20d+ 20a; S = 80, a = %100, k =%25. Buradan u orantlar elde ederiz: %20 : %162/3 = 120 : 100 ve %20 : %25 = 8 : 100. a sabit iken d : Snin deimeleri iin daha nce verilen genel forml yle idi: [sayfa 58]
9 Elyazmasnda bu noktada u not bulunmakta: Bu durumun, toprak rant ile ne gibi bir ilikisi olduu ilerde incelenecek. -..E.
58
k1 = a (ed : ES); imdi u hali alyor: k1 = a (d : ES), d deimediine gre, e = d1 : d = 1 oluyor. a d =a, art-deer miktar olduu ve hem a ve hem de d sabit kald iin, bundan, dnin de Sdeki bir deimeden etkilenmedii sonucu kar. Art-deer miktar, deiiklikten sonra da, daha ncekinin ayndr. Eer s sfra dse idi, k = a olurdu, yani kr art-deer oranna eit olurdu. sdeki deiiklik, ya srf deimeyen sermayenin maddi elerinin deerindeki bir deiiklikten, ya da toplam sermayenin teknik bileimindeki, yani belli bir sanayi dalnda, emein retkenliindeki bir deimeden ileri gelmi olabilir. Bu son durumda, modern sanayi ve genilekli tarmdaki gelimeye bal olarak, toplumsal emein retkenliindeki art, IIIten Ie ve Iden IIye sras iinde (yukardaki rnekte) bir gei ortaya koyacaktr. Kendisine 20 denen ve 40lk bir deer reten bir emek miktar, nce, 60 deerlik bir emek arac kullanr; eer retkenlik artar ve deer ayn kalrsa, tketilen emek arac nce 80e sonra 100e ykselir. Bu srann tersine dn, retkenlikte bir azalma olduu anlamna gelebilir. Ayn emek miktar daha kk bir retim arac kitlesini harekete geirir ve, tarmda, madencilikte, vb. grlebilecei gibi yaplan iin boyutlar daralr. Deimeyen sermayede yaplan bir tasarruf, bir yandan kr orann artrrken te yandan da bir miktar sermayeyi serbest brakmas nedeniyle kapitalist iin nemlidir. Bunun, ve ayn ekilde, deimeyen sermayenin elerinde, zellikle hammadde fiyatlarndaki bir deiikliin yapaca etkiyi ilerde daha yakndan inceleyeceiz.* Deimeyen sermayedeki bir deiikliin, bu deime, ister snin maddi elerindeki bir art ya da azalmadan veya srf bunlarn deerlerindeki bir deimeden ileri gelmi olsun, kr orann ayn ekilde etkileyecei gene apaktr.
4) d sabit, d, s ve Snin hepsi deiken.
Bu durumda, deien kr oran iin, balangta verilen genel forml gene geerliliini korumaktadr: k1=a (ed : ES) Buradan art-deer oran ayn kalmak zere u sonular kar: a) Eer E, eden bykse, yani eer deimeyen sermaye, toplam sermayenin, deien sermayeden daha yksek bir oranda byyecei eklinde artm ise, kr oran der. Eer 80s + 20d + 20a gibi bir sermaye, 170s + 30d + 30a eklini alrsa, gene a = %100 kalr, ama d : S, hem d e hem de S byd halde, 20 : 100den 30 : 200e der ve kr oran da buna uygun olarak %20den %15e iner.
* Kapital, Birinci Cilt, Beinci Blm. -Ed.
59
b ) Ancak eer e = E ise, yani d : S kesri, grnteki deiiklie karn ayn deeri koruyorsa, yani pay ve paydas ayn say ile arplyor ya da blnyorsa, kr oran deimeden kalr. 80s + 20d + 20a ve 160s + 40d + 40a, sermayelerinin, ayn %20lik kr oranna sahip olduklar aktr, nk a = %100 olarak kalmakta ve d : s = 20 : 100 = 40 : 200, her iki rnekte ayr deeri temsil etmektedir. c) e, Eden bykse, yani deien sermaye, toplam sermayeden daha yksek bir oranla byyorsa kr oran ykselir. Eer, 80s + 20d + 20a sermayesi 120s + 40d + 40a halini alrsa, kr oran %20den %25e ykselir, nk, deimeyen a (d : S) = 20 : 100, bu durumda 40 : 160a ykselmi ya da 1/5 iken olmutur. Eer d ve Sdeki deiiklikler ayn ynde olursa, biz, bu byklk deiikliklerine, bir lde, sanki bunlarn her ikisi de ayn orantda olmu ve bylece d : S, o noktaya kadar deimeden kalm gzyle bakabiliriz. Bu noktadan sonra, bunlardan yalnz bir tanesi deiebilir ve biz, bylece, bu karmak hali, bundan nceki basit hallerden birisine indirgemi oluruz. rnein eer, 80s + 20d + 20a, l00s + 30d +30a halini alacak olsa, dnin sye ve ayn zamanda Sye oran, bu deimede, 100s + 25d + 25aya kadar ayn kalr. Bu nedenle de, ite bu noktaya kadar, kr oran da gene deimeden kalr. yleyse biz, l00s +25d + 25ay, k noktamz olarak alabiliriz; dnin 30d olmas iin 5 kadar arttn, bu yzden Snin 125ten 130a ykseldiini ve bylece de, ikinci halin, yani dnin basit deimesi ve dolaysyla Sde bir deime olmas halinin karmza ktn grrz. Balangta %20 olan kr oran, bu 5dnin ilavesiyle, art-deer oran ayn kalmak zere, %231/13e ykselir. Daha basit bir durumda ayn indirgeme, d ve S byklklerini kart ynde deitirdiklerinde yer alabilir. rnein, gene 80s + 20d + 20adan hareket edelim ve bu 110s + 10d + 10a haline gelmi olsun. Bu durumda, deimenin 40s+ 10d + 10aya kadar devan etmesi halinde, kr oran ayn %20 kalacaktr. Bu ara ekle, 70s ilave edilince, bu oran %81/3e decektir. Bylece biz, gene durumu, tek bir deikenin, yani snin deimesi haline indirgemi oluruz. d, s, ve Snin ayn zamanda deimeleri, bu nedenle, yeni bir durum ortaya karmaz ve son tahlilde, yalnz tek bir etmenin deiken olduu bir hale dnlm olur. Geriye kalan en son durum da aslnda bylece kapsanm olmaktadr; yani d ile Snin saysal olarak ayn kald halde, bunlarn maddi elerinin bir deer deitirmesi ve bylece, dnin, harekete geirilen deimi bir emek miktarn, snin, harekete geirilen deimi bir retim arac miktarn temsil etmesi hali. 80s + 20d +20a halinde, diyelim 20d, balangta, gnde 10 saat alan 20 emekinin cretlerini temsil etsin. Gene diyelim, bunlarn herbirinin creti 1den 1e ykselsin. Bu durumda, 20d, 20 emeki
[sayfa 59]
60
yerine ancak 16 emekinin cretini deyecektir. Ne var ki, 20 emeki eer 200 alma-saatinde 40lk bir deer retiyor ise, gnde 10 saat alan [sayfa 60] 16 emeki 160 alma-saatinde ancak 32lik bir deer retir. cretler iin 20d dldkten sonra 32nin ancak 12si art-deer iin kalr. Bylece, art-deer oran, %100den %60a dm olur. Ama biz, art-deer orann sabit kabul ettiimiz iin, ignnn, drtte bir uzatlmas, 10dan 12 saate kartlmas gerekecektir. Eer gnde 10 saat alan 20 emeki = 200 alma-saatinde 40lk bir deer retiyorsa, gnde 12 saat alan 16 emeki = 200 saatte ayn deeri retecek ve 80s + 20dlik sermaye gene eskisi gibi ayn 20lik art-deer salayacaktr. Tersine, eer cretler, 20dnin; 30 emekinin cretlerini temsil edecei lde decek olsa, a ancak, ignnn 10dan 62/3 saate inmesi halinde sabit kalabilir. nk, 20x10 = 30x62/3 = 200 igndr. Bu birbirinden farkl rneklerde snin, para olarak ifade edilen deerler cinsinden ne lde sabit kalabileceini ve gene de, deien koullara gre deien farkl miktarlarda retim aracn temsil edebileceini esas olarak irdelemi bulunuyoruz. Bu durum, kendi saf ekli ile ancak bir istisna olarak mmkn olabilir. snin elerinin deerinde, bu elerin kitlesini oaltan ya da azaltan, ama snin deer toplamn deimeden brakan bir deiiklie gelince, bu, dnin byklnde bir deiiklie yol amad srece, ne kr orann ve ne de art-deer orann etkiler. Bylece biz, bizim denklemimizdeki d, s ve Snin deimelerindeki btn olas durumlar grm bulunuyoruz. Art-deer oran ayn kald halde, kr orannn debileceini, ayn kalabileceini ya da ykselebileceini, oysa, dnin sye ya da Sye olan orannda en ufak bir deiikliin, kr orannda da bir deiiklik olmasna yetebileceini grm bulunuyoruz. Biz, ayrca, dnin deiikliklerinde her zaman, ald takdirde ann sabit kalmas ekonomik bakmdan olanaksz bulunan belli bir snr bulunduunu da grm bulunuyoruz. snin her tek yanl deimesinde de, dnin artk sabit kalamayaca belli bir snra ulamak zorunda olduundan, d : Snin her olas deimesi iin, ann de ayn ekilde deiken hale gelmek zorunda kalaca snrlar olduunu gryoruz. imdi tartmasn yapacamz ann deimelerinde, denklemimizin farkl deikenlerinin bu karlkl etkisi, daha da ak olarak grlecektir.
II. a deiken
d : S sabit kalsn ya da kalmasn, farkl art-deer oranlarna gre kr oranlar iin, k = a (d : S) denklemini, k1 = a1 (d1 : S1) ekline sokarak genel bir forml elde ederiz; k1, a1, d1 ve S1 burda, k, a, d ve S nin deimi deerlerini temsil ederler. Buradan: k : k1 = a1 (d : S) : a1 (d1 : S1) eitliini ve dolaysyla: k1 = (a1 : a)( d1 : d) (S1 : S) (k)
61
eitliini elde ederiz. [sayfa 61]

1) a deiken d : S sabit.
Bu durumda u denklemleri elde ederiz: k = a (d : S) ; k1 = a1 (d : S), bunlarn her ikisinde de d : S eittir. Bu nedenle: k : k1 = a : a1 Ayn bileimde iki sermayenin kr oranlar arasndaki oran, bunlarn art-deerlerinin birbirine oranna eittir. d : S kesrinde szkonusu olan, d ile, Snin mutlak byklkleri olmayp bunlarn birbirlerine oran olduuna gre, bu, mutlak byklkleri ne olursa olsun eit bileimdeki btn sermayeler iin geerlidir. 80s+ 20d + 20a; S = l00, a' =%100, k' =%20 160s+40d+20a; S= 100, a'=% 50, k'=%l0 %100 : %50 = %20 : %10. Eer her iki halde de, d ve Snin mutlak byklkleri ayn ise, bunlarn kr oranlarnn birbirlerine olan oran da, art-deer miktarlarnn birbirlerine olan oranlarna eittir: k' : k'1 = a'd : a'1d = a : a1. rnein: 80s+20d+20a; a' =%100, k' =%20 80s+20d+10a; a'=% 50, k'=%l0 %20 : %10 = 100 x 20 : 50 x 20 = 20a : 10a. uras imdi aktr ki, mutlak ya da yzde olarak bileimleri eit sermayelerde, art-deer oran, ancak, ya cretler, ya ign uzunluu ya da emein younluu farkl ise farkl olabilir. Aadaki durumda: I. 80s+20d+10a; a'=% 50, k'=%l0 II. 80s+20d+20a; a' =%100, k' =%20 III. 80s+20d+40a; a' =%200, k' =%40 Ide retilen toplam deer 30 (20d + 10d)dr; IIde 40tr; IIIte 60 tr. Bu farkl ekilde olabilir. Birincisi, eer cretler farkl ve 20d, her tek tek durumda farkl sayda iiyi ifade ediyorsa. Diyelim, sermaye I, 11/3 sterlin cretle gnde 10 saat alan 15 emeki altryor ye bunlar, 20 sterlini cretleri yerine koyan, 10 sterlini de art-deer olan 30 sterlinlik bir deer retiyorlar. Eer cretler 1 sterline derse, 10 saat iin 20 emeki altrlabilir; bunlar, 20 sterlini cretleri yerine koyan ve 20 sterlini de art-deer olan 40 sterlinlik bir deer reteceklerdir. Eer cretler daha da dp 2/3 sterline inerse, otuz emeki 10 saat altrlabilir. Bunlar, 20 sterlini cretler iin dlecek olan, ve 40 sterlini de art-deeri temsil edecek olan 60 sterlinlik bir deer reteceklerdir. Bu durum sermaye bileiminin yzde olarak sabit, ignnn ve emein younluunun sabit ve art-deer orannn cretlerdeki deiiklik nedeniyle deitii bu durum Ricardonun varsaymnn doru
62
olduu biricik durumdur: Kr, cretlerin, dkl ya da ykseklii ile [sayfa 62] tam bir orant iersinde yksek ya da dk olacaktr. (Principles, Ch. I, Sect. III, p. 18 of the Works of D. Ricardo, ed. by MacCulloch, 1852.) Ya da ikincisi, emein younluu deiiyorsa. Bu durumda, diyelim, ayn retim aralar ile gnde 10 saat alan 20 emeki, belli bir metadan Ide 30, IIde 40, IIIte 60 para retsin ve herbir para, kendisine katlm bulunan retim aralarnn deerinden baka, 1 sterlinlik yeni bir deeri temsil etsin. Her 20 para = 20 sterlin cretleri yerine koyduuna gre, geriye, Ide art-deer iin 10 para = 10 sterlin, IIde 20 para = 20 sterlin, ve IIIte 40 para = 40 sterlin kalr. Ya da ncs, ign, uzunluk bakmndan farklysa. 20 emeki, ayn younluk ile Ide 9 saat, lIde 12 saat, IIIte 18 saat alyorsa, bunlarn toplam rnleri, 9 : 12 : 18 oran gibi 30 : 40 : 60 oran eklinde deiir. Ve her durumda cretler = 20 sterlin olduu iin, geriye artdeer olarak gene srayla 10, 20 ve 40 kalr. Demek oluyor ki, d : S sabit iken, cretlerde bir ykselme ya da dme art-deer oran zerinde ters ynde, emein younluunda bir ykselme ya da dme, ignnde bir uzama ya da ksalma, art-deer oran ve dolaysyla kr oran zerinde ayn ynde bir etki yapar.
2) a ve d deiken, S sabit.
Bu durumda, aadaki orant geerlidir: k' : k'1 = a'(d : S) : a'1 (d1 : S) = a'd : a'1 d1 = a : a1. Kr oranlar, art-deer miktarlar gibi birbirleriyle bant iersine sokulmutur. Deien sermaye sabit kalrken, art-deer oranndaki deiiklikler, retilen deerin byklk ve dalmnda bir deime demekti. d ve ande ezamanl bir deiiklik de daima farkl bir dalm anlamna gelir, ama, retilen deerin byklnde her zaman bir deime olduu anlamna gelmez. Burada durum olabilir: a) d ve andeki deiiklik kart ynlerde ama ayn miktarda olmaktadr; rnein; 80s+20d+10a; a'=% 50, k'=%l0 80s+20d+20a; a' =%100, k' =%20 Her iki durumda da retilen deer, dolaysyla da harcanan emek miktar eittir; 20d + 10a = 10d + 20a = 30. Tek fark, birinci durumda cretler iin 20 dendii ve art-deer olarak geriye 10 kald halde, ikinci durumda cretlerin yalnz 10 ve bu nedenle de art-deerin 20 olmasdr. Bu, ii says ile, emein younluunun ve ign uzunluunun deimeden kald halde d ile ann ayn zamanda deitii biricik durumdur. b) a ve ddeki deime, kart ynlerde de olur, ama ayn miktar-
63
da olmayabilir. Bu durumda, d ya da a'ndeki deimelerden birisi dierinden fazla olabilir. [sayfa 63] I. 80s+20d+20a; a'=% 100, k'=%20 II. 72s+28d+20a; a' =%713/7, k' =%20 III. 84s+16d+20a; a' =%125, k' =%20 Sermaye I, retilmi 40lk bir deer iin 20d, sermaye II, 48lik bir deer iin 28d ve sermaye III, 36lk bir deer iin 16d demektedir. Hem retilen deer ve hem de cretler deimitir. Ne var ki, retilen deerdeki bir deime, harcanan emek miktarnda bir deiiklik, bylece, ya emeki saysnda, alma-saatlerinde, emein younluunda, ya da bunlardan birden fazlasnda olan bir deiiklik anlamna gelir. c) a ve ddeki deiiklik ayn ynde olmaktadr. Bu durumda, birisi dierinin etkisini yeinletirmektedir. 90s+10d+10a; a'=% 100, k'=%l0 80s+20d+30a; a' =%150, k' =%30 92s+8d+6a; a' =%75, k' =%6. Burada da gene, retilen deer farkldr, yani 20, 50 ve 14tr. Ve, srasyla emek miktarlarnn byklndeki bu fark gene kendisini, emeki saysndaki, alma-saatlerindeki, emein younluundaki ya da bu etmenlerin birka ya da hepsindeki bir farka indirger.
3) a, d ve S deiken.
Bu durum yeni bir zellik gstermemektedir ve IIde verilen ve ann deiken olduu genel forml ile zmlenmitir. Art-deer orannn byklndeki bir deiikliin kr oran zerindeki etkisi, bylece, u durumlar ortaya kartyor: 1) d : S sabit kalrken, k, a ile ayn oranda artyor ya da azalyor. 80s+20d+20a; a' =%100, k' =%20 80s+20d+10a; a'=% 50, k'=%l0 %100 : %50 = %20 : %10. 2) d : S, a ile ayn ynde hareket ediyorsa, yani a artar ya da eksilirken o da artyor ya da eksiliyorsa, k, anden daha hzl ykselir ya da der. 80s+20d+10a; a' =%100, k' =%10 70s+30d+20a; a'=% 662/3, k'=%20 %50 : %662/3 < %10 : %20. 3) d : S, a ile ters orantl, ama daha yava bir hzla deitii halde k, anden daha yava bir hzla ykselir ya da der. 80s+20d+10a; a' =%50, k' =%10 70s+30d+15a; a'=% 150, k'=% l5 %50 : %100 > %10 : %15
64
4) d : S, a ile ters orantl, ve daha byk bir hzla deitii halde, a derken k ykselir ya da a ykselirken k der. [sayfa 64] 80s+20d+20a; a' =%100, k' =%20 90s+10d+15a; a'=% 150, k'=%l5 a, %100den %150ye ykselmi, k, %20den %15e dmtr. 5) Ensonu, d : S, a ile ters orantl, ama tamamen ayn oranda deiirken, k sabit kalr, oysa a ykselir ya da der. Biraz daha aklamay gerektiren durum ite yalnz bu son durumdur. Daha nce, d : Snin deimelerinde, bir ve ayn art-deer orannn pek ok farkl kr oranlar ile ifade edilebileceini gzlemlemitik. imdi de, bir ve ayn kr orannn, birbirinden pek ok farkl art-deer oranlarna dayanabileceini gryoruz. Ama, a sabit kald srece kr orannda bir fark meydana gelmesi iin, dnin Sye olan orannda herhangi bir deiiklik yeterli olduu halde, kr orannn ayn kalmas iin, ann byklndeki bir deimenin d : Sde buna uygun den bir ters orantl deimeye yolamas gereklidir. Bir ve ayn sermaye ya da bir ve ayn lkedeki iki sermaye iin bu durum ancak olaand durumlarda mmkndr. rnein, elimizde yle bir sermaye olsa: 80s+ 20d + 20a; S = l00, a' =%100, k' =%20 ve cretlerin, 20d yerine 16d karlnda ayn sayda emekinin altrlabilecei lde dtn kabul edelim. Dier eyler eit olmak zere ve 4d serbest kaldna gre durum yle olacaktr: 80s+ 16d + 24a; S =96, a' =%50, k' =%25 knn eskisi gibi imdi de %20 olabilmesi iin, toplam sermaye 120ye ve deimeyen sermaye de bu nedenle 104e km olmaldr: 104s+ 16d + 24a; S = l20, a' =%150, k' =%20 Bu ancak, cretlerdeki dmeyle birlikte, emein retkenliinde, sermayenin bileiminde byle bir deimeyi gerekli klan bir deime olduu takdirde mmkn olabilir. Ya da, deimeyen sermayenin para olarak deeri 80den 104e ykselmi olmaldr. Ksacas, ancak, baz koullarn, olaand durumlarda grlebilecek ekilde raslansal olarak akmasn gerektirir. Gerekten de, ande meydana gelen ve dde, dolaysyla da d : Sde ayn anda bir deiiklii gerektirmeyen bir deime, ancak ok belirli koullar altnda, yani yalmzca sabit sermaye ile emein kullanld, zerinde allan maddelerin doa tarafndan saland sanayi kollarnda dnlebilir. Ne var ki, iki farkl lkeye ait kr oranlar karlatrlyorsa, durum byle deildir. nk, o takdirde, ayn kr oran, gerekte, geni lde farkl art-deer oranlarna dayanr. Demek ki, btn bu be durumdan u sonu kar ki, ykselen bir kr oran, den ya da ykselen bir art-deer oranna, den bir kr oran ykselen ya da den bir art-deer oranna, sabit bir kr oran, ykselen ya da den bir art-deer oranna tekabl edebilir. Ve, ykselen, den ya da sabit bir kr orannn da, yine, sabit bir art-deer ora-
65
nyla uyumlu olabileceini Ide grm bulunuyoruz. [sayfa 65] Kr oran, demek oluyor ki, iki ana etmene bal bulunmaktadr: art-deer oran ile sermayenin deer bileimine. Bu iki etmenin etkileri, yzde olarak bu bileim verilmek suretiyle aadaki ekilde ksaca zetlenebilir, nk, sermayenin iki ksmndan hangisinin deiiklie neden olduunun bir onemi yoktur. ki farkl sermayenin ya da birbirini izleyen iki farkl koulda bir ve ayn sermayenin kr oranlar, eittir: 1) eer, bu sermayelerin yzde olarak bileimleri ayn ve artdeer oranlar eit ise; 2) eer, bunlarn yzde bileimleri ayn olmayp, art-deer oranlar da eit deilken, art-deer oranlarnn, sermayelerin deien ksmlarnn yzdeleri ile arpmlar (a x d) ayn kalmas kaydyla, yani toplam sermayenin yzde olarak hesaplanan art-deer kitleleri (a = ad) eit ise; bir baka deyile, eer, a ve d arpanlar her iki durumda da birbirleriyle ters orantl ise. Eit deildir; 1) eer, yzde bileimi eitve art-deer oranlar eit deilse, bu durumda bunlar art-deer oranlar gibi orantlamtr; 2) eer, art-deer oranlar ayn ve yzde bileimleri eit deilse; bu durumda kr oranlar arasndaki oran, sermayenin deien ksmlar arasndaki orana eittir; 3) eer, art-deer oranlar eit deil ve yzde bileimleri ayn deilse; bu durumda, kr oranlarnn birbirine oran ad arpmna, yani toplam sermayenin yzde olarak hesaplanan art-deer miktarlarnn birbirine oranna eittir.10 [sayfa 66]
10 Elyazmasnda ayrca, art-deer oran ile kr oran arasndaki fark (a - k) konusunda, ok ilgin zellikleri olan ve hareketleri, nerede bu oranlarn birbirine yaklatn ya da uzaklatn gsteren ok ayrntl hesaplar da bulunmaktadr. Bu hareketler eriler ile gsterilebilir. Bu malzemeyi buraya aktarmyorum, nk, bunlar, bu yaptn ilk amalar iin az bir nem tamaktadr ve, bu noktay daha ileri gtrmek isteyen okurlar iin burada dikkatlerini ekmek yeterlidir. -..E.
66
DRDNC BLM
DEVRN KR ORANI ZERNDEK ETKS
[Devrin, art-deer ve dolaysyla krn retimi zerindeki etkisi, kinci Ciltte tartlmt. Ksaca zetlenirse, devir iin gerekli zaman aral nedeniyle, sermayenin hepsi, ayn zamanda retimde kullanlamaz; sermayenin bir ksm, daima, ya para-sermaye, hammadde ikmali, mamul ama henz satlmam meta-sermaye ya da alacak bakiyesi eklinde atl durur; aktif retimdeki, yani retim ve art-deerin elde edilmesindeki sermaye daima bu miktar kadar eksiktir ve retilen ve elkonulan art-deer daima ayn lde azalmtr. Devir dnemi ne kadar ksa olursa, sermayenin btnne oranla atl kalan bu ksm o kadar kk ve bu nedenle, dier koullar ayn kalmak zere, elkonulan art-deer o kadar byktr. retilen art-deer miktarnn, devir dneminde, ya da bunun iki kesimi olan retim zaman ile dolam zamanndaki ksaltmalar ile nasl artrlabilecei kinci Ciltte ayrntlaryla gsterilmi bulunuyor. Ama, kr oran yalnz, retilen art-deer miktarnn, bu retimde kullanlan [sayfa 67]
67
toplam sermayeye bantsn ifade ettii iin, bu trden herhangi bir ksalmann kr orann artraca aktr. Daha nce kinci Cildin kinci ksmnda, art-deer ile ilgili olarak sylenenler, ayn ekilde, kr ve kr oran iin de geerlidir ve burada bunlarn yinelenmesine gerek yoktur. Biz yalnz bellibal birka nokta zerinde durmak istiyoruz. retim zamann ksaltmann balca yolu, genellikle snai ilerleme denilen, emein daha yksek verimliliidir. Eer bu ayn zamanda, toplam sermaye yatrmnda, pahal makinelerin, vb., kurulmasndan ileri gelen nemli bir art, ve dolaysyla, toplam sermaye zerinden hesaplanan kr orannda bir azalmay birlikte getirmiyorsa, bu orann ykselmesi gerekir. Ve bu, metalrji ile kimya sanayiindeki son gelimelerde pek ok durumda kesinlikle dorudur. Demir ve elik retiminde, Bessemer, Siemens, Gilchrist-Thomas, vb. gibi son zamanlarda bulunan retim yntemleri, eskiden pek zahmetli olan ileri, nispeten dk maliyetlerle asgariye indirmi bulunmaktadr. Kmr katranndan kartlan, krmz boya maddesi alizarinin yaplmas ve bunun, zaten mevcut bulunan kmr katran boya yapm tesislerinde elde edilmesi, eskiden yllar alan bir iin birka haftada sonulandrlmasn salamtr. Boya kknn olgunlamas bir yl alyor ve bu kkler ilenmeden nce genellikle birka yl daha bysnler diye braklyordu. Dolam zamann ksaltmann balca yolu, gelimi ulam ve haberleme aralardr. Son elli yl, bu alanda, ancak 18. yzyln ikinci yarsndaki sanayi devrimi ile kyaslanabilecek bir devrim yaratmtr. Karada, kaplama oselerin yerini demiryollar alm, denizde, ar yollu ve dzensiz yelkenli tekneleri, sratli ve gvenilir buharl gemiler ile geri plana itilmi, yer yuvarlann her yan telgraf telleri ile rlmtr. Svey Kanal, Dou Asya ile Avustralyay btnyle buharl gemilerin gidigeliine amtr. Dou Asyaya yaplan bir meta sevkiyatnn dolam zaman 1847de en az oniki ay iken (bkz: Buch ll, s. 235*) imdi bir o kadar haftaya indirilmitir. 1825-57 bunalmlarnn iki byk merkezi Amerika ile Hindistan, ulatrmadaki bu devrim ile, Avrupann sanayi lkelerine yzde 70 ile 90 daha yakn hale gelmi ve bylece o patlayc niteliklerini byk lde yitirmilerdir. Toplam dnya ticaretinin devir dnemi, ayn lde azalm ve bu ite kullanlan sermayenin etkinlii iki- kat artmtr. Bunun, kr oran zerinde etkili olduunu sylemeye bile gerek yoktur. Toplam sermayenin devrinin kr oran zerindeki etkisini seip karmak iin, karlatrma yaplacak sermayelerin teki btn koullarnn eit olduunu varsaymamz gerekir. Art-deer oran ile ign dnda, bir de, sermayenin yzde bileimini eit kabul etmemiz gereklidir. imdi, art-deer oran %100 olan ve ylda iki devir yapan, 80s + 20d = 100S bileiminde bir A sermayesi alalm. Bu durumda yllk rn: [sayfa
* Kapital, kinci Cilt, s. 280-281. -Ed.
68
68]
160s + 40d + 40a olur. Bununla birlikte, kr orann belirlemek iin biz 40ay, devredilen 200lk sermaye-deer zerinden deil, 100lk yatrlan sermaye zerinden hesaplyoruz ve bylece k = %40 buluyoruz. imdi biz bu sermayeyi, ayn %100 art-deer oranna sahip, ama ylda yalnz tek bir devir yapan bir B = 160s + 40d = 200S sermayesi ile kyaslayalm. Bu sermayenin yllk rn, demek ki, A sermayesinin ayndr: 160s +40d + 40a. Ama bu sefer, 40a ancak, %20, yani Ann yars kadar bir kr oran salayan 200 tutarndaki yatrlm bir sermaye zerinden hesaplanmak durumundadr. Bu durumda, yzde olarak bileimleri eit, art-deer oranlar ile ignleri eit olan iki sermayenin kr oranlarnn, bu sermayelerin devir dnemleri ile ters orantl olduunu grrz. Karlatrlan bu iki durumda, eer, yzde bileimi, art-deer oranlar, ign ya da cretler eit deil ise, bu, doal olarak kr oranlarnda daha baka farkllklar yaratacaktr; ama bunlarn devir ile bir ilikisi yoktur ve bu nedenle de bizi bu noktada ilgilendirmemektedir. Bunlar nc Blmde tartlm bulunmaktadr. Ksaltlm bir devir dneminin art-deer retimi ve bunun sonucu olarak da krn zerindeki etkisi, kinci Cildin Onaltnc Blmnde Deien Sermayenin Devrinde de gsterildii gibi, sermayenin deien ksmna bu suretle kazandrlan, daha yksek etkinlikten ibarettir. Bu blmde, ylda on defa devreden 500lk bir deien sermayenin, ayn art-deer oran ile ayn cretlere sahip ve ylda yalnz bir defa devreden 5.000lik bir deien sermaye ile ayn miktarda art-deer rettii gsterilmiti. Yllk anma ve ypranma oran %10 = 1.000 olan 10.000 sabit sermaye ile 500 dner deimeyen ve 500 deien sermayeden oluan, sermaye Ii ele alalm. Deien sermaye, %100 art-deer oran ile bir ylda on devir yapsn. i basitletirmek iin, aadaki btn rneklerde, genellikle pratikte olduu gibi, dner deimeyen sermayenin, deien sermaye ile ayn srede devrettiini kabul edelim. Bu durumda, byle bir devir dneminin rn: 100s (anma ve ypranma) + 500s + 500d + 500a = 1.600 olacak ve bu ekildeki on devir ile btn yln rn: l.000s (anma ve ypranma) + 5.000s + 5.000d + 5.000a = 16.000, S = 11.000, a = 5.000, k = 5.000 : 11.000 = %455/11 olacaktr. imdi, sermaye IIyi alalm: 9.000 sabit sermaye, yllk anma ve ypranma, 1.000, 1.000 dner deimeyen sermaye, 1.000 deien sermaye, art-deer oran %100, deien sermayenin yllk devri 5. Bu durumda, deien sermayenin beher devrinin rn: 200s (anma ve ypranma) + 1.000s + 1.000d + 1.000a = 3.200 [sayfa 69]
69
olacak ve be devirden sonra toplam yllk rn: l.000s (anma ve ypranma) + 5.000s + 5.000d + 5.000a = 16.000, S = 11.000, a= 5.000, k = 5.000 : 11.000 = %455/11 olacaktr. Daha sonra, sabit sermayesi olmayan, sermaye III alalm ve bu, 6.000 dner deimeyen ve 5.000 deien sermayeden olusun. %100 art-deer oran ile ylda bir defa devretmi olsun. Bu durumda toplam yllk rn: 6.000s + 5.000d + 5.000a = 16.000, S = 11.000, a = 5.000, k = 5.000 : l1.000 = %455/11 olur. Her durumda da demek ki, ayn yllk art-deer miktar = 5.000 olacak ve toplam sermaye de gene her halde eit, yani = 11.000 olduu iin, %455/11lik bir ayn kr oran elde edilecektir. Ama eer, sermaye lde deien ksm ylda 10 yerine yalnz 5 devir yapm olsa sonu farkl olacak ve bir devrin rn: 200s (anma ve ypranma) + 500s + 500d + 500a = 1.700 olacaktr. Ve yllk rn de: 1.000s (anma ve ypranma) + 2.500s + 2.500d + 2.500a = 8.500, S = 11.000, a = 2.500; k = 2.500 : 11.000 = %228/11 olacaktr. Devir dnemi iki kat olduu iin, kr oran yarya dmtr. Bir ylda ele geirilen art-deer miktar bu nedenle, deien sermayenin bir devrinde elde edilen art-deer miktarnn, bir yldaki devir saysyla arpmna eittir. Bir ylda elde edilen art-deere ya da kra A, bir devir dneminde elde edilen art-deere a, deien sermayenin bir yldaki devir saysna n dersek daha nce kinci Cildin Onaltnc Blm, Ide, gsterildii gibi, A = an, ve yllk art-deer oran A -an olur. Sylemeye gerek yoktur ki, k = a (d : S) = a [d : (s + d)] forml ancak paydaki d paydadaki d ile ayn olduu srece dorudur. Paydadaki d, toplam sermayenin, cretlerin denmesi iin, ortalama deien sermaye olarak kullanlan ksmnn tamamn temsil etmektedir. Paydaki d ise, her eyden nce, yalnz kendisi tarafndan retilen ve elkonulan, belli bir art-deer nicelii = a olgusu ile belirlenmitir ve bu miktar ile bants a/d art-deer oran, adr. Ancak bu ekildedir ki, k = a : (s + d) forml, teki, k = a [d : (s + d)] formlne dnmtr. imdi paydaki d paydadaki dye yani S sermayesinin tm deien ksmna eit olmas gerektii olgusu ile daha doru bir ekilde belirlenmi olacaktr. Baka bir deyile, k = a : S eitlii, k = a [d : (s + d)] eitliine ancak, ann, deien sermayenin tek bir devrinde rettii artdeeri temsil etmesi halinde doru bir ekilde dnebilir. Eer a, bu art-deerin [sayfa 70] yalnzca bir ksm ise, a = ad gene doru olur ama, bu d, S = s + ddeki dden daha kktr, nk, cretler iin har-
70
canan tm deien sermayeden daha kktr. Ama eer, a, dnin tek bir devrindeki art-deerden fazlasn temsil ediyorsa, bu dnin bir ksm ve belki de tamam iki defa i gryor, yani birinci ve ikinci devir ile daha sonraki devirlerde i gryor demektir. Art-deeri reten ve denen btn cretleri temsil eden d, bu nedenle, s + d deki d den byktr ve hesap yanl sonu verir. Yllk kr oran formln kesinlikle doru hale getirmek iin, basit art-deer oran yerine, yllk art-deer orann, yani a yerine A ya da anyi koymamz gerekir. Baka bir deyile, art-deer orann, a, ya da ayn ey demek olan, Snin ierdii deien sermayeyi, d, bu deien sermayenin bir yldaki devir says n ile arpmamz gerekir. Bylece biz, yllk kr oran formln, k = an (d : S). elde ederiz. ine yatrm olduu deien sermaye miktarn, ou zaman kapitalistin kendisi de bilmez. kinci Cildin Sekizinci Blmnde grdmz ve ilerde de greceimiz gibi, sermayesi iersinde, kapitalist zerinde basksn duyuran biricik temel ayrm, sabit ve dner sermaye arasndaki ayrmdr. Kapitalist, dner sermayenin, elinde para biiminde bulunan ksmn, bu para bankaya yatrlmad srece, bulunduu kasadan cretleri demek iin alr; gene ayn kasadan, ham ve yardmc maddeler iin para alr ve bunlarn her ikisini de ayn kasa hesabnn alacak hanesine kaydeder. Ve kapitalist, cretler iin ayr bir hesap tutmu olsayd bile, yl sonunda bu ancak, bu kalem iin dedii toplam paray, yani dnyi gsterecek ve ama deien sermayenin kendisini, d, gstermeyecekti. Bunu saptamak iin, burada bir rneini verdiimiz trden zel bir hesap tutmas gerekecektir. Bu amala, Birinci Ciltte (s. 209/201) sz edilen 10.000 ilik pamuk iplii eirme fabrikasn alalm ve orada 1871 Nisannn bir haftas iin alnan verilerin btn 1 yl iin geerli olduunu varsayalm. Makinelerde nesnelemi bulunan sabit sermaye 10.000 sterlin idi. Dner sermaye verilmemiti. Biz bunun 2.000 sterlin olduunu kabul edelim. Bu olduka yksek bir tahmin ama, bizim burada daima yaptmz, hi bir kredi ileminin yrrlkte olmad, dolaysyla, bakalarna ait sermayenin devaml ya da geici olarak kullanlmad varsaym nedeniyle hakl saylabilir. Haftalk rnn deeri, makinelerin anp ypranmas iin 20 sterlin, dner deimeyen sermaye yatrm 358 sterlin (6 sterlin kira, 342 sterlin pamuk, 10 sterlin kmr, gaz ve ya iin), 52 sterlin cretler iin denen deien sermaye ve 80 sterlin art-deer. Demek ki, 20s (anma ve ypranma) + 358s + 52d + 80a = 510. Bu durumda, haftalk dner sermaye yatrm, 358s + 52d = 410 idi. Yzde olarak bu, 87,3s + 12,7d ediyordu. 2.500 sterlinlik tm dner [sayfa 71] sermaye iin bu, 2.182 sterlin deimeyen ve 318 sterlin deien sermaye demekti. cretler iin bir yllk toplam harcama, 52 defa 52 sterlin, yani 2.704 sterlin olduuna gre, 318 sterlinlik deien sermaye bir ylda, neredeyse tam 8 devir yapyordu. Art-deer oran 80/52 =
71
%15311/13 idi. Kr orann, bu elere dayanarak, yukardaki deerleri, a = 15311/13, n = 8, d = 318, S = 12.500, k = an (d : S) formlnde yerine koyarak hesaplayabiliriz: k = 15311/13 x 8 x (318 :12.500) = %33,27. Biz bunu, basit k = a : S forml ile kontrol edebiliriz. Toplam yllk art-deer ya da kr, 52 defa 80 sterlin, yani 4.160 sterlin etmekte ve bunu toplam sermaye 12.500 sterline blersek, %33,28 ya da buna ok yakn bir sonu elde ederiz. Bu ancak o ann olaanst elverili koullar (iplik fiyatlarnn ok yksek olmasna karn pamuk fiyatlarnn ok dk olmas gibi) ile aklanabilecek, anormal ykseklikte bir kr orandr ve btn yl boyunca elde edilmesi, doal olarak olanakszdr. k = an (d : S) formlnde, an, daha nce de kinci Ciltte belirtildii gibi, yllk art-deer oran denilen eyi temsil etmektedir. Yukardaki durumda bu, %15311/13 arp 8, ya da tam rakamlaryla %1.3079/13tr. Bylece, eer Biedermann* adnda birisi, kinci Ciltte rnek diye kullanlan %l.000lik yllk art-deer orannn anormallii karsnda akna dnm ise, imdi Manchesterdeki, yaamdan alnan bu %1.300' aan yllk art-deer oran, kendisini belki biraz yattrabilir. Benzerini uzun zamandr gerekten de grmediimiz byk gnen dnemlerinde byle bir oran hi de ender raslanan bir ey deildir. Bu konuda biz burada, byk-lekli modern bir sanayideki fiili sermaye bileiminden bir rnek veriyoruz. 1 2.500 sterlinlik toplam sermaye, 12.182 sterlini deimeyen ve 318 sterlini deien sermaye olmak zere blnm bulunmaktadr. Yzde olarak ifade edilirse bu, 97s + 2d = 100Sdir. Toplam sermayenin yalnz krkta-biri olduu halde, ylda sekizden fazla devretmek zere, cretlerin denmesine hizmet etmektedir. Pek az kapitalist, kendi ileri konusunda bu tr hesaplar yapmay aklndan geirdii iin, toplam toplumsal sermayenin deimeyen ksm ile deien ksm arasndaki oran konusunda istatistiklerden bir ey renmek neredeyse olanaksz. Yalnz Amerikan istatistikleri, modern koullar altnda mmkn olan eyi, yani her ikolunda denen cretlerin toplam ile gerekletirilen krlar vermektedir. Kapitalistin kontrol olanaksz beyanlarna dayanmas nedeniyle, gvenilir olmamakla birlikte, bunlar, gene de ok deerli olup, bu konuda elde bulunan biricik kaytlardr. Bizim, Avrupada, byk kapitalistlerimizden bu gibi aklamalar ummak iin titizliimiz pek fazla. -..E.] [sayfa 72]
* Biedermann Darkafal. Ayn zamanda, Deutsche Allgemeine zeitungun yazileri mdrnn ad zerine yaplan bir szck oyunu. -.
72
BENC BLM
DEMEYEN SERMAYENN KULLANIMINDA EKONOM
I. GENEL
Deien sermaye ayn kalr, ve bylece ayn sayda iiyi, fazla altrlan zamann karl densin ya da denmesin, ayn nominal cretle altrrsa, mutlak art-deerin art ya da art-emek sresinin ve dolaysyla ignnn uzamas, deimeyen sermayenin nispi deerini, toplam sermayeye ve deien sermayeye kyasla azaltr, gene, art-deer miktarnda bir byme ve art-deer orannda olas bir ykselme bir yana, bylece, kr oran artar. Deimeyen sermayenin, fabrika binalar, makineler, vb., gibi sabit ksmnn hacmi, bunlar ister 16, ister 12 saatlik i-srecinde hizmet grm olsunlar, ayn kalr. gnndeki bir uzama, bunda, deimeyen sermayenin bu en pahal ksmnda herhangi bir yeni harcamay gerektirmez. Ayrca, sabit sermayenin deeri, bylece, daha kk sayda devir dnemlerinde yeniden retilmi olaca iin, belli bir kr elde etmek zere yatrlmas gerekli sre ksaltlm olur. gnndeki bir uzama, bu yzden, fazla almann karl dense, ya da hatta, belli bir noktaya kadar, normal i-saatine gre daha iyi deme yaplsa bile kr artrr. Modern sanayide durmadan artan sabit sermayeyi ykseltme gereksinmesi, bu nedenle, kr delisi kapitalistleri ignn
73
uzatmaya tevik eden balca nedenlerden birisi olmutur.11 gn ayn kald takdirde ayn sonular elde edilemez. Bu durumda, daha byk miktarda emek smrebilmek iin, ya ii saysn ve bununla birlikte belli bir lde sabit sermaye miktarn, binalar, makineleri, vb., artrmas gereklidir (nk biz burada, cret indirmelerini ya da cretlerin normal dzeyinin altna drlmesini bir yana brakyoruz) ya da emein younluu ve dolaysyla verimliliinin artt ve genellikle daha fazla nispi art-deer retildii hallerde, belli bir srede daha fazla hammadde, vb., ilendii iin, hammadde kullanan sanayi kollarnda, deimeyen sermayenin dner ksmnn bykl artar; ve ikinci olarak da, ayn sayda ii tarafndan harekete geirilen makine miktar ve dolaysyla da deimeyen sermayenin bu ksm da byr. u halde, art-deerde bir art, deimeyen sermayede bir art ile, ve emein daha fazla smrlmesi, bu emein smrlmesine araclk eden retim aralar iin daha ok para harcanmas ile, yani daha byk sermaye yatrm ile bir arada yrr. Demek ki, kr oran bylece bir yandan derken, te yandan artmaktadr. gn ister uzun ister ksa olsun, cari giderlerin byk bir ksm, neredeyse ya da tamamen sabit kalr. Gnde 18 alma saati boyunca 500 iinin gzetim ve denetim giderleri, 12 alma saati boyunca 750 iininkinden daha azdr. Bir fabrikann 10 saatlik alma giderleri, 12 saatlik iletme giderlerine neredeyse eittir. (Reports of Insp. of .act., October 1848, s. 37.) Devlet ve belediye vergileri, yangn sigortas, eitli devaml memur cretleri, makinelerin anp ypranmas, ve bir fabrikann eitli dier giderleri, alma sresi uzun ya da ksa olsun aynen kalr. retimin azalmas lsnde, kra oranla bu giderler ykselir. (Reports of Insp. of .act., October 1862, s. 19.) Makineler ile, sabit sermayenin teki elerinin deerlerinin yeniden retildii sre, pratikte bunlarn yalnz mrleri ile deil, bunlarn i grdkleri ve anp yprandklar tm i-sreci boyunca belirlenir. ilerin gnde 12 saat yerine 18 saat alma zorunda kalmalar halinde, bu, bir haftada gn bir farkllk yapar ve bylece bir hafta, bir-buuk haftaya uzatlm, iki yl, yl haline getirilmi olur. Bu fazla zamann karlnn denmemesi halinde, iiler, kapitaliste normal art-emek zamannn dnda, her haftada bir hafta, her ylda bir yl bedavadan vermektedirler. Bu ekilde, makinelerin deerinin yeniden retimi %50 hzlandrlm olmakta ve, normal olarak gerekli zamann te-ikisinde tamamlanmaktadr. Gereksiz karklklardan kanmak iin biz bu tahlillerimizde, hammaddelerin fiyat dalgalanmalarnda olduu gibi (Altnc Blm), artdeer kitlesi ve orannn belli olduu varsaymndan hareket ediyoruz.
[sayfa 73]
11 Btn bu fabrikalarda ok byk bir miktarda bina ve makine eklinde sabit sermaye olduuna gre, makineleri iler halde tutmak iin ne kadar ok metaya gereksinme varsa, o kadar ok geliri olacaktr. (Reports of Insp. of .act., 31st. October, 1858, s. 8.)
74
[sayfa 74]
Daha nce, elbirlii, iblm ve makineler konularnn seriminde gsterildii gibi, byk-lekli retimde grlen, retim koullarnda ekonomi, esas olarak, bu koullarn, toplam ya da toplumsal bakmdan bileik emein koullar ve dolaysyla emein toplumsal koullar olarak etkili olmalar olgusundan ileri gelir. retim aralar, birbirinden kopuk olarak alan, ya da olsa olsa, kk lekte dorudan elbirlii yapan bir ii kitlesi tarafndan para para tketilecek yerde, retim srecinde toplam ii tarafndan ortaklaa tketilir. Bir ya da iki merkezi motoru olan byk bir fabrikada, bu motorlarn maliyetleri, bunlarn beygir gleri ve dolaysyla faaliyet alanlar ile ayn oranda artmazlar. letme donanmnn maliyeti, harekete geirdii toplam i makineleri says ile ayn oranda bymez. Bir makinenin gvdesi, kendi organlar vb. gibi kulland aralarn artan says ile ayn oranda daha pahal hale gelmez. stelik retim aralarnn birarada toplanmalar, yalnz fiilen almakta olan iyerleri iin deil, depolama, vb. iin de gerekli eitli binalar konusunda bir tasarruf salar. Ayn ey, yakt, aydnlatma, vb. harcamalar iin de geerlidir. Dier retim koullar da, ister ok ister az kii tarafndan kullanlsnlar ayn kalr. retim aralarnn younlamasndan ve bunlarn kitle halinde kullanlmasndan ileri gelen bu toplam ekonomi (tasarruf), ne var ki, mutlaka iilerin biraraya toplanmasn, elbirlii yapmalarn, yani emein toplumsal bir bileik haline gelmesini gerektirir. u halde, bu, tpk art-deerin, tek bana alndnda bireysel bir iinin art-emeinden domas gibi, emein toplumsal niteliinden domaktadr. Burada olaan ve gerekli olan srekli iyilemeler bile, srf byk lekte biraraya gelmi toplam emein retimiyle salanan ve olaan hale getirilen toplumsal deneyimlerden ve gzlemlerden doar. Ayn ey, retim koullarnda, ikinci byk ekonomi kayna iin de dorudur. Burada, retim art denilen dkntlerin, ayn ya da baka bir sanayi kolunda, yeni retim eleri haline getirilmesine; bu artk denilen eylerin retim ve dolaysyla, retken ya da bireysel tketim devresine tekrar sokulmas srecine deiniyoruz. lerde daha yakndan inceleyeceimiz bu tasarruf biimi de, gene ayn ekilde, byklekli toplumsal emein bir sonucudur. Bu artklar tekrar ticaret konusu ve dolaysyla yeni retim eleri haline getiren ey, bol miktarda ortaya kmalardr. Ancak, bileik ve dolaysyla geni-lekli retimin bir art olmalar nedeniyle retim sreci iin nemli hale gelmiler ve deiim-deeri taycs olma niteliini korumulardr. Bu artk, yeni bir retim esi olarak i grmesinden baka, hammadde maliyetini, tekrar satlabilir olmas lsnde azaltr, nk bu maliyet daima normal fireyi, yani retim srecindeki olaan kayp miktarn ierir. Deimeyen sermayenin bu ksmnda maliyet dmesi, deien sermayenin bykl [sayfa 75] ile art-deer orannn veri olduu kabul edilirse, kr orann
75
pro tanto* artrr. Eer art-deer belli ise, kr oran ancak, meta retimi iin gerekli deimeyen sermayenin deeri azaltlmak suretiyle artrlabilir. Deimeyen sermaye, meta retimine girdii lde, nemli olan, onun deiimdeeri deil yalnz kullanm-deeridir. Bir iplik eirme fabrikasnda ketenin emebilecei emek miktar, emein retkenlii, yani teknik gelime dzeyi veri olmak zere, ketenin deerine deil, miktarna baldr. Ayn ekilde, bir makinenin, diyelim iiye salad yardm, onun deerine deil, makine olarak kullanm-deerine baldr. Bir teknik gelime dzeyinde, kt bir makine pahal, bir baka dzeyde iyi bir makine ucuz olabilir. Kapitalistin diyelim pamuk ve eirme makinesindeki ucuzlama yoluyla elde ettii artan kr, emein daha yksek retkenlii sonucudur; bu ykseklik hi kukusuz, eirme iinde deil, pamuk yetitirilmesinde ve makinelerin yapmndadr. Belli miktarda bir emei maddeletirmek ve bylece belli bir miktar art-emek szdrmak iin, emek koullarna daha az bir yatrm gerekecektir. Belli bir miktarda art-emee elkoymak iin gerekli giderler decektir. retim srecinde, retim aralarnn, toplam ya da toplumsal bakmdan bileik emek tarafndan ortaklaa kullanlmasnn salad tasarruflara daha nce deinmi bulunuyoruz. Deimeyen sermayede, ulatrma ve haberleme aralarndaki gelimenin egemen bir etmen olduu, dolam zamanndaki ksalmadan ileri gelen teki tasarruflar daha sonra tartlacaktr. Bu noktada, makinelerdeki srekli iyilemelerin salad tasarruflar ele alacaz, yle ki: 1) kullanlan malzemeden, rnein, tahta yerine demir kullanlmas; 2) makine yapmndaki genel gelime nedeniyle makinelerin ucuzlamas; bylece deimeyen sermayenin sabit ksmnn deeri, emein byk lekte gelimesi ile birlikte artmakla birlikte, bu art ayn oranda olmaz;12 3) mevcut makinelerin daha ucuz ve daha etken almasn salayan zel iyiletirmeler; rnein, daha sonra ayrntlar ile ele alnacak olan, buhar kazanlar, vb. ksmlardaki iyiletirmeler; 4) daha iyi makineler kullanlarak artk (fire) miktarnn azaltlmas. Makinelerin ve genellikle sabit sermayenin, herhangi bir belli retim dnemindeki anp ypranmasn azaltan her ey, her bireysel metan, kendi fiyatnda,bu anmann kendisine den ksmn yeniden retmesi olgusu gznnde bulundurulursa, yalnz bu bireysel meta ucuzlatmakla kalmaz, ayn zamanda, yatrlan sermayenin bu dneme den ksmn da azaltr. Onarm ii, vb., gerekli hale gelmesi lsnde, makinenin ilk maliyetine eklenir. Makinenin daha fazla dayankl olmas nedeniyle, [sayfa 76] onarm giderlerindeki azalma, bu makinenin fiyatm
.abrika yapmndaki gelimeler zerine Uree baknz. * O lde, o kadar. -.
12
76
pro tanto drr. Btn bu tasarruflarn da gene, genellikle ancak bileik emek ile mmkn olduu ve ou kez bunun, retim daha byk leklerde yrtlene ve bylece de, dorudan doruya retim srecinde, emein daha byk lde biraraya gelmesi gerekene kadar gerekleemeyecei sylenebilir. Ama te yanda, herhangi bir retim kolundaki, rnein doa bilimleri ve bunlarn pratik uygulamalar gibi, entelektel retim alanndaki gelimelere ksmen bal bulunan, demir, kmr, makine retimindeki, mimarlktaki vb. emein retici gcndeki gelime, baka sanayi kollarnda, rnein, tekstil sanayiinde ya da tarmda, retim aralarnn deeri ve dolaysyla maliyetinde bir dmenin nkoulu olarak ortaya kar. Belli bir sanayi kolunun rn olan bir meta, bir bakasna retim arac olarak girdiine gre bu ak bir eydir. Bunun fiyatnn yksek ya da dk oluu, rn olarak kt retim kolundaki emein retkenliine bal olup, yalnz, retim arac olarak retimine girdii metalar ucuzlatan bir etmen olmakla kalmaz, burada esi halini ald deimeyen sermayenin deerini de azaltarak, kr orann ykseltir. Deimeyen sermayede, sanayiin giderek ilerlemesinden ileri gelen bu tr tasarrufun belirli zellii, bir sanayi kolunda kr oranndaki ykseliin, bir bakasnda emein retkenlik gcndeki gelimeye bal olmasdr. Bu durumda gene kapitalistin karna olan ey, kendi smrd iilerin rn olmasa bile, toplumsal emein ortaya koyduu kazantr. retken gteki byle bir gelime gene, son tahlilde, retime katlan emein toplumsal niteliinde, toplumdaki iblmnde; ve bata doa bilimleri olmak zere entelektel emekteki gelimelerde izlenebilir. Kapitalistin burada yararland ey, btn toplumsal iblm sisteminin salad avantajlardr. Kapitalist tarafndan kullanlan deimeyen sermayenin deerini nispi olarak dren ve dolaysyla kr orann ykselten, emein retken gcnn dndaki alanlarda, ona retim aralar salayan alandaki gelimedir. Kr orannda bir baka ykselme deimeyen sermaye yaratan emekte bir tasarruf ile deil, bu sermayenin kendisinin kullanlmasnda tasarrufla salanr. Bir yandan, iilerin younlamalar, ve bunlarn byk lekte elbirlii yapmalar, deimeyen sermayede tasarruf salar. Ayn binalar, stma ve aydnlatma donanmlar, vb., kk-lekli retime gre byk-lekli retimde nispeten az gidere malolur. Ayn ey, g ve i makineleri iin de dorudur. Bunlarn mutlak deerleri artmakla birlikte bu deer, retimin genilemesi, deien sermayenin bykl ya da harekete getirilen emek-gc miktarna gre dmektedir. Belli bir sermayenin kendi retim alannda gerekletirdii ekonomi, her eyden nce emekte bir ekonomi, yani kendi iilerinin karl denen emeklerinde yaplan bir indirimdir. te yandan, daha nce sz edilen ekonomi bundan u olgu ile ayrlr ki, o, bakalarnn karl [sayfa 77]
77
denmeyen emeine elden geldiince geni lde elkoyma iini en ekonomik ekilde, yani belli lekteki retimin izin verecei en az giderle baarr. Bu ekonomi, daha nce sz edilen ve deimeyen sermayenin retiminde kullanlan toplumsal emein retkenliinin smrlmesine deil de, deimeyen sermayenin kendisinde yaplan tasarrufa dayand lde, ya dorudan doruya belli bir retim kolu iersinde elbirliinden ve emein toplumsal biiminden ya da makine, vb. retiminin, bunlarn deerlerinin, kullanm-deerleri ile ayn oranda artmad bir lekte yaplm olmasndan doar. Burada iki noktay hatrda tutmak gerekir: Eer snin deeri = sfr ise k = a, ve kr oran en st dzeyde olur. u da var ki, emein kendisinin dorudan smrlmesi iin en nemli ey sabit sermaye eklinde olsun, ham ya da yardmc maddeler eklinde olsun, kullanlan smr aralarnn deeri deildir. Bunlar, emei sourma aralar olarak, emein ve dolaysyla da art-emein kendilerinde ya da kendileriyle maddeletii nesneler olarak hizmet ettikleri srece, makinelerin, binalarn, hammaddelerin, vb., deiim-deerlerinin hi bir nemi yoktur. Asl nemli olan ey bir yandan bunlarn belli miktarda canl emekle bilemesi iin teknik bakmdan gerekli miktarda bulunmalar, te yandan, amaca uygun bulunmalar, yani yalnzca iyi makine deil, ham ve yardmc maddelerin de iyi olmasdr. Kr oran ksmen, hammaddenin iyi nitelikte olmasna baldr. yi malzeme ile daha az artk verilir. Byle olunca da, ayn miktarda emei sourabilmek iin daha az hammaddeye gereksinme olur. Ayrca, i makinelerinin stesinden gelmek zorunda kalacaklar diren de azalr. Bu, ksmen, art-deer ile art-deer orann bile etkiler. iler, kt hammadde kullanldnda, ayn miktar ilemek iin daha ok zaman harcarlar. cretlerin ayn kald varsaylrsa bu da art-emein azalmasna yolaar. Bu ayrca, Birinci Ciltte gsterildii gibi, kullanlan emein miktarndan ok, retkenliine bal bulunan, sermayenin yeniden retimi ve birikimi zerinde kkl bir etki yapar. Kapitalistin, retim aralarnda ekonomi yaplmas konusundaki delicesine direniinde, bu nedenle, anlalmayacak bir yan yoktur. Hi bir eyin kaybolmamas ya da boa gitmemesi ve retim aralarnn, ancak retimin kendisinin gerektirdii biimde tketilmesi, ksmen iilerin beceri ve kavraylarna, ksmen de, kapitalistin bileik emek konusunda salayaca disipline baldr. Bu disiplin, para bana ite neredeyse tamamen gereksiz hale gelecei gibi, iilerin kendi hesaplarna altklar, toplumsal bir sistem altnda da gereksiz hale gelecektir. Bu delicesine direni, deimeyen sermayenin deerinin deien sermayenin deerine oranla drlmesinin, bylece kr orannn ykseltilmesinin bellibal aralarndan birisi olan, retim elerine hile katlmasnda bunun tersine bir biimde de kendisini gsterir. Bylece, bu retim elerinin, [sayfa 78] kendi deerlerinin zerinde satlmas bu rnde yeniden ortaya ktna gre, nemli bir aldatma esi nitelii kazanr. Bu uygu-
78
lama zellikle: nce iyi rnekler, ardndan da dk kaliteli mallar gnderirsek halk bunu pekala yutar , ilkesini benimsemi olan Alman sanayiinde nemli bir rol oynar. Ne var ki, bu konular rekabet alanna girdii iin bizi burada ilgilendirmemektedir. urasn da belirtmek gerekir ki, deimeyen sermayenin deerini drmek, yani onun pahalln azaltmak yoluyla kr orannda salanan bu ykselme, bunun yer ald sanayi kolunun, lks nesneler, iilerin tketimi iin geim gereksinmeleri ya da genel anlamda retim aralar retmesine hi bir ekilde bal deildir. Bu son durum ancak, esas olarak emek gcnn deerine, yani emekinin normal gereksinmelerinin deerine bal bulunan art-deer oran szkonusu olduunda maddi bir nem tayabilir. Ama bizim ele aldmz durumda, art-deer ile art-deer orannn belli olduu varsaylmt. Art-deerin toplam sermayeye oran ki, bu, kr orann belirler bu koullar altnda, yalnzca deimeyen sermayenin deerine bal olup, bu sermayeyi oluturan elerin kullanm-deerlerine hi bir ekilde bal deildir. retim aralarnda nispi bir ucuzlama, hi kukusuz, bunlarn mutlak toplam deerlerinde bir art olasln dtalamaz, nk bunlarn mutlak kullanm hacmi, emein retkenlik, gelime ve onunla birlikte retim dzeyindeki byme ile byk lde artar. Deimeyen sermayenin kullanmndaki ekonomi, hangi adan baklrsa baklsn ksmen retim aralarnn bileik emein ortak retim aralar olarak ilev yapmas ve tketilmesi, bylece meydana gelen tasarrufun, dorudan doruya retken emein toplumsal niteliinin bir rn olarak ortaya kmas olgusunun tek sonucudur; ama ksmen de, sermayeye retim aralarn salayan alanlardaki emein retkenliinde gelimenin sonucudur; bylece biz eer yalnzca, kapitalist Xin kapitalist Yye oranla altrd iilere deil de, toplam sermayeye oranla toplam emee bakacak olursak bu ekonomi kendisini bir kez daha, toplumsal emein retken kuvvetlerindeki bir gelimenin rn olarak ortaya koyar, buradaki tek fark, kapitalist Xin, yalnz kendi kuruluundaki emein retkenliinde deil, teki kurululardaki emein retkenliinde avantajlardan da yararlanmasdr. Ne var ki, kapitalist kendi deimeyen sermayesindeki ekonomiyi, kendi emekilerinden bamsz, onlara tamamen yabanc bir durum olarak grr. Bununla birlikte o gene de, iinin, ayn miktar parayla u ya da bu kadar emek satn alan iverenle daima bir ilikisi bulunduunu ok iyi bilir (nk, kapitalist ile ii arasndaki alveri onun zihninde byle grnr). retim aralarnn kullanlmasnda salanan bu ekonomi, en az bir yatrmla belli bir sonu elde etme konusundaki bu yntem, emein znde yatan dier herhangi bir gten daha fazla, sermayenin znde bulunan bir g, kapitalist retim biimine zg ve biimin niteliini oluturan bir yntem olarak grnr. Bu anlay, olgularla uyum halinde grnd iin, ve sermaye [sayfa 79] ilikisi, emekiyi, kendi emeini maddeletirdii aralarla kar
79
karya koyan i banty, tam bir ilgisizlik, yalnzlk ve yabanclamann ardna fiilen gizledii iin ve bu gizlenme lsnde daha az artcdr. Birinci olarak, deimeyen sermayeyi oluturan retim aralar, yalnzca, kapitaliste ait olan paray temsil ederler (Linguetya gre,* tpk Romal borlunun vcudunun, alacaklnn parasn temsil etmesi gibi) ve yalnz onunla aralarnda bir ba vardr; oysa bu retim aralar ile ancak dorudan retim srecinde temasa gelen emeki, bunlarla, yalnz retimin kullanm-deerleri olarak, emek aralar ve retim maddeleri olarak bir iliki iersindedir. Bunlarn deerlerindeki artma ya da eksilme, bu nedenle kapitalist ile olan ilikisinde, onu ancak, bakr ya da demir zerinde almas kadar ilgilendirir. Bundan tr kapitalist, daha sonra belirteceimiz gibi, retim aralarnn deerinin artmas ve bylece kr orannn dmesi halinde bu noktaya farkl bir adan bakmak eilimindedir. kinci olarak,kapitalist retim srecinde bu retim aralar, ayn zamanda, emei smrme aralar olduuna gre, emeki bunlarn nispi pahall ya da ucuzluu ile, bir atn, gem ve dizginlerinin pahal ya da ucuzluu ile ilgilendii kadar ilgilenir. Son olarak, daha nce** grdmz gibi emeki gerekte, emeinin toplumsal niteliine, ortak bir ama iin bakalarnn emei ile biletirilmesine, kendisine yabanc bir gce bakar gibi bakar; bu bilemeyi gerekletiren koul, ona ait olmayan yabanc bir eydir ve bunda tasarruf salamasna zorlanmam olsa da israf edilse, onun hi umurunda deildir. Emekilerin kendilerine ait fabrikalarda, rnein Rochdalede olduu gibi, durum tamamen farkldr. Bu durumda, urasn belirtmeye gerek yoktur ki, bir sanayi kolunda emein retkenlii, bir bakasnda retim aralarnn ucuzlamas ve iyiletirilmesinin ve bylece kr orannn ykseltilmesinin bir arac olarak kullanld srece, toplumsal emein bu genel i bants emekilere kendilerine yabanc bir konu, aslnda yalnzca kapitalisti ilgilendiren bir sorun gibi gelir. nk bu retim aralarn satn alan da, kendisine maleden de kapitalisttir. Baka bir sanayi kolundaki iilerin rnn kendi sanayi kolundaki iilerin rn ile satn almas ve bu nedenle dier bir kapitalistin emekilerinin rnne ancak kendi iilerinin rnne bedavadan elkoymak suretiyle sahip olmas olgusu, bereket versin ki, dolam sreci, vb. ile gzlerden gizlenen bir gelimedir. stelik, byk lekte retim ilk defa kapitalist biimde gelitii iin bir yandan kr hrs, te yandan, metalarn elden geldiince ucuza retilmesini zorunlu klan rekabet, deimeyen sermayenin kullanlmasndaki bu ekonomiyi kapitalist retim biimine zg bir ey ve bu nedenle [sayfa 80] sermayenin bir ilevi gibi gsterir.
* [Linguet,] Teorie des loix civilles, ou principes fondamentaux de la societe, t. 2, Londres 1767, livre V, Chapitre XX. -Ed. ** Kapital, Birinci Cilt, s. 352-353. -Ed.
80
Kapitalist retim tarz bir yandan, toplumsal emein retkenlik gcnn gelimesini tevik ederken, te yandan da, deimeyen sermayenin kullanlmasnda tasarrufu kamlar. Ne var ki, burada szkonusu olan, yalnzca, emeki, canl emein taycs ile, bu emein maddi koullarnn ekonomik, yani rasyonel ve tutumlu kullanlmas arasnda ortaya kan yabanclama ve umursamazlk deildir. Kapitalist retim tarz, elikili ve zt nitelii gerei, emekinin yaam ve saln bol keseden harcamay, onun yaam koullarn drmeyi, deimeyen sermayenin kullanmnda bir tasarruf ve bylece kr orann ykseltmede bir ara sayacak kadar ii ileriye gtrr. Emeki, yaamnn byk bir ksmn retim sreci iersinde geirdii iin, retim srecinin koullar, geni lde, onun aktif yaam srecinin koullar ya da yaam koullardr, ve bu yaam koullarnda ekonomi, kr orann ykseltmenin bir yntemidir; daha nce de grdmz gibi, ar altrma, emekiyi bir dolap beygirine evirme, sermayeyi oaltmann ya da art-deer retimini hzlandrmann bir aracdr. Bu ekonomi, darack ve sala zararl yerlere iileri stste ymaya, ya da kapitalistin diliyle, yerden tasarrufa; gvenlik aygtlar kullanmakszn, tehlikeli makineleri avu ii kadar yerlere doldurmaya; sala zararl, ya da madencilikte olduu gibi tehlikeli, vb., retim srelerinde gvenlik kurallarn ihmal etmeye kadar varr. retim srecini, ii iin insani, zevkli ya da hi deilse dayanlabilir hale getirmek iin gerekli koullarn ve nlemlerin hi birinin yerine getirilmediinin burada szn bile etmiyoruz. Kapitalist asndan bu tamamen yararsz ve anlamsz bir israftr. Kapitalist retim biimi genellikle, btn pintiliine karn, kendi insan malzemesi konusunda ok hovardadr; tpk, tersine, rnlerini ticari kanallardan datma yntemi ve rekabet yznden, malzeme ve ara bakmndan ok msrif olmas ve bireysel kapitalist iin kazandn toplum adna yitirmesi gibi. Sermayenin, dorudan canl emek kullanmn, yalnzca zorunlu emee indirgemek, ve bir metan retimi iin gerekli emei, emein toplumsal retkenliini smrmek yoluyla daima azaltmak ve bylece dorudan uygulanan canl emekten azami tasarruf salamak eilimi gibi, bir de, asgariye indirilmi bu emei, en ekonomik koullar altnda kullanma, yani kullanlan deimeyen sermayenin deerini en az dzeye indirme eilimi vardr. Eer metalarn deerini, bunlarn ierdii tm emek-zaman deil de, gerekli emek-zaman belirliyor ise, bu belirlemeyi gerekletiren, ve ayn zamanda belli bir metan retimi iin toplumsal bakmdan gerekli emek-zamann da srekli azaltan, sermayedir. Metan fiyat, bylece, asgarisine indirilmitir, nk, onun retimi iin gerekli emein her ksm, asgarisine indirgenmitir. [sayfa 81] Deimeyen sermayenin kullanm ile ilgili ekonomide bir ayrm yapmamz gerekir. Eer, kullanlan sermayenin miktar ve dolaysyla toplam deeri artyorsa, bu her eyden nce, daha fazla sermayenin tek
81
bir elde toplanmas demektir. Ne var ki, ite bu, daha byk miktarda deimeyen sermayenin tek bir elden kural olarak, mutlak olarak daha byk ama nispi olarak daha kk miktarda emek ile birlikte kullanlmasdr ki, deimeyen sermayede ekonomi yaplmasn salar. Bireysel bir kapitalist alndnda, gerekli sermaye yatrm hacmi, zellikle bunun sabit ksm artar. Ama, ilenilen malzeme kitlesine ve smrlen emee oranla bu sermayenin deeri azalr. imdi bu, birka rnekle ksaca gsterilecektir. in sonundan, emekinin yaama koullarn da tekil etmesi bakmndan retim koullarndaki ekonomiden balayacaz.
II. KOULLARINDA, NN SIRTINDAN YAPILAN TASARRU.LAR
Kmr Madenleri: En Zorunlu Harcamalarn hmali Kmr oca sahipleri ve ileticileri arasndaki rekabet altnda... en gzle grlr fizik glkleri yenmek iin, gerekli olann dnda hi bir harcama yaplmaz; ve genellikle yaplacak i iin gerekli olandan ok daha fazla bulunan kmr iileri arasndaki rekabet nedeniyle, evrelerindeki tarm iilerinden biraz yksek bir cret karlnda, bunlar byk tehlikelere ve ok zararl etkilere seve seve katlanrlar ve bu i onlara ayrca ocuklarn krl bir ekilde kullanma olanan da verir. Bu ifte rekabet ... ocaklarn byk bir ksmnn en yetersiz drenaj ve havalandrma ile iletilmelerini salamaya tamamen yetmektedir; ou kez kuyular kt alm, kt donatlm ve mhendisler yetersizdir; galeriler ve yollar kt alm ve yaplmtr; bunlar, cankaybna, vcut ve saln bozulmasna yolaar; bunlara ait istatistikler, korkun bir manzaray ortaya koyarlar. (.irst Report on Childrens Employment in Mines and Collieries, etc., April 21, 1829, s. 102) 1860larda, ngilterede kmr ocaklarnda haftada ortalama 15 kii hayatlarn kaybetmitir. Kmr madenlerindeki kazalar (6 ubat 1862) konusundaki rapora gre, 1852-61 yllarn kapsayan on yl iersinde toplam 8.466 insan lmtr. u da var ki, rapor bu saynn ok dk olduunu kabul etmektedir, nk, mfettiliin ilk kurulduu ve blgelerinin ok geni olduu ilk birka ylda kaza ve lmlerin pek ou bildirilmemiti. Kaza saysnn, gene de ok yksek olmakla birlikte, tefti sisteminin kurulmasndan sonra belirli ekilde azalmas ve bunun, mfettilerin snrl yetkileri ve yetersiz sayda olmalarna karn salanm olmas, kapitalist smrnn doal eilimini ortaya koymaktadr. Bu can kayplar ou kez maden sahiplerinin doymak bilmez agzllklerinden [sayfa 82] ileri gelmitir. ounlukla bunlar tek bir kuyu atrrlard, yle ki, yeterli havalandrma eksiklii bir yana, bu deliin kapanmas halinde baka bir k yeri yoktu.
82
Kapitalist retim, dolam sreci ile rekabetin arlklar dnda ele alndnda, metalara katlm bulunan maddelemi emek bakmndan ok ekonomiktir. Buna karlk, baka herhangi bir retim tarzndan daha fazla, insan yaamn ya da canl emei, ve yalnzca insan kann ve etini deil, sinirini ve beynini de israf eder. Gerekten de insan soyunun gelimesi gvenlik altna alnm ve srdrlebilmi ise, bu yalnzca toplumun bilinli olarak yeniden rgtlenmesinden hemen nce gelen tarih dneminde, bireysel gelimenin ite bu en korkun ekilde harcanmas sayesinde olmutur. Burada tartlan her trl tasarruf, emein toplumsal niteliinden ileri geldii iin, gerekten de insan yaamnn ve salnn bouna harcanmasna neden olan ite tam da bu, emein toplumsal niteliidir. .abrika mfettii R. Baker tarafndan ortaya atlan u soru bu bakmdan ok dikkat ekicidir. zerinde ciddi olarak dnlmesi gereken btn sorun, ok kalabalk topluluklar halinde almann neden olduu ocuk yaamnn bu kurban ediliinin en iyi ekilde hangi yolda nlenebileceidir. (Reports of Insp. of .act., October 1863, s.157. ) .abrikalar. ilerin gvenlii, rahat ve sal ile ilgili koruyucu nlemlere gerek fabrikalarda bile nem verilmeyii, bu balk altnda toplanmtr. Sanayi iilerinden yararlanan ve lenleri ieren kayp listelerinin kayna byk lde bu ihmaldi. (bkz. yllk fabrika raporlar). Yer darl, havalandrma yetersizlii, vb. de buna eklenir Daha 1855 Ekiminde Leonard Horner, pek ok fabrikatrn, yatay maden kuyularna konacak gvenlik aygtlar ile ilgili yasal gereklere kar gsterdikleri direnmeden yaknmaktadr; oysa tehlike, birou lmle sonulanan kazalar ile srekli olarak kendini gstermekteydi ve bu gvenlik aygtlar ok pahalya malolmad gibi, retimi de engelleyecek gibi deildi. (Reports of Insp of .act., October 1855, s. 6) .abrikatrler, bu ve dier yasal zorunluluklara kar direnmelerinde, kendileri de ou kez fabrikatr ya da fabrikatrlerin dostu olan, ve kararlarn ona gre veren cretsiz sulh yarglar tarafndan da destekleniyorlard. Bu baylarn ne trden kararlar verdikleri, bayarg Campbellin, bir karara kar kendisine yaplan temyiz istei ile ilgili olarak syledii u szlerden anlalabilir: Bu, Parlamento Yasasnn bir yorumu deil, bu yasann yrrlkten kaldrlmasdr. (loc cit, s.11) Horner, ayn raporda bir ok fabrikada, iilerin, makinelerin altrlaca zaman konusunda uyarlmadn belirtmektedir. Makineler zerinde, bunlar almad zamanlar bile daima yaplacak bir eyin olduu iin, parmaklar ve eller her zaman onunla urar haldeydi ve yalnzca bir uyar iareti verilmemesi yznden durmadan kazalar oluyordu (loc cit, s. 44). .abrikatrler o srada, fabrika yasasna kar koymak iin Manchesterde, National [sayfa 83] Association for the Amendment of the .actory Laws (.abrika Yasalarnn Deitirilmesi in Ulusal Dernek) ad altnda bir sendika kurmular, 1855 Martnda, fabrika mfettileri tarafndan kendilerine kar alan
83
mahkeme giderlerini karlamak ve birlik adna davalara bakmak zere, beygir gc bana iki ilin hesabyla 50.000 sterlinden fazla para toplamlard. Ama, kr uruna olduu zaman adam ldrmenin, cinayet olmadn* tantlamakt. skoyada grevli, Sir John Kincaid adnda bir fabrika mfettii, Glasgowda bir firmann kendi fabrikasnda btn makineler iin koruyucu bir siper yapmak zere para demirlerden yararlandn ve btn giderin 9 sterlin 1 ilin tuttuunu anlatmaktadr. Oysa, birlie katlmak, 110 beygir gcndeki makineleri iin 11 sterlinlik bir baa malolacakt ki, bu btn koruyucu aygtlarn maliyetinden daha fazlayd. Ne var ki, bu Ulusal Dernek, 1854 ylnda, srf, bu gibi koruma nlemlerini ngren bir yasaya kar koymak iin kurulmutu. .abrikatrler 1844-1854 dnemi boyunca bu yasaya zerre kadar aldr etmemilerdir. .abrika mfettileri, Palmerstonun emri ile, fabrikatrlere, yasann ciddi olarak uygulanacan bildirince onlar da hemen bir ok sekin yesi sulh yargc olan ve bu kimlikleri ile gya bu yasay y- rtmekten sorumlu bulunan kendi derneklerini kurdular. 1855 Nisannda yeni ileri Bakan Sir George Grey, hkmetin neredeyse szde g- venlik nlemleriyle yetinebilecei bir uzlama nerince dernek bunu bile fkeyle reddetti. eitli davalarda, nl mhendis William .airbaim, sermayenin ihlal edilen zgrln savunarak, btn an ve hretiyle tasarruf ilkesini destekledi. .abrika bamfettii Leonard Hornere, fab-rikatrler tarafndan akla gelebilecek her trl bask ve iftira yapld. Ama fabrikatrler Court of Queens Benchden 1844 Yasasnn yerden yedi ayak ykseklikteki yatay kuyular iin koruyucu aygtlar ngrmediini syleyen bir ilam alana dek rahat durmadlar, ve sonunda 1856da, dinleri imanlar, para kesesi valyeleri adna kirli iler evirmeye her an hazr olan o kutsal kiilerden birisi, yobaz Wilson Pattenin yardmlaryla, kendileri iin tamamen tatmin edici bir yasay parlamentodan geirmeyi baardlar. Bu yasa, iileri, btn zel koruma, nlemlerinden yoksun brakyor ve sanayi kazalarnda tazminat iin bunlarn olaan mahkemelerde dava amalarn ngryordu (ngilterede mahkeme masraflarnn arl nedeniyle bu dpedz bir alayd); ayrca, bilirkii mtalaasn ngren, ok ustaca kaleme alnm bir madde ile, fabrikatrler iin bir davay kaybetme, neredeyse olanaksz hale getiriliyordu. Bunun sonucu, kazalar hzla artt. Mfetti Baker 1851 Mays ile Ekimi arasnda alt ayda, bir nceki alt aya gre kazalarn %21 arttn bildirmektedir. Ona gre, bu kazalarn %36,7si nlenebilirdi. Kaza saysnn 1856 ile 1859da 1845 ile 1846ya gre daha az olduu dorudur. [sayfa 84] Denetlemeye tabi sanayi kollarnda ii says %20 artt halde, kazalarda %29 bir azalma olmutur. Ama, bunun nedeni neydi? Bu sorun
* 1657de ngilterede yaynlanm olan Killing no Murder adl kitapa kinaye. Yazar tasviyeci Edward Sexby idi. -Ed.
84
imdi (1865) halledildiine gre, bu i genellikle, zerlerine gvenlik aygtlarnn zaten taklm bulunduu ve kendilerine ek bir gidere malolmad iin fabrikatrlerin itiraz etmedikleri yeni makinelerin kullanlmasyla baarlmt. Ayrca, birka ii, kaybettikleri kollar iin yksek tazminatlar almay ve yksek mahkemelerde de bu yarglar onaylatmay baarmlard. (Reports of Insp. of .act., April 30, 1861, s 31, ditto April 1862, s. 17.) ilerin (ve bunlar arasnda birok ocuun) hayatlarn, kollarn ve bacaklarn, makinelerin kullanlmas ve altrlmasnda yzyze geldikleri tehlikelere kar koruyan aygtlarda gzetilen tasarruf konusunda syleyeceklerimiz bu kadar. Ana izgileriyle, kapal yerlerde alma. Yerde ve binalarda yaplan tasarrufun ne lde iileri darack yerlerde stste sktrd ok iyi bilinir. Bu yetmiyormu gibi, bir de havalandrma aralarndan da tasarruf edilir. Uzun alma saatleri ile birletiinde, bu iki etmen, solunum organlarndaki hastalklarda ve dolaysyla lm orannda byk arta yolaar. Aadaki rnekler, Public Health 6th, Rep., 1863ten [Halk Sal] alnmtr. Bu rapor, Birinci Ciltten ok iyi tandmz Dr. John Simon tarafndan hazrlanmtr. Nasl ki emein bileik hale gelmesi ve elbirlii, makinelerin geni lde kullanlmalarna, retim aralarnn younlamasna ve ekonomik olarak kullanlmalarna yolayorsa, ayn ekilde, kitleler halinde, kapal yerlerde ve salk gereksinmelerinden ok, retimin iine gelen koullar altnda bu birarada almadr ki; ite bu kitle halinde bir ve ayn iyerinde younlamadr ki, bir yandan kapitalist iin daha byk bir kr kaynann, te yandan da daha ksa alma saatleri ve zel nlemlerle karlanmad takdirde iilerin yaam ve salklarnn hovardaca harcanmasnn nedenini oluturur. Dr. Simon, u kural ne sryor ve bunu bol istatistiklerle destekliyor: Bir blge halk, kapal yerlerde birarada altrldklar oranda, dier eyler eit olmak zere, bu blgede, akcier hastalklarndan lm oran artacaktr. (s. 23). Bunun nedeni kt havalandrmadr. Ve belki de btn ngilterede u kuraln tek istisnas yoktur: kapal yerde yaplan byk sanayie sahip her blgede, iiler arasnda artan lm oran, btn blgenin lm istatistiklerinde, akcier asndan belirli bir farkllk gsterir. (s. 23.) Salk Kurulu tarafndan, 1860 ve 1861de, kapal yerlerde faaliyet gsteren sanayi kollan iin toplanlan lm saylar, 15 ile 55 yalar arasndaki ayn sayda erkek iin, verem ve teki akcier hastalklarndan lm orannn ngilterenin tarm blgelerinde 100, Coventryde 163, Blackbum ve Skiptonda 167, Congleton ve Bradfordda 168, Leicesterde 171, Leekde 182, Macclesfieldde 184, Boltonda 190, [sayfa 85] Nottinghamda 192; Rochdalede 193, Derbyde 198, Salford ve Ashton-underLynede 203, Leedsde 218, Prestonda 220 ve Manchesterde 263 ol-
85
duunu gstermitir. (s. 24.) Aadaki tablo, daha da arpc bir manza15-25 Arasndaki Yalarda Her 100.000 Kii in Gs Hastalklarndan lenlerin Says Erkek Kadn 578 219 554 309 617 301 577 239 409 280 856 437 790 566 890 593 333 331
Blgeler
Balca Sanayi
Berkhampstead Leighton Buzzard Newport Pagnell Towcester Yeovil Leek Congleton Macclesfield Salkl tara blgesi
Hasr rgclk (kadnlar) Hasr rgclk (kadnlar) Dantelaclk (kadnlar) Dantelaclk (kadnlar) Eldivencilik (ounluu kadn) pek sanayii (ounluu kadn) pek sanayii (ounluu kadn) pek sanayii (ounluu kadn) Tarm
ra gstermektedir. Bu tablo, her 100.000 nfus iin hesaplanan, 15 ile 25 yalar arasndaki her iki cins iin, akcier hastalklarna ait lm orann ayr ayr gstermektedir. Seilen blgelerde, kapal yerlerde yrtlen sanayilerde yalnz kadnlar altrlmakta; erkekler ise, bulabildikleri btn ikollarnda almaktadrlar. .abrikalarda daha ok erkein alt ipek blgelerinde, bunlara ait lm oranlar da yksektir. Her iki cins iin, verem, vb.den lm oran, raporun da dedii gibi, ipekli sanayiimizin ounun iinde faaliyet gsterdii feci salk koullarn gzler nne sermektedir. Ve ite bu ayn ipekli sanayiidir ki, fabrikatrler, iletmelerindeki olaanst uygun salk koullarn ne srerek, bir istisna olarak, 13 yandan kk ocuklar iin uzun alma saatleri talep ettiler ve bunu ksmen de elde ettiler. (Buch I, Kap. VIII, 6, s. 296/286.*) imdiye kadar incelemi olduumuz sanayi kollarndan hi birisi belki de, Dr. Smithin terzilik konusunda izmi olduundan daha beter bir manzara gstermez yerleri salk koullar bakmndan epey deiiklik gsterir ama bunlarn hemen hepsi, ar kalabalk, iyi havalandrlmam ve sala zararl derecede scaktr. Bu gibi odalar zorunlu olarak scaktr; ama, sisli gnlerde gndzleri ve k geceleri gaz yakld zaman, s, 27 ve hatta 33 dereceye kadar karak, mthi terlemeye ve camlarda buharlarn younlamasna yolaar; bylece su damlacklar duvar boyunca szar ya da tavandan damlamaya balar; iiler bu durumda, souk alma pahasna da olsa pencerelerin bazlarn a* Kapital, Birinci Cilt, s. 316-317. -Ed.
86
mak zorunda kalrlar. Ve Dr. Simon, Londrann West End blgesinde, en [sayfa 86] nemli 16 iyerinde grdklerini yle anlatyor Bu, havalandrmas ok kt odalarda ii bana en fazla 270, en az 105 ayak kp yer dmekte ve btn alndnda adam bana ancak 156 ayak kp dmektedir. Etraf bir dehlizle evrili ve yalnz tepeden k alan bir odada, 92 ile 100 kiiye kadar erkek altrlmakta, birok gaz lambas yanmakta ve helalar hemen bitiikte bulunmaktadr; burada adam bana ancak 150 ayak kp yer dmektedir. Bahede bir kpek kulbesi denilebilecek, tavandan k alan ve tepedeki bir delikten havalanan bir baka odada be-alt kii almakta ve adam bana 112 ayak kp yer dmektedir. ... Dr. Smithin anlatt bu iren iyerlerinde terziler genellikle gnde 12-13 saat almakta ve bazen bu i, gnde 15-16 saate kadar
altrlan Kii Says Sanayi Kolu ve Yresi Yalara Gre 100.000 Kiide lm Oran 25-35 35-45 45-55 743 805 1.145 958 894 1.262 1.747 2.093 2.367
958.265 Tarm, ngiltere ve Galler 22.301 Erkek ve Terzilik, Londra 12.377 Kadn 13.803 Mrettipler ve baskclar, Londra
kmaktadr. (s. 25, 26, 28, 30.) dikkate almak gerekir ki, bu raporun yazar ve Salk ubesi efi John Simonun da belirttii gibi, Londrada 25 ile 35 yalan arasndaki terziler, mrettipler ve baskclar iin lm oran gerek rakamlardan dk gsterilmitir, nk, her iki ikolunda Londral iverenler, taradan gelen ok sayda delikanly (muhtemelen 30 yana kadar genleri) rak ve renci, yani ek eitim gren kimse gibi altrmaktadrlar. Londrada, sanayideki lm oranlarn gsteren rakamlar, bu durum iirmi olmaktadr. Ama bunlar, geici olarak kaldklar iin, Londradaki lm saysna ayn oranda dahil olmamaktadr. Bu sre iersinde hastalanrlarsa, bunlar taradaki evlerine dnmekte ve lmleri halinde bu, orada kayda gemektedir. Bu durum, kk yalar iin daha da fazla szkonusu olmakta ve Londradaki bu ya gruplarna ait lm oranlarn, sanayiin salk zerindeki kt etkilerinin bir gstergesi olmas ynnden tamamen deersiz hale getirmektedir (s. 30). Mrettiplerin durumu da terzilerinki gibidir. Havalandrma eksiklii, zehirli hava, vb. dnda, bir de sz edilmesi gereken gece ii vardr. Bunlarn olaan alma zamanlar 12-13 saat, bazen 15-16 saattir. Gaz lambalar yaklr yaklmaz byk bir scaklk ve pis hava [sayfa 87] balar. ... Aadaki odadan gelen ve dkmhaneden kan dumanlar ve makineler ile lamlardan gelen pis kokular, yukardaki odalarn berbatln bsbtn artrr. Alttaki odalarn scak havas tavan starak st odalarn ssn ykseltir ve tavanlar alak olduu ve ok gaz yand za-
87
man bu ciddi bir felaket olur; bunun daha da beteri, kazanlarn alt kattaki odada olup da btn evi dayanlmaz bir scaklk ile doldurmasdr. Genel olarak denilebilir ki, havalandrma her yerde kusurlu, akamlar ve btn gece boyunca yanan gazn artklarn ve scakl dar atmak iin tamamen yetersizdir; birok brolarda ve zellikle evden bozma olanlarnda durum felaket halindedir ve baz brolarda (zellikle haftalk gazetelerin brolarnda) alma 12 ile 16 yalar arasndaki ocuklarn da ayn ekilde katldklar bu alma neredeyse hi ara verilmeden iki gn ve bir gece devam eder; acele i yapan dier basmevlerinde ise iiler pazar gnleri de dinlenemezler ve ign her hafta alt yerine yedi gne km olur (s. 26, 28). Kadn apkaclar ile terzileri, ar altrma ile ilgili olarak dikkatimizi Birinci Cilde (Kap. VIII, 3. s. 249-241)* ekmi bulunuyor. Bunlarn iyerleri, Dr. Ordun raporunda anlatlmaktadr. Buralar gndzleri biraz iyi durumda olsalar bile, gaz yand saatler boyunca, ar scak, pis kokulu ve sala zararl hale gelirler. Dr. Ord, daha iyi trden 34 iyerinde, ii bana den ortalama ayak kp yle saptamtr: ... Bunlarn drdnde 500den fazla, dier drdnde 400 ile 500, ... bir baka yedisinde 200 ile 250, dier drdnde 150 ile 200 ve bir baka dokuzunda ancak 100 ile 150. allan yerler ok iyi havalandrlmad takdirde, bunlarn en bykleri bile srekli alma iin yetersizdir; olaanst bir havalandrma dnda buralarda hava, gaz yand srece dayanlamayacak kadar berbatlar. Ve Dr. Ordun ziyaret ettii, arac hesabna alan kk iyerlerinden birisi konusundaki szleri: 1.280 ayak kp byklnde bir oda; iersinde 14 kii bulunmakta; adam bana 91,5 ayak kp. Buradaki kadnlar bitkin grnl ve perian; kazanlarnn haftada 1 ila 15 ilin ve bir de ay olduu sylendi. ... -saatleri sabah 8 akam 8. Bu 14 kiinin stste oturduklar kk oda kt havalandrlm. Alabilir iki pencere ile bir ocak vard ama tkanmt, herhangi zel bir havalandrma aygt yoktur (s. 27). Ayn raporda, kadn apkaclar ile terzilerinin ar almalar konusunda yle deniliyor: ... bu tannm moda evlerinde alan gen kadnlarn ar almalar, yln aa yukar drt aynda, birok vesilelerle geici bir sre kamunun aknlna ve fkesine yolaan bu korkun derecelere ular; buna karlk, bu aylar boyunca kapal yerlerde alan bu iiler kural olarak gnde tam 14 saat, iler sk olduu zaman ise gnde 17 ve hatta 18 saat olmak zere gnlerce alrlar. Yln dier zamanlarnda evlerde alan bu iilerin ii, belki de 10 ile 14 saat srer; [sayfa 88] darda alan iilerin ise devaml 12-13 saattir. Masa rts ileyenler, yaka yapanlar, gmlekiler ve dier eitli ine iilerinin (diki makinesinde alanlar da dahil), ortak iyerinde geirdikleri sre daha ksa, genellikle 10-12 saatten fazla deildir; ama diyor Dr. Ord, bu d* Kapital, Birinci Cilt, s. 277-2787. -Ed.
88
zenli i-saatleri baz evlerde belirli zamanlarda epeyce uzar ve fazla alma iin fazla cret denir; dier baz evlerde ise, i-saatlerinden sonra yapmak zere eve i gtrlr; urasn da eklemek gerekir ki, her iki uygulama da ou kez zorunludur (s, 28). John Simon, bu sayfaya yazd dipnotta diyor ki: Birinci snf iyerlerinde alan gen kadnlarla konuma frsatn bulan . ... Epidemiological Society Sekreteri [Salgn Hastalklar Dernei Yazman] ... Mr. Radcliffein muayene ettii ve kendilerinin ok iyi olduunu syleyen yirmi kzdan ancak bir tanesinin salk durumunun iyi olduu sylenebilir; geri kalanlar eitli derecelerde, zafiyet sinir bozukluu ve bunlardan ileri gelen eitli fonksiyonel dzensizlik belirtileri gstermilerdir. Bu halleri o, nce, alma saatlerinin uzunluuna l mevsimde bile gnde en az 12 saat olarak tahmin etmektedir ve sonrada ... alma yerlerinin kalabalna, havaszlna, gaz kokusuna, yetersiz ve kt besine, oturduklar evlerin kt olmasna balamaktadr. ngiliz Salk Kurulu bakannn vard sonuca gre: ilerin teorik olarak bata gelen salk haklar zerinde direnmeleri pratikte olanakszdr; bu hak gerei, iveren, kendilerini hangi i iin toplam ise, masraf kendisine ait olmak zere, btn sala zararl durumlar ortadan kaldrmak zorundadr; ... oysa iiler, pratikte bu salk hukukunu kendileri adna uygulayamadklar gibi (yasalar ngrd halde) Nuisances Removal Acts [Salk Yasasn] yrtmekle grevli resmi memurlardan da etkili herhangi bir yardm bekleyemezler. (s. 29.) verenlerin talimat hkmlerine uymalar gereken kesin izginin belirlenmesi hi kukusuz baz ufak teknik glkler gsterebilir. Ama ... ilke olarak, sal koruma hakk geneldir. Ve imdi hayatlar, srf altklar ilerin yolat snrsz fiziki straplar ile gereksiz ekilde perian olan ve ksalan, onbinlerce erkek ve kadn iinin karlar adna u umudumu ifade etmek isterim ki, sala uygun alma koullar, hi deilse, genel olarak gerekli yasa hkmlerine balanmal, btn kapal iyerlerinde etkin bir havalandrma salanmal, nitelii gerei sala zararl ilerde, sal tehlikeye sokan belirli etkiler elden geldiince azaltlmaldr (s. 31 ).
III. ENERJNN RETLMESNDE, LETLMESNDE VE BNALARDA TASARRU.
L. Horner, Ekim 1852 tarihli raporunda, buharl tokma bulan nl mhendis James Nasmyth of Patricroftun bir mektubunu aktaryor. Bu mektupta dier eyler arasnda u satrlar da bulunuyor: ... Halk, (buhar makinelerinde) size szn ettiim donanm deiiklikleri ve iyiletirmeler yoluyla elde edilen hareket ettirici gte [sayfa 89] salanan byk arttan pek az haberlidir. Bu blgenin (Lancashire) makine gc, neredeyse krk yldr geleneklerin ekingen ve
89
nyargl basks altndadr, ama imdi, kr, bundan kurtulmu bulunuyoruz. Son onbe yldr, ama zellikle son drt yldr (1848den beri) buhar sktrma makinelerinin alma donanmnda baz ok nemli deiiklikler olmutu. ... Sonu ... ayn tr makinelerle yaplan i miktarnda byk bir art ve yakt giderlerinde gene ok nemli bir azalma olmutur. Buhar gcnn, yukarda sz edilen blgelerdeki fabrikalara girmesinden sonra uzun bir sre, buhar sktrma makinelerini altrmak iin pistonun bir dakikalk hareketi aa yukar 220 ayak kabul ediliyordu; yani 5 ayak piston hareketli bir makinenin krank miline dakikada yaptraca dn, talimat gerei 22 dnle snrlandrlmt. Bu hzn tesinde makineyi altrmak elverili ya da arzu edilir grlmyordu; ve btn mil dilileri ... pistonun dakikadaki bu 220 ayak hzna gre yapld iin, bu ar ve budalaca snrl hz, uzun yllar bu makinelerin almasna egemen oldu. Ne var ki, bir sre sonra, ya bu kuraln ihmalinden ya da baz gzpek yenilik yandalarnn akllca davranyla daha yksek bir hz denendi ve sonu ok iyi olduu iin dierleri bunu izledi; o zamanki deyimiyle makinelerin dizginleri koyverildi, yani mil dilileri genel olarak eski hznda kald halde, bu mil dililerinin ilk hareketkasnaklar, makineyi dakikada 300 ayak ve daha hzl altracak ekilde deitirildi. ... Bu makinelerin dizginlerini koyvermek ... makinelerde neredeyse genel bir hzlanmaya yolat, nk, ayn makinelerden daha fazla enerji elde edilmekle kalnmam, makinelerdeki yksek hz, volan kasnandaki kuvveti artrd iin, hareket daha dzenli hale gelmi oluyordu. ... Biz ... bir buharl makineden, srf pistonu daha byk bir hzla hareket ettirerek daha fazla bir g elde ederiz (kondansatrdeki buhar basnc ile boluk ayn kalmak zere). Bylece, rnein, pistonu dakikada 200 ayak hzla alt zaman 40 beygir gc salayan bir makineyi eer biz uygun deiiklikler ile pistonu dakikada 400 ayak hzla alacak duruma getirirsek (buhar basnc ile boluu, daha nce de dediimiz gibi ayn kalmak zere) tam iki kat g elde etmi oluruz ... ve her iki halde de, buhar basnc ile boluk ayn kald iin, bu makinenin paralar zerindeki gerilim, 400 ayak hzda da 200 ayak hzdan daha byk olmayacak ve hzla birlikte bozulma tehlikesi de artm olmayacaktr. Btn fark byle bir durumda buhar tketimi, piston hzyla orantl, ya da buna yaklak bir oranda olacak, ve, yataklar ile srtnen ksmlarn anmas ve ypranmas biraz artmakla birlikte, bu art da pek nemli olmayacaktr. Ama, pistonun hzn artrmak suretiyle, ayn makineden daha byk bir g elde etmek iin ... ayn kazann altnda, saatte daha fazla kmr yaklmas ya da daha fazla buhar verme kapasitesi olan kazan kullanlmas, yani daha byk buhar-dourucu glere gereksinme olacaktr. Bu byle yapld ve eski hzlandrlm makinelere, daha ok buhar-douran kazanlar ya da su-buharlatran gler takld [sayfa 90] ve yukarda sz edilen deiiklikler ile ou durumda, ayn makinelerden neredeyse yzde 100 fazla i alnd. On yl kadar nce,
90
Cornwall madencilik ilerinde kullanlan makinelerle ok ekonomik g retimi saland dikkati ekti; iplik sanayiinde rekabet, fabrikatrleri, tasarrufa balca kr kayna gibi bakmaya zorlad; Cornish makinelerinin, saatte beher beygir gc iin kmr tketiminde gsterdii dikkati ekici fark ile, Woolfun ifte silindirli makinelerinin olaanst ekonomik almalar, bu blgede, yakt tasarrufu konusunda giderek dikkati ekmeye balad; ve Cornish ve ifte silindirli makineler, saatte 3,5-4 pound kmr ile bir beygir gc salad halde genellikle pamuk iplii makineleri, saatte bir beygir gc iin 8- 12 pound kmr tketiyordu; bu dikkati ekici fark, bu blgedeki fabrika sahipleri ile makine yapmclarn, yksek kmr fiyatlarnn, fabrikatrleri, kendi iletmelerinin bu gibi masrafl ksmlarna daha dikkatle eilmeye zorlayan Cornwallda ve .ransada olduu gibi, olaanst ekonomik sonular veren ayn usulleri benimsemeye sevketti. Yakt tasarrufu konusunda gsterilen bu dikkatin sonucu, birok ynlerden ok nemliydi. nce, krlarn yksek olduu o gzel gemi gnlerde yzeylerinin yars tamamen plak durumda, souk havayla temas halindeki birok eski kazan, kaln kee, tula ve plaster ile kaplanmaya baland, ve ynla yakt tketimine malolacak olan snn ak dzeylerden kamasn nlemek iin baka usul ve yollara da bavuruldu. Buhar borular da ayn ekilde korunmaya baland ve makine silindirinin d ksm keeyle kapland ya da tahta koruyucu iersine alnd. Ardndan, yksek buhar kullanld, yani in kareye 4, 6 ya da 8 libre basnla buhar veren emniyet subaplar yerine, basnc 14 ya da 20 libreye ykseltince, yaktta ok nemli bir tasarruf saland grld; dier bir deyile, fabrikada iler, ok daha az bir kmr tketimi ile yrtld, ... ve elinde olana ve cesareti olanlar, in kareye 30, 40, 50, 60 ve 70 libre basnta buhar veren uygun kazanlar kullanarak, yksek basn ve genleme sistemini en son boyutlarna kadar gtrdler; bu basnlar, eski okuldan bir mhendisin akln bandan alabilirdi. Ne var ki bu artan buhar basncnn ekonomik sonular, ok gemeden en yanlmaz biimlerde, sterlin, ilin ve peni olarak ortaya ktka, sktrma makinelerinin altrlmas iin yksek basnl buhar kazanlarnn kullanlmas, neredeyse genel bir hal ald. Ve, ii sonuna kadar gtrmek isteyenler ... ok gemeden btnyle Woolf makinesi kullanmaya baladlar ve son zamanlarda kurulan fabrikalarmzn ou Woolf makineleri ile almaktadrlar; bunlarda her makinede iki silindir bulunmakta ve bunlardan biri, kazandan gelen yksek basnl buhar ile, normal atmosfer basnc zerinde bir g salamakta ve bu yksek basn, eskiden olduu gibi pistonun her hareketinden sonra atmosfere verilmek yerine, aa yukar birinci silindirin drt kat byklnde bir alak basn silindirine geerek, gerei kadar geniledikten sonra kondansatre verilir; bu makinelerden elde edilen ekonomik sonulara [sayfa 91] gre, saatte bir beygir gc iin 3-4 libre kmr tketilmektedir, oysa eski sistem makinelerde ortalama kmr tketimi saatte
91
bir beygir gc iin 12-14 libre idi. Ustaca yaplm bir tertibatla, ift silindirli Woolf sistemi ya da bileik alak ve yksek basn makinesi, daha nce mevcut bulunan makinelere geni lde uyguland ve bunlarn almas hem g bakmndan artrlm ve hem de yakt tasarrufu salanm oldu. Ayn sonu ... bu 8-10 yl iersinde, bir yksek basn makinesinin bir sktrma makinesi ile, daha nce kaybolan buharn sktrma makinesine gemesini ve onun i grmesini salayacak ekilde birbirine balanmasyla elde edilir olmutur. Bu sistem birok durumda, ok kullanldr. Bu iyiletirmelerin bazlarnn ya da hepsinin uyguland ayn makinelerin kapasitesinin ya da yapt iin artrlmasnda kesin bir sonu almak ok kolay olamazd; ama ben eminim ki, ... ayn arlktaki buhar makinesinden biz imdi, ortalama olarak en az yzde 50 daha fazla hizmet ve i elde etmekteyiz ve birok hallerde, dakikada 220 ayak hzla snrlandrlan gnlerde 50 beygir gc salayan ayn buharl makineler, imdi 100 beygir gc salamaktadr. Sktrmal buhar makinelerinin altrlmasnda, yksek basnl buhar kullanlmasndan alnan ok ekonomik sonularla birlikte, fabrikalarn bymesi sonucu, ayn makinelerden ok daha yksek g elde etme gereksinmesi, son yl boyunca, fabrika makineleri iin buhar retmede daha nce kullanlan kazanlardan ok daha ekonomik sonular veren borulu kazanlarn kullanlmasna yol amtr. (Reports of Insp., of .act., October1852, s. 2327.) G retilmesi iin geerli olan eyler, enerjinin iletimi ve i makineleri iin de dorudur. Makinelerdeki gelimelerin, bu birka yl iersinde hzl admlarla ilerlemesi, fabrikatrlere, ilave hareket ettirici g olmakszn retimi artrma olanan verdi. gnndeki ksalma, emein daha ekonomik kullanlmasn zorunlu klmtr ve iyi dzenlenmi fabrikalarn pek ounda, akll bir kafa, giderler azalrken retimin ne ekilde artrlabileceinin daima hesab iersindedir. nmde, kendi blgemde ok akll bir bayn hazrlamak ltfunda bulunduu, altrlan ii saysn, yalarn, almakta olan makineleri ve 1840tan bugne kadar denen cretleri gsteren bir rapor var. 1840 Ekiminde, firmas, 200' 13 yan altnda olmak zere 600 ii altrmaktadr. Geen ekim aynda, ancak 60' 13 yan altnda 350 ii altryordu; her iki dnemde birka hari ayn sayda makine alyordu ve cret olarak ayn miktar denmiti. (Redgraves Report in Reports of Insp. of .act., Oct.1852, s. 58-59.) Makinelerdeki bu iyiletirmeler, yeni, uygun bir biimde dzenlenmi fabrikalarda kullanlana kadar, tam etkilerini gstermemektedir. Makinelerde yaplan iyiletirmeler bakmndan nce unu sylemek isterim ki, gelimi makinelerin kullanlmasna uygun fabrikalarn inasnda byk bir ilerleme vardr. ... Alt kattaki odada, btn ipliini ift kat haline getiriyorum ve bu tek bir taban zerine 29.000 katlama ii
92
yerletireceim. Oda ile sundurmada en az yzde 10 emek tasarrufu salyorum; bunu iplik katlama iinde bir iyilemede deil, makineleri tek bir ynetim altnda toplayarak yapyorum; ve bu sayda ii tek bir mil ile altrabileceim ve ayn sayda i ile alan teki iyerlerine gre bu ekilde yzde 60 ve baz durumlarda yzde 80 bir tasarruf salayacam. Ya, mil donanm ve gresten byk bir tasarruf salanm olacaktr. ... .abrikadaki daha stn bir tertip ve gelimi makineler ile, en dk tahminle, emekte yzde 10, gte daha byk bir tasarruf saland gibi, kmr, ya, donya, mil ve kay donanmnda nemli bir tasarruf salanmtr. (Bir pamuk iplikisinin ifadesi, Reports of Insp. of .act., Oct. 1863, s. 109, 110.)
[sayfa 92]
IV. RETM ARTIKLARINDAN YARARLANMA
Kapitalist retim tarz, retim ve tketim artklarndan yararlanmann boyutlarn geniletir. Bunlardan birincisi ile, sanayi ve tarm artklarn, ikincisi ile, ksmen, insan vcudunda doal madde deiiminin meydana getirdii artklar, ksmen de, nesnelerin tketimlerinden sonra geriye kalan biimlerini kastediyoruz. rnein kimya sanayiinde, retim artklar daha kk lekte bir retimde kaybolan yan rnlerdir; makine yapmnda biriken ve demir retimine hammadde olarak tekrar dnen demir talalar, vb. gibi. Tketim artklar, insan vcudunun darya att doal maddeler, paavra eklinde giyim eyas kalntlar, vb. gibi eylerdir. Tketim artklar tarm iin byk nem tarlar. Bunlardan yararlanlmas konusunda, kapitalist ekonomide byk bir israf vardr. rnein Londrada, drt-buuk milyon insann artklarndan, Thames nehrini kirletmekten ve bu i iin de bir yn para harcamaktan daha iyi bir yararlanma ekli bulunamamtr. Ykselen hammadde fiyatlar, hi kukusuz, artk rnlerden yararlanmada bir drt olmutur. Bu artklarn tekrar kullanlmas iin genel koullar unlardr: ancak byk-lekli retimde grlebilen byk miktarda artk; mevcut durumlar iersinde daha nce hi bir ie yaramayan maddeleri, yeni retim iin uygun bir hale sokan gelimi makineler; bata kimya olmak zere, bu gibi artklarn yararl zelliklerini aa karan bilimsel gelime. Lombardiya, Gney in ve Japonyada olduu gibi, kk-lekli tarmda, bu tr byk tasarruflar saland dorudur. Ama, genellikle bu sistemde tarmdaki retkenlik dier retim alanlarndan ekilen insan emek-gcnn israfl ekilde kullanlmasyla elde edilir. Artk denilen eyler, hemen her sanayide nemli bir rol oynar. Aralk 1863 tarihli .abrika Raporunda, ngiliz ve rlandal iftilerin ounun keten yetitirmek istememelerinin ya da pek nadiren yetitirmelerinin bellibal nedenlerinden birisi olarak bunun sz edilmektedir: Su ile alan kk dvme fabrikalarnda ... byk fire verilir ... pa-
93
mukta [sayfa 93] verilen fire nispeten kk, ama ketende ok fazladr. Yeterli bir suyla slatma yntemi ve iyi bir dvme makinesi, bu sakncay byk lde ortadan kaldracaktr. ... Keten rlandada en utan verici bir biimde dvlr ve bylece byk bir ksm kaybolur; bu miktar yzde 28-30a varr. (Reports of lnsp. of .act., Dec. 1863, s. 139, 142.) Oysa, btn bunlardan, daha iyi makine kullanlarak kanlabilir. Yol kenarna o kadar ok ktk dklm ki, fabrika mfettii yle diyor: rlandadaki dme fabrikalar ile ilgili olarak bana bildirildiine gre, buradaki artklar ou zaman dvclerin evlerinde yakacak olarak kullanlmaktadr, oysa bunlar ok deerlidir (Yukardaki Raporun 140. sayfas). Pamuk artndan, hammadde fiyatlarndaki dalgalanmalar ele aldmz zaman daha ileride szedeceiz. Ynl sanayii, keten fabrikatrlerinden daha kurnaz idi. Artklar ve ynl paavralar tekrar ilenebilecek ekilde hazrlama iine eskiden kt gzle baklrd ama, Yorkshiren ynl ticaretinde nemli bir dal halini alan, sprnt ticareti ile ilgili nyarg tamamen ortadan kalkt ve hi kukusuz pamuklu artk ticareti de, belirli bir gereksinmeyi salad iin ayn ekilde kabul edilecektir. Otuz yl nce, ynl paavralar, yani srf yn kuma paralar, eski kumalar, vb. tonu ortalama 4 sterlin 4 ilindi: son birka yl iersinde bu fiyat, tonu 44 sterlin oldu ve bunlara olan istek o kadar artt ki, pamuk ve yn karm kumalardan, yne zarar vermeden pamuu ayrma usulleri bulundu, imdi binlerce kii bu ite almakta, tketiciler ise ok dk bir fiyata olduka iyi kalitede kuma bulabilmektedirler. (Reports of Insp. of .act., Oct. 1863. s. 107.) 1862 yl sonunda, bu yoldan elde edilen kuma tiftii, ngiliz sanayiinde btn yn tketiminin te-birine ulamaktadr. (Reports of lnsp. of .act., October 1862, s. 81.) Tketicinin elde ettii byk avantaj bu artklardan yaplan kumalarn, eskiye gre te-bir orannda daha nce eskimesi ve altda-biri kadar bir zamanda ise havn yitirmesidir. ngiliz ipekli sanayii de ayn inili yolu izledi. Hakiki ham ipek tketimi, 1839 ile1862 arasnda her naslsa azald halde, ipek art tketimi iki katna kt. Gelimi makineler, bu baka ie yaramayan maddeden, pek ok amalar iin yararl bir ipek yapyordu. Artklardan yararlanmada en arpc rnei kimya sanayii veriyor. Yalnz yeni kullanmlar bulduu kendi artklarndan deil, pek ok baka sanayiin artklarndan da yararlanyor. rnein, nceleri neredeyse hi bir ie yaramayan bir tr katran, anilin boyalarna, alizarine ve son zamanlarda da ilalara evirmektedir. Yeniden kullanmlar yoluyla, retim artklarndan salanan bu tasarrufu, arta engel olunmak suretiyle salanan ekonomiden, yani retim artklarn en az dzeye indirmekten ve retimde gerekli btn ham ve yardmc maddelerden en st dzeyde yararlanlmasndan ayrdetmek gerekir. [sayfa 94] Artn azalmas ksmen kullanlan makinenin niteliine baldr.
94
Ya, sabun, vb. gibi eylerden tasarruf, mekanik ksmlarn yapmna ve parlatlmasna baldr. Bu, yardmc maddelerle ilgili bir tasarruftur. Bununla birlikte, retim sreci srasnda, hammaddenin byk ya da kk bir ksmnn artk haline gelmesi, ksmen ve nemli lde, kullanlan makineler ile aletlerin niteliine baldr. Ensonu bu, hammaddenin kendisinin niteliine baldr. Bu da gene ksmen, hammadde reten tarm ile doal maddeleri salayan sanayideki gelimeye (daha kesin deyimiyle uygarlktaki gelimeye ve ksmen de hammaddenin, imalata girmeden nce getii srelerdeki iyilemelere baldr. Parmentier, .ransada tahl tme sanatnn, pek de uzak olmayan dnemden, rnein Louis XIV zamanndan beri nemli lde gelitiini ve yeni deirmenlerin eskilerine gre, ayn miktar tahldan yars kadar daha fazla ekmek yapabildiklerini gstermitir. Bir Parislinin yllk tketimi gerekten de, nce 4, sonra 3 ve ensonu 2 setiers iken, imdilerde ancak 11/3 setiers ya da aa yukar kii bana 342 libredir. ... Uzun bir sre oturduum Perchede, granit ve volkanik kayalardan yaplma deirmentalar kullanan eski deirmenlerin ou, son otuz yldr hzla gelien mekanik biliminin kurallarna gre yeniden yaplmtr. Bunlara, La .erteden getirilen iyi cins deirmen talar taklm, tahl iki kez tlm, un uvallarna dairesel bir hareket verilmi ve ayn miktar tahldan elde edilen un altda-bir artmtr. Romallar ile bizim tahl tketimimiz arasndaki byk farkllk bylece kolayca aklanabilir. Bu, srf yetersiz tme ve ekmek yapma yntemlerinden ileri gelmitir. Plinynin yapm olduu dikkate deer bir gzlemi (XVIII, Ch. 20, 2) bylece ak-layabileceimi sanyorum: ... Romada un, kalitesine gre, her modiusu, 40, 48 ya da 96 asa satlrd. Bugnk tahl fiyatlarna oranla ok yksek olan bu fiyatlarn nedeni, henz ocukluk anda bulunan, o dnemdeki deirmenlerin yetersiz durumu ve bunun sonucu olarak da tme iindeki byk giderlerdi. (Dureau de la Malle, Economie PoIitique des Romains, Paris 1840, 1, s. 280-81.)
V. BULULAR YOLUYLA SALANAN TASARRU.
Sabit sermayenin kullanlmasnda salanan bu tasarruflar, yineliyoruz, emek koullarnn geni bir lekte kullanlmasndan ileri gelir; ksacas bunlar, dorudan doruya toplumsal ya da toplumsallatrlm emein ya da retim sreci iersinde dorudan elbirliinin koullar olarak hizmet etmeleri olgusunun sonulardr. Bir yandan bu, mekanik ve kimyasal bululardan, metalarn fiyatn artrmakszn yararlanmak iin vazgeilmez bir gereksinmedir ve daima, conditio sine qua nondur.* te yandan, ancak geni lekte bir retim, ortaklaa retken tketimden ileri gelen tasarruflara olanak verir. Ensonu, nereden ve nasl [sayfa 95]
* Vazgeilmez koul. -.
95
tasarruf salanacan, bulular uygulamada en yaln yntemleri ve teorinin uygulama alanna konulmasnda retim srecinde uygulamaya geilmesinde ortaya kan srtmelerin nasl yenilebileceini, vb., ancak kolektif alan emekinin deneyimleri bulur ve ortaya karr. Yeri gelmiken evrensel emek ile ortaklaa emek arasnda bir ayrmn yaplmas yerinde olur. Her iki tr emek de, retim srecinde kendi rollerini oynar, birbiri iersine geer, ama her ikisi gene de farkldrlar. Evrensel emek, her tr bilimsel emek, keifler ve bululardr. Bu emek ksmen, canl emein elbirliine, ksmen de daha nce yaam kimselerin emeklerinden yararlanmaya dayanr. te yandan, ortaklaa emek ise, bireylerin dorudan doruya elbirlii yapmalardr. Bu sylenenler, sk sk yinelenen u gzlemler ile de dorulanr: 1) Yeni bir makinenin ilk modelinin maliyeti ile, daha sonra yaplanlarn maliyeti arasndaki byk fark (bu konuda Ure* ve Babbagea** baknz). 2) Yeni bir bulu zerine dayanan bir kuruluta iletme giderlerinin, daha sonra ex suis ossibus*** kurulan iletmelerin giderlerine gre ok daha byk olmas. Bu ylesine dorudur ki, bir ite nclk edenler ou zaman iflas ettikleri halde, daha sonra binalar, makineleri, vb., daha ucuza satn alanlar ancak bundan para kazanrlar. te bu yzdendir ki, insan zekas ile ilgili evrensel emein btn yeni gelimelerinden ve bunlarn bileik emek yoluyla toplumsal uygulanmasndan aslan payn alanlar, genellikle, en deersiz ve sefil trden para-kapitalistleridir.
[sayfa 96]
* A. Ure, The Philosophy of Manufactures, Second edition, London 1855. -Ed. ** Ch. Babbage, On the Economy of Machinery and Manufactures, London 1832, S. 280-81. Ed. *** Onun kemiklerinden. -.
96
ALTINCI BLM
.YAT DALGALANMALARININ ETKS
I. HAMMADDE .YATLARINDA DALGALANMALAR VE BUNLARIN KR ORANI ZERNDEK DORUDAN ETKLER
Daha ncekilerde olduu gibi, bu durumda da, art-deer orannda hi bir deiiklik olmad varsaylmaktadr. Durumu, kendi yaln biimi iersinde zmlemek iin, bu gereklidir. Bununla birlikte, art-deer oran deimeden kalan belirli bir sermaye iin, hammadde fiyatlarnda burada ele alp inceleyeceimiz dalgalanmalarn yolat daralma ya da genileme sonucu, artan ya da azalan sayda ii altrmak mmkn olabilir. Bu durumda, art-deer oran ayn kald halde, art-deer miktar deiebilir. Ne var ki, bunun da, ikincil bir konu olduu iin burada bir yana braklmas yerinde olur. Eer, makinelerdeki iyilemeler ve hammadde fiyatlarndaki deiiklikler ayn zamanda, ya belli bir sermaye tarafndan altrlan ii saysn ya da cretlerin dzeyini etkiliyorsa, bu ancak unlarn birarada bulunmasyla olabilir: 1) deimeyen sermayedeki deiikliklerin, kr oran zerinde yolaaca etki, ve 2) cretlerdeki deimelerin kr oran zerindeki etkisi. Byle olunca sonu kendiliinden elde edilir. Ama burada, daha nceki durumda olduu gibi urasn da belirtmek gerekir ki, genellikle, ya deimeyen sermayedeki tasarruflar ya da hammadde fiyatlarndaki dalgalanmalar nedeniyle deimeler olduu takdirde, bunlar, cretleri, dolaysyla, art-deer orann ve mikta-
97
rn [sayfa 97] olduu gibi braksalar bile, kr orann daima etkilerler. Bunlar, a (d : S)deki Snin bykln ve bylece de btn kesrin deerini deitirirler. Bu nedenle, bu durumda da art-deer konusundaki tahlillerimizde vardmz sonucun tersine bu deiikliklerin hangi retim alannda olduunun, bunlarn etkiledii retim dallarnn, emekilerin geim gereksinmelerini mi, yoksa bu tr gereksinmelerin retimi iin deimeyen sermayeyi mi rettiinin hi bir nemi yoktur. Burada kartlan sonular, lks nesneler retiminde ortaya kan deiiklikler iin de aynen geerlidir; lks nesneler sz ile biz burada, emek-gcnn yeniden retimine hizmet etmeyen btn retimleri kastediyoruz. Hammaddeler burada, indigo, kmr, gaz, vb. gibi yardmc maddeleri de iermektedir. Ayrca, makineler bu balk altnda ele alndnda, bunlarn hammaddeleri de, demir, kereste, deri, vb. gibi nesnelerden oluur. Bu makinelerin fiyat ite bu nedenle, bunlarn yapmnda kullanlan hammadde fiyatlarndaki dalgalanmalarla deiir. Bunlarn fiyat, yapldklar hammaddelerin, ya da almas srasnda tketilen yardmc maddelerin fiyatlarndaki dalgalanmalar nedeniyle ykseldii lde, kr oran pro tanto der. Ya da bunun tersi olur. Aadaki tahlillerde biz, i arac olarak hizmet eden makinelerin hammaddesini oluturan, ya da bu makinelerin almasnda yardmc madde olarak kullanlan hammaddelerin fiyatlarndaki dalgalanmalar ile deil, yalnzca, bunlarn metalarn retim srecine girmeleri lsnde, fiyatlarndaki deimelerle ilgileneceiz. Yalnz, burada bir noktaya dikkat etmek gerekir: makinelerin yapmnda ve almalarnda bellibal eler olan, demir, kmr, kereste, vb. gibi hammaddelerde bulunan doal zenginlik, burada kendisini sermayeye zg doal bir dourganlk gibi gsterir, ve cretlerin yksek ya da dk dzeyde olmasndan bamsz, kr orann belirleyen bir etmendir. Kr oran, a : S, ya da a : (s + d) olduuna gre, snin ve dolaysyla Snin byklnde bir deimeye yolaan her eyin a ve d ve bunlarn karlkl bants ayn kalsa bile, kr orannda da bir deiiklik meydana getirecei aktr. O halde, hammaddeler, deimeyen sermayenin bellibal ksmlarndan birisini olutururlar. Gerek hammadde kullanmayan sanayilerde bile, bunlar, yardmc maddeler ya da makineleri oluturan ksmlar, vb. olarak hesaba katlrlar ve bunlardaki fiyat dalgalanmalar bylece kr orann etkilenmi olur. Hammadde fiyatnda, h kadar bir dme olsa, a : S, ya da a : (s + d), a : (S -h) ya da a : [(s -h) + d] halini alr. Bylece, kr oran ykselir. Tersine,eer hammadde fiyatlar ykselirse a : S, ya da a : (s + d), a : (S + h), ya da a : [(s + h)+d] halini alr ve kr oran der. Dier koullar eit olmak zere, kr oran, demek ki, hammadde fiyatyla ters orantl olarak der ya da ykselir. Bu, dier eylerin yan sra, hammadde fiyatlarndaki dalgalanmalarn, rnn sat alanlarnda bir deimeyle birlikte olmamas halinde bile, yani arz ve talep bantsnn tamamen dnda, dk hammadde
98
fiyatlarnn sanayi [sayfa 98] lkeleri iin ne denli nemli olduunu gstermektedir. Ayrca buradan, d ticaretin, yaam gereksinmelerini ucuzlatma yoluyla cretler zerindeki etkisi bir yana, kr orann etkiledii sonucu kmaktadr. nemli olan nokta, d ticaretin, sanayide ve tarmda tketilen ham ve yardmc maddeleri etkilediidir. Kr orannn nitelii ve art-deer oran ile arasndaki zgl farkn yanl anlalmas, bir yandan (Torrens* gibi) iktisatlar, hammadde fiyatlarnn, kr oran zerindeki, pratik deneyimlerde farkna vardklar belirli etkisini yanl aklamaya, te yandan, genel ilkelere sk skya sarlan Ricardo** gibi iktisatlar, diyelim, dnya ticaretinin kr oran zerindeki etkisini fark etmemeye kadar gtrmtr. Hammaddelerden alnan gmrk resimlerinin kaldrlmas ya da azaltlmasnn sanayi iin tad byk nemi, bu durum aklamaktadr. Koruyucu gmrk sisteminin rasyonel gelimesi, hammaddelerden alnan ithalat resimlerinin en alt dzeye indirilmesini, balca ilkelerinin birisi haline getirmitir. Bunun ve tahl zerindeki resmin kaldrlmas pamuk zerindeki gmrk resminin kaldrlmasyla da yakndan ilgilenen ngiliz serbest ticaret yandalarnn ana amac idi. Pamuklu sanayiinde unun kullanlmas, szcn dar anlamyla bir hammadde olmayp bir yardmc madde ve ayn zamanda da bellibal bir besin olan bir nesnenin fiyatndaki bir dmenin nemini gstermede iyi bir rnek olabilir. Daha 1837 ylnda R. H. Greg13, o srada Byk Britanyada pamuklu fabrikalarnda alan 100.000 mekanik dokuma tezgah ile 250.000 el tezgahnn, dokumay dzgn hale getirmek iin ylda 41 milyon libre un tkettiini hesaplamt. Aartma ve dier ilemler iin, bu miktarn te-birini daha ilave etmi ve son on yl iin, bu ekilde tketilen unun toplam yllk deerini 342.000 sterlin olarak hesaplamtr. Kta Avrupasndaki un fiyatlar ile yaplan bir karlatrma, tahldan alnan gmrk yoluyla fabrikatrlere yklenen daha yksek un fiyatnn her yl yalnz 170.000 sterlin tuttuunu gstermitir. Greg, 1837 yl iin bu miktarn en az 200.000 sterlin olduunu tahmin etmi ve yllk un fiyat farknn 1.000 sterlin tuttuu bir firmay rnek diye gstermitir. Sonu olarak, Byk fabrikatrler, aklbanda ve hesabn bilen iadamlar, Tahl Yasalar kaldrld takdirde, onsaatlik ignnn tamamen yeterli olduunu sylemilerdir. (Reports of Insp. of .act., Oct. 1848, s. 98.) Tahl yasalar kaldrld. Pamuk ile teki hammaddelerden alnan resimler de. Ne var ki, hemen bunlarn ardndan, fabrikatrlerin On Saat alma Yasasna kar kmalar daha da iddetlendi. Ve, on saatlik ign gene de yasalanca, bu sefer de bunun ilk sonucu, cretlerin azaltlmas yolunda genel giriim oldu. [sayfa 99]
R. H. Greg, The .actory Question and the Ten Hours Bill, London 1837, s.115. * R. Torrens, An Essay on the Production of Wealth, London 1821, s. 28 et seq.-Ed. ** D. Ricardo, On the Principles of Political Economy, and Taxation, Third edition, London 1821, s.131-38. -Ed.
13
99
Ham ve yardmc maddelerin deerleri, yapmlarnda tketilmi bulunduklar rnn deerine bir defada ve btnyle getii halde, sabit sermayenin eleri, deerlerini, rne, eskime ve anmalaryla orantl olarak yava yava aktarrlar. Demek oluyor ki, kr oran, rnn yapmnda ne kadar tketilmi olursa olsun yatrlan toplam sermaye deeri tarafndan belirlendii halde, rnn fiyat, hammaddelerin fiyatlar tarafndan, sabit sermayenin deerinden ok daha fazla etkilenir. Ama aktr ki, biz burada hl, metalarn kendi deerleri zerinden satldklarn varsaydmz, bu yzden de, rekabetin yolat fiyat dalgalanmalar bizi henz ilgilendirmedii iin, bu noktaya yalnzca deinmekle yetineceiz piyasann genilemesi ya da daralmas, tek metan fiyatna baldr ve bu fiyatn ykselme ya da dmesiyle ters orantldr. Bu nedenle, rnn fiyat, hammaddenin fiyatyla orantl olarak ykselmez ya da dmez. Dolaysyla, kr oran, rnlerin deerleri zerinde satlmalar halinde olduundan, bir durumda daha fazla der, bir baka durumda daha fazla ykselir. Ayrca, kullanlan makinelerin miktar ve deeri, emein retkenliindeki gelimeyle birlikte byr, ama bu byme ayn oranda olmaz, yani bu, makinelerin verimi artrdklar oranda olmaz. Bu nedenle, hammadde tketen sanayi dallarnda, yani emein konusunun, daha nceki bir emein rn olduu sanayilerde, emein retkenliindeki byme, tam ifadesini, daha byk bir miktardaki hammaddenin belli miktarda emei emmesindeki oranda, ve u halde, diyelim her saatte rne evrilen ya da metalar haline getirilen hammadde miktarndaki artta bulur. Demek ki, hammaddelerin deeri, emein retkenliindeki gelime orannda, meta-rnn deerinin gitgide byyen bir ksmn tekil eder; bunun nedeni, yalnz hammaddenin deerinin btnyle meta-rnn deerine gemi olmas deil, toplam rnn her parasnda, makinelerin eskimesini temsil eden ksm ile, yeni eklenen emek tarafndan oluturulan ksmn her ikisinin de srekli azalmasdr. Bu dme eilimi nedeniyle, hammaddeyi temsil eden teki deer ksmnda, hammaddenin deerinde, retiminde kullanlan emein bymekte olan retkenliinden ileri gelen orantl bir dme ile karlanmadka orantl bir artma olur. Ayrca, ham ve yardmc maddeler, tpk cretler gibi, dner sermayenin bir ksmn tekil ettii ve bu nedenle de, rnn sat ile, srekli olarak btnyle yerlerine konmas gerektii halde, makinelerde ancak anp ypranmann yerine konulmas ve bunun da, her eyden nce yedek fon eklinde olmas gerekir. stelik, toplam yllk satn bu fona yllk pay eklinde katkda bulunduu srece, tek tek her satn kendi payna deni bu fona katmasna hi bir gereklilik yoktur. Metalarn sat ile gerekleen fiyatn, bu metalarn btn elerini yerine koymaya yetmemesi halinde, hammadde fiyatlarndaki bir ykseliin, tm yeniden-retim srecini nasl kstlayabileceini ya da durdurabileceini
100
bu bir kez daha ortaya koymaktadr. Ya da bu durum, retim srecinin kendi teknik koullarnn gerektirdii bir lekte devamn olanaksz klar ve bylece, ya ancak makinelerin bir ksm almaya devam eder, ya da makinelerin hepsi, olaan srenin bir ksmnda alr. [sayfa 100] En sonu, artk nedeniyle katlanlan giderler hammadde fiyatlarndaki dalgalanmalarla doru orantl olarak deiirler; bu fiyatlar ykselince artarlar, dnce azalrlar. Ama, burada da gene bir snr vardr. 1850 Nisan ayna ait .abrika Raporu yle diyordu: Hammadde fiyatlarndaki bir ykselmeden ileri gelen nemli bir kayp kayna vardr ki, bunun ne olduunu ancak iplik yapmcsnn kendisi bilir; bu, artk nedeniyle uranlan kayptr. Bana bildirildiine gre, pamuklu fiyatlar arttnda, ipliin, eiriciye maliyeti, zellikle dk kaliteli iplikte, fiilen denen fiyatn tesinde bir oranda artar, nk, kaba iplik erilmesinde verilen fire tam yzde-onbetir; bu oranda bir fire, pamuk fiyat librede 3 peni iken peni bir zarara yolat halde, pamuk fiyat librede 7 peniye kar kmaz, libre bana zarar 1 peniye ykselir. (Reports of Insp. of .act., April 1850, s. 17.) Ama, Amerikan Sava sonucu pamuk fiyat, neredeyse 100 yldr grlmemi bir dzeye ykseldii zaman, rapor, farkl eyler sylyordu: imdi, pamuk firesi iin verilen fiyat ve bunun fabrikaya pamuk art olarak tekrar girii, Surat pamuu ile Amerikan pamuu arasndaki aa yukar yzde 12 olan fire farkn bir lde karlamaktadr. Surat pamuunda fire yzde 25 olduu iin, iplikiye pamuun maliyeti, daha yapmna gemeden drtte-bir artm durumdadr. Amerikan pamuunun libresi 5 ya da 6 peni olduu zaman, artk nedeniyle zarar pek nemli deildi, nk bu, librede peniyi gemiyordu, ama libresi 2 iline malolan pamuun her libresinde fire nedeniyle uranlan zararn 6 peniye kt bugnlerde, bunun byk nemi vardr.14 (Reports of Insp. of .act., Oct. 1863, s.106.)
II. SERMAYENN DEER OLARAK YKSELMES, DMES, SERBEST KALMASI VE BALANMASI
Bu blmde incelenen grngler, tam bir gelime gsterebilmeleri iin, kredi sistemini ve kapitalist retimin temeli ve hayati esi olan dnya piyasasnda rekabeti gerektirir. Bununla birlikte, kapitalist retimin bu daha belirli biimleri, ancak, sermayenin genel nitelii anlaldktan sonra geni olarak ortaya konulabilir. Ayrca bu, bu yaptn kapsam iersine girmeyip, daha sonraki devamna aittir. Yukardaki balk
14 Raporun son tmcesinde bir yanlma var. .ire nedeniyle uranlan zararn 6 peni deil, 3 peni olmas gerekir. Bu zarar, Surat pamuu iin %25, Amerikan pamuu iin ancak %12 ile %15 kadardr, ve bu sonuncu, ayn yzdenin 5-6 peni fiyat iin doru hesapland anlamna gelir. Bununla birlikte, savan son yllarnda Avrupaya getirilen Amerikan pamuu szkonusu olduu zaman bile, fire orannn ou kez, ncekine gre epeyce ykseldii dorudur. -.. E.
101
altnda saylan grngler gene de, bu aamada genel bir biimde incelenebilir. Bunlar, nce birbirleriyle, sonra da kr oran ve miktaryla bir i bant iindedirler. Bunlarn burada, srf, yalnz kr orannn deil, kr miktarnn da bu aslnda, art-deer miktar ile ayn eydir art-deer miktarnn ya da orannn hareketlerinden bamsz olarak artabilecei ya da azalabilecei izlenimini vermeleri nedeniyle de ksaca incelenmeleri yerinde olur. [sayfa 101] Bir yandan sermayenin serbest kalmasn ve balanmasn, te yandan, deerinin ykselmesini ve dmesini, farkl grngler olarak m ele alacaz? Sorun, sermayenin serbest kalmas ve balanmas ile ne demek istediimiz sorunudur. Deer ykselmesi ve dmesi, kendiliinden anlalr eylerdir. Bunlarn anlam, belli bir sermayenin, belli genel ekonomik koullar sonucu, deer olarak ykselmesi ya da dmesidir, nk biz burada, bireysel bir sermayenin zel yazgsn tartmyoruz. yleyse bunun anlam, retime yatrlan bir sermayenin deerinin, bu sermaye tarafndan altrlan art-emek nedeniyle kendisini geniletmesi olayndan bamz olarak ykselmesi ya da dmesidir. Sermayenin balanmas ile biz, retimin ayn lekte devam edebilmesi iin, rnn toplam deerinin baz ksmlarnn deimeyen ve deien sermayenin elerine tekrar evrilmeleri gerektiini kastediyoruz. Sermayenin serbest kalmas ile eer retim daha nceki lekte devam edecek ise, rnn toplam deerinin, belli bir zamana kadar, deimeyen ya da deien sermayeye tekrar evrilmesi gerekli ksmnn, baka yerde kullanlabilir ve fazlalk haline gelmesini kastediyoruz. Sermayenin bu ekilde serbest kalmas ya da balanmas, gelirin serbest kalmas ya da balanmasndan farkldr. Eer, tek bana bir S sermayesinin yllk art-deeri x ise, kapitalistler tarafndan tketilen metalarn fiyatlarndaki bir dme eskisi kadar ayn zevk ve tatmini vb. salamaya, x- y yeterli olabilir. Gelirin bir ksm = y serbest hale gelir, bylece de, ya tketimi artrmaya ya da (birikim amac iin) tekrar sermayeye evrilmeye hizmet edebilir. Tersine, eer eskisi gibi yaamak iin x + y gerekli ise, ya bu yaam standardnn drlmesi ya da daha nce biriktirilen gelirin bir ksmnn = y, gelir olarak harcanmas gerekir. Deer ykselmesi ve dmesi, ya deimeyen ya deien sermayeyi ya da her ikisini etkileyebilir; deimeyen sermayeyi etkilemesi halinde ise, bunun ya sabit ya dner ya da her iki ksmm etkileyebilir. Deimeyen sermaye altnda, bizim, yar-mamul rnler de dahil ham ve yardmc maddeleri ele almamz gerekir, ve burada btn bunlar, hammaddeler, makineler ve teki sabit sermaye terimi altnda topluyoruz. Bundan nceki incelememizde zellikle, kr oranna etkisi bakmndan hammadde fiyat ya da deerindeki deiikliklere iaret ettik ve dier koullar eit olmak zere, kr orannn, hammaddelerin deeri ile
102
ters orantl olduu eklindeki genel yasay saptadk. Bu, iersinde yatrmn yalnzca hemen yer almakta olduu bir i alanna yatrlan sermaye iin, yani parann retken sermayeye henz evrildii yatrmlar iin mutlak olarak dorudur. Ama yeni yatrlmakta olan bu sermayeden ayr olarak, zaten ilev halindeki sermayenin byk bir ksm, dolam alannda, dier bir ksm ise retim alanndadr. Bir ksm piyasada, paraya evrilmeyi bekleyen [sayfa 102] metalar eklinde; dier bir ksm, ekli ne olursa olsun, retim elerine tekrar evrilmeyi bekleyen, elde mevcut para olarak bulunur; ensonu, bir nc ksm, retim alanndadr ve ksmen, piyasadan satn alnan ham ve yardmc maddeler, yar-mamul rnler gibi, retim aralarnn ilk biimleriyle, makineler ve dier sabit sermaye biiminde ve ksmen de, henz yapm sreci iersinde olan rnler biiminde bulunurlar. Deer ykselmesi, ya da dmenin etkisi, burada, byk lde, bu eler arasndaki orana baldr. i basitletirmek iin, btn sabit sermayeyi bir yana brakalm ve yalnzca, deimeyen sermayenin, ham ve yardmc maddeler ile yar-mamul rnlerden, piyasadaki ilenmi metalardan ve henz retim srecinde bulunan metalardan oluan ksmn ele alalm. Hammaddenin, diyelim pamuun fiyat ykselecek olsa, henz pamuk ucuz iken imal edilen pamuklu mallarn hem iplik gibi yarmamul mallarn ve hem de pamuklu kumalar gibi son eklini alm mallarn fiyatlar da ykselir. Henz ilenmemi, depoda bulunan pamuk ile, yapm srecinde bulunan pamuun deeri de ykselmi olur. Bu sonuncunun deeri, gemiteki daha fazla emek-zamann temsil etmesi ve bylece, katlm bulunduu rne kendi ilk deerinden daha fazla, yani kapitalistin karln dedii deerden daha fazla deer katmas nedeniyle artar. u halde, hammadde fiyatlarnn artmas halinde eer piyasada nemli miktarda mamul mal varsa, bunlarn imalat aamalar ne olursa olsun, bu metalarn deeri ykselir ve bylece, mevcut sermayenin deerini de ykseltmi olur. Ayn ey, reticinin elinde bulunan hammadde, vb. ikmali iin de dorudur. Bu deer art, bireysel kapitalistin ya da hatta tm kapitalist retim alannn, hammadde fiyatlarndaki ykselme nedeniyle kr oranndaki dme sonucu uradklar kayb telafi edebilir ya da hatta bu kayb aabilir. Rekabetin etkilerine ayrntlar ile girmeksizin, btnl salamak amacyla u noktalar belirtebiliriz: 1) eer hammadde ikmali nemli miktarda ise, hammaddenin k yerindeki fiyat artn telafi edebilir; 2) eer yar-mamul ve mamul mallar piyasada ok miktarda varsa, bunlarn fiyatlarnn bu yzden hammaddelerinin fiyatyla orantl olarak artmas engellenir. Hammadde fiyatlar dtnde bunun tersi olur. Dier koullar ayn kalmak zere, bu, kr orann artrr. Piyasadaki metalar, retim srecindeki nesneler ve mevcut hammadde ikmali deerlerinden kaybe-
103
derler ve bylece kr oranndaki ykselmeyi telafi ederler. Diyelim bir i ylnn sonunda, yani tarmda hasattan sonra, piyasaya byk miktarlarda hammaddenin srld zaman, retim alannda ve piyasada mevcut ikmal ne kadar kk ise, hammadde fiyatlarnn deimesinin etkisi o kadar belirgin olur. Btn bu incelemelerimizde biz, fiyatlardaki ykselme ya da dmelerin, gerek deer dalgalanmalarn ifade ettii varsaymndan hareket [sayfa 103] ediyoruz. Ama biz burada, bu gibi fiyat deiikliklerinin kr oran zerindeki etkisi ile ilgilendiimiz iin, bunlarn temelinde neyin bulunduunun pek nemi yoktur. Bu sylenenler, fiyatlar, deerdeki dalgalanmalar nedeniyle deil de, kredi sisteminin, rekabetin, vb. etkisi ile ykselse ya da dse bile gene de geerlidir. Kr oran, rnn deeri zerindeki fazlaln, yatrlan toplam sermayenin deerine oranna eit olduuna gre, yatrlan sermayenin deer kayb ile kr orannda grlen ykselme, sermayenin deerinde bir kayp ile birlikte olabilir. Ayn ekilde, kr orannda, yatrlan sermayenin deer ykselmesi nedeniyle grlen ykselme, bir kazan ile birlikte olabilir. Deimeyen sermayenin, makineler ve genellikle sabit sermaye gibi dier ksmna gelince, bunda balca, binalar, tanamaz mallar, vb. bakmndan meydana gelen deer artmalar, toprak rant teorisi olmakszn irdelenemez ve bu nedenle de bu blme girmezler. Ama, deer kayb sorunu iin genel nemi olan noktalar unlardr: Mevcut makinelerin, binalarn, vb., kullanm-deerlerini ve dolaysyla deerlerini dren srekli iyilemeler. Bu srecin, yeni kullanlmaya balayan makinelerin balang dnemleri boyunca, belli bir olgunluk aamasna ulamadan nce, henz kendi deerini yeniden retmeye vakit bulamadan, srekli olarak modas gemesi halinde kt bir etkisi olur. Bu, eskime ve anmaya ait rakamlar ok yksek gstermeksizin, makinelerin deerinin daha ksa bir zamanda yeniden retilebilmesi iin, byle zamanlarda olaan hale gelen, normal emek-zamannn rezilce uzatlmas ve gndz ve gece vardiyalar halinde allmasnn nedenlerinden birisidir. te yandan, makinelerin etkin olduklar ksa sre (tahmin edilen iyilemeler karsnda onun ksa hayat) bu ekilde telafi edilmedii takdirde, bu moral deer kayb yoluyla deerinden o kadar fazlasn rne aktarm olur ki, el emei ile bile rekabet edemez.15 Makineler, binalarn donatm ve genellikle sabit sermaye, belli bir olgunlua ulatktan sonra ve bylece hi deilse temel yaplar bakmndan uzunca bir sre kaldklar zaman, bu sabit sermayenin yenidenretim yntemlerindeki iyilemeler nedeniyle benzer bir deer kayb or15 rnein, dierleri yannda Babbagea baknz [On the Economy of Machinery ard Manufactures, London 1832, s. 280-81. -Ed.]. Her zaman bavurulan areye cretlerin drlmesi bu durumda da bavurulur ve bylece bu srekli deer kayb, Bay Careyin uyumlu beynindeki hayallerin tam tersine bir etki yaratm olur.
104
taya kar. Makinelerin, vb. deeri bu durumda, makineler hzla bollat ve yeni ve daha retken makineler tarafndan bir dereceye kadar deer kaybna uradklar iin dmez, bunlar artk daha ucuza yeniden retilebildikleri iin deer kaybetmi olurlar. Bu, byk giriimlerin, ou kez, bir bakasnn eline geene kadar, yani bunlarn ilk sahipleri iflas ettikten sonra bunlar ucuza satn alanlarn, bu nedenle, daha balangta [sayfa 104] daha az bir sermaye ile ie balamalar ile baarya ulamalarnn nedenlerinden biridir. zellikle tarmda gze arpan bir durum, rnn fiyatn ykselten ya da dren nedenlerin, tahl, davar, vb. gibi, geni lde bu rnden oluan sermayesinin deerini de ykseltmesi ya da drmesidir (Ricardo*). Bir de deien sermayeyi gzden geirmek gerekiyor. Emek-gcnn deerinin bunun yeniden-retimi iin gerekli geim aralarnn deerinde bir ykselme olduu iin ykselmesi, ya da bunlarn deerinde bir dme olduu iin dmesi nedeniyle ve deien sermayenin deerinin ykselmesi ya da dmesi, aslnda bu iki durumun ifadesinden baka bir ey deildir ign ayn kalmak kaydyla, art-deerde bir dme byle bir deer ykselmesine ve art-deerde bir artma byle bir deer dmesine tekabl eder. Ama dier koullar da sermayenin serbest kalmas ve balanmas bu gibi durumlar ile ilgili olabilir, ve biz bunlar imdiye kadar incelemediimiz iin, imdi ksaca bunlara deineceiz. cretlerin, emek-gcnn deerinde bir dme sonucu dmesi halinde (bu, emein gerek fiyatnda bir ykselme ile birlikte bile olabilir), imdiye dein cretlere yatrlm bulunan sermayenin bir ksm serbest kalr. Deien sermaye serbest kalmtr. Yeni sermaye yatrmlar szkonusu ise, bu yalnzca onun daha yksek bir art-deer oran ile ilemesi etkisine sahiptir. Ayn miktar emei harekete geirmek iin, ncekine gre daha az para gerekecek ve bu ekilde, emein karl denmeyen ksm, denen ksm aleyhine byyecektir. Ama, zaten yatrlm bulunan sermaye szkonusu ise, yalnz art-deer oran ykselmekle kalmayacak, daha nce cretlere yatrlm bulunan sermayenin bir ksm da serbest kalacaktr. Bu ksm imdiye kadar bal idi ve rnn haslatndan dlmesi gereken dzenli bir ksm oluturuyordu; iin eski hacminde yrtlebilmesi iin bu ksmn cretlere yatrlmas, deien sermaye olarak i grmesi gerekiyordu. imdi, bu ksm serbest kalmtr ve, ister ayn iin geniletilmesi iin olsun, ister baka bir retim alannda i grmek iin olsun, yeni bir yatrm gibi kullanlabilir. rnein, diyelim, balangta 500 iinin altrlmas iin haftada 500 sterlin gerektii halde, imdi ayn ama iin yalnz 400 sterlin
* D. Ricardo, On the Principles of Political Economy, and Taxation, Third edition, London 1821, Chapter II. -Ed.
105
gereksin. Her iki durumda da retilen deer miktar eer = 1.000 sterlin ise, birinci durumda haftalk art-deer miktar = 500 sterlin ve art-deer oran 500/500 = %100dr. Ama, cretlerdeki deimeden sonra, art-deer miktar 1.000 sterlin - 400 sterlin = 600 sterlindir ve art-deer oran 600/400 = %150dir. Ve art-deer oranndaki bu ykselme, bu retim alannda 400 sterlin deien sermaye ve buna tekabl eden bir deimeyen sermaye ile yeni bir ie balam bulunan bir kimse iin [sayfa 105] szkonusu olan tek etkidir. Ama bu, zaten faal halde bulunan bir ite olduu zaman, deien sermayedeki deer dmesi, yalnz art-deer miktarn 500 sterlinden 600 sterline, art-deer orann yzde 100den yzde 150ye kartmakla kalmaz, emein ayrca smrlmesi iin 100 sterlinlik bir deien sermayeyi de serbest brakr. u halde, 500 sterlinlik ayn deien sermaye ile, ayn miktar emek smrld gibi, bir de, 100 sterlinin serbest kalmas, daha fazla emekinin smrlmesine de olanak salamtr. imdi bunun tersi bir durum. Diyelim, altrlan ii says 500, rnn balangtaki blnme oran = 400d + 600a = 1.000, dolaysyla art-deer oran = %150 olsun. Bu durumda, iiler haftada 4/5 sterlin ya da 16 ilin alrlar. Deien sermayede bir deer ykselmesi nedeniyle, 500 ii haftada 500 sterlin alacak olsa, bunlarn herbiri haftada 1 sterlin alacak ve 400 sterlin ancak 400 ii altrabilecektir. Eer nceki kadar ii altrrsa, demek ki, 500d + 500a = 1.000 olur. Art-deer oran %150den 100e, yani te-bir der. Yeni bir sermaye szkonusu ise, biricik etki ite bu dk art-deer orandr. Dier koullar eit olmak zere, kr oran da, ayn oranda olmasa bile buna uygun olarak der. rnein, s = 2.000 olsa, bir durumda 2.000s + 400d + 600a = 3.000 olur. Art-deer oran = %150, kr oran = 600/2400 = %25tir. kinci durumda 2.000s + 500d + 500a = 3.000dir. Art-deer oran = %100, kr oran = 500 /2500 = %20dir. Ne var ki, zaten yatrlm bulunan sermaye halinde, ikili bir etki grnecektir. 400 sterlinlik bir deien sermaye ile ancak 400 ii altrlabilir ve art-deer oran %100 olur. Bu nedenle bunlar ancak 400 sterlinlik bir toplam art-deer retirler. Ayrca, 2.000 sterlinlik bir deimeyen sermaye ilemesi iin 500 ii gerektirdii iin, 400 ii ancak 1.600 sterlinlik bir deimeyen sermayeyi harekete geirebilir. retimin ayn lde devam etmesi ve makinelerin bete-birinin atl kalmamalar iin, daha nceki gibi 500 ii altrlmak zere, deimeyen sermayeye 100 sterlin eklenmesi gerekir. Ve bu, ancak, imdiye dein baka bir ite kullanlabilir durumda olan, sermayenin balanmas ile olabilir ve bylece, birikimin retimin geniletilmesi iin ayrlan ksm, yalnzca bir an kapanmasna hizmet etmi olur ya da gelir olarak ayrlan bir ksm eski sermayeye eklenir. 100 sterlin artm bulunan her deien sermaye, 100 sterlin daha az bir art-deer retir. Ayn sayda iiyi altrmak iin daha fazla sermaye gerekmitir ve ayn zamanda da, her iinin rettii art-deer azalmtr.
106
Deien sermayenin serbest kalmasndan meydana gelen yararlar ile, balanmasndan ortaya kan zararlarn her ikisi de ancak, zaten ilemekte bulunan ve belli koullar altnda kendisini yeniden retmekte olan sermaye iin szkonusudur. Yeni yatrlan sermaye iin, bir yandan yararlar, te yandan zararlar, art-deer orannda bir ykselme ya da d ile ve kr orannda, orantl olmasa bile buna tekabl eden bir deime ile snrldr. [sayfa 106] Deien sermayenin biraz nce incelenen serbest kalmas ve balanmas, deien sermayenin elerinin deerlerinin, yani emek-gcnn yeniden retilmesinin maliyetinin deerinin, dmesi ya da ykselmesinin bir sonucudur. Ne var ki, deien sermaye, cretler ayn kalrken, emein retkenliindeki gelime sonucu, ayn miktar deimeyen sermayeyi harekete getirmek iin daha az iiye gerek olduu taktirde gene serbest kalabilirdi. Ayn ekilde, retkenlikteki bir d nedeniyle, ayn miktarda deimeyen sermaye iin daha fazla iiye gereksinme olduu takdirde, bunun tersine, ek deien sermaye balanmas olabilirdi. te yandan, eskiden deien sermaye olarak kullanlan sermayenin bir ksmnn, deimeyen sermaye biiminde kullanlmas ve bylece ayn sermayenin ksmlar arasnda farkl bir dalm olmas halinde, bunun hem art-deer oran ve hem de kr oran zerinde bir etkisi olur, ama bu, burada irdelenmekte olan, sermayenin serbest kalmas ve balanmas konusuna girmez. Deimeyen sermayenin, bizzat kendi ksmlarnn deer ykselmesi ya da dmesi ile de balanabileceini ya da serbest kalabileceini grm bulunuyoruz. Bundan baka, o, yalnzca emein retken gcndeki art nedeniyle ayn miktarda emein daha fazla rn yaratmas ve dolaysyla daha byk bir deimeyen sermayeyi harekete geirmesiyle de (deien sermayenin bir ksmnn deimeyen sermayeye evrilmemesi kouluyla) balanabilir. Ayn ey, retkenlik azald takdirde baz koullar altnda ortaya kabilir; szgelimi tarm da bu durumda, ayn miktar elde etmek iin, ayn miktar emek, tohum, gbre, sulama, vb. gibi daha fazla retim aracna gereksinme gsterebilir. Eer gelime ve iyilemeler, doa glerinden yararlanma, vb., daha kk deerde bir deimeyen sermayeye, daha nce daha byk deerde bir deimeyen sermaye tarafndan grlen ayn hizmetleri teknik bakmdan yerine getirme olanan salarsa, herhangi bir deer dmesi olmakszn, deimeyen sermaye serbest kalabilir. kinci Ciltte grdmz gibi, metalar paraya evrildikten ya da satldktan sonra, bu parann belli bir ksmnn, o zel retim alannn teknik niteliinin gerektirdii oranlar iersinde, deimeyen sermayenin maddi elerine tekrar evrilmesi gerekir. Bu bakmdan, btn retim
107
kollar iin en nemli e cretler, yani deien sermaye dnda hammadde ile yardmc maddelerdir ve bu, rnein madencilik ve genel olarak istihra sanayii gibi, szcn dar anlamnda hammadde ile ilikisi olmayan retim kollarnda zel bir nem tar. .iyatn, makinelerin eskime ve anmasn yerine koyan ksm, bu makineler alabilir durumda olduu srece, esas olarak nominal bir biimde hesaba girerler. Bunlarn karlnn bugn ya da yarn veya sermayenin devrinin u ya da [sayfa 107] bu aamasnda denmesinin ya da para olarak yerine konulmasnn byk bir nemi yoktur. Hammadde iin ise durum bsbtn farkldr. Hammadde fiyatlarnn ykselmesi halinde, cretler dldkten sonra metalarn fiyatndan, bunun yerine konulmas olanaksz hale gelebilir. iddetli fiyat dalgalanmalar, bu nedenle, yeniden-retim srecinde, kesintilere, byk kargaalklara ve hatta ykmlara yolaabilir. zellikle, gerek anlamda tarmsal rnler, yani organik doadan alnan hammaddeler kredi sistemi imdilik bir yana brakldnda alnan rndeki deiiklik, vb., nedeniyle, bu gibi fiyat dalgalanmalarndan etkilenir. Egemen olunamayan doa koullar, iyi ya da iyi gemeyen mevsimler, vb. nedeniyle ayn miktar emek, birbirinden ok farkl miktarlarda kullanm-deerleri ile temsil edilebilir ve bu kullanm-deerlerinin belli bir miktar bu yzden ok farkl fiyatlara sahip olabilir. Eer x deeri, bir b metann 100 libresi ile temsil ediliyorsa, bnin bir libresinin fiyat = x : 100 olur; yok eer, bnin 1.000 libresi ile temsil ediliyorsa, bnin bir libresinin fiyat = x : 1.000, vb. olur. Demek ki, bu, hammadde fiyatlarndaki bu dalgalanmalarn elerinden birisidir. Bu noktada, srf konuyu eksik brakmamak iin sz edilen bir ikinci e de rekabet ile kredi sistemi, hl bizim incelememizin alan dnda kaldna gre udur: bymeleri ve retimleri baz organik yasalara bal bulunan ve belirli doal srelerle snrl olan bitkisel ve hayvansal maddeler, doal koullar deimemek kaydyla, yeniden-retimleri, sanayi bakmndan gelimi bir lkede hzla tamamlanabilen makineler, teki sabit sermaye, kmr, maden cevheri, vb. gibi eyler ayn derecede birdenbire oaltla-mazlar; bu eyann doas gereidir. te bu yzden, deimeyen sermayenin, sabit sermayeyi, makineleri, vb. kapsayan ksmnn retimi ve ar- t, organik hammaddeleri ieren ksmn nemli lde geride brakacak, ve bylece, bunlara olan talep, bunlarn arzndan daha byk bir hzla byyecei iin fiyatlarn ykseltecektir; bu tamamen mmkn ve hatta gelimi kapitalist retim sistemi altnda kanlmaz bir eydir. Ykselen fiyatlar gerekte unlara yol aacaktr: 1) bu artan fiyatlar daha yksek navlun cretlerini karlayaca iin bu hammaddeler daha uzak yerlerden getirilecektir; 2) doal nedenlerle, rnlerin miktarnda bir sonraki yla kadar bir artma olmasa da, bunlarn retiminde bir art olacaktr; 3) daha nce kullanlmayan ve fakat ayn ii grebilecek eitli maddelerin kullanm ve artklardan daha byk lde yararlanma. .i-yatlardaki bu ykselme, retim ve ikmal zerinde
108
hissedilir bir etki yapmaya balad zaman, bu ou zaman bir dnm noktasna ulaldn ve hammadde fiyat ile, bu hammaddeden yaplan btn metalarn fiyatlarnda srekli ykselme nedeniyle talepte bir dme olacan ve bunun da hammadde fiyatn etkileyeceini belirtir. Bunun sermayenin deer kaybetmesi yoluyla eitli ekillerde yolat karklklardan baka, birazdan ksaca deineceimiz baka durumlar da vardr. Ama, buraya kadar anlatlanlardan uras aktr ki; kapitalist retim [sayfa 108] ne kadar fazla gelimi, dolaysyla, deimeyen sermayenin, mahsulleri, vb., ieren ksmn birdenbire ve devaml artrma aralar ne kadar fazla ve (zellikle bolluk zamanlarnda) birikim ne denli hzl olursa, makineler ile teki sabit sermayenin nispi ar retimi o kadar ok byk, bitkisel ve hayvansal hammaddelerin nispi dk retimi o kadar sk ve bunlarn fiyatlarnda daha nce anlatlan artlar ve bunun tepkileri o kadar belirgin olur. Ve, yeniden-retim srecinde ana elerden birindeki iddetli fiyat dalgalanmalarnn yolat karklklar o denli sk grlr. Bununla birlikte, bu ykselen fiyatlarn bir yandan talepte bir dmeye ve te yandan, bir yerde retimin genilemesine, bir baka yerde, uzak ve daha nce pek az bavurulan ya da hi bavurulmayan retim blgelerinden ithalat yaplmasna yolamas ile, her iki durumda da zel-likle eski yksek fiyatlardan hammadde ikmali, talebi aarsa, bu yksek fiyatlarda bir kme olur ve bu sonu farkl bir adan incelenebilir. Hammadde fiyatlarndaki ani k bunlarn yeniden-retimlerini frenler ve en uygun retim koullarndan yararlanan ve bu hammaddeleri ilk reten lkelerin bu konudaki tekeli bylece tekrar kurulur; belki bu, baz snrlamalarla olur, ama, gene de olur. Geri, bu hammaddelerin yeniden-retimi, ald drt nedeniyle, zellikle bu retim zerinde az ok bir tekele sahip lkelerde, genilemi bir lekte devam eder. Ama, makinelerin, vb., genilemesinden sonra retimin zerinde devam ettirildii ve baz dalgalanmalardan sonra yeni normal temel hizmetini grecek olan esas, yeni k noktas, daha nceki devir dngsndeki gelime ile ok genilemi durumdadr. Bu arada, pek az artm bulunan yeniden-retim, gene, baz ikinci derecedeki arz kaynaklarnda nemli engellerle karlar. rnein, son otuz ylda (1865e kadar) Hin-distanda pamuk retiminin, Amerikan retiminde ne zaman bir dme olsa artt ve bundan sonra da, azok bir sreklilikle tekrar dt, ihracat tablolarna dayanlarak kolayca gzler nne serilebilir. Hammaddelerin pahallat dnemlerde sanayi kapitalistleri elele vererek retimi dzenlemek iin birlikler kurarlar. 1848de pamuk fiyatlarnn ykselmesi zerine, rnein Manchesterde ve gene rlandada keten retiminde byle yapmlardr. Ne var ki, bu yakn drt sona erip de (asl retici lkelerde, retimi, bu birliklerin yapmaya altklar gibi tevik etmek yerine, bunlarn rnlerini o srada arz edebilecekleri o
109
andaki fiyata hi aldr etmeksizin) en ucuz piyasadan satnalma eklindeki genel rekabet ilkesi yeniden hkm srmeye balar balamaz, arzn dzenlenmesi tekrar fiyatlara braklr. Hammadde retiminin, yaygn bir ekilde, kapsaml ve uzak grle denetimi dncesi, yerini bir kez daha, talep ile arzn birbirlerini karlkl olarak dzenleyecekleri inancna brakr. Ve urasn da kabul etmek gerekir ki, byle bir denetim, b- tnyle, kapitalist retim yasalarna aykrdr ve ebediyen dindarca bir dilek olarak kalr, ya da byk tehlike ve karklk zamanlarnda grlen [sayfa 109] istisnai ibirlii ile snrldr.16 Kapitalistlerin bu konudaki yanl inanlar o denli derindir ki, fabrika mfettileri bile raporlarnda aknlk- tan aknla dmektedirler. yi ve kt yllarn birbirini izlemesi de hi kukusuz daha ucuz hammadde salamaktadr. Bu, talebin ykselmesi zerindeki dolaysz etkisi dnda, kr oran zerinde daha nce szedilen etkiye ek bir drt de meydana getirir. Yukarda sz edilen hammadde retim srecinin, yava yava makine, vb. retimi tarafndan almas ile, bu sre daha byk lekte yinelenir. Hammaddelerde, yalnz arzu edilen miktar bakmndan deil, Hindistandan Amerikan kalitesinde pamuk talep etmek gibi, kalite bakmndan da gerek bir iyileme, Avru- pann, uzun sreli, dzenli artan ve devaml talebini gerektirir (Hintli reticinin, kendi lkesinde hangi ekonomik koullar altnda emek verdii bir yana braklyor). Ne var ki, hammaddelerin retim alan, bylece, sramalarla, nce birdenbire genilemi ve sonra hzla daralmtr. Btn bunlar ve genellikle kapitalist retimin ruhu, yeniden-retimin bellibal elerinden birisi olan bu hammaddenin, bir sre iin tamamen ortadan kalkmas ile de iyice belirgin hale gelmi olan, 1861-65 pamuk ktl olgusunda ok iyi incelenebilir. Hi kukusuz fiyat, arzn bol olduu zamanda ykselebilir, ne var ki, bu bolluk koullarnn ok etrefilli olmas gerekir. Ya da, fiili bir hammadde ktl da olabilir. Pamuk bunalm srasnda, aslnda bu durum egemendi. retim tarihinde, zamanmza doru yaklatka, zellikle temel sanayi kollarnda, organik doadan elde edilen hammaddelerin deerinde, srekli olarak birbirini izleyen nispi bir ykselme ve daha sonra da bunun sonucu olan bir dme meydana geldiini gitgide daha dzenli
16 Yukardaki satrlar yazldndan (1865) beri, dnya piyasasndaki rekabet, bata Amerika ve Almanya olmak zere btn uygar lkelerde sanayiin hzla gelimesi ile nemli lde younlat. Bugn, retken glerdeki hzl ve muazzam genileme olgusu, kapitalist meta deime biimine egemen olduu sanlan yasalarn denetiminden kt ve kapitalistlerin zihinlerinde bile gitgide daha fazla yer etmeye balad. Bu, zellikle iki belirti ile kendisini gstermektedir. Birincisi, eski himayecilik dncesinden imdi, ihraca uygun mallarn en iyi ekilde korunmalar ilkesi ile ayrlan, yeni ve genel bir koruyucu gmrk dknl ile. Ve ikincisi, btn retim alanlarnda retimi ve dolaysyla da fiyatlar ve kr dzenlemek zere fabrikatrlerin kurduklar trstler ile. Sylemeye gerek yoktur ki, bu denemeler ancak, ekonomik ortamn nispeten elverili olmas halinde uygulanabilir. lk frtnann bunlar altst etmesi ve, retimin mutlaka bir dzenlemeye gereksinmesi olmakla birlikte bu i iin kapitalist snfn hi de uygun olmadn tantlamas kanlmazdr. Bu arada trstlerin kk balklarn byk balklar tarafndan daha byk bir hzla mideye indirilmesini salamaktan baka bir grevleri olmayacaktr. -.. E.
110
bir biimde gryoruz. Buraya kadar incelediimiz eyler, fabrika mfettilerinin raporlarndan alnan aadaki rneklerle aklanm olacaktr. Tarmla ilgili dier gzlemlerden kartlabilecek tarihsel ders, kapitalist sistemin rasyonel bir tarma kar iledii, ya da rasyonel bir tarmn (kapitalist sistem, tarmda teknik gelimeleri hzlandrd halde) kapitalist sistemle badamad, ve, ya kendi emei ile yaayan kk iftinin eline, ya da biraraya gelip birlemi reticilerin denetimine gereksinmesi olduu yolundadr. [sayfa 110] ngiliz .abrika Raporlarndan alnan ve yukarda sz edilen rnekler aadadr. lerin durumu daha iyidir; ama, iyi ve kt zamanlan kapsayan devreler, makineler arttka ksalyor ve hammadde talebi arttka, bunlardan birinden bir dierine gei sklayor. ... Bugn, 1857 paniinden sonra gven yeniden kurulmakla kalmad, bu bozgun neredeyse unutulup gitti. Bu iyilemenin srp srmemesi, geni lde hammadde fiyatlarna baldr. Benim grdm belirtilere gre, baz hallerde, imalatn, yava yava krl olmaktan kmaya balad ve bu krn bsbtn ortadan kalkaca en st noktaya ulalm bulunulmaktadr. Eer rnein, ynl kuma sanayiinde bol kazanl 1849-1850 yllarn alrsak, ngiliz tarakl ynnn libresinin fiyatnn 1 ilin 1 peni, Avustralya ynnn 1 ilin 2 peni ile 1 ilin 5 peni arasnda olduunu ve 1845-1850 yllar arasndaki on yllk ortalamada, ngiliz ynnn ortalama fiyatnn hi bir zaman 1 ilin 2 peniyi, Avustralya ynnn 1 ilin 5 peniyi gemediini grrz. Ne var ki, felaketli 1857 ylnn banda, Avustralya ynnn fiyat 1 ilin 11 peni idi, Aralk aynda 1 ilin 6 peniye dnce, panik tepe noktasna vard, ama 1858 yl boyunca tekrar 1 ilin 9 peniye ykseldi ve imdi de o fiyatta durmaktadr; buna karlk ngiliz ynnn fiyat 1 ilin 8 peni ile balad, 1857 Nisan ve Eyllnde 1 ilin 9 peniye ykseldi, 1858 Ocanda 1 ilin 2 peniye dt ve o zamandan beri 1 ilin 5 peniye ykseldi, bu fiyat szn ettiim on yllk ortalamadan librede 3 peni yksektir. ... Bence bu, u eyden birisini gsterir: ya, buna benzer fiyatlarn 1957de neden olduu iflaslarn unutulduunu; ya, mevcut ilerin ancak tketilebilecei kadar yn yetitirildiini; ya da imal edilen nesnelerin fiyatlarnn srekli olarak daha yksek olacan. ... Ve gemiteki deneyimlerimde grdm gibi iler ile dokuma tezgahlar, inanlmayacak kadar ksa bir zamanda, hem sayca artmakta ve hem de hzlar ykselmektedir; .ransaya yaptmz yn ihrac, neredeyse iki katna km bulunmaktadr ve artan nfus ile, tarmclarn, hzla paraya evirme dedikleri ey nedeniyle, hem ierde ve hem de darda koyunlarn yalar gitgide klmektedir; ve ben, bundan habersiz kimselerin beceri ve sermayelerini, baars, tamamyla, organik yasalara gre arta-
111
bilen rnlere bal bulunan ilere yatrdklarn grdke ou kez endieleniyorum. ... Btn hammaddelerin arz ve talebindeki ayn durum ... gemi dnemler boyunca pamuk ticaretinde grlen bir ok dalgalanmalarn olduu kadar, 1857 sonbaharnda ngiliz yn piyasasnda berbat sonularla biten durumun da nedeni gibi grnmektedir.17 (R. Baker in Reports of lnsp. of .act., Oct. 1858, s. 56-6f.) Yorkshire, West-Riding ynl kuma sanayiinin en tatl gnleri 1849-50 yllaryd. Bu sanayide 1838 ylnda 29.246 kii alyordu; bu [sayfa 111] say 1843te 37.000 kii; 1845te 48.097 kii; ve 1850de 74.891 kiiydi. Ayn blgedeki mekanik dokuma tezgah says 1838de 2.768, 1841de 11.458, 1843te 16.870, 1845te 19.121 ve 1850de 29.539 idi. (Reports of Insp. .act., 1850, s. 60.) Taranm yn sanayiinin gsterdii bu gelime, daha 1850 Ekiminde baz kt belirtiler gstermeye balamt. Mfetti yardmcs Baker 1851 Nisan tarihli raporunda, Leeds ve Bradford ile ilgili olarak unlar sylyor: lerin durumu bugn de, bir sreden beri olduu gibi tatmin edici olmaktan ok uzaktr. Bkme yn iplii eiricileri, 1850nin krlarn hzla kaybetmekte ve birok hallerde fabrikatrlerin durumu da pek iyi deildir. u srada, yle sanyorum ki, bugne kadar herhangi bir zamanda olduundan daha fazla ynl dokuma makinesi bo duruyor ve keten iplii yapmclar da, iilerine yol vermekte ve tezgahlarn durdurmaktadrlar. Gerekte, tekstil imalatnda ticari devirler imdi son derece belirsizdir ve biz ok gemeden ... ilerin retme gc ile hammadde miktar ve nfus art arasnda hi bir karlatrma yaplmadnn doru olduunu greceiz (s. 52). Ayn ey pamuklu sanayii iin de dorudur. Ekim 1858 tarihli sz edilen raporda unlar okuyoruz: .abrikalardaki alma-saatleri tespit edileli beri, btn dokuma imalatndaki tketim, retim ve cret miktarlar, l bir kurala indirgenmi bulunmaktadr. Halen Blackburn belediye bakan olan Mr. Baynesin geenlerde yapt bir konumadan, aadaki satrlar aktaryorum; o, bu yntemle, kendi blgesindeki pamuklu istatistiklerini, en byk yaklakla indirgemi bulunmaktadr: Her gerek ve mekanik beygir gc, hazrlama donanm ile birlikte 450 otomatik ii ya da 200 kesiksiz (throstle) ii, ya da, sarma, zg ve hallama ile 40 inlik kuma dokuyan 15 tezgah altracaktr. plikilikte her beygir gc 2 iiye, dokumaclkta 10 kiiye i salayacak, ve bunlarn beherinin haftalk ortalama creti net 10 ilin 6 peni olacaktr. ... Eirilen ve bklen iplik iin ortalama 30-32 numara, atk iin 34-36 numaradr; haftada i bana 13 ons iplik retiliyorsa, her hafta 824.700 libre iplik eirilecek ve bu, 28.300 sterlin tutarnda 970.000 libre ya da 2.300 balya pamua gereksinme gsterecektir. ... Bu blgede (Blackburn evresinde be mil yarapnda bir daire iersinde) tketilen
17 Sylemeye gerek yoktur ki, biz Mr. Baker gibi, 1857 yn bunalmn, hammadde ve rn fiyatlar arasndaki oranszlk ile aklamyoruz. Bu oranszln kendisi de yalnzca bir belirti idi ve bunalm genel bir bunalmd. -.. E.
112
toplam pamuk, haftada 1.530.000 libre ya da 3.650 balya olup, deeri 44.625 sterlindir. ... Bu, Birleik Krallktaki tm pamuk ipliinin onsekizde-biri ve tm buharl tezgahta dokumann altda-biridir.* Bylece gryoruz ki, Mr. Baynesin hesaplarna gre, Birleik Krallktaki pamuk iplii ilerinin toplam says 28.800.000 olup, bunlarn her zaman fultaym alt kabul edilirse, yllk pamuk tketiminin 1.432.080.000 libre olmas gerekir. Ne var ki, pamuk ithali, ihracat dldkten sonra 1856 ve 1857de ancak 1.022.576.832 libre olduuna gre, arada 409.503.168 librelik bir ak bulunmas gerekir. Bu konuyu [sayfa 112] benimle grmek nezaketini gsteren Mr. Baynes, Blackburn blgesindeki kullanm miktarna dayandrlan yllk pamuk tketiminin, yalnz yaplan iin says bakmndan deil, makinelerdeki mkemmellik bakmndan da gsterdii fark nedeniyle ok yksek tutturulmu olabilecei kansndadr. Birleik Krallktaki, yllk toplam pamuk tketiminin 1.000.000.000 libre olduunu tahmin etmektedir. Eer o hakl ise, ortada 22.576.832 librelik bir arz fazlas var demektir ve Mr. Baynesn kendi blgesinde almaya hazr olduunu syledii, ayn nedenle teki blgelerde de bulunmas olas ilave i ve tezgahlar dikkate alnmakszn, arz ile talebin neredeyse birbirlerini karladklar izlenimini vermektedir (s. 59, 60).
III. GENEL GORNM. 1861-65 PAMUK BUNALIMI BUNA NGELEN YILLARIN YKS. 1845-60
1845. Pamuk sanayiinin altn a. Pamuk fiyatlar ok dk. L. Horner bu konuda yle diyor: Son sekiz yldr, bata pamuk iplii olmak zere, geen yaz ve sonbahardaki kadar ilerin canl olduu bir zaman anmsamyorum. Alt ay boyunca her hafta fabrikalara yeni sermaye yatrmlar yapld haberlerini alyorum; ya yeni fabrikalar yaplmakta, bo fabrikalara yeni kiraclar bulunmakta, eski fabrikalar geniletilmekte, daha byk gte yeni makineler alnmakta ya da makineler yaplmaktadr. (Reports of lnsp. of .act., Oct.1845, s.13.) 1846. Yaknmalar balyor. Epey bir zamandr, pamuklu fabrikalar sahiplerinden, ilerinin kt gittii konusunda ok yaygn yaknmalar iittim ... son alt hafta iersinde birka fabrika, ksa sreli almaya, gnde oniki saat yerine genellikle sekiz saat almaya balad; bu hal gitgide artacak gibi grnyor. ... Hammadde fiyatnda byk bir ykselme oldu ... yaplan mallarda bir art olmad halde ... fiyatlar, pamuk fiyatlar ykselmeye balamadan ncekinden daha da dk. Son drt yldr pamuklu fabrikalarnn saysndaki byk art nedeniyle, bir yandan, hammadde talebinde byk bir ykselme, te yandan, piyasadaki mamul mal arznda byk bir art olmas gerekir; bu iki neden birara* Almanca (s. 117) ve .ranszca (s. 140) metinlerde: 1/16. -.
113
da, hammadde arz ile mamul eya tketiminin deimemesi varsayldnda, kr aleyhine bir durum yaratm olmaldr; ama bu dme oran, son zamanlarda pamuk arznn yetersizlii ve, hem i ve hem de d piyasalarda mamul mal talebindeki azalma ile hi kukusuz daha da bymtr. (Reports of Insp. of .act., Oct. 1846, s.10.) Hammadde talebindeki ykselme haliyle, mamul mal ile dolu bir piyasayla elele gitti. urasn da belirtmek gerekir ki, o srada sanayideki gelime ile, bunu izleyen durgunluk yalnz pamuk blgelerine zg deildi. Bradford taraklanm yn blgesinde, 1836da yalnz 318 fabrika vard, 1846da ise 490. Bu saylar hi bir ekilde, retimdeki gerek bymeyi ifade etmemektedir, nk, eldeki fabrikalar da nemli lde geniletildi. Bu, zellikle, keten iplii eirme fabrikalar iin dorudur. [sayfa 113] Son on ylda bunlarn hepsi de az ok, ilerdeki bugnk durgunluun byk bir ksmnn nedeni olan, piyasalardaki ar mal yaplmasna katkda bulunmulardr. Depresyon ... hi kukusuz, fabrika ile makinelerdeki bu hzl artn sonucudur. (Reports of Insp. of .act., Oct. 1846, s. 30.) 1847. Ekimde, bir para bunalm. Iskonto %8. Bundan nce demiryolu sahtekarl ile Dou Hint bonolar speklasyonu patlak vermiti. Ama: Mr. Baker, bu ikollarndaki byk genileme nedeniyle, son birka yldr, pamuk, yn ve ketene olan artan talep bakmndan ok ilgin ayrntlara girmektedir. rnn ortalama arzn ok altna dt bir dnemde, bu hammaddelere olan artan talebi, para piyasasndaki kargaal hi hesaba katmadan bile, bu ikollarndaki imdiki durumu aklamaya hemen hemen yeterli buluyor. Bu dnce hemen kendi gzlemlerim ve bu ile yakndan ilgili kiiler ile yaptm konumalar ile btnyle dorulanmaktadr. Bu ikollar, skontonun yzde 5 ve daha az olduu zamanlarda bile ok kt durumdaydlar. Ham ipek arz ise tersine ok bol, fiyatlar lml ve dolaysyla da i, para bunalmnn hi kukusuz, yalnz imalat iiyle fiilen uraan kimseleri deil, bundan daha byk lde, ipek iplii eiricilerinin byk mterisi olan, ss eyas imalatlarn da etkisi altna ald son iki- haftaya ... gelene kadar ok canl idi. Yaynlanm resmi belgeler pamuklu iinin son ylda neredeyse yzde 27 arttn gstermektedir. Bunun sonucu pamuun libresi, yuvarlak hesap 4 peniden 6 peniye km, oysa iplik, artan arz nedeniyle eski fiyatnn ancak biraz zerine ykselmitir. Ynl sanayii ilerlemeye 1836 ylnda balam ve o zamandan beri Yorkshireda ynl mal yapm yzde 40 artm, Scotland ise daha byk bir art gstermitir. Yn iplii sanayiinde18 art daha da byk olmutur. Hesaplar, ayn dnemdeki artn, yzde 74'n zerinde olduu sonucunu vermektedir.
18 ngilterede, ksa ynden taraklanm iplik eiren ve bunu dokuyan (balca merkezi Leedsdir) ynl sanayii ile, uzun ynden, worslediplik yapan ve bunu dokuyan (balca merkezi Yorkshireda Bradforddur) ynl sanayii arasnda kesin bir ayrm yaplr. -.. E.
114
Ham yn tketimi bu nedenle ok fazlayd. Keten, 1839dan beri ngilterede aa yukar, yzde 25, skoyada yzde 22 ve rlandada neredeyse yzde 90 artmtr;19 bunun sonucu, kt rn ile ilikili olarak, hammadde fiyatnn ton bana 10 sterlin ykselmesi, iplik fiyatnn ise pakette 6 peni dmesi olmutur. (Reports of Insp. of .act., Oct. 184 7, s. 30-31.) 1849. 1848in son aylarnda iler yeniden canland. Keten fiyatlarnn, gelecekteki koullar ne olursa olsun akla-yatkn bir kr neredeyse garanti edecek derecede dk olmas, fabrikatrleri, ilerini dzenli olarak devam ettirmeye tevik etmitir. Ynl fabrikatrleri, yln ilk aylarnda bir sre ok fazla i yapmlardr. Pamuklu mallarn konsinye olarak gnderilmesi, ou kez gerek talebin yerine gemektedir; [sayfa 114] grnteki bolluk dnemlerinin, yani tam istihdamn daima meru talep dnemleri olmamas beni endielendirmektedir. Baz aylarda, yn iplii (worsted) sanayii ok iyi durumda, gerek bir gelime iersinde idi. ... Sz edilen dnemin balangcnda yn fiyat pek dkt; iplikiler dk fiyatlarla ve haliyle nemli miktarlarda yn almlard. lkyaz satlar ile yn fiyat ykselince, iplikiler avantajl durumda idiler ve mamul mallara talep artp zorunlu hale gelince bu avantajlarn srdrdler. (Reports of Insp. of .act., April 1849, s. 42.) Bundan -drt yl nce kralln sanayi blgelerinde ortaya kan i durumlarndaki deiikliklere bir gzatacak olursak, sanrm, bu yerlerde byk bir huzursuzluk nedeninin varln kabul etmemiz gerekir ... ama, oalan makinelerin muazzam retken gc, ayn nedene bir baka e daha katm olamaz m? (Reports of Insp. of .act., April 1849, s. 42, 43.) Kasm 1848 ile 1849 Mays ve yaz ve ta ekim ayna kadar iler geliti. Bradford ile Halifaxn byk sanayi merkezleri olduu yn iplik dokuma sanayii en canllarndan birisiydi; bu sanayi kolu, imdi ulatna benzer bir genilemeye hi bir zaman ulaamamtr. ... Speklasyon ile, ham pamuk ikmalindeki olas belirsizlik, her zamankinden daha fazla heyecana ve bu sanayi kolundaki durumda sk sk deiikliklere yolat. Halen ... kk iplikilerde endieye yolaan ve bunlardan bazlarna ait iyerlerine ksa sreli almaya zorlayarak zarar etmelerine neden olan, kaba trden ynl mallar stokunda bir ylma vardr. (Reports of Insp. of .act., Oct. 1849, s. 64-65.). 1850. Nisan. ler canl gitmekte. stisna: Pamuk sanayiinde ... zellikle dk numara pamuk iplii eirme ile uraan ikollar ile ar ketenli mallar sanayiinde hammadde ikmalinde grlen ktla balanabilecek olan byk bir depresyon. Yaknlarda, yn iplii sanayii iin yaplan ok sayda makinenin, benzer bir tepkiye yol amasndan korkuluyor. Mr. Baker, yalnz 1849 ylnda, yn iplii tezgahlarnn r19 rlandada, makine ile keten iplii yapmndaki bu hzl byme, Almanyada (Silezya, Lusatya ve Vestefalyada) elle yaplan keten iplii ihracatna bir lm darbesi olmutur. -.. E.
115
nnde yzde 40, ilerde yzde 25 ya da 30luk bir art olduunu, ve bunlarn hl ayn oranda artmakta olduunu hesaplamtr. (Reports of Insp. of .act, April 1850, s.54) 1850. Ekim. Ham pamuk fiyatlarnda ykselme ... ve bata, hammaddenin, retim maliyetinin byk bir ksmn tekil ettii mallar imal eden sanayi kollarnda nemli depresyona yolamaya devam ediyor. Ham ipek fiyatlarndaki byk art da, ayn ekilde, bu sanayiin bir ok kollarnda depresyona yolamtr. (Reports of Insp. of .act., Oct. 1850, s. 14.) Ve ayn raporun 31 ve 33. sayfalarndan rendiimize gre, rlandada Keten Yetitirilmesinin Teviki ve Gelitirilmesi Konusunda Krallk Dernei Komitesi, yksek keten fiyatlar ile birlikte, teki tarm rnlerinin fiyatlarndaki dkln, gelecek ylki keten retiminde nemli bir arta yolaacan tahmin etmektedir. [sayfa 115] 1853. Nisan. Byk refah; L. Horner raporunda yle diyor: Son onyedi yldr, grevim gerei yakndan tandm Lancashire sanayi blgesinde byle bir genel refah dnemi olduunu anmsamyorum; btn kollarda canllk olaanst. (Reports of lnsp. of .act., April 1853, s. 19.) 1853. Ekim. Pamuklu sanayiinde depresyon. Ar retim. (Reports of lnsp. of .act., Oct.1853, s.15.) 1854. Nisan. Ynl sanayii, canl olmamakla birlikte, kuma dokuyan btn fabrikalara tam i salam olup, ayn ey pamuklu fabrikalar iin de geerlidir. Yn iplii sanayii, geen alt ay boyunca belirsiz ve kararsz bir durumda idi. ... Krm sava yznden Rusyadan hammadde ikmalinin azalmas nedeniyle, keten ve kenevir sanayiinde ciddi bir gerileme beklenmekte. (Reports of lnsp. of .act., April 1854, s. 37.) 1859. sko keten dokuma blgelerinde iler hl bozuk gidiyor hammadde hem kt, hem de fiyatlar yksek; balca ikmalimizin geldii Baltk blgesinde geen ylki rnn dk kalitede oluu, bu blgedeki iler zerinde zararl bir etki gsterecek; bununla birlikte, birok kaba dokumalarda yava yava ketenin yerini alan hintkeneviri, ne fiyat olarak olaanst ne de miktar olarak kt ... Dundeedeki makinelerin aa yukar yars imdi hintkeneviri eirmekte kullanlyor. (Reports of lnsp. of .act., April 1859, s. 19.) Hammadde fiyatlarndaki ykseklik yznden, keten iplikilii hl krl olmaktan uzaktr, ve teki fabrikalar tam zaman alt halde, keten makinelerinin durmas konusunda burada birka rnek vardr. Hintkeneviri eirilmesi ... imdi ok lml bir noktaya den hammadde fiyatlarndaki son d nedeniyle epeyce tatmin edici durumdadr. (Reports of lnsp. of .act., Oct. 1859, s. 20.)
1861-64. AMERKAN SAVAI. PAMUK KITLII. HAMMADDE KITLII VE PAHALILII YZNDEN RETM SRECNDE KESNTNN EN BYK RNE
116
1860. Nisan. lerin durumu ile ilgili olarak, hammadde fiyatlarndaki ykseklie karn, ipekli dnda btn dokuma sanayiinde, son alt ay boyunca epeyce bir canllk olduunu size bildirdiim iin mutluyum. ... Baz pamuklu blgelerinde ii arama ilanlar vard ve bunlar ya Norfolkdan ya da teki krsal blgelerden g ettiler. ... Btn ikollarnda, byk bir hammadde ktl olduu grlyor. Bizi snrl olmaya zorlayan da ... ite yalnz bu yokluktur. Pamuklu sanayiinde, yeni fabrikalarn ykselmesi, yeni genileme sistemleri, ii talebi, bana kalrsa hi bir zaman bu kadar byk olmamtr. Her yerde hammadde bulmak iin yeni hareketler var. (Reports of lnsp. of .act., April 1860, s. 57.) 1860. Ekim. Pamuk, yn ve keten blgelerinde ilerin durumu iyi idi; rlandada ise, bir yldan fazla bir sredir ok iyi olduu bildirilmiti; hammadde fiyatlar yksek olmasa bunun daha da iyi olaca belirtiliyordu. Keten eiricileri, kendi gereksinmelerini karlamaya yetebilecek keten arz iin, Hindistann demiryollar ile balanmasn ve tarmnn [sayfa 116] gelimesini her zamankinden daha byk bir merakla bekler grnyorlar. (Reports of lnsp. of .act., Oct. 1860, s. 37.) 1861. Nisan. lerin durumu u anda ktdr. ... Birka pamuklu fabrikas ksa sreli ve epeyce ipekli fabrikas ancak ksmen alyor. Hammadde fiyatlar yksek. Dokuma sanayiinin hemen btn kollarnda bu fiyat, tketici kitlesi iin imalat yaplabilecek dzeyin zerinde. (Reports of Insp. of .act., April1861, s. 33.) 1860ta, pamuklu sanayiinde ar-retim olduu anlalyor. Bunun etkisi, kendisini, gelecek birka yl boyunca hissettirmitir. 1860'n ar-retimini dnya piyasalarnn emmesi iki- yl sryor. (Reports of lnsp. of .act., December 1863, s. 127.) 1860 yl balarnda Doudaki pamuklu mal piyasalarndaki durgunluk, genellikle 30.000 mekanik tezghn tamamnn Douda tketilen kuma retiminde alt Blackburn pamuklu sanayii zerinde buna paralel bir etki yaratt. Bunun sonucu, pamuklu blokajnn etkilerinin hissedilmesinden aylarca nce yalnzca snrl bir emek talebi vard. ... ok kr ki, bu, birok ipliki ile imalaty mahvolmaktan kurtard. Stoklarn deeri, depoda tutulduklar srece ykseldi ve bunun sonucu mallarn deerinde, byle bir bunalmda pekala grlebilecek tehlikeli deer dmeleri grlmedi. (Reports of lnsp. of .act., Oct. 1862, s. 29, 31.) 1861. Ekim. ler bir sredir ok kt durumda.. ... Byk bir olaslkla k aylarnda ou iletmeler, ancak ok ksa sreli alabileceklerdir. Ne var ki, bu beklenmeliydi. ... Amerikadan yaplan her zamanki pamuk ikmalimiz ile ihracatmz kesintiye uratan nedenler bir yana, son ylda grlen byk retim art ile, Hint ve in piyasalarndaki kararsz durum sonucu, bunu izleyen k boyunca ksa sreli almaya devam edilmesi gerekirdi. (Reports of lnsp. of .act., Oct.1861, s.19.)
Pamuk Art Dou Hint Pamuu (Surat) i cretleri zerindeki
117
Etki. Makinelerde yilemeler. Pamua Niasta ve Madeni Maddelerin Katlmas. Niasta Halnn iler zerindeki Etkisi. nce plik malatlar. .abrikatrlerin Hilekarl.
Bir fabrikatr bana yle yazyor bana tketim tahminine gelince bir olguyu yeterince hesaba kattnzdan kukuluyum; pamuk fiyat ykseldiinde her sradan iplik eiren (diyelim 40 numaraya kadar) (aslnda 12 ile 32 numaralar) ipliki, numaray elden geldiince ykseltir, yani 12 numara eirirken 16 numara, 16 numara eirirken 22 numara eirir, ve bu byle devam eder; ve bu ince iplii kullanan fabrikatr, bir o kadar hal katmak suretiyle dokuduu kumaa her zamanki arl verir. Halen kuma sanayii bu areye ayplanacak lde bavurmaktadr. nanlr bir kimseden rendiime gre, 8 libre gelen, bildiimiz ihra mal gmleklik kumata 5 libre pamuk, 2 libre hal bulunmaktadr. ... Baka cins kumalarda, bazan yzde-elliye kadar hal eklenmektedir; bylece bir fabrikatr, bir pound kuma srf yapld iplik [sayfa 117] iin dedii paradan daha ucuza satmakla pekala vnebilir. (Reports of Insp. of .act., April1864, s. 27.). Bana bildirildiine gre, dokumaclar sk sk hastalanmalarn, Surat pamuunun arlarn dzeltmede kullanlan ve eskisi gibi ayn maddeden, yani undan yaplmayan hala balarlar. Ne var ki, un yerine kullanlan bu maddenin, dokunan kuman arln byk miktarda artrmak gibi ok nemli bir yarar salad, 15 librelik bir hammaddenin kuma haline getirildii zaman 20 libre ektii sylenmektedir. (Reports of lnsp. of .act., Oct. 1863. Un yerine kullanlan bu madde, in bal denilen tlm talk ya da, .ransz tebeiri denilen al ta idi) Dokumaclarn (iiler anlamnda) kazanlar, un yerine hal kullanmakla, ok azalmtr. plii arlatran bu hal onu sert ve krlabilir hale getirir. Arn her iplii tezgahta, ar yerli yerinde tutacak kadar salam ipliklerden yaplan ve tezgahn ba denilen bir ksmdan geer ve arlarn sert olmas bu balktaki ipliklerin sk sk kopmalarna yolaar; ve, her kopularnda bu iplikleri balamann dokumacnn be dakikasn ald sylenmektedir; ve dokumac bu kopuk paralan, eskisine gre on defa daha fazla balamak zorunda kald iin, tezgahn retken gc, i-saati olarak dm olur. (lbid., s. 42-43.) Ashton, Stalybridge, Mossley, Oldham, vb.de alma zamanndan yaplan ksaltma tam te-bir idi ve bu saatler her hafta azalmaktadr. ... Zamandaki bu ksalma ile birlikte, birok dallarda cretler de dmektedir. (Reports of lnsp. of .act., Oct. 1861, s. 12-13.) 1861 balarnda, Lancashiren baz ksmlarnda, mekanik dokumaclar arasnda bir grev olmutu. Birka fabrika sahibi, cretlerde yzde 5 ile 7,5 arasnda bir indirim yaplacan ilan etmilerdi. iler, i-saatleri ksald halde cret leinin ayn kalmasnda srar ediyorlard. Bu istek kabul edilmedi ve grev ilan edildi. Bir ay sonra iiler boyun emek zorunda
118
kaldlar. Ama imdi iki amaca birden ulalmt. ilerin en sonunda raz olduklar cret indirimlerine ilaveten, birok fabrika imdi ksa sreli almaktadr. (Reports of lnsp. of .act., April1861, s. 23.) 1862. Nisan. Son rapor tarihinden beri iilerin strab byk lde artt; ama, sanayi tarihinin hi bir dneminde, bu kadar ani ve iddetli bir straba, bu denli sessiz bir boyun ei ve sabrl bir vakarla katlanld grlmemitir. (Reports of lnsp. of .act., April1862, s. 10.) Bu tarihte tamamen isiz bulunan iilerin nispi says, 1848de fabrikatrler arasnda, pamuk sanayiinin durumu hakknda imdi her hafta yaynlanmakta olana benzer istatistikler toplanmasna karar verdirecek derecede heyecan yaratr bir paniin egemen olduu zamandan ok daha byk deildir. ... 1848 Maysnda Manchesterde isiz pamuk iisi oran, genellikle alan ii saysna gre %15 idi, ksa sreli alanlar %12, tam zaman alanlar %70 idi. Bu yln 28 Maysnda genellikle alan ii saysna gre yzde 15i isiz idi, yzde 35i ksa sreli alyordu, yzde 49u tam zaman alyordu. ... Dier baz yerlerde, rnein Stockportda, ksa sreli isiz ortalamas daha yksek, oysa tam zamanl alanlar daha azdr, nk burada Manchestere gre daha kaba iplik [sayfa 118] eirilmektedir (s.16). 1862. Ekim. Son Parlamento istatistiklerine gre, 1861de Birleik Krallkta 2.887 pamuklu fabrikas vard ve bunlarn 2.109u benim blgemde (Lancashire ve Cheshire) idi. Blgemdeki bu 2.109 fabrikadan ok byk bir ksmnn, ancak birka kii altran kk kurulular olduunu biliyordum ama, bu orann ne kadar byk olduunu renince ardm. Bunlardan 392sinde ya da yzde 19unda buhar makinesi ya da su ark 10 beygir gcnn altnda, 345inde ya da yzde 16snda 10 beygir gcnn zerinde ve 20 beygir gcnn altnda, ve 1.372sinde 20 beygir gc ve daha fazladr. ... Bu kk fabrikatrlerin ok byk bir ksm toplam saynn te-birden fazlas daha, yakn zamana kadar kendileri de ii idiler; bunlarn elinde sermaye yoktu. ... Bu durumda asl yk, geriye kalan te-ikinin srtna ykleniyordu. (Reports of Insp. of .act., Oct. 1862, s. 18, 19.) Gene ayn rapora gre, Lancashire ve Cheshiredeki pamuklu iilerinin 40', 146s ya da %13' tam zamanl, 134', 767si ya da %38i ksa zamanl alyordu; ve179u, 721i ya da %50,7si isizdi. Esas olarak ince iplik eiren ve pamuk ktlndan nispeten az etkilenen Manchester ve Boltondan gelen saylar bundan dlrse, durum daha da kt grnr; yani tam alanlar %8,5 ksa zamanl alanlar %38 ve isizler %53,5. (s. 19 ve 20.) yi ya da kt pamuk ilenmesi, ii iin maddi bir fark yaratr. .abrika sahiplerinin, bulabildikleri btn uygun fiyatl pamuklar kullanmak suretiyle fabrikalarn iler halde tutmaya abaladklar yln ilk aylarnda, her zaman iyi pamuk kullanlan fabrikalara epeyce kt pamuk getirildi ve iiler iin cret farklar o kadar byk idi ki, eski fiyatlar ile
119
ortalama gnlk bir cret elde edemedikleri iin birok grevler patlak verdi. ... Baz hallerde, tam zamanl olarak altklar halde, cretlerinde kt pamuk ilemekle ortaya kan fark yar yarya idi. (s. 27). 1863. Nisan. Bu yl boyunca, lkedeki pamuk iilerinin yansndan fazlas iin tam zamanl alma olana bulunamayacak. (Reports of Insp. of .act.,April I863, s.14.) .abrikatrlerin imdi kullanmak zorunda kaldklar Surat pamuuna kar ne srlen ok ciddi bir itiraz, yapm srasnda makinelerin hznn byk lde azaltlmas zorunluluudur. Ayn makinelerden daha fazla i elde edebilmek iin, son yllarda, makinelerin hzn artrmak iin byk aba gsterilmiti; bu nedenle, hzn azaltlmas, iileri olduu kadar fabrikatrleri de etkileyen bir sorun halini almtr; nk, ounlukla iiler, yaptklar ie gre cret almaktadrlar; rnein, iplikiler eirdikleri ipliin libresi bana, dokumaclar, dokuduklar para saysna gre cret alrlar; ve haftalk cret denen dier snf iiler iin bile, retilen daha az miktarda mal gznnde bulundurularak bir cret indirimi szkonusu olabilir. Pamuk iilerinin bu yl iersindeki kazanlar konusunda yaptm soruturmalar ve bana verilen bilgilere gre, [sayfa 119] eski kazanlarndan ortalama yzde 20 bir azalma olduunu ve baz hallerde de bu azalmann 1861de ayn cret oranlarna gre, yzde 50yi bulduunu grdm (s. 13). ... Kazanlan miktar ... ilenen malzemenin niteliine baldr. ilerin kazanlarnn miktarlar bakmndan, durumlar imdi (Ekim 1863) geen yl bu zamana gre ok daha iyidir. Makineler gelimi durumda, malzeme daha iyi tannmakta ve iiler, balangta mcadele etmek zorunda kaldklar glklerin stesinden daha kolay gelmektedirler. Geen ilkyazda Prestondaki bir diki okulunda (isizler iin bir yardm kurumu) bulunduum srada, iki gen kadnn, fabrika sahibinin kendilerine haftada 4 ilin kazanabileceklerini teklif etmesi zerine bir gn nce bir dokuma fabrikasna almak zere gnderildiklerini ve geri dnerek haftada 1 ilin bile kazanamadklarndan yaknarak tekrar okula alnmalarn istediklerini anmsyorum. Bana bildirildiine gre, otomatik tezgahta alan ... ve iki otomatik tezgaha bakan iiler, iki haftalk tam alma sonunda 8 ilin 11 peni kazanmakta ve bundan ev kiras dlmekte, ama fabrikatr, kirann yarsn hediye olarak geri vermektedir. (Ne alicenaplk!) Bu iilerin eline, 6 ilin 11 peni gemektedir. 1862 ylnn son aylarnda birok yerlerde, otomatik tezgah iileri haftada 5 ile 9 ilin arasnda, dokumaclar 2 ilin ile 6 ilin arasnda kazanyorlard. ... Bugn, birok blgelerdeki kazanlarda hl byk azalmalar olmakla birlikte, ilerin durumu ok daha salkldr. Surat pamuunun liflerinin daha ksa ve pis olmasnn dnda, kazanlarn azalmasna yolaan baka nedenler de vardr; rnein, imdi artklar Surat ile kartrmak yaygnlam ve dolaysyla, hem iplikilerin ve hem de dokuyucularn karlatklar glkler artmtr. plikler, lifleri ksa olduu iin tezgahtan ekilirken ve iplik bklrken daha kolay
120
krlmakta ve tezgah dzenli ve srekli altrlamamaktadr. ... Bu durumda, dokuma srasnda iplikler byk bir dikkati gerektirdikleri iin, ou dokumaclar ancak bir tezgaha bakabilmekte ve pek az dokumac ikiden fazla tezgah idare edebilmektedir. ilerin cretlerinde, yzde 5, 7 ve 10luk dorudan bir indirim yaplm bulunmaktadr. ... ou durumda, iinin, malzemesini en iyi ekilde kullanmas ve olaan tarifeye gre alabilecei en iyi creti kazanmas gerekmektedir. ... Dokumaclarn karlatklar bir baka glk de, kendilerinden, dk kaliteli malzemeden ok iyi kumalar yapmalarnn beklenmesi, ilerindeki kusurlar iin para cezasna arptrlmalardr. (Reports of Insp. of .act., Oct. 1863, s. 41-43.) lerin tam zamanl olduu yerlerde bile cretler ok dkt. Pamuklu iileri, yneticilerin koruyuculuuna snmak iin (bu, aslnda fabrika sahiplerinin yardmna snmak demekti, bkz: Birinci Cilt, s. 598/589) lamclk, yol yapm, ta krma, kaldrmclk gibi her trl belediye ilerinde seve seve alyorlard. Btn burjuvazi, iileri gz [sayfa 120] hapsine almt. En berbat cretler bile teklif edilip de ii bunu kabul etmeyince, Yardm Komitesi, adn hemen yardm listesinden siliyordu. Bir bakma bu, fabrika sahipleri iin altn ad, nk iiler ya alktan lecek ya da burjuvazi iin en krl gelen bir fiyat karlnda alacakt. Yardm Komiteleri, beki kpeklii devini yapyorlard. Ayn zamanda fabrikatrler, hem iilerin et ve kanna yatrdklar sermayeyi hazr durumda tutabilmek, hem de iilerden szdrlan ev kiralarn gvence altna almak amacyla, elden geldiince d g engellemek iin hkmetle gizli anlama halindeydiler. Yardm Komiteleri bu nokta zerinde byk bir titizlik gsteriyordu. teklifi yapldnda, teklif yaplan iinin ad derhal listeden siliniyor, bylece de ii teklifi kabul etmeye zorlanm oluyordu. i kabul etmedikleri zamanlar ... bunun nedeni, kazanlarnn yalnzca szden ibaret ve iin son derece ar olmasyd. (Reports of Insp. of .act., Oct. 1863, s. 97. ) iler, Public Works Act (Kanun leri Yasas) ile kendilerine verilen her ii yapmaya hazrdlar. Sanayideki alma yaamn dzenleyen ilkeler, her kentte epeyce deiiklik gsteriyordu ama, ak havada yaplan iin mutlaka deneme niteliinde olmad yerlerde bile denen cret ya tam yardm tutar kadar oluyor ya da buna pek yakn bulunuyordu ve bylece aslnda bir i denemesi halini alyordu (s. 69). 1863 Public Works Acti, bu uygunsuzlua bir are bulmak ve iilere gnlk cretini bamsz bir ii olarak kazanma olanan salamak iin kartlmt. Bu yasann amac ynl idi: nce, mahalli idarelerin (Merkez Yardm Komitesi Bakannn rzas ile) Hazine kraz Komiserlerinden bor para almalarn salamak; ikincisi, pamuk blgelerindeki kentlerin gelimelerini kolaylatrmak; ncs, isiz iilere, i ve yeterli cret salamak. Bu yasa ile 1863 yl ekim ay sonuna kadar verilen
121
bor para 883.700 sterline ulamt (s. 70). Yaplan bellibal iler kanalizasyon, yol yapm, sokaklarn kaldrmlanmas, su depolar, vb. idi. Blackbumdaki komitenin bakan Mr. Henderson, bu konu ile ilgili olarak fabrika mfetti Redgravee yle yazyordu: inde bulunduumuz strapl ve skntl dnemde hi bir ey, beni, bu blgenin akta bulunan iilerinin, Blackbum il ynetiminin, Public Works Act gereince kendilerine teklif ettikleri ileri kabul etmekte gsterdikleri sevin kadar etkilememi ya da bana bu hazz vermemitir. Bir fabrikada vasfl bir ii olarak almakta olan bir pamuk iplikisi ile, 14-18 ayak derinlikte bir lamc olarak alan bir ii arasndaki derin ztlk zor tasavvur edilebilir. (Ailesinin byklne gre bu ii haftada 4-12 ilin kazanyordu ve bu muazzam para bazan sekiz nfuslu bir ailenin geimini salayacakt. Kent halk bu durumdan ifte yarar salam oluyordu. nce, kir pas iersindeki bakmsz kentlerini onarmak iin grlmemi dk bir faizle para salam oluyorlard. Sonra, iilere normalin ok altnda cret dyorlard.) Ancak tropiklerde grlebilecek bir scaklk [sayfa 121] altnda, adale gcnn ok tesinde bir kvraklk ve incelik isteyen bir ite almaya ve imdi eline geebilecek olann iki ya da bazan kat fazla bir crete alm bir kimse iin byle bir ii derhal kabul etmek byk bir fedakarlktr ve her trl vgye layktr. Blackburnda insanlar, neredeyse her trl ak hava iinde denenmitir; ar ve balkl bir topra epeyce bir derinlikten yukarya karmada, lamclkta, ta ocanda, yol yapmnda ve 14, 16 ve bazan 20 ayak derinliindeki sokak lamlarnn kazlmasnda almlardr. Bu ekilde alrken ou kez 10-12 in derinliinde bir amur ve su iersinde dururlar ve daima belki de eine ngilterenin baka bir blgesinde raslanmayan, insann iliklerine ileyen souk bir rutubetle yzyzedirler (s. 91-92). ilerin tutumlar ve ak havada yaplan ileri kabul etme ve en iyi ekilde yapma konusundaki yatknlklar, hi bir sulamaya yer vermeyecek ekildedir (s. 69). 1864. Nisan. Zaman zaman eitli blgelerde, ii ktl konusunda ikayetler yaplmakta ama bu eksiklik, rnein dokumaclk gibi belli kollarda zellikle duyulmaktadr. ... Bu yaknmalarn kayna, bu belli kollarda grlen gerek ii ktl olduu kadar, kullanlan ipliin dk kalitesi nedeniyle iilerin elde edebildikleri cretlerin azlndadr. Baz fabrika sahipleri ile bunlarn iileri arasnda cretler konusunda, geen ay saysz anlamazlklar olmutur. Grevlere, zntyle sylemek isterim, sk sk bavurulmakta... Public Works Actin etkisi, fabrika sahiplerince bir rekabet eklinde duyulmaktadr. Bacupdaki yerel komite faaliyetini durdurmutur, nk, btn fabrikalar almadklar halde gene de ii ktl duyulmakta idi. (Reports of Insp. of .act., April1864, s. 9, 10.) Gerekten de bu, fabrikatrler iin bulunmaz bir dnemdi. Public Works Act nedeniyle ii talebi ylesine artmt ki, birok fabrika iileri Bacup ta ocaklarnda gnl 4- 5 iline alyorlard. Ve bylece, kamu
122
ileri yava yava kaldrld bu, 1848 Ateliers nationauxlarnn yeni bir basks idi, ama bu sefer, burjuvazinin karlar iin kurulmutu.
C o r p o r e V i l i* Deneyleri
Birka fabrikada (tam zamanl alan) iilerin fiili kazanlarn vermi bulunuyorum, ama bu, bu iilerin her hafta ayn miktar kazandklar anlamna gelmez. iler, fabrikatrlerin, ayn fabrikada, eitli pamuk trleri, oranlar ve artklar zerinde yaptklar devaml denemeler ve karm denilen bu nesnenin sk sk deimesi yznden, byk dalgalanmalar ile kar karyadrlar; iilerin kazanlar bu karmlarn niteliine bal olarak ykselir ve der; bazan eski kazanlarnn yzde 15i kadardr, ve ardndan, bir ya da iki hafta iersinde yzde 50-60 dmtr. Bu raporun yazar mfetti Redgrave daha sonra, gerek uygulamadan alnan cretleri sralamaktadr; bu konuda aadaki rnekler yeterli olabilir: [sayfa 122] A, Dokumac, 6 kiilik aile, haftada 4 gn alyor, 6 ilin 8,5 peni; B, Bkc, haftada 4,5 gn alyor, 6 ilin; C, Dokumac, 4 kiilik ailesi var, haftada 5 gn alyor, 5 ilin 1 peni; D, iplik hazrlayc, 6 kiilik ailesi var, haftada 4 gn alyor, 7 ilin 10 peni; E, Dokumac, 7 kiilik ailesi var, haftada 3 gn alyor, 5 ilin, vb., Redgrave devam ediyor: Yukardaki rakamlar zerinde dnmek gerek, nk bunlar, iin pek ok aile iin bir talihsizlik olabileceini gsteriyorlar; i yalnzca geliri azaltmakla kalmaz, ailede herkesin isiz olduklar zaman aldklar yardma eit miktarda bir kazan salamad hallerde ek bir yardm yaplmad takdirde; en zorunlu gereksinmelerinin pek kk bir ksmna bile yetmeyecek bir dzeye de der. (Reports of Insp. of .act., Oct.1863, s. 50-53.) Geen 5 Hazirandan bu yana hi bir hafta, btn iiler iin, iki gn yedi saat ve birka dakikadan fazla alma olmamtr. (Ibid., 121.) Bunalmn balangcndan 25 Mart 1863e kadar, Merkez Yardm Komitesi ile Mesken Komitesi Mansion House tarafndan yaklak milyon sterlin harcanmtr. (Ibid., 13.) En ince ipliklerin dokunduu bir blgede ... iplikiler Gney Denizi Adas pamuundan Msr pamuuna geilmesi sonucu, dolayl olarak yzde 15 bir cret indirimine uramlardr. ... Birok yerlerinde artklarn geni lde Surat pamuu ile kartrld geni bir blgede ... iplikilerden yzde 5 bir indirim yapld gibi, Surat ve artk iledikleri iin ayrca yzde 20 ile 30 bir kayba uramlardr. Dokumaclarn tezgah saylar drtten ikiye inmitir. 1860ta tezgah bana ortalama 5 ilin 7 peni kazanrken, 1863te ancak 3 ilin 4 peni kazanmlardr. Amerikan
* Deersiz bir cisim zerinde yaplan deneyler anlamnda. -.
123
pamuu ilediklerinde (dokumaclara verilen) para cezas 3 peni ile 6 peni arasnda deiirken, imdi 1 ilin ile 3 ilin 6 peniye ykselmitir. Msr pamuunun Dou Hint pamuu ile kartrlarak ilendii bir blgede, 1860ta bir ipliki haftada ortalama 18 ile 25 ilin kazanrken, imdi 10 ile 18 ilin kazanmaktadr; bunun nedeni pamuk kalitesindeki dkln yansra, iplii fazladan bkebilmek iin, ki eskiden tarifeye gre buna bir cret denirdi, tezgahn hznn drlmesidir (s. 43, 44). Hint pamuu fabrikatrler tarafndan krl olarak ilenmi olabilir, ama grlecei zere (bkz: s. 53teki cret listesi) iiler, 1861e kyasla bunun zararn grmlerdir, ve eer Surat pamuu yerleecek olursa, iiler 1861 cretlerini talep edecekler ve bu da ya ham pamuk ya da imal ettii rnlerin fiyatnda bir dengeleme elde edilmedii taktirde fabrikatrlerin krlarn ciddi bir ekilde etkilemi olacaktr (s. 105). Ev kiras. Kira, ou kez iilerin cretlerinden, oturduklar kulbelerin sahibi bulunan fabrikatrler tarafndan, ksa sreli altklar zaman bile dlr. Ne var ki, bu snf mlklerin deerinde bir dme olmutur ve bu evler, eski ev kiralarna gre yzde 25 ile 50 indirimle bulunabilir; rnein eskiden haftal 3 ilin 6 peni olan bir kulbe, imdi [sayfa 123] haftal 2 ilin 4 peniye ve hatta daha ucuza bulunabilir. (s. 57.) G. verenler, haliyle, iilerin g etmelerine karydlar, nk, bir yandan, pamuklu sanayiinin bugnk kt durumundan kurtulaca umuduyla, fabrikalarn en avantajl ekilde altrabilecekleri aralar elaltnda bulundurmak istiyorlard.. te yandan da, birok fabrikatrler, fabrikalarnda alm bulunan iilerin oturduklar evin de sahibi olduklar iin, denmemi kiralarn bir ksmn elde etme umudundaydlar (s. 96). Mr. Bernall Osborne, 22 Ekim 1864 gn seim blgesinde yapt konumada, Lancashire iilerinin, eski filozoflar (stoaclar) gibi davrandklarn sylemiti. Koyunlar gibi deil mi? [sayfa 124]
124
YEDNC BLM
TAMAMLAYICI DNCELER
BU ksmda varsayld gibi, diyelim herhangi bir retim alanndaki kr miktar, bu alana yatrlm bulunan toplam sermaye tarafndan retilen art-deer miktarna eit olsun. Byle bile olsa, burjuva, bu kr, artdeer ile, yani karl denmemi art-emek ile bir ve ayn ey olarak grmeyecektir, ve o, hi kukusuz u nedenlerle byle dnecektir: 1) Dolam srecinde o, retim srecini unutmaktadr. Burjuva, art-deerin, bunlarn art-deerlerinin gereklemesini de ieren metalarn deerini gerekletirdii zaman meydana geldiini sanr. [Elyazmasnda burada bir boluk braklm olmas, Marxn bu nokta zerinde daha ayrntl olarak durmak niyetinde olduunu gstermektedir. -.. E.] 2) Smr derecesinin ayn olduu varsayldnda, kredi sisteminden ileri gelen btn deiiklikler bir yana brakldnda, kapitalistlerin birbirlerini atlatma ve kazklama abalar bir yana brakldnda, ve ensonu, uygun bir pazar seme olana bir yana brakldnda, kr orannn, hammadde fiyatlarnn dk ya da yksek olmasna, alcnn deneyimine, makinelerin nispi verimliliine, etkinliine ve ucuzluuna, retken srecin eitli aamalarnda toplu olarak ne derece etkili bir dzen salanm bulunmasna, hammadde israfnn nlenmesine, ynetim ve denetimde salanan sadelik ve etkinlie vb. bal olarak byk bir fark gsterebileceini grm bulunuyoruz. Ksacas, belli bir [sayfa 125] deien
125
sermaye iin, art-deer veri olsa bile, bu ayn art-deerin, daha byk ya da kk bir kr oran ile ifade edilmesi ve dolaysyla daha byk ya da kk miktarda bir kr salamas gene de, kapitalistin ya da onun yneticileri ile satclarnn kiisel ibirliklerine byk lde baldr. Diyelim, cretlere yatrlm bulunan 1.000 sterlinin rn, 1.000 sterlinlik ayn art-deer, A giriiminde 9.000 sterlinlik, B giriiminde 11.000 sterlinlik deimeyen sermaye ile elde edilmi olsun. A iin, k = 1.000 : 10.000, ya da %10dur. B iin, k = 1.000 : 12.000, ya da %81/3tr. Toplam sermaye, A giriiminde Bye gre nispeten daha byk bir kr retir, nk, her iki halde de yatrlan deien sermaye = 1.000 sterlin ve her birinin rettii art-deer gene = 1.000 sterlin olduu, ve bylece her iki halde de, ayn sayda iinin smrlme derecesi ayn olduu halde, kr oran birisinde dierinden daha yksektir. Emein smrlme derecesi ayn olduu halde, ayn art-deer kitlesinin bu farkl grn, ya da kr oranlarndaki ve dolaysyla krn kendisindeki farkllk, baka nedenlerden de ileri gelmi olabilir. Ayrca bu, tamamyla, her iki kuruluun ynetiminde gsterilen farkl ibilirlikten de ileri gelebilir. Ve bu durum, kapitalisti yanltr ve elde ettii krn emein smrsnden deil de, hi deilse ksmen bundan bamsz koullardan ve zellikle kendi kiisel faaliyetlerinden ileri geldiine, onu inandrr. Bu birinci ksmdaki incelemelerimiz, bireysel bir sermayenin byklndeki bir deiikliin (toprak rantndan farkl olarak, rnein, toprak bykl ayn kald halde, rantn gene de ykseldii) kr ile sermaye arasndaki oran ve dolaysyla kr oran zerinde hi bir etkisi olamayaca, nk, kr kitlesi byd zaman bu krn hesapland sermaye kitlesinin de byyecei, bunun tersinin de olabilecei eklindeki grn (Rodbertus*) yanlln ortaya koymaktadr. Bu ancak iki durumda dorudur. lki, teki btn koullarn ve zellikle art-deer orannn ayn kald varsayldnda para-meta olan metan deerinde bir deime olduu zaman. (Dier koullar ayn olmak zere, srf bir itibari deer deimesinde, srf deer sembollerinde bir ykselme ya da alalma halinde gene ayn ey olur.) Toplam sermaye = 100 sterlin, kr = 20 sterlin, kr oran = %20 olsun. imdi altn yar yarya decek ya da iki katna kacak olsa, eskiden yalnz 100 sterlin deerinde olan ayn sermaye, dmesi halinde 200 sterlin deerinde olacak ve kr 40 sterline ulaacak, yani eskiden 20 sterlin ile ifade edilirken, 40 sterlin ile ifade edilecektir; ykselmesi halinde ise, 100 sterlinlik sermaye, ancak 50 sterlin deerinde olacak ve kr, deeri ancak 10 sterlin olan bir rn ile temsil edilecektir. Ama, her iki halde de 200 : 40 = 50 : 10 = 100 : 20 = %20dir. Ne var ki, btn bu rneklerde, sermayedeerin byklnde gerek bir deime olmam, yalnz, ayn deer
* Rodbertus, Sociale Briefe an von Kirchmann, Driuer Brief Widerlegung der Ricardoschen Lehre von der Grundrente und Begrndung einemeuen Rententheorie, Berlin 1851, s. 125. -Ed.
126
ile ayn art-deerin para-ifadesinde bir deiiklik olmutur. Bunun iin de a : S ya da kr oran etkilenmemitir. kinci durumda, deerin byklnde gerek bir deime olmakla birlikte dnin sye orannda bir deime olmam, bir baka deyile, deimeyen bir art-deer oran ile, emek-gcne yatrlan sermayenin (deien sermaye, harekete geirdii emek-gc miktarnn bir gstergesi olarak alnyor) retim aralarnn yatrlan sermayeye oran ayn kalmaktadr. Bu koullar altnda elimizdeki sermaye ister S, ister nS, ya da S : n olsun, yani 1.000, 2.000 ya da 500 olsun, kr oran %20 iken, birincide kr = 200, ikincide = 400 ve ncde = 100dr. Ama, 200 : 1.000 = 400 : 2.000 = 100 : 500 = %20dir. Bunun anlam, sermayenin bileimi ayn kald ve byklkteki deiiklik bunu etkilemedii iin, kr orannn ayn kalmasdr. Demek oluyor ki, kr miktarndaki bir art ya da d, yalnzca, yatrlan sermayenin byklnde bir art ya da azalmay gstermektedir. Bu nedenle, birinci durumda, kullanlan sermayenin byklnde yalnz grnte bir deiiklik olduu halde, ikincisinde, byklkte gerek bir deime olmakta, ama sermayenin organik bileiminde, yani deien ve deimeyen ksmlarnn nispi oranlarnda herhangi bir deiiklik olmamaktadr. Ne var ki bu iki halin dnda, kullanlan sermayenin byklndeki bir deime kendisini oluturan ksmlardan birisinin deerinde ve dolaysyla bu ksmlarn nispi byklklerinde (artdeerin kendisi, deien sermaye ile birlikte deimedii srece) daha nce meydana gelen bir deimenin bir sonucudur, ya da bu byklk deimesi (geni-lekli i srelerinde, yeni makinelerin kullanlmasnda, vb. olduu gibi), sermayenin iki organik ksmnn nispi byklklerindeki bir deimenin nedenidir. Btn bu hallerde, dier koullar ayn kalmak zere, kullanlan sermayenin byklndeki bir deiikliin, ayn zamanda, kr orannda bir deiiklik ile birlikte olmas gerekir. Kr oranndaki bir ykselme daima, art-deer ile bu art-deerin retim maliyeti, yani yatrlan toplam sermaye arasndaki orann nispi ya da mutlak olarak artmasndan, ya da kr oran ile art-deer oran arasndaki farkn klmesinden ileri gelir. Kr oranndaki dalgalanmalar, sermayenin organik elerindeki deimelerden ya da sermayenin mutlak byklnden bamsz olarak yatrlm bulunan sabit ya da dner sermayenin deerinde, bu sermayenin yeniden-retimi iin gerekli emek-zamanndaki bir uzama ya da ksalmann yolat bir ykselme ya da dme sonucu olabilir, bu uzama ya da ksalma mevcut sermayeden bamsz olarak yer alr. Her bir metan deeri bylece de, sermayeyi oluturan metalarn deeri bu metan ierdii gerekli emek-zaman ile deil, onun yeniden retim iin gerekli toplumsal emek-zaman ile belirlenir. Bu yeniden-retim, balangtaki retim koullarndan farkl olarak, uygun olmayan ya da uygun koullar altnda olabilir. Deimi koullar altnda ayn maddi ser[sayfa 126]
127
mayenin [sayfa 127] yeniden-retimi, iki kat ya da tersine yar yarya zaman alyorsa ve eer parann deeri ayn kalm ise, eskiden 100 sterlin deerindeki sermaye, 200 sterlin ya da 50 sterlin deerinde olur. Eer bu deer ykselmesi ya da kayb, sermayenin btn ksmlarn bir biim olarak etkiliyorsa, kr da ayn ekilde, iki katna km ya da yar yarya dm bir para miktar ile ifade edilir. Ama eer, sermayenin organik bileiminde bir deiiklik szkonusu ise sermayenin deien ve deimeyen ksmlar arasndaki oran bym ya da klm ise, dier koullar ayn kalmak zere, kr oran, deien sermayedeki nispi artla ykselir, nispi dle der. Eer yalnz yatrlan sermayenin para-deeri (parann deerindeki bir deime sonucu) ykselir ya da derse, art-deerin para-ifadesi de ayn oranda ykselir ya da der. Kr oran ayn kalr. [sayfa 128]
128
KNC KISIM KRIN ORTALAMA KRA DNMES

SEKZNC BLM
.ARKLI RETM KOLLARINDA .ARKLI SERMAYE BLEMLER VE KR ORANLARINDA BUNDAN LER GELEN .ARKLILIKLAR
BUNDAN nceki ksmda, dier eyler yannda, art-deer oran ayn kald halde kr orannn deiebileceini ykselebileceini ya da debileceini gstermitik. Bu blmde, emein smrlme younluunun ve dolaysyla art-deer oran ile ign uzunluunun, belli bir lkenin toplumsal emeinin blnd btn retim alanlarnda ayn olduunu varsayyoruz. Adam Smith* eitli retim alanlarnda emein smrlmesindeki saysz farkllklarn, her trden mevcut telafilerle, ya da yerlemi nyarglara dayanlarak telafi kabul edilen yollarla birbirlerini dengelediklerini, bu nedenle de bunlarn srf geici ve yokolup giden ayrmlar olduklarn ve genel ilikiler konusundaki bir incelemede nemleri bulunmadn ayrntlar ile gstermi bulunmaktadr. Dier farkllklar, rnein cret leindeki farkllklar, geni lde, Birinci Cildin balangcnda (s. 19)** sz edilen basit ve karmak emek arasndaki farka dayanr, ve bunlar, farkl retim alanlarnda alan emekilere son derece eit olmayan paylar salamalarna karn, bu retim alanlarndaki smrnn younluu ile ilikileri yoktur. rnein, bir kuyumcu iisi eer bir gndeliki iiden daha iyi cret alyorsa, onun [sayfa 129]
* A. Smith, An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations, Vol. 1, Chap. X Ed. ** Kapital, Birinci Cilt, s. 66-67. -Ed.
129
art-emei de, tekinin art-emeinden ayn oranda daha fazla art-deer retmektedir. Ve, cretler ile ignlerinin ve dolaysyla, farkl retim alanlar ve hatta ayn retim alanndaki eitli sermaye yatrmlar arasnda art-deer oranlarnn eitlenmesi, her trl yerel engellerle frenlenmekle birlikte, kapitalist retimin ilerlemesi ve btn ekonomik koullarn bu retim tarznn egemenlii altna girmesiyle gene de gitgide daha fazla lde gereklemektedir. Bu gibi srtmelerin incelenmesi, cretler zerinde zel bir alma iin nemli olmakla birlikte, kapitalist retimin genel bir incelenmesinde, gelip geici olduu ve konuyla yakndan ilgili olmad iin bir yana braklabilir. Bu tr genel bir incelemede, ou kez, fiili koullarn kendi kavramlar ile akma halinde olduu ya da ayn ey demek olan, fiili koullarn, ancak kendi genel durumlarnn tipik halleri olmalar lsnde temsil edildikleri varsaylr. .arkl lkelerde art-deer oranlarnn farkl oluu ve dolaysyla emein smrlme derecesindeki ulusal farkllklar, bizim bu incelememizin konusu dnda kalr. Bizim bu ksmnda gstermek istediimiz ey, yalnzca, belli bir lkede, genel bir kr orannn nasl biimlendiidir. Ancak, aktr ki, eitli ulusal kr oranlarnn bir karlatrlmas yalnzca, daha nce incelenmi olanlar ile burada incelenecek olanlarn bir karlatrlmasn gerektirir. nce, ulusal art-deer oranlarndaki farklarn incelenmesi ve sonra da bu belli oranlara dayanlarak, ulusal kr oranlarndaki farkllklar zerinde bir karlatrma yaplmas yerinde olur. Bu farkllklar, ulusal art-deer oranlarndaki farkllklardan ileri gelmedikleri srece, bunlarn, bu blmdeki incelemede olduu gibi, evrensel olarak ayn, yani deimez olduklarnn varsaylm olmas gerekir. Bundan nceki blmde gsterdiimiz gibi, art-deer orannn deimedii varsayldnda, belli bir sermayenin salad kr oran, deimeyen sermayenin bir ya da teki ksmnn deerini ykselten ya da dren durumlarn sonucu olarak ykselebilir ya da debilir ve bylece, sermayenin deien ve deimeyen ksmlar arasndaki oran etkiler. Ayrca biz, bireysel bir sermayenin devir zamannn uzama ya da ksalmasnn, kr orann da ayn ekilde etkileyebileceini de grdk. Kr kitlesi, art-deer kitlesi ile ve art-deerin kendisi ile zde olduuna gre, kr kitlesinin kr oranndan farkl olarak sz edilen deer dalgalanmalarndan etkilenmediini de grmtk. Bu dalgalanmalar ancak, belli bir art-deerin ve dolaysyla belli byklkte bir krn kendilerini ifade ettikleri oran deitirirler; baka bir deyile bunlar, yalnz, krn nispi bykln, yani yatrlan sermayenin byklne kyasla bykln deitirirler. Sermaye, bu gibi deer dalgalanmalar sonucu balandna ya da serbest kaldna gre, yalnz kr orannn deil, krn kendisinin de bu dolayl yoldan etkilenmesi sz konusudur. Ne var ki bu, yalnz zaten yatrlm bulunan sermaye iin geerli olup, yeni yatrmlara uygulanmyordu. Ayrca, krdaki art ya da dme, daima,ayn [sayfa 130] sermayenin bu gibi dalgalanmalar sonucu, daha fazla ya da az
130
emei harekete getirebilmesine baldr; baka bir deyile, bu, art-deer oran ayn kalrken, ayn sermayenin daha byk ya da daha kk miktarda art-deer salamasna baldr. Genel kural ile elimek ya da bunun bir istisnas olmak yle dursun, bu grnteki istisna, aslnda, genel kuraln uygulanmasnda yalnzca zel bir durumdu. Bundan nceki ksmda grld ki, emein smr derecesi ayn kalmak zere, deimeyen sermayeyi oluturan ksmlarn deeri ile sermayenin devir zamanndaki deiiklikler, kr orannda deiiklikler meydana getirmektedir. Bundan u ak sonu kar ki, farkl retim alanlarnda yanyana bulunan kr oranlar, dier koullar ayn kalmak zere, bu farkl alanlarda kullanlan sermayelerin devir zamanlar farkl olduu ya da eitli retim kollarndaki bu sermayelerin organik ksmlarnn deer-ilikisi deiik olduu zaman farkl olurlar. Daha nce, bir ve ayn sermayede ardarda deiiklikler olarak baktmz eye imdi, farkl retim alanlarnda yanyana bulunan sermaye yatrmlar arasnda ayn anda bulunan farklar gzyle baklacaktr. Bu durumda, unlar incelememiz gerekiyor: 1) sermayelerin organik bileimlerindeki fark, ve 2) bunlarn devir dnemlerindeki fark. Btn bu inceleme boyunca temel olarak alnan varsaym, doaldr ki, belli bir retim kolundaki bir sermayenin bileimi ya da devri denildii zaman, daima, bireysel sermayelerin raslansal farklar deil, bu retim alanna yatrlan sermayenin ortalama normal oranlar ve genellikle, bu belli retim alannda kullanlan toplam sermayenin ortalamas kastedilmektedir. Ayrca, art-deer oran ile ign deimez kabul edildiine ve bu varsaym da cretlerin ayn kald anlamna geldiine gre, belli bir miktar deien sermaye, harekete getirilen belli bir miktar emek-gcn ve dolaysyla belli bir miktar maddelemi emei temsil eder. Bu nedenle, eer 100 sterlin, 100 iinin bir haftalk cretini, 100 fiili emekgcn temsil ediyorsa, n defa 100 sterlin n defa 100 iinin emek-gcn, ve 100 sterlin : n, 100 : n iinin cretini temsil eder. Demek ki, deien sermaye burada (cretin veri olduu durumlarda daima olduu gibi), belli bir toplam sermaye tarafndan harekete geirilen emek miktarnn bir gstergesi olarak hizmet eder. Kullanlan deien sermayelerin byklklerindeki farklarla, bu nedenle, kullanlan emek-gc miktarndaki farkn bir gstergesi hizmetini grr. Eer, 100 sterlin haftada 100 iiyi belirtir ve 60 i-saatlik haftada 6.000 i-saatini temsil ederse, 200 sterlin 12.000, 50 sterlin yalnz 3.000 i-saatini temsil eder. Sermayenin bileimi sz ile biz, Birinci Ciltte de belirtildii gibi, aktif ve pasif ksmlar, yani deien ve deimeyen sermayeler arasndaki oran anlatmak istiyoruz. Bu balk altnda, ite bu iki oran szkonusu olmaktadr. Baz koullar altnda benzer etkiler yaratabildikleri halde, [sayfa 131] bunlar eit nemde deildirler. Birinci oran, teknik bir temele dayanr ve retici glerin belli bir
131
gelime aamasnda buna veri olarak baklmas gerekir. Belli miktarda rn, diyelim, bir gnde retmek ve bylece sylemeye gerek yoktur ki belli miktarda retim aracn, makineyi, hammaddeyi, vb. retken olarak tketmek, yani harekete geirmek iin, belli sayda ii ile temsil edilen belli bir miktarda emek-gcne gereksinme vardr. Belli sayda ii, belli miktarda retim aracna tekabl eder ve dolaysyla belli miktarda canl emek, retim aralarnda maddeleen belli bir emek miktarn karlar. Bu oran, btn ayr sanayi kollarnda raslansal olarak ayn ya da yaklak olabilirse de, farkl retim alanlarnda ve hatta ou kez bir ve ayn sanayiin eitli kollarnda byk lde farkldr. Bu oran, sermayenin teknik bileimini oluturur ve onun organik bileiminin gerek temelidir. Ne var ki, bu ilk orann, deien sermayenin, srf, emek-gcnn bir gstergesi ve deimeyen sermayenin ise, srf, bu emek gc tarafndan harekete geirilen retim aralar kitlesinin bir gstergesi olmas kouluyla, farkl sanayi kollarnda da ayn olmas olana vardr. rnein, bakr ve demir iiliinde baz iler, emek-gc ile retim arac kitlesi arasndaki orann ayn olmasn gerektirebilirler. Ama bakr demirden daha pahal olduu iin, deien ve deimeyen sermayeler arasndaki deer-ilikisi her iki halde de farkl ve dolaysyla, iki toplam sermayenin deer-bileimi de farkldr. Teknik bileim ile deer-bileimi arasndaki fark, her sanayi kolunda, sermayenin teknik bileimi deimedii halde, iki ksmnn deer-bantsnn deiebilirlii ve deer-bants ayn kalabildii halde teknik bileiminin deiebilirlii iinde kendini gsterebilir. Bu son durum, kukusuz, ancak, kullanlan retim aralar ile emekgc arasndaki orandaki deiikliin, bunlarn deerlerindeki zt bir deiiklik ile telafi edilmesi halinde olanakldr. Sermayenin deer-bileimi, teknik bileimi tarafndan belirlendii ve onu yanstt lde, sermayenin organik bileimi adn alr.20 Bu nedenle, deien sermaye szkonusu olduunda, biz, bunun, belli bir emek-gc miktarnn, belli sayda iinin ya da harekete geirilen belli miktarda canl emein gstergesi olduunu kabul ediyoruz. Bundan nceki ksmda grdmz gibi, deien sermayenin deer byklndeki bir deime, en sonunda, yalnzca, ayn emek kitlesinin daha yksek ya da dk bir fiyatndan baka bir eyi belirtmez. Ama, art-deer oran ile ignnn sabit ve belli bir i dnemi iin cretlerin veri diye kabul edildii burada, bu, szkonusu deildir. te yandan, deimeyen sermayenin byklndeki fark, ayn ekilde, belli miktarda [sayfa 132] bir emek-gc tarafndan harekete geirilen retim aralar kitlesinde bir deiikliin gstergesi olabilir. Ama bu, bir alanda harekete geirilen retim aralar ile bir dierinde harekete geirilen retim
20 Yukardaki konu, Birinci Cildin nc basksnda XXIII. Blmn banda, s. 628, [Kapital, Birinci Cilt, Yirmibeinci Blm, s. 650-651. -Ed.] ksaca gelitirilmi bulunuyor. lk iki bask bu pasaj iermedikleri iin burada yinelenmesi daha da gerekli oluyor. -..E.
132
aralar kitlesi arasndaki deer farkndan da ileri gelebilir. Bu yzden, her iki gr asnn da burada incelenmesi gereklidir. Ensonu, aadaki temel olgular da dikkate almak zorundayz: 100 iinin haftalk creti 100 olsun. Haftalk i-saati 60 olsun. Ayrca art-deer oran %100 olsun. Bu durumda iiler, bu 60 saatin 30 saatinde kendileri iin, 30 saatinde de kapitalistler iin bedavadan alrlar. Gerekte, 100 cret, ancak, 100 iinin 30 i-saatini ya da toplam 3.000 i-saatini temsil eder, oysa emekilerin alm olduklar teki 3.000 saat, 100 art-deerde ya da kapitalistin cebe indirdii krda maddelemitir. Bu nedenle 100 cret, 100 inin haftalk emeinin maddeletii deeri ifade etmemekle birlikte, gene de bu (ignnn uzunluu ile art-deer oran veri olduuna gre), bu sermayenin, 100 iiyi 6.000 i-saati iin harekete geirdiini belirtir. 100 sermaye nce bunu gsterir, nk harekete geirilen ii saysn haftada 1 = 1 ii, u halde 100 = 100 ii ile belirtmektedir; ve ikinci olarak, art-deer oran, %100 olarak belli olduuna gre, iilerden herbiri, kendi cretinin ierdii iin iki katn yapmakta ve bylece 1 ; yani yarm haftalk emeinin ifadesi olan creti, tam bir haftalk emei harekete getirir; tpk 100 sterlinin ancak 50 haftay ierdii halde 100 haftalk emei harekete geirmesi gibi. Bylece, cretlere yatrlm bulunan deien sermaye ile ilgili olarak ok nemli bir ayrm yapmak gerekir. cretlerin toplam, yani belli bir miktar maddelemi emek olarak deerini, harekete geirdii canl emek-kitlesinin srf bir gstergesi olarak deerinden ayrmak gerekir. Bu ikincisi daima maddeletirdii emekten daha byktr ve bu nedenle de, deien sermayenin deerinden daha byk bir deer tarafndan temsil edilir. Bu daha byk deer, bir yandan, deien sermaye tarafndan harekete geirilen ii says ile, te yandan da, bu iilerin harcadklar art-emek miktar ile belirlenir. Deien sermayeye bu adan baklmasndan u sonular kar: Bir A retim alanna yatrlan bir sermayede, toplam sermaye 700'n yalnzca 100' deien sermayeye, geriye kalan 600' deimeyen sermayeye, B retim alannda, 600' deien sermayeye ve yalnzca 100' deimeyen sermayeye yatrlm olsa, 700 miktarndaki A sermayesi yalnzca 100lk emek-gcn ya da daha nceki varsaymmzdaki deyimle 100 haftalk emei ya da 6.000 saatlik canl emei harekete geirdii halde, ayn miktardaki B sermayesi 600 haftalk emei ya da 36.000 saatlik canl emei harekete geirir. Adaki sermaye, bu durumda, 50 haftalk emee, ya da 3.000 saatlik art-emee elkoyduu halde, Bde ayn miktarda sermaye 300 haftalk emei ya da 18.000 saatlik art-emei elde etmi olur. Deien sermaye yalnz kendisinde somutlaan emein gstergesi deildir. Art-deer oran bilindiinde, o ayn zamanda, [sayfa 133] kendisinde somutlaann zerinde harekete geen emek miktarnn da, yani art-emein de gstergesidir. Emein smrlme younluu ayn kabul edildiinde, birinci halde kr = 100 : 700 = 1 : 7 = %142/7 ve ikinci
133
halde 600 : 700 = 6 : 7 = %855/7 ya da alt katlk bir kr oran olurdu. Bu durumda, krn kendisi gerekten alt kat daha byk, Ada 100 olmasna kar Bde 600 olurdu, nk ayn sermaye, alt defa fazla canl emei harekete geirmitir ve bu, ayn smr dzeyinde, alt kat art-deer, dolaysyla, alt kat kat demektir. Ama eer Aya yatrlan sermaye 700 olmayp 7.000 , Bye yatrlan ise yalnz 100 olsa ve her ikisinin de organik bileimi ayn kalsa idi, Adaki sermaye 7.000 sterlinin 1.000 sterlinini deien sermaye olarak kullanrd ve bu, 1.000 iinin haftada = 60.000 saatlik canl emei demekti, bunun da 30.000i art-emek olurdu. Gene de, Adaki sermayenin her 700 sterlini, Bdeki sermayenin ancak altda-biri kadar canl emei harekete geirecek, ve, dolaysyla ancak altda-biri kadar art-emek elde edecek ve ancak altda-biri kadar kr retecekti. Kr orann ele alacak olursak, Bde 600 : 700 ya da%855/7 olmasna karlk, Ada 1.000 : 7.000 = 100 : 700 = %142/7 olurdu. Eit miktarda sermayeler alnd halde, kr oranlar farkl olmaktadr, nk art-deer oranlar ayn olduu halde, harekete geirilen canl emek kitlelerinin farkl olmas nedeniyle, artdeer ve dolaysyla kr kitleleri farkl olmaktadr. Her iki retim alannda teknik koullar ayn olsa, ama kullanlan deimeyen sermayenin elerinin deeri, birinde dierinden daha byk ya da kk olsa, fiilen ayn sonucu elde ederiz. Her ikisinin de, deien sermaye olarak 100 yatrdn ve dolaysyla, ayn miktar makine ile hammaddeyi harekete geirmek iin haftada 100 ii altrdn kabul edelim. Ama makineler ile hammadde, Bde Adan daha pahal olsun. rnein, 100 deien sermaye, Ada 200 sterlinlik, Bde 400 sterlinlik deimeyen sermayeyi harekete geirsin. Ayn %100 art-deer oran ile, retilen art-deer her ikisinde de 100 sterlindir. u halde, her ikisinde de kr 100 sterline eittir. Ama, Ada kr oran = 100 : (200s + 100d) = 1 : 3 = %331/3, Bde ise 100 : (400s+ 100d) = 1 : 5 = %20dir. Gerekten de biz, eer her iki durumda da toplam sermayenin belli bir blnebilir ksmn seersek, Bnin her 100 sterlininde ancak 20 sterlinin ya da bete-birin deien sermayeyi, oysa Ada, her 100 sterlinde 331/ 'n ya da te-birin deien sermayeyi oluturduunu grrz. B, her 3 100 iin daha az kr retmektedir, nk, Adan daha az canl emei harekete geirmektedir. Kr oranlarndaki farkllk, bu durumda, artdeer kitleleri nedeniyle, bir defa daha, kendisini, yatrlan sermayenin her 100 birimi tarafndan retilen kr kitlelerindeki farkllk haline getirmektedir. Bu kinci rnek ile birinci arasndaki fark yalnzca udur: bu kinci durumda A ile B arasndaki eitlik, teknik temel ayn kalmak kaydyla, yalnzca ya Ada ya da Bde deimeyen sermayenin deerinde bir deime yaplmasn gerektirir. Ama birinci durumda, her iki retim [sayfa 134] alanndaki teknik bileim farkldr ve bir eitlik salanmas iin kknden deitirilmesi gereklidir.
134
eitli sermayelerin farkl organik bileimleri, demek oluyor ki, kendi mutlak byklklerinden bamszdr. nemli olan, daima, her 100 birimin ne kadarnn deien ve ne kadarnn deimeyen sermaye olduudur. Yzde olarak hesaplanan farkl byklkte sermayeler, ya da, bu durumda, ayn ey demek olan, ayn emek-zaman ve ayn smr derecesi ile i gren ayn byklkteki sermayeler, art-deer nedeniyle ok farkl miktarlarda kr retebilirler, nk farkl retim alanlarndaki sermayenin organik bileimindeki fark, kendi deien ksmnda, ve dolaysyla, harekete geirdii canl emek miktarnda ve bu nedenle de, ele geirdii art-emek niceliklerinde bir fark bulunduu anlamn tar. Ve bu art-emek, art-deerin ve dolaysyla da krn zdr. .arkl retim alanlarnda, toplam sermayenin eit ksmlar, eit olmayan art-deer kaynaklarn olutururlar ve art-deerin tek kayna canl emektir. Emein smr derecesi ayn kalmak zere, 100 birimlik bir sermayenin harekete geirdii emek kitlesi ve bunun sonucu olarak elkonulan art-emein miktar, bu sermayenin deien ksmnn byklne baldr. Yzde olarak bileimi, 90s + 10d olan bir sermaye, eer, ayn smr derecesi ile, 10s + 90d olan bir sermaye ile ayn miktarda art-deer ya da kr retiyorsa, art-deerin ve dolaysyla genellikle deerin, emekten bsbtn farkl bir kayna olmas gerekecei ve bu durumda, ekonomi politiin her trl rasyonel temelden yoksun kalaca gn gibi aktr. Eer biz her zaman, 1 sterlinin haftada 60 saat alan bir iinin haftalk creti, art-deer orannn %100 olduunu kabul edersek, bir iinin bir haftalk toplam deer-rnnn 2 olaca apaktr. Bu durumda on ii ancak 20 retecektir. Ve, bu 20 sterlinin 10 sterlini cretleri yerine koyacana gre, on ii, 10 sterlinden fazla art-deer retemeyecektir. te yandan, toplam rn 180 ve cretleri 90 tutan 90 ii, 90 tutarnda art-deer retecektir. Kr oran birinci halde bylece %10 ve dierinde %90 olacaktr. Eer bu byle olmasayd, deer ile art-deer, maddelemi emekten baka bir ey olurdu. .arkl retim alanlarnda yzde olarak ya da eit byklkte sermayeler olarak ele alnan sermayeler, deien ve deimeyen sermayelere farkl biimde blndkleri, eit olmayan niceliklerde canl emei harekete geirdikleri, farkl art-deerler ve dolaysyla farkl krlar rettikleri iin, art-deerin yzde olarak toplam sermayeye oranndan baka bir ey olmayan kr oran da farkl olmak zorundadr. imdi, farkl retim alanlarnda, yzde olarak hesaplanan sermayeler, yani eit byklkte sermayeler, eer, farkl organik bileimleri sonucu, eit olmayan krlar retiyorlarsa, buradan, farkl retim alanlarndaki eit olmayan krlarn kendi byklkleri ile orantl olamayacaklar ya da farkl retim alanlarndaki krlarn, bu alanlara yatrlan sermayelerin byklkleri ile orantl olmadklar sonucu kar, nk, eer kr, yatrlan sermayenin bykl ile pro rata byse idi bu, krlarn yzde olarak ayn olmas ve bylece
135
farkl retim alanlarndaki eit byklkte sermayelerin, deiik organik bileimlerine karn, eit kr oranlarna sahip [sayfa 135] olmalar anlamna gelirdi. Ancak, sermayenin organik bileiminin belli olduu ayn retim alannda ya da sermayenin organik bileiminin ayn olduu farkl retim alanlarnda kr miktarlar, yatrlan sermayelerin miktarlar ile doru orantldr. Eit olmayan sermayelere ait krlarn, bunlarn byklkleri ile orantl olduklarn sylemek, ancak, eit byklkte sermayelerin eit krlar salad ya da byklkleri ve organik bileimleri ne olursa olsun btn serma-yeler iin kr orannn ayn olduu anlamn tar. Bu savlar, metalarn, kendi deerleri zerinden satldklar varsaymna dayanldnda geerlidir. Bir metan deeri, eittir, ierdii deimeyen sermayenin deeri, art, kendisinde yeniden-retilen deien sermayenin deeri, art, bu deien sermayedeki art retilen art-deer. Art-deer oran ayn iken, bu art-deerin miktarnn, deien sermayenin miktarna bal olaca besbellidir. 100 birimlik bireysel bir sermayenin rnnn deeri, bir durumda, 90s + 10d + 10a = 110, dierinde, 10s + 90d + 90a = 190dr. Metalar deerleri zerinden satlyorsa, birinci rn 110a satlmtr ve bunun 10u art-deeri ya da karl denmeyen emei temsil eder; ikinci rn 190a satlmtr ve bunun 90' art-deeri ya da karl denmeyen emei temsil eder. eitli lkelerdeki kr oranlarnn karlatrlmasnda bu zellikle nemlidir. Diyelim, Avrupada bir lkede art-deer oran %100dr, yani ii, ignnn yansnda kendisi iin, teki yarsnda iveren iin almaktadr. Gene diyelim ki, Asyada bir lkede art-deer oran %25tir ve ii, ignnn bete-drdnde kendisi iin, bete-birinde iveren iin almaktadr. Avrupa lkesinde ulusal sermayenin bileimi 84s + 16d ve; daha az makine, vb. kullanlan ve belli bir srede, belli miktarda emek-gcnn, nispeten daha az miktarda hammaddeyi retken olarak tkettii Asyadaki lkede ise 16s + 84d olsun. Bu durumda u hesap elde edilir. Avrupadaki lkede rnn deeri = 84s + 16d + 16a = 116; kr oran = 16 : 100 = %16. Asyadaki lkede rnn deeri = 16s + 84d + 21a = 121; kr oran =%21. u halde, Asya lkesinde art-deer oran, Avrupa lkesindekinin drtte-biri olduu halde, kr oran Avrupadakine gre %25ten daha byktr. Carey, Bastiat gibileri ve tutti quanti, tam bunun tersi bir sonuca ularlard. Yeri gelmiken belirtelim, ulusal kr oranlar, ou kez, farkl ulusal art-deer oranlarna dayanr. Ama biz, bu blmde, ayn art-deer oranndan doan, eit olmayan kr oranlarn karlatryoruz. Sermayelerin organik bileimlerindeki farklar ve bu nedenle farkl emek kitleleri ve dolaysyla dier koullar ayn kalmak zere eitli retim alanlarnda ayn byklkte sermayelerin harekete geirdikleri
136
farkl art-emek kitleleri dnda, kr oranlar iin baka bir eitsizlik kayna daha vardr. Bu, farkl retim alanlarnda sermayenin farkl [sayfa 136] devir dnemlerine sahip olmasdr. Biz, Drdnc Blmde, dier koullar eit olmak zere, ayn organik bileimdeki sermayelerin kr oranlarnn, bunlarn devir dnemleri ile ters orantl olduklarn grm bulunuyoruz. Gene biz, farkl devir srelerinde devreden ayn deien sermayelerin, farkl miktarlarda yllk art-deer rettiini de grm bulunuyoruz. Demek ki, devir dnemlerindeki farkllk, farkl retim alanlarndaki eit byklkteki sermayelerin, eit dnemlerde, eit krlar retmemesinin ve dolaysyla, bu farkl alanlardaki kr oranlarnn farkl olmasnn baka bir nedeni oluyor. Ne var ki, sermayenin bileimindeki sabit ve dner sermaye orann ilgilendirdii kadaryla, bu, kendi iinde kr orann en ufak ekilde etkilemez. Bu, kr orann, ancak, bileimdeki bu farkn, deien ve deimeyen ksmlar arasndaki farkl oranla ayn olmas ve bylece kr oranndaki farkn, sabit ve dner sermayeler arasndaki farkl orandan deil, bu farktan ileri gelmesi halinde etkiler; bir dier durumda ise, eer sermayenin sabit ve dner ksmlar arasndaki farkl oran, belli bir krn gerekleecei devir dneminde bir farka yolaar ise gene kr orann etkilemi olur. Sermayelerin, sabit ve dner sermayelere farkl oranlarda blnmeleri halinde bu, doal olarak, daima devir dnemini etkiler ve bunda farkllklara neden olur. Ama bu, ayn sermayelerin belli krlar gerekletirdikleri devir dneminin farkl olduu anlamna gelmez. rnein, A, rnnn daha byk bir ksmn, hammaddeye, vb. evirmek zorunda kald halde, B, ayn makineleri, vb. daha uzun sre kullanabilir ye daha az hammaddeye gereksinme duyabilir, ama hem A ve hem de B, retimde bulunduklar srece sermayelerinin bir ksmn bir eye balam olurlar; birisi hammaddeye, yani dner sermayeye, dieri makinelere, vb., ya da sabit sermayeye balam durumdadr. A, srekli olarak sermayesinin bir ksmn, meta-biiminden para-biimine ve bundan da tekrar hammadde biimine evirir, oysa B, sermayesinin bir ksmn daha uzun bir sre byle bir evirmeye bavurmakszn emek arac olarak kullanmaya devam eder. Her ikisinin de ayn miktarda emek altrmas halinde, bunlar, yl boyunca, deerleri eit olmayan rn kitleleri satacaklar, ama her iki rn kitlesi de eit miktarlarda art-deer ierecek ve yatrlan tm sermaye zerinden hesaplanan kr oranlar, bu sermayelerin, sabit ve dner ksmlarnn bileimleri ile devir dnemleri farkl olduu halde ayn olacaktr. Devir dnemleri farkl olduu halde her iki sermaye de eit srelerde eit krlar gerekletirecektir.21
21 Drdnc Blmden kan sonuca gre, yukardaki anlatmdan doru bir biimde, ancak, A ve B sermayeleri kendi deerlerine gre farkl bileimde olduklar zaman geerlidir, ama deien blmlerinin yzdeleri, devir dnemlerine orantldr, yani devir saylarna ters orantldr. A sermayesinin yle bir bileimi olduunu varsayalm: 20, sabit + 70, dner, ve bylece 90s + 10d = 100. %100 bir art-deer oranyla, 10d bir devirde 10a retir, bu, bir devir iin %10 bir kr
137
Devir [sayfa 137] dnemindeki farklln kendisinin, belli bir srede belli bir sermaye tarafndan ele geirilen ve gerekletirilen art-emek kitlesini etkilemesi dnda bir nemi yoktur. Bu nedenle, sabit ve dner sermayeye farkl bir biimde blnme, zorunlu olarak, kendisi de farkl bir kr oranna yolaacak olan farkl bir devir dnemi anlamna gelmiyorsa, kr oranlarnda bu gibi bir fark olduunda, bunun, sabit ve dner sermayenin farkl bir oranda olmasndan deil, bu farkl orann daha ok, kr orann etkileyen devir dnemlerindeki bir eitsizlii belirtmesi olgusundan ileri gelecei apaktr. Buradan u sonu kmaktadr ki, deimeyen sermayenin sabit ve dner ksmlar bakmndan eitli retim kollarnda farkl bir bileimde olmas, kendi bana kr oran zerinde etkili deildir, nk, bu konuda belirleyici olan, deien sermayenin deimeyen sermayeye orandr; deimeyen sermayenin deeri ve dolaysyla da bunun deien sermayeye gre byklnn, kendisini oluturan ksmlarn sabit yada dner nitelikte olmas ile hi bir ilikisi yoktur. Bununla birlikte, ou kez yanl sonulara gtrr sabit sermayenin nemli lde byk olduu durumlarda, bu, yalnzca, retimin geni lekte olduunu, dolaysyla, deimeyen sermayenin, deien sermayeyi epeyce atn ya da, bu sermayenin altrd canl emek-gcnn, kulland retim arac kitlesine gre kk olduunu ifade ettii grlebilir. Bylece biz, farkl sanayi kollarnda, sermayelerinin organik bileimlerindeki farklara ve belirli snrlar iersinde bunlarn farkl devir dnemlerine bal olarak farkl kr oranlar bulunduunu; devir srelerinin ayn olduu kabul edildiinde, krlarn, sermayelerin byklkleri ile orantl olduklarn ve dolaysyla, eit byklkteki sermayelerin, eit srelerde eit krlar salayaca yasasnn (genel bir eilim olarak), artdeer oran ayn olsa bile, ancak, organik bileimleri ayn olan sermayelere uygulanacan gstermi bulunuyoruz. Bu sylenenler, btn incelemelerimizde esas alnan varsayma, yani metalarn deerleri zerinden satldklar varsaymna dayanldnda geerlidir. te yandan, hi kuku yoktur ki, ze ilikin olmayan, raslantya bal ve birbirlerini telafi eden ayrlklar dnda, eitli sanayi kollarnda ortalama kr oranndaki farkllklar gerekte varolmad gibi, btn kapitalist retim sistemi ortadan kalkmadka da varolamaz. u halde, yle grnyor ki, burada deer teorisi, fiili sre ile, gerek retim grngs ile badamamaktadr ve bu nedenle de bu grngy anlamaya almaktan vazgemek, yerinde olacaktr. Bu cildin Birinci Ksmndan u sonu kmaktadr ki, farkl retim alanlarndaki rnlerin maliyet-fiyatlar, retimleri iin yatrlm bulunan
oran salar. Sermaye B = 60, sabit + 20, dner, dolaysyla 80s + 20d = 100 olsun. 20d, yukardaki art-deer oran zerinden, bir devirde, 20a retir, bu da bir devirde = %20 bir kr oran salar ki, Ann iki katdr. Ama A, ylda iki kez, B ise yalnzca bir kez devir yaparsa, o zaman 2 x 10 da ylda 20, getirir, ve her ikisi iin de yllk kr oran ayndr, yan %20dir. -. E.
138
sermayelerin byklkleri eit ise, bu sermayelerin organik bileimleri farkl olsa bile eittir. Deien ve deimeyen sermayeler arasndaki ayrm, maliyet-fiyatnda kapitalistin gznden kamaktadr. retimi iin, 100 yatrmak zorunda olduu bir meta, bu miktar ister [sayfa 138] 90s + 10d ya da 10s + 90d eklinde yatrm olsun, ona bu kadar paraya malolur. Her iki halde de bu meta ona 100 sterline mal olmutur; ne bir kuru fazla, ne de bir kuru eksik, retilen deerler ve art-deerler ne kadar fark ederse etsin, farkl retim alanlarndaki eit sermayeler iin maliyet-fiyatlar ayndr. Maliyet fiyatlarndaki bu eitlik, ortalama bir krn olumasna araclk eden sermaye yatrmlar arasndaki rekabet iin temel tekil eder. [sayfa 139]
139
DOKUZUNCU BLM
GENEL BR KR ORANININ OLUMASI (ORTALAMA KR ORANI) VE META DEERLERNN RETM .YATLARINA DNMES
SERMAYENN organik bileimi, herhangi belli bir zamanda u iki koula baldr: birincisi, kullanlan emek-gc ile kullanlan retim arac arasndaki teknik bantya; ikincisi, bu retim aralarnn fiyatna. Bu bileimin, grdmz gibi, yzde oranlara dayanlarak incelenmesi gerekir. Biz, 4/5i deimeyen ve l/5i deien sermayeden oluan bir sermayenin organik bileimini 80s + 20d forml ile ifade ediyoruz. Bu karlatrmada, ayrca, art-deer orannn deimedii de varsaylmtr. Bu geliigzel seilen bir oran, diyelim %100 olsun. 80s + 20d bileimindeki sermaye, bu durumda 20a kadar bir art-deer retir ve bu da, toplam sermaye zerinden %20 bir kr oran verir. Bu sermayenin rnnn gerek deerinin bykl, deimeyen sermayenin sabit ksmnn byklne ve sabit sermayeden anma ve eskime yoluyla rne geen ksma baldr. Nevar ki, bu durumun, kr oran ve u halde bu inceleme zerinde hi bir etkisi bulunmad iin srf kolaylk olsun diye, deimeyen sermayenin, her yerde, bu sermayelerin yllk rnne ayn ekilde ve btnyle aktarldn varsayacaz. Bundan baka, farkl retim alanlarnda sermayelerin bir ylda, kendi deien ksmlarnn bykl ile orantl olarak ayn miktarlarda art-deer gerekletirdiini de varsayacaz. Bu nedenle imdilik, devir srelerindeki deiiklikler tarafndan bu bakmdan dourabilecekleri fark bir yana brakacaz. Bu
140
nokta daha sonra ele alnacaktr. imdi be ayr retim alan alalm ve bunlarn herbirinde sermayenin organik bileimi yle olsun:
[sayfa 140]
Sermayeler I. 80s+20d II. 70s + 30d III. 60s + 40d IV. 85s+ 15d V. 95s+ 5d
Art-Deer Oran %100 %100 %100 %100 %100
Art-Deer 20 30 40 15 5
rnn Deeri 120 130 140 115 105
Kr Oran %20 %30 %40 %15 %5
Burada, ayn smr derecesinin olduu farkl retim alanlarnda, bu sermayelerin farkl organik bileimlerine tekabl eden epeyce farkl kr oranlar olduunu gryoruz. Bu be retim alanna yatrlan sermayelerin toplam = 500; bunlarn rettikleri art-deer toplam -110; bunlarn rettikleri metalarn toplam deeri = 610. Bu 500 deerindeki sermayeyi tek bir sermaye ve Iden Ve kadar sermayeleri, bunu oluturan ksmlar olarak (rnein, bir pamuklu fabrikasnda, taraklama, eirmeye hazrlama, eirme ve dokuma blmlerinde, deimeyen sermayenin deien sermayeye oran farkl olan, ama ortalama orannn ancak fabrikann btn iin hesaplanmas gerekli) kabul edersek, 500 byklnde bu sermayenin ortalama bileimi = 390s + 110a, ya da yzde olarak = 78s + 22d olur. 100 deerinde sermayelerin her birisine toplam sermayenin bete-biri gzyle baklrsa, bunlardan bir tanesinin bileimi bu ortalama 78s + 22d bileime eit olur; her 100 iin ortalama 22 art-deer olacaktr; demek ki, ortalama kr oran = %22, ve en sonu bu 500 tarafndan retilen toplam rnn her bete-birinin fiyat = 122 olacaktr. yleyse, yatrlan toplam sermayenin her bete-birinin rnnn 122den satlmas gerekecektir. Ama, tamamen yanl sonulardan kanmak iin, btn maliyet-fiyatlarnn = 100 kabul edilmemesi gerekir. Bileimi 80s + 20d, art-deer oran = %100 olan 100 byklndeki sermaye I tarafndan retilen metalarn toplam deeri, deimeyen sermayenin tamamnn yllk rne girmesi kouluyla = 80s + 20d + 20a = 120 olur. imdi bu durum, baz koullar altnda baz retim alanlarnda grlebilir. Ama, s : d = 4 : 1 orannn olduu yerlerde bu durum pek olamaz. Bu nedenle bizim, farkl sermayelerin her 100' tarafndan retilen deerleri karlatrrken, bunlarn, snin, sabit ve dner ksmlar bakmndan farkl bileimde olmalarna bal olarak farkllk gstereceklerini ve bu farkl sermayelerin herbirinin sabit ksmlarnn, duruma gre yava ya da hzl deer kaybna urayacaklarn bylece de rne, eit srelerde, kendi deerlerinin eit olmayan miktarlarn aktaracaklarn akldan karmamamz gerekir. Ama bu, kr oran iin nemli deildir. 80snin
141
yllk rne 80, 50 ya da 5 kadar bir deer aktarmasnn ve [sayfa 141) dolaysyla yllk rnn = 80s + 20d + 20a = 120; ya da 50s + 20d + 20a =90, veya 5s + 20d + 20a = 45 olmasnn bir nemi yoktur; btn bu durumlarda, rnn deerinin, maliyet-fiyatndan fazlal = 20 olur ve kr orannn hesaplanmasnda hepsinde bu 20, 100 byklndeki sermayeye oranlanr. u halde, sermaye Iin kr oran, her durumda %20dir. Bunu daha da ak hale getirmek iin, deimeyen sermayenin farkl ksmlarnn, ayn be sermayenin rnnn deerine aadaki ekilde girdiini kabul ediyoruz: imdi eer biz tekrar Iden Ve kadar sermayeleri tek bir toplam
Sermayeler I. 80 s +20 d II. 70 s +30 d III. 60 s +40 d IV. 85 s +15 d V. 95 s +5 d 390 s +110 d 78 s +22 d Artdeer Oran 100% 100% 100% 100% 100% --Artdeer 20 30 40 15 5 110 22 Kr Oran 20% 30% 40% 15% 5% 110% 22% Harcanan s 50 51 51 40 10 --Metalarn Deeri 90 111 131 70 20 --Maliyet .iyat 70 81 91 55 15 ---
Toplam Ortalama
sermaye olarak dnrsek, bu durumda da, yine, bu be sermayenin toplamnn bileiminin= 500 = 390s + 110d olduunu, bylece, ayn ortalama bileimi = 78s + 22d elde ettiimizi ve ayn ekilde ortalama art-deerin = 22 kaldn grrz. Bu art-deeri, Iden Ve kadar sermayeler arasnda eit ekilde blecek olursak aadaki meta-fiyatlarm elde ederiz:
Sermayeler I. 80s+20d II. 70s+30d III. 60s+40d IV. 85s+15d V. 95s+5d Art- Metalarn Metalarn Metalarn .iyat Deer Deeri Maliyet .iyat 20 90 70 92 30 111 81 103 40 131 91 113 15 70 55 77 5 20 15 37 Kr .iyatn Oran Deerden Sapmas 22% +2 22% -8 22% -18 22% +7 22% +17
Birlikte alndnda metalar deerlerinin, 2 + 7 + 17 = 26 zerinde ve 8 + 18 = 26 altnda satlmlar ve bylece, fiyatn deerden sapmas, art-deerin eit olarak blnmesi ya da yatrlan sermayenin her 100 [sayfa 142] birimi iin 221ik ortalama krn, Iden Ve kadar metalarn herbirinin maliyet-fiyatlarna eklenmesi yoluyla dengelenmi olur. Metalarn bir ksm kendi deerleri zerinde satld halde, dier ksm ayn oranda olmak zere deerlerinin altnda satlm olur. Ve, metalarn an-
142
cak byle fiyatlarla satlmasdr ki, Iden Ve kadar olan sermayeler iin kr orannn, bu sermayelerin farkl organik bileimde olmalarna karn yine de eit olarak %22 olmasn salar. .arkl retim alanlarnda, eitli kr oranlarnn ortalamalarnn bulunarak bu farkl retim alanlarndaki maliyet-fiyatlarna eklenmesiyle elde edilen fiyatlar, retim-fiyatlarn meydana getirirler. Bunlar, nkoul olarak, genel bir kr orannn varln gerektirdii gibi, bu da gene, her bireysel retim alanndaki kr oranlarnn, kendi bana alndnda, daha nce, bir o kadar ortalama kr oranna indirgenmi olmasn ngrr. Bu zel kr oran = a : Snin her retim alannda, bu kitabn Birinci Ksmnda olduu gibi, metalarn deerlerinden kartlm olmalar gerekir. Byle bir karma olmakszn, genel kr oran (ve dolaysyla metalarn retim-fiyat) bo ve anlamsz bir kavram olarak kalr. u halde, bir metan retim-fiyat, maliyet-fiyat ile buna genel kr oranna uygun olarak yzde eklinde, eklenen krn toplamna ya da baka bir deyile, maliyet-fiyat ile ortalama krn toplamna eittir. .arkl retim kollarna yatrlm bulunan sermayelerin farkl organik bileimleri nedeniyle ve dolaysyla belli byklkteki bir toplam sermaye, iersinde, deien sermayenin sahip bulunduu farkl yzdeye bal olarak eit byklkte sermayelerin ok farkl miktarlarda emei harekete geirmesi nedeniyle, bu sermayeler, ok farkl niceliklerde art-emee elkoymu olurlar ya da ok farkl niceliklerde art-deer retirler. Buna uygun olarak, eitli retim kollarnda egemen olan kr oranlar kken olarak ok farkldr. Bu farkl kr oranlar, rekabet aracl ile, btn bu farkl kr oranlarnn ortalamas olan tek bir genel kr oranna eitlenirler. Organik bileimi ne olursa olsun belli bir byklkteki bir sermayeye bu genel kr oran uyarnca isabet eden kra, ortalama kr denir. Bir metan, kendi maliyet-fiyat ile, retimi srasnda yatrlm bulunan (yalnzca tketilmi olan deil) toplam sermaye zerinden, devir koullar gereince, yllk ortalama krdan kendisine den payn toplamna eit olan fiyatna, bu metan retim-fiyat denir. rnein, 100' sabit sermaye olan 500lk bir sermaye alalm ve bunun %l0u 400lk dner sermayenin bir devri srasnda ypranm ve anm olsun. Bu devir dnemindeki ortalama kr % 10 olsun. Bu durumda, bu devir srasnda yaratlan rnn maliyet-fiyat, anma iin l0s, art 400 (s + d) dner sermaye = 410, ve retim-fiyat, 410 maliyet-fiyat, art (500 zerinden %10 kr) 50 = 460 olur. Demek oluyor ki, eitli retim alanlarndaki kapitalistler, metalarn satmakla, bunlarn retimlerinde tketilen sermayenin deerini geri almakla birlikte, bunlar, kendi alanlarnda, bu metalarn retimleri ile [sayfa 143] yaratlm olan art-deeri ve dolaysyla kr elde etmi olmazlar. Onlarn elde etmi olduklar ey, yalnzca, tek-dze olarak datldnda, btn retim alanlarnda toplumsal sermaye tarafndan belli bir srede retilen toplam toplumsal art-deer ya da krdan toplam toplumsal
143
sermayenin her kesrine den pay miktarndaki art-deer ve dolaysyla krdr. Yatrlm bulunan bir sermayenin her 100 birimi, bileimi ne olursa olsun, bir ylda ya da herhangi bir srede, her 100 biriminin payna, ayn dnemde, toplumsal sermayenin n ksmna den kadar kr getirir. Kr szkonusu olduu srece, eitli kapitalistlerin durumu, krn, aralarnda her 100 birime gre blnd hisse senetli bir irketteki hisse sahipleri gibidir; bylece, bireysel kapitalistler bakmndan krlar, burada, herbirisinin toplam giriime yatrd sermaye miktarna gre, yani btn olarak toplumsal retimdeki yatrmna, hisse saysna gre deiir. Demek ki, metalarn fiyatnda, bu metalarn retimi srasnda tketilen sermaye elerini yerine koyan ksm, ve dolaysyla, bu tketilen sermaye-deerin tekrar satn alnmas iin harcanmas gereken ksm, yani bu metalarn maliyet-fiyat, tamamyla, kendi retim alanlarndaki sermaye yatrmna baldr. Ama metalarn fiyatndaki teki e, bu maliyet-fiyatna eklenen kr, belli bir retim alannda, belli bir sermaye tarafndan, belli bir srede retilen kr miktarna bal deildir. Bu, toplumsal retime yatrlan toplam toplumsal sermayenin kesirli bir ksm olarak, belli bir srede her bireysel sermayeye ortalama olarak den kr kitlesine baldr.22 Bir kapitalist, metalarm, retim-fiyatna satt zaman, bu nedenle, bunlarn retiminde tketilen sermayenin deerine orantl bir para elde eder ve toplam toplumsal sermayede kesirli bir ksm olarak yatrd sermayeye orantl bir kr salar. Kapitalistin maliyet-fiyatlar belirlidir. Ama, bunlara eklenen kr, yatrlan sermayenin her 100 birimi iin basit bir ortalama olarak, kapitalistin zel retim alanndan bamszdr. Yukardaki rnekte, Iden Ve kadar olan be ayr yatrmn da tek bir kiiye ait olduunu varsayalm. Metalarn retiminde, Iden Ve kadar her ksmda yatrlan her 100 birim sermaye iin tketilen deien ve deimeyen sermaye miktar bilinebilir ve Iden Ve kadar, metalarn deerinin bu ksm, sylemeye gerek yoktur ki, bunlarn fiyatlarnn bir ksmn oluturur, nk, en azndan bu fiyat, sermayenin yatrlan ve tketilen ksmlarnn yerlerine konulmas iin gereklidir. Bu maliyetfiyatlar, demek ki, Iden Ve, her snf meta iin farkl olabilir ve bu nedenle de, sahibi tarafndan farkl olarak saptanabilir. Iden Ve kadar, retilen farkl miktarlarda art-deer ya da kr bakmndan, bunlara, kapitalist, pekala, yatrd toplam sermaye zerinden kr gzyle bakabilir ve bylece her 100 birime krn belli kesirli bir ksm derdi. u halde, Iden Ve eitli ksmlarda retilen metalarn maliyet-fiyatlar farkl [sayfa 144] olurdu; ama bunlarn sat fiyatlarnn, her 100 birim sermayeye eklenen krdan elde edilen ksm, btn bu metalar iin ayn olurdu. Iden Ve metalarn toplam fiyatlar, bu yzden, bunlarn toplam deerlerine, yani Iden Ve maliyet-fiyatlarnn toplam, art, Iden Ve retilen art22
Cherbuliez Richesse ou Pouvret, Paris 1841, s.71-72. -Ed.
144
deer ya da krlarn toplamna eit olurdu. u halde bu, Iden Ve metalarda somutlam olan gemi ve yeni harcanm emein toplam miktarnn para-ifadesi olabilirdi. Ve ayn ekilde, toplumda retilen btn metalarn retim-fiyatlarnn toplam btn retim kollarnn hepsi bunlarn deerlerinin toplamna eittir. Bu ifade, kapitalist retim sisteminde, retken sermayenin elerinin kural olarak piyasadan satn alnd, bu nedenle de, bunlarn fiyatlarnn, zaten gerekletirilmi bulunan krn ierdii ve dolaysyla kendisinde bulunan kr ile birlikte, o sanayi kolundaki retim-fiyatm da ierdii, bylece, bir sanayi kolundaki krn, bir dierinin maliyet-fiyatna girdii olgusu ile eliiyor gibi grnr. Ama eer biz, tm lkenin metalarnn maliyet-fiyatlarnn toplamn bir yana, art-deer ya da kr toplamlarn te yana koymu olsaydk, bu hesabn doru olmas gerekecei besbellidir. rnein, bir A metan alalm. Bunun maliyet-fiyat, Bnin, Cnin, Dnin, vb. krlarn ierebilir; tpk Bnin, Cnin, Dnin, vb. maliyet-fiyatlarnn, Ann krlarn ierebilecei gibi. imdi, biz hesabmz yaparken, Ann kr, kendi maliyet-fiyatnda ierilmi olmayaca gibi, Bnin, Cnin, Dnin, vb. krlar da bunlarn maliyet-fiyatlarnda ierilmez. Hikimse kendi krn, kendi maliyet-fiyatna katmaz. Bu nedenle, eer n kadar retim alan olsa, ve bunlarn herbiri k tutarnda kr salam olsa, bunlarn toplam maliyet-fiyat = m - nk olurdu, Bu hesap btnyle ele alndnda grrz ki, bir retim alanndaki krlar, bir dierinin maliyet-fiyatna getii iin, bunlar bu nedenle son-rnn toplam fiyatnn eleri olarak hesaba katlmlardr ve kr tarafnda bir ikinci kez grnmeleri olanakszdr. Eer bunlardan birisi hesabn bu yannda gene de grnmekte ise, bunun tek nedeni, szkonusu metan kendisinin bir son-rn olmas ve retim-fiyatnn, bir baka metan maliyet-fiyatna gememesidir. Eer bir metan maliyet-fiyat, retim aralarnn reticilerinin krlarn temsil eden bir k miktarn ieriyor ve eer bu maliyet-fiyatna bir kr = k1 ekleniyor ise, toplam kr K = k+ k1 olur. Kr temsil eden ksmlar dikkate alnmakszn bir metan toplam maliyet-fiyat, demek ki, onun kendi maliyet-fiyat, eksi K olur. Bu maliyet-fiyatna m dersek, m + k = m + k + k1 olaca aktr. Birinci Kitapta (Kap. VII, 2, s. 211/ 203) art-deeri incelerken, bir sermayenin rnnn, sanki bunun bir ksmnn yalnz sermayeyi yerine koyuyor, teki ksmnn ise yalnz artdeeri temsil ediyormu gibi ele alnabileceini grmtk. Bu yaklam, toplumun toplam rnne uygularken, baz dzeltmeler yapmamz [sayfa 145] gerekiyor. Topluma btn ile bakarken, diyelim ketenin fiyatnda yer alan kr iki kez grnemez hem keten bezinin fiyatnn bir ksm olarak ve hem de ketenin kr olarak ortaya konamaz. Art-deer ile kr arasnda, diyelim Ann art-deeri, Bnin deimeyen sermayesine getii srece bir fark olamaz. Bununla birlikte, metalarn deeri iin, ierdikleri emein karlnn denmi ya da
145
denmemi olmasnn hi bir nemi yoktur. Bu, yalnzca, Ann artdeerinin karln Bnin dediini gsterir. Ann art-deerinin, toplam hesaba iki kez girmesi olanakszdr. Ama arada u fark vardr: Belli bir rnn, diyelim B sermayesinin rnnn fiyatnn, Bde gerekleen art-deerin Bnin rnlerinin fiyatna eklenen krdan byk ya da kk olabilmeleri nedeniyle, bu rnn deerinden farkl olmas dnda, ayn durum, B sermayesinin deimeyen ksmn tekil eden ve dolayl olarak da, iilerin yaam gereksinmeleri olmas nedeniyle deien ksmn da oluturan metalar iin de geerlidir. Sermayenin deien ksmn ilgilendirdii kadaryla, bunun kendisi, maliyet-fiyat, art, art-deer, u halde burada, maliyetfiyat, art, kra eittir ve bu kr, yine, temsil ettii art-deerden daha byk ya da daha kk olabilir. Deien sermayeye gelince, ortalama gnlk cret, gerekte daima, iilerin yaam gereksinmelerini retmek iin almak zorunda olduklar saatte retilen deere eittir. Ne var ki, bu saatlerin says da, yaam gereksinmelerinin retim-fiyatlarnn bunlarn deerlerinden gsterdii sapma nedeniyle kesinliini yitirir. Gene de bu, daima, bir metan ok az art-deer tamasna karn, bir dierinin ok fazla tamasna gelir dayanr ve bylece, retim-fiyatlarnn tad deerlerdeki sapmalar birbirlerini yokederler. Kapitalist retimde genel yasa, ancak ok karmak ve yaklak biimde egemen bir eilim ve srekli dalgalanmalarn hi bir zaman kesinlikle belirlenemeyen ortalamas olarak iler. Genel kr oran, belli bir sre, diyelim bir yl iin yatrlm olan her 100 birim sermayeye ait eitli kr oranlarnn ortalamas alnmak suretiyle belirlendiine gre, bundan, farkl sermayelerin farkl devir dnemlerinin yaratt farkn da ortadan kalkt sonucu kar. Ne var ki, bu farklar, ortalamas genel kr orann veren, eitli retim alanlarndaki farkl kr oranlar zerinde kesin bir rol oynar. Ortalama kr orannn olumas ile ilgili daha nceki rneimizde, her retim alanndaki sermayeyi = 100 diye kabul etmi ve bunu, yzde olarak kr oranlarndaki fark ile, eit miktarlarda sermayeler tarafndan retilen metalarn deerlerindeki fark gstermek iin yapmtk. Ama sylemeye gerek yoktur ki, her retim alannda retilen gerek art-deer miktar, yatrlan sermayelerin byklne baldr, nk her retim alanndaki sermaye bileimi bellidir. Gene de, belli bir retim alanndaki gerek kr oran zerinde, yatrlan sermayenin 100, ya da n defa 100 yada xn defa 100 olmasnn bir etkisi yoktur. Toplam kr ister 10 : 100, ister 1.000 : 10.000 olsun, kr oran gene %10dur. [sayfa 146] Bununla birlikte, eitli retim alanlarnda kr oranlar, deien sermayenin toplam sermayeye olan oranna bal olarak, bu alanlarda retilen pek ok farkl miktarlardaki art-deer ya da kr ile farkl olaca iin, toplumsal sermayenin 100 birimine ait ortalama krn ve u halde ortalama ya da genel kr orannn, eitli alanlara yatrlm bulunan
146
sermayelerin byklkleri uyarnca ok farkl olacaklar aktr. A, B, C, D diye drt sermaye alalm. Hepsi iin art-deer oran = %100 olsun. Toplam sermayenin her 100 birimi iin deien sermaye, Ada 25, Bde 40, Cde 15 ve Dde 10 olsun. Bu durumda, toplam sermayenin her 100 birimi Ada 25, Bde 40, Cde 15 ve Dde 10 art-deer ya da kr salar. Bunlarn toplam 90 eder bu drt sermaye ayn byklkte olsalar, ortalama kr oran 90/4 ya da %22 olurdu. Ama toplam sermayeler u ekilde olsa: A = 200, B = 300, C = 1.000, D = 4.000. Bu durumda retilen krlar, srasyla = 50, 120, 150 ve 400 olurdu. Bu, drt sermayenin toplam 5.500 iin 720 bir kr ve %131/11 ortalama bir kr oran ederdi. retilen toplam deerin kitleleri, A, B, C, Dye yatrlm bulunan, toplam sermayelerin byklklerine bal olarak deiiklik gsterir. Ortalama bir kr orannn oluumu, bu nedenle, eitli retim alanlarndaki farkl kr oranlarnn basit bir ortalamasn elde etme sorunu olmaktan ok, bu ortalamann oluumunda bu farkl kr oranlarnn sahip olduu nispi arlk sorunudur. Ne var ki, bu, her alana yatrlan sermayenin nispi byklne ya da her alana yatrlan sermayenin toplam toplumsal sermayenin ne kadarn tekil ettiine baldr. Toplam sermayenin daha byk ya da daha kk bir ksmnn, daha yksek ya da daha dk bir kr oran retmesine bal olarak, doal olarak ok byk bir fark olacaktr. Ve bu da gene, toplam sermayeye oranla deien sermayenin nispeten kk ya da byk olduu, retim alanlarna ne kadar sermaye yatrldna baldr. Bu, tpk, farkl faiz oranlar ile, diyelim yzde 4, 5, 6, 7 vb. ile eitli miktarlarda sermayeleri bor veren bir tefecinin elde ettii ortalama faize benzer. Elde edecei ortalama oran tamamen, bu farkl faiz oranlarnn herbirine gre ikaz ettii sermaye miktarna bal olacaktr. Genel kr oran, demek ki, iki etmen tarafndan belirlenir: 1) .arkl retim alanlarndaki sermayelerin organik bileimi ve bylece, bireysel alanlardaki farkl kr oranlar ile. 2) Toplam toplumsal sermayenin, bu farkl alanlardaki dalm ve bylece, her zel alana, bu alanda egemen olan belli kr oran zerinden yatrlm bulunan sermayenin nispi bykl, yani her bireysel retim alannn, toplam toplumsal sermayeden ald nispi pay ile. Birinci ve kinci Ciltlerde biz yalnz metalarn deerlerini inceledik. imdi bir yandan, maliyet-fiyat, bu deerin bir ksm olarak ayrlm bulunuyor, te yandan da, metalarn retim-fiyat, kendi dnm biimi iersinde gelimi bulunuyor. [sayfa 147] Ortalama toplumsal sermayenin bileimi, diyelim 80s + 20d ve yllk art-deer oran a = %100 olsun. Bu durumda, 100 deerinde bir sermaye iin ortalama yllk kr = 20 ve genel yllk kr oran %20 olur. 100lk bir sermayenin ylda rettii metalarn maliyet-fiyat ne olursa olsun, bunlarn retim-fiyat m + 20 olacaktr. Sermaye bileiminin =
147
(80 - x)s + (20 + x)d olduu retim alanlarnda, fiilen retilen art-deer ya da bu alanda retilen yllk kr 20 + x, yani 20den byk olacak ve retilen metalarn deeri = m + 20 + x, yani m + 20den byk olacak ve retilen metalarn deeri = m + 20 + x, yani m + 20den byk, ya da bunlarn retim-fiyatndan byk olacaktr. Sermaye bileiminin = (80 + x)s + (20 - x)d olduu alanlarda, ylda retilen art-deer ya da kr = 20 - x, ya da 20den kk olacak ve dolaysyla metalarn deeri m + 20 - x, m + 20 olan retim-fiyatndan daha az olacaktr. Devir dnemlerindeki olas farkllklar dnda, metalarn retim-fiyatlar, yalnz, bileimin raslansal olarak 80s + 20d olduu alanlarda kendi deerlerine eit olur. Her belirli retim alannda, emein toplumsal retkenliindeki zgl gelime, belli miktarda bir emek tarafndan, u halde, belli sayda emeki tarafndan belli bir ignnde harekete geirilen retim aralar kitlesinin ne kadar byk ve dolaysyla, belli miktarda retim arac iin gerekli-emek miktarnn ne kadar kk olduuna bal olarak deiir, daha yksek ya da daha dk olur. Bu nedenle ortalama toplumsal sermayeden, yzde olarak daha byk deimeyen ve daha kk deien sermaye ieren sermayelere, yksek bileimli sermayeler ve, tersine, bileimindeki deimeyen sermaye ortalama toplumsal sermayeye gre nispeten daha kk, deien sermaye ise nispeten daha byk olan sermayelere, dk bileimli sermayeler denilmektedir. En sonu, bileimi ortalama toplumsal sermayenin bileimine eit olan sermayelere, ortalama bileimli sermayeler diyoruz. Ortalama toplumsal sermayenin bileimi yzde olarak 80s + 20d olsa, bileimi 90s + 10d olan bir sermaye, toplumsal ortalamadan yksek, bileimi 70s + 30d olan bir sermaye ise toplumsal ortalamadan dktr. Genel bir deyile, e ve f deimeyen byklkler ve e + f = 100 olmak zere, eer ortalama toplumsal sermayenin bileimi = es + fd ise, (e + x)s + (f - x)d forml, yksek bileimli, (e - x)s + (f + x)d forml, dk bileimli bireysel bir sermayeyi ya da sermayeler topluluunu temsil eder. Ortalama bir kr oran saptandktan ve ylda bir devir yaptklar kabul edildikten sonra, bu sermayelerin ilevlerini ne ekilde yerine getirdikleri, aadaki sralamada, gsterilmektedir; burada l, ortalama kr oran %20 olan ortalama bir bileimi temsil etmektedir. I. 80s + 20d + 20a. Kr oran = %20. rnn fiyat = 120. Deer = 120. II. 90s + 10d + 10a. Kr oran = %20. rnn fiyat= 120. Deer= 110. [sayfa 148] III. 70s + 30d + 30a. Kr oran = %20. rnn fiyat = 120. Deer = 130. Sermaye n tarafndan retilen metalarn deeri, demek ki, bunlarn retim-fiyatndan kk, IIIn metalarnn retim-fiyat, kendi deerlerinden kk; ve yalnz sermaye Ide, bileimin, toplumsal ortalama ile raslansal olarak ayn olduu retim kollarnda, deer ile retim-fiyat
148
eit olur. Ne var ki, bu koullarn herhangi zel bir duruma uygulanmasnda, s ile d arasndaki oranda grlen sapmann, teknik bileimdeki bir farktan ok, deimeyen sermaye elerinin deerindeki bir deimeden ileri gelip gelmediine dikkat etmek gerekir. Bu sylenenler, her halde, metalarn maliyet-fiyatlarnn belirlenmesi ile ilgili ilk varsaym deiiklie uratmaktadr. Biz, balangta, bir metan maliyet-fiyatnn, retiminde tketilen metalarn deerine eit olduunu varsaymtk. Ne var ki, alc iin, belli bir metan retim-fiyat, onun maliyet-fiyatdr ve bu nedenle dier metalarn fiyatlarna, maliyetfiyat olarak geebilir. retim-fiyat, bir metan deerinden farkl olabilecei iin, bu retim-fiyatm ieren bir baka metan maliyet-fiyat, onun toplam deerinin, metan retiminde tketilen retim aralarnn deerinden gelen ksmnn zerinde ya da altnda olabilir. Maliyet-fiyatnn bu deiiklie uram anlamn unutmamak ve belli bir retim alannda retilmi olan bir metan maliyet-fiyatnn, retiminde tketilen retim aralarnn deeri ile eit grlmesi halinde daima bir yanlma olaslnn bulunduunu aklda tutmak gerekir. Bizim bu incelememiz, bu noktann daha yakndan aratrlmasn gerektirmemektedir. Gene de, bir metan maliyet-fiyatnn, daima, o metan deerinden kk olduu dorudur. nk, bir metan maliyet-fiyat, retiminde tketilen retim aralarnn deerinden ne kadar farkl olursa olsun, gemiteki bu hatann kapitalist iin bir nemi yoktur. Belli bir metan maliyet-fiyat, veri olan ve kapitalistimizin retiminden bamsz bulunan kesin bir kouldur, oysa kapitalistin retiminin sonucu olan ey, art-deeri ve dolaysyla, metan maliyet-fiyatnn zerinde bir deer fazlaln ieren bir metadr. Dier btn amalar iin, bir metan maliyet-fiyat, deerinden kktr nermesi, imdi, bir metan maliyet-fiyat retim-fiyatndan kktr nermesi eklinde deimitir. retim-fiyatnn, deere eit olduu toplam toplumsal sermaye bakmndan, bu nerme, daha nceki nerme ile, yani maliyet-fiyatnn deerden kk olduu nermesi ile zdetir. Ve bu nerme, bireysel retim alanlar iin deiiklie uramakla birlikte, toplam toplumsal sermaye szkonusu olduunda, bu sermayenin rettii metalarn maliyet-fiyatnn bunlarn deerlerinden kk olduu ya da toplumsal metalarn toplam kitlesi szkonusu olduunda bunlarn maliyet-fiyatnn, bunlarn deeri ile zde olan retim-fiyatlarndan kk olduu temel gerei daima geerlidir. Bir metan maliyet-fiyat, yalnz bu metan ierdii karl denmi emek miktarn belirtir, oysa bu metan deeri, bu metan ierdii, karl denmi ve [sayfa 149] denmemi btn emei belirtir. retim-fiyatnda ise, karl denmi emek ile, belli bir retim alan iin kendi denetimi dndaki koullar tarafndan belirlenen karl denmeyen bir emek miktarnn toplam szkonusudur. Bir metan retim-fiyatn ifade eden, m + k forml, yani maliyet-fiyat, art, kr; imdi daha kesinlikle, k = mk (k, genel kr orann
149
gsterir) ile ifade edilir. u halde, retim-fiyat = m + mk'dr. Eer, m = 300 ve k = %15 ise retim-fiyat m + mk = 300 + 300 (15 : 100), yani 345tir. Belli bir retim alannda metalarn retim-fiyat, byklk olarak deiebilir: 1) Bu retim alannda metalarn deeri ayn kald (bunlarn retiminde eskisi gibi ayn miktarda billurlam ve canl emek harcand) halde, genel kr oran olarak deiirse. 2) Genel kr oran ayn kald halde, bu retim alannda, teknik deiiklikler ya da bu alandaki deimeyen sermayenin elerini oluturan metalarn deerinde bir deime olmas sonucu bir deer deimesi varsa. 3) Ensonu, yukarda sz edilen iki durum bir arada meydana gelirse. Bireysel retim alanlarndaki fiili kr oranlarnda, greceimiz gibi, srekli byk deiiklikler olmasna karn, genel kr orannda gerek bir deime, olaanst ekonomik olaylarn istisnai bir biimde yarattklar bir ey olmadka, ok uzun bir dneme yaylan ve genel kr orannda bir deiiklik meydana getirmek zere birbirlerini kararl ve dengeli hale getirmeleri epeyce zaman alan bir dizi dalgalanmalarn gecikmi etkileridir. Btn ksa dnemlerde (piyasa-fiyatlarndaki dalgalanmalarn tamamen dnda) retim-fiyatlarndaki bir deiiklik, bu yzden, daima prima facie, metalarn deerlerindeki fiili deiikliklere, yani bunlarn retimleri iin gerekli toplam emek-zaman miktarndaki deiikliklere balanabilir. Ayn deerlerin srf para-ifadelerindeki deiikler, haliyle burada hi dikkate alnmamtr.23 te yandan, toplam toplumsal sermaye asndan, bu sermayenin rettii metalarn deerinin (ya da para olarak ifade edildiinde bunlarn fiyatnn) = deimeyen sermayenin deeri + deien sermayenin deeri + art-deer olduu aktr. Emein smr derecesinin deimedii kabul edilirse, art-deer kitlesi ayn kald srece, ya deimeyen ya deien sermayenin ya da her ikisinin deerinde bir deiiklik olmadka, dolaysyla S ve bylece,genel kr orann temsil eden a/S deimedike, kr oran deiemez. Demek ki, bu durumlarn herbirinde, genel kr orannda bir deime, deimeyen ya da deien sermayenin ya da her ikisinin elerini oluturan metalarn deerinde bir deime olduu anlamn tar. [sayfa 150] Ya da, emein smr derecesi deitii zaman, metalarn deeri ayn kald halde genel kr oran deiebilir. Ya da, emein smr derecesi ayn kaldnda, genel kr oran, emek-srecindeki teknik deiikliklerin sonucu olarak, deimeyen ser23 Corbet, An lnquiry into the Causes and Modes of the Wealth of Individuals, London 1841 -Ed. s. 174.
150
mayeye oranla kullanlan emek miktarnda bir deime olduu zaman deiebilir. Ne var ki, bu gibi teknik deiiklikler daima kendilerini, imdi retimleri eskisine gre daha fazla ya da az emei gerektiren metalarn deerlerindeki bir deimede gsterirler ya da byle bir deiiklik ile birlikte ortaya karlar. Art-deer ile krn, kitleleri asndan zde olduklarn Birinci Ksmda grm bulunuyoruz. Ama, kr oran, daha ilk bata srf farkl bir hesaplama biimi gibi grnen art-deer oranndan daha balangta ayrdr. Ne var ki, bu, ayn zamanda gene daha balangta art-deerin gerek kkeninin bir esrar perdesi arkasnda saklanmasna yardm eder, nk, art-deer oran ayn kald halde, kr oran ykselebilir ya da debilir ve bunun tersi alabilir, nk kapitalist, pratikte yalnzca kr oran ile ilgilidir. u da var ki, byklk fark, art-deerin kendisi ile kr arasnda deil, yalnz kr oran ile art-deer oran arasndadr. Kr orannda, art-deer toplam sermayeye gre hesapland ve toplam sermaye onun standart ls olarak alnd iin, art-deer toplam sermayeden kyormu, bu sermayenin btn ksmlarndan ayn ekilde douyormu gibi grnr ve bylece, deimeyen ve deien sermaye arasndaki organik fark, bu kr kavram iersinde kaybolur. Kr klna brnen art-deer, fiilen kendi kkenini yadsr, kendi niteliini yitirir ve tannmaz hale gelir. Bununla birlikte, imdiye dein kr ile art-deer arasndaki ayrm yalnzca nitel bir deiiklie ya da biim deiikliine uyguland, oysa art-deerle kr arasndaki bu ilk deime aamasnda gerek bir byklk fark olmayp, bu fark, yalnz, kr oran ile art-deer oran arasnda vardr. Genel kr oran ve bylece de, eitli retim alanlarna yatrlm bulunan sermayenin veri olan byklne tekabl eden bir ortalama kr saptanr saptanmaz, durum deiir. O zaman, belli bir retim alannda fiilen retilen art-deerin ve dolaysyla krn, bir metan sat fiyatnn ierdii kr ile ayn olmas ancak bir raslant olur. Demek ki, kural olarak, yalnz art-deer oran ve kr oran deil, art-deer ve kr da farkl byklklerdir. Belli bir smr derecesinde, belli bir retim alannda retilen art-deer kitlesi, bu durumda, toplumsal sermayenin toplam ortalama kr ve dolaysyla genellikle kapitalist snf iin, belli bir retim dalnda i gren bireysel kapitalist iin olduundan daha nemlidir. Bu, bireysel kapitalist iin,24 kendi dalnda retilen art-deer miktar, ortalama kr dzenledii srece ve [sayfa 151] lde nemlidir. Ama bu, onun arkasnda olup biten, gremedii, anlayamad ve aslnda onu ilgilendirmeyen bir sretir. eitli retim alanlarnda yalnzca kr oran ile art-deer oran arasnda deil kr ile art-deer arasndaki fiili byklk fark, imdi krn gerek
24 cret indirimleri, tekel fiyatlar, vb. yoluyla, fazladan geici bir kr elde etme olasln biz haliyle imdilik bir yana brakyoruz. .. E.
151
nitelii ile kkenini, yalnz, bu konuda kendisinin kandrmada zel bir kar olan kapitalistin deil, emekinin gznden de btnyle gizler. Deerlerin retim-fiyatlarna dnmesi deerin kendisinin belirlenmesi iin gerekli temeli gizlemeye hizmet eder. Ensonu, yalnzca, art-deerin kra dnmesi, metan deerinde kr oluturan ksm, maliyet-fiyatn oluturan ksmdan ayrdettii iin, deer kavramnn, bu nemli anda kapitalistin gznden kamas doaldr, nk o, metaya giren toplam emei deil, toplam emein, yalnz canl ya da cansz retim aralar biiminde karln dedii ksmn grmekte ve bylece, elde ettii kr, ona, metan zndeki deerin dnda bir eymi gibi grnmektedir. Kendi zel retim alan asndan, maliyet-fiyatna eklenen krn, fiilen, kendi retim alan iersindeki deer oluumunun snrlar tarafndan deil de, tamamen d etkilerle belirlenmesi, imdi bu dnceyi tamamen dorular, glendirir ve deimez hale getirir. Bu i ilikinin ilk kez burada aa vurulmas; bu zamana kadar ekonomi politiin, bunu izleyen Drdnc Kitapta greceimiz gibi deerin belirlenmesi iini temel olarak alkoyabilmek iin, ya kendisini, artdeer ile kr ve bunlarn oranlar arasndaki ayrmlardan zorla soyutlamas, ya da bu grngde gze arpan farkllklara sarlabilmek iin, bu deer belirlenmesini ve onunla birlikte de, bilimsel yaklamdan geriye kalan ne varsa hepsini bir yana brakmas olgusu teorisyenlerin dtkleri bu karklk, rekabet savanda gz kararm, bunun ardndaki grnglere inebilme yeteneinden btnyle yoksun pratik kapitalistin, d grnn ardnda bu sreci nasl zn ve i yapsn kavramakta ne derece aciz kalacan en iyi ekilde ortaya koyar. Kr orannn ykselmesi ve dmesi ile ilgili olarak Birinci Ksmda ortaya konulan btn yasalar, gerekte, u ikili anlam tar: 1) Bir yandan bunlar, genel kr oran yasalardr. Kr orann ykselmesine ya da dmesine yolaan bir yn farkl nedenler karsnda, btn bu sylenenlerden sonra, genel kr orannn her gn deimek zorunda olduu sanlabilir. Ne var ki, bir retim alanndaki bir hareket bir baka alandaki hareketle telafi edilir, bunlarn etkileri birbirleriyle kesiir ve birbirlerini felce uratrlar. Bu dalgalanmalarn ensonunda nerede toplanacaklarn daha sonra inceleyeceiz. Ama bunlar yava hareket ederler. Bireysel retim alanlarndaki dalgalanmalarn birden ortaya klar, ok sayda ve farkl srede olmalar, bunlarn ortaya k sralarna gre birbirlerini telafi etmelerine yolaar, fiyatlarda bir dmeyi bir ykselme ve bir ykselmeyi bir dme izler ve bylece bunlar mevzii, yani bireysel alanlar iersinde snrl kalrlar. En sonu, eitli mevzii dalgalanmalar birbirlerini ntralize ederler. Her bireysel retim alannda [sayfa 152] deiiklikler, yani genel kr oranndan sapmalar olur; bunlar, bir yandan, belli bir srede birbirlerini telafi ederler ve bylece genel kr oran zerinde herhangi bir etkileri olmaz, te yandan da, ezamanl dier mevzii dalgalanmalar ile dengelendikleri iin, genel kr oran zerinde
152
etkide bulunamazlar. Genel kr oran, yalnz, her alandaki ortalama kr oran ile belirlenmeyip, toplam toplumsal sermayenin farkl bireysel alanlar arasnda dalm ile de belirlendii ve bu dalm srekli deitii iin, bu da genel kr orannda deiikliin baka bir devaml nedeni olur. Ne var ki bu, bu hareketin kesintisiz oluu* ve ok ynll nedeniyle, kendi kendisini en fazla felce uratan bir deime nedenidir. 2) Her retim alannda, bir dalgalanmann, genel kr orann etkilemek ve dolaysyla mevzii olmaktan teye bir nem tamak zere zaman kazanmak iin, ykselme ya da dmeyi izleyen yeteri kadar kararl hale gelmeden nce, bu alann kr orannn iersinde uzun ya da ksa bir sre dalgalanabilecei bir aralk vardr. Bu kitabn Birinci Ksmnda gelitirilen kr oran yasalar, ayn ekilde, bu yer ve zaman snrlar iersinde geerliliklerini korumaktadrlar. Art-deerin kra ilk dnm ile ilgili teorik anlay, yani bir sermayenin her parasnn ayn ekilde kr getirecei,25 pratik bir olguyu ifade eder: Bir sanayi sermayesinin bileimi ne olursa olsun, ister drttebiriyle billurlam emei, drtte-yle canl emei ya da ister drtteyle billurlam emei, drtte-biriyle canl emei harekete geirsin, ister bir durumda tekisine gre kat art-emek emsin ya da artdeer retsin, emein smr derecesi ayn olmak ve bireysel farkllklar bu bireysel farkllklar, her iki halde de, biz, tm retim alannn ortalama bileimini ele aldmz iin ortadan kalkar bir yana braklmak zere her iki durumda da ayn kr salar. Dar grl bireysel bir kapitalist (ya da, her bireysel retim alanndaki btn kapitalistler), krnn, srf kendi altrd emekten ya da kendi retim alanndan gelmediine, hakl olarak inanr. Kendi kr orann ilgilendirdii kadaryla, bu, olduka dorudur. Ama bu krn ne lde, emein, toplam toplumsal sermaye, yani btn kapitalist meslektalar tarafndan topluca yaplan smrs ile gerekletii, bu i bant, bireysel kapitalist iin tam bir srdr; burjuva teorisyenleri, ekonomi politikiler imdiye dein bu srr aydnlatmadklar iin kapitalistin bu bilgisizlii daha da katmerlenmitir. Emek tasarrufu yalnz, belli bir rn retmek iin gerekli emekten deil, altrlan ii saysnda da yaplacak tasarrufu ve daha fazla billurlam emek (deimeyen sermaye) kullanmak, ekonomik adan yaplacak en salam ilem gibi grnr ve bunun genel kr oran ile ortalama kr zerinde en ufak bir etkisi olmayaca sanlr. yi ama, retim iin gerekli-emek miktarnda yaplacak bir azaltmann, kr zerinde [sayfa 153] hi bir etkisi olmayaca kabul edildiine gre, nasl olup da canl emek krn tek kayna olacaktr? stelik, belli koullar altnda canl emek, en azndan bireysel kapitalist iin kr artrmann en yaln kayna
Malthus Principles of Political Economy, 2. ed., London 1836, s. 268 -Ed. * zgn metinde kesintiye urad Unterbrochenheit. Marxn elyazmalarndan dzeltilmitir. -Ed.
25
153
olarak grnmektedir. Belli bir retim alannda, maliyet-fiyatnn, deimeyen sermayenin deerini temsil eden ksmnda bir ykselme ya da dme olduunda, bu ksm, dolamdan gelir ve daha balangta bym ya da klm olarak, metan retim srecine geer. te yandan, ayn sayda iinin, ayn srede daha fazla retimde bulunmas ve bylece, ii says ayn kald halde, belli miktardaki metan retimi iin gerekliemek miktarnn deimesi halinde, maliyet-fiyatnn, deien sermayenin deerini temsil eden ksm ayn kalabilir, yani toplam rnn maliyet-fiyatna ayn miktarda katkda bulunur. Ama, toplamlar, toplam rn meydana getiren bireysel metalarn herbirisi, daha fazla ya da daha az emei (karl denmi ve dolaysyla da denmemi emei) paylarlar ve dolaysyla, bu emek iin yaplan daha byk ya da daha kk harcamay, yani cretlerin daha byk ya da daha kk ksmm paylarlar. Kapitalistin dedii toplam cret ayn kalr, ama her meta bana hesaplandnda cret farkl olur. Demek oluyor ki, metan maliyet-fiyatnn bu parasnda bir deime szkonusudur. Bireysel bir metan maliyet-fiyat (ya da, ola ki, belli byklkte bir sermaye tarafndan retilen metalar toplamnn maliyet-fiyat) ister kendi deerinde, ister kendisini oluturan elerin deerindeki deiiklikler nedeniyle ykselse ya da dm olsa, ortalama kr, diyelim %10 ise, gene %10 kalr. Gene de, bireysel bir metan bu %10u, kabul ettiimiz bu gibi deer deiiklikleri ile bireysel bir metan maliyet-fiyatnda meydana gelen byklk deimesine bal olarak, ok farkl nicelikleri temsil edebilir.26 Deien sermayeyi ilgilendirmesi bakmndan en nemlisi budur, art-deerin kayna olduu ve bununla, kapitalistin servet biriktirmesi arasndaki ilikiyi gizleyen her ey, tm sistemin bir esrar perdesine brnmesine hizmet ettii iin durum daha da kabalar ya da kapitaliste yle grnr: 100 sterlinlik bir deien sermaye, diyelim 100 iinin haftalk cretini temsil eder. Eer bu 100 ii, belli bir emek-zamannda, 200 para meta retse ve bu 200Sye eit olsa, bu bir para metan, 1 S, maliyet-fiyat -maliyet-fiyatnn deimeyen sermaye tarafndan eklenen ksmndan ayr olarak 100 = 200S olduu iin, 100 : 200 = 10 ilin olur. imdi emein retkenliinde bir deiiklik olduunu kabul edelim. Diyelim iki katna ksn; bylece ayn sayda ii, imdi eskiden 200 S retmek iin geen srede, iki defa 200S retecektir. Bu durumda (maliyet-fiyatnn yalnz cretlerden oluan ksm dikkate alndnda) 1 S = 100 : 400 = 5 ilindir, nk imdi 100 = 400Sdir. [sayfa 154] retkenlik yarya dm olsa, ayn emek ancak = 200, : 2 retirdi, nk, 100 = 200, : 2, 1 S = 200 : 200 = 1 sterlindir. Metalarn retimi iin gerekli emek-zamanndaki deiiklikler, u halde, bunlarn deerlerindeki
26 Corbet An Inquiry into the Causes and Modes of the Wealth of Individuals, London 1841, s. 20. -Ed
154
deiiklikler, demek ki, maliyet-fiyat ve dolaysyla retim-fiyat bakmndan, ayn cret karlnda, ayn emek-zamannda retilen metalarn miktarnn byklne ya da kklne bal olarak, daha fazla ya da az metalarn karl olarak ayn cretin farkl bir biimde dalmndan ibaretmi gibi grnr. Burada kapitalistin ve dolaysyla ekonomi politikinin grd ey, karl denen emein metan her parasna den ksmnn, emein retkenlii ile deitii ve gene, her parann deerinin de buna gre farkl olduudur. Bunlarn gremedikleri ey ise, ayn eyin, herbir metan ierdii karl denmemi emek iin de geerli olduudur; ortalama kr, fiilen, ancak, bireysel kapitalistin retim alannda emilmi bulunan karl denmemi emek tarafndan raslansal olarak belirlendii iin, bunu fark etmek daha da gleir. Metalarn deerlerinin, ierdikleri emekle belirlendikleri olgusu bize kendisini ancak ite byle, incelikten yoksun ve saf biim ierisinde sezdirir.
[sayfa 155]
155
ONUNCU BLM
GENEL KR ORANININ REKABET YOLUYLA ETLENMES PYASA-.YATLARI VE PYASA-DEERLER ARTI-KR
BAZI retim kollarnda kullanlan sermaye bizim, ortalama ya da vasat diye tanmlayabileceimiz bir bileime sahiptir; yani bunlarn bileimi, toplam toplumsal sermayenin ortalam ile ayn, ya da neredeyse ayndr. Bu retim alanlarnda retim-fiyat, retilen metan deerinin para olarak ifadesinin tamamen ya da neredeyse ayndr. Matematik bir snra ulamann eer baka bir yolu olmasayd, bu bir snr olabilirdi. Rekabet, toplumsal sermayeyi eitli retim alanlar arasnda ylesine taksim eder ki, her alandaki retim-fiyatlar, ortalama bileime sahip bu alanlardaki retim-fiyatlarnn modeline gre ekil alr, yani bunlar = m + mk, (maliyet-fiyat, art, ortalama kr oran ile maliyet-fiyatnn arpmna eit) olurlar. Ne var ki, bu ortalama kr oran, kr ile art-deerin de ayn olduu, ortalama bileimli alanlarda, yzde olarak gsterilen krdan baka bir ey deildir. u halde, btn retim alanlarnda kr oran ayndr, nk, ortalama sermaye bileimine sahip retim alanlarndaki ortalamaya gre eitlenmitir. Dolaysyla, btn retim alanlarndaki krlar toplamnn, art-deerler toplamna eit olmas gerekir ve toplam toplumsal rnn retim-fiyatlarnn toplam, bu rnn toplam deerine eittir. Ama uras da aktr ki, farkl bileimli retim alanlar arasndaki dengenin, bunlar, ortalama bileime sahip alanlar ile eitleme eiliminde olmas ve tamamen ya da yaklak olarak toplumsal ortalamaya getirmesi gerekir. Ortalama bileime azok yaklak bileimli alanlar arasnda da, gene eitlemeye doru, ideal ortalamay, yani gerekte mevcut
156
olmayan bir ortalamay aramaya doru bir eilim, yani bu ideali bir lt olarak almaya doru bir eilim vardr. Bu ekilde, retim-fiyatlarn, deerin yalnzca deimi biimleri yapma ya da kr, srf art-deerin ksmlar haline getirmek iin zorunlu olarak bir eilim egemen olmaktadr. Bununla birlikte, bunlar, her zel retim alannda retilen artdeerle orantl olarak deil, daha ok, her alanda kullanlan sermayenin kitlesi ile orantl olarak datlmtr ve bylece bileimi ne olursa olsun kitleleri eit olan sermayeler, toplam toplumsal sermaye tarafndan retilen toplam art-deerden eit byklkte paylar alrlar. Ortalama ya da ortalamaya yakn bileimli sermayelerde retimfiyat, demek ki, deerle ayn ya da neredeyse ayn ve kr da, bu sermayelerce retilen art-deerle ayndr. Bileimleri ne olursa olsun, dier btn sermayeler, rekabetin basks altnda bu ortalamaya doru gelme eilimindedir. Ama ortalama bileimli sermayeler, ortalama toplumsal sermaye gibi ayn ya da yaklak olarak ayn yapya sahip olduklar iin, rettikleri art-deer ne olursa olsun, btn sermayeler, kendi metalarnn fiyatlarnda kendi art-deerlerini gerekletirmekten ok, ortalama kr, yani retim-fiyatlarn gerekletirme eilimini tarlar. te yandan, ortalama bir krn ve dolaysyla genel bir kr orannn meydana geldii her yerde bu ne ekilde meydana gelirse gelsin bu ortalama krn, toplam, art-deerin toplamna eit olduu ortalama toplumsal sermaye zerinden salanan krdan baka bir ey olamayaca da sylenebilir. Ayrca, bu ortalama krn maliyet-fiyatlarna eklenmesiyle elde edilen krlar, retim-fiyatlarna dnm deerlerden baka bir ey olamazlar. Baz belli retim alanlarndaki sermayelerin, herhangi bir nedenle, eitlenme srecine tabi olmamalar hi bireyi deitirmi olmaz. Bu durumda ortalama kr, toplumsal sermayenin, eitlenme srecine giren ksm zerinden hesaplanr. Ortalama krn, farkl retim alanlarnda, eitli niceliklerdeki sermayelerin, kendi byklkleri orannda saladklar art-deerin toplam kitlesinden baka bir ey olamayaca da aktr. Kapitalistlerin payna den metalarn ve parann toplam kitlesi iinde temsil edilen karl denmi canl ya da cansz emek gibi gerekleen, karl denmemi toplam emek ve bu toplam kitledir. Gerekten g sorun udur: genel kr orannn bir k noktas olmayp bir sonu olduu ortada iken, krlarn bir genel kr oran iersinde eitlenmesi nasl olmaktadr. nce, metalarn, deerlerinin, diyelim para cinsinden belirlenmesinin, ancak bunlarn deiiminin bir sonucu olabilecei apaktr. Bu nedenle, eer biz byle bir deer belirlenmesini kabul edecek olursak, buna, bir meta-deerin bir baka meta-deer karlnda fiilen deiilmesinin bir sonucu gzyle bakmamz gerekir. Ama metalarn kendi gerek deerleri zerinden bu deiimleri nasl gerekleiyor? [sayfa 157] nce, farkl retim alanlarndaki btn metalarn, kendi gerek
[sayfa 156]
157
deerleri zerlerinden satldklarn varsayalm. Bunun sonucu ne olur? Yukardaki varsayma gre, eitli retim alanlarnda ok farkl kr oranlar egemen olacaktr. Bu, metalarn kendi deerleri zerinden mi satld (yani, ierdikleri deerlerle orantl ve kendi deerlerine tekabl eden fiyatlarla deiilmeleri) ya da bunlarn satlarnn, kendi retimleri iin yatrlm bulunan eit sermaye kitleleri iin eit krlar salayacak fiyatlar zerinden mi satld, prima facie, tamamen farkl iki sorundur. Eit olmayan miktarlarda canl emek kullanan sermayelerin, eit olmayan miktarlarda art-emek rettikleri olgusu, en azndan, smr derecesi ile art-deer orannn belli lde ayn olduu ya da bunlardaki mevcut farklarn gerek ya da sanal (konvansiyonel) telafi ilkeleri ile eitlendikleri varsaymn ngrr. Bu da, emekiler arasnda rekabeti ve bunlarn bir retim alanndan dierine srekli g etmesi yoluyla eitliin salanmasn varsayar. Byle bir genel art-deer oran dier btn ekonomik yasalar gibi buna da bir eilim olarak baklmaktadr teorik basitletirme amacyla varsaylm bulunmaktadr. Ama gerekte bu, ngilterede tarm iilerine ait iskan yasalar gibi, azok yerel farkllklara yolaan pratik srtmeler ile u ya da bu lde engellenmi olsa bile, kapitalist retim tarznn gerek bir ncldr. Ama teorik olarak, kapitalist retime zg yasalarn, kendi saf biimleri iersinde iledikleri varsaylmtr. Gerekte ise, ancak yaklak bir durum vardr; ne var ki, kapitalist retim tarz ne kadar fazla gelimi ve daha nceki ekonomik koullarn artklar ile ne derece az bozulmu ve karm ise bu yaklaklk o kadar byk olur. Btn glk, metalarn, yalnzca basit metalar olarak deil, toplam art-deer kitlesinden kendi byklkleri ile orantl ya da eit byklkte olduklar takdirde eit miktarda pay talep eden sermayelerin rnleri olarak deiilmeleri olgusundan ileri gelir. Ve bu talebin, belli bir zaman aralnda, belli bir sermaye tarafndan retilen metalara ait toplam fiyat tarafndan karlanmas gerekir. Ne var ki, bu toplam fiyat, yalnzca bu sermaye tarafndan retilen bireysel metalarn fiyatlarnn toplamdr. Konuya u adan yaklarsak punctum saliens* en iyi biimde ortaya kacaktr: Diyelim, emekilerin kendileri kendi retim aralarna sahiptir ve kendilerine ait metalar birbirleriyle deimektedirler. Bu durumda bu metalar, sermayenin rnleri olmayacaktr. Bu eitli emek aralar ile hammaddelerin deeri, farkl retim alanlarnda harcanan emeklerin teknik niteliklerine bal olarak deiecektir. Ayrca, bunlarn kullandklar retim aralarnn deerlerinin farkl olmas dnda, belli bir metan bir saatte, bir dierinin bir gnde, vb., yaplyor olmasna bal olarak, belli bir miktar emek iin buralarda farkl miktarlarda retim arac gerekecektir. Bir de, farkl emek younluklarndan vb.,. ileri gelen
* Sorunun z. -.
158
telafiler hesaba katlarak, emekilerin, eit ortalama bir sre altklarn varsayalm. Byle bir durumda, iki emekinin her ikisi de, nce, kendi masraflarn tketileni retim aralarnn maliyet-fiyatlarn kendi gnlk almalarnn rn olan metalarda yerine koyacaklardr. Bu masraflar, kendi emeklerinin teknik niteliine bal olarak deiecektir. Sonra, her iki emeki de eit miktarlarda yeni deer yani retim aralarna katm olduklar ign yaratm olacaklardr. Bu deer, kendi cretleri ile art-deeri ierecek ve bu art-deer, kendi gerekli gereksinmeleri karlandktan sonra geriye kalan art-emei, temsil eden art-deeri, her halkrda kendisine ait olan rn kapsayacaktr. Kapitaliste sylemek gerekirse, her ikisi de ayn cretleri ve ayn kr, ya da, diyelim, on saatlik bir ignnn rn ile ifade edilen ayn deeri alacaklardr. Ama her eyden nce, bunlarn metalarnn deerleri farkl olacaktr. rnein, meta Ide, tketilen retim aralarna tekabl eden deer ksm, meta IIden daha byk olabilir. Ve, btn olas farkllklar hesaba katmak zere, biz hemen, meta Iin meta IIden daha fazla canl emek emdiini ve dolaysyla, retilmesi iin daha fazla emek-zamann gerektirdiini kabul edebiliriz. Bu nedenle, meta I ve IInin deerleri ok farkldr. Bunun gibi, belli bir srede I ve IIdeki emekilerin harcadklar emein rnn temsil eden metalarn deerlerinin toplam da farkldr. Biz eer kr orann, art-deerin, yatrlan retim aralarnn toplam deerine oran diye kabul edersek, I ve IIye ait kr oranlar da nemli lde deiecektir. retim srasnda I ve II tarafndan bir gnde tketilen ve cretlerin yerini tutan temel geim aralar, burada, yatrlm bulunan retim aralarnn, genellikle deien sermaye denilen ksmn olutururlar. Ama eit alma dnemlerine ait art-deerler, I ve II iin ayn olacak, ya da daha dorusu, I ve IInin herbirisi, bir gnlk iin rnnn deerini elde ettikleri iin her ikisi de, yatrlm bulunan deimeyen elerin deeri dldkten sonra, eit byklkte deerler elde ederler ve bu eit deerlerin bir ksmna, retim srasnda tketilen temel geim aralarnn karl, dier ksmna ise bu karl aan art-deer gzyle baklabilir. Eer emeki Iin harcamalar daha byk ise bunlar bu deimeyen ksm yerine koyan metann deerinin daha byk bir blm ile karlanrlar ve bu yzden o, rnnn toplam deerinin daha byk bir ksmn, bu deimeyen ksmn maddi elerine tekrar evirmek zorunda kalr, oysa emeki II bunun iin daha az almakla birlikte, ayn oranda daha az bir miktar tekrar evirmek durumunda bulunur. Bu koullar altnda demek ki, kr oranlarndaki farkn hi bir nemi kalmyor; tpk bugn cretli emeki iin, kendisinden szdrlan art-deer miktarnn hangi kr oran ile ifade edildiinin bir nemi bulunmamas; ve tpk, uluslararas ticarette, eitli ulusal kr oranlarndaki farkn, meta deiiminde bir nemi olmamas gibi. Demek oluyor ki, metalarn deerleri ya da yaklak olarak deerleri zerinden deiimleri, belli bir kapitalist gelime dzeyini gerekti[sayfa 158]
159
ren, [sayfa 159] retim-fiyatlar zerinden deiimlerine gre ok daha dk bir gelime dzeyini gerektirir. eitli metalarn fiyatlar birbirine gre balangta ne ekilde saptanm ya da dzenlenmi olursa olsun, bunlarn hareketleri, daima deer yasasnca ynetilir. Bu metalarn retimleri iin gerekli emekzaman ksalrsa fiyatlar der; uzarsa, dier koullar ayn kalmak zere, ykselir. .iyatlar ile fiyat hareketlerinin, deer yasasnn egemenlii altnda olmas bir yana, metalarn deerlerine, yalnz teorik deil, tarihsel bakmdan da, retim-fiyatlarna ngeldii gzyle baklmas tamamen yerinde olur. Bu, retim aralarnn emekiye ait olduu koullar iin geerlidir ve hem eski alarda ve hem de modern dnyada kendi emei ile yaayan toprak sahibi iftiye ve zanaatya uygulanr. Bu, bizim daha nce ifade ettiimiz grle,* rnlerin metalar haline geliinin, ayn topluluun yeleri arasnda deil, farkl topluluklar arasndaki deiimden ileri geldii gr27 ile de uygunluk halindedir. Bu varg, yalnz bu ilkel koul iin deil, ayn zamanda klelie ve serflie dayanan daha sonraki koullar ve her retim kolu ile ilgili retim aralarnn bir alandan dierine ancak glkle aktarlabildii ve bu nedenle eitli retim alanlarnn, d lkeler ya da komnist topluluklarda olduu gibi, birbirleriyle belli snrlar iersinde ilikide bulunduu srece, lonca biiminde rgtlenmi elzanaatlar iin de geerlidir. Metalarn deiim fiyatlarnn, bunlarn deerlerine yaklak olarak tekabl etmesi iin, yalnz unlar yeterlidir: 1) eitli metalarn deiimi, salt raslansal ya da ancak arasra olmaktan kmaldr; 2) metalarn dorudan deiimleri szkonusu olduu srece, bu metalarn, karlkl gereksinmeleri karlamak zere, aa yukar yeter miktarlarda retilmeleri gerekir; bu, ticarette karlkl deneyimlerden renilen bir ey olup, srp giden alveriin doal bir rndr; ve 3) sat ilgilendirdii kadaryla, taraflardan hi birisine, metalarn kendi deerlerinin zerinde satmalarn salayacak ya da bu deerlerin altndan satmaya zorlayacak doal ya da yapay bir tekel kurulmam olmaldr. Raslansal bir tekel sz ile biz, bir alc ya da satcnn, raslansal bir arz ve talep durumu ile elde ettii bir tekeli kastediyoruz. eitli retim alanlarna ait metalarn, kendi deerleri zerinden satldklar varsaym, kukusuz, yalnzca, bunlarn deerlerinin birer arlk merkezi olduu, fiyatlarnn bu merkez evresinde dalgaland ve bu deerlerin srekli ykselme ve dmelerinin birbirlerini eitleme eiliminde olduu anlamna gelir. Ayrca bir de daha sonra ele alnacak farkl reticiler tarafndan retilen belli metalarn bireysel deerlerinden
27 1865te, bu, tamamen Marxn gryd. Bugn Maurerden Morgana kadar uzanan ilkel topluluklarn nitelii konusunda youn aratrmalardan sonra, herhangi bir yerde pek de yadsnamayacak, benimsenmi bir olgudur. -.. E. * Kapital, Birinci Cilt, s. 109-110. -Ed.
160
ayrdedilmesi gereken bir piyasa-deeri vardr. Bu metalarn bazlarnn bireysel deeri, kendi piyasa-deerinin altnda kald halde (yani bunlarn retimleri iin, piyasa-deeri ile ifade edilenden daha az emekzaman gerekmitir) dierlerinin deeri, piyasa-deerini aacaktr. Piyasa-deeri, bir yandan, tek bir alanda retilen metalarn ortalama deeri, te yandan, kendi retim alanlarnn ortalama koullar altnda retilen ve bu alann rnlerinin byk bir ksmn oluturan metalarn bireysel deerleri olarak grlmek durumundadrlar. En kt ya da en iyi koullar altnda retilen metalar, ancak olaanst durumlarda piyasa-deerini dzenlerler ve bu piyasa-deeri, imdi, piyasa-fiyatlar iin bir dalgalanma merkezi oluturur. Ne var ki, bu piyasa-fiyatlar, ayn tr metalar iin ayn olur. Eer, ortalama deerde, yani iki u arasnda orta yerde yer alan metalarn arz ile normal talep karlanyor ise, bireysel deerleri, piyasa-deerinin altnda kalan metalar, fazladan bir art-deer ya da artkr gerekletirdikleri halde, bireysel deerleri piyasa-deerini aan metalar, ierdikleri art-deerin bir ksmn gerekletiremezler. En elverisiz koullar altnda retilen metalarn satnn, bunlarn, talebin karlanmas iin gerekli olduklarn tantladn sylemek hi bir ey ifade etmez. Varsaylan durumda, fiyat, ortalama piyasa-deerinden yksek olsayd, talep daha kk* olurdu. Bir meta, belli bir fiyatta, piyasada belli bir yer tutar. Bir fiyat deiiklii halinde, fiyatn ykselmesiyle birlikte, metan arznda bir azalma, fiyatn dmesiyle birlikte, maln arznda bir artma olduu takdirde bu yer ayn kalr. .iyatn, en elverisiz koullar altnda retilen metalarn deeri tarafndan dzenlenmesi halinde, eer talep, daralmayacak kadar kuvvetli ise, bu metalarn deeri, piyasa-deerini belirler. Bu, talep normalin zerinde olmadka ya da arz olaan dzeyin altna dmedike olanakszdr. Ensonu, eer retilen metalarn kitlesi, ortalama piyasa-deerleri zerinden srlebilecek olandan byk ise, en uygun koullar altnda retilen metalar, piyasa-deerini dzenler. rnein bunlar, tam kendi deerleri ya da bu deere yaklak bir deer zerinden satlabilirler ve bu durumda en uygun olmayan koullar altnda retilen metalar kendi maliyet-fiyatlarn bile gerekletiremedii halde, normal koullar altnda retilenler, ierdikleri art-deerin ancak bir ksmn gerekletirirler. Burada, piyasa-deeri zerine sylenmi olanlar, piyasa-deerinin yerini alr almaz retim-fiyat iin de geerlidir. retim-fiyat her alanda dzenlendii gibi, zel koullar tarafndan da dzenlenir. Ve bu retim-fiyat da gene, etrafnda gnlk piyasa-fiyatlarnn dalgaland bir merkezdir ve belli dnemler iersinde birbirini eitleme eilimini gsterir. (retim-fiyatnn, en kt koullar altnda alanlar tarafndan belirlenmesi konusunda Ricardoya baknz.)** [sayfa 161] .iyatlar nasl ynetiliyor olursa olsun, biz u sonulara ularz: 1)
[sayfa 160]
* Asl metinde daha byk [grsser] yazl. Marxn elyazmasna gre dzeltilmitir. -Ed. ** D. Ricardo, On the Principles of Political Economy, and Taxation, Third edition, London 1821, s. 60-61. -Ed.
161
.iyat hareketleri, retim-fiyatlarnda dme ya da ykselmelere yolaan gerekli emek-zamanndaki azalma ya da art ile deer yasasnn egemenlii altndadr. te bu anlamda olmak zere (kendi retim-fiyatlarnn, metalarn deerinden sapmalar gsterdiini hi kukusuz anlam bulunan) Ricardo, Okurun dikkatini ekmek istediim aratrma, metalarn mutlak deerlerindeki deil, nispi deerlerindeki deiikliklerin etkileriyle ilgilidir.* der. 2) retim-fiyatlarn belirleyen ortalama krn, daima, toplam toplumsal sermayenin bir paras olmas nedeniyle, bireysel sermayenin payna den art-deer miktarna yaklak olarak eit olmas gerekir. Genel kr orannn ve dolaysyla ortalama krn, para-deer olarak ifadesinin, gerek ortalama art-deerin para-deerinden daha byk olduunu kabul edelim. Kapitalistleri ilgilendirdii kadaryla, bunlarn karlkl olarak %10 ya da %15 orannda kr salamalar nemli deildir. Para olarak fazla fiyat karlkl olduu iin, bu yzdelerin hi biri tekinden daha fazla gerek meta-deere tekabl etmez. Emekiye gelince (varsaymmza gre, o, normal cretini almaktadr ve bu yzden, ortalama krdaki bir ykselme, cretindeki fiili bir indirimden ileri gelmemekte, yani bu ykselme, kapitalistin normal art-deerinden tamamen farkl bir eyi ifade etmektedir) meta fiyatlarnda, ortalama krdaki bir artn yolat bir ykselmenin, deien sermayenin para-ifadesindeki bir ykselmeye tekabl etmesi gerekir. Kr oran ile ortalama krda, fiili art-deerin toplam yatrlan sermayeye oran ile saptanan snr aan byle bir genel nominal art, gerekte, cretlerde ve ayrca deimeyen sermayeyi oluturan metalarn fiyatlarnda bir art olmakszn olanakszdr. Dme halinde ise bunun tersi dorudur. Metalarn toplam deeri, toplam art-deeri ve bu da ortalama kr ve dolaysyla genel kr orannn dzeyini genel bir yasa ya da dalgalanmalar yneten bir yasa olarak belirlediine gre, buradan, deer yasasnn retim-fiyatlarn dzenledii sonucu kyor. Rekabetin ilknce tek bir alanda baard ey, metalarn eitli bireysel deerlerinden, tek bir piyasa-deeri ve piyasa-fiyat oluturmaktr. .arkl alanlardaki kr oranlarn birbirlerine eitleyerek retim-fiyatn ilk meydana getiren, farkl alanlardaki sermayelerin rekabetidir. Bu ikinci sre, kapitalist retimin birinciye gre daha yksek dzeyde gelimesini gerektirir. Ayn retim alannda, ayn trde, aa yukar ayn kalitede metalarn, deerleri zerinden satlabilmeleri iin u iki koul gereklidir: Birincisi, farkl bireysel deerlerin tek bir toplumsal deere, yukarda ad verilen piyasa-deerine eitlenmesi gerekir; bu da, ayn trden metalarn reticileri arasnda rekabeti ve mallarn sata arzedecekleri [sayfa 162] ortak bir piyasann varln gerektirir. Herbirisi farkl bireysel
* D. Ricardo, Principles of Political Economy, ed by Macculloch, 1852, s. 15, -Ed.
162
koullar altnda retilmi olsalar bile zde metalarn herbirinin piyasafiyatlarnn, piyasa-deerine, uygun dmesi, bu deerin zerine karak ya da altna derek herhangi bir sapma gstermemesi iin, farkl satclarn birbirleri zerindeki basklarnn, piyasaya, toplumsal gereksinmeleri karlamaya yetecek miktarda, yani toplumun, piyasa-deerini deyebilecei miktarda bir meta kitlesini getirmelerini salamaya yetecek kadar kuvvetli olmas gerekir. Bu rnlerin kitlesi bu talebi aacak olursa, metalarn piyasa-deerlerinin altnda satlmalar durumu ortaya kar; tersine, rnlerin kitlesi bu talebi karlamaya yetecek byklkte deil ise, ya da ayn ey demek olan satclar arasndaki rekabetin basks, bu miktar rn piyasaya getirmeye yetecek kadar kuvvetli deil ise, metalarn, piyasa-deerlerinin zerinde satlmalar gerekir. Piyasa-deerinin deimesi halinde, bu toplam metalar kitlesinin satlabilecekleri koullarda bir deiiklii de zorunlu klar. Piyasa-deeri derse, bu, ortalama toplumsal talepte (bu daima efektif talep anlamnda kullanlmaktadr) bir art yaratr ve belli snrlar iersinde, daha byk bir meta kitlesi emilebilir. Piyasa-deeri ykselirse, bu, toplumsal talepte bir azalma demektir ve daha kk bir metalar kitlesi emilmi olacaktr. u halde, arz ve talebin, piyasa-fiyatn ya da daha ok, piyasa-fiyatnn piyasa-deerinden gsterdii sapmalar dzenlemesi gibi, piyasa-deeri de, arz ile talep arasndaki oranty ya da arz ve talepteki dalgalanmalarn evresinde piyasa-fiyatlarnn oynamalar yapmasna yolat merkezi dzenler. Daha yakndan bakldnda, tek bir metan deerine uygulanabilecek koullarn, burada, belli trden bir meta topluluunun deerini yneten koullar olarak yeniden ortaya ktn grrz. Kapitalist retim, daha balangtan beri bir kitle retimidir. Dier daha az gelimi retim tarzlarnda bile, saylar ok olsa dahi, kk apta reticiler tarafndan ortak rn olarak nispeten kk miktarlar halinde retilen eyler hi deilse ana metalar szkonusu olduunda byk kitleler halinde nispeten az sayda tacirin elinde toplanr. Bu tacirler bunlar birarada biriktirirler ve btn retim kolunun ya da bunun azok nemli bir ksmnn ortak rn olarak satarlar. Burada urasn da belirtmek yerinde olur: toplumsal talep, yani talep ilkesini dzenleyen etmen, aslnda, farkl snflarn karlkl ilikilerine, bunlarn kendi ekonomik konumlarna ve bu nedenle zellikle, nce, toplam art-deerin cretlere oranna, sonra da, art-deerin blnd (kr, faiz, toprak rant, vergiler, vb. gibi) eitli paralar arasndaki bantya tabidir. Ve bu da, arz ile talep arasndaki bantnn hangi temele dayand saptanmadan, arz ve talep ilikisi ile hi bir eyin aklanamayacan bir kez daha ortaya koymaktadr. Meta ile parann her ikisi, deiim-deeri ile kullanm-deerinin bir birliini temsil ettikleri halde, satnalma ve satta bu fonksiyonlarn, iki kart uta kutuplandklarn, metan (satc) kullanm-deerini ve pa-
163
rann [sayfa 163] (alc) deiim-deerini temsil ettiini daha nce (Buch I, Kap. l, 3) grm bulunuyoruz. Satn nkoullarndan birisi, bir metan kullanm-deerine sahip bulunmas ve bu nedenle toplumsal bir gereksinmeyi karlamas idi. teki nkoul ise, metan ierdii emek miktarnn, toplumsal bakmdan gerekli-emei temsil etmesi, yani bireysel deerinin (ve, imdiki varsaymmza gre ayn ey demek olan, metan sat-fiyatnn) toplumsal deeri ile ayn olmasdr.28 imdi bunu, piyasada bulunan ve btn alann rnn temsil eden metalar kitlesine uygulayalm. Tek bir retim kolu tarafndan bu tm metalar kitlesine tek bir meta ve birok zde metalarn fiyatlarnn toplamna tek bir fiyat gzyle baklmas, konuyu en kolay biimde ortaya koyacaktr. Byle olunca, tek bir meta iin sylenen her ey, btn bir retim koluna ait piyasada bulunan metalar iin de harfi harfine geerlidir. Bir metan bireysel deerinin, onun toplumsal deerine tekabl etmesi koulu, bu kitlenin retimi iin gerekli toplumsal emei iermesi ve bu kitlenin deerinin, onun piyasa-deerine eit olmas ile imdi gereklemi ya da daha fazla saptanmtr. imdi diyelim ki, bu metalar kitlesi, aa yukar benzer normal toplumsal koullar altnda retilmi olsun ve bylece bu deer, ayn zamanda, bu kitleyi oluturan bireysel metalarn bireysel deeri olsun. imdi, bu metalarn nispeten kk bir ksm bu koullarn altnda, dier bir ksm zerinde retiliyor ve bu yzden bir ksmn bireysel deeri, metalar kitlesinin ortalama deerinden daha byk, dier ksmn daha kk ise, ama bu iki utaki sapmalar birbirlerini telafi edecek bir orantda olduklar iin, bu iki utaki metalarn ortalama deeri, merkezdeki metalarn deerine eit bulunuyorsa, bu durumda piyasa-deeri, ortalama koullar altnda retilen metalarn deeri ile belirlenir.29 Toplam metalar kitlesinin deeri, ister ortalama koullar, ister bu ortalamann altnda ya da zerinde kalan koullar iersinde retilmi bulunsun, hepsi birarada btn bireysel metalarn deerlerinin fiili toplamna eittir. Bu durumda, metalar kitlesinin piyasa-deeri ya da toplumsal deeri ierdikleri gerekli emek-zaman byk ortalama kitlenin deeri ile belirlenir. Bunun tersine diyelim ki, piyasaya getirilen szkonusu metalarn toplam kitlesi ayn kald halde, daha az uygun koullar altnda retilen metalarn deeri, daha uygun koullar altnda retilen metalarn deerini dengeleyemesin ve bylece metalar kitlesinin daha elverisiz koullar altnda retilen ksm, ortalama kitleye ve dier uca gre nispeten daha byk bir miktar olutursun. Bu durumda, daha elverisiz koullar altnda retilen kitle, piyasa-deerini ya da toplumsal deeri dzenler. Son olarak diyelim ki, ortalama koullar altnda retilenden daha
28 29
Karl Marx, Zur Kritik der Politischen konomie, Berlin 1859. Ibid.
164
iyi [sayfa 164] koullar altnda retilen metalarn kitlesi, daha kt koullar altnda retilmi bulunan kitleyi epeyce asn ve hatta, ortalama koullar altnda retilenlere gre de byk olsun. Bu durumda, en uygun koullar altnda retilen ksm, piyasa-deerini belirler. Biz, burada, en uygun koullar altnda retilen ksmn daima piyasa-fiyatn dzenledii, ar dolu piyasay dikkate almyoruz. Burada, biz piyasa-deerinden farkl bulunduu srece, piyasa-fiyatn deil, piyasa-deerinin kendisinin eitli belirleni durumlarn ele alyoruz.30 Aslnda, kesin anlamda (kukusuz bu, gerekte ancak yaklak olarak ve binlerce deiik ekillerde grlr) tm metalar kitlesinin, ortalama deerler ile dzenlenen piyasa-deeri, durum Ide, bunlarn bireysel deerlerinin toplamna eittir; oysa, her iki uta retilen metalar szkonusu olduunda, bu deer, bunlara zorla kabul ettirilen ortalama bir deer olarak ortaya konmutur. En kt uta retimde bulunanlar, bu durumda metalarn bireysel deerin altnda satmak zorunda kaldklar halde, en iyi uta retimde bulunanlar, bu deerin zerinde satarlar. Durum IIde, iki uta retilen meta-deerlerin bireysel paralar birbirlerini dengelemezler. Daha ok, en kt koullar altnda retilenler, sonucu belirlerler. Her bireysel metan ya da toplam kitlenin herbir ksmnn ortalama fiyat ya da piyasa-deeri, kesin anlamyla, farkl koullar altnda retilen metalarn deerlerinin birbirlerine eklenmesiyle elde edilen kitlenin toplam deeri ve bu toplam deerden her bireysel metan payna den deer parasna gre belirlenir. Bylece elde edilen piyasa-deeri, yalnz uygun uca ait olan metalarn bireysel deerinin deil, ortalama uta retilen metalarn bireysel deerlerinin de zerinde olur. Ne var ki, bu piyasa-deeri, uygun olmayan uta retilen metalarn bireysel deerlerinin gene de altndadr. Piyasa-deerinin, bireysel deere ne denli yaklaabilecei ya da en sonunda bu deerle akabilecei, tamamyla, uygun olmayan uta retilen metalarn, szkonusu meta alannda kaplayaca hacme baldr. Eer talep arzdan ancak birazck
30 Storch ile Ricardo arasndaki toprak-rant ile ilgili olarak, piyasa-deerinin (ya da daha ok onlardan ilkinin piyasa-fiyat ve ikincisinin retim-fiyat dedii eyin) uygun olmayan koullar altnda retilen metalar tarafndan m (Ricardo) [On the Principles of Political Economy, and Taxation, Third edition, London 1821, s. 60-61. -Ed.] yoksa, uygun koullar altnda retilen metalar tarafndan m (Storch) [Cours deconomie politique, ou exposition des principes, qui dterminent la prosperiti des nation, tome II, St-petersbourg 1815, s. 78-79. -Ed.] ynetildii konusundaki tartma (bu yalnz konu ile ilgili bir tartmadr; aslnda, iki taraf da birbirini hi dikkate almazlar) son tahlilde, her ikisinin de hakl ve her ikisinin de haksz olduuna ve her ikisinin de ortalama durumu gznnde tutamamasna gelir dayanr. .iyatn en uygun koullar altnda retilen metalar tarafndan dzenlendii durumlar konusunda Corbert ile [An Inquiry into the Causes and Modes of the Wealth of Individuals, London 1841, s. 42-44. -Ed.] karlatrnz. O (Ricardo), bir apka ve bir ift kundura gibi iki farkl nesnenin, iki belli trn, eit miktarlarda emek tarafndan retildikleri zaman birbiriyle deitirileceini ne srmyor. Burada meta sznden biz bir meta trn anlamalyz, belli tek bir apkay ya da bir ift ayakkaby, vb. deil. ngilterede btn apkalar reten emein tamam, bu bakmdan, btn apkalar arasnda blnyormu gibi dnlmelidir. Bu bana, daha balangta ve bu retinin genel ifadelerinde belirtilmemi gibi geliyor. (Observations on Certain Verbal Disputes in Political Economy, etc., London 1821, s. 53-54.)
165
byk ise, uygun olmayan uta retilen metalarn bireysel deeri piyasa-fiyatn dzenler. [sayfa 165] En sonu, uygun uta retilen metalar kitlesi, dier uta retilenden ve de durum IIIte olduu gibi, ortalama koullarda retilen metalar kitlesinden de daha byk bir yer igal ederse, piyasa-deeri ortalama deerin altna der, iki uta ve ortadaki deerlerin toplamnn birbirine eklenmesiyle hesaplanan ortalama deer, burada, ortadaki deerin altnda kalr ve uygun uta retilen metalarn deer toplamnn tuttuu yere bal olarak, bu deere yaklar ya da uzaklar. Talebin arzdan zayf olmas halinde, uygun yerde bulunan ksm, bykl ne olursa olsun, fiyatn kendi bireysel deerine indirmek suretiyle, zorla kendisine bir yer aar. Arzn talebi byk lde at durumlar dnda, piyasadeeri, en uygun koullar altnda retilen metalarn bu bireysel deeri ile hi bir zaman ayn olamaz. Piyasa-deerlerinin, burada soyut olarak aklam olduumuz bu belirleni biimi, gerek piyasada, talebin, bu ekilde saptanan deerler zerinden meta kitlesini emmeye yetecek byklkte olmas kouluyla, alclar arasndaki rekabet yoluyla kurulur ve geliir. Ve bu bizi baka bir noktaya getirir. kincisi, bir metan kullanm-deeri olduunu sylemek, yalnzca, bunun herhangi bir toplumsal gereksinmeyi karladn sylemektir. Biz yalnz bireysel metalar ile ilgilendiimiz srece, belli bir meta iin gereksinme olduunu bunun miktar, bu gereksinmenin karlanmas iin gerekli olan miktar konusunda daha fazla aratrma yapmakszn metan fiyat ile zaten belirlenmitir varsayabilirdik. Ne var ki bu miktar, btn bir retim koluna ait rn bir yana ve buna olan toplumsal gereksinme te yana konur konmaz byk bir nem kazanr. O zaman bunun bykln, yani bu toplumsal gereksinmenin miktarn gznnde bulundurmak zorunlu hale gelir. Piyasa-deerinin yukardaki biimde belirleniinde retilen metalar kitlesinin veri olduu, yani ayn kald, ancak bu metalar oluturan ve farkl koullar altnda retilen elerin oranlarnda bir deime olduu, u halde, ayn metalar kitlesinin piyasa-deerinin farkl biimde dzenlendii varsaylmt. retilen metalarn bir ksmnn, geici olarak piyasadan ekilebilecei olasln bir yana brakarak, bu kitlenin, byklk olarak normal talebe tekabl ettiini kabul edelim. imdi, bu kitleye olan talep de ayn kald takdirde, bu meta, piyasa-deerini yukarda sz edilen durumdan hangisi dzenlerse dzenlesin, kendi piyasadeeri zerinden satlacaktr. Bu metalar kitlesi, yalnz bir gereksinmeyi karlamakla kalmyor. Bunu tam toplumsal lleri iersinde karlam oluyor. Bunlarn miktar, bunlara olan talepten daha az ya da ok olsayd, piyasa-fiyat ile piyasa-deeri arasnda sapmalar grlecekti. Ve ilk sapma, arzn ok az olmas halinde piyasa-deerinin daima uygun olmayan koullar altnda retilen, arzn ok fazla olmas halinde ise dai-
166
ma, en uygun koullar altnda retilen metalar tarafndan dzenlenmesidir; bu nedenle srf farkl koullar altnda retilen metalar kitlesinin gsterdii [sayfa 166] orana bal olarak farkl bir sonuca ulalmas olgusuna karn, piyasa-deerini belirleyen ey, ulardan birisi oluyor. Talep ile mevcut rn miktar arasndaki fark nemli lde ise, piyasa-fiyat da buna uygun olarak, piyasa-deerinin nemli lde altnda ya da stnde olacaktr. imdi, retilen metalarn miktar, ile piyasa-deeri zerinden satlan miktar arasndaki fark, iki nedene bal olabilir. Ya, ok kk ya da byk hale gelerek bu miktarn kendisi deiir, yle ki, yenidenretim, o sradaki piyasa-deerini dzenleyen lekten farkl bir lekte yer alacaktr; Bu durumda, talep ayn kald halde arz deimitir ve bu yzden nispi bir ar retim ya da eksik retim vardr. Ya da, yenidenretim ve bylece arz ayn kald halde, eitli nedenlerden ileri gelebilecei gibi, talep daralm ya da artmtr. Arzn mutlak bykl ayn kald halde, nispi bykl, talebe gre, bykl, ya da taleple llen bykl deimitir. Etki, birinci durumdakinin ayndr, ama ters yndedir. Son olarak, her iki yanda da deiiklik olmutur, ama bu ister ters ynlerde ister ayn ynde olsun, ayn lde olmadklar iin her iki yanda da deiiklik olmutur, ama bu, iki yan arasndaki oran deitirir ve nihai sonucun daima, yukarda sz edilen iki durumdan birisine varmas gerekir. Arz ve talebin genel bir tanmnn yaplmasndaki gerek glk, bunlarn bir totoloji grntsne brnr gibi grnmeleridir. nce arz, piyasadaki mevcut rn ya da piyasaya getirilebilecek rn alalm. Yararsz ayrntlara girmekten kanmak iin biz, yalnzca, her belli retim kolunda ylda yeniden retilen kitleyi gznnde bulunduracak, eitli metalarn u ya da bu derecede sahip bulunduklar, piyasadan ekilebilme ve diyelim gelecek yl tketilmek zere saklanma zelliini dikkate almayacaz. Bu, yllk yeniden-retim, bu metalar kitlesinin, ayr ayr eler halinde ya da srekli llmesine bal olarak arlk ve sayca belli bir miktar ile ifade edilir. Bunlar yalnz, insan gereksinmelerini karlayan kullanm-deerleri olmayp, piyasada belirli miktarlarda bulunan kullanm-deerleridir. kinci olarak, bu metalar kitlesinin, birim olarak i gren metan ya da bu metan lsnn, piyasa-deerinin katlaryla ifade edilebilen zgl bir piyasa-deeri vardr. Bu nedenle, piyasadaki metalarn miktar olarak hacmi ile bunlarn piyasa-deeri arasnda zorunlu bir iliki yoktur, nk, rnein, birok metalarn zellikle yksek bir deeri, dierlerinin zellikle dk bir deeri olduu iin, belli bir deerler toplam, bir metan ok byk, bir baka metan ok kk bir miktar ile temsil edilebilir. Piyasada bulunan nesnelerin miktar ile bu nesnelerin piyasa-deerleri arasnda ancak u iliki vardr: Belirli bir emek retkenlii esas olmak zere, belli bir retim alannda belli bir miktarda nesnenin retimi, bu oran farkl retim alanlarnda deiik olmakla birlikte, ve bununla, bu nesnelerin yararll ya da bunlarn kullanm-deer-
167
lerinin zel nitelii arasnda herhangi bir i bant bulunmamakla birlikte, belli bir miktarda toplumsal emek-zamann gerektirir. [sayfa 167] Dier btn koullar ayn kalmak zere, bir metan bir a miktar b kadar emekzamanna mal oluyorsa, ayn metan bir na miktar, nb emek-zamanna malolacaktr. Ayrca, toplum eer, bir gereksinmeyi karlamak ve bu ama iin bir nesnenin retilmesini istiyorsa, bunun karln demek zorundadr. Gerekte, meta retimi, iblmn gerektirdiine gre, toplum, bu nesnenin karln, mevcut emek-zamannn bir ksmn bunun retimine ayrmakla demektedir. Demek ki, toplum, kendi kullanmndaki emek-zamannn belli bir miktar ile bunu satn almaktadr. Toplumun, iblm aracl ile kendi emeini bu zel nesnenin retiminde kullanan ksmnn, toplumun gereksinmelerini karlayan nesnelere katlm bulunan toplumsal emekten bir edeer almas gerekir. Ne var ki, toplumsal bir nesneye harcanan toplumsal emein toplam miktar ile, yani toplumun toplam emek-gcnn, bu nesnenin retimine tahsis edilen ksm arasnda, ya da, bir yanda, bu nesnenin retiminin toplumsal retim iersinde tuttuu yer ile, te yandan, toplumun szkonusu nesne ile karlamak istedii gereksinmenin bykl arasnda zorunlu olmaktan ok raslansal bir iliki vardr. Her bireysel meta ya da bir metan belli bir miktar, gerekte ancak, retimi iin gerekli toplumsal emekten daha fazlasn iermez, ve bu adan, bu metan tamamnn piyasa-deeri yalnz gerekli-emei temsil eder, ama eer bu meta, mevcut toplumsal gereksinmeyi aan miktarda retilmi ise, toplumsal emekzamannn bir o kadar boa harcanmtr ve bu meta kitlesi, piyasada, fiilen kendisine katlm bulunan toplumsal emekten ok daha kk miktarn temsil eder hale gelir. (retimin yalnz, toplumun fiili ve nceden belirleyen denetimi altnda bulunduu hallerde, toplum, belirli nesnelerin retiminde harcanacak toplumsal emek-zamannn hacmi ile, bu nesneler tarafndan karlanacak toplumsal gereksinmenin hacmi arasnda bir bant kurar.) Bu yzden bu metalar, piyasa-deerlerinin altnda satlmak zorunda kalr ve hatta bunlarn bir ksm bsbtn satlamazlar bile. (Belli bir tr metan retiminde kullanlan toplumsal emek miktarnn bu metaya olan toplumsal talebi karlamaya yetmeyecek kadar olmas halinde ise, bunun tersi olur.) Ama belli bir nesnenin retiminde harcanan toplumsal emek miktar, bu nesneye olan toplumsal talebe uygun dyor ve bylece retilen miktar, yeniden-retimin normal leine tekabl ediyor ve talep ayn kalyorsa, bu nesne, kendi piyasa-deeri zerinden satlr. Metalarn kendi deerleri zerinden deiimleri ya da satlar, rasyonel den bir durum, yani bunlar arasndaki dengenin doal yasasdr. Sapmalar aklayan, bu yasa olup, bunun tersi, yani yasay aklayan sapmalar deildir. imdi teki yana, talebe bir bakalm. Metalar, retken ya da bireysel tketime girmek zere, retim aralar ya da temel geim arac olarak satn alnrlar. Baz metalarn her
168
iki amaca da hizmet etmesi, durumu deitirmez. Demek ki, bu metalar iin, bir reticiler tarafndan (burada kapitalistler, nk biz, retim [sayfa 168] aralarnn, sermayeye dntrlm bulunduklarn varsaymtk) ve bir de tketiciler tarafndan talep vardr. lk bakta bunlarn her ikisinin de, talep tarafnda, te yanda, eitli retim kollarndaki toplumsal retimin belli miktarna tekabl eden, belli bir miktarda toplumsal gereksinmeyi ngrdkleri grlr. Pamuklu sanayiinin, yllk yenidenretimini belli bir lekte srdrebilmesi iin, hem normal bir pamuk ikmaline ve hem de, dier koullar ayn kalmak zere, sermaye birikiminin yllk yeniden-retimine neden olduu genilemeyi karlamak zere ek bir miktar pamua gereksinmesi vardr. Bu, temel geim aralar iin de aynen byledir. i snfnn, yaamn allagelmi ortalama biimde srdrebilmesi iin, farkl trdeki metalar arasnda, azok farkl bir dalm gsterse bile, hi deilse ayn miktar yaam gereksinmelerini hazr bulmas gerekir, ayrca yllk nfus artna yetebilecek ek bir miktarn da bulunmas gerekir. Ayn ey, azok bir deiiklikle, dier snflar iin de geerlidir. Buna gre, talep tarafnda, karlanmalar iin belli bir miktar metan piyasada bulunmasn gerektiren, belli byklkte bir toplumsal gereksinmeleri, olduu grnyor. Ama nicel olarak, belirli toplumsal gereksinmeler ok esnek ve deikendir. Bunlarn sabitlii ancak grntedir. Temel geim aralarnn daha ucuz ya da para-cretlerin daha yksek olmas halinde, talepleri kendi fiziksel gereksinmelerinin en dar snrlarnn bile altnda kalan fakir fukara bir yana brakldnda, emekiler bu temel geim aralarndan daha fazlasn satn alabilirler ye bunlara olan toplumsal gereksinme artm olur. te yandan, rnein pamuun daha ucuz olmas halinde, kapitalistlerin pamua olan talepleri artacak ve pamuklu sanayiine vb. daha fazla sermaye yatrlacaktr. urasn hi unutmamamz gerekir ki, retken tketim talebi, bizim varsaymmza gre, kapitalistin bir talebidir, onun asl amac art-deer retmektir. Ne var ki, bu kapitalistin piyasada, diyelim pamuk alcs olarak grnd srece, bu pamua olan gereksinmeyi temsil etmesine engel deildir; tpk, pamuk satcs iin satcnn bu pamuu gmleklik kumaa ya da baruta evirmesinin ya da bunu hem kendi ve hem de btn dnyann kulaklar iin tka yapmaya niyetlenmesinin hi bir nemi olmamas gibi. Ama bunun, kapitalistin ne tr bir alc olduu zerinde olduka nemli bir etkisi vardr. Pamua olan talebi, onun kr salamak konusundaki gerek gereksinmesini gizlemesi olgusu tarafndan temelden bir deiiklie urar. Piyasada metalara duyulan gereksinmenin, talebin snrlar, gerek toplumsal gereksinmeden nicel bir farkllk gsterdii gibi, farkl metalar iin de, doal olarak epey farkl olur; burada demek istediim, metalarn talep edilen miktar ile, baka para-fiyatlarnda ya da alclarn iersinde bulunabilecekleri baka para ya da yaam koullar iersinde talep edebilecekleri miktar arasndaki
169
farktr. Arz ile talep arasndaki tutarszl ve bunun sonucu olarak piyasa-fiyatlarnn piyasa-deerlerinden gsterdikleri sapmalar anlamaktan daha kolay bir ey yoktur. Asl glk, arz ve talep eitlii ile neyin [sayfa 169] kastedildiin saptamaktr. Arz ile talep arasndaki karlkl oranlarn, belli bir retim koluna ait metalar kitlesinin, piyasa-deerlerinin ne altnda ne de zerinde, tam kendi piyasa-deerleri zerinden satlabilecek ekilde olduu zaman, arz ve talep eittir, denir. Bu bizim ilk saptadmz eydir. kincisi ise udur: Metalarn, kendi piyasa-deerleri zerinden satlmalar halinde, arz ile talebin eit olduklardr. Arz talebe eit olduu zaman bunlarn hareketleri durur ve ite bu nedenle, metalar piyasa-deerleri zerinden satlrlar. ki kuvvet zt ynlerde eit olarak etki gsterirlerse birbirlerini dengelerler, hi bir d etkide bulunmazlar ve bu koullar altnda yer alan herhangi bir grngnn, bu iki kuvvetin etkileri dnda baka nedenler ile aklanmalar gerekir. Arz ile talebin birbirlerini dengelemeleri halinde, bunlar, herhangi bir eyi aklamaktan kar ve piyasa-deerleri zerinde herhangi bir etkileri olmaz, ve bu yzden de, piyasa-deerinin, bir baka miktarla deil de, niin tam tamna bu kadar para ile ifade edilmesinin nedenleri konusunda bizi gene bir karanlk iersinde brakm olurlar. Kapitalist retimin gerek i yasalarnn, arz ile talebin karlkl etkileri ile (bu iki toplumsal itici gcn, burada yaplmas yersiz olabilecek daha derin tahlilleri dnda) aklanamayacaklar besbellidir, nk, bu yasalar kendi saf halleriyle, arz ile talep, etki yapmay brakana, yani eit olana kadar grlemezler. Gereklikte arz ile talep hi bir zaman eit olamaz, ya da eit olurlarsa bu srf raslansaldr ve u halde bilimsel olarak = 0dr ve buna hi olmam gzyle baklr. Ne var ki, ekonomi politik, arz ile talebin birbirleriyle aktn varsayar. Niin byle yapar? Bunu, grngleri kendi temel bantlar, kendi kavramlarna uygun den biimleri iersinde inceleyebilmek, yani arz ve talep hareketlerinin yolat grnler dnda bunlar ele almak iin yapar. Baka bir neden de, bunlarn hareketlerindeki gerek eilimleri bulmak ve bir lde bunlar kaydetmektir. Tutarszlklar uzlamaz eliki niteliinde olduu, ve birbirlerini srekli izledikleri iin, birbirlerini, zt hareketleriyle ve karlkl elimeleriyle dengelerler. Demek oluyor ki, arz ile talep, hi bir durumda birbirine asla eit olmad iin, aralarndaki farklar birbirlerini yle izlerler ki ve bir yndeki sapmann sonucu, zt ynde bir sapmay gerektirdii iin arz ve talep, belli bir dnemde, duruma btnyle bakldnda, daima eit olurlar, ama, ancak gemiteki hareketlerin bir ortalamas ve yalnz kendi elikilerinin srekli bir hareketi olarak. Bu ekilde, piyasa-deerlerinden sapan piyasa-fiyatlar, bunlarn ortalama saylar asndan bakldnda, sapmalardaki art ve eksiler birbirlerini yokettikleri iin, piyasa-deerlerini eitlemek zere kendi kendilerini ayarlarlar. Ve
170
bu ortalamann sermaye iin srf teorik bakmdan nemi olmayp, yatrm azok sabit bir dnemdeki dalgalanmalara ve dengelenmelere gre hesaplanan sermaye iin de pratik bir nemi vardr. [sayfa 170] Arz ve talep bants, bu neden1e bir yandan yalnz, piyasa-fiyatlarnn piyasa-deerlerinden gsterdii sapmalar aklar, te yandan da, bu sapmalarn, yani talep ve arz bantsnn etkisinin yokedilmesi eilimini aklar. (.iyatlar olduu halde deerleri bulunmayan metalar gibi istisnalar burada inceleme konusu yaplmamtr.) Arz ve talep, aralarndaki farkn yolat etkiyi, ok eitli yollardan yokedebilir. rnein, eer talep ve dolaysyla piyasa-fiyat derse, sermaye ekilir ve bylece arzda bir daralmaya neden olur. Piyasa-deerinin kendisi, gerekli emek-zamann ksaltan bulularn sonucu olarak daralabilir ve piyasafiyat ile dengelenir. Tersine, eer talep artar ve dolaysyla piyasa-fiyat piyasa deerinin zerine ykselirse, bu, gereinden fazla sermayenin bu retim koluna akmasna yolaabilir ve retim ylesine geniler ki, piyasa-fiyat piyasa-deerinin altna bile debilir. Ya da, talebi daraltan bir fiyat artna yolaabilir. Baz retim kollarnda uzun ya da ksa bir dnem iin piyasa-deerinin kendisinde bir ykselme meydana getirebilir; bu dnem boyunca, talep edilen rnlerin bir ksm kt koullar altnda retilmek zorunda kalnmtr. Arz ve talep, piyasa-fiyatn belirler, piyasa-fiyat ile piyasa-deeri de, daha ileri bir tahlilde arz ve talebi belirler. Bu, talep szkonusu olduunda besbellidir, nk bu, fiyatlara zt bir ynde hareket eder, fiyatlar dtnde byr, ykseldiinde azalr. Ama bu, arz iin de dorudur, nk, arz edilen metalara katlm bulunan retim aralarnn fiyatlar, bu retim aralarna olan talebi ve dolaysyla, arzlar, bu retim aralarna olan talebi de kapsayan metalarn arzn da belirler. Pamuk fiyatlar, pamuklu eyann arznda belirleyicilerdir. Bu karkla fiyatlarn talep ve arzla ve ayn zamanda arz ve talebin fiyatlarla belirlenmesi bir de, tpk arzn talebi belirlemesi gibi talebin arz, retimin piyasay ve piyasann retimi belirlemesini de katmak gerekir.31 [sayfa 171]
31 Aadaki kurnazlk dpedz budalalktr: Bir maln retimi iin gerekli cretler, sermaye ve toprak miktar, eskisine gre farkl hale geldiinde, Adam Smithin, bu maln doal fiyat dedii ey de deiir ve daha nce bu maln doal fiyat olan bu fiyat, bu deiiklik nedeniyle onun piyasa-fiyat olur; nk, ne arz ne de talep edilen miktar deimemekle birlikte -piyasadeeri ya da Adam Smithe gre retim-fiyat, deer deiiklii sonucu deitii iin, burada her ikisi de deiir bu arz imdi, retim-maliyeti olan eyi deyebilecek ve demeye istekli kimselerin talebini tam karlamaya yeterli olmayp, bundan ya daha fazla ya da daha azdr; bylece arz ile, yeni retim-maliyetine gre fiili talep arasndaki oran eskisine gre deimitir. Bu durumda, eer nnde bir engel yoksa arz orannda bir deiiklik meydana gelecek ve en sonunda, meta yeni doal fiyatna getirecektir. Baz kimselere, metan, arzdaki bir deime ile kendi doal fiyatna gelmesi nedeniyle, piyasa-fiyat, arz ile talep arasndaki orana ne kadar balysa, doal fiyatn da,bu orana o kadar bal bulunduunu; ve dolaysyla, doal fiyatn, ayn piyasa-fiyat kadar, talep ile arz arasndaki orana bal bulunduunu sylemek yerindeymi gibi gelebilir. (O byk arz ve talep ilkesi, A. Smithin, doal fiyatlar dedii eyde olduu gibi piyasa-fiyatlarnn belirlenmesinde de gene imdada yetiiyor. Malthus.) [Principles of Political Eco-
171
Arz ve talep arasndaki orann, arz ya da talepte, d koullar tarafndan bir deiiklik meydana getirilmeksizin, metalarn piyasa-deerinde bir deime sonucu deiebileceini, sradan bir iktisat bile (dipnota bkz.) kabul etmektedir. Piyasa-deeri ne olursa olsun, bunun belirlenmesi iin, arz ve talebin eit olmak zorunda olduunu o bile kabul etmek durumundadr. Baka bir deyile, arz ile talep arasndaki oran piyasa-deerini aklamaz, tersine, daha ok, bu piyasa-deeri, arz ve talep dalgalanmalarn aklar. Dipnota, alnan pasajdan sonra Observations yazar yle devam ediyor: Bu orann (arz ile talep arasndaki) ne var ki, eer biz hl, arz ile doal fiyat szleri ile, Adam Smithten biraz nce szederken kastettiimiz eyi anlatmak istiyorsak, daima bir eitlik oran olmas gerekir; nk ancak arz, fiili talebe, yani doal fiyat demenin ne zerinde ve ne de altnda kalan bir talebe eit olduu zaman, doal fiyat gerekten denmi olur; dolaysyla, ayn meta iin farkl zamanlarda, iki, ok farkl doal fiyat olabilir ve gene de, arzn talebe oran, her iki halde de ayn, yani bir eitlik oran olabilir. Bu duruma gre, farkl zamanlarda iki farkl doal fiyat olan ayn metan, eer meta her iki halde de kendi doal fiyat zerinden satlacak ise, arz ile talebin daima birbirini dengeleyebilecei ve dengelemek zorunda olduu kabul edilmi oluyor. Her iki durumda da, arzn talebe olan orannda bir fark bulunmayp, doal fiyatn kendi byklnde bir fark olduuna gre, bundan,bu fiyatn arz ve talepten bamsz belirlendii ve dolaysyla bunlar tarafndan belirlenmesinin pek az szkonusu olabilecei sonucu kar. Bir metan piyasa-deeri zerinden, yani ierdii gerekli toplumsal emekle orantl bir deer zerinden satlabilmesi iin, bu metan toplam kitlesini retmekte kullanlan toplumsal emek miktarnn, buna olan toplumsal gereksinme miktarna, yani fiili toplumsal gereksinmeye tekabl etmesi gerekir. Rekabet, piyasa-fiyatlarnda, arz ve talepteki dalgalanmalara tekabl eden dalgalanmalar, her tr meta iin harcanan toplam emek miktarn srekli olarak bu lee indirme eilimindedir. Arz ve talep bants, nce, kullanm-deeri ile deiim-deeri, meta ile para, alc ile satc bants, ve sonra, her ikisi de bir nc taraf, tccar tarafndan temsil ediliyor bile olsa, retici ile tketici bantsn ierir. Alc ile satc arasndaki banty incelerken, bunlar arasndaki ilikiyi gstermek iin, bunlar tek tek kar karya getirmek yeterlidir. Bir metan geirecei tam bakalam iin ve, dolaysyla btnyle alndnda, sat ve satnalma sreci iin birey yeterlidir. A, kendine ait meta, bu
nomy, London 1820, s 75. -Ed.] (Observartions on Certain Verbal Disputes, etc.,London 1821, s. 60-61.) Bu iyi kalpli insan, talepteki bir deiiklie ve ele alnan durumda, arz ile talep arasndaki bir deimeye neden olan eyin, srf retim-maliyetinde ve dolaysyla deerdeki bir deimeden ileri geldii olgusunu kavrayamyor. Bu, bizim iyi kalpli dnrmzn tantlamak istedii eyin tam tersini tantlar. retim-maliyetindeki deiiklik, hi bir ekilde, talep ile arz arasndaki orana bal olmayp, daha ok bu oran belirler.
172
meta satt Bnin parasna evirir ve Cden satn almada bulunmak iin bu paray kulland zaman parasn tekrar metalara evirir; srecin tamam bu kii arasnda yer alr. Ayrca, para incelenirken, metalarn kendi deerleri zerinden satldklar varsaylmt; nk, srf, metalarn paraya dnmesi ve paradan tekrar metalara evrilmesi srasnda geirdikleri bir ekil deiiklii sorunu olduu iin, fiyatlarn deerler den saptn dnmek iin hi bir neden yoktu. Bir metan satlm [sayfa 172] olmas ve bunun geliri ile yeni bir meta satn alnmas halinde, karmzda tam bir bakalam var demektir ve bu sre iin bu metan fiyatnn deerinin zerinde ya da altnda bulunmasnn hi bir nemi yoktur. Metan deeri, bir temel olarak nemini korumaktadr nk, para kavram baka bir temel zerinde gelitirilemeyecei gibi, genel anlamyla, fiyat, para biiminde bir deerden baka bir ey deildir. Dolam arac olarak parann incelenmesinde, her ne olursa olsun, bir metan yalnz tek bir bakalam olmad varsaylmt. Burada incelenmi olan daha ok, bu bakalamlarn toplumsal i bantlardr. Ancak bu yoldan biz, parann dolamna, ve bir dolam arac olarak ilevinin gelimesine ulaabiliriz. Ne var ki, bu ilikinin, parann dolam aracna evrilmesindeki ve bunun sonucu olarak biim deitirmesindeki nemi ne olursa olsun, bunun bireysel alc ve satclar arasndaki alverite hi bir nemi yoktur. Bununla birlikte, arz ve talep szkonusu olduunda, arz, belli bir tr metan satclarnn ya da reticilerinin toplamna, talep ise, ayn tr metan (hem retken ve hem de bireysel) alclarnn ya da tketicilerinin toplamna eittir. Bu toplamlar birbirleri zerinde, birimler biraraya gelmi kuvvetler olarak etkide bulunurlar. Birey burada ancak, toplumsal gcn bir paras, kitlenin bir atomu saylr ve ite bu biim iersindedir ki, rekabet, retim ve tketimin toplumsal niteliini ortaya kartr. Rekabetin o an iin zayf olan yan, ayn zamanda, bireyin, karsndaki rakipler kitlesinden bamsz ve ou kez de dorudan doruya bu kitleye kar kt yandr ve bireylerin birbirlerine bamll ite gene bu biim iersinde kendisini gsterir, kuvvetli taraf daima, hasmna kar azok birlemi bir btn olarak hareket eder. Bu zel tr metaya kar talep arzdan daha byk ise, bu alc dierini belli snrlar iersinde fazla fiyat vererek alteder ve bylece, bu metan fiyatn, hepsi iin, piyasa-deerinin zerine ykseltir ve bir yandan da satclar, yksek piyasa-fiyat zerinden mal satmak zere birleir. Yok eer bunun tersine, arz talebi aarsa, satc mallarn daha ucuza elden karmaya balar ve bunu dierleri de izler ve bir yandan da alclar, piyasa-fiyatn, elden geldiince piyasa-deerinin altna drmek zere birleirler. Ortak kar, birey iin ancak, bu ortak hareket kendisine daha fazla kazan salad srece nemlidir. Ve, u ya da bu taraf daha zayf hale geldii an, hareket birlii sona erer ve herkes kendisi iin elden geldiince fazla kar salamaya alr. Gene, daha ucuza retimde bulunup daha ok
173
mal satabilen ve bylece, piyasa-fiyat ya da piyasa-deeri altnda sat yaparak piyasada kendisine daha fazla yer salayabilen kimse bu durumu devam ettirir ve dierlerini, toplumsal bakmdan gerekli emei yeni ve daha dk bir dzeye indirgeyen daha ucuz retim tarzlar uygulamaya zorlayan bir hareketi balatm olur. Bir taraf daha avantajl durum salaynca, bundan, o yanda bulunan herkes yararlanr. Bunlar, sanki kendi [sayfa 173] ortak tekellerini kurmu gibidirler. Taraflardan birisi zayf duruma dnce, herkes (rnein, daha ucuz retim-maliyetleri ile alanlar) daha gl hale gelmek ya da en azndan, elden geldiince ucuza kurtulmak iin kendi bann aresine bakmaya kalkabilir; bu gibi hallerde att her adm yalnz kendisini deil btn kader arkadalarn da etkileyecei halde, herkes, ben kendimi kurtaraym da geriye kalann can cehenneme, der.32 Talep ve arz, deerin, piyasa-deerine evrilmesi anlamn tar ve bunlarn kapitalist bir temelde yrmeleri lsnde, metalarn sermayenin rnleri olmalar lsnde, bunlar, kapitalist retim srecine, yani srf mal alm ve satmndan bsbtn farkl ilikilere dayanrlar. Burada szkonusu olan, metalarn deerlerinin fiyatlara biimsel bir dnm, yani srf bir biim deiiklii deildir. Szkonusu olan, piyasa-fiyatlarnn, piyasa-deerlerinden ve daha sonra da retim-fiyatlarndan nicel olarak gsterdii belirli sapmalardr. Basit satnalma ve satta, meta reticilerinin, bu sfatlarla kar karya gelmeleri yeterlidir. Arz ve talep, daha ileri bir tahlilde, toplumun toplam gelirini aralarnda paylaan ve bunu gelir olarak harcayan ve dolaysyla gelirin yaratt talebi oluturan, farkl snflarn ve snflarn farkl kesimlerinin varln ngrr. Oysa te yandan bu, reticilerin retici olarak aralarnda yarattklar arz ve talebin anlalabilmesi iin de, kapitalist retim srecinin btn yapsnn derinden kavranlmasn gerektirir. Kapitalist retimde, sorun, yalnzca metalar biiminde dolama srlen bir deerler kitlesi karlnda, baka bir biimde para ya da baka bir meta biiminde eit bir deer kitlesi elde etmek olmayp, daha ok, retim amacyla yatrlm bulunan sermaye karlnda, ayn byklkte herhangi dier bir sermaye kadar, ya da hangi retim dalnda kullanlrsa kullanlsn, kendi bykl ile pro rata bir art-deer ya da kr gerekletirilmesi sorunudur. Bu nedenle, szkonusu olan, hi deilse en azndan, metalar, ortalama bir kr salayacak fiyatlar, yani retim-fiyatlar zerinden satmaktr. te bu biimde sermaye, toplumsal bir g olarak kendi bilincine varr ve her kapitalist, toplam toplumsal sermayedeki pay ile orantl olarak bu gce katlr.
32 Bir snfn bir bireyi, eer, btnnn kazan ve varlndan belli bir hisseye ya da blme hi bir zaman sahip olamazsa, bu kimse, kazancn artrmak iin kolayca birleebilir; (arz ve talep arasndaki oran buna elverir elvermez byle yapar da) ite bu tekeldir. Ama, eer bir kimse, btn miktar azaltacak bir ilemle kendi payna decek mutlak miktar herhangi bir yolla artrabileceine akl keserse, ou kez bunu yapar; ite bu rekabettir. (An Inquiry into Those Principles Respecting the Nature of Demand, etc., London 1821, s.105.)
174
nce, kapitalist retimin kendisi, rettii zel bir kullanm-deerine ve herhangi bir metan ayrdedici zelliklerine kar ilgisizdir. Her retim alannda o yalnzca, art-deer retmekle ve emein rnne katlm bulunan, belli bir miktardaki karl denmemi emee elkoymakla ilgilidir. Ve gene ayn ekilde, sermayenin boyunduruu altna girmi [sayfa 174] bulunan cretli-emein nitelii gerei, o, yapt iin kendisine zg niteliine kar ilgisiz olup, sermayenin gereksinmeleri uyarnca biim almaya, bir retim alanndan tekine aktarlmaya boyun emek zorundadr. Sonra, bir retim alan aslnda, tpk bir bakas kadar iyi ya da ktdr. Bunlarn her biri ayn kr salar ve her biri rettii meta eer bir toplumsal gereksinmeyi karlamyorsa, tamamen yararsz olur. imdi, metalar kendi deerleri zerinden satldklarnda, grm olduumuz gibi, eitli retim alanlarnda, bunlara yatrlm bulunan sermaye kitlelerinin farkl organik bileimlerine bal olarak ok farkl kr oranlar ortaya kar. Ne var ki, sermaye, kr oran dk alandan ekilir ve daha yksek kr oran salayan teki alanlara akar. Bu srekli k ve giriler, ya da ksacas, kr orannn bir yerde dmesi, bir baka yerde ykselmesine bal olarak sermayenin eitli alanlar arasnda dalm, arz ile talep arasnda yle bir oran yaratr ki, eitli retim alanlarndaki ortalama kr ayn olur ve dolaysyla da deerler, retim-fiyatlarna evrilir. Sermayenin bu denge durumuna ulamadaki baar derecesi, o lkede, kapitalist gelimenin derecesine, yani lkedeki koullarn kapitalist retim tarzna ne lde uygun hale getirildiine baldr. Kapitalist retimin ilerlemesiyle birlikte, bu retim tarz kendi koullarn da gelitirir ve retim srecinin dayand btn toplumsal nkoullar, kendisine zg nitelie ve kendi zel yasalarna baml klar. Devaml sapmalarn srekli bir biimde dengelenmeleri, 1) sermaye ne kadar hareketli ise, yani bir retim alanndan bir dierine ne kadar kolay kaydrlabilirse; 2) emek-gc, bir alandan dierine, bir retim blgesinden tekine ne denli kolay aktarlabilirse, o kadar abuk olur. Birinci koul, toplumda tam bir ticaret zgrln ve doal olanlarn dnda kalan, yani kapitalist retim tarznn kendisinden doan btn tekellerin kaldrlmasn gerektirir. Bu, ayrca, inorganik kullanlabilir toplumsal sermaye kitlesini, bireysel kapitaliste kar bir arada toplayan kredi sisteminin gelimesini gerektirir. Son olarak bu, eitli retim alanlarnn, kapitalistlerin denetim altna girmesini gerektirir. Bu son koul, bizim varsaymmzda zaten bulunmaktayd, nk biz, btn kapitalist biimde smrlen retim alanlarnda, deerlerin, retim-fiyatlarna evrilmekte olduklarn kabul etmitik. Ne var ki, bu eitlenme, kapitalist esasa gre iletilmeyen ok sayda ve byk retim alanlarnn (kk iftiler tarafndan topran iletilmesi gibi), kapitalist giriimler arasna szd ve onlarla baland durumlarda, byk engellerle karlar. Byk bir nfus younluu bir baka nkouldur. kinci koul, iilerin
175
bir retim alanndan dierine, bir retim merkezinden bir baka retim merkezine aktarlmalarn engelleyen btn yasalarn yrrlkten kaldrlmasn; emekinin, yapaca ie kar ilgisiz hale gelmesini; btn retim alanlarnda emein, elden geldiince basit emee indirgenmesini, emekiler arasnda, meslekleri ile ilgili btn nyarglarn yok edilmesini; ve ensonu, ama zellikle, emekinin, kapitalist-retim tarznn [sayfa 175] egemenlii altna sokulmasn gerektirir. Bu konuyla ilgili ayrmlar, rekabet konusunda yaplacak zel bir incelemeye girer. Yukardaki incelemeden u sonu kar ki, her zel retim alannda bireysel kapitalist ve btn olarak kapitalistler, toplam sermaye tarafndan, toplam ii snfnn belli bir smr derecesi ile smrlmelerine, yalnz genel bir snf sevgisi ile deil ayn zamanda, dorudan ekonomik nedenlerle dorudan doruya katlrlar. nk btn dier koullar bunlar arasnda, toplam yatrlan sermaye deerin veri kabul edildiinde, ortalama kr oran, toplam emek miktarnn, toplam sermaye tarafndan smrlmesinin younluuna baldr. Ortalama kr, her 100 birim sermaye iin retilen, ortalama artdeerle ayndr ve art-deeri ilgilendirdii kadaryla, yukarda sylenenler kukusuz onun iin de geerlidir. Ortalama kr bakmndan, yatrlan sermayenin deeri, kr orann belirleyen ek bir etmen olur. Gerekten de, kapitalist ya da sermaye tarafndan herhangi bir bireysel retim alannda, dorudan doruya orada almakta olan emekilerin smrlmesi konusunda gsterilen dolaysz ilgi, ya ar altrma, ya cretleri ortalamann altna indirme, ya da kullanlan emein olaanst retkenlii yoluyla fazladan bir kazan, ortalamay aan bir kr ile snrldr. Bunun dnda, kendi retim kolunda, hi deien sermaye kullanmayan ve dolaysyla hi ii altrmayan (bu aslnda abartlm bir varsaymdr) bir kapitalist, gene de, diyelim, yalnz deien sermaye kullanan (bir baka abartma daha) ve bylece tm sermayesini cretlere yatran bir kapitalist kadar, ii snfnn sermaye tarafndan smrlmesiyle ilgilidir ve krn gene onun kadar karl denmeyen art-emekten salamaktadr. Ne var ki, emein smr derecesi, ign belli ise, emein ortalama younluuna, smrnn younluk derecesi belli ise, ignnn uzunluuna baldr. Emein smr derecesi, art-deer orann ve dolaysyla belli bir toplam deien sermaye iin art-deer kitlesini ve bylece krn bykln belirler. Bireysel bir kapitalistin, kendi faaliyet alannn btnnden ayr olarak, kendisi tarafndan smrlen iilerin smrsne kar duyduu zel ilgi ve kar, belli bir retim alanndaki sermayeden, bu alandaki toplam sermayeden ayr olarak, dorudan doruya kendisi tarafndan altrlan iilerin smrs konusundaki zel ilgi ve karnn ayndr. te yandan, her zel sermaye alan ve her bireysel kapitalist, toplam sermaye tarafndan altrlan toplumsal emein retkenlii konusunda ayn ilgiyi duyar. nk, iki ey bu retkenlie baldr: Birinci-
176
si, ortalama krn ifade edildii kullanm-deerleri kitlesi; bu ortalama kr, yani sermaye birikimi iin ve tketime harcanmak zere gelir iin bir fon biiminde i grecei iin, bu, iki katl bir nem tar. kincisi, kapitalist snfn tamam iin, art-deer ya da kr miktar veri ise, yatrlan toplam sermayenin (deimeyen ve deien) deeri, kr orann, ya da belli bir miktar sermaye zerinden kr belirler. Herhangi bir retim alannda ya [sayfa 176] da bu alann bireysel bir giriimindeki emein zel retkenlii yalnz, bununla dorudan doruya uraan kapitalistleri ilgilendirir, nk bu, o zel alann, toplam sermaye karsnda ya da o bireysel kapitalistin, kendi alan karsnda fazladan bir kr elde etmesine olanak salar. te bu, kapitalistlerin kendi aralarndaki rekabet szkonusu olduunda birbirlerinin gznn yana bakmadklar halde, btnyle ii snf karsnda birbirine tutkun bir mason dernei kurmalarnn nedenini, matematik bir kesinlikle kantlam olur. retim-fiyat, ortalama kr ierir. Biz buna retim-fiyat diyoruz. Bu, gerekte, Adam Smithin natural price (doal-fiyat), Ricardonun price of production (retim-fiyat) ya da cost of production (retim-maliyeti) ve fizyokratlarn prix necessaire (gerekli-fiyat) dedikleri eydir, nk bu, uzun srede, her bireysel alanda metalarn arz ve yeniden-retimlerinin nkouludur.33 Ama bunlardan hi biri, retim-fiyat ile deer arasndaki fark aklamamtr. Ama biz, metalarn deerinin, emekzaman ile, yani bunlarn ierdikleri emek miktar ile belirlenmesine kar kan ayn iktisatlarn niin byle yaptklarn ve piyasa-fiyatlarnn etrafnda dalgalandklar merkezler olarak niin daima retim-fiyatlarnn szn ettiklerini imdi daha iyi anlyoruz. retim-fiyatnn, metalarn deerinin tamamen dnda ve bu deerin prima facie anlamsz bir biimi olmas, rekabette ve bu yzden kaba kapitalistin ve dolaysyla da kaba iktisatnn kafasnda ortaya kan bir biim olmas nedeniyle bunlarn byle davranmak ilerine gelmektedir. NCELEMELERMZ, piyasa-deerinin (ve bununla ilgili olarak sylenen her ey, uygun deiikliklerle, retim-fiyat iin de geerlidir) belli bir retim alannda en uygun koullar altnda retimde bulunanlar iin, bir art-kr nasl kapsadn ortaya karm bulunuyor. Bunalmlar ve genellikle ar-retim halleri dnda, bu, piyasa-deerlerinden ya da retimin piyasa-fiyatlarndan ne kadar sapm olurlarsa olsunlar, btn piyasa-fiyatlar iin de dorudur. nk, piyasa-fiyat, metalar, birbirinden ok farkl bireysel koullar altnda retilmi bulunsalar ve dolaysyla epeyce farkl maliyet-fiyatlarna sahip olsalar da, ayn tr metalar iin ayn fiyatn deneceini ifade eder. (Biz burada, yapay olsun, doal olsun, terimin allagelen anlamnda tekellerin sonucu olan art-krlardan
33
Malthus, (Principles of Political Economy, London 1836, s. 77-78. -Ed.
177
szetmiyoruz.) Baz retim alanlar, eer, kendi metalarnn deerlerinin retimfiyatlarna evrilmesi ve bylece krlarnn ortalama kra inmesini nleyebilecek durumda iseler, bu art-krn da ortaya kmas szkonusudur. Art-krn bu iki biiminin gsterdii baka deiiklikler zerinde, toprak rant ile ilgili ksmda daha fazla durulacaktr. [sayfa 177]
178
ONBRNC BLM
GENEL CRET DALGALANMALARININ RETM-.YATI ZERNDEK ETKLER
TOPLUMSAL sermayenin ortalama bileimi 80s + 20d ve kr %20 olsun. Art-deer oran bu durumda %100 olur. cretlerde genel bir art, dier her ey ayn kalmak zere, art-deer orannda bir azalma demektir. Ortalama sermaye iin, kr ve art-deer zdetir. cretler %25 ykselsin. Bu durumda, daha nce 20 ile harekete geirilen ayn miktar emek, imdi 25e malolacaktr. Byle olunca, 80s + 20d + 20k yerine, 80s + 25d + 15k devir deeri elde ederiz. Deien sermaye tarafndan harekete geirilen emek, gene nceki gibi 40lk bir deer retir. Eer d, 20den 25e ykselirse, a ya da k fazlal ancak 15 olur. 105 tutarndaki bir sermaye zerinden 15lik kr, imdi %142/7dir ve bu, yeni ortalama kr orandr. Ortalama sermaye tarafndan retilen metalarn retimfiyatlar, bunlarn deerleri ile akt iin, bu metalarn retim-fiyat ayn kalacaktr. Bir cret art, bu nedenle, krda bir dmeye yolaacaktr, ama metalarn deerinde ve fiyatnda bir deiiklik olmayacaktr. Daha nce, ortalama kr %20 olduu srece, bir devir dneminde retilen metalarn retim-fiyat, bunlarn maliyet-fiyat, art, bu maliyet- fiyat zerinden %20 bir kra eit idi ve bu nedenle = m + mk = m + (20m : 100) idi. Bu formlde m, metalara giren retim aralarnn [sayfa 178] deerine ve sabit sermaye tarafndan rne aktarlan anp ypranma miktarna bal olarak deien, deiken bir byklktr. retim-
179
fiyat, yleyse imdi, m + (142/7m : 100) olacaktr. imdi bileimi, balangta 80s + 20d olan ortalama toplumsal sermayenin (bu da imdi 764/21s + 2317/21d olmutur) bileiminden daha dk, diyelim 50s + 50d olan bir sermaye alalm. Bu durumda, cret artndan nce yllk rnn retim-fiyat, kolaylk olsun diye, sabit sermayenin tamamnn anma ve ypranma ile rne getii ve devir dneminin birinci rnektekinin ayn olduu varsayldnda, 50s + 50d + 20k = 120 olur. Ayn miktar emein harekete geirilmesi iin cretlerde %25 bir art, deien sermayenin 50den 62ye ykselmesi demektir. Yllk rnn, eski retim-fiyat 120 zerinden satlmas halinde bu bize 50s + 6d + 7k ya da %6/3lk bir kr orann verir. Ama yeni ortalama kr oran %142/7dir ve biz, btn teki koullarn ayn kaldklarn kabul ettiimiz iin, 50s + 62d bileimindeki sermayenin de bu kr salamas gerekir. imdi, 112lik bir sermaye %142/7 bir kr oran ile 161/ lk bir kr salamaktadr. Demek oluyor ki, bu sermaye ile retilen 14 metalarn retim-fiyat, imdi, 50s + 62d+ 161/14k = 1288/14 olur. Bu nedenle, %25 bir cret art yznden, ayn metalarn ayn miktarnn retim-fiyat, burada 120den 1288/14e ya da %7den fazla ykselmi oluyor. Tersine, bileimi, ortalama sermayenin bileiminden daha yksek, diyelim, 92s + 8d olan bir retim alan alalm. Balang ortalama kr, bu durumda hl 20 olacak ve eer biz gene sabit sermayenin tamamnn yllk rne getiini ve devir dneminin I ve lIdekinin ayn olduunu varsayarsak, metan retim-fiyat burada da 120 olur. cretlerde %25 bir art nedeniyle, ayn miktar emek karl deien sermaye, 8den 10a, metalarn maliyet-fiyat 100den 102ye ykseldii halde, ortalama kr oran %20den %142/7ye der. Ama, 100 : 142/7 = 102 : 144/7dir. imdi 102nin payna den kr, bylece %144/ dir. Bu nedenle, toplam rnn sat-fiyat, m + mk = 102 + 144/7 = 7 1164/7 olur. Demek ki, retim-fiyat 120den 1164/7ye ya da 33/7 dmtr. Sonu olarak, cretler %25 ykseldiinde: 1) Ortalama toplumsal bileimde bir sermayenin rettii metalarn retim-fiyat deimez; 2) Daha dk bileimdeki bir sermayenin rettii metalarn retim-fiyat ykselir, ama bu krdaki d orannda deildir; 3) Daha yksek bileimdeki bir sermayenin rettii metalarn retim-fiyat der, ama bu krdaki d orannda deildir. Ortalama sermayelerle retilen metalarn retim-fiyat ayn kald, rnn deerine eit olduu iin, btn sermayelere ait rnlerin retim-fiyatlarnn toplam da ayn kalr ve toplam sermaye tarafndan retilen deerlerin toplamna eittir. Bir yandaki ykselme ve te yandaki dme, toplam sermaye iin ortalama toplumsal sermaye dzeyinde bir dengeleme salar. [sayfa 179] retim-fiyat, rnek IIde ykselir ve rnek IIIte derse, art-de-
180
er orannda bir dme, ya da genel bir cret art ile meydana gelen bu zt etki, cretlerdeki bir ykselmenin fiyatlar ile telafi edilemeyeceini gsterir, nk, IIIte retim-fiyatndaki dme, kapitalist iin krdaki dmeyi telafi edemedii gibi, IIdeki fiyat ykselmesi de krdaki dmeye engel olamaz. Daha ok, her iki durumda da, ister fiyat ykselsin ister dsn, kr, fiyatn ayn kald haldekinin, ortalama sermaye krnn ayn olur. Bu, hem durum IIde, hem durum IIIte, 55/7 kadar den, ya da %25in biraz zerinde bulunan ayn ortalama krdr. Buradan u sonu kar ki, eer fiyat IIde ykselmemi ve IIIte dmemise, II, yeni dk ortalama krn altnda, III, bu krn zerinde satmak durumundadr. Besbellidir ki, her 100 birim sermaye iin, 50, 25 ya da 10 birimin cretlere yatrlmasna bal olarak sermayesinin 1/10ini cretlere yatrm bulunan bir kapitalist zerindeki bir cret artnn etkisi, sermayesinin ini ya da %ini yatrm olandan tamamen farkldr. Sermayenin bileiminin, ortalama toplumsal bileimin altnda ya da zerinde olmasna bal olarak, retim-fiyatnda bir yanda art, te yanda dme olmas, ancak, krn, yeni dk ortalama kr dzeyine uydurulmas sreciyle gerekleir. O halde, cretlerde genel bir dme ve kr orannda, dolaysyla ortalama krda buna karlk genel bir ykselme, ortalama toplumsal bileime zt ynlerde sapmalar gsteren sermayelerin rettikleri metalarn retim-fiyatlar zerinde nasl bir etki yapar? Bu sorunun yantn bulmak iin (Ricardo bunu zmleyememitir) yukardaki aklamay tersine evirmek yetecektir. I. Ortalama sermaye = 80s + 20d = 100; art-deer oran %100; retim-fiyat = metalarn deeri = 80s + 20d + 20k = 120; kr oran = %20. cretlerin drtte-bir dtn varsayalm. imdi, ayn deimeyen sermaye, 20d yerine 15d ile harekete geirilecektir. yleyse metalarn deeri = 80s + 15d + 25k = 120dir. d tarafndan yaplan iin miktar deimemi, ama onun yeni yaratt deer, kapitalist ile emeki arasnda farkl bir ekilde bllmtr. Art-deer, 20den 25e, art-deer oran 20/20den 25/15e ya da %l00den %1662/3e ykselmitir. 95 zerinden kr imdi = 25 ve bylece 100 birim iin kr oran = 266/19 olmutur. Sermayenin yzde olarak yeni bileimi imdi 844/19s + 1515/19d = 100dr. II. Dk bileimli sermaye. Yukarda olduu gibi, balangtaki bileim 50s + 50ddir. cretlerde drtte-bir orannda bir dme olmas nedeniyle, d, 37ye ve bunun sonucu, yatrlan toplam sermaye 50s + 37d = 87ye dmtr. imdi eer biz, buna %266/19luk yeni kr orann uygularsak, 100 : 266/19 = 87 : 231/38 elde ederiz. Daha nce 120ye malolan ayn metalar kitlesi imdi, 87 +231/38 = 11010/19a mal olur ve bu yaklak %10 bir fiyat dmesi demektir. III. Yksek bileimli sermaye. Balangta, 92s + 8d = 100. cretlerde drtte-bir kadar bir indirim 8dyi 6dye ve toplam sermayeyi 98e indirmektedir. Sonu olarak, 100 : 266/19 = 98 : 2515/19 olur. Metan daha
181
nce 100 + 20 = 120 olan retim-fiyat, cret indiriminden sonra imdi, 98 + 2515/19 = 12315/19 olur ve bu yaklak 4Ik bir arttr. Bu nedenle, besbelli ki, gerekli deiikliklerle birlikte ters ynde ayn gelimeyi zlemekten baka bir ey yapamayz; cretlerde genel bir dme, art-deer ile art-deer orannda ve dier koullar ayn kalmak kaydyla, farkl oranda ifade edilse bile, kr orannda genel bir ykselmeye yolamaktadr; dk bileimli sermayeler tarafndan retilen metalarn retim-fiyatlarnda bir dme ve daha yksek bileimli sermayeler tarafndan retilen metalarn retim-fiyatlarnda bir ykselme szkonusudur. Bu sonu, cretlerde genel bir ykselme olduu zaman grlenin tam tersidir.34 Her iki halde de cretlerin ykselmesi ve dmesinde ignnn ve temel geim aralarnn fiyatlarnn ayn kald varsaylmt. Bu durumlarda, cretlerde bir dme, ancak, eer bu cretler emein normal fiyatnn daha zerine km ise ya da bu fiyatn daha altna inmi ise mmkndr. cretlerdeki bir ykselme ya da dmenin, genel olarak emekilerin tkettii metalarn deerinde ve dolaysyla retim-fiyatnda bir deiiklikten ileri gelmesi halinde, sorunun nasl bir deiiklik gsterecei, toprak rant ile ilgili blmde daha uzunboylu incelenecektir. Bu noktada, gene de, son olarak u dnceleri belirtmek yerinde olacaktr: cretlerdeki ykselme ya da dmenin, yaam gereksinmelerinin deerindeki bir deimeden ileri gelmesi halinde, yukarda ulalan sonularda, ancak, fiyatlarndaki deimenin, deien sermaye miktarn artran ya da azaltan metalarn, ayn zamanda, deimeyen sermayenin eleri olarak bu sermayeye girmeleri ve bu nedenle, sadece cretleri etkilemekle kalmadklar lde bir deiiklik olabilir. Yok eer bunlar yalnz cretleri etkiliyorsa, yukardaki tahliller, sylenmesi gerekli her eyi kapsar. Btn bu blmde, genel bir kr oran ile ortalama krn olumas ve dolaysyla, deerlerin retim fiyatlarna dnmeleri, veri olarak kabul edilmiti. Sorun, yalnzca, cretlerdeki genel bir ykselme ya da dmenin, metalarn kabul edilmi bulunan retim-fiyatlarn nasl etkiledikleri idi. Bu, bu ksmda zmlenen dier nemli noktalar ile karlatrlrsa, ancak ikinci derecede bir sorundur. u da var ki, bu, daha ileride greceimiz gibi* Ricardo tarafndan ele alnan tek sorundu ve stelik o, bunu, tek yanl ve yetersiz bir biimde ele almt. [sayfa 181]
[sayfa 180]
34 ok gariptir ki, Ricardo [On the Principles of Political Economy, and Taxation, Third edition, London 1821, s. 36-41. -Ed.] (deerlerin, retim-fiyatlar dzeyine indirilmesini anlayamayan Ricardo, haliyle bizden farkl bir yolda ilerlemektedir) bu olasl bir defa bile dnmemi yalnz birinci durumu, cretlerde bir ykselme ve bunun, metalarn retim-fiyatlar zerindeki etkilenmesini incelemitir. Ve, servum pecus imitatorum** [Hurace, Epistles, Book I, Epistle19. -Ed.] bu son derece ak ve aslnda totolojik, pratik uygulamay yapmay denememilerdir bile. * K. Marx, Theorien ber den Mehrwert, K. Marx-.. Engels, Werke, Band 26, Teil 2, s.181-94. -Ed. ** Takliti kleler. -.
182
ONKNC BLM
TAMAMLAYICI AIKLAMALAR
I. RETM-.YATINDA BR DEKL GEREKTREN NEDENLER
Bir metann retim-fiyat ancak iki nedenle deiebilir: Birincisi. Genel kr orannda bir deiiklik. Bu ancak, ortalama art-deer orannda her deiiklikten, ya da eer ortalama art-deer oran ayn kalyorsa, elkonulan art-deerler toplamnn, yatrlan toplam toplumsal sermaye miktarna olan orannda bir deimeden ileri gelebilir. Art-deer oranndaki deiiklik, eer, cretlerin normal dzeyin altna dmesinden ya da bu dzeyin zerine kmasndan ileri geliyorsa bu tr hareketlere ancak geliigzel dalgalanmalar gzyle baklmak gerekir yalnz, ya emek-gc deerinde bir ykselmeden ya da dmeden meydana gelebilir; oysa, temel geim aralarn reten emein retkenliinde, yani emeki tarafndan tketilen metalarn deerinde bir deime olmakszn, bunun her ikisinin de olmas da ayn derecede olanakszdr. Ya da, elkonulan art-deer toplamnn, yatrlan toplam toplumsal sermayeye orannda bir deime ile olabilir. Bu durumda deimeye art-deer oran yol amadna gre, bunun, toplam sermaye, ya da daha ok, toplam sermayenin deimeyen ksm tarafndan yaratlm olmas gerekir. Bu ksmn kitlesi, teknik olarak ele alndnda, deien sermaye ile satn alnan emek-gc miktaryla orantl olarak artar ya da
183
azalr ve [sayfa 182] deerinin kitlesi, bylece, kendi kitlesinin artmas ya da azalmas ile artar ya da azalr. O da, bu nedenle deien sermayenin deer kitlesine orantl olarak artar ya da azalr. Ayn miktar emek eer daha fazla deimeyen sermayeyi harekete getiriyorsa, daha retken hale gelmi demektir. Tersi olursa, retkenlii azalmtr. Demek ki, emein retkenliinde bir deime olmutur ve baz metalarn deerinde bir deime meydana gelmi olmas gerekir. u halde, aadaki yasa her iki durum iin de geerlidir: Bir metan retim-fiyat, genel kr oranndaki bir deime sonucu deiirse, bu metan kendi deeri deimeden kalm olabilir. Ne var ki. teki metalarn deerinde bir deime meydana gelmi olmas gerekir. kincisi. Genel kr oran deimeden kalmtr. Bu durumda, bir metan retim deeri, ancak, o metan kendi deeri deimi ise deiir. Bu, ya son biimi iersinde bu meta reten emein ya da bu metan retimine giren metalar reten emein retkenliindeki bir deime nedeniyle, szkonusu metan yeniden-retimi iin daha ok ya da daha az emek gerekmi olmasndan ileri gelebilir. Pamuk ipliinin retimfiyat, ya pamuk hammaddesinin eskisine gre daha ucuza retilmesi ya da iplii eiren emein, gelimi makineler nedeniyle daha retken hale gelmesi ile debilir. retim-fiyat, grm olduumuz gibi = m + k, yani maliyet-fiyat art kra eittir. Ne var ki, bu = m + mk ifadesinde maliyet-fiyat m, deiken bir byklktr ve farkl retim alanlarnda deitii gibi, bunlarn hepsinde metan retiminde tketilen deimeyen ve deien sermayenin deerine eittir ve k, yzde olarak ortalama kr orandr. Eer, m = 200, k = %20 olursa, retim-fiyat m + mk = 200 + 200 (20 : 100) = 200 + 40 = 240tr. Metalarn deerinde bir deiiklik olsa bile, bu retim-fiyatnn ayn kalabilecei aktr. Metalarn retim-fiyatlarndaki btn deimeler, son tahlilde, deer deiikliklerine indirgenir. Ama, metalarn deerlerindeki btn deiiklikler, mutlaka, kendilerini, retim-fiyatnda bir deime ile ifade etmezler. retim-fiyat, yalnz tek bir metan deeri ile deil, btn metalarn toplam deeri ile belirlenir. Bu nedenle, A metanda bir deiiklik, B metanda zt bir deiiklik ile dengelenebilir ve bylece genel bant ayn kalr.
II. ORTALAMA BLEML METALARIN RETM-.YATI
retim-fiyatlar ile deerler arasndaki sapmann, aadaki nedenlerden nasl ortaya ktn grm bulunuyoruz: 1) Bir metan maliyet-fiyatna, ierdii art-deer yerine, ortalama krn eklenmesi; 2) retim-fiyat deerinden bylece sapan bir meta, baka metalarn maliyet-fiyatna, onun elerinden birisi olarak girer ve bu neden-
184
le, bir metan maliyet-fiyat ile, retimi srasnda tketilmi bulunan retim [sayfa 183] aralarnn deeri arasnda, ortalama kr ile art-deer arasndaki farktan doabilecek kendisine ait sapmadan tamamen ayr bir sapma bulunabilir. te bu yzden, ortalama bileimli sermayelerin rettikleri metalarn maliyet-fiyatlar bile, retim-fiyatnn bu ksmn oluturan elerin deerlerinden farkl olabilir. Ortalama bileim, diyelim, 80s + 20d olsun. imdi, bu bileimdeki fiili sermayelerde, 80s, snin, yani deimeyen sermayenin deerinden byk ya da kk olabilir, nk, bu s, retimfiyatlar, deerlerinden farkl olan metalardan meydana gelmi olabilir. Ayn ekilde, cretlere ait tketim, retim-fiyatlar kendi deerlerinden sapan metalar ieriyor ise, 20d kendi deerinden sapabilir; bu durumda, ii bunlar geri satn alabilmek (bunlar yerine koyabilmek) iin, daha uzun ya da daha ksa bir sre almak durumunda kalr ve bylece, bu gibi yaam gereksinmelerinin retim-fiyat, bunlarn deerleri ile akt zaman istenilenden daha fazla ya da az, gerekli-emek harcamak zorunda kalr. Ne var ki, bu olaslk, ortalama bileimli metalar iin ortaya konmu olan teoremlerin doruluunda en ufak bir eksiklik yapmaz. Bu metalara den kr miktar, bunlarn ierdikleri art-deer miktarna eittir. rnein, bileimi 80s + 20d olan bir sermayede, art-deerin belirlenmesinde en nemli ey, bu saylarn fiili deerlerin ifadesi olup olmadklar deil, bunlarn birbirine olan oranlardr, yani toplam sermayeye gre, d = 1/5 ve s = 4/5 olmasdr. Durum byle olduunda, d tarafndan retilen artdeer, varsayld gibi, ortalama kra eittir. te yandan, bu art-deer, ortalama kra eit olduu iin, retim-fiyat = maliyet-fiyat art, kr = m + k = m + adr; yani pratikte, metan deerine eittir. Bunun anlam, cretlerde bir ykselme ya da dmenin, retim-fiyatn, m + k, ancak, metalarn deerlerini deitirdii lde deitirebilecei, yalnzca, buna tekabl eden zt ynl bir harekete, kr orannda bir dme ya da ykselmeye yol aacadr. Eer, burada, cretlerdeki bir ykselme ya da dme, metalarn deerinde bir deiiklik meydana getirecek olsa, ortalama bileimli bu alanlardaki kr oran, teki alanlardaki dzeyin zerine kar ya da altna der. Ortalama bileimli alan, dier alanlar ile ayn kr dzeyini, ancak, fiyat deimeden kald srece devam ettirir. Bunun pratikteki sonucu, bu nedenle, rnlerinin gerek deerleri zerinden satlmalar halinde neyse yledir. nk, metalarn, fiili deerleri zerinden satlmalar halinde, dier koullar eit olmak kaydyla, cretlerde bir ykselme ya da dmenin, krda buna tekabl eden bir dme ya da ykselmeye neden olacaklar, ama, metalarn deerinde bir deiiklie yol amayacaklar, cretlerde bir ykselme ya da dmenin, btn koullar altnda, hi bir zaman, metalarn deerini etkilemeyip, yalnz art-deerin bykln etkileyecei apak ortadadr. [sayfa 184]
185
III. KAPTALSTN TELA. KONUSUNDAK DAYANDII NEDENLER
Rekabetin, farkl retim alanlarndaki kr oranlarn, ortalama bir kr oranna eitledii ve bylece, bu farkl alanlara ait rnlerin deerlerini, retim-fiyatlarna dntrd belirtilmi bulunuyor. Bu, sermayenin bir retim alanndan srekli olarak, o an iin, krn, ortalamann zerinde bulunduu baka bir retim alanna aktarlmas ite olur. Bununla birlikte, belli bir sanayi dalnda belli srelerde, birbirini izleyen, iyi ve kt yllarn yol at kr dalgalanmalarnn da dikkate alnmalar yerinde olur. Sermayenin, farkl retim alanlar arasndaki bu aralksz giri ve k, kr orannda, ykselme ve dme eilimleri yaratr ve bu, birbirini azok eitleyerek, her yerde kr orannn ayn ortak ve genel dzeye indirgenmesi eilimini tar. Sermayelerin bu hareketine, her eyden nce, krlar bir yerde genel ortalamann zerine kartan, dier bir yerde ise altna indiren, piyasa-fiyatlarnn dzeyi neden olur. Bu noktada bizi henz ilgilendirmeyen tccar sermayesini bir yana brakyoruz: biz bunu, baz ok aranan mallarda ani speklasyon nbetleri halinde ortaya karak, kitleler halinde sermayeyi bir ikolunda olaanst bir hzla ekip, bir baka ikoluna ayn hzla srmesinden tanyoruz. Byle olmakla birlikte, her fiili retim alannda sanayi, tarm, madencilik, vb. sermayenin bir alandan dierine aktarlmas, zellikle mevcut sabit sermaye yznden, olduka byk glkler gsterir. Ayrca, deneyimler gstermitir ki, diyelim pamuklu sanayii gibi bir sanayi kolunun, bir dnemde olaanst yksek kr salamas, bir baka zamanda ise, ok az krl olmas ve hatta zarar etmesi halinde, belli yllar kapsayan bir dnemde ortalama kr, dier sanayi kollarndaki krn hemen hemen ayn olur. Ve sermaye, ok gemeden bu deneyimi hesaba katmay renir. Bununla birlikte, rekabetin gstermedii ey, retim hareketine egemen olan deerin belirlenmesi; ve, retim-fiyatlarnn temelinde yatan ve son kertede bunlar belirleyen deerlerdir. Buna karlk rekabet unlar gsterir: 1) farkl retim alanlarndaki sermayenin organik bileiminden ve bu nedenle de, belli bir smr alanndaki belli bir sermaye tarafndan elkonan canl emek kitlesinden, bamsz olan ortalama krlar; 2) retim-fiyatlarnda, cretlerin dzeyindeki deimelerin yolatklar ykselme ve dmeleri; ilk bakta, metalarn deer bantsyla tam bir elime halindeki bir grngy; 3) metalarn ortalama piyasa-fiyatn, belli bir srede, piyasa-deerine deil de, bu piyasa-deerinden olduka byk bir sapma gsteren, ok farkl bir retimin piyasafiyatna indirgeyen, piyasa-fiyatlarndaki dalgalanmalar. Btn bu grngler, deerin, emek-zaman ile belirlenmesiyle olduu kadar, karl denmeyen art-emekten ibaret bulunan art-deerin nitelii ile de eliiyormu gibi grnr. Bylece, rekabette her ey tersine evrilmi
186
grnr. Ekonomik [sayfa 185] ilikilerin, yzeyden nihai gibi grnen biimleri, kendi gerek varlklar ve dolaysyla, bu ilikilerin tayclar ve araclarnn bunlar anlamaya altklar kavramlar iersinde, bunlarn asl ama gizlenmi z biimlerinden ve bunlara tekabl eden kavramlarndan, son derece farkl ve gerekte bunlarn tam tersidir. stelik. Kapitalist retim, belli bir geliim dzeyine ular ulamaz, bireysel alanlardaki farkl kr oranlarnn, genel bir kr oranna eitlenmesi, bundan byle, srf, piyasa-fiyatlarnn sermayeyi ektii ya da ittii, ekme ve itme hareketleriyle gereklemez. Ortalama fiyatlar ile, bunlara tekabl eden piyasa-fiyatlar, bir sre iin kararl hale geldikten sonra bireysel kapitalistler, bu eitlenmenin, belirli farklar dengelediinin bilincine varrlar ve bu durumu, kendi karlkl hesaplarnda dikkate alrlar. Bu farklar, kapitalistlerin zihninde mevcuttur ve onlar bunu, telafi nedenleri olarak hesaba katarlar. Ortalama kr, temel kavramdr ve eit byklkteki sermayelerin, eit zaman aralklarnda eit kr salamalar gerektii anlamna gelir. Bu da gene bir retim alanndaki sermayenin, toplam toplumsal sermaye tarafndan emekilerden szdrlan toplam art-deerden, kendi bykl ile pro rata pay almas gerektii; ya da, her bireysel sermayeye, yalnzca, toplam toplumsal sermayenin bir ksm ve her kapitaliste, gerekte, toplam toplumsal giriimde, toplam krdan, kendi sermayesinin bykl ile pro rata pay alan bir hisse sahibi gibi baklmas anlayna dayanr. te bu anlay, rnein, metalarnn retimi daha uzun zaman ald ya da daha uzak pazarlarda satldklar iin, sermayesinin devri, baka sermayelere gre daha yava olan kapitalistin hesabnda, bu ekilde kaybettii kr hesaba dahil etmek ve fiyat ykselterek bunu telafi etmek iin bir dayanak hizmetini grr. Ya da, rnein, ilepilik gibi, daha byk tehlikelerle kar karya bulunan yatrmlar daha yksek fiyatlarla telafi edilir. Kapitalist retim ve onunla birlikte, sigortaclk ii geliir gelimez, tehlikeler fiilen btn retim alanlar iin eit hale gelmitir. (bkz: Corbet*); ne var ki, daha tehlikeli ikollar, daha yksek sigorta primi der ve bunlar, metalarnn fiyatlarnda geri alrlar. Pratikte, btn bunlarn anlam udur ki, bir retim kolunu belli snrlar iersinde btn retim kollar ayn derecede gerekli saylr daha az, bir bakasn daha fazla krl klan her durum, bu telafiyi hesaplamada kullanlan nedenler ya da etmenleri hakl klmak iin, rekabetin yenilenmi hareketine her zaman gerek duyulmakszn, telafi iin geerli bir zemin olarak kesin bir biimde hesaba katlr. Kapitalistin burada unuttuu ya da daha dorusu, rekabet yoluyla dikkati ekilmedii iin gremedii ey, farkl retim kollarna ait metalarn fiyatlarn hesaplarken kapitalist* Th. Corbet, An Inquiry into the Causes and Modes of the Wealth of Individuals, London l841. s. 100-02. -Ed.
187
ler tarafndan karlkl olarak ne srlen btn bu telafi nedenlerinin, [sayfa 186] bunlarn hepsinin de, ortak ganimetleri, toplam art-deerden, kendi sermayelerinin bykl ile pro rata, eit talepte bulunmalar olgusundan baka bir ey olmaddr. Bu, daha ok, onlara, ceplerine indirdikleri kr, ele geirdikleri art-deerden farkl olduu iin, bu telafi nedenlerinin, toplam art-deere katlmalarn eitlemeyip, metalarnn maliyet-fiyatna, u ya da bu nedenle yaplan eklemelerden elde olunuyormu gibi grnen krn kendisini yaratyormu gibi gelir. Dier bakmlardan kapitalistin, art-deerin, kayna konusundaki varsaymlar ile ilgili olarak Yedinci Blmn 116. sayfasnda sylenenler, ortalama kr iin de geerlidir. Ele alnan durum, yalnz, metalarn piyasa-fiyat ile emein smr derecesi veri kabul edildiinde, maliyetfiyatndaki bir tasarruf, yalnzca bireysel ibilirlilik, akgzlk, vb. gibi eylere bal bulunduu iin farkl grnr. [sayfa 187]
188
NC KISIM KR ORANININ DME ELM YASASI

ONNC BLM
YASANIN NTEL
CRET ile ign veri kabul edildiinde, diyelim 100lk bir deien sermaye, belli saydaki alan iiyi temsil eder. Bu sermaye, bu saynn bir gstergesidir. 100 , diyelim 100 iinin bir haftalk creti olsun. Bu iilerin, eit miktarlarda gerekli ve art-emek harcadklar, gnde, kendileri iin, yani cretlerinin yeniden-retimi iin altklar kadar, kapitalist iin, yani art-deer retmek iin altklar kabul edilirse, bunlarn toplam rnlerinin deeri = 200 ve rettikleri art-deer miktar 100 olacaktr. Art-deer oran, a/d = %100 olurdu. Ama grdmz gibi, bu art-deer oran, kendisini, kr oran a : S olduu iin, deimeyen sermaye s ve dolaysyla toplam sermaye Snin farkl buyklklerine bal olarak, ok farkl kr oranlar ile ifade eder. Art-deer oran %100 olduuna gre: s = 50 ve d = 100 ise k' = 100 : 150 = %662/3 s = 100 ve d = 100 ise k' = 100 : 200 = %50 s = 200 ve d = 100 ise k'= 100 : 300 = %331/3 s = 300 ve d = 100 ise k' = 100 : 400 = %25 s = 400 ve d = 100 ise k' = 100 : 500 = %20 olur. Bu, ayn art-deer orannn, kendisini, deimeyen sermayenin maddi olarak bymesinin ayn oranda olmasa bile ayn zamanda
189
kendi deerinde ve dolaysyla da toplam sermayenin deerinde bir bymeyi gerektirmesi nedeniyle, emein smr derecesi ayn olduu halde, den bir kr oran ile nasl ifade edeceini gsteriyor. Eer bir de, sermayenin bileimindeki bu yava deimenin, yalnz bireysel retim alanlar ile snrl kalmayp, aa yukar btn ya da hi deilse, nemli retim alanlarnda da meydana geldii ve bu yzden, bir toplumun toplam sermayesinin ortalama organik bileiminde deimelere neden olduu varsaylrsa, art-deer oran ya da emein sermaye tarafndan smrlme younluu ayn kald srece, deimeyen sermayenin deien sermayeye gre tedrici bymesi, zorunlu olarak, genel kr orannda tedrici bir dmeye yolaar. Grm olduumuz gibi, kapitalist retimin gelimesiyle birlikte, deien sermayede, deimeyen sermayeye, ve dolaysyla, harekete geirilen toplam sermayeye oranla nispi bir azalma olmas, kapitalist retimin bir yasasdr. Bu ifade, kapitalist sistemde gelimi bulunan kendisine zg retim yntemleri nedeniyle, belli deerde bir deien sermaye tarafndan harekete geirilen ayn sayda iinin, yani ayn miktarda emek-gcnn, ayn srede, gittike artan miktarlarda emek aracn, makineyi, her trden sabit sermayeyi, hammaddeyi, ve dolaysyla, deeri durmadan artan deimeyen sermayeyi ilettii, iledii ve retken biimde tkettiini sylemenin bir baka biimidir. Deien sermayede, deimeyen ve dolaysyla toplam sermayeye gre bu srekli azalma, toplumsal sermayenin, kendi ortalamasnda, gitgide daha yksek bir organik bileime ulamas demektir. Bu, ayn ekilde, ayn sayda iinin, daha fazla makine ve genellikle daha ok sabit sermaye kullanlmas sayesinde, ayn srede, yani daha az emekle, gitgide artan miktarda ham ve yardmc maddeleri rne evirmesi olgusuyla kendisini gsteren, emein toplumsal retkenliindeki srekli gelimenin bir baka ifadesidir. Deimeyen sermayedeki bu srekli deer artna bu, deimeyen sermayenin maddi olarak yalnzca yaklak bir biimde kapsad kullanm-deerlerinin gerek kitlesinin bymesini gstermekle birlikte rnlerde srekli bir ucuzlama tekabl eder. Her tek tek rn, kendi bana alndnda, cretlere yatrlan sermayenin, retim aralarna yatrlan sermayeye kyasla daha byk bir yer tuttuu, daha dk retim dzeyine gre, daha az miktarda emek ierir. Bu blmn banda verilen ve varsayma dayanan diziler, bu nedenle, kapitalist retimin gerek eilimini ifade eder. Bu retim tarz, deimeyen sermayeye kyasla, deien sermayede gitgide nispi bir azalma, ve dolaysyla toplam sermayenin organik bileiminde srekli bir ykselme yaratr. Bunun dorudan sonucu, ayn ya da hatta artan bir emek smr derecesinde, art-deer orannn srekli dme gsteren bir kr oran ile temsil edilmesidir. (Bu dmenin kendisini niin mutlak bir biimde deil de; artan bir dme eilimi eklinde gsterdiini daha ileride greceiz.) Bu nedenle, genel kr oranndaki bu srekli dme [sayfa 189] eilimi, tam da emein toplumsal
[sayfa 188]
190
retkenliindeki srekli gelimenin, kapitalist retim tarzna zg bir ifadesidir. Bu, kr orannn, baka nedenlerle geici olarak bir dme gsteremeyecei anlamna gelmez. Bylece, kapitalist retim tarznn niteliinden hareket edilerek, bu retim tarznn gelimesiyle birlikte, genel ortalama art-deer orannn kendisini, den bir genel kr oran ile ifade etmek durumunda kalmas, mantki bir zorunluluk olarak ortaya km oluyor. altrlan canl emek kitlesi, harekete geirdii maddelemi emek kitlesine, yani retken biimde tketilen retim aralar kitlesine kyasla srekli bir azalma gsterdii iin, canl emein, karl denmeyen ve art-deerde nesneleen ksmnn da, yatrlan toplam sermaye ile temsil edilen deer miktarna kyasla srekli bir azalma gstermesi gerekir. Art-deer kitlesinin yatrlan toplam sermayenin deerine oran, art-deer orann verdiine gre, bu orann da srekli dmesi gerekir. Btn bu sylenenlerden, bu yasann bylesine basit olduu ortadayken, imdiye dein btn ekonomi politik, bunu ortaya karmada, daha ilerde* greceimiz gibi pek az baar gstermitir. ktisatlar bu grngnn farkna varmtr ve onu yorumlamak iin epey kafa yormulardr. Kapitalist retim iin bu yasa byk nem tad halde, zm Adam Smithten beri btn ekonomi politiin hedefi olan, ve Adam Smithten beri eitli okullar arasndaki farkn, bu zme yaklamadaki farktan ibaret bulunan bir sr olduu sylenebilir. te yandan, bugne kadar ekonomi politiin, deimeyen ve deien sermayeler arasndaki ayrm etrafnda dnp durduu haide, bunu doru biimde nasl tanmlayacan hi bir zaman bilemediini; art-deeri krdan bir trl ayramad gibi, kr, sanayi kr, ticari kr , faiz, toprak rant gibi farkl ve bamsz ksmlarndan ayrdeden kendi saf ekli iersinde hi bir zaman incelemediini; sermayenin organik bileimindeki farklar hi bir zaman doru drst zmlemedii, ve bu nedenle genel kr orannn oluumunu zmlemeyi de aklndan bile geirmediini gznne aldmzda btn bunlar gznnde tuttuumuzda bu bilmeceyi zmedeki baarszlna arnamak gerekir. Krn, farkl bamsz kategorilere ayrlmasna gemeden nce, bu yasaya zellikle deiniyoruz. Bu incelemenin, krn, farkl kategorilerdeki kimselerin payna den farkl ksmlara blnmesinden bamsz olarak yaplmas ogusu, daha balangta, bu yasann btnyle bu blnmeden ve bundan doan kr kategorilerinin karlkl ilikilerinden bamsz olduunu gstermektedir. Burada szn ettiimiz kr, yalnz, domu bulunduu deien sermayeden ok, toplam sermaye ile bants iersinde sunulan, art-deerin kendisine verilen bir baka addan baka bir ey deildir. Kr oranndaki dme, demek ki, art-deerin yatrlm toplam sermayeye orannda bir dmeyi ifade etmektedir ve
* K. Marx, Theorien ber den Mehrwert, K. Marx-.. Engels, Werke, Band 26, Teil 2, 5. 435-66, 541-43. -Ed.
191
bu nedenle, bu art-deerin eitli kategoriler arasndaki her trl blnmesinden bamszdr. [sayfa 190] Kapitalist gelimenin, sermayenin organik bileiminin, s : d, 50 : 100 olduu belli bir aamasnda, %100lk bir art-deer orannn %662/ lk bir kr oran ile ifade edildiini; s : d, 400 : 100 olduu daha yksek 3 bir aamasnda ise, ayn art-deer orannn ancak %20lik bir kr oran ile ifade edildiini daha nce grmtk. Bir lkede, birbirini izleyen farkl gelime aamalar iin sylenenler, eitli lkelerde, birarada bulunan farkl gelime aamalar iin de dorudur. Sermayenin yukarda sz edilen ilk bileiminin ortalamay oluturduu gelimemi bir lkede, kr oran = %662/3 olduu halde, sermayenin ikinci bileiminin ortalamay oluturduu daha yksek bir gelime dzeyinde bulunan bir lkede bu oran = %20 olabilir. Daha az gelimi lkede, emek daha az retken olsayd ve daha byk bir emek miktar, ayn metan daha kk bir miktar ile, daha byk bir deiim-deeri, daha az kullanm-deeri ile temsil edilseydi, iki ulusal kr oran arasndaki fark ortadan kalkabilir ya da hatta tersine dnebilirdi. Bu durumda emeki zamannn daha byk bir ksmn kendi temel geim aralarn ya da bunlarn deerlerini yeniden-retmek iin, ve daha kk bir ksnn art-deer retmek iin harcard; dolaysyla, daha az art-emek harcar ve art-deer oran daha dk olurdu. Az gelimi lkede, emekinin, ignnn 2/3'nde kendisi iin ve 1/3'nde kapltalist iin altn varsayalm; yukardaki rnek uyarnca ayn emekgcnn karl 1331/3 ile denecek ve ancak 662/3 deerinde bir fazlalk salayacaktr. 50 deerinde bir deimeyen sermaye, 1331/3 deerinde bir deien sermayeye tekabl edecektir. Art-deer oran 662/3 1331/3 = %50; ve kr oran 662/3 : 1831/3 ya da yaklak %36 olacaktr. Buraya kadarki incelemelerimizde henz, kr oluturan farkl ksmlar incelemediimiz, yani bunlar imdilik bizim iin varolmadklar iin, srf yanl anlamalardan kanmak iin u dnceleri nceden ne srmek istiyoruz: .arkl gelime aamalarndaki lkeleri karlatrrken, ulusal kr oran dzeyini, diyelim ulusal faiz oran dzeyi ile lmek, yani gelimi kapitalist retime sahip lkeler ile, gerekte emeki, kapitalist tarafnda smrlyor olmakla birlikte, emein henz resmen sermayenin boyunduruu altna girmedii lkeleri (rnein, Hindistan da, tefeci, yalnz btn art-deeri faiz yoluyla soymakla kalmayp, kapitaliste bir deyimle, cretinin bir ksmm bile szdrd halde, Hintli ifti, iftliin bamsz bir retici olarak ynetir, ve retimi, bu nitelii ile henz sermayenin egemenlii altna girmemitir) karlatrrken byle yapmak byk bir hata olur. Bu faiz, gelimi kapitalist retime sahip lkelerdeki gibi, srf, retilen art-deerin ya da krn bir ksmn ifade etmek yerine, btn kr ve hatta bu krdan daha da fazlasn kapsar. te yandan, faiz oran, bu durumda, aslnda, kr ile bir ilikisi bulunmayan ve daha ok, tefeciliin toprak rantn ne derecede ele geirdiklerini
192
belirten ilikiler ile (tefecilerin, toprak rant alan byk toprak sahiplerine verdikleri borlar) belirlenir. Kapitalist retimin farkl aamalarna, ve dolaysyla, farkl organik [sayfa 191] bileimlerde sermayelere sahip lkelere gelince, normal ign dierlerinden daha ksa olan bir lke, daha yksek bir art-deer oranna sahip olabilir (kr orann belirleyen etmenlerden bir tanesi). Birinci olarak, ngilterede on saatlik ign, younluundaki ykseklik nedeniyle eer Avusturyadaki 14 saatlik bir ignne eit ise, her iki halde de ignnn eit olarak blnmesi ile, 5 saatlik ngiliz art-emei, dnya piyasasnda 7 saatlik bir Avusturya art-emeini temsil edebilir. kinci olarak, ngiliz ignnn, Avusturya ignnden daha byk bir ksm, art-emei temsil edebilir. Ayn ya da hatta yksek bir art-deer orann ifade eden den kr oran yasas, baka bir deyile, bir miktar ortalama toplumsal sermayenin, diyelim, 100lk bir sermayenin, gittike byyen bir ksmnn emek aralarn ve gittike azalan bir ksmnn canl emei kapsadn ortaya koyar. Demek oluyor ki, retim aralarn kullanan toplam canl emek kitlesi, bu retim aralarnn deerine oranla azald iin, karl denmeyen emein ve bu emein ifade edildii emek ksmnn da, yatrlan toplam sermayenin deerine kyasla dmesi gerekir. Ya da yatrlan toplam sermayenin gittike daha kk bir kesri, canl emee evrilir ve bu nedenle toplam sermaye, kullanlan emein karl denmeyen ksm, ayn zamanda, karl denen ksma oranla byme gsterebilecei halde, kendi byklne oranla, gitgide daha az art-emek emer. Deien sermayedeki nispi azalma ve deimeyen sermayedeki nispi art, ne miktarda olursa olsun, bu her iki ksm da mutlak byklk olarak artabilir ve bu, daha nce sylediimiz gibi, yalnzca, emein retkenliindeki artn bir baka ifadesidir. 100 deerinde bir sermaye 80s + 20dden olusun ve 20d = 20 emeki olsun. Art-deer oran %100 olsun, yani emekiler, gnn yarsnda kendileri iin, teki yarsnda kapitalist iin alsnlar. imdi, daha az gelimi bir lkede 100lk sermaye = 20s + 80d ve 80d = 80 emeki olsun. Ama gnn 2/3' bu emekilere ait olacak ve bunlar gnn yalnzca 1/3inde kapitalist iin alacaklardr. Dier btn eyler eit olmak zere, emekiler, birinci rnekte 40lk bir deer, ikinci rnekte 120lik bir deer retirler. Birinci sermaye 80s + 20d + 20a = 120 retir. Kr oran = %20dir. kinci sermaye 20s + 80d + 40a = 140 retir, kr oran = %40tr. kinci rnekte, demek ki, kr oran, birincidekinin iki katdr; oysa, birincide art-deer oran = %100 olup, bu oran ikincide ancak %50 olduu iin onun iki katdr. Bu duruma gre, ayn byklkte bir sermaye, birinci rnekte yalnz 20 emekinin art-emeine, ikinci rnekte 80 emekinin art-emeine elkoymaktadr. Kr orannn gitgide dmesi ya da canl emek tarafndan harekete geirilen maddelemi emek kitlesine kyasla ele geirilen art-
193
emek miktarndaki nispi azalma, toplumsal sermaye tarafndan harekete geirilen smrlen emein mutlak kitlesinin ve dolaysyla. ele geirdii art-emein mutlak kitlesinin byyebilecei olasln ortadan kaldrmad [sayfa 192] gibi, bireysel kapitalistlerin denetimindeki sermayelerin, gitgide byyen bir emek kitlesine ve dolaysyla, altrd emeki saysnda bir art olmasa bile gitgide byyen bir art-emek miktarna elkoymalar olasln da ortadan kaldrmaz alan nfus, diyelim iki milyon olsun. Ayrca, ortalama ignnn uzunluu ile younluunun, cretlerin dzeyinin, dolaysyla, gerekli ve art-emek arasndaki orann veri olduunu kabul edelim. Bu durumda, bu iki milyonun toplam emei, art-deerde ifadesini bulan art-emekleri, daima ayn deer bykln retir. Ne var ki, bu emein harekete geirdii deimeyen (sabit ve dner) sermaye kitlesinin bymesiyle birlikte, retilen bu deer miktar, bu sermayenin, ayn oranda olmasa bile, kitlesiyle birlikte byyen deerine oranla der. Bu oran, ve dolaysyla kr oran, kullanlan canl emek kitlesi eskisinin ayn olduu ve sermayenin ondan szdrd art-emek miktar eskisi gibi kald halde der. Bu oran, canl emek kitlesi azald iin deil, canl emek tarafndan harekete geirilen maddelemi emek kitlesi artt iin deiir. Bu, mutlak deil nispi bir arttr ve gerekte, harekete geirilen emein ve art-emein mutlak bykl ile bir ilikisi yoktur. Kr oranndaki dme, toplam sermayenin deien ksmndaki mutlak azalmadan deil, bundaki nispi azalmadan, bunun deimeyen sermayeye gre azalmasndan ileri gelir. Belli bir emek ve art-emek kitlesi iin geerli olan ey, artan sayda emeki iin de geerlidir ve bylece, yukardaki varsayma gre, genellikle, artmakta olan kumanda edilen emek kitlesi ve zellikle, bunun karl denmeyen ksm, art-emek iin de geerlidir. alan nfusun iki milyondan milyona kmas, cretlere yatrlan deien sermayenin de, eski iki milyondan milyona ykselmes, oysa, deimeyen sermayenn drt mlyondan, onbe milyona kmas halinde, yukardaki varsaym gerei, ign ve art-deer oran deimediine gre, artemek ve art-deer kitlesi, yaryarya, yani %50 artar, iki milyondan milyona ykselir. Bununla birlikte, art-emek ve u halde, art-deer kitlesindeki bu %50lik mutlak arta karn, deien sermayenin deimeyen sermayeye oran, 2 : 4ten 3 : 15e der ve art-deerin toplam sermayeye oran (milyon olarak) yle olabilir: I. 4s + 2d + 2a; S = 6, k' = %331/3 II. 15s + 3d + 3a; S = 18, k' = %162/3 Art-deer kitlesi, yaryarya ykseldii halde, kr oran, yaryarya dmtr. Bununla birlikte, kr , yalnzca, toplam toplumsal sermayeye gre hesaplanan art-deer ve kr kitlesidir, bu kitlenin mutlak bykl, toplumsal bakmdan, bu art-deerin mutlak byklne eittir. Krn mutlak bykl, onun toplam miktar, bu nedenle, yatrlan top-
194
lam sermayeye kyasla ok byk nispi azalma olduu halde ya da genel kr orannda ok byk bir azalma olmasna karn, %50 artmtr. Sermaye tarafndan altrlan emeki says, u halde, sermayenin harekete [sayfa 193] geirdii emein mutlak kitlesi ve bu nedenle, emmi olduu art-emein mutlak kitlesi, rettii art-deerin kitlesi ve dolaysyla rettii krn mutlak kitlesi sonuta artabilir ve kr oranndaki gitgide artan dmeye karn gitgide artabilir. Ve bu, yalnz byle olabilir deil, kapitalist retim esasna gre, geici dalgalanmalar dnda, byle olmak zorundadr. Kapitalist retim sreci, aslnda, ayn zamanda bir birikim srecidir. Kapitalist retimin gelimesiyle birlikte, yalnzca yeniden-retilmesi ya da aynen srdrlmesi gereken deerler kitlesinin, altrlan emekgc deimeden kalsa bile, emein retkenliindeki artla birlikte bydn gstermi bulunuyoruz. Ne var ki, emein toplumsal retkenliindeki artla birlikte, retim aralarnn bir ksrnn oluturduu, retilen kullanm-deerlerinin kitlesi daha da byr. Ve ancak kendisine elkonulmak suretiyle bu ek servetin tekrar sermayeye evrilmesini salayacak olan ek emek, bu retim aralarnn (temel geim aralar da dahil) deerine deil kitlesine baldr, nk, retim srecinde ii, bu retim aralarnn deeriyle deil, kullanm-deeriyle ilgilidir. u da var ki, birikimin kendisi, ve bununla birlikte giden sermaye younlamas, artan retkenliin maddi aralardr. Dolaysyla, retim aralarndaki bu byme, alan nfusta bir bymeyi, art-sermayeye tekabl eden ya da hatta onun genel gereksinmelerini aan alan bir nfusun yaratlmasn kapsar ve bylece, ar bir ii nfusunun olumasna yolaar. Art-sermayenin kumanda etmi olduu alan nfus zerindeki geici fazlaln iki ynl bir etkisi olabilir. Bir yandan, cretleri ykselterek, emekilerin oluk ocuunu krp geiren elverisiz koullar yumuatr ve aralarnda evlilii kolaylatrarak nfusu yava yava artrr. te yandan ise, nispi art-deer salayan yntemler (makinelerin kullanlmaya balanmas ve iyiletirilmeleri) uygulayarak, ok daha hzl, yapay, nispi bir ar-nfus yaratr ve bu da kapitalist retimde, sefalet, nfus rettii iin, gerekten hzl bir nfus oalmasnn retme alan olabilir. Bu nedenle, kapitalist retim srecinin yalnzca bir yz olan kapitalist birikim srecinin nitelii gerei, artan ve sermayeye evrilecek olan retim arac kitlesi, karsnda, artm ve hatta gereinden fazla oalm, smrlebilir bir ii nfusu bulur. retim ve birikim sreci gelitike, bu yzden, mevcut ve elkonulan art-emek kitlesi ve dolaysyla, toplumsal sermaye tarafndan ele geirilen mutlak kr kitlesi bymek zorundadr. Ne var ki, bu byyen hacimle birlikte, ayn retim ve birikim yasas, deimeyen sermayenin deerini de, sermayenin canl emee yatrlm bulunan deien ksmna gre, gitgide artan byk bir hzla artrr. u halde, ayn yasalar, toplumsal sermaye iin, byyen mutlak bir kr kitlesi ve den bir kr oran yaratm olur.
195
Kapitalist retimin ilerlemesi, ve bununla birlikte, toplumsal emein retkenliinde gelime, ve retim kollarnn, dolaysyla da rnlerin oalmasyla birlikte, ayn byklkte bir deerin, gittike artan bir kullanm-deerleri ve zevk aralar kitlesini temsil etmesi olgusunu biz burada [sayfa 194] tamamen bir yana brakyoruz. Kapitalist retim ve birikimin gelimesi, emek-srelerini, gitgide genileyen leklere ulatrr ve bylece bunlara gitgide byyen boyutlar kazandrarak, her bireysel kurulu iin daha geni yatrmlar yaplmasn gerekli klar. Sermayelerin yogunlamasndaki art (ve bununla birlikte, daha kk lekte olmakla birlikte, kapitalistlerin saysndaki art) bu nedenle, bu gelimenin sonularndan birisi olduu kadar, onun maddi gerek. lerinden birisidir de. Bununla elele ve karlkl bir etkilenmeyle, az ya da ok, dorudan reticilerin, gitgide artan lde mlkszletirilmesi balar ve yrr. Bu duruma gre, bireysel kapitalistler iin, gitgide byyen emeki ordularna komuta etmek doaldr (deien sermayenin, deimeyene gre ne denli azalm olmasnn bir nemi yoktur) ve bunlarn elegeirdikleri art-deer ve dolaysyla kr kitlesinin, kr oranndaki dmeyle birlikte ve bu dmeye karn bymesi de gene doaldr. Emeki kitlelerini bireysel kapitalistlerin komutas altnda toplayan nedenler, yatrlan sabit sermaye ile ham ve yardmc maddeleri, altrlan canl emek kitlesine kyasla gitgide byyen oranlarda oaltan nedenlerin tamamen ayndr. Bu noktada, urasn da yle bir belirtmek yeterli olacaktr: emeki nfus veri iken, art-deer kitlesinin, dolaysyla mutlak kr kitlesinin, art-deer orannn, ister ignnn uzamas ya da younlamas, ister emein retkenliindeki artma nedeniyle cretlerin deerindeki bir dme yoluyla bymesi halinde artmas gerekir, ve bunun, deien sermayenin deimeyen sermayeye gre nispi bir azalma gstermesine karn byle olmas gerekir. Toplumsal emein retkenliindeki ayn gelime, toplam sermayeye gre deien sermayedeki nispi azalmayla ve birikimdeki hzlanmayla oysa bu birikim de kendi bana, retkenliin daha da gelimesi ve deien sermayede daha fazla nispi bir azalma olmas iin bir k noktas olur kendisini aa vuran ayn yasalar, bu ayn gelime, geici dalgalanmalar dnda, kullanlan toplam emek-gcnn gitgide artmasnda ve art-deer ve dolaysyla krn mutlak kitlesinin gittike artmasnda kendisini gsterir. imdi, kr orannda bir azalma ve bununla ayn zamanda ve bunu douran ayn nedenlerden dolay, krn mutlak kitlesinde bir artma olacan ifade eden, bu iki ynl yasann biimi ne olmaldr? Bu, belli koullar altnda, ele geirilen art-emek ve dolaysyla art-deer kitlesinin artmas ve toplam sermayeyi ya da toplam sermayenin bir paras olarak bireysel sermayeyi ilgilendirdii kadaryla, kr ile art-deerin zde byklkler olmas olgusuna dayanan bir yasa biiminde midir?
196
Sermayenin, kr orann hesapladmz bir kesri olan, rnein, 100lk bir ksmn alalm, Bu 100, toplam sermayenin, diyelim, 80s + 20d olan ortalama bileimini temsil etsin. Bu kitabn ikinci ksmnda grdmz gibi, eitli retim kollarnda ortalama kr oran, her bireysel [sayfa 195] sermayenin kendi zel bileimi ile deil, ortalama toplumsal bileimle belirlenmektedir. Deien sermaye, deimeyene ve u halde 100lk toplam sermayeye oranla azaldka, kr oran, ya da art-deerin nispi bykl, yani yatrlan 100lk toplam sermayeye olan oran, smrnn younluu ayn kalsa ve hatta artsa bile der. Ama, den yalnzca bu nispi byklk deildir. 100lk toplam sermaye tarafndan emilen art-deerin ya da krn bykl de mutlak olarak der, %100 bir art-deer oran ile, bileimi 60s+ 40d olan bir sermaye, 40 tutarnda bir art-deer, u halde kr kitlesi retir; bileimi 70s + 30d olan bir sermaye 30luk bir kr kitlesi retir; ve 80s + 20d bileiminde bir sermayede kr 20ye der. Bu dme, art-deer ve dolaysyla kr kitlesiyle ilgilidir ve, 100lk toplam sermayenin daha az canl emek altrmas ve emein smr younluu ayn kalarak daha az art-emei harekete geirmesi ve bu yzden daha az art-deer retmesi olgusundan ileri gelir. Toplumsal sermayenin, yani ortalama bileimli bir sermayenin herhangi bir ksmn art-deeri lmek iin birim olarak aldmzda ve bu, btn kr hesaplarnda byle yaplr art-deerdeki nispi bir dme, genellikle, ondaki mutlak dmeyle zdetir. Yukarda verilen rneklerde, kr oran, %40tan %30a ve %20ye dmektedir. nk, gerekte ayn sermaye tarafndan retilen art-deer ve dolaysyla kr kitlesi, mutlak olarak 40tan 30a ve 20ye dmektedir. Art-deerin lld sermayenin deer bykl 100 olarak verildii iin, art-deerin bu belli bykle olan oranndaki bir dme, ancak, art-deerin ve krn mutlak byklndeki bir azalmann bir baka ifadesi olabilir. Bu aslnda bir totolojidir. Ama, grld gibi bu azalma, kapitalist retim srecinin gelimesinin niteliinden doan bir olgu olarak, daima kendisini gsterir. Bununla birlikte te yandan, belli bir sermaye zerinden, art-deerde, u halde krda ve dolaysyla yzde olarak hesap edilen kr orannda, mutlak bir azalrna meydana getiren ayn nedenler, toplumsal sermaye tarafndan (yani, tm olarak alndnda btn kapitalistler tarafndan) ele geirilen art-deerin ve dolaysyla krn mutlak kitlesinde bir art yaratrlar. Peki bu nasl olur, bunun olabilrnesinin tek yolu, ya da, bu grnteki elikide geerli koullar nelerdir? Toplumsal sermayenin her 100e eit paras ve dolaysyla ortalama toplumsal bileimli sermayenin her 100 birimi, belli bir byklk ise, ve bu nedenle, burada l birimi olarak kullanlan sermaye, deimeyen bir byklk olduu iin, kr orannda bir dme, krn mutlak byklnde bir dme ile akyorsa, toplumsal sermayenin bykl, bireysel kapitalistlerin ellerindeki sermayeler gibi, deikendir ve
197
bizim varsaymmza gre, bunun, kendi deien ksmndaki azalma ile ters orantl olarak deimesi gerekir. Yzde bileiminin 60s + 40d olduu bundan nceki rneimizde, buna tekabl eden art-deer ya da kr 40 ve dolaysyla kr oran %40 idi. Bu bileim aamasnda toplam sermayenin bir milyon olduunu [sayfa 196] kabul edelim. Bu durumda toplam art-deer ve dolaysyla toplam kr 400.000e ular. imdi, eer daha sonraki bileim = 80s + 20d olur ve buna karlk, emein smr derecesi ayn kalrsa, art-deer ya da kr her 100 iin = 20 olur. Ama, kr orannda bir azalmaya ya da her 100 sermaye ile daha az art-deer retilmesine karn, art-deerin ya da krn mutlak kitlesi, daha nce gsterildii gibi, byd iin diyelim 400.000den 440.000e km olsun bu ancak, bu yeni bileim srasnda oluan toplam sermayenin 2.200.000e ykselmesi nedeniyle olabilir. Kr oran %50 dt halde, harekete geirilen toplam sermayenin kitlesi %220ye kmtr. Toplam sermaye yalnzca iki katna km olsayd %20lik bir kr oran ile ancak eski 1.000.000luk sermayenin %40 kr oran ile retebilecei kadar bir art-deer ve kr kitlesi retebilirdi. Bu sermaye eer iki katndan daha az bym olsayd, daha nceki bileimde 400.000lik art-deeri 440.000e kartmak iin yalnz l.000.000 dan 1.100.000e kmas gereken l.000.000luk eski sermayenin rettiinden daha az art-deer ya da kr retirdi. Burada gene, daha nce tanmlanan yasayla, deien sermayedeki nispi bir azalmann, bylece, emein toplumsal retkenliindeki bir gelimenin; ayn miktar emek-gcn harekete geirmek ve ayn miktarda art-emek szdrmak iin, gitgide byyen bir toplam sermaye kitlesini gerektirdii zerine olan yasayla yzyze geliyoruz. Bundan u sonu kar ki, emeki nfusta nispi fazlalk olasl, toplumsal emein retkenliinde azalma deil artma olduu iin, kapitalist retimin gsterdii gelime orannda artar. Demek ki, bu, emek ile temel geim aralar ya da bu temel geim aralarnn retimi iin gerekli aralar arasndaki mutlak oranszlktan deil, emein kapitaliste smrlmesinden doan bir orantszlktan, sermayedeki srekli byme ile, artan nfusa olan gereksinmesindeki nispi daralma arasndaki orantszlktan ileri gelir. Kr oran %50 derse, o da yars kadar azalr. Kr kitlesinin ayn kalabilmesi iin sermayenin iki katna kmas gerekir. Den bir kr orannda, kr kitlesinin ayn kalabilmesi iin, toplam sermayede bymeyi gsteren arpann, kr oranndaki dmeyi gsteren blene eit olmas gerekir. Kr orannn 40tan 20ye inmesi halinde, ayn sonucun elde edilmesi iin, toplam sermayenin, tersine, 20 : 40 orannda artmas gerekir. Kr orannn 40tan 8e dmesi halinde, sermayenin 8: 40 orannda ya da be kat artmas gerekir. 1.000.000luk bir sermaye %40 kr oran ile 400.000lik ve 5.000.000luk bir sermaye %8 kr oran ile gene 400.000lik bir kr retir. Eer ayn sonucu elde etmek istiyorsak bunun
198
byle olmas gerekir. Ama eer sonucun daha byk olmas isteniyorsa, sermayenin, kr oranndaki dmeden daha byk bir oranla artmas gerekir. Baka bir deyile, toplam sermayenin deien ksmnn mutlak olarak ayn kalmayp, toplam sermaye iersindeki yzdesi dt [sayfa 197] halde, mutlak olarak artmas iin, deien sermayenin dme yzdesinden daha byk bir oranla bymesi gerekir. Toplam sermayenin yeni bileimi iersinde, emek-gc satn alabilmek iin, deien ksmnn eskisinden daha byk bir oranda olmas gerekecei iin nemli miktarda artmas zorunludur. 100lk bir sermayenin deien ksmnn 40tan 20ye dmesi halinde, 40tan daha byk bir deien sermaye altrabilmesi iin, toplam sermayenin, 200den daha byk bir miktara ykselmesi gerekir. Smrlen alan nfus kitlesi ayn kalsa ve yalnz ignnn uzunluu ile younluu artsa bile, yatrlan sermaye kitlesinin gene de artmas gerekirdi, nk, sermayenin bileimi deitikten sonra, eski smr koullar altnda ayn emek kitlesini altrabilmek iin bymesi zorunlu olacakt. u halde, kapitalist retimdeki gelimeyle birlikte, emein toplumsal retkenliindeki ayn gelime, kendisini, bir yandan, kr orannda gitgide artan bir dme eiliminde, te yandan, ele geirilen art-deer ya da krn mutlak kitlesinde meydana gelen devaml bir bymede ifade etmekte ve bylece btnyle alndnda, deien sermayede ve krda nispi bir azalma, bunlarn her ikisinde mutlak bir byme ile birlikte yrr. Bu iki ynl etki, daha nce de grdmz gibi, kendisini ancak, toplam sermayenin, kr oranndaki dmeden daha byk bir hzla bymesinde gsterebilir. Daha yksek bileimli ya da deimeyen ksmn nispeten daha fazla artt bir sermayede, mutlak olarak artan bir deien sermaye kullanabilmek iin, toplam sermayenin yalnz, bu yksek bileimine oranla bymesi yetmez, daha da byk bir hzla artmas gerekir. Buradan u sonu kar ki, kapitalist retim tarz gelitike, artan miktardaki bir yana, ayn miktarda emek-gcn altrmak iin gitgide byyen miktarda sermaye gereklidir. Demek ki, kapitalist bir temel zerinde, emein retkenliindeki art zorunlu ve srekli olarak, emeki halkta grnte bir ar-nfus yaratr. Deien sermaye, eskiden toplam sermayenin si iken, imdi yalnzca l/6s olsa, ayn miktar emek-gcnn altrlmas iin toplam sermayenin katna kmas gerekir. Ve eer, iki kat emek-gc altrlacak ise, toplam sermayenin alt kat artmas gerekir. Kr oranndaki dme eilimi yasasn imdiye dein aklayamayan ekonomi politik, ister bireysel kapitalist, ister toplumsal sermaye iin olsun, kendisini teselli edercesine, kr kitlesine, yani krn mutlak byklndeki arta dikkati ekerdi, ama bu da gene, srf lafebeliine ve speklasyona dayanrd. Kr kitlesinin, iki etmen tarafndan, ilki kr oran ve ikincisi bu
199
oranla yatrlan sermaye kitlesi tarafndan belirlendiini sylemek, dpedz totolojidir. te bu yzden, ayn zamanda kr oran dt halde, kr kitlesinde bir byme olasl bulunduunu sylemek, bu totolojinin doal bir sonucundan baka bir ey deildir. Bu bizi bir adm bile [sayfa 198] ileri gtrmez, nk, sermayenin, kr kitlesinde bir byme olmadan ve hatta bu kr kitlesinde dme olurken bile, byyebilmesi olasl gene vardr. 100, %25 ile 25, 400, %5 ile ancak 20 salar.35 Ne var ki, kr orann dren ayn nedenler, eer, birikimi, yani ek sermaye oluumunu birlikte getiriyorsa ve eer, her ek sermaye, ek emek altryor ve ek art-deer retiyorsa; eer. te yandan, srf kr oranndaki bir dme, deimeyen sermayede ve onunla birlikte eski toplam sermayede bir byme olduu anlamn tayorsa, bu srecin esrarl bir yan kalmaz. Kr orannda bir dme ile birlikte, kr kitlesinde bir artma olabilecei olasln, elabukluu ile yoketmek iin, baz kimselerin, hesaplarnda ne gibi kastl hilelere bavurduklarm daha ilerde greceiz.* Genel kr orannda bir dme eilimi meydana getiren ayn nedenlerin, sermaye birikiminde bir hzlanmay ve dolaysyla, sermayenin elkoyduu art-emein (art-deer ve krn) mutlak byklnde ya da toplam kitlesinde bir art nasl zorunlu kldn gstermi bulunuyoruz. Rekabette ve dolaysyla rekabete katlan unsurlarn bilinlerinde nasl ki her ey tepetaklak grnyorsa, bu yasa da, bu grnteki iki eliki arasndaki i ve zorunlu iliki de gene yle grnr. Yukarda belirtilen oranlar iersinde, daha byk bir sermaye yatrmnda bulunan bir kapitalistin, grnte yksek krlar salayan kk bir kapitalistten daha byk bir kr kitlesi elde edecei apaktr. Rekabetin yle bir incelenmesi bile, ayrca, baz koullar altnda, byk kapitalistlerin piyasada
35 Sermayenin (stock) kr oranlar, sermayenin toprakta birikimi ve cretlerin art sonucu ne denli azalrsa azalsn gene de toplam kr miktarnn artacan da beklememiz gerekir. Bylece 100.000 sterlinin yinelenen birikimi ile kr orannn %20den 19a, 15e, 17ye, srekli azalan bir oranda dtn varsayarak, sermayenin bu birbirini izleyen sahipleri tarafndan elde edilen toplam kr miktarnn daima arttn, sermaye 200.000 sterlin olduu zaman 100.000 sterlin olduu zamankinden daha fazla olacan, 300.000 sterlin olduu zaman daha da ok fazla olacan, ve sermayenin her artyla azalan bir oranda olmasna karn artacan beklememiz gerekir. Bu giderek art, ne var, ancak belli bir zaman iin dorudur; bylece, yani 200.000 sterlinin, %19 zerinden 100,000 sterlinin %20 zerindekinden daha fazladr; gene %18den 300.000 sterlinin, %19dan 200.000 sterlininkinden daha fazladr; ama sermaye byk miktara ulatktan ve krlar dtkten sonra, daha fazla birikim toplam krlar azaltr. Bylece birikim 1.000.000 sterlin olduu ve krn %7 olduu varsayldnda, toplam kr miktar 70.000 sterlin olacaktr; ama imdi eer bir milyona 100.000 sterlin daha eklenecek olursa, ve kr da %6ya decek olursa, sermaye miktar 1.000.000dan 1.100.000 sterline kt halde, sermaye sahiplerinin alaca miktar 66.000 sterlin ya da 4.000 sterlinlik daha az bir miktardr. Ricardo, Political Economy, Chap. VI. (Works, ed, by MacCulloch, 1852, s. 68-69.) Buradaki olgu, sermayenin 1.000.000dan 1.100.000e kt, yani %10 bir art yapld halde, kr oran 7den 6ya dt, bylece kr orannda %142/7lik bir d olduu varsaymdr. Hinc illae lacriame!** [Publius, Trence, Andria, Act I, Scepe 1 -Ed.] * K. Marx, Theorien ber den Mehrwert, K. Marx-.. Engels, Werke, Band 26, Teil, 2, s. 435-66, 541-43. -Ed. ** Bu gzyalar nereden! -.
200
kendilerine yer amak ve bunalm sralarnda olduu gibi daha kk kapitalistleri ortadan silmek istediklerinde, bundan yararlandklar, yani kk kapitalistleri iyice sktrmak iin, kr oranlarn kasten drdklerini gsterir. lerde ayrntlaryla inceleyeceimiz tccar sermayesi de, krdaki azalmay, i hayatndaki genilemenin ve dolaysyla sermayedeki genilemenin bir sonucuymu gibi gsteren grngler ortaya [sayfa 199] koyar. Bu yanl anlayn bilimsel ifadesi ilerde verilecektir. Serbest rekabet altnda ya da tekel eklinde almalarna gre ayrlan, bireysel ikollarndaki kr oranlarnn karlatrlmasndan, buna benzer yzeysel gzlemler ortaya kar. Rekabeti yrtenlerin kafalarndaki bu son derece s anlay, kr orannda bir indirimin daha akllca ve insanca* olduunu syleyen Roscherde grlr. Kr oranndaki bu dme, burada, sermayedeki bir artn ve bununla birlikte, kapitalistin daha kk bir kr oran ile daha byk bir kr cebe indirebilecei hesabnn bir sonucu gibi grnr. Btnyle bu anlay (daha ileride szn edeceimiz Adam Smith dnda),** genel kr orannn ne olduu konusundaki tamamen yanl bir anlaya ve, fiyatlarn, gerekte, metalarn asl deerlerine azok keyfi bir kr pay eklenerek belirlendii eklindeki kaba dnceye dayanr. Bu dnceler ne denli kaba olsalar da, kapitalist retimin znde yatan yasalarn rekabet iersinde aldklar ters biimden zorunlu olarak karlar. retkenlikteki gelime nedeniyle kr orannda bir dn, kr kitlesinde bir artla birlikte olaca yasas, kendisini ayrca, bir sermaye tarafndan retilen metalarn fiyatnda bir dmenin, bunlarda bulunan ve satlar ile gerekleen kr kitlelerinde nispi bir artla birlikte grlecei olgusuyla da ifade eder. retkenlikteki gelime ve sermayenin buna tekabl eden daha yksek bileiminin, gitgide artan retim arac kitlesini, gitgide azalan bir emek miktar ile harekete geirmesi nedeniyle, toplam rnn her ayr paras, yani her bireysel meta ya da toplam rn kitlesindeki her zel meta topluluu, daha az canl emek emer ve hem kullanlan sabit sermayedeki anp eskime ve hem de tketilen ham ve yardmc madde biiminde daha az maddelemi emek ierir. u halde, her tek meta, retim aralarnda maddeleen emek ile retim srasnda yeni eklenen emein toplamndan daha az emek ierir. Bu, bireysel metan fiyatnda bir dmeye neden olur. Ne var ki, bireysel metalarn ierdikleri kr kitleleri, mutlak ya da nispi art-deer orannn bymesi halinde gene de artabilir. Meta daha az yeni eklenen emek ierir, ama bunun karl
* Roscher, Die Grundlage der Nationalkonomie, 3 Auflage, 1858, 108, s. 192. -Ed. ** K. Marx, Theorien ber den Mehrwert, K. Marx-.. Engels, Werke, Band 26, Teil 2, s. 21428. -Ed.
201
denmeyen ksm, karl denen ksmna oranla byr, Bu gene de, ancak belli snrlar iersinde szkonusudur. Bireysel metalara yeni katlan canl emein mutlak miktar, retim gelitike grlen byk azalma ile birlikte, bu metalarn ierdikleri karl denmemi emein mutlak miktar da, karl denen ksma oranla ne kadar bym olursa olsun, ayn ekilde azalacaktr. Emein retkenliindeki gelimeyle birlikte, her [sayfa 200] bireysel metaya den kr kitlesi, art-deer oranndaki bymeye karn nemli lde klr. Ve bu azalma, tpk kr oranndaki dmede olduu gibi, ancak deimeyen sermayenin elerindeki ucuzlama ve bu kitabn birinci ksmnda belirtildii gibi, kr orann, veri olan ve hatta den bir art-deer orannda ykselten dier koullar tarafndan geciktirilir. Biraraya geldiklerinde, sermayenin toplam rnn oluturan bireysel metalarn fiyatnn dmesi, yalnzca, belli bir miktar emein, daha byk bir metalar kitlesinde gereklemesi ve bylece her bireysel metan, eskisine gre daha az emek iermesi anlamn tar. Deimeyen sermayenin, hammadde vb. gibi bir ksmnn fiyat ykselse bile, durum gene byle olur. Birka durum dnda (rnein, emein retkenliinin, hem deimeyen ve hem de deien sermayenin btn elerini ayn ekilde ucuzlatmas gibi) daha yksek art-deer oranna karn, kr oran der, 1) nk, yeni eklenen emein daha kk toplam miktarndaki karl denmemi daha byk bir para bile, daha nceki daha byk miktarn, karl denmemi daha kk bir parasndan daha kktr , ve 2) nk, sermayenin daha yksek bileimi, kendisini, bireysel bir metada, bu metan deerinin, yeni eklenen emekte maddeleen ksmnn, bu deerin, ham ve yardmc maddeler ile sabit sermayenin anma ve ypranmasn temsil eden ksma oranla azalmas olgusu ile ifade eder. Bireysel metalarn fiyatnda eitli paralarn oranndaki bu deime, yani fiyatta, yeni eklenen canl emein maddeletii ksmndaki azalma ile daha nce maddelemi emei temsil eden ksmndaki artma, deien sermayede deimeyen sermayeye oranla meydana gelen azalmay, bireysel metalarn fiyat aracl ile ifade eden biimdir. Bu azalma nasl ki, belli bir miktar, diyelim 100lk bir sermaye iin mutlak ise, yeniden-retilen sermayenin bir kesri olarak, her bireysel meta iin de mutlaktr. Bununla birlikte, eer kr oran, bireysel metan fiyatn oluturan elere dayanlarak hesaplanrsa, aslnda olduundan farkl olabilir. Ve bu, aadaki nedenle byle olur: [Kr oran, toplam sermaye zerinden hesaplanr, ama, belli bir sre iin, fiilen bir yl iin hesaplanr. Kr oran, bir ylda retilen ve gerekletirilen art-deer ya da krn, yzde olarak hesaplanan toplam sermayeye orandr. Bu nedenle, bu kr oran, bir yla gre deil de, yatrlan sermayenin devir dnemine gre hesaplanan kr oranna zorunlu olarak eit deildir. Bu ikisi, ancak sermayenin tam bir ylda devretmesi halinde akrlar.
202
te yandan bir yl boyunca salanan kr, bu ayn yl boyunca retilen ve satlan metalardan elde edilen krlarn toplamdr. imdi, metalarn maliyet-fiyatlar zerinden kr hesaplayacak olursak, kr orann elde ederiz =k : m, burada k, yl boyunca gerekletirilen kr, m ise ayn dnemde retilen ve satlan metalarn maliyet-fiyatlarnn toplamn ifade eder. Aktr ki, bu kr oran k : m, fiili kr oran k : S ile, kr kitlesi [sayfa 201] bl toplam sermaye ile ancak, m = S, yani sermayenin tam bir yl iersinde devretmesi halinde eit olur. Bir sanayi sermayesinin farkl durumunu ele alalm. l. 8.000 sterlinlik bir sermaye ylda bir metadan 5.000 para retmekte ve parasn 30 ilinden satarak ylda 7.500 sterlinlik bir ciro yapmaktadr. Para bana 10 ilin ya da ylda 2.500 kr salamaktadr. Demek ki, her para, 20 ilin yatrlan sermaye ve 10 ilin kr iermekte ve buna gre para bana kr oran 10 : 20 = %50 olmaktadr. 7.500 sterlinlik toplam ciro 5.000 sterlinlik yatrlan sermaye ile 2.500 sterlinlik krdan olumaktadr. Her devir iin kr oran k : m gene %50 olmaktadr. Ama, toplam sermaye zerinden hesaplanrsa, kr oran k : S = 2.500 : 8.000 = %31 olur. II. Sermaye 10.000 sterline kmaktadr. Emein retkenliindeki art nedeniyle ylda bir metadan 10.000 para retmektedir ve para bana maliyet-fiyat 20 ilindir. Bu metan 4 ilin krla, yani 24 iline satldn kabul edelim. Bu durumda, yllk rnn fiyat = 12.000 olup, bunun 10.000 sterlini yatrlan sermaye, 2.000 sterlini krdr. Para bana kr oran k : m = 4 : 20, ve yllk devir iin 2.000 : 10.000 ya da her iki halde de %20dir. Ve toplam sermaye, maliyet-fiyatlarnn toplamna eit, yani 10.000 olduu iin, gerek kr oran, k : S, bu durumda da gene %20dir. III. Emein retkenliindeki srekli artma nedeniyle, sermaye 15.000 sterline ykselmi ve para bana maliyet-fiyat 13 ilinden bir metadan ylda 30.000 para retmi, ve parasn 2 ilin krla ya da 15 iline satm olsun. Bu durumda, yllk devir = 30.000 x 15 ilin = 22.500 olup, bunun 19.500 sterlini yatrlan sermaye ve 3.000 sterlini krdr. yleyse kr oran k : m = 2 : 13 = 3.000 : 19.500 = %155/13 olur. Ama k : s = 3.000 : 15.000 = %20dir. Demek oluyor ki, yalnz II. durumda, devreden sermaye-deerin toplam sermayeye eit olduu durumda, para bana kr ya da toplam devir miktarna gre hesaplanan kr oran, toplam sermaye zerinden hesaplanan kr oran ile ayndr. Devir miktarnn toplam sermayeden kk olduu l. durumda, metan maliyet-fiyat zerinden hesaplanan kr oran daha yksek; toplam sermayenin, devredilen miktardan daha kk olduu III. durumda kr oran, toplam sermaye zerinden hesaplanan gerek orandan daha dktr. Bu genel bir kuraldr. Ticari uygulamada devir genellikle yanl hesaplanr. Gerekleen meta-fiyatlar toplam, yatrlan toplam sermaye tutarna eit olur olmaz,
203
sermayenin bir devir yapt kabul edilir. Oysa, sermaye, tam bir devri, ancak, gerekleen metalarn maliyet-fiyatlarnn toplam, toplam sermaye tutarna eit olduu zaman tamamlayabilir. -.. E.] Kapitalist retimde, bireysel metalara ya da belli bir dneme ait meta-rne, tek ve kendi balarna, srf metalar olarak deil de, yatrlan sermayenin rnleri olarak ve bunlar reten toplam sermaye ile ilikileri iersinde bakmann ve ele almann ne kadar nemli olduunu, bu bir [sayfa 202] kez daha gstermektedir. Kr orannn, retilen ve gerekleen art-deer kitlesinin yalnz sermayenin tketilen ve metalarda tekrar ortaya kan ksm ile olan ilikisiyle deil, bu ksm, ve bir de, tketilmemi ama kullanlan ve retimde i grmeye devam eden ksm ile olan ilikisiyle llmesi gerekir. Bununla birlikte, kr kitlesi, metalarn kendilerinde bulunan ve satlaryla gerekleecek olan kr ya da art-deer kitlesinden baka bir eye eit olamaz. Sanayiin retkenlii ykselirse, bireysel metalarn fiyat der. Bunlarda, daha az emek, daha az denen ve denmeyen emek bulunur. Ayn emek, diyelim eskisinin kat retimde bulunsun. Bu durumda bireysel rne den emek 2/3 orannda daha azdr. Ve kr , bireysel bir metan ierdii emek miktarnn ancak bir ksmn oluturduu iin, bireysel bir metadaki kr kitlesinin azalmas gerekir; art-deer oran ykselse bile, belli snrlar iersinde bu byle olur. Hi bir halde, toplam rn zerinden kr kitlesi, sermaye ayn sayda iiyi ayn smr derecesi ile altrd srece, balangtaki kr kitlesinin altna dmez. (Daha yksek bir smr derecesi ile daha az sayda ii altrmas halinde bu gene byle olabilir.) nk, bireysel rn zerinden kr kitlesi, rn saysndaki artla orantl olarak azalr. Kr kitlesi ayn kalr ama, toplam meta miktarna farkl biimde dalmtr. Bu, yeni eklenen emek tarafndan yaratlan deer kitlesinin, emekiler ile kapitalistler arasndaki blmn deitirmez. Ayn miktar emek kullanld srece, karl denmeyen art-emek artmadka ya da smr derecesi ayn kalmak zere, ii says artmadka, kr kitlesi byyemez. Ya da, bu sonucu dourmak iin bu nedenlerin her ikisi biraraya gelebilir. Btn bu durumlarda varsaymmza gre, deimeyen sermayede deiene oranla bir art ve toplam sermayenin byklnde bir oalma ngrlmektedir bireysel meta daha kk bir kr kitlesi iermekte ve bireysel meta zerinden hesaplanm olsa bile kr oran dmektedir. Belli bir miktardaki yeni eklenen emek, daha byk bir meta kitlesinde maddelemektedir. Bireysel metan deeri dmektedir. Soyut olarak dnldnde, emein retkenliindeki bymenin bir sonucu olarak bireysel metan fiyat dt ve bununla birlikte, bu daha ucuz metan says artt halde, rnein, emein retkenliindeki art, eer metan btn eleri zerinde ayn ekilde ve ayn anda etki yapar ve bylece toplam fiyat; emein retkenliindeki art ile ayn oranda der
204
ama te yandan, metan fiyatnn farkl elerinin karlkl bantlar ayn kalrsa, kr oran ayn kalabilir. Art-deer orannda bir ykselme, eer, deimeyen ve zellikle sabit sermayenin elerinin deerinde nemli bir dme ile birlikte meydana gelirse, kr orannda artma bile olabilir. Ama, grm olduumuz gibi, kr oran gerekte, uzun dnemde der. Bireysel bir metan fiyatndaki bir dme, tek bana, hi bir zaman kr oran konusunda bir fikir veremez. Her ey, metan retimine yatrlan toplam sermayenin byklne baldr. rnein, eer kuman bir [sayfa 203] yardasnn fiyat 3 ilinden 12/3 iline der ve eer biz bu fiyat dmesinden nce bunun, 12/3 ilin deimeyen sermaye, iplik, vb., 2/3 ilin cretleri, 2/3 ilin kr ierdiini, oysa dmeden sonra, 1 ilin deimeyen sermaye, 1/3 ilin cretleri, 1/3 ilin kr ierdiini bilirsek, kr orannn ayn kalp kalmadn sylememiz olanakszdr. Bu, yatrlan toplam sermayenin artp artmamasna, ne miktar artm olduuna ve belli bir srede ka yarda fazla kuma rettiine baldr. Kapitalist retim tarznn niteliinden doan, emein retkenliindeki artn, bireysel metan ya da belli bir metalar kitlesinin fiyatnda bir dmeye, metalarn saysnda bir artmaya, bireysel metaya den kr kitlesi ile toplam metalar zerinden kr orannda bir azalmaya ve ama, toplam meta miktarna den kr kitlesinde bir bymeye yolaaca grngs yzeyde yalnzca, bireysel meta zerinden kr kitlesinde bir azalma, fiyatnda bir dme, toplam toplumsal sermaye ya da bireysel bir kapitalist tarafndan retilen metalarn artm toplam saylarna gre kr kitlesinde bir artma eklinde grnr. Ve bylece, bireysel metalarn fiyatna kapitalistin kendi serbest istei ile daha az kr ekledii, ve urad zarar, daha ok sayda meta reterek telafi ettii grnts ortaya kar. Bu anlay, feragat yoluyla kr (profit upon alienation) fikrine dayanr ve bu da tccar sermayesi kavramndan karlmtr. Daha nce I. Kitapta (4 ve 7. Ksmlar) grdmz gibi, emein retkenliindeki artla birlikte metalar kitlesindeki byme ve bylece bireysel metalarn ucuzlamas (bu metalar, emek-gcnn fiyatna belirleyici eler olarak girmedikleri srece), bireysel metalarda karl denen ve denmeyen emek arasndaki oran, fiyatlar dt halde etkilememektedir. Rekabette her ey arpk, yani ters grnd iin, bireysel kapitalist: 1) fiyatlarn indirmek suretiyle, bireysel metalar zerinden salad kr azalttn ama, daha ok miktarda meta satarak gene de daha byk bir kr elde ettiini; 2) bireysel metalarn fiyatn saptadktan sonra, arpmla, toplam rnn fiyatn belirlediini hayal edebilir, oysa, yaplan ilk ilem aslnda bir blme ilemidir (bkz: Book l, Kap. X, s. 281) ve arpma, bu blmeye dayand iin ancak ona bal olarak dorudur. Kaba iktisatnn ise yapt tek ey, rekabetin klesi olan kapitalistlerin o acayip anlaylarn, grnte daha teorik ve genel bir dille ifade etmek ve bu dncelerin doruluunu temellendirmeye uramaktr.
205
Meta fiyatlarndaki dme ve bu metalarn byyen kitlesi zerinden kr kitlesindeki ykselme, gerekte, kr kitlesinde artla ezamanl olarak kr orannn decei zerine olan yasann bir dier ifadesinden baka bir ey deildir. Kr orannda bir dmenin ne lde ykselen fiyatlar ile ayn [sayfa 204] olabileceinin incelenmesi; ancak bundan nceki 1. Kitapta (bkz: s. 280-81) nispi art-deer ile ilgili inceleme kadar, buraya ait bir konudur. Gelimi ama henz genellikle benimsenmemi retim yntemleri ile alan bir kapitalist, piyasa-fiyatnn altnda ama kendi bireysel retim-fiyatnn zerinde sat yapar; salad kr oran, rekabet bunu e bir dzeye indirene kadar ykselir. Bu eitleme dnemi boyunca, ikinci koul, yatrlan sermayenin genilemesi kendisini gsterir. Bu genilemenin derecesine bal olarak kapitalist, eski iilerinin bir ksmn, belki de gerekte hepsini ya da daha fazlasn, yeni koullar altnda altrma olanan bulacak ve dolaysyla ayn ya da daha byk bir kr kitlesi retebilecektir. [sayfa 205]
206
ONDRDNC BLM
ZIT YNDE ETKLER
TOPLUMSAL emein retken glerinde, daha nceki dnemlere gre yalnzca son 30 yldaki byk gelimeleri gznnde bulundurursak; ve zellikle, asl makineler dnda, btnyle toplumsal retim srecine giren muazzam sabit sermaye kitlesini dnrsek, imdiye dein iktisatlar rahatsz eden glk, yani den kr orann aklama gl, yerini, bunun tersine, yani bir dn niin daha byk ve daha hzl olmadn aklama glne brakr. Genel yasann etkisine ters den ve onu yokeden, ona yalnzca kendine zg bir eilim nitelii veren ve bu yzden, genel kr oranndaki dmeden, bir dme eilimi olarak szetmemize neden olan baz zt ynde etkilerin ie karmalar gerekir. Zt ynde etki yapan glerin en genel olanlar unlardr:
I. SMR YOUNLUUNDAK ARTI
Emek smr derecesi ve elkonulan art-emek ve art-deer miktar, zellikle, ignnn uzatlmas ve emein younlatrlmas ile ykseltilir. Bu iki nokta, Birinci Ciltte, mutlak ve nispi art-deer retimi ile
207
ilgili olarak enine-boyuna ele alnmt. Bir iiyi daha ok sayda makineyi iletme zorunda brakmak gibi, deien sermayeye gre deimeyen sermayede bir art ve dolaysyla kr orannda bir dme anlamna gelen emei younlatrmann birok yollar vardr. Bu gibi durumlarda ve nispi art-deer retimine yarayan srelerin ounda art-deer orann ykselten ayn nedenler, belli miktarlardaki yatrlan toplam sermaye asndan, art-deer kitlesinde bir dmeye de yolaabilir. Ama emek younluunu artrmann, makinelerin hzlarnn ykseltilmesi gibi, ayn srede daha fazla hammadde tketen, ama sabit sermayeyi ilgilendirdii kadaryla makineleri bir o kadar hzla anp yprandran ve byle olduu halde bunlarn deeriyle, kendilerini harekete geiren emein fiyat arasndaki oran hi bir ekilde etkilemeyen baka ynleri de vardr. Ne var ki, zellikle ignnn uzatlmas, kullanlan emek-gc ile, harekete geirdii deimeyen sermaye arasndaki oran esas olarak deitirmeksizin, ve daha ok bu sermayeyi nispi olarak azaltma eilimi ile elkonulan art-emek kitlesini artran, modern sanayiin bu buluudur. Ayrca daha nce gsterildii gibi ve bu, kr oranndaki dme eiliminin gerek srrdr nispi art-deer retme hneri, btnyle bakldnda, bir yandan, belli bir miktar emek kitlesini elden geldiince ok art-deere evirmek, te yandan, yatrlan sermayeye oranla elden geldiince az emek kullanmaktadr; bylece, smr younluunu ykseltmeye yarayan ayn nedenler, ayn sermaye ile eskisi kadar emek smrlmesini olanaksz klmaktadr. Bunlar, art-deer orannda bir ykselme meydana getirirken, ayn zamanda, art-deer kitlesinde ve dolaysyla, belli bir sermaye tarafndan retilen kr orannda bir dme eilimi yaratan kart gte eilimlerdir. Burada, kadn ve ocuk emeinin de yaygn biimde kullanlmasna, ve btn ailenin, cretlerinin toplam miktar artsa bile ki bu, daima byle deildir sermaye iin eskisinden daha fazla art-emek harcamalar demektir. Yatrlan sermayenin bykl deimeksizin, tarmda olduu gibi srf yntemlerdeki iyiletirmeler ile nispi art-deer retimini tevik eden her ey ayn etkiyi yaratr. Bu gibi durumlarda, geri, deimeyen sermaye, kullanlan emekgc miktarnn gstergesi olarak baktmz lde, deien sermaye ile orantl olarak artmaz, ama, rnn kitlesi, kullanlan emek-gc ile orantl olarak byr. Emein retkenlii (bu emein rn, ister emekinin tketimine girsin, ister deimeyen sermayenin eleri iersinde yer alsn) ulatrmann koyduu engellerden, zamanla engel halini alan keyfi ya da dier snrlamalardan; ve deien sermayenin deimeyen sermayeye orann dorudan etkilemeksizin her trl ba ve zincirden kurtulmu olsa, ayn ey olur. Kr oranndaki dmeyi nleyen ama son tahlilde bu dmeyi daima hzlandran etmenler arasnda, geici olmakla birlikte her zaman yinelenen bulular, vb., bunlar baka yerde kullanlmadan nce uygulayan bireysel kapitalistlerin yararna olmak zere, bazan bu bazan u [sayfa
[sayfa 206]
208
retim kolunda ortaya kan art-deerde genel dzeyin zerindeki ykselmeler de bulunuyor mu sorusu sorulabilir. Bu soruya olumlu yant vermek gerekir. Belli byklkte bir sermayenin rettii art-deerin kitlesi, iki etmenin rndr: art-deer oran, arp, bu oranla altrlan ii says. Bu kitle, bu nedenle, art-deer oran veri iken, altrlan ii saysna ve ii says veri iken art-deer oranna baldr. Demek ki, genellikle bu, deien sermayenin mutlak bykl ile art-deer orannn bileik oranna baldr. imdi bizi ortalama olarak, nispi art-deer orann ykselten ayn etmenlerin, kullanlan emek-gc kitlesini drdn grm bulunuyoruz. Bununla birlikte uras da aktr ki, bu durum, bu zt hareketlerin ulatklar belirli oranlara bal olarak, daha byk ya da kk lde meydana gelecek ve kr oranndaki dme eilimi, zellikle, ignnn uzatlmasndan kaynaklanan mutlak art-deer oranndaki bir ykselme ile zayflayacaktr. Kr orann incelerken, bu orandaki bir dmenin, genellikle, kullanlan toplam sermayenin kitlesindeki byme nedeniyle, kr kitlesindeki bir artla birlikte meydana geldiini grm bulunuyoruz. Toplumun toplam deien sermayesi asndan, bu sermayenin rettii art-deer, rettii kra eittir. Art-deerin hem mutlak kitlesi ve hem de oran bymtr; bunlardan birisi, toplum tarafndan kullanlan emek-gc kitlesi byd iin, dieri de, bu emek-gcnn smr younluu ykseldii iin artmtr. Ama, belli byklkte, diyelim 100 byklnde bir sermaye szkonusu olduunda, ortalama kitle kld halde, artdeer oran artabilir; nk bu oran, deien sermayenin deer retme oranyla belirlendii halde, sz edilen kitle, deien sermayenin toplam sermayeye olan oran ile belirlenir. Art-deer orannda ykselme, art-deer kitlesini ve dolaysyla da kr orann belirleyen bir etmendir, nk, bu zellikle, daha nce grdmz gibi, deimeyen sermayenin deien sermayeye oranla ya hi artmad ya da onunla orantl olmayacak biimde artt koullar altnda meydana gelir. Bu etmen, genel yasay ortadan kaldrmaz. Ama, yasann daha ok, bir eilim olarak, yani mutlak ileyie ters ynde etki eden glerle denetim altna alnan, geciktirilen ve zayflatlan bir yasa olarak ilemesine neden olur. Ne var ki, art-deer orann ykselten ayn nedenler (emek-zamannn uzatlmas, geni-lekli sanayiin bir sonucu olsa bile) belli bir sermaye tarafndan altrlan emek-gcn azaltma ynnde etkili olduu iin, bunlarn, ayrca, kr orannda bir dme ve bu dmeyi yavalatma ynnde etkili olduklar grlr. Bir ii eer, normal olarak en az iki iinin yapaca kadar i yapma zorunda braklr ve bu i, bu bir iinin, kiinin yerini doldurabilecei koullar altnda yaplrsa, bu bir ii, daha nce iki iinin harcad kadar art-emek harcam olacak ve art-deer oran da buna gre ykselecektir. Ama bu [sayfa 208] ii, iinin harcad kadar art-emek harcamayacak ve art207]
209
deer kitlesi buna uygun olarak decektir. Ne var ki, art-deer kitlesindeki bu azalma, art-deer oranndaki artma ile karlanacak ya da snrlandrlacaktr. Eer btn nfus, daha yksek bir art-deer orannda altrlacak olsa, nfus ayn kald halde art-deer kitlesi, artm olacaktr. Nfus artacak olsa bu kitle daha da artacaktr. Ve bu, altrlan ii saysnda, toplam sermayenin byklne oranla grlen nispi azalmaya bal olduu halde, bu dme, art-deer oranndaki ykselme ile hafifletilir ya da snrlandrlr. Bu konuyu bitirmeden nce, belli byklkte bir sermaye, ile, art-deer kitlesi azald halde, art-deer orannn ykselebileceini, ya da bunun tersinin olabileceini bir kez daha vurgulamak gerekir. Artdeer kitlesi, art-deer oran ile ii saysnn arpmna eittir; ne var ki, bu oran hi bir zaman toplam sermaye zerinden deil, yalnz deien sermaye zerinden, aslnda ise ancak her ign iin hesaplanr. te yandan, belli byklkte bir sermaye-deer ile, kr oran, art-deer kitlesi de ykselmeksizin ya da dmeksizin, ne ykselir ve ne de debilir.
II. CRETLERN, EMEK-GCNN DEERNN ALTINA DMES
Bunun burada yalnz deneysel olarak sz edilmitir, nk, burada saylabilecek pek ok ey gibi. bunun da, sermayenin genel tahlili ile hibir ilgisi olmayp, bu yaptta yer almayan rekabetin tahliline aittir. Gene de bu, kr orannn dme eilimini durduran en nemli etmenlerden birisidir.
III. DEMEYEN SERMAYE ELERNN UCUZLAMASI
Bu kitabn Birinci Ksmnda, art-deer oran ayn kalrken ya da art-deer oranndan bamsz olarak kr orann ykselten etmenler konusunda sylenen her ey buraya aittir. u halde, toplam sermaye ile ilgili olarak, deimeyen sermayenin deeri de, onun maddi bykl ile ayn oranda artm olmaz. rnein, modern bir fabrikada tek bir Avrupal iplik eiricisi tarafndan ilenen pamuk miktar, daha nce krk ile iledii miktara gre byk lde artmtr. Byle olduu halde, ilenen pamuun deeri, kitlesi ile ayn oranda bymemitir. Ayn ey, makineler ile dier sabit sermaye iin de geerlidir. Ksacas, deimeyen sermaye kitlesini deiene oranla artran ayn gelime, bunun elerinin deerini, emein retkenliindeki artn bir sonucu olarak azaltmaktadr ve bu nedenle, deimeyen sermayenin deerini, bu deer srekli olarak artmakla birlikte, maddi hacmi, yani ayn miktar emek-gc tarafndan harekete geirilen retim aralarnn maddi hacmi ile ayn oranda artmaktan alkoymaktadr. Tek tek durumlarda bazan, deimeyen sermayeyi oluturan elerin kitlesi, deeri ayn kald ya da dt [sayfa 209] halde artabilir de.
210
Yukarda sylenenler, mevcut sermayede (yani, bu sermayenin maddi elerinde), sanayiin gelimesiyle meydana gelen deer kayb ile birbirine baldr. Bu kr salayan sermayenin kitlesini azaltmak suretiyle baz koullar altnda kr kitlesi iin zararl olmakla birlikte, kr oranndaki dmeyi denetim altnda tutan ve srekli olarak ileyen dier bir etmendir. Kr orannda dme eilimi meydana getiren ayn etkilerin, ayn zamanda, bu eilimin etkilerini hafiflettiini, bu, bir kez daha gstermektedir.
IV. NSP AIRI-N.US
Bu ar-nfusun olumas, kr orannda bir dme ile ifade edildii gibi, emein retkenliindeki gelimeden ayrlamaz, ve bu gelime ile hzlandrlr. Bir lkede kapitalist retim tarz ne denli gelimi ise, nispi ar-nfus da o denli gzle grlr hale gelir. Bu da gene, bir yandan, birok retim kollarnda, emein sermayenin boyunduruu altna alnmasnn eksik bir biimde srp gitmesinin ve ilk bakta, genel gelime dzeyine uygun grlen sreden daha uzun devam etmesinin bir nedenidir. Bu durum, kullanma hazr ya da isiz cretli-emekilerin ucuzluu ve bolluunun, ve baz retim kollarnn, nitelikleri gerei, el iini makine retimine dntrmede gsterdikleri direncin bir sonucudur. te yandan, zellikle, lks eya retimi iin yeni retim kollar alr, ve ou kez teki retim kollarnda deimeyen sermayedeki art nedeniyle serbest kalan bu nispi ar-nfusu kendilerine temel olarak ite bu yeni alan kollar alrlar. Bu yeni retim kollarnda balangta canl emek egemendir ve yava yava teki retim kollarnn getikleri ayn evrimlerden geerler. Her iki halde de, deimeyen sermaye, toplam sermayenin olduka byk bir ksmn tekil eder ve cretler ortalamann altndadr, dolaysyla, hem art-deer oran ve hem de art-deer kitlesi bu retim kollarnda olaanst yksektir. Genel kr oran, bireysel retim kollarndaki kr oranlarnn eitlenmesiyle olutuuna gre, kr orannda dme eilimini yaratan ayn etmen, tekrar, bu eilime zt ynde gler oluturur ve onun etkilerini azok krar.
V. DI TCARET
D ticaret, ksmen deimeyen sermaye elerini ve ksmen de, karlnda deien sermayenin deiildii yaam gereksinmelerini ucuzlatt iin, art-deer orann ykseltmek ve deimeyen sermayenin deerini drmek suretiyle, kr orann ykseltme eilimi gsterir. D ticaret, genellikle, retimin leinin genilemesine yolaarak, bu ynde etkili olur. Bylece, bir yandan birikim srecini hzlandrrken, te yandan deimeyen sermayeye oranla deien sermayede daralmaya neden olur ve dolaysyla, kr orannn dmesini abuklatrr. Bunun
211
gibi, d [sayfa 210] ticarette gelime, ocukluk anda kapitalist retim tarznn temeli olmakla birlikte, bu retim tarzndaki daha ileri aamalarda, kapitalist retimin i zorunluluu ve durmadan byyen piyasa gereksinmesi nedeniyle, onun kendi rn halini alr, Burada bir kez daha, bu etkinin iki ynl niteliini gryoruz. (Ricardo, d ticaretin bu ynn btnyle gzden karmtr.*) Baka bir soru da aslnda, zel nitelii nedeniyle bizim bu incelememizin snrlar dndadr udur: Genel kr oran, d ve zellikle smrgelerle yaplan ticarete yatrlan sermayelerin getirdii daha yksek kr oran ile ykselir mi? D ticarete yatrlan sermayeler , daha yksek bir kr oran salayabilirler, nk, nce, dier lkelerde, daha geri retim kolaylklar ile retilen metalar ile rekabet szkonusu olup, daha ileri durumdaki lke, mallarn, rakip lkelerden daha ucuz olsa bile, deerlerinin zerinde satar. Daha ileri lkenin emei burada, daha yksek zgl arlkta bir emek olarak gerekletirildii srece, kr oran ykselir, nk, bu emein karl, daha yksek nitelikte bir emek olarak denmedii halde, sat byle bir emek olarak yaplmtr. Meta ihra edilen lke ile meta ithal edilen lke szkonusu olduunda da ayn sonu elde edilebilir; yani meta ithal edilen lke, ayni olarak aldndan daha fazla maddelemi emek verebilecek durumdadr ve bylece metalar gene de kendi retebileceinden daha ucuza elde edebilir. Tpk yeni bir buluu yaygn hale gelmeden nce kullanan bir fabrikatrn, mallarn rakiplerinden daha ucuza satt halde, gene de bireysel deerinin zerinde satmas, yani art-emek olarak yararland emei, zgl olarak retkenlii daha yksek bir emek olarak gerekletirmesi halinde olduu gibi. Bylece o, bir art-kr salam olur. te yandan smrgelere, vb. yatrlan sermayelere gelince, buralarda kr oran, srf dk bir gelime dzeyinde olmalar ve ayrca kleler ve kuliler, vb. kullanld iin emein smrlmesi nedeniyle daha yksek olabilir. Belli retim kollarna yatrlm bulunan sermayelerin gerekletirdii ve kendi lkesine gnderdii bu daha yksek kr oranlar, kendilerine tekeller engel olmadka, niin genel kr orannn eitlenmesi srecine katlmasn ve dolaysyla bu oran pro tanto ykseltmesin ki.36 Bu yatrm alanlarndaki sermaye, serbest rekabet yasalarna baml olduuna gre, bunun iin daha da az neden vardr. Ricardonun hayal ettii, aslnda udur: darda gerekletirilen daha yksek fiyatlarla, orda bunun karlnda meta satn alnr ve kendi lkesine gnderilir. Bu metalar bylece, i piyasada sat36 Bu konuda Adam Smith, Krlardaki eitliin, krlardaki genel bir ykselmeyle meydana geleceini ne sryorlar; ve benim kanma gre, uygun koullar altndaki ticaret ile salanan krlar hzla genel dzeye inecektir. diyen Ricardonun tersine, haklyd. (Works. ed. By MacCulloch, s. 73.) * D. Ricardo, On the Principles of Political Economy, and Taxation, Third edition. London 1821, Ch. VII. -Ed.
212
lr, ama bu olgu, olsa olsa, bu daha uygun retim alanlarnn, dierleri zerinde geici bir [sayfa 211] ek avantaj salamalar demektir. Bu yanlsama kendi para-biiminden kar kmaz nemini yitirir. Aradaki bu fark, bu bakalk, emek ile sermaye arasndaki her deimede olduu gibi, belli bir snf tarafndan cebe indirilmekle birlikte, daha iyi durumdaki lke, daha az emee karlk daha fazla emek elde etmi olur. Kr oran daha yksek olduuna gre, bu nedenle de, smrge lkelerde genel olarak bu oran daha yksek olduu iin, doal koullarn uygun olmas kaydyla, dk meta-fiyatlar ile elele gider. Bir eitlenme olur, ama bu, Ricardonun sand gibi, eski dzeye doru bir eitlenme deildir. Bu ayn d ticaret, yurt iinde kapitalist retim tarzn gelitirir; ve bu da, bir yandan, deien sermayede deimeyen sermayeye gre bir azalmaya, te yandan, d pazarlar ynnden ar-retime yolaar ve dolaysyla uzun srede, gene zt bir etki yaratr. Biz, bylece, genel kr orannda dme eilimi yaratan ayn etkilerin, ayn zamanda, bu d engelleyen, yavalatan ve ksmen de felce uratan kar etkileri de meydana getirdiklerini, genel izgileriyle grm bulunuyoruz. Bunlar, yasay ortadan kaldrmazlar, ama etkisini azaltrlar. Byle olmasayd, genel kr oranndaki dmenin deil, daha ok, bundaki nispi yavalamann anlalmas g olurdu. Demek ki, yasa, yalnzca bir eilim olarak ilemektedir. Ve ancak, baz koullar altnda ve uzun sren dnemlerden sonra etkileri gze arpar hale gelmektedir. Konumuza devam etmeden nce, yanl anlamalardan kanmak iin, tekrar tekrar ele alnan u iki noktay anmsamamz yerinde olur: Birincisi: Kapitalist retim tarznn gelimesi srasnda metalarn ucuzlamasn salayan ayn sre, metalarn retimine yatrlan toplumsal sermayenin organik bileiminde deiiklie neden olur ve dolaysyla kr orann drr. Bu nedenle bizim, bireysel bir metan nispi maliyetinde meydana gelen ve makinelerin anp ypranmalarn da kapsayan dmeyi, deimeyen sermayenin deerinde deien sermayeye oranla meydana gelen ykselme ile, her ne kadar, deimeyen sermayenin nispi maliyetindeki her dme, tersine olarak, bu sermayenin maddi elerinin hacmi ayn kald ya da artt varsayldnda, kr orann ykseltici, yani kullanlan deien sermayenin klen oranlarna karlk deimeyen sermayenin deerini pro tanto drc bir etki yaparsa da, ayn ey saymaktan kanmamz gerekir. kincisi: Birarada alndnda sermayenin rnn oluturan ve bireysel metalarda yer alan yeni eklenen canl emein, ierdikleri maddelere ve tketmi olduklar emek aralarna oranla azalmalar olgusu; ve bu nedenle, bu metalarn retimi, toplumsal retkenlikteki gelimeyle birlikte daha az emek gerektirdii iin, bunlarda gitgide azalan miktarlarda ek canl emek maddelemesi olgusu bu olgu metalarn ierdik-
213
leri canl emein, karl denmi ve denmemi ksmlarnn birbirlerine orann deitirmez. Tam tersine. Metalarn ierdikleri ek canl emein toplam miktar azald halde, karl denen ksma oranla denmeyen [sayfa 212] ksm, denen ksmdaki mutlak ya da nispi azalma nedeniyle byr; nk, bir metadaki ek canl emein toplam miktarn azaltan ayn retim tarz, mutlak ve nispi art-deerde bir ykselmeyi de birlikte getirir. Kr orannda dme eilimi, art-deer orannda bir ykselme eilimi ve dolaysyla emein smr orannda bir byme eilimi ile iiedir. te bu yzden, kr oranndaki dmeyi, istisna olarak grlebilirse de, cretlerin oranndaki bir ykselme ile aklamak kadar sama bir ey yoktur. Kr oranna biim veren koullar iyice anlalmadan, farkl dnemlerde ve lkelerdeki cret oranlarnn gerek bir tahlilini istatistik yoluyla yapmak olanakszdr. Kr oran, emek daha az retken hale geldii iin deil, daha ok retken hale geldii iin der. Artdeer oranndaki ykselme de, kr oranndaki dme de, emein byyen retkenliinin kapitalizm altnda ifadesini bulan zgl biimlerden baka bir ey deildir.
VI. HSSE SENETL SERMAYENN ARTII
Yukardaki be nokta, burada derinlemesine incelenmesi olanaksz bulunan bir konu ile tamamlanabilir. Hzlanm birikim ile elele giden, kapitalist retimdeki gelimeyle birlikte, sermayenin bir ksm, yalnz faiz getiren sermaye olarak hesaplanr ve kullanlr. Bu, sanayi kapitalisti, yatrmcnn krn cebine indirirken, sermaye ikraz eden her kapitalistin, faiz ile yetindii anlamna gelmez. Bunun, genel kr orannn dzeyi ile bir ilgisi yoktur, nk bu kr = faiz + her trl kr + toprak rantdr, ve [sayfa 252] bu zel kategorilere ayrlmasnn bir nemi yoktur. Bunun anlam, bu sermayeler, byk retken yatrmlara yatrlm olmakla birlikte, btn masraflar dldkten sonra, ancak, byk ya da kk miktarlarda faiz, szde temettler salarlar. rnein, demiryollarndaki gibi. Bunlar, bu nedenle, genel kr orannn eitlenmesine girmezler, nk ortalamadan daha dk bir kr oran salarlar. Bunlar kr oranna girmi olsalar, genel kr oran ok daha dk olurdu. Teorik olarak bunlar hesaba katlabilirler, ama sonu, grnte varolan ve kapitalistler iin byk nem tayan orandan daha dk bir kr oran olurdu; nk zellikle bu giriimlerde deimeyen sermaye, deien sermayeye oranla en yksek dzeydedir. [sayfa 213]
214
ONBENC BLM
YASANIN ELKLERNN SERM
I. GENEL
Bu cildin birinci ksmnda, kr orannn art-deer orann daima gerekte olduundan daha dk ifade ettiini grm bulunuyoruz. Biraz nce ise, ykselen bir art-deer orannn bile kendisini, den bir kr oran ile ifade etme eiliminde olduunu grm bulunuyoruz. Kr oran, art-deer oranna, ancak S = 0, yani toplam sermayenin, cretlerin denmesi iin kullanlmas halinde eit olabilir. Den bir kr oran, den bir art-deer orann, ancak, deimeyen sermayenin deerinin, bu sermayeyi harekete geiren emek-gc miktarna orannn deimeden kalmas ya da emek-gc miktarnn, deimeyen sermayenin deerine oranla artmas halinde ifade eder. Ricardo, kr orann zmlediini ne srerken aslnda yalnz art-deer orann zmlemektedir ve bunu da ancak ignnn, uzunluk ve younluk bakmndan deimeyen bir byklk olduu varsaymna dayanarak yapmaktadr. Kr orannda bir dme ve hzlandrlm bir birikim, ayn srecin yalnzca, her ikisinin de retkenliindeki gelimeyi yanstmas lsnde farkl ifadeleridir. Birikime gelince, emein byk lekte younlamasn ve bylece daha yksek bileimli bir sermayeyi ifade etlii lde, kr oranndaki dmeyi hzlandrr. te yandan, kr oranndaki bir [sayfa 214] dme de gene, kk kapitalistlerin, henz ellerinde alna-
215
bilecek bir eyleri bulunan bir avu dorudan reticinin mlkszletirilmeleri yoluyla, sermaye younlamasn ve sermayenin merkezilemesini hzlandrr. Bu durum, birikim oran, kr oran ile birlikte dt halde, birikimi kitle olarak hzlandrr. te yandan, toplam sermayenin kendini geniletme oran ya da kr oran, kapitalist retimin (tpk sermayenin kendini geniletmesinin onun tek amac olmas gibi) drts olduu iin, ondaki dme, yeni bamsz sermayelerin oluumunu yavalatr ve bylece, kapitalist retim srecinin gelimesi iin bir tehditmi gibi grnr. Bu dme, arretimi, speklasyonu, bunalmlar ve art-nfusla birlikte art-sermayeyi besleyip bytr. Bu nedenle, Ricardo gibi kapitalist retim tarzna mutlak gzyle bakan iktisatlar, bu noktada onun kendisi iin bir engel yarattn dnrler ye bu yzden de, bu engeli retime deil doaya (toprak rantnda olduu gibi) balarlar. Ama onlarn den kr oran konusunda duyduklar asl dehet, kapitalist retimin, kendisine ait retici glerin gelimesinde, servetin servet olarak retimi ile hi bir ilikisi bulunmayan bir engelle karlat duygusudur; ve bu kendine zg engel, kapitalist retim tarznn snrlln ve ancak tarihsel ve geici bir nitelie sahip bulunduunu dorular; servet retimi iin, bunun mutlak bir biim olmadna, stelik belli bir aamada, kendi gelimesiyle atma haline girdiine tanklk eder. Ricardo ile okulunun, yalnz, faizi de iersine alan sanayi krn inceledii dorudur. Ama toprak rantnn oran da, ayn ekilde, mutlak kitlesi artt halde bir dme eilimine sahiptir ve sanayi krndan nispi olarak daha fazla byyebilir. (Toprak rant yasasn Ricardodan nce gelitiren Ed. Weste* baknz.) Toplam toplumsal sermaye Syi incelerken, faiz ve toprak rant ktktan sonra sanayi krna k1, faize f ve toprak rantna r dersek, a/S=k/S=k1+f+r/S=k1/S+f/S+r/S olur. Toplam art-deer miktar ann kapitalist gelime boyunca srekli olarak byd halde, a /Snin, Snin adan daha da hzl bymesi nedeniyle devaml kldn grm bulunuyoruz. u halde, a/S+k/S ile k1/S, f/S ve r/S oranlarndan herbiri kendi bana srekli olarak kldne gre, k1, f ve rnin herbirinin kendi bana ve dzenli olarak art gstermesi ya da k1in fye ya da rnin k1e ya da k1in fye oranla artmas, asla bir eliki deildir. Toplam art-deer ya da kr a = k ykselir , ayn zamanda kr oran a/ =k/S derken, a = kyi oluturan, k1, f ve r ksmlarnn oranlar, ann S toplam miktarna konulan snrlar iersinde, a ya da a/Snin bykln etkilemeksizin istedii gibi deiebilir. k1, f ve rnin karlkl deimesi, srf ann eitli snflar arasnda farkl ekilde blnmesidir. Dolaysyla, k1 /S=f/S ya da r/S, yani bireysel sanayi sermayesinin oran, faiz oran ve toprak rantnn toplam sermayeye oran, a/S, genel kr oran derken, birbirine oranla [sayfa 215] ykselebilir. Burada tek koul, bunlarn nn
* [E. West,] Essay on the Application of Capital to Land, London 1815. -Ed.
216
toplamnn = a/S olmasdr. Art-deer oran = %100 olan belli bir sermayenin bileimi, diyelim 50S + 50d iken 75S + 25d olduu iin, kr oran %50den %25e derse, 1.000lik bir sermaye, birinci halde 500lk bir kr, ikinci halde 4.000lik bir sermaye 1.000lik bir kr salar. Gryoruz ki, k yaryarya derken, a ya da k iki katna kyor. Ve eer %50 daha nceki gibi, 20 kra, 10 faize ve 20 ranta blnyor ise k1/S = %20, f/S = % 10 ve r/S = %20 olur. Eer, kr oran %50den %25e indikten sonra da bu oranlar ayn kalsalard, k1/S = %10, f/S = %10 ve r/S = %10 olurdu. Bununla birlikte, k1/S= %8e ve f/S = %4e decek olsa, r/S = %13e ykselir. rnin nispi bykl, k1, ve fye gre byd halde k gene de ayn kalacakt. Her iki varsaym altnda da k1, f ve rnin toplam, drt kat byklnde sermaye tarafndan retildii iin artacakt. Ayrca, Ricardonun balangtaki sanayi krnn (art-faiz), tm art-deeri ierdii eklindeki varsaym, tarih ve mantk bakmndan yanltr. Burada, daha ok, kapitalist retimdeki ilerlemedir ki, 1) krn tamamn, daha sonra datmak zere dorudan doruya sanayi ve ticaret kapitalistlerine vermektedir, ve 2) rant, krn zerindeki fazlala indirgemektedir. Bu kapitalist temel zerinde, krn (yani, toplam sermayenin rn olarak grnen art-deerin) bir paras olan, ama rnn kapitalist tarafndan cebe indirilen zgl ksm olmayan rant, tekrar byyor. Gerekli retim aralar, yani yeterli sermaye birikimi mevcut ise, art-deer yaratlmas, art-deer oran, yani smrnn younluu veri iken, yalnz, emeki nfus ile snrldr; eer emeki nfus veri ise, smrnn younluundan baka bir snr szkonusu deildir. Ve kapitalist retim sreci esas olarak art-rnde ya da, retilen metalarn kendisinde karl denmeyen emein maddeletii ksmnda temsil edilen, art-deer retiminden ibarettir. urasn hi unutmamak gerekir ki, bu art-deerin retimi ve bunun bir ksmnn tekrar sermayeye evrilmesi ya da birikim, bu art-deer retiminin ayrlmaz bir parasn oluturur, kapitalist retimin ilk ve en yakn amac ve itici gcdr. Bu nedenle, kapitalist retimi, olmad bir ey gibi, yani ilk ve en yakn amac kapitalistler iin zevk ve tatmin ya da bu zevk ve tatmin aralarnn yapm gibi gstermek hibir ie yaramaz. Bu, onun btn kendi znde aa vurduu, zgl niteliini grmezlikten gelmek olur. Bu art-deerin elde edilmesi, dorudan retim srecini oluturur, ve bunun, daha nce de sylediimiz gibi, yukarda sz edilenlerden baka snr yoktur. Elden geldiince ok art-emek szdrlp metalarda maddeleir maddelemez, art-deer retilmi olur. Ne var ki, bu artdeer retimi, kapitalist retim srecinin ancak birinci perdesini dorudan retim srecini tamamlar. Sermaye, u kadar miktarda karl denmeyen emek emmitir. Srete, kendisini kr oranndaki dmede ifade eden gelime ile birlikte, bylece retilmi bulunan art-deer kitlesi muazzam boyutlara ular. imdi srecin ikinci perdesi gelir. Tam [sayfa 216] metalar kitlesi, yani deimeyen ve deien sermayeyi yerine
217
koyan ksm ile art-deeri temsil eden paray da ieren toplam rnn satlmas gerekir. Eer bu yaplmaz ise, ya da ksmen veya retim-fiyatlarnn altnda kalan fiyatlarla yaplrsa, ii aslnda smrlmtr, ama bu smr, kapitalist iin smr olarak gereklememitir ve bu durum, iiden szdrlan art-deerin, hi gerekletirilmemesi ya da ksmen gerekletirilmesi, ve hatta, sermayenin ksmen ya da btnyle kaybedilmesi ile sonulanabilir. Dorudan doruya smr koullar ile, bu smrnn gerekletirilmesi koullar zde deildir. Bunlar yalnz yer ve zaman olarak deil, mantken de birbirinden farkldr. Birincisi yalnz, toplumun retici gc ile, ikincisi ise, eitli retim kollarnn aralarndaki orantl bant ve toplumun tketim gc ile snrldr. Ama bu son sz edilen g, ne mutlak retim gc ile ve ne de mutlak tketim gc ile belirlenmeyip, toplumun byk bir kesiminin tketimini, azok dar snrlar iersinde deien bir asgariye indirgeyen uzlamaz kartlk halindeki blm koullar temeline dayanan tketim gc ile belirlenir. Bu, bir de, birikim eilimi ile; sermayeyi geniletme ye genilemi lekte art-deer retme drts ile snrlandrlmtr. Bu, retim yntemlerindeki devaml devrimlerin, buna bal olarak mevcut sermayenin urad srekli deer kaybnn, genel rekabet savamnn ve yokolup gitme tehdidi altnda srf kendi nefsini koruma arac olarak, retimi iyiletirme ve leini geniletme gereksinmesinin zorunlu kld kapitalist retim yasasdr. Piyasann bu nedenle srekli genilemesi ve bylece piyasa ilikilerinin ve bunlar dzenleyen koullarn, gitgide reticiden bamsz bir doa yasas biimine girmesi ve her geen gn daha denetlenemez hale gelmesi zorunludur. Bu i eliki, kendisini, retimin da dnk alanlara doru yaylmas ile zmlemeye alr. Ne var ki, retkenlik gelitike, kendisini, tketim koullarnn dayand dar temeller ile o denli atr bulur. Byyen bir art-nfus ile birlikte ve ayn zamanda bir sermaye fazlas bulunmas, bu kendinden elikili temel zerinde hi de eliki saylmaz. nk, bu ikisinin biraraya gelmesi, gerekte, retilen art-deer kitlesini artrrken, ayn zamanda da, bu artdeerin retildii koullar ile gerekletirildii koullar arasndaki elikiyi yeinletirir. Belli bir art-deer oran verilmi ise, kr oran, daima, yatrlan sermayenin byklne bal olacaktr. Ne var ki, bu durumda birikim, bu kitlenin tekrar sermayeye evrilen ksm ile belirlenir. Bu ksma gelince, bu, kr, eksi, kapitalistler tarafndan tketilen gelire eit olduu iin, yalnz bu kitlenin deerine deil, ayn zamanda, kapitalistin bununla satn alabilecei metalarn ucuzluuna baldr; bu metalar, ksmen kapitalistin tketimine geen, onun kendi geliridir, ksmen de onun deimeyen sermayesine giren metalardr. (cretler burada veri olarak kabul edilmitir.) inin harekete geirdii ve emeiyle deerini koruduu ve yaratt rnde yeniden-rettii sermaye kitlesi, iinin rne katt de-
218
erden [sayfa 217] tamamen farkldr. Sermaye kitlesi = 1.000 ve eklenen emek = 100 ise, yeniden-retilen sermaye = 1.100dr. Eer bu kitle = 100 ve eklenen emek = 20 ise, yeniden-retilen sermaye = 120dir. Birinci durumda kr oran = %10, ikincisinde = %20dir. Ve gene l00den, 20ye gre daha fazla birikim yaplabilir. Ve bylece, sermaye nehri (retkenliin art nedeniyle, sermayedeki deer kayb bir yana) ya da sermaye birikimi, kr oran ile orantl olarak deil, zaten sahip bulunduu hz ile orantl olarak akar. Bu da, yksek bir art-deer oranna bal bulunduuna gre, yksek bir kr oran, emek fazla retken olmad halde, ancak ign ok uzun olduu zaman mmkndr. Mmkndr, nk, emein kendisi retken olmamakla birlikte iilerin gereksinmeleri de ok az, dolaysyla ortalama cretler ok dktr. Dk cretler, iilerde enerji eksikliine tekabl edecektir. Bu durumda sermaye, kr oran yksek olduu halde yava birikir. Nfus durgundur ve rnn malolduu alma zaman, iiye denen cret dk olmakla birlikte uzundur. Kr oran, ii daha az smrld iin deil, genellikle, yatrlan sermayeye oranla daha az emek kullanld iin dmektedir. Kr oranndaki dme, gsterildii gibi, kr kitlesinde bir artma ile birlikte grld iin, yllk emek rnnn daha byk ksm, sermaye kategorisi altnda (tketilmi bulunan sermayeyi yerine koymak iin) ve nispeten daha kk bir ksm kr kategorisi altnda, kapitalist tarafndan ele geirilmektedir. te, Papaz Chalmersin,* yllk rnn ne kadar az kapitalistlerce sermaye olarak harcanrsa, cebe indirdikleri kr o kadar byk olur, eklindeki aklalmaz dncesi buradan gelmektedir. Bu durumda, art-rnn byk bir kitlesinin sermaye olarak kullanlmas yerine tketilmesi konusunda, devlet kilisesi onlarn yardmna koar. Rahip, neden ile sonucu birbirine kartrmaktadr. stelik, kr kitlesi, kr oranndaki klmeye karn, yatrlan sermaye ile birlikte byr. Ne var ki, bu ayn zamanda sermayede bir younlamay gerektirir, nk byle bir durumda retim koullar, daha byk lekte sermaye kullanlmasn zorunlu klar. Gene bu, sermayede bir younlamay, yani kk kapitalistlerin bykler tarafndan yutulmasn, sermayeden yoksun braklmalarn da gerektirir. Bu da gene, retim koullarm uralarnda kendi emekleri rol oynamaya devam ettiinden tr bu kk kapitalistlerin dahil olmakta devam ettii reticilerden ikinci gce kararak koparmaktan baka bir ey deildir. Bir kapitalistin emei, sermayenin bykl ile, yani kapitalist olma derecesiyle tamamen ters orantldr. retim koullar bir yanda, reticiler te yanda olmak zere ite bu ayrma ilemidir ki, sermaye kavramna biim verir. Bu, ilkel birikimle balar (Buch, I, Kap. XXIV), sermaye birikimi ve
* Th. Chalrriers, On Political Economy in Connexion with the Moral State and Moral Prospects of Society, Second edition, Glasgow 1832, s. 88. -Ed.
219
merkezilemesinde devaml bir sre olarak grnr ve ensonu, mevcut sermayelerin [sayfa 218] birka elde toplanmas ve birok kimsenin sermayelerinden yoksun braklmas (mlkszletirme imdi bu hali almtr) eklinde kendisini ifade eder. Bu sre, eer merkezcil olann yansra, srekli olarak merkezden uzaklatrc bir etkiye sahip ters ynI eilimler bulunmasayd, ok gemeden kapitalist retimi ykmla yzyze getirirdi.
II. RETMN GENLEMES LE ARTI-DEER RETM ARASINDAK ATIMA
Emein toplumsal retkenliindeki gelime, kendisini iki ekilde ortaya koyar: birincisi, retilmi bulunan retici glerin bykl ile, yeni retimin yrtld retim koullarnn deeri ve kitlesi ile, birikmi bulunan retken sermayenin mutlak bykl ile; ikincisi, toplam sermayenin cretlere yatrlan ksmnn nispi kkl ile, yani belli byklkte bir sermayenin yeniden-retimi ve kendisini geniletmesi, kitle retimi iin gerekli canl-emein nispi kkl ile. Bu, ayn zamanda, sermayenin younlamas demektir. Kullanlan emek-gc bakmndan, retkenlikteki gelime kendisini gene iki ekilde ortaya koyar: Birincisi, art-emein artmas ile, yani emek-gcnn yeniden-retimi iin gereken, gerekli emek-zamanndaki azalma ile. kincisi, belli byklkte bir sermayenin harekete geirmek zere, genellikle kullanlan emek-gc miktarnda (ii saysnda) azalma ile. Bu iki hareket yalnz elele gitmekle kalmaz, karlkl olarak birbirlerini etkiler ve, ayn yasann kendisini ifade ettii grnglerdir. Ne var ki, bunlar, kr orann zt yollarda etkilerler. Toplam kr kitlesi toplam art-deer kitlesine eittir, kr oran = a/S = art-deer/yatrlan toplam sermaye. Bununla birlikte art-deer, toplam olarak, nce kendi oranyla ve sonra, bu oranda ayn anda kullanlan emein kitlesiyle ya da ayn ey demek olan, deien sermayenin bykl ile belirlenir. Bu etmenlerden birisi, art-deer oran byr, dieri, ii says (mutlak ya da nispi olarak) der. retici glerdeki gelime, kullanlan emein karl denen ksmn azaltt kadar , art-deeri de, orann bytt iin, artrr; ama, belli bir sermaye tarafndan altrlan toplam emek kitlesini azaltmas lsnde, art-deer kitlesini elde etmek iin, art-deer orannn arpld arpan kltr. Her ikisi de gnde 12 saat alan iki ii, hava ile yaasalar, yani kendileri iin hi alma zorunda bulunmasalar bile, gnde yalnz 2 saat alan 24 iinin rettikleri kadar art-deer retemezler. Bu bakmdan, demek ki, ii saysndaki azalmann, smr derecesini younlatrma yoluyla kapatlmas baz alamaz snrlandrmalar ile kar karya bulunuyor. te bu yzden, kr oranndaki dmeye pekala kar koyabilir, ama bunu bsbtn nleyemez.
220
Kapitalist retim tarznn gelimesiyle, bu nedenle, kr kitlesi, kullanlan sermayenin byyen kitlesiyle birlikte artt halde, kr oran [sayfa 219] der. Kr oran veri iken, sermayenin kitlesindeki mutlak byme, mevcut byklne baldr. Ama te yandan, eer bu byklk veri ise, sermayedeki byme oran, yani ondaki art oran, kr oranna baldr. retkenlikteki art (bu ayrca, yineliyoruz, daima mevcut sermayedeki deer kayb ile elele gider) mevcut sermayenin deerini dorudan doruya, ancak kr orann ykseltmek suretiyle, yllk rnn deerinin tekrar sermayeye evrilen ksmn artrarak bytebilir. Emein retkenliiyle ilgili olarak, bu, ancak (bu retkenliin, mevcut sermayenin deeri ile dorudan hi bir ilikisi bulunmad iin) nispi art-deeri ykselterek ya da deimeyen sermayenin deerini azaltarak, ya emekgcnn yeniden-retimine giren metalar ya da deimeyen sermayenin elerini ucuzlatarak meydana gelebilir. Bunlarn her ikisi de mevcut sermayede deer kaybn gerektirir ve her ikisi de, deien sermayede deimeyene oranla bir azalmayla elele gider. Her ikisi de, kr orannda bir dmeye neden olur ve her ikisi de bunu yavalatr. stelik, ykselen bir kr oran, emee olan talebi artracana gre, bu, alan nfusu ve bylece, sermayeyi smrs ile gerek sermaye haline getiren malzemeyi artrc ynde etki yapar. Bununla birlikte, emein retkenliindek gelime, ayn deiimdeerini temsil eden ve maddi z, yani sermayenin maddi elerini, deimeyen sermayeyi dorudan doruya, deien sermayeyi en azndan dolayl olarak oluturan maddi nesneleri oluturan kullanm-deerlerinin kitlesini ve trlerini artrmak suretiyle, mevcut sermayenin deerinin ykselmesine dolayl biimde katkda bulunur. Ayn sermaye ve ayn emekle, deiim-deeri u ya da bu olan ve sermayeye evrilebilecek daha fazla rn yaratlm olur. Bu rnler, ek emein, dolaysyla da ek art-emein emilmesine hizmet edebilirler ve bu yzden ek sermaye yaratrlar. Bir sermayenin kumanda edebilecei emek miktar, onun deerine bal olmayp, deerleri ne olursa olsun, hepsi biraraya geldiinde kendisini oluturan, ham ve yardmc maddelerin kitlesine, makineler ile sabit sermayenin elerine ve yaam gereksinmelerine baldr. Kullanlan emek kitlesi ve dolaysyla art-emein kitlesi bydke yeniden retilen sermayenin deeri ile buna yeni eklenen artdeerde de bir byme olur. Ne var ki, birikim srecinin kapsamna giren bu iki enin, Ricardonun yapt gibi, yalnzca yanyana, skunet iersinde duran eyler gibi, grlmemesi gerekir. Bunlar, kendilerini elikili eilimler ile grnglerde ortaya koyan elikileri ierirler. Bu zt gler ayn zamanda birbirlerini zt ynde etkilerler. Toplam toplumsal rnn sermaye olarak i gren ksmndaki arttan kaynaklanan alan nfustaki fiili bir artn itkileri yansra, yalnzca nispi bir ar-nfus yaratan eler de vardr.
221
Kr oranndaki dmenin yansra, sermayelerin kitlesi byr ve mevcut sermayede, bu d durduran ve sermaye-deerlerin birikimini [sayfa 220] hzlandran bir deer kayb da yanyana gider. retkenlikteki gelimenin yansra, sermayenin bileimi daha yksek bir dzeye kar, yani deien sermayenin deimeyen sermayeye olan orannda nispi bir art olur. Bu farkl etkiler, egemen bir biimde, bir seferinde yer olarak yanyana ilerler ve bir baka seferde zaman olarak birbirlerini izlerler. Zaman zaman bu zt etmenlerin atmas, bunalmlarda aa kar. Bunalmlar, daima, mevcut elikilerin ancak geici ve zora dayanan zmleridir. Bunlar, bir sre iin bozulmu dengeyi tekrar kuran iddetli patlamalardr. eliki, genel bir deyile, kapitalist retim tarznn, deer ve bu deerin ierdii art-deer hesaba katlmakszn, kapitalist retimin yer ald toplumsal koullar dikkate alnmakszn, retici glerde mutlak bir gelimeye doru bir eilim tamasndan ileri gelir; te yandan ise, bu retim tarznn amac, mevcut sermayenin deerini korumak ve kendisini geniletmesini en st snra ulatrmaktr (yani, bu deerin gitgide artan bir hzla bymesini salamaktr). Bu retim tarznn kendine zg nitelii, sermayenin mevcut deerini, bu deeri en yksek noktaya ulatrmada bir ara olarak kullanmasdr. Bu amaca ulamak iin kulland yntemler, kr orannda dmeyi, mevcut sermayenin deer kaybn ve emein retkenlik gcn, zaten yaratlm bulunan retici gler aleyhine gelitirmektir. Mevcut sermayenin devresel deer kayb kar oranndaki dmeyi durdurmak ve yeni sermaye oluturma yoluyla sermaye-deer birikimini hzlandrmak iin, kapitalist retim tarzna zg aralardan birisi sermayenin dolam ve yeniden-retim srelerinin yer aldklar belirli koullar bozar ve bu yzden, retim srecinde ani duraklamalara ve bunalmlara yolaar. Deien sermayede deimeyen sermayeye oranla meydana gelen ve retici glerdeki gelimeyle elele giden azalma, bir yandan srekli bir yapay ar-nfus yaratrken, alan nfusun bymesini tevik eder. Den bir kr oran, kullanm-deerlerinin birikimini daha da hzlandrmak zere, deer olarak sermaye birikimini yavalatrken, bu da gene deer olarak birikime yeni bir iti verir. Kapitalist retim, srekli olarak, kendi niteliinden gelen bu engellerin stesinden gelmeye alr, ama bunu ancak, bu engelleri tekrar kendi yoluna ve hem de daha heybetli lekte koyarak becerir. Kapitalist retimin gerek engeli sermeyenin kendisidir. te bu sermaye ve onun kendisini geniletmesidir ki, retimin hem k ve hem de sonu noktas, hem itici gc, hem amac olarak grnr; retim yalnz sermaye iin retimdir, ama bunun tersi doru deildir; retim aralar, srf, reticiler toplumunun yaama srecinde, devaml bir
222
gelimenin aralar deillerdir, Sermayenin deerinin, byk retici kitlelerin mlkszletirilmelerine ve yoksullatrlmalarna dayanan kendisini koruma [sayfa 221] ve geniletme srecinin iersinde devam ettii snrlar yalnz bana hareket edebilirler; bu snrlar, sermaye tarafndan kendi amalar iin kullanlan ve retimin snrsz bymesine, retimin kendisinin bir ama haline gelmesine, emein toplumsal retkenliinin hi bir koula bal olmadan gelimesine doru yolalan retim yntemleri ile srekli bir atma haline girerler. Aralar toplumun retici glerinin hi bir koula bal olmadan gelimesi, snrl bir amala, mevcut sermayenin kendisini geniletmesi amac ile devaml atma iersine girerler. Kapitalist retim tarz, bu nedenle, maddi retim glerinin gelimesi ve uygun bir dnya piyasas yaratlmasnn tarihsel bir arac olup, ayn zamanda da, bu tarihsel grevi ile, buna uygun den kendi toplumsal retim ilikileri arasnda srekli bir atmadr.
III. SERMAYE .AZLASI VE N.US .AZLASI
Kr orannda bir dme ile birlikte, emein retken bir biimde kullanlmas iin bireysel bir kapitaliste gerekli olan asgari sermayede bir ykselme olur; burada gerekli olan, hem genellikle emein smrlmesi ve hem de, tketilen emek-zamannn, metalarn retimi iin gerekli emek-zamanna yetecek kadar olmas ve bylece, metalarn retimi iin gerekli ortalama toplumsal emek-zamann amamasdr. Bununla birlikte younlama artar, nk, belli snrlarn tesinde, kk bir kr oran ile byk bir sermaye, kr oran yksek kk bir sermayeden daha hzl birikir. Belli ykseklikte bir noktadan sonra, bu artan younlamann kendisi de, kr orannda yeni bir dmeye yolaar. Kk, dank sermaye kitleleri, bylece zorla, speklasyon, kredi sahtekrlklar, sermaye dolandrcl ve bunalmlarla dolu maceral bir yola itilmi olurlar. Sermaye fazlal denilen ey daima, aslnda, kr oranndaki dmenin kr kitlesi ile telafi edilmedii sermaye fazlal bu, yeni filizlenen sermaye srgnleri iin daima dorudur ya da kendi bana i grmeyen sermayeleri, byk iletmelerin yneticilerinin emrine kredi biiminde veren sermaye fazlal iin geerlidir. Bu sermaye fazlal, nispi bir ar-nfus yaratan ayn nedenlerden ileri gelir ve bu yzden, zt kutuplarda bulunduklar halde kullanlmayan sermaye bir kutupta, isiz alan nfus teki kutupta nispi ar-nfusu tamamlayan bir olgudur. Bireysel metalarn deil, sermayenin ar-retimi, bu nedenle sermayenin ar-retimi daima, metalarn ar-retimini kapsamakla birlikte yalnzca sermayenin ar birikimidir. Bu ar birikimin ne olduunu deerlendirmek iin (bunun daha yakndan incelenmesi ileride yaplacaktr) bunun yalnzca mutlak olduunu kabul etmek yeterli olacaktr. Sermayenin ar-retimi ne zaman mutlak olur? u ya da bu veya birka nemli retim alann etkilemekle kalmayp, tam kapsamyla mut-
223
lak olan ve dolaysyla btn retim alanlarn iersine alan ar-retim nedir? [sayfa 222] Kapitalist retimin amalar iin ek sermaye = 0 olur olmaz, mutlak bir ar sermaye retimi var demektir. Ne var ki, kapitalist retimin amac, sermayenin kendisini geniletmesi, yani art-emein ele geirilmesi, art-deer, kr retimidir. Bu nedenle sermaye, emeki nfusa oranla, ne bu nfus tarafndan salanan mutlak emek-zaman ve ne de nispi art emek-zaman daha fazla artrlamayacak kadar (bu son durum, emee olan talebin, cretlerde bir ykselme eilimi doacak kadar gl olduu bir zamanda herhalde szkonusu olamaz) byr bymez; dolaysyla, artan sermayenin, ancak kendisinde meydana gelen bymeden nceki kadar ya da hatta daha az art-deer rettii noktada, mutlak bir ar sermaye retimi olacaktr; yani artm bulunan sermaye S + S, S sermayesinin S kadar genilemeden nce rettiinden daha fazla kr retemez ya da hatta bundan daha az kr retebilir. Her iki halde de, genel kr orannda iddetli ve ani bir dme olabilir, ama bu kez bu dme, sermayenin bileiminde, retici glerdeki gelimenin neden olduu bir deiiklikten deil, daha ok, (cretler artt iin) deien sermayenin para-deerinde bir ykselme ve buna karlk da art-emein gerekli-emee orannda bir dme olmas nedeniyle meydana gelen bir deiikliin sonucu olabilir. Gerekte bu, sermayenin bir ksmnn tamamen ya da ksmen atl kalmas (nk, bu sermayenin kendi deerini geniletmeden nce, bir ksm faal sermayeyi bir yana itmesi zorunludur) ve teki ksmnn, hi kullanlmayan ya da ksmen kullanlan sermayenin basks yznden daha dk kr orannda deerler retmesi biiminde grlebilir. Ek sermayenin bir ksmnn, eski sermayenin yerini alp almamasnn ve bu sermayenin ek sermaye iinde bir yer almasnn bu bakmdan bir nemi yoktur. Biz, daima, eski sermaye toplamn bir yanda, ek sermaye toplamn ise te yanda greceiz. Kr oranndaki dme, bu durumda, kr kitlesinde mutlak bir azalma ile birlikte meydana gelecektir, nk, varsaydmz koullar altnda, kullanlan emek-gc kitlesi artrlp art-deer oran ykseltilemedii iin art-deer kitlesi de artrlamaz. Ve azalan kr kitlesinin, artm bulunan bir toplam sermaye zerinden hesaplanmas gerekecektir. Ama kullanlan sermayenin, eski kr oran zerinden kendini geniletmeye devam ettii ve u halde kr kitlesinin ayn kald kabul edilse bile, bu kitlenin gene de, artan toplam sermaye zerinden hesaplanmas gerekecektir, ki bu da gene kr orannda bir dme demektir. 1.000lik bir toplam sermaye, 100lk bir kr salar ve 1.500e kartldktan sonra da hl 100 kr salarsa, bu ikinci durumda 1.000 ancak 662/3 salayabilir. Eski sermayenin kendisini geniletmesi, mutlak anlamda azaltlm demektir. 1.000lik sermaye, yeni koullar altnda, eskiden 6662/3lk bir sermayenin getirdii krdan daha fazla bir kr salayamaz.
224
Byle olmakla birlikte, aktr ki, eski sermayenin bu fiili deer kayb bir savam olmakszn meydana gelemez ve S ek sermayesi de, bir [sayfa 223] savam olmakszn sermaye ilevlerini yklenemez. Kr oran, rekabetin etkisi altnda, ar sermaye retimi nedeniyle dmektedir. Daha ok bunun tersi olabilir; den kr oran nedeniyle rekabet savam balar ve sermayenin ar-retimi de ayn koullardan doar. Snin ilevlerine devam eden eski kapitalistlerin ellerindeki paras, kendi ilk sermayelerinin deer kaybna uramasn engellemek ve retim alanndaki yerini daraltmamak iin, azok atl durumda braklr. Ya da onlar, bunu, ek sermayeyi atl tutma gereksinmesini yeni gelenlere ve genellikle rakiplerinin omuzlarna yklemek iin, geici bir kayp pahasna da olsa kullanrlar. DSnin, yeni ellerde bulunan paras, kendisi iin, eski sermayenin aleyhine bir yer edinmeye alabilir ve bunu da, eski sermayenin bir ksmn atl kalmaya zorlayarak ksmen becerebilir. Eski sermayeyi, eski yerini brakmaya ve kullanlmayan ek sermayeye btnyle ya da ksmen katlmaya zorlayabilir. Eski sermayenin bir ksm, her trl koul altnda kullanlmadan kalmak zorundadr; sermaye olarak faaliyet gsterdii ve bu ynyle deer rettii srece, kendine zg sermaye niteliine son verir. Sermayenin hangi ksmnn zellikle etkileneceini rekabet savam belirleyecektir. ler yolunda gittii srece, rekabet, genel kr orannn eitlenmesi halinde grdmz gibi, kapitalist snf arasnda bir kardelik havas estirir ve bylece herbiri, ortak yamadan kendi yatrm orannda pay alr. Ama sorun, krn deil zararn paylalmas halini alr almaz, herkes kendi payna den zarar en aza indirme ve bunu bir bakasnn srtna ykleme abasna der. Kapitalist snf iin, kayba uramak kanlmazdr. Her kapitalistin, bu zararn ne kadarn yklenmek zorunda kalaca, yani bunu ne lde paylamak durumunda kalaca, gsterecei gce ve kurnazla baldr ve o zaman rekabet, dman kardeler arasnda bir savaa dnr. Her bireysel kapitalistin karlar ile btnyle kapitalist snfn karlar arasndaki uzlamazlk, tpk daha nce, aralarndaki kar zdeliinin pratikte rekabet yoluyla ortaya kmas gibi, suyzne kar. Peki, bu atma nasl zmlenir ve kapitalist retimin salkl ilemesine uygun koullar nasl kurulur? Bu zmn biimi, zm tartlan ztln daha ortaya knda belirmi durumdadr. zm, ek sermaye Snin tm deeri tutarnda ya da en azndan bir ksm tutarnda bir sermayenin ekilmesini ve hatta ksmen yok olmasn gerektirir. Bu atma aklanrken gsterildii gibi, uranlan kayp hi bir zaman bireysel kapitalistler arasnda eit olarak dalmayp, bu dalm daha ok rekabet savam ile belirlenir ve sahip olunan zel avantajlar ya da daha nce elde olunan konumlara bal olarak ok farkl oranlarda blnm olur, bylece, bir sermaye kullanlmaz durumda braklr, di-
225
eri yok olur ve bir ncs nispeten az bir kaypla kurtulur ya da geici deer kaybna urar, vb. [sayfa 224] Ama asl denge, her ne olursa olsun, u ya da bu miktarda sermayenin ekilmesi ya da hatta yokolmas ile ancak kurulabilir. Bu hal, ksmen, sermayenin maddi varlna kadar uzanabilir, yani bir ksm retim arac, sabit ve dner sermaye, alamaz, sermaye olarak i gremez duruma der; ilemekte olan kurululardan bazlar ilerini durdururlar. Bu bakmdan, zaman, btn retim aralarna (toprak hari) saldrr ve bunlar bozarsa da, ilerin durmas, gerekte retim aralar iin ok daha byk zararlara yolaar. Bununla birlikte, bu durumda asl nemli olan, bu retim aralarnn retim arac olarak ilevlerini yerine getirememeleri, bu ilevin ksa ya da uzun bir dnem iin kesintiye uram olmasdr. Ama asl zarar en iddetli nitelikte olan, sermaye ile ilgili olarak meydana gelir, ve bu sermaye, deer niteliini tad lde, bu kayp sermayelerin deerleri bakmndan meydana gelmi demektir. Sermayenin deerinin yalnzca gelecekteki art-deerden, pay talebi biimindeki ksm, yani aslnda, eitli ekillerdeki retimden bono biiminde kr talebi, hesaplandklar gelirlerdeki dme nedeniyle hemen deer kaybna urar. Altn ve gmn bir ksm atl kalr, yani sermaye olarak ilev yapmazlar. Piyasadaki metalarn bir ksm, dolam ve yenidenretim srelerini, ancak, fiyatlarnda byk dme olmas yoluyla, dolaysyla, temsil ettikleri sermayede deer kaybyla tamamlayabilirler. Sabit sermaye eleri, gene ayn ekilde, u ya da bu lde deer kaybna urarlar. unu da eklemek gerekir ki, belirli ve nceden saptanan fiyat ilikileri, yeniden-retim srecini ynettii iin, bu sre, fiyatlardaki genel dmeyle kesintiye urar ve karklk iersine der. Bu karklk ve durgunluk, parann, gelimesi sermayedeki gelimeye bal bulunan ve nceden belirlenen fiyat ilikilerine dayanan deme arac ilevini felce uratr. Belirli tarihlerde vadeleri dolan demeler zinciri, yzlerce yerinden kopar. Karklk, sermaye ile birlikte gelien kredi sistemindeki kmeyle daha da byr ve, iddetli, ar bunalmlara, ani ve zoraki deer kayplarna, yeniden-retim srecinde fiili durgunluklara ve kesintilere ve bylece de yeniden-retimde gerek bir dmeye yolaarlar. Ne var ki, daha baka gler de bu arada ilemeye balayabilirler. retimdeki durgunluk, ii snfnn bir ksmn isiz brakr ve bylece alan ksmn, cretlerin ortalamann altna dmesine boyun eecek bir duruma sokar. Bunun sermaye zerindeki etkisi, tpk, ortalama cretlerde nispi ya da mutlak art-deerde bir artma olduu zaman yapt etki gibidir. Gnen, iiler arasnda daha fazla evliliklere yolaar ve ocuk lmlerini azaltr. Bu, nfusta gerek bir art anlamna gelirse de, fiilen alan ii nfusunda bir art demek deildir. Ama emekinin sermaye ile olan ilikisini, fiilen alan iilerin saysnn artmas halinde olduu gibi etkiler. te yandan, fiyatlardaki dme ve rekabet savam,
226
her kapitalisti, toplam rnnn bireysel deerini, yeni makineler, yeni ve ileri alma yntemleri, yeni tertipler kullanarak genel deerinin altna drmeye, yani belli bir miktar emein retkenliini artrmaya, [sayfa 225] deien sermayenin deimeyen sermayeye orann drmeye ve bylece baz iilere yol vermeye, ksacas, yapay bir ar-nfus yaratmaya itebilir. Ensonu, deimeyen sermaye elerinin deer kayb, bizzat kr orannn ykselmesine yolaabilir. Kullanlan deimeyen sermayenin kitlesi, deiene oranla ykselmi olabilir, ama deeri debilir. Bylece retimde meydana gelen durgunluk kapitalist snrlar iersinde gene retimde daha sonraki bir genilemeyi hazrlam olabilir. Ve bylece, devre yeni batan balam olur. Sermayenin, ilevsel durgunlama sonucu deer kaybna urayan ksm, eski deerini tekrar kazanabilir. Bundan sonra, ayn ksr dng, genilemi retim koullar altnda, genilemi bir piyasa ve artm retici glerle bir kez daha izilmi olur. Ne var ki, varsaydmz en ar koullar altnda bile, sermayenin bu mutlak ar-retimi, mutlak bir ar-retim deildir, retim aralarnn mutlak bir ar-retimi deildir. Bu ancak, retim aralarnn sermaye olarak i grmesi ve dolaysyla, bir deer genilemesini iermesi, artan kitleye oranla ek bir deer retmesi lsnde, retim aralarnn ar-retimi olur. Gene de bu, bir ar-retim olabilir, nk, sermaye, emei, kapitalist retim srecinin salkl ve normal gelimesinin gerektirdii derecede, hi deilse, kr kitlesini kullanlmakta olan sermayenin byyen kitlesiyle birlikte artran bir derecede, bu nedenle de, kr orannn, sermayenin bymesi lsnde ya da hatta bu bymeden daha hzl dmesini nleyecek bir derecede smrebilecek durumda olmayabilir. Ar sermaye retimi, hi bir zaman, sermaye olarak, yani emein belli bir derecede smrlmesine hizmet edebilecek retim aralarnn emek aralar ile yaam gereksinmelerinin ar-retiminden fazla bir ey deildir; ne var ki, smr younluunun belli bir noktann altna dmesi, kapitalist retim srecinde rahatszlklara, kesintilere yolaar, bunalmlar ve sermaye tahripleri grlr. Bu ar sermaye retiminin, azok nemli miktarda nispi ar-nfusla birlikte grlmesi bir eliki deildir. Emein retkenliini artran, retilen metalar kitlesini byten, piyasalar genileten, hem kitlesi ve hem de deeri bakmndan sermaye birikmesini hzlandran ve kr orann dren bu ayn koullar, kendilerinin ancak istihdam edilebilecekleri smr derecesinin dk olmalar yznden ya da en azndan belli bir smr derecesinde salayacaklar kr orannn dk olmas nedeniyle, art-sermaye tarafndan istihdam edilmeyen, nispi bir ar-nfus, ar bir emekiler nfusu ya-ratmlardr ve yaratmaya da devam etmektedirler. Sermaye eer darya gnderiliyorsa, bu, mutlaka ierde kullanlmad iin deil, d bir lkede daha yksek bir kr oran ile kullan-
227
labildii iindir. Ama byle bir sermaye, almakta olan ii nfusu iin ve genellikle sermayeyi gnderen lke iin, mutlak fazla sermayedir. Byle bir sermaye, nispi ar-nfus ile yanyana bulunur ve bu durum, her ikisinin [sayfa 226] de yanyana nasl bulunduklarn ve karlkl olarak birbirlerini nasl etkilediklerini gsteren bir rnektir. te yandan, kr orannda, birikimle bal olarak grlen bir dme, zorunlu olarak bir rekabet savamna yolaar. Kr orannda bir dmenin, kr kitlesinde bir ykselme ile telafi edilmesi, ancak, toplam toplumsal sermaye iin, byk ve iyice yerlemi kapitalistler iin geerlidir. Bamsz alan yeni ek bir sermaye, byle bir telafi koulundan yararlanamaz. Bu koullar henz elde etme durumundadr ve bu yzden kr orannda bir dme, kapitalistler arasnda bir rekabet savamna yolaar, yoksa bunun tersi olmaz. Hi kukusuz, rekabet savamyla birlikte, cretlerde geici bir ykselme ve dolaysyla kr orannda geici, ama daha fazla bir dme olacaktr. Ar bir meta retiminde piyasalarn fazla malla dolmasnda da ayn ey grlr. Sermayenin amac, belli gereksinmeleri karlamak olmayp, kr retme olduu ve bu amac, retimin leini retimin kitlesine uyduracak yerde, bunun tersini salayan yntemlerle gerekletirdii iin, kapitalizm altnda snrl boyutlarda tketim ile, durmadan bu kendisine zg engeli amaya alan retim arasnda srekli bir gedik olmas zorunludur. stelik, sermaye, metalar olutuu iin, ar sermaye retimi, ar meta retimi demektir. Ar meta retimini yadsyp da ar sermaye retimini kabul eden iktisatlarn garip hali ite buradan gelir. Genel bir ar- retim bulunmadn, ancak daha ok, eitli retim kollarnda bir orantszlk olduunu sylemek, toplam retimin birbirlerine olan bamll, retim eleri zerinde kendisini, bunlarn ortak akllar tarafndan kavranarak ve bylece denetim altnda tutularak, retken sreci kendi ortak denetimleri altna sokan bir yasa olarak deil de kr bir yasa olarak kabul ettirdii iin kapitalist retimde tek tek retim kollarnn orantllnn, srekli bir sre olarak orantszlktan ileri geldiini sylemekle ayn eydir. Bu, ayrca, kapitalist retimin gelimedii lkelerin kapitalist retimde bulunan lkelere uyacak oranlarda tketimde ve retimde bulunmalar gerektiini istemeye varr. Ar-retimin ancak nispi olduu sylenecek olursa, bu tamamen dorudur, ama tm kapitalist retim tarz, snrlar mutlak olmayan nispi bir retim tarzdr. Ve bunlar, ancak, bu tarz iin, yani onun dayand temel zerinde mutlaktr. Byle olmasayd, halk kitlelerinin eksikliini ektii ayn metalar iin, nasl olur da talep yetersizlii olurdu? Ve ierde emekilere ortalama miktarda yaam gereksinmelerini deyebilmek iin, bu talebin dardan, yabanc piyasalardan aranmas nasl mmkn olurdu? Bunun mmkn olabilmesinin tek nedeni, bu zgl kapitalist ilikiler iersinde, art-rnn, ona sahip olann, bunu kendisi iin tekrar sermayeye evirmeden nce, tketime sunamayaca bir biime brnmesidir. Ve ensonu, kapitalistlerin, kendileri-
228
ne ait metalar yalnz kendi aralarnda deitirmek ve tketmek durumunda olduklar sylenecek olursa, kapitalist retim tarznn tm nitelii gzden karlm olur; ve ayrca, szkonusu sermayenin tketilmesi deil, deerinin geniletilmesi olgusu olduu da unutulmu olur. [sayfa 227] Ksacas, apak ar-retim olayna kar ne srlen btn itirazlar (oysa bu olgu, bu itirazlara aldr bile etmemektedir), kapitalist retimin engellerinin, genel olarak retimin engelleri olmad ve bu nedenle, bu, zgl, kapitalist retim tarznn engelleri bulunmad tartmasna gelir dayanr. Oysa, kapitalist retim tarznn elikisi, sermayenin iersinde hareket ettii ve tek bana hareket edebildii, zgl retim koullar ile srekli atma iersine giren, retici gleri mutlak bir biimde gelitirmeye doru bir eilim tamasndan doar. Mevcut nfusa oranla, ok fazla yaam gereksinmesi retilmemitir. Tam tersine. Byk kitlelerin gereksinmelerinin doru drst ve insanca karlanmas iin pek az retim yaplmtr. Nfusun, alabilir durumda olan ksmnn istihdam iin, ok fazla retim arac retilmemitir. Tam tersine. nce, retken nfusun ok byk bir ksm, gerekten alabilir durumda deildir ve iersinde bulunduklar koullarn zoruyla, bakalarnn emeinin smrsne ya da, ancak sefil bir retim tarz altnda kendisine emek denilebilecek bir ie baml hale getirilmitir. Sonra, tm alabilir durumda olan nfusun, en retken koullar altnda altrlmasn salayacak ve bylece bunlarn alma srelerini, i-saatleri boyunca kullanlan deimeyen sermayenin kitlesi ve yeterlilii yoluyla ksaltabilecek miktarda retim arac retilmemektedir, te yandan, emekilerin belli bir kr oran zerinden smrlmelerini salayan aralar olarak kullanlmak zere, zaman zaman gereinden fazla emek arac ve yaam gereksinmesi retilir. erdikleri deeri ve art-deeri, kapitalist retime zg blm ve tketim koullar altnda gerekletirebilmek ve yeni sermayeye evirebilmek, yani bu sreci durmadan yinelenen patlamalara meydan vermeksizin srdrebilmek iin gereinden fazla meta retilir. .azla zenginlik retilmez. Ama, zaman zaman, kendi kapitalist ve kendi kendisiyle elien biimleri iersinde ok fazla servet retilir. Kapitalist retim tarznn snrlar, suyzne kmtr: 1) Emein retkenliindeki gelime, kr oranndaki dmeden, belli noktalarda bu gelime ile uzlamaz bir eliki iersine giren ve bunalmlar ile srekli yenilmesi gereken bir yasa yaratr; 2) retimin genilemesi ya da daralmas, karl denmeyen emee elkonulmas ve bu karl denmeyen emein genel olarak maddeleen emee oran ile, ya da, kapitalistlerin diliyle; kr ve bu krn kullanlan sermayeye oran ile, dolaysyla, retimde toplumsal gereksinmeler, yani toplumsal olarak gelimi insanolunun gereksinmeleri arasndaki bantdan ok, belirli bir kr oran ile belirlenmektedir. te
229
bu nedenle, kapitalist retim tarz, retimin belirli genileme aamasnda engellerle karlar ve baka bir nclden hareket edildiinde, tersine, tamamen yetersiz grlebilir. Bu retim tarz, gereksinmelerin karland noktada [sayfa 228] deil, kr retiminin ve bu krn gerekletirilmesinin saptad bir noktada duraan hale gelmektedir. Kr oran dtnde, bir yandan, bireysel kapitalistlerin, gelimi yntemler vb. ile, kendi metalarnn deerini, toplumsal ortalamann altna drebilmelerini ve bylece, o gnk piyasa-fiyatlarnda fazladan bir kr gerekletirebilmelerini salamak iin, sermaye gayrete gelir. te yandan, hepsi de, genel ortalamadan bamsz ve bu ortalamay aan fazladan bir kr koparma amacna dayal yeni retim yntemleri, yeni sermaye yatrmlar, yeni servenler ile, gz dnmesine giriimler yoluyla, bir kapkalk ve bu kapkal yaygn hale getiren ve isteklendiren bir ortam belirir. Kr oran, yani sermayedeki nispi art, her eyden ok, kendilerine bamsz bir yer bulmaya alan btn yeni sermaye srgnleri iin nemlidir. Ve sermaye oluumu, den kr orannn, kr kitlesi ile telafi edildii birka byk yerlemi sermayenin eline dmesi halinde, retimin yaam alevi btnyle snebilir. Yokolup gider. Kr oran, kapitalist retimin itici gcdr. Nesneler , ancak, bir kr ile retilebildikleri srece retilir. ngiliz iktisatlarnn, kr oranndaki dme ile ilgilenmelerinin nedeni ite budur. Byle bir olasln bile Ricardoyu kayglandrmas olgusu, onun, kapitalist retimin koullarn ne denli derinden kavradn gsterir. Ona kar yaplan itiraz, insanlar hi nemsemedii, insan ve sermaye-deer olarak neye malolursa olsun, btn dikkatini srf retici glerdeki gelimeye evirdii itirazlar, asl onunla ilgili nemli eylerdir. Toplumsal emein retici glerindeki gelime, sermayenin tarihsel ilevi ve varolu nedenidir. te bu ekildedir ki, o, farknda olmadan, daha yksek bir retim tarznn maddi gereksinmelerini yaratr. Ricardoyu kayglandran ey, kr orannn, kapitalist retimin isteklendirici ilkesinin, birikimin temel ncl ve itici gcnn, retimin kendisindeki gelimeyle tehlikeye dmesi olgusudur Ve burada nicel orant her ey demektir. Aslnda, bunun ardnda, onun ancak bulank bir ekilde farkna vard daha derin bir ey vardr. Burada, o, srf ekonomik bir biimde yzeye kyor yani burjuva bak asndan, kapitalist anlayn snrlar iersinde, kapitalist retimin kendi asndan bu retim tarznn kendi engelleri bulunduu, nispi olduu, mutlak olmayp, ancak, retimin maddi gereksinmelerinin gelimesinde, belirli bir snrl dneme tekabl eden tarihsel bir retim tarz olduu ortaya kyor.
IV. TAMAMLAYICI DNCELER
Emein retkenliindeki gelime, eitli retim kollarnda ok
230
orantsz bir biimde olduu ve bu gelime yalnz derece bakmndan orantsz olmayp, ou kez zt ynlerde de olduu iin, buradan ortalama kr (= art-deer) kitlesinin, retkenliin en ileri retim kollarnda gsterdii [sayfa 229] gelimeden sonra, doal olarak umulan dzeyin nemli lde altnda bulunmak zorunda kalaca sonucu kar. retkenliin farkl retim kollarnda ok farkl oranlarda ve hatta ou kez zt ynlerde gelimesi olgusu, sadece rekabet kargaasndan ve burjuva retim tarznn zelliinden ileri gelmez. Emein retkenlii, ayrca, retkenlik byrken bunun toplumsal koullara bal olmas lsnde ou kez daha az retken hale gelen doal koullar ile de baml durumdadr. Bylece, bu farkl alanlardaki zt hareketler, bir yerde ilerlerken bir baka yerde geriler. rnein, muazzam hammadde kitlelerinin kendisine bal bulunduu mevsimlerin etkilerini, ormanlarn, kmr ve demir madenlerinin, vb. tkenmelerini dnnz. Deimeyen sermayenin, hammaddeler, vb. gibi, dner ksm, emein retkenliine oranla kendi kitlesini srekli biimde artrd halde, binalar, makineler, aydnlatma ve stma aralar, vb. gibi sabit sermaye konusunda durum byle deildir. Bir makine, maddi kitlesinin bymesi lsnde mutlak olarak daha pahallarsa da, nispi olarak ucuzlar. Eer be ii, bir metan eskisinin on katn retecek olsa, bu durum, sabit sermaye yatrmn on kat artrmaz; deimeyen sermayenin bu ksmnn deeri, retkenlikteki gelimeyle birlikte byd halde, hi bir zaman bu byme ayn oranda olmaz. Deimeyen sermayenin deien sermayeye oranndaki farka, kr oranndaki dmede ifade edildii biimde ve gene ayn orandaki farka, emein retkenliindeki gelimeyle birlikte, bireysel meta ve bu metan fiyatyla ilikisi bakmndan ifade edildii biimiyle sk sk iaret etmi bulunuyoruz. [Bir metan deeri, kendisinde maddelemi bulunan gemi ve canl emein toplam emek-zaman ile belirlenir. Emein retkenliinin ykselmesi, canl emein pay azald halde gemi emein paynn artmas ve bunun, bu metada maddeleen toplam emek miktarnn azalmas eklinde, yani canl emekteki azalmann, gemi emekteki artmadan daha fazla olmas eklinde gereklemesinden baka bir ey deildir. Bir metan deerinde bulunan gemi emek sermayenin deimeyen ksm bu metan ham ve yardmc madde olarak btnyle tkettii deimeyen sermayenin, ksmen anan ve ypranan sabit ve ksmen de dner paralarndan oluur. Deerin, ham ve yardmc maddelerden gelen ksmnn, emein retkenliindeki artla birlikte azalmas gerekir, nk, bu maddeler bakmndan retkenlik, kendisini, tamamen, bunlarn deerinde yaratt azalmayla ifade eder. te yandan, deimeyen sermayenin sabit ksmnn, byk lde oalmas ve bununla birlikte, deerinin anma ve ypranma yoluyla metalara aktarlan ksmnn bymesi, emek retkenliindeki ykselmenin en karakteristik yandr. Yeni bir retim ynteminin, retkenlikte gerek bir
231
art temsil etmesi iin, bu yntemle, metan her birimine, sabit sermayeden anma ve ypranma eklinde aktarlan ek deer ksmnn, canl emekten salanan tasarrufla metan deerinden eksilen bir ksmdan kk olmas gerekir; [sayfa 230] ksacas, bu yntemin, metan deerini drmesi gerekir. Baz durumlarda olduu gibi, metan deerine, sabit sermayenin anma ve ypranmas karl giren ek deerin zerinde, daha fazla ya da pahal ham ve yardmc madde kullanlmas nedeniyle bir ek deer girse bile, yntemin gene de bu sonucu salamas gerektii aktr. Deere yaplan btn eklerin, metan deerinde, canl emekteki azalmadan gelen dmeyi telafi edecek miktardan daha byk olmas gerekir. Bir metaya giren toplam emek miktarndaki bu azalma, bu nedenle, retim hangi toplumsal koullar altnda yaplrsa yaplsn, emein retkenliindeki artn temel bir lt olarak grnmektedir. Emein retkenlii gerekten de, reticilerin retimlerini nceden yaplm bir plana gre dzenledikleri bir toplumda ya da hatta basit meta retiminde bile her zaman bu lt ile llmelidir. Ama, kapitalist retimde acaba durum nasldr? Diyelim, belli bir kapitalist sanayi kolu, bir metan normal bir birimini aadaki koullar altnda retmektedir: Sabit sermayenin anp ypranmas, para bana ilin tutmaktadr; bu rne, para bana 17 ilin ham ve yardmc madde girmekte, cretler 2 ilin ve %100 artdeer oran zerinden art-deer 2 ilin tutmaktadr. Toplam deer = 22 ilin etmektedir. Kolaylk olsun diye, bu retim kolundaki sermayenin ortalama toplumsal sermaye bileiminde olduunu, bylece metan retim-fiyatnn deeri ile, ve kapitalistin krnn, yaratlan art-deerle zde olduunu kabul ediyoruz. Bu duruma gre, metan maliyet-fiyat = + 17 + 2 = 20 ilin, ortalama kr oran 2/20 = %10, metan para bana retim-fiyat, deeri gibi = 22 ilin olur. Metan her paras iin gerekli canl emei yaryarya azaltan, ama deerinin, sabit sermayenin anp ypranmasn temsil eden ksmn katna kartan bir makine bulunduunu varsayalm. Bu durumda hesap yle olur: Anp ypranma = 1 ilin, ham ve yardmc maddeler, nceki gibi 17 ilin, cretler 1 ilin, art-deer 1 ilin, toplam 21 ilin. Meta imdi deer olarak 1 ilin dmtr; yani makine, kukusuz, emein retkenliini artrmtr. Ama kapitalist, durumu yle grr: imdi maliyet-fiyat, anma iin 1 ilin, ham ve yardmc maddeler iin 17 ilin, cretler iin 1 ilin, toplam, nceki gibi 20 ilin. Kr orann yeni makine hemen deitirdiine gre, maliyet-fiyat zerinden %10, yani 2 ilin elde edecektir. retim-fiyat, demek ki, deimeden = 22 ilin olarak kalacak, ama deerinin 1 ilin zerinde bulunacaktr. Kapitalist koullar altnda retim yapan bir toplum iin bu metada herhangi bir ucuzlama olmamtr. Yeni makine, bu toplum iin bir iyiletirme deildir. Bu yzden de kapitalist, bu makineyi kullanmaya niyetli deildir. Ve bu maki-
232
neyi kullanmamakla, elindeki henz eskimemi makineler hemen deersizleecei, bir hurda yn halini alaca, u halde mutlak bir kayba urayaca iin, onun hesabna hayalcilik olan bu yanlgya dmemek iin gzn drt aacaktr. [sayfa 231] Emein artan retkenlii yasas, demek ki, sermaye iin mutlak geerli deildir. Sermayeyi ilgilendirdii kadaryla retkenlik, genellikle canl emekte salanan bir tasarrufla artmaz, bu ancak, Birinci Ciltte (Kap. XIII, 2. s 409/398) ksaca belirtmi olduumuz gibi, canl emein karl denen ksmnda, gemite harcanan emee kyasla salanan tasarrufla ykselir. Kapitalist retim tarz, burada, bir baka elikiyle karlar. Onun tarihsel grevi, insan emeinin retkenliini, hi bir snr tanmadan geometrik dizi iersinde gelitirmektir. Burada olduu gibi retkenlikteki gelimesini engelledii her zaman, tarihsel grevine ihanet eder. Bylece o, gittike yalandn ve miyadn doldurduunu bir kez daha gstermi oluyor.]37 Rekabet altnda, bamsz bir sanayi kuruluunun baaryla alabilmesi iin, retkenlikteki artla birlikte, gerekli asgari sermaye art, aadaki durumlar gsterir: Yeni ve daha pahal donanmlar yaygn olarak kullanlmaya balanr balanmaz, kk sermayeler bu sanayi kolunda artk barnamaz hale gelir. Kk sermayeler, eitli sanayi alanlarnda ancak mekanik bulularn balang dneminde bamsz olarak i grmeye devam ederler. Demiryollar gibi deimeyen sermayenin olaanst yksek oranda olduu ok byk giriimler, te yandan, ortalama kr orann salayamazlar, bunun bir ksmn, ancak bir faiz salarlar. Aksi halde, genel kr oran daha da debilir. Ama bu durum, hisse senetleri biimindeki byk sermaye younlamalar iin dorudan bir kullanm alan salam olur. Sermayedeki byme, dolaysyla sermaye birikimi, sermayenin organik bileiminin orannda yukarda sz edilen deiiklikler ile birlikte meydana gelmedike, kr orannda bir dmeyi gerektirmez. yle durumlar olabilir ki, retim tarzndaki gnlk srekli deiikliklere karn, toplam sermayenin kimi zaman bu ve kimi zaman u byklkteki ya da kklkteki ksm, sermayeyi oluturan bu elerin belli ortalama oranlarna dayanarak, belirli dnemler iin birikmeye devam eder ve bylece, bymesiyle birlikte organik bir deime olmad gibi, kr orannda da bir dmeye yolamam olur. Yansra, yeni yntemler uygulamaya balad halde, sessiz sedasz devam eden eski retim yntemlerine dayanan bu srekli sermaye genilemesi ve dolaysyla retimdeki byme, kr orannn, toplumun toplam sermayesindeki byme orannda dmesinin bir baka nedenidir.
37 Yukardaki blmlerin keli parantez iersine alnmasnn nedeni, zgn elyazmasndaki notlarn bir yinelenmesi olmakla birlikte, baz noktalarda asl metinde bulunan malzemenin snrlarn amalardr. -.. E.
233
cretlere yatrlan deien sermayedeki nispi azalmaya karn, iilerin mutlak saysndaki art btn retim kollarnda meydana gelmedii gibi, bu, dzenli bir biimde de olmaz. Tarmda, canl emek esindeki azalma mutlak olabilir. [sayfa 232] Ne var ki, cretli emeki saysndaki nispi azalmaya karn, mutlak olarak art, zaten kapitalist retim tarznn bir gereksinmesidir. Emekgcn gnde 12-15 saat altrmak artk zorunlu olmaktan kar kmaz, bu retim tarz iin emek-gc artk bollam demektir. retici glerde mutlak ii saysnn azalmasna yolaabilecek, yani btn ulusun kendi toplam retimini daha ksa zamanda yapabilmesini salayacak bir gelime, nfusun byk bir ksmn isiz brakt iin, bir devrime neden olabilir. Bu, kapitalist retimin zgl snrnn bir baka belirtisidir ve bu, retim tarznn, retici glerin gelimesi ve servet yaratlmas iin hi bir zaman mutlak bir biim olmadn, daha ok, belli bir noktada bu gelimeyle atma haline geldiini de gsterir. alan nfusun bazan u, bazan bu ksmnn, eski istihdam biimi altnda fazlalk haline gelmesinden doan devresel bunalmlarda bu atma ksmen grnr duruma gelir. Kapitalist retimin snr, iilerin fazla zamandr. Toplumun kazand mutlak fazla zaman onu ilgilendirmez. retkenlikteki gelime, onu, sadece, ii snfnn art emek-zamann artrd lde ilgilendirir, yoksa, genellikle maddi retim iin gerekli emek-zamann azaltt iin deil. Bylece bir eliki iersinde hareket eder. Byyen sermaye birikiminin, byyen bir sermaye younlamas demek olduunu grm bulunuyoruz. Sermayenin gc ite bylece byr, toplumsal retimin kapitalistte kiileen koullarnn, gerek reticilerden yabanclamas byle artar. Sermaye gitgide, hareket ettiricisi kapitalist olan toplumsal bir g olarak n plana geer. Bu toplumsal gcn, artk, tek bir bireyin emeinin yaratabilecei eyle herhangi bir olas bants kalmaz. Toplumla kartlk iersinde bir nesne, kapitalistin g kayna olan bir ey biiminde, yabanclam, bamsz toplumsal bir g halini alr. Bir yanda sermayenin kendisine dnt bu genel toplumsal g, ve te yanda bireysel kapitalistlerin bu toplumsal retim koullar zerindeki zel kiisel gleri arasndaki elikiler gittike daha uzlamaz bir durum alr, ama, ayn zamanda, retim koullarnn, genel, ortak toplumsal koullara dnmesini de birlikte getirdii iin, sorunun zmn de iersinde tar. Bu dnm, kapitalist retim altnda retici glerin gelimesinden, ve bu gelimenin meydana geli biiminden doar. Hi bir kapitalist, kr orann drd srece, yeni bir retim yntemini, ne denli fazla retken olursa olsun, art-deer orann ne kadar ok artrrsa artrsn, hi bir zaman gnll olarak uygulamaya
234
koymaz. Ne var ki, bu trden her yeni retim yntemi, metalar ucuzlatr. u halde, kapitalist, aslnda bunlar, retim-fiyatlarnn ya da belki de deerlerinin zerinde satar. O, metalarn maliyet-fiyatlar ile, daha yksek maliyet-fiyat ile retilen ayn metalarn piyasa-fiyatlar arasndaki fark cebe indirir. O, bunu, bu son metalarn retimi iin toplumsal bakmdan gerekli ortalama emek-zamannn, yeni yntemler ile yaplan retim iin [sayfa 233] gerekli olan emek-zamanndan daha fazla olduu iin yapabilir. Onun retim yntemi, toplumsal ortalamann zerindedir. Ama, rekabet bunu yaygn hale getirir ve genel yasaya tabi klar. Bunu belki nce bu retim alannda ve sonunda tekileri ile de ayn dzeye gelmek zere kr orannda bir dme izler; ve byle olduu iin de, kapitalistin iradesinden tamamen bamszdr. Bu noktada urasn da eklemek gerekir ki, bu ayn yasa, rnleri ne dorudan doruya ne de dolayl olarak emekilerin tketimine girmeyen ya da bunlara ait gereksinmelerin retildikleri koullara gemeyen retim alanlar iin de geerlidir; ve dolaysyla da, bu yasa, nispi art-deeri artrmak ya da emek-gcn ucuzlatmak iin metalarda bir ucuzlamann olmad retim alanlarna da uygulanr. (Btn bu retim kollarnda, deimeyen sermayede bir ucuzlama, emein smr derecesi ayn kalmak zere, kr orann daima ykseltebilir.) Yeni retim yntemleri yaygn hale gelip de, bu metalarn gerekten daha ucuza retilebilecekleri somut bir biimde kantlannca; eski retim yntemleriyle alan kapitalistler, rnlerini, retim-fiyatlarnn altnda satmak zorunda kalrlar, nk rnlerinin deeri dmtr. Ve bunlarn retilmeleri iin gerekli emek-zaman, toplumsal ortalamadan daha byktr. Tek szckle ve bu, rekabetin bir etkisi gibi grnr bu kapitalistler de, deien sermayenin deimeyen sermayeye orann azaltm bulunan yeni retim yntemlerini uygulamak zorunda kalrlar. retilen metan fiyatn ucuzlatan makinelerin kullanlmasna yolaan btn durumlar, son tahlilde, tek bir para meta tarafndan emilen emek miktarnda bir azalmaya; ve ikinci olarak da, makinelerde, deeri tek bir para metaya geen anma ve ypranma paynda bir azalmaya gelir dayanr. Makinelerde anma ne kadar yava olursa, bu ksmn dald metalar o kadar fazla ve yeniden-retim dnemi gelinceye dek yerine koyduu canl emek miktar o kadar byk olur. Her iki durumda da, sabit deimeyen sermayenin miktar ve deeri, deiene oranla artar. Deer btn eyler eit olmak zere, bir ulusun, krlarndan tasarruf etme gc, kr oran ile birlikte deiir; krlar yksekse byk, krlar dkse kk olur; ama kr oran derken dier btn eyler ayn kalmaz. ... Dk bir kr oran, ou kez, ngilterede olduu gibi nfusun saysna oranla, hzl bir birikim oranyla birlikte grlr. ... Yksek bir kr oran ise, nfusun saysna oranla, daha yava bir birikim oranyla birlikte meydana gelir. rnekler: Polonya, Rusya, Hindistan, vb.
235
(Richard Jones, An Introductory Lecture on Political Economy, London 1833, s. 50 vd..) Jones, den kr oranna karn, biriktirme nedenlerinin ve kolaylklarnn arttna hakl olarak parmak basmaktadr; nce, byyen nispi ar-nfus nedeniyle, ikincisi, emein retkenliindeki byme ile birlikte, ayn deiim-deeri ile temsil edilen kullanm-deerlerinin kitlesinde, u halde, sermayenin maddi elerinde bir artma olduu iin; ncs, retim kollar daha eitli hale geldii iin; [sayfa 234] drdncs, kredi sisteminin, hisse senetli irketlerin vb. gelimesi ve bunun sonucu, sanayi kapitalisti haline gelmeden paray sermayeye evirme olanann bulunmas nedeniyle; beincisi, servete olan gereksinme ve hrs artt iin; ve altncs, sabit sermaye yatrmlarnn kitlesi byd iin, vb.. Kapitalist retimin temel olgusu: 1) retim aralarnn az sayda elde toplanmas ve bylece bunlarn, dorudan kullanan iilerin mlkiyetinden kp, toplumsal retim gleri halini almas. Bunlar hatta balangta kapitalistlerin zel mlkiyetinde olsalar bile. Kapitalistler, burjuva toplumun gvenilir kiileridir, ama bu gvenin btn nimetlerini cebe indirirler. 2) Emein kendisinin toplumsal emek halinde rgtlenmesi: elbirlii, iblm ve emein, doal bilimlerle birletirilmesi yoluyla. Bu, her iki anlamda da, kapitalist retim tarz, zel mlkiyeti ve zel emei, elikili biimlerde olsa bile ortadan kaldrr. 3) Dnya pazarnn yaratlmas. Kapitalist retim altnda, nfusa oranla gelien muazzam retkenlik ve sermaye-deerlerin (bunun yalnzca maddi varlnn deil) ayn oranda olmasa bile, nfustaki arttan ok daha byk bir hzla bymesi, genileyen servete oranla srekli daralan ve btn bu muazzam retkenliin kendisi iin alt temelle eliir. Bunlar, ayn zamanda, bu byyen sermayenin kendi deerini artrd koullar ile de eliirler. Ve bunun sonucu bunalmlar. [sayfa 235]
236
DRDNC KISIM
META-SERMAYENN VE PARA-SERMAYENN TCARET SERMAYESNE VE PARA TCARETYLE URAAN SERMAYEYE DNMES (TCCAR SERMAYES)
ONALTlNCI BLM
TCARET SERMAYES
TCCAR ya da ticaret sermayesi, iki biime ya da iki alt blme ayrlr; ticari sermaye ve para ticareti ile uraan sermaye; biz, bunlar, imdi, sermayeyi kendi temel yaps iersindeki zmlemelerimiz iin gerekli olduklar lde daha yakndan inceleyeceiz. Modern ekonomi politik, en iyi temsilcilerinin kiiliinde bile, ticaret sermayesi ile sanayi sermayesini, aralarnda hi ayrm gzetmeksizin bir araya koyduu ve gerekte, ticaret sermayesinin kendine zg zelliklerini tmyle grmezlikten geldii iin, byle bir inceleme daha da zorunlu hale geliyor. Meta-sermayenin hareketleri kinci Kitapta* incelenmi bulunuyor. Toplumun toplam sermayesi ele alndnda, bunun bir ksm daima farkl elerden olutuu ve hatta byklk olarak deitii halde her zaman piyasada paraya evrilecek metalar biiminde bulunur. Dier bir ksm ise piyasada, metalara evrilecek para biiminde varolur. Daima bu gei, bu biimsel bakalam sreci iersindedir. Dolam sreci iersindeki sermayenin bu ilevi, zel bir sermayenin zel bir ilevi [sayfa 236] olarak ayrld ve iblm sayesinde zel bir kapitalistler topluluu* Kapital, kinci Cilt, s.153-169. -Ed.
237
nun yerlemi bir ilevi halini ald lde, meta-sermaye, ticari sermaye biimine girer. Ulatrma sanayiinde, metalarn datma hazr bir biimde depolanma ve datmnn, ne lde dolam srecinde devam eden retim sreleri olarak grlebileceklerini daha nce (kinci Cilt, Altnc Blm, Dolam Maliyetleri, 2 ve 3) aklam bulunuyoruz. Meta-sermayenin dolamyla ilgili bu olay, bazan, tccar ya da ticaret sermayesinin tamamen farkl ilevleriyle kartrlr. Bazan bunlar uygulamada gerekten de, bu farkl zgl ilevlerle bal haldedirler, oysa, toplumsal iblmnn gelimesiyle tccar sermayesinin ilevi, ar bir biim iersinde, yani gerek ilevlerden ayrlm ve bunlardan bamsz bir biim iersinde gelimitir. Amacmz, sermayenin bu zel eklinin zgl farkn belirlemek olduu iin, bu ilevler zaten bizi ilgilendirmemektedir. Srf dolam srecinde i gren sermaye olarak, zel ticaret sermayesi, ksmen bu ilevleri kendi zgl ilevleri ile birletirir ve kendi ar biimi iersinde grnmez. Biz onun kendi ar biimini, btn bu geici ilevlerden syrdktan sonra elde ederiz. Sermayenin, meta-sermaye olarak varlnn ve piyasada dolam alannda meta-sermaye olarak geirdii bakalamlarn satnalma ve sattan, meta-sermayenin para-sermayeye ve para-sermayenin metasermayeye evrilmesinden oluan bakalamlarn sanayi sermayesinin yeniden-retim srecinde, dolaysyla btnyle retim srecinde bir evre oluturduunu grm bulunuyoruz. Bununla birlikte, bu sermayenin, dolam sermayesi eklinde ilev yaparken, retken sermaye eklinde ilev yaptndan farkl bir durumda olduunu da grm bulunuyoruz. Bunlar ayn sermayenin iki farkl ve ayr varlk biimleridir. Her ne kadar her bireysel sermaye, meta-sermaye olarak kendi varlyla ve meta-sermaye olarak geirdii bakalamlarla yalnzca durmadan kaybolan ve durmadan yenilenen dm noktalarn, yani kendi retim srecinin devamllnda birer gei aamasn temsil ediyorsa da, ve her ne kadar piyasadaki meta-sermaye eleri, meta-piyasasndan durmadan ekilerek ve retim srecinin yeni rnleri olarak gene ayn devresellikle bu piyasaya geri dnerek devaml bu nedenle deiiyorsa da, toplumsal sermayenin bir ksm, bu bakalam srecinden geerek piyasada srekli olarak dolam sermayesi biiminde bulunur. Ticaret sermayesi, devaml piyasada bulunan, her an kendi bakalam srecinden geen, daima, dolam alannda kalan, bu dolam sermayesinin bir ksmnn deimi eklinden baka bir ey deildir. Bir ksmnn diyoruz, nk, meta alm-satmnn bir ksm, daima, dorudan doruya sanayi kapitalistleri arasnda olur. Bu ksm, biz, btnyle bu tahlilin konusu dnda brakyoruz, nk bunun, ne kavramn belirlenmesinde, ve ne de tccar sermayesinin zgl niteliinin anlalmasnda bir yarar olmad gibi, bu konu, kinci Kitapta amacmza uygun [sayfa 237] olarak enine boyuna ele alnm bulunmaktadr. Meta ticareti yapan
238
kimse, genellikle kapitalist olarak piyasada her eyden nce, kapitalist olarak yatrd belli bir miktar parann temsilcisi eklinde grnr; yani o, bu belli miktardaki paray, xi (balangtaki deeri), x + x (balangtaki miktar, art, kr) haline getirmek ister. Ama o genel anlamda bir kapitalist olmayp, zel anlamda meta ticaretiyle uraan bir kimse olduu iin, sermayesinin nce piyasaya para-sermaye biiminde girmesi gerektiini de bilir; nk kendisi meta retmemektedir. O, sadece bunlarn ticaretini yapmakta, hareketlerini salamaktadr ve bunlarla i grmesi iin nce bunlar satn almas ve bu yzden de, para-sermayeye sahip olmas gerekmektedir. Bir meta tccarnn 3.000 sterlini olduunu ve bunu ticaret sermayesi olarak yatrdn varsayalm. Bu 3.000 ile diyelim bir keten bezi yapmcsndan, yardas 2 ilinden 30.000 yarda keten bezi satn alsn. Ve bu 30.000 yarda bezi satsn. Yllk ortalama kr oran = %10 ise ve o, btn ilgili giderler ktktan sonra yllk %10 kr salyorsa, yl sonunda 3.000 sterlinini 3.300 sterline evirmi olur. Bu kr nasl salad sorununu daha sonra tartacaz. imdilik amacmz, srf ona ait sermayenin hareket biimini incelemektir. 3.000 sterlini ile o, keten bezi satn almaya ve satmaya devam etmektedir; srekli olarak o, bu satmak iin satnalma ilemini, PMP, sermayenin tamamen dolam sreci iinde ald basit biimi, kendi hareketi ve ilevi dnda kalan retim sreci ile kesintiye uratlmakszn devaml yinelemektedir. imdi, bu ticaret sermayesi ile, sanayi sermayesinin salt bir varlk biimi olarak meta-sermaye arasnda ne gibi bir bant vardr? Keten bezi yapmcsn ilgilendirdii kadaryla, bezinin deerini tccarn parasyla gerekletirmi ve bylece, meta-sermayesinin bakalamnda ilk evreyi onun paraya evrilmesini tamamlamtr. Dier koullar eit olmak zere, imdi tekrar parasn iplie, kmre, cretlere, vb., ve gelirinin tketimi iin geim aralarna evirebilir. u halde, gelirini harcamas bir yana, imdi gene yeniden-retim srecine devam edebilir. Ne var ki, keten bezinin sat, paraya dnm, retici olarak onun iin gereklemitir, ama, keten bezinin kendisi iin henz gereklememitir. O hl piyasada, ilk bakalamdan gemek, satlmak iin meta-sermaye olarak beklemektedir. Bu keten bezine, sahip deitirme dnda, hi bir ey olmamtr. Onun amac bakmndan, sreteki yeri ynnden, o hl meta-sermaye, satlabilir bir metadr; aradaki tek fark, imdi yapmcsnn elinde olmak yerine tccarn elinde olmasdr. Onu satma ilevi, bakalamnn ilk evresini gerekletirme ilevi, yapmcdan tccara gemi, tccarn zel ura halini almtr; oysa daha nce bu, retim ilevini tamamladktan sonra reticinin kendisinin yerine getirmek zorunda olduu bir ilevdi. Keten bezi yapmcsnn pazara 3.000 deerinde bir baka 30.000 yarda keten bezi getirmesi iin, gerekli olan zaman aral iersinde, [sayfa 238] tccarn 30.000 yardalk keten bezini satamadn varsayalm. Tc-
239
car bunu gene satn alamaz, nk elinde hl para-sermayeye tekrar eviremedii 30.000 yarda bez ylece beklemektedir. Bir tkanma, yani yeniden-retim srecinde bir kesinti kendisini gsterir. Bez reticisinin elinde, kukusuz, ek bir para-sermaye bulunabilir ve retim srecine devam etmek zere, 30.000 yarda bezin satn beklemeden bunu retken sermayeye evirebilir. Ama bu, durumu deitirmez. 30.000 yarda beze balanan sermaye bakmndan, bunun yeniden-retim sreci kesintiye uramtr ve bu durum devam etmektedir. Burada kolayca grlebilecei gibi, aslnda tccarn yapt ey, reticinin meta-sermayesini paraya evirmek iin her zaman yaplmas gerekli ilemden baka bir ey deildir. Bunlar, meta-sermayenin dolam ve yeniden-retim srelerindeki ilevlerini gerekletiren ilemlerdir. Eer, sat ve ayn zamanda da alm, bamsz bir tccar yerine zel olarak reticinin bir adamnn zerine yklenmi olsayd, bu iliki bir an iin bile gzden gizlenmi olmazd. Ticaret sermayesi, bu nedenle, reticinin henz paraya evrilme srecinden gemesi gereken piyasada meta-sermaye ilevini yerine getirmesi gereken meta-sermayesinden baka bir ey deildir; aradaki tek fark, imdi, reticinin geici bir ilevini temsil etmek yerine, zel trde bir kapitalistin, tccarn, zel bir ii olmutur ve zel bir sermaye yatrm ii olarak ayrlmtr. Bu ayrca, ticaret sermayesinin zgl dolam biiminde de gzle grlr hale gelir. Tccar bir meta satn almakta ve sonra da satmaktadr: PMP. Basit meta dolamnda ya da hatta, sanayi sermayesinin dolam srecinde grld gibi metalarn dolamnda, MPM hareketinde bile, dolam, her para parann iki kez el deitirmesi ile gerekletirilir. Keten bezi yapmcs, metan, bezi satar, onu paraya evirir; alcnn paras onun eline geer. Bu ayn para ile o, iplik, kmr, emek, vb. satn alr, paray, bezin deerini, bezin retim elerini oluturan metalara tekrar evirmek iin harcar. Satn ald meta, ayn meta deildir, satt meta ile ayn trden deildir. rn satm, retim arac satn almtr. Ama tccar sermayesinin hareketi bakmndan durum byle deildir. Elindeki 3.000 ile bez taciri 30.000 yarda keten bezi satn almaktadr: para-sermayesini (3.000 ile kr) dolamdan geri ekmek zere ayn 30.000 yarda bezi satmaktadr. Burada iki kez yer deitiren ey, ayn para paralar deil, daha ok ayn metadr; meta, satcnn elinden alcnn eline ve imdi satc haline gelen alcnn elinden de bir baka alcnn eline geer. Meta iki kez satlmtr ve bir dizi tccarlar aracl ile de tekrar tekrar satlabilir. Ve ite bu, yinelenen sat, ayn metan bu iki ynl yer deitirmesiyledir ki, onun satn alnmas iin ilk alc tarafndan yatrlan para geri alnm, parann kendisine dn gereklemitir. Bir durumda, MPM, ayn parann iki kez yer deitirmesini, metan bir biimde satn ve dier bir biimde satn [sayfa 239] alnmasn gerekletirir. teki durumda, PMP, ayn metan iki kez yer deitirmesini, yatrlan
240
parann dolamdan ekilmesini salar. Aktr ki, meta, reticinin elinden tccarn eline gemekle nihai olarak satm olmaz, tccar yalnzca sat ilemini devam ettirir, ya da meta-sermayenin ilevini gerekletirir. Ama ayn zamanda uras da bellidir ki, retici kapitalist iin sermayesinin geici meta-sermaye biimindeki ilevinden baka bir ey olmayan MP, tccar iin, yatrd para-sermayenin deerinde belirli bir art, P MPdr. Metalarn bakalamnda bir evre, burada tccar bakmndan PMP biiminde, yani farkl trde bir sermaye evrimi olarak grnr. Tccar, en sonu, metan, yani keten bezini tketiciye, bu tketici, ister retken tketici (rnein, aartc), ister bu bezi kendi zel kullanm iin alan bir birey olsun, satar. Bylece o, yatrd sermayeyi (bir krla birlikte) geri alr ve bu ilemi yeni batan yineleyebilir. Para, srf keten bezinin satn alnmasnda deme arac olarak hizmet etmi olsayd ve bylece tccar ancak alt hafta sonra deme durumunda bulunsayd ve bu sre tamamlanmadan nce sat yapmay baarsayd; kendisine ait para-sermayeyi hi yatrmadan, keten yapmcsna bir demede bulunabilirdi. Eer bezi satmam olsayd, 3.000 sterlini, maln teslim edilmesi zerine deil, srenin sonunda kendi kasasndan yatrmak zorunda kalrd. Ve eer, piyasa-fiyatlarndaki bir dme, onu, mal alm-fiyatnn altnda satmak zorunda braksayd, aradaki fark, kendi sermayesinden kapatmak zorunda kalrd. Bu durumda, ticaret sermayesinin, retici, kendi maln kendisi satt zaman; kendi sermayesinin dolam alannda kald srada yeniden-retim srecinin zgl bir evresinde srf zel bir biim olduu aka belliyken, imdi ona bamsz i gren bir sermaye niteliini kazandran ey nedir? Birincisi: Meta-sermayenin nihai olarak paraya evrilmesi, bakalamnn ilk aamasndan gemesi, yani meta-sermaye niteliiyle piyasada kendisine zg ilevi yerine getirmesi, reticinin deil, bir baka aracnn elinde iken olur, ve meta-sermayenin bu ilevi, tccarn kendi faaliyeti, satnalma ve satma ilemi srasnda tccar tarafndan gerekletirilir ve bylece bu ilemler, sanayi sermayesinin teki ilevlerinden farkl, ayr bir i u halde bamsz bir giriim grnne brnrler. Bu, toplumsal iblmnn farkl bir biimidir ve bu nedenle, normal olarak, sermayenin yeniden-retim srecinin zel bir evresinde burada dolamda yerine getirilen ilevin bir ksm, reticiden ayr, zgl bir dolam aracsnn srf ona ait bir ilevi olarak grnr. Ne var ki, bu tek bana, bu zel ie, yeniden-retim srecinde almakta olan sanayi sermayesinden ayr ve ondan bamsz, zgl bir sermayenin niteliini hi bir zaman kazandramaz; gerekten de, ticaretin, gezginci satclar ya da sanayi kapitalistlerinin dorudan doruya kendisine bal bulunan baka kimseler tarafndan yaplmas halinde, durum byle grnmez. te bu nedenle, ikinci bir enin de iin iine karmas gerekir. [sayfa 240] kincisi: Bu, bamsz bir dolam aracs sfatyla tccarn (kendi-
241
sine ait ya da bor ald) para-sermayeyi yatrmas olgusundan ortaya kar. Yeniden-retim srecindeki sanayi sermayesi iin sadece MP, yani meta-sermayenin para-sermayeye evrilmesi ya da srf sat olan ilem tccar iin PMP biimini, ya da ayn metan satn alnmas ve sat ve bylece, satn almada kendisinden ayrlan parasermayenin, satla kendisine geri dnmesi biimini alr. Tccar, reticilerden meta satn almak iin sermaye yatrdndan, MP, meta-sermayenin para-sermayeye evrilmesi, daima tccar iin PMP biimini alr; retici iin, ya da yeniden-retim srecindeki sanayi sermayesi iin ayn ilem, PM, parann tekrar metalara (retim aralarna) evrilmesi, bakalamn ikinci evresi olabildii halde, tccar iin, daima, meta-sermayenin birinci bakalamdr. Keten bezi reticisi iin, birinci bakalam MP, meta-sermayenin para-sermayeye evrilmesi idi. Tccar iin ayn hareket, PM, para-sermayesinin meta-sermayeye evrilmesi olarak grnr. imdi, eer bu bezi bir aartcya satarsa, bu, aartc iin, PM, yani para-sermayenin retken sermayeye evrilmesi, meta-sermayesinin ikinci bakalam demektir, oysa tccar iin, MP, satn ald keten bezinin sat anlamna gelir. Ama gerekte, keten bezi yapmcs tarafndan retilen meta-sermaye, ite ancak bu noktada nihai olarak satlm olur. Baka bir deyile, tccarn bu PMP hareketi, iki yapmc arasndaki MP iin bir arac ilevinden baka bir ey deildir. Ya da, bez fabrikatrnn, satt bezin deerinin bir ksm ile bir iplik satcsndan iplik satn aldn varsayalm. Bu onun iin PM hareketidir. Ama iplik satan tccar iin, MP, ipliin tekrar satdr. plii, meta-sermaye olmas bakmndan ilgilendirdii kadaryla, bu onun nihai satdr ve bylece dolam alanndan tketim alanna gemektedir; yani MP hareketidir, birinci bakalamnn sona ermesidir. Tccar, ister sanayici kapitalistten satn almada bulunsun, ister ona sat yapsn, PMP hareketi, tccar sermayesinin devresi, daima srf MP hareketini ya da yalnzca birinci bakalamnn tamamlandm, meta-sermaye bakmndan, yeniden-retim srecindeki sanayi sermayesinin geici bir biimini ifade eder. Tccar sermayesinin PM hareketi, rettii metasermaye iin deil, yalnzca sanayi kapitalisti iin MPdir. Bu, metasermayenin, sanayi kapitalistinden, dolam aracsna aktarlmasndan baka bir ey deildir. Tccar sermayesi MP hareketini tamamladktan sonradr ki, ilev yapmakta olan meta-sermaye, en son MP hareketini yerine getirir. PMP, ayn meta-sermayenin sadece iki MP hareketinden, onun srf son ve nihai satn gerekletiren birbirini izleyen iki satndan baka bir ey deildir. u halde, meta-sermaye, ticaret sermayesinde, bamsz tipte bir sermaye biimine girmektedir, nk, tccar, ancak, srf meta-sermayenin bakalamna, meta-sermaye olarak ilev yapmasna, yani paraya evrilmesine araclk etmekle gerekleen ve sermaye olarak ilev yapan [sayfa 241] para-sermaye yatrr ve para-sermaye, bunu, srekli meta
242
alm ve sat ile baarr. Bu onun kendisine zg iidir. Sanayi sermayesinin dolam-srecini gerekletirme faaliyeti, tccarn i grd parasermayenin kendisine zg ilevidir. Bu ilev aracl ile tccar, parasn para-sermayeye evirir, kendisine ait Pyi PMP haline getirir ve ayn sre ile, meta-sermayeyi ticaret sermayesine dntrr. Ticaret sermayesinin, meta-sermaye biiminde bulunduu srece ve lde toplam toplumsal sermayenin yeniden-retimi asndan sanayi sermayesinin, piyasada bakalam sreci iersinde meta-sermaye olarak varolan ve ilev yapan bir parasndan baka bir ey olmad apaktr. Bu nedenle, tccar-sermayesi, yalnz, srf alm ve satm iin kullanlan, bu yzden de, meta-sermaye ve para-sermaye dnda herhangi bir biime asla brnmeyen, retken sermaye ekline hi girmeyen ve daima sermayenin dolam alannda kalan, tccar tarafndan yatrlm para-sermayedir sermayenin tm yeniden-retim sreci ile ilgili olarak ele alnacak olan, ite yalnz bu para-sermayedir. retici, keten bezi yapmcs, 30.000 yarda bezi, 3.000 karlnda tccara satar satmaz, elde ettii bu paray, gerekli retim aralarn satn almak iin kullanr ve bylece de sermayesi retim srecine geri dnm olur. retim sreci kesintisiz devam eder. Onu ilgilendirdii kadaryla, kendisine ait metan paraya evrilmesi tamamlanmtr. Ama keten bezinin kendisine gelince, grdmz gibi, onun bakalam henz olmamtr. Henz nihai olarak tekrar paraya evrilmemi, kullanm-deeri olarak henz retken ya da bireysel tketime gememitir. Balangta piyasada keten bezi yapmcs tarafndan temsil edilen ayn meta-sermayeyi, imdi keten bezi tccar temsil etmektedir. Keten bezi yapmcs iin dnm sreci, ancak tccarn elinde devam etmek zere kesintiye uramtr. Keten bezi reticisi, bezinin bir meta olmaktan gerekten kmasn, son alcsnn eline, retken ya da bireysel tketimi iin gemesini beklemek zorunda olsa, kendi retim sreci kesintiye uram olurdu. Ya da bunu kesintiye uratmamak iin, retimini ksmak, bezinin daha kk bir ksmn, iplie, kmre, emee, vb., ksacas, retken sermayenin elerine evirmek, ve bunun daha byk bir ksmn, yedek ake olarak elde tutmak zorunda kalr, bylece sermayesinin bir ksm piyasada metalar biiminde bulunur, teki ksm retim srecine devam ederdi; bir ksm piyasada metalar biiminde bulunurken, dier ksm para biiminde dnm olurdu. Sermayesindeki bu blnme, tccarn ie karmasyla ortadan kalkmaz. Ama, o olmadan, dolamdaki sermayenin nakdi yedek ksm, daima, retken sermaye biiminde kullanlan ksma oranla daha byk olurdu ve retimin leinin de buna gre snrlandrlmas gerekirdi. Oysa imdi, yapmc, sermayesinin daha byk bir ksmn srekli olarak kullanabiliyor ve daha kk bir ksm yedek ake olarak bulunuyor. [sayfa 242] Ne var ki, te yandan, toplumsal sermayenin dier bir ksm, tc-
243
car sermayesi biiminde, srekli olarak dolam alan iersinde tutuluyor. Bu, daima, srf satnalma ve sat amac iin kullanlyor. Bu yzden de, sermayeyi ellerinde tutan kiilerin yer deitirmesinden baka bir ey yokmu gibi grnyor. Tccar, tekrar satmak amacyla, 3.000 deerinde keten bezi almak yerine, bu 3.000 sterlini retken biimde kullanm olsayd, toplumun retken sermayesi artm olurdu. Gerekten de, imdi keten bezi yapmcs, sermayesinin daha byk bir ksmn yedek ake olarak tutmak zorunda kalrd ve artk sanayi kapitalisti haline gelen tccar iin de ayn ey szkonusu olurdu. Buna karlk, tccar, tccar olarak kald takdirde, yapmc, sat iinden kazand zaman, retim srecinin denetimine ayrabilir, tccar da btn zamann sat iine vermek zorunda kalrd. Tccar sermayesi kendi gerekli orantlarn amyorsa, buradan u sonular kar: 1) blm sonucu olarak srf alm ve satm iine ayrlan sermaye (bu, yalnz meta satn alnmas iin gerekli paray deil, tccara ait kurulularn yrtlmesi iin gerekli emee ve depolar, tama, vb. gibi deimeyen sermayesine yatrlmas zorunlu olan paray da ierir) sanayi kapitalistinin iinin tm ticari yann da kendisi yrtmek zorunda kalsayd, gerekli olacak miktardan daha kktr. 2) Tccar btn zamann srf bu ie ayrd iin retici metalarn daha byk bir hzla paraya evirebilir, ve stelik, meta-sermayenin kendisi de, reticinin kendi elinde olacandan daha byk bir hzla kendi bakalamndan geer. 3) Toplam tccar sermayesine, sanayi sermayesine oran asndan bakld zaman, tccar sermayesinin bir devri, yalnz, bir retim alanndaki birok sermayenin devirlerini deil, eitli retim alanlarndaki ok saydaki sermayelerin devirlerini de temsil edebilir. rnein, keten bezi tccar 3.000 sterlini ile bir bez yapmcsnn rnn satn aldktan sonra bunu, ayn yapmc piyasaya ayn miktarda baka mal getirmeden satsa ve bir baka ya da birka baka rn satn alp tekrar satsa ve bylece keten yapmclar ayn retim alannda farkl sermayelerin devirlerini gerekletirseler, birinci durum szkonusu olur. rnein, tccar, keten bezini sattktan sonra ipek satn alsa ve bylece, farkl retim alanndaki sermaye devrini gerekletirse ikinci durum szkonusudur. Genel olarak, sanayi sermayesinin devrinin, yalnz dolam zaman ile deil, retim zaman ile de snrl olduu sylenebilir. Tek bir tr meta ile i yapan tccar sermayesinin devri, srf tek bir sanayi sermayesinin devri ile deil, ayn retim alanndaki btn sanayi sermayelerinin devri ile snrldr. Tccar, bir reticinin keten bezini satn alp sattktan sonra, bu birinci retici piyasaya ayn maldan getirmeden nce, bir bakasnn [sayfa 243] maln alp satabilir. u halde ayn tccar sermayesi, belli bir retim alanna yatrlan sermayelerin farkl devirlerini ardarda gerekle-
244
tirebilir, ama bu sermayenin devri, tek bir sanayi sermayesinin devirleriyle zde deildir ve bu nedenle de, bu tek sanayi kapitalistinin in petto* elde bulundurmak zorunda olduu tek bir yedek akenin yerini almaz. Tccar sermayesinin, tek bir retim alannda devri, doal olarak, alandaki toplam retim tarafndan snrlandrlmtr. Ama, bu devir, retimin leiyle ya da ayn alandaki herhangi bir sermayenin, ya da bu serma-yenin devir dnemi kendi retim zamanyla belirlendii srece, snrl deildir. Diyelim A, retimi ay alan bir meta salamaktadr. Tccar bu metay, diyelim bir ayda alp sattktan sonra, ayn rn bir baka yapmcdan satn alabilir ve satabilir. Ya da, diyelim, bir iftinin tahln sattktan sonra, ayn para ile bir baka iftinin tahln alp satabilir vb.. Sermayesinin devri, belli bir dnemde, diyelim bir ylda, ardarda satn alabildii ve satabildii tahln kitlesiyle snrl olduu halde iftinin sermayesinin devri, devir zamanyla kaytl olmayp, bir yl sren retim za-manyla snrldr. Ne var ki, ayn tccar sermayesinin devri, pekala, farkl retim kollarndaki sermayelerin devirlerini gerekletirebilir. Ayn tccar sermayesi, farkl meta-sermayeleri srayla paraya evirmek zere farkl devirlerde igrd, bunlar ardarda satn almada ve satmada hizmet ettii srece, para-sermaye olarak, meta-sermaye karsnda, genel olarak parann, metalar karsnda, belli bir dnemdeki bir dizi devirleriyle yerine getirdii ayn ilevi yerine getirir. Tccar sermayesinin devri, eit byklkte bir sanayi sermayesinin devri ya da tek bir kez yeniden-retimi ile zde deildir; daha ok bu, ayn ya da farkl retim alanlarnda olsun, byle birka sermayenin devirlerinin toplamna eittir. Tccar sermayesi ne kadar hzl devrederse toplam para-sermayenin, tccar sermayesi olarak i gren ksm o kadar kk olur; ve tersine ne kadar yava devrederse, bu ksm o kadar byk olur. retim ne kadar az gelimi ise, tccar sermayesinin toplam, piyasaya srlen metalarn toplamna oranla o kadar byk olur; ama mutlak olarak ya da daha fazla gelimi koullara oranla daha kktr ve bunun tersi de dorudur. Bu nedenle, bu gibi az gelimi koullarda, fiili para-sermayenin daha byk bir ksm, zenginlikleri bakalarnn karsnda para-serveti oluturan tccarlarn ellerinde bulunur. Tccar tarafndan yatrlan para-sermayenin dolam hz, 1) retim srecinin yenilenme ve farkl retim srelerinin birbirlerine balanan hzlar ile 2) tketimin hzna baldr. Yukarda incelediimiz devrin tamamlanmas iin tccar sermayesinin, nce metalar tam deer tutarlar karlnda satn almas ve sonra da satmas gerekmez. Bunun yerine, tccar, her iki hareketi de ayn anda yapar. Sermayesi bylece iki ksma blnm olur. Paralar* Hazr, emre hazr. -.
245
dan birisi meta-sermaye, dieri para-sermayeden oluur. Bir yerde, satn almada [sayfa 244] bulunur ve parasn metalara evirir. Bir baka yerde, sat yapar ve meta-sermayesinin bir baka ksmn paraya evirir. Bir yanda, sermayesi kendisine para-sermaye biiminde geri dner, te yanda ise meta-sermaye alm olur. Bir biimde bulunan ksm ne kadar byk olursa, teki biimde bulunan ksm o kadar kk olur. Bunlar birbiri ardna gelir, birbirlerini dengelerler. Parann dolam arac olarak kullanm, deme arac olarak kullanm ve dolaysyla kredi sisteminin gelimesi ile bir arada bulunursa, tccar sermayesinin para-sermaye ksm, bu tccar sermayesinin gerekletirdii ticari ilemlerin hacmine oranla daha da klr. ay vade ile 3.000 sterlin deerinde arap satn alr ve btn arab bu vade bitmeden pein parayla satarsam, bu ilemler iin tek bir kuru yatrmam gerekmez. Bu durumda uras da aktr ki, burada tccar sermayesi olarak i gren para-sermaye, kendi para-sermaye biiminde, yani para-biiminde geriye ak sreci halinde sanayi sermayesinden baka bir ey deildir. (3.000 deerindeki arab ay vade ile satan reticinin, elindeki alacak senedini bankada iskonto ettirmesi olgusu, durumu hi deitirmez ve bunun tccar sermayesi ile bir ilikisi yoktur.) Piyasa-fiyatlar bu srada, diyelim 1/10 kadar dse, tccar kr etmek bir yana, 3.000 yerine, ancak 2. 700 elde etmi olurdu. 300 sterlini cebinden demek durumunda kalrd. Bu 300 srf fiyat farkn telafi eden bir yedek devi grm bulunurdu. Ama ayn ey yapmc iinde geerlidir. Dk fiyatlar ile sat yapm olsa, o da gene 300 kaybeder ve yedek sermaye olmakszn retimi ayn lde yineleyemezdi. Keten bezi tccar, yapmcdan 3.000 deerinde bez satn alr. Yapmc, bu 3.000 sterlinin, diyelim 2.000 sterlinini iplik iin der. Bu iplii, o, bir iplik tccarndan satn alr. Yapmcnn, iplik tccarna dedii para, bez tccarnn paras deildir, nk, bez tccar, bu para tutarnda meta alm bulunmaktadr. Bu, yapmcnn kendi sermayesinin para-biimidir. imdi iplik tccarnn elinde bu 2.000 geri dnm para-sermaye olarak grnr. Ama bu para, para-biiminden syrlm keten bezini ve para-biimine brnm iplii temsil eden 2.000 sterlinden ne lde farkl ve ayrdr? Eer iplik tccar,kredi ile satn almada bulunsa ve bor vadesi sona ermeden nce pein sat yapsa, bu 2.000 sanayi sermayesinin kendisinin, devresi srasnda brnd parabiiminden ayr ve farkl tccar sermayesinin tek bir kuruunu bile iermez. u halde, ticaret sermayesi, meta ya da para-sermaye olarak tccarn elinde bulunan sanayi sermayesinin srf bir biimi olmad srece para-sermayenin dorudan doruya tccara ait olan ve metalarn alm ve satlarnda dolamda bulunan ksmndan baka bir ey deildir. Bu ksm, retim iin yatrlan sermayenin, sanayicinin elinde daima yedek ake ve deme arac olarak bulunmas gereken ve her an onun parasermayesi olarak dolamda kalmas zorunlu olan ksmn, kltlm
246
bir lekte temsil eder. Bu ksm, kltlm bir lekte, imdi tccar kapitalistlerin ellerindedir ve bu haliyle dolam srecinde ilevlerini yerine getirir. [sayfa 245] Bu ksm, gelir olarak harcanan para bir yana, toplam sermayenin, yeniden-retim srecinin devamlln salamak iin, satnalma arac olarak piyasada srekli dolamak zorunda bulunan ksmdr. Yeniden-retim sreci ne kadar hzl ve deme arac olarak parann ilevi, yani kredi sistemi ne lde gelimi ise,38 bu ksm, toplam sermayeye oranla o kadar kk olur. Tccar sermayesi, dolam alannda ilev yapan sermayeden baka bir ey deildir. Dolam sreci, toplam yeniden-retim srecinin bir evresidir. Ne var ki, dolam srecinde hi bir deer, dolaysyla hi bir art-deer retilmez. Ancak, ayn deer kitlesinin biim deiiklikleri szkonusudur. Gerekte, burada, metalarn bakalamlar dnda bir ey olmaz ve bunun da, deer yaratlmas ya da deiiklii ile bir ilikisi yoktur. retilen metalarn sat ile bir art-deer gereklemi ise, bu, srf bu art-deerin zaten metalarda bulunmas nedeniyle olmutur. kinci harekette, para-sermayenin metalara (retim elerine) karlk tekrar deitirilmesinde, bu nedenle, alc da herhangi bir art-deer gerekletirmi olmaz. Yapt tek ey, parasn, retim aralar ve emek gc karlnda deimek yoluyla, art-deer retimini balatmaktr. Ne var ki, bu bakalamlarn, dolam zamann gerektirmeleri lsnde bu zaman boyunca, sermaye, art-deer retmek yle dursun, hi bir deer retmez deer yaratlmasn snrlandrr ve art-deer, kendisini, dolam dneminin uzunluu ile ters orantl, kr oran ile ifade eder. Tccar sermayesi ite bunun iin ne deer ne de art-deer yaratr hi deilse dorudan doruya yaratmaz. Dolam zamannn ksalmasna katkda bulunduu lde, sanayi kapitalistleri tarafndan retilen
38 Tccar sermayesini, retken sermaye olarak snflandrabilmek iin Ramsay, bunu, ulatrma sanayii ile kartrmakta ve ticarete metalarn bir yerden bir baka yere tanmas (An Essay on the Distribution of Wealth, s. 19) demektedir. Ayn karklk Verride (Meditazioni sulla Economia Politica, 4 [Scrittori classici italiani di economia politica. Parte moderna, t. XV, s. 32. -Ed.]) ve Sayde de (Trait dconomie politique, l, 14, 15) grlr. Elements of Political Economy (Andover and New York, 1835) adl yaptnda S. P. Newman yle diyor: Toplumun bugnk ekonomik dzeyinde, retici ile tketici arasnda bulunan ve reticiye sermaye verip karlnda rn alan ve sonra da bu rnleri tketiciye aktararak karlnda sermayeyi geri alan tccarn bu hareketi hem toplumun ekonomik srelerini kolaylatran ve hem de elinden geen rnlere deer katan ticari bir ilemdir (s. 174). retici ve tketici, bylece, tccarn araclk etmesiyle, zaman ve paradan tasarruf salar. Bu hizmet, bir sermaye, ve emek yatrmn gerektirir ve ayn rnler tketicilerin elinde, reticilerin elinde olduklar zamankinden daha deerli olduklar iin rnlere deer kattna gre dllendirilmelidir. Ve bylece ticaret ona, tpk M. Saye olduu gibi, tam anlamyla bir retim hareketi (s. 175) olarak grnmektedir. Newmann bu gr temelinden yanltr. Bir metan kullanm-deeri, tketicinin elinde reticinin elinde olduundan daha byktr, nk, ilk kez tketici tarafndan gerekletirilmitir. nk, bir metan kullanm-deeri, bu meta tketim alanna girene kadar, kendi amacna hizmet etmez, ilevini yerine getirmeye balamaz. Meta, reticinin elinde bulunduu srece, ancak potansiyel biimde vardr. Ama, bir kimse bir meta iin iki kez, ilkinde onun deiimdeeri ve sonra da kullanm-deeri iin demede bulunmaz. Metan deiim-deerinin karl denmekle, onun kullanm-deeri elde edilmi olur. Ve, metan deiim-deeri, reticiden ya da aracdan tketiciye aktarlmakla zerre kadar artmaz.
247
art-deerin artmasna dolayl olarak yardm edebilir. Piyasann genilemesine, [sayfa 246] sermayeler arasnda iblmnn gereklemesine, dolaysyla sermayenin daha geni lekte i grmesine yardmc olmas lsnde, ilevi, sanayi sermayesinin retkenliini ve birikimini tevik etmektir. Dolam zamann ksaltt lde, art-deerin yatrlan sermayeye orann, u halde kr orann ykseltir. Ve, sermayenin daha kk bir ksmn, para-sermaye biiminde dolam alannda bal tuttuu lde, sermayenin, dorudan retime katlan ksmn artrm olur.
[sayfa 247]
248
ONYEDNC BLM
TCAR KR
SERMAYENN dolam alanndaki saf ilevlerinin sanayi kapitalistinin, nce metalarn deerini gerekletirmek ve sonra da bu deeri retim elerine tekrar evirmek iin yerine getirmek zorunda olduu ilemler, meta-sermayenin bakalamn MPM hareketini, u halde, satma ve satnalma hareketlerini gerekletiren ilemlerin ne deer, ne de art-deer rettiklerini kinci Kitapta* grm bulunuyoruz. Daha ok, bu ama iin, nesnel olarak metalar ve znel olarak kapitalist bakmndan gerekli-zamann, deer ve art-deer retimini snrlad grlmt. Genel olarak meta-sermayenin bakalam iin doru olan ey, kukusuz, bunun bir ksmnn, ticari sermaye eklini almas ya da metasermayenin bakalamn gerekletiren ilemlerin, zel bir kapitalistler topluluunun zel ii ya da para-sermayenin bir ksmnn zel ilevi olarak grnmesi olgusu ile en ufak bir ekilde deitirilemez. Sanayi kapitalistlerinin bizzat kendileri tarafndan yaplan satnalma ve sat meta-sermayenin bakalam, MPM, olan ey eer, deer ya da artdeer yaratan ilemler deilse, bu ilemlerin sanayi kapitalistlerinden bakalar tarafndan yaplmas halinde de ne deer, ne de [sayfa 248] art* Kapital, kinci Cilt, S. 99-101. -Ed.
249
deer yaratlamayaca doaldr. stelik, eer toplam toplumsal sermayenin, yeniden-retim srecinin, dolam sreci tarafndan kesintiye uratlmamas ve srekli olarak devam etmesi iin, her an para-sermaye biiminde elde bulundurulmas gereken ksmnn, eer bu parasermaye ne deer, ne de art-deer retmiyorsa, bunun, sanayi kapitalistleri dnda kalan bir kapitalistler kesimi tarafndan ayn ilevi yerine getirmek zere srekli olarak dolama srlmesiyle, deer ve art-deer yaratma niteliklerini kazanamayaca aktr. Tccar sermayesinin ne lde dolayl olarak retken olabileceini yukarda belirtmitik, bu noktay daha geni biimde ilerde tartacaz. Ticari sermaye, demek ki, depolama, tama, ulatrma, toptan ve perakende datm gibi kendisiyle bantl olabilecek btn heterojen ilevlerden syrlm ve asl ilevi satmak iin satnalma iiyle snrlandrlm durumda ne deer ne de art-deer yaratr, ama bunlarn gerekletirilmelerinde ve bylece ayn zamanda metalarn fiili deiiminde, yani elden ele gemesinde, toplumsal metabolizmada arac olarak hareket eder. Ne var ki, sanayi sermayesinin dolam evresi, yeniden-retim srecinin retim kadar bir evresini oluturduu iin, dolam srecinde bamsz i gren sermayenin de, tpk, eitli retim alanlarnda igren sermayeler gibi, yllk ortalama bir kr salamas gerekir. Tccar sermayesinin, sanayi sermayesinden daha yksek bir yzde ortalama kr salamas halinde, sanayi sermayesinin bir ksm kendisini tccar sermayesine evirir. Daha dk ortalama kr salamas halinde ise bunun tersi olur. Tccar sermayesinin bir ksm, sanayi sermayesine evrilir. Hi bir tr sermaye, amacn ya da ilevini, tccar sermayesinden daha byk bir kolaylkla deitiremez. Tccar sermayesinin kendisi art-deer retmediine gre, ortalama kr biiminde cebe indirdii art-deerin, toplam retken sermaye tarafndan retilen art-deerin bir ksm olaca aktr. Ama, imdi de u soru ortaya kyor: Tccar sermayesi, retken sermaye tarafndan retilen art-deer ya da krdan kendi payn nasl kendisine eker? Ticari krn, metalarn fiyatlarna, kendi deerlerini aan srf bir ekten ya da bunun zerinde nominal bir arttan ibaret olduu tam bir yanlsamadr. Tccarn bu kr, ancak, satt metalarn fiyatndan ekebilecei ortada olduu gibi, metalarn satmakla elde ettii krn da, satnalma ve sat fiyatlar arasndaki farka, yani ikinci fiyatn birinci fiyattan fazlalna eit olaca da daha ak bir gerektir. Metalar satn alndktan sonra ve satlmadan nce, ek giderlerin (dolam giderlerinin) metalara girmeleri olasl bulunduu gibi, bu olmayabilir de. Byle bir ey olmusa, sat-fiyatnn al-fiyat zerindeki fazlalnn hepsinin kr olmayaca aktr. ncelememizi basitletirmek iin, imdilik byle bir giderin olmadn kabul ediyoruz. [sayfa 249] Sanayici kapitalisti iin, metalarnn sat ve satnalma fiyatlar
250
arasndaki fark, bunlarn retim-fiyatlar ile maliyet-fiyatlar arasndaki farka ya da toplam toplumsal sermaye asndan, metalarn deeri ile bunlarn kapitalistler iin maliyet-fiyatlar arasndaki farka eittir, ki bu da gene, bunlarda maddeleen toplam emek miktar ile karl denen emek miktar arasndaki fark demektir. Sanayici kapitalist tarafndan satn alnm olan metalar, satlabilir metalar olarak tekrar piyasaya srlmeden nce fiyatlarnn yalnz kr olarak gerekleecek ksmnn yaratld retim srecinden geerler. Ama tccar iin durum farkldr. Metalar tccarn elinde, ancak dolam srecinde bulunduu srece vardr. O, yalnzca bunlarn satlarn, retken kapitalist tarafndan balatlan fiyatlarnn gerekletirilmesi ilemini srdrr ve bu yzden de onlarn tekrar art-deer emebilecekleri bir ara-sreten gemelerine neden olmaz. Sanayici kapitalist yalnzca daha nce yaratlm bulunan art-deeri ya da kr dolam srecinde gerekletirdii halde, tccar, krn yalnz dolam srasnda ve dolam aracl ile gerekletirmek durumunda deildir, ama nce bunu yaratmak zorundadr. Bunun byle olmas iin tek yol da, yle grnyor ki, tccarn sanayi kapitalistinden, retim-fiyatlar zerinden ya da toplam meta-sermaye asndan ald metalar, retim-fiyatlarn aan bir fiyatla satmas, fiyatlarna nominal bir ilavede bulunmas, u halde, bunlar, toplam meta-sermaye asndan deerlerinin zerinde satmas, bunlarn nominal deerlerinin gerek deerlerini aan ksmn cebe indirmesi; ksacas, bunlar deerlerinden daha pahalya satmasdr. Bu fazladan fiyat ekleme yntemi kolay anlalr bir eydir. Szgelimi, bir yarda keten bezinin maliyet-fiyat 2 ilin olsun. Eer bunu tekrar satarak %10 bir kr elde etmek istiyorsam, fiyata 1/10 orannda bir ekleme yapmam, dolaysyla bezin yardasn 2 ilin 22/5 peniye satmam gerekir. Metan gerek retim-fiyat ile sat-fiyat arasndaki fark, demek ki = 22/5 penidir ve bu, 2 ilin zerinden %10 bir kr temsil eder. Bu, benim bir yarda bezi, alcya gerekte 1 1/10 yarda bezin fiyatna satmam demektir. Ya da ayn kapya kan, alcya 2 ilin karlnda yalnz bir yardann 10/11i kadar bez satmam ve geriye kalan 1/11 yarda bezi kendime saklamam demektir. Gerekte ben, 22/5 peni karlnda, yardas 2 ilin 22/5 peni fiyatla, 1/11 yarda bezi geri satn alabilirim. Bu, demek ki, metalarn fiyatlarnda nominal bir ykseltme yaparak, art-deer ve artrnden pay almann yalnzca dolambal bir yoludur. Bu, ilk anda grld ekliyle, metalarn fiyatn ykselterek, ticari krn gerekletirilmesidir. Ve gerekten de, krn, metalarn fiyatlarnda nominal bir ykselmeden ya da deerleri zerinde bir fiyatla satlarndan meydana geldii dncesi, ticari sermayenin gzlemlenmesinden kaynaklanr. Ama daha yakndan yaplan bir inceleme, bunun srf aldatc bir yanlsama olduunu hemen ortaya. koyar. Kapitalist retimin egemen [sayfa 250] olduu varsaylyorsa, ticaret kr bu ekilde gerekletirilemez.
251
(Burada szkonusu olan, tek tek olaylar deil, daima, ortalamalardr.) Tccarn, metalarn, retim-fiyatlarnn %10 zerinde satmakla, diyelim ancak %10 bir kr gerekletirebildiini niin varsayyoruz? nk biz, bu metalarn reticisinin, sanayi kapitalistinin (kiilemi sanayi sermayesi olarak o, d dnyann nnde retici olarak grnr), bu mallar retim-fiyatlar zerinden tccara sattn kabul ediyoruz. Eer metalarn, tccarn dedii satnalma fiyatlar, bunlarn retim-fiyatlarna ya da son tahlilde deerlerine eitse ve bylece, retim-fiyat ya da son tahlilde, deer, tccarn maliyet-fiyatn temsil ediyorsa, gerekten de, tccarn sat-fiyatnn satnalma fiyatn aan fazlaln ve bu fark onun krnn tek kaynadr metalarn ticari-fiyatnn, onlarn retim-fiyatn aan bir fazlalk olmas gerekir ki, son tahlilde tccarn btn metalarn, metalarnn deerlerinin zerinde satt sonucu kar. Ama, sanayi kapitalistinin, metalarn tccara retim-fiyatlaryla satt niin varsaylmt? Ya da, daha dorusu, bu varsaymda kesin kabul edilen neydi? Bu, tccar sermayesinin, genel kr orannn oluumuna girmemesi idi (Biz, burada, hl, yalnz onun ticari sermaye olmas nitelii ile ilgileniyoruz). Biz, genel kr orann tartrken zorunlu olarak bu nclden hareket etmitik, nk, nce, ticaret sermayesi diye bir ey bizim iin o srada yoktu, ve sonra ortalama krn, dolaysyla genel kr orannn, nce, farkl retim alanlarndaki sanayi sermayeleri tarafndan fiilen retilen krlar ya da art-deerleri ayn dzeye getirici olarak gelitirilmesi zorunluluu vard. Ama tccar sermayesinde, biz, retime katlmad halde, kra ortak olan bir sermaye ile kar karyayz. u halde imdi bizim daha nceki aklamalarmz tamamlamamz gerekiyor. Yl boyunca yatrlm olan toplam sanayi sermayesi = 720s + 180d = 900 (diyelim milyon sterlin) ve a = %100 olsun. O halde rn 720s + 180d + 180a olur. Bu rne ya da retilen meta-sermayeye S diyelim, bunun deeri ya da retim-fiyat (nk bunlarn her ikisi de toplam metalar bakmndan zdetirler) = 1.080 ve 900lk toplam toplumsal sermaye iin kr oran = %20 olur. Bu %20, bizim daha nceki zmlemelerimize gre, ortalama kr orandr, nk, art-deer, burada, herhangi zel bir bileimde u ya da bu sermaye zerinden deil, ortalama bileimde toplam sanayi sermayesi zerinden hesaplanmtr. Demek ki, S = 1.080 ve kr oran = %20dir. Ne var ki, imdi, bu 900 sterlinlik sanayi sermayesinden baka, 100 sterlinlik bir tccar sermayesi bulunduunu ve tpk sanayi sermayesi gibi, krdan, kendi byklyle pro rata* pay ald varsayalm. Bizim varsaymmza gre bu, 1.000lik toplam sermayenin 1/10idir. Bu nedenle, 180lik toplam artdeerden 1/10 orannda pay alr ve bylece %18 bir kr salar. yleyse, toplam sermayenin dier 9/10u arasnda bllecek kr yalnz = 162 ya da 900lk [sayfa 251] sermaye zerinden ayn ekilde = %18dir. u halde
* Orantl olarak, herkese den pay orannda. -.
252
900lk sanayi sermayesinin sahipleri tarafndan Snin tccarlara satlaca fiyat = 720s + 180d + 162a + 1.062 olur. Tccar, imdi, 100lk sermayesine ortalama %18 kr ekleyecek olursa, bu metalar, 1.062 + 18 = 1.080den, yani retim-fiyat zerinden ya da toplam meta-sermaye asndan, elde edecei kr ancak dolam sreci srasnda ve bu sre aracl ile ve yalnz, sat-fiyatnn satnalma fiyatn aan fazlalndan salad halde, deerlerine eit fiyatla satar. Gene de tccar, bu metalar, srf onlar sanayi kapitalistinden, deerlerinin altnda ya da retimfiyatlarnn altnda satn alm olduu iin, deerlerinin zerinde ya da retim-fiyatlarnn zerinde satmaz. u halde, tccar sermayesi, genel kr orann oluumuna toplam sermayedeki yeriyle pro rata bir belirleyici olarak girer. Demek ki, verilen rnekte, eer toplam sermayenin 1/10i tccar sermayesi olmayp da genel kr oran bu nedenle 1/10 kadar dm olsayd, %18 dediimiz ortalama kr oran, %20 olurdu. Bu, bizi retim-fiyatnn daha yakn ve kapsaml bir tanmna gtrr. retim-fiyat dediimiz zaman, biz, daha nce de olduu gibi, metan fiyat = onun maliyeti (ierdii deimeyen + deien sermayenin deeri) + ortalama kr anlarz. Ama bu ortalama kr, imdi farkl bir biimde belirlenmektedir. imdi o, toplam retken sermaye tarafndan retilen toplam kr ile belirlenmektedir; ama yalnz toplam retken sermaye zerinden hesapland gibi olmayp, yukarda varsayld gibi eer bu = 900 ve kr = 180 ise, ortalama kr oran = 180/900 = %20 olurdu. Oysa bu, toplam retken + tccar sermayesi zerinden hesaplandnda, 900 retken ve 100 tccar sermayesi ile ortalama kr oran = 180/1000 = %18 olur. Bu durumda, retim-fiyat, m (maliyet giderleri) + 20 yerine m + 18 olur. Toplam krdan, tccar sermayesinin payna den, bylece ortalama kr orannda yer alm olmaktadr. Toplam meta-sermayenin fiili deeri ya da retimfiyat, bu nedenle = m + k + t (t burada ticaret krn gsteriyor) olmaktadr. retim fiyat ya da sanayici kapitalistin metalarn sanayici kapitalist olarak satt fiyat, bylece, metan fiili retim-fiyatndan daha kktr; ya da btn metalar bir arada alndnda, sanayici kapitalistler snfnn metalarn sattklar fiyatlar, bu metalarn deerlerinden daha dktr. Bylece, yukardaki durumda, 900 (maliyetler) + 900 zerinden %18 ya da 900 + 162 = 1.062 olur. Buradan u sonu kar ki, karlnda 100 dedii bir meta 118e satmakla, tccar, gerekten bu fiyata %18 eklemitir, ama karlnda 100 dedii bu meta, aslnda 118 deerinde olduu iin, onu deerinin zerinde bir fiyatla satmamaktadr. retimfiyat terimini biz bundan byle, bu daha kesin anlamnda kullanm olacaz. Demek oluyor ki, sanayi kapitalistinin kr, metan retim-fiyatnn, maliyet-fiyat zerindeki fazlala; bu sanayi krndan farkl olarak ticari krn, sat-fiyatnn, tccar iin metan satnalma fiyat olan retim-fiyat zerindeki fazlala eit olduu; ama, metan fiili fiyatnn = retim fiyat + ticari [sayfa 252] kr olaca aktr. Tpk sanayi sermayesi-
253
nin yalnz, metalarn deerinde zaten art-deer olarak varolan krlar gerekletirmesi gibi, tccar sermayesi de, ancak tm art-deer ya da krn, sanayi kapitalisti tarafndan metalar iin gsterilen fiyatta henz tamamen gereklememi olmas nedeniyle bir kr gerekletirir.39 Tccarn sat-fiyat bylece, bu fiyat, toplam deeri at iin deil, satnalma fiyat bu deerin altnda olduu iin, satnalma fiyatn aar. Tccar sermayesi, demek ki, art-deer retiminde yer almad halde, art-deerin ortalama kr dzeyine getirilmesine katlm oluyor. u halde, genel kr oran, tccar sermayesi nedeniyle art-deerden bir indirimi, dolaysyla, sanayi sermayesinin krndan bir indirimi iermektedir. Btn bunlardan aadaki sonular kar: 1) Sanayi sermayesine oranla tccar sermayesi ne kadar byk olursa, sanayi kr oran o kadar kk olur, ve bunun tersi de dorudur. 2) Birinci ksmda gsterildii gibi, kr oran, daima fiili art-deer oranndan dk olmakta, yani smrnn younluunu daima kk gstermektedir; yukardaki rnekte, 720s + 180d + 180a, art-deer orann %100 ve kr oran ancak %20 olmaktadr. Tccar sermayesine den pay da hesaba katlrsa, ortalama kr oran %20den %18ederek daha da kk grnd iin, aradaki fark daha da byk hale gelir. Dorudan smrc kapitalistin ortalama kr oran, bu yzden, aslnda olduundan daha kk bir kr orann ifade eder. teki btn koullarn ayn kald varsayldnda, tccar sermayesinin nispi hacmi (melez bir tipi temsil eden kk tccar dnda) kendi devir hzyla, u halde genellikle yeniden-retim srecinin gcyle ters orantldr. Bilimsel tahlil boyunca, genel bir kr orannn oluumu, sanayi sermayeleri ile bunlarn rekabetinden ileri gelir grnr ve ancak sonralar, tccar sermayesinin, araya girmesiyle dzelir, tamamlanr ve deiiklie urar. Ne var ki, tarihsel gelimesi boyunca, bu sre gerekten tersine dnmektedir. Metalarn deerlerini, az ok kendi deerlerine uygun olarak ilk belirleyen tccar sermayesi olup, genel kr orannn ilk ekillendii alan yeniden-retim srecini salayan ve tevik eden dolam alandr. Sanayi krn balangta belirleyen ticari krdr. Ancak kapitalist retim tarznn kendisini kabul ettirmesinden ve reticinin kendisi tccar haline geldikten sonradr ki, ticari kr, toplam art-deerin, toplumsal yeniden-retim srecine katlan toplam sermayenin bir paras olarak tccar sermayesinin payna den ksmna indirgenir. Krlarn, tccar sermayesinin araya girmesiyle tamamlanan eitlenmesi olaynda, tccarn para-sermaye yatrm ile, metalarn deerine ek bir e girmedii, fiyatlara kendi krn salamak zere tccar tarafndan [sayfa 253] yaplan ilavenin, yalnzca, metalarn deerinin, retim39 JohnBellers [Essays about the Poor, Manufactures, Trade, Plantations, and Immorality, London 1699, s. 10. -Ed.]
254
fiyatnda retken sermayenin hesaba katlmayan, yani hesap d braklan ksmna eit olduu daha nce grlmt. Bu para-sermayenin durumu, sanayi kapitalistinin sabit sermayesinin durumuna benzer, nk, bu sermaye tketilmedii iin, deeri de, metan deerinin bir esini oluturmaz. Meta-sermayenin satnalma fiyatnda, tccar, onun retim-fiyatn = P, para olarak yerine koyar. Tccarn kendi sat fiyat, daha nce gsterildii gibi P + P olup, burada P, metalarn fiyatna yaplan ve genel kr oran ile belirlenen ilaveyi temsil eder. Tccarn, metalarn satmas zerine, bunlar satn almak iin, yatrd ilk parasermaye, kendisine bu P ile birlikte geri dner. Bir kez daha gryoruz ki, tccarn para-sermayesi, sanayici kapitalistin, para-sermayeye evrilmi meta-sermayesinden baka bir ey deildir ve bu para-sermaye, meta-sermayenin deer bykln, meta-sermaye, tccar yerine, dorudan nihai tketiciye satlm olsayd ne kadar etkilerse ancak o kadar etkiler. Bu para-sermaye fiilen, yalnzca tketicinin yapaca demeyi bekler durumdadr. Ne var ki, bu, yalnzca imdiye kadar varsaylan koula bal olarak dorudur, yani tccarn hi bir genel gideri olmad ya da reticiden metalar satn almak iin yatrmak zorunda olduu para-sermaye dnda, meta bakalam srecine, satnalma ve sat srecine, dner ya da sabit herhangi dier bir sermaye yatrm yapmasna gerek bulunmad varsayldnda dorudur. Ama bu, dolam maliyetlerinin incelenmesinde grm olduumuz gibi, gerekte byle deildir (kinci Kitap, Altnc Blm). Bu dolam maliyetleri, ksmen, tccarn, dolamla ilgili dier kimselerden geriye talep etmek zorunda olduu ve ksmen de, dorudan doruya kendi zgl iinden doan giderlerdir. Bu dolam maliyetleri ne trden olurlarsa olsunlar ister tccara ait kuruluun srf ticari niteliinden ileri gelsinler ve dolaysyla, tccarn zgl dolam giderlerine girsinler, ister, gnderme, ulatrma, depolama, vb. gibi dolam srecine eklenen daha sonraki retim srelerine ait giderleri temsil eden kalemler olsunlar bunlar, daima, tccarn, metalarn satn alnmas iin yatrd para-sermaye dnda, bu gibi dolam aralarnn satn alnmas ve denmesi iin ek bir sermaye bulundurmasn gerektirirler. Bu maliyet esi, dner sermayeden olutuu lde, metalarn sat-fiyatna ek bir e olarak, btnyle, ve sabit sermayeden olutuu lde, ancak anmas ve ypranmas lsnde geer. Ama bu e, tpk saf ticari dolam maliyetleri gibi metalara herhangi gerek bir deer eklemese bile, yalnz nominal bir deer oluturur. Ne var ki, ister sabit, ister dner olsun, bu ek sermayenin tamam, genel kr orannn oluumuna katlr. Saf ticari dolam maliyetleri (yani gnderme, ulatrma, depolama, vb. giderleri dnda kalanlar) kendilerini, metalarn deerlerini gerekletirmek, bu deeri, metalardan paraya ya da paradan metalara dntrmek, bunlarn deiimlerini salamak iin gerekli giderler haline
255
getirirler. Biz, burada, dolam srecinde devam edebilecek ve ticari iin kendisinden tamamyla ayrlabilecei her trl olas retim srecini btnyle inceleme d brakyoruz; gerekten de, rnein, asl ulatrma sanayii ile gnderme ii, ticaretten tamamen ayr sanayi kollar olabilir ve byledir de; ve alnp satlabilir metalar, doklarda ve baka genel binalarda depolanarak depolama gideri nc kiiler tarafndan, kendisine dt lde tccardan talep edilebilir. Btn bunlar, tccar sermayesinin, baka ilevlerle karmam kendi saf biimi iersinde grnd, gerek toptan ticarette yer alrlar. Tama irketi sahibi, demiryollar yneticisi, armatr, tccar deildir. Bizim burada dikkate aldmz giderler, satn alma ve sat giderleridir. Daha nce de iaret ettiimiz gibi, bunlar, muhasebe, defter tutma, pazarlama, yazma, vb. gibi ksmlara ayrlrlar. Bu amalar iin gerekli deimeyen sermaye, bro, kat, posta vb. gibi giderlerden oluur. Dier giderler, ticaret iiyle uraan cretli iilerin altrlmas iin yatrlan deien sermayeye ayrlr. (yollama creti, ulatrma giderleri, gmrk resimleri, vb. ksmen, metalarn almnda tccar tarafndan yatrlm gibi dnlebilir ve bylece, onu ilgilendirdii kadaryla, satnalma fiyatna girerler.) Btn bu giderler, metalarn kullanm-deerinin retimi srasnda deil, deerlerinin gerekletirilmesi srasnda yaplrlar. Bunlar saf dolam giderleridir. Bunlar, dorudan retim srecine girmezler, ama dolam srecinin bir ksm olduklar iin, toplam yeniden-retim srecinin de bir ksmdrlar. Bu giderlerden bizi bu noktada ilgilendiren tek ksm, deien sermaye olarak yatrlm olandr. (Aadaki sorunlarn da incelenmesi gerekir: Birincisi, metalarn deerine yalnz gerekli-emein girdii eklindeki yasa, dolam srecinde nasl iler? kincisi, tccar sermayesinde birikim nasl olur? ncs, toplumun gerek toplam yenidenretim srecinde tccar sermayesi nasl ilev yapar?) Bu giderler, rnn, bir metan ekonomik biimine sahip olmasndan doarlar. Sanayi kapitalistlerinin, metalarn dorudan doruya birbirlerine satmakla kaybettikleri emek-zaman yani nesnel bir deyile, metalarn dolam zaman bu metalara deer katmadna gre, bu emek-zamannn, sanayi kapitalisti yerine tccarn payna dm olmasyla onun niteliinde hi bir deiiklik yapmayaca aktr. Metalarn (rnlerin) paraya ve parann metalara (retim aralarna) evrilmesi, sanayi sermayesinin zorunlu bir ilevidir ve bu yzden de, aslnda, kendi bilincine ve iradesine sahip bulunan kiilemi sermayeden baka bir ey olmayan kapitalistin yerine getirmesi gerekli bir itir. Ne var ki, bu ilevler, ne deer, ne de art-deer retirler. retken kapitalist elini ektikten sonra, bu ilevleri yerine getirerek ve sermayenin ilevlerini dolam alannda devam ettirerek tccar, yalnzca, sanayici kapitalistin yerini alm olur. Bu ilemlerin gerektirdii emek-zaman, sermayenin yeniden-retim [sayfa
[sayfa 254]
256
srecinin baz gerekli ilemlerine harcanmaktadr, ama ek bir deer yaratmamaktadr. Tccar bu ilemleri yerine getirmemi olsayd (u halde, bunun gerektirdii emek-zamanm harcamasayd), sermayesini, sanayici kapitalistin dolam arac olarak kullanmam olurdu; bu durumda, sanayici kapitalistin kesintiye urayan ilevini srdremez, ve dolaysyla da, sanayici kapitalistler tarafndan retilen kr kitlesine, kapitalist olarak, yatrd sermaye ile, pro rata katlamazd. Art-deer kitlesinden pay alabilmek ve yatrd parann deerini sermaye olarak geniletebilmek iin, ticari kapitalistin, cretli ii altrmas gerekmez. Eer yapt i ile sermayesi kk ise, alan tek ii o olabilir. Alaca karlk, krn, metalar iin dedii fiyat ile bunlarn gerek retim-fiyatlar arasnda kalan farktan kendisine den ksmdr. te yandan u da var ki, tccarn, kk bir sermaye yatrm ile gerekletirdii kr, iyi bir cret alan, usta bir iinin alaca cretten daha fazla olmayabilir ve hatta bundan daha da az olabilir. Gerekten de, o, cret biiminde ya da her sattan salanan krdan (yzde, prim gibi) bir pay biiminde, ayn ya da daha yksek bir gelir elde eden alc, satc, gezginci esnaf gibi, retken kapitalistin birok dorudan ticari araclar ile yanyana igrr. Birinci durumda tccar bamsz bir kapitalist olarak ticari kr cebe indirir; dierinde ise, satc, sanayi kapitalistinin cretli iisi, krn bir ksmn, ya cret biiminde ya da dorudan doruya aracs olduu sanayi kapitalistinin krndan orantl bir pay olarak alr, oysa patronu, hem sanayi ve hem de ticaret krn cebe indirir. Ama btn bu durumlarda, dolama araclk eden kimseye, salad gelir, sradan bir cret, yerine getirilen bir iin karl olarak grnse, ve hatta byle grnmese bile, bu kr, iyi cret alan bir iinin cretinden daha byk olmayabilir, geliri srf ticari krdan elde edilmitir. Bu, onun emeinin, deer retmeyen bir emek olmasndan ileri gelir. Dolam hareketinin uzamas, sanayi kapitalisti iin u anlama gelir: 1) retken srecin yneticisi olarak, ilevini bizzat yerine getirmekten alkoyduu iin, kiisel bir zaman kayb; 2) rnnn, para ya da meta-biimde, dolam srecinde, bylece de, deer yaratmayan ve dorudan retim-srecinin kesintiye urad bir srete daha uzun bir zaman kalmas. retim srecinin kesintiye uramamas iin, ya retimin kstlanmas ya da retim srecinin ayn lekte devam etmesi iin, daha fazla para-sermaye yatrlmas gerekir. Bu, her seferinde, ya imdiye dein yatrlan sermaye zerinden daha az bir kr salamas, ya da daha nceki krn elde edilmesi iin, ek para-sermaye yatrlmas gerektii anlamna gelir. Btn bunlar, sanayici kapitalistin yerini tccar ald zaman deimez, aynen kalr. Dolam srecine, sanayici kapitalist daha fazla zaman vereceine, imdi tccar daha fazla zaman vermi olur; dolama ek sermaye yatran, sanayici kapitalist yerine tccardr; ya da ayn ey demek olan, dolam srecine sanayi sermayesinin daha byk bir ksm yneltilmek yerine, bu srece btnyle tccar sermayesi
255]
257
balanm olur; ve, daha kk bir kr salamak yerine, sanayici kapitalist, krnn [sayfa 256] bir ksmn btnyle tccara aktarmak durumunda kalr. Tccar sermayesi, gerekli snrlar iersinde kald srece, aradaki tek fark, sermayedeki bu ilev blm, tamamen dolam srecinde kullanlan zaman ksaltr, bu ama iin daha az ek sermaye yatrlr ve toplam krdan, ticaret sermayesi eklinde uranlan kayp, baka trl olacandan daha kk olur. Eer yukardaki rneimizde, 720s + 180d + 180a, 100lk bir tccar sermayesinin yardmyla sanayi kapitalist iin 162lik ya da %18lik bir kr retir, u halde 18lik bir azalmaya yolaarsa, bu bamsz tccar sermayesi iin, gerekli ek sermaye belki de 200 olurdu ve sanayici kapitalistin 900 yerine 1.100 toplam yatrmda bulunmas gerekir, 180lik bir art-deer zerinden salanacak kr oran ancak %164/11 olurdu. Ayn zamanda kendi tccar olarak i gren bir sanayi kapitalisti, yalnz dolam srecindeki rnleri tekrar paraya evrilmeden nce yeni metalar satn almak iin ek sermaye yatrmakla kalmayp, bir de, metasermayesinin deerini gerekletirmek ya da baka bir deyile, dolam sreci iin baka sermaye (bro giderleri ye ticari ilerde alan personelin cretleri iin) yatracak olsa, bu ilaveler ek sermaye olutururlar, ama art-deer yaratmazlar. Bunlarn, metalarn deerinden yerine konulmas gerekir, nk, bu metalarn deerinin bir ksmnn tekrar bu dolam giderlerine evrilmesi zorunludur. Ama bylece hi bir art-deer retilmi olmaz. Toplumun toplam sermayesini ilgilendirdii kadaryla, bu aslnda, onun bir ksmnn, sermayenin kendisini geniletme srecinin bir parasn oluturmayan ikincil ilemler iin bir tarafa konulmas ve toplumsal sermayenin bu ksmnn, bu ama iin srekli yeniden retilmesi gerektii anlamna gelir. Bu, bireysel kapitalist ve tm sanayici kapitalistler snf iin kr orann drr, ve ayn deien sermaye kitlesini harekete geirmek iin byle bir sermaye gerektii zamanlarda her yeni ek sermaye yatrmndan ileri gelen bir sonutur. Dolam iine bal bu ek giderler sanayici kapitalistten ticari kapitaliste aktarld lde, kr orannda benzer bir dme olur, ama bu dme daha az derecede ve farkl biimdedir. Durum, imdi, eer bu giderler olmasayd, tccarn, gerekli olandan daha fazla sermaye yatrm bulunaca, ve bu ek sermaye zerinden krn, ticari kr miktarn artraca ve bylece, ortalama kr orannn eitlenmesi ileminde, daha ok, tccar sermayesinin sanayi sermayesine katlarak ortalama krn dmesi biiminde bir gelime gsterir. Yukardaki rneimizde, 100lk tccar sermayesine, szkonusu giderlerin karlanmas iin, 50'lik bir ek sermaye yatrlacak olursa, 180 tutarndaki toplam art-deer, 900lk bir retken sermaye, art, 150lik bir tccar sermayesi, toplam = 1.050lik sermayeye gre bllm olacaktr. Ortalama kr, bu yzden %171/7ye decektir. Sanayi kapitalisti, metalarn tccara, 900 + 152/7 = 10542/7 zerinden ve tccar da l.130 (1.080 + 50 geri almak zorunda
258
olduu giderler karl) zerinden satacaktr. Ayrca, urasn [sayfa 257] da kabul etmek gerekir ki, tccar sermayesi ve sanayi sermayesi arasndaki blnme, ticari giderlerde bir merkezlemeyi ve dolaysyla bunlarda bir azalmay birlikte getirecektir. imdi u soru ortaya kyor: Ticari kapitalist tarafndan, burada tccar tarafndan altrlan, ticari cretli iilerin durumlar nedir? Bir bakma, bu gibi ticaret ilerinde alanlar, dierleri gibi cretli iilerdir. Her eyden nce, bunlarn emek-gc, gelir olarak harcanan parayla deil, tccarn deien sermayesi ile satn alnmtr ve dolaysyla bu g, zel hizmetler iin deil, kendisine yatrlan sermayenin deerinin geniletilmesi amacyla satn alnmtr. Sonra, onun da emek-gcnn deeri ve u halde creti, dier iilerinki gibi belirlenmitir, yani emeinin rn ile deil, onun zgl emek-gcnn retim ve yenidenretiminin maliyeti ile belirlenmitir. Bununla birlikte, sanayi sermayesi ile tccar sermayesi, dolaysyla sanayici kapitalist ile tccar arasnda bulunan ayn ayrm, onunla dorudan doruya sanayi kapitalisti tarafndan altrlan cretli ii arasnda da yapmak zorundayz. Tccar, srf bir dolam arac olarak ne deer, ne de art-deer retmediine gre (giderler aracl ile tccarn metalara katt ek deer, burada kendi deimeyen sermayesinin deeri-ni nasl koruduu sorusu ortaya kmakla birlikte, daha nce mevcut deerlere bir ilave niteliinde olduu iin) tccar tarafndan bu ayn ilevlerde altrlan ticaret iilerinin de, onun iin dorudan doruya art-deer retmeyecekleri sonucu kar. retken emekilerde olduu gibi burada da cretlerin emek-gcnn deeri ile belirlendiini, u halde, tccarn, cretleri drerek kendisini zenginletirmediini bunun iin de maliyet hesabna, ancak ksmen demede bulunduu emek iin bir avans gstermediini, baka bir deyile, memurlarn, vb. kandrarak kendisini zenginletirmediini varsayyoruz. Ticaret cretli iileri ile ilgili glk, hi bir zaman bunlarn, dorudan doruya herhangi bir art-deer (kr bunun ancak deimi bir eklidir) yaratmakszn, kendilerini altran iin nasl olup da dorudan kr rettiklerini aklamaktan ileri gelmiyor. Bu sorun, aslnda, ticari krlarn genel tahlilinde zmlenmi bulunuyor. Tpk sanayi sermayesinin, kr, metalarda somutlaan ve gerekleen, karlnda bir edeer denmeyen emein satyla salamas gibi, tccar sermayesi de, kr, metalarn ierdii (retimleri iin yatrlm sermaye, toplam sanayi sermayesinin bir ksm olarak ilev yapt lde, metalarn ierdii) karl denmeyen emein tamam iin retken sermayeye tam bir demede bulunmayarak ve metalarn hl iermekte olduu bu karl denmemi ksm iin, sat yaplrken bir karlk isteyerek salar. Tccar sermayesi ile art-deer arasndaki bant, sanayi sermayesi ile art-deer arasndaki bantdan farkldr. Sanayi sermayesi, bakalarnn karl denmeyen emeine dorudan doruya elkoyarak art-deer retir. Tc-
259
car sermayesi, art-deerin bir ksmna, bu ksm, sanayi [sayfa 258] sermayesinden kendisine aktararak, sahip kar. Ticaret sermayesi, yeniden-retim srecinde, ancak deerleri gerekletirme ilevi aracl ile, sermaye olarak i grr ve bylece, toplam sermaye tarafndan retilen art-deerden pay alr. Bireysel tccarn elde edecei kr kitlesi, bu srete kullanabilecei sermayenin kitlesine bal olup, altrd kimselerin karl denmeyen emei ne kadar fazla olursa o kadar fazla sermayeyi satnalma ve satma iinde kullanabilir. Tccarn parasn sermaye haline getiren ilev, byk lde, bu ite altrlanlar tarafndan yerine getirilir. altrd kimselerin karl denmeyen emei art-deer yaratmamakla birlikte, onun bu art-deere elkoymasn salar ve bu da, sonuta, sermayesi bakmndan ayn ey demektir. Bu nedenle de o, tccar iin bir kr kaynadr. Aksi halde ticaret hi bir zaman byk lekte ya da kapitalist biimde yrtlemezdi. Tpk, iinin karl denmeyen emeinin, retken sermaye, iin dorudan doruya art-deer yaratmas gibi, ticari cretlilerin karl denmeyen emei de, tccar sermayesi iin bu art-deerden bir pay salar. Glk uradan gelir: Tccarn emek-zaman ve emei, kendisi iin, zaten retilmi bulunan art-deerden bir pay salad halde, bu emek-zaman ve emek, deer yaratmadna gre, tccarn, ticari emekgc satn almak iin yatrd deien sermaye bakmndan durum nedir? Bu deien sermaye, yatrlan tccar sermayesinin maliyet giderleri iersinde yer alacak mdr? Eer almayacaksa, bu, kr orannn eitlenmesi yasas ile eliiyor gibi grnr; yatrlan sermayeyi ancak 100lk bir sermaye olarak hesaba katacaksa, hangi kapitalist 150lik bir sermaye yatrmna yanar? Eer yer alacaksa, bu, tccar sermayesinin nitelii ile eliir grnr, nk, bu tr sermaye, sanayi sermayesi gibi, bakalarnn emeini harekete geirmekle sermaye olarak hareket etmez, o daha ok, kendi iini yapmakla, yani satnalma ve sat ilevlerini yerine getirmekle, ve bu onun, sanayi sermayesi tarafndan retilen artdeerin bir ksmn almasnn tek yolu ve nedeni olduu iin, sermaye olarak hareket etmi olur. te bu nedenle, u noktalar da zmlememiz gerekir: tccarn deien sermayesi; dolam alanndaki gerekli-emek yasas; tccarn emeinin, kendi deimeyen sermayesinin deerini nasl devam ettirdii; tccar sermayesinin, btn olarak yeniden-retim srecinde oynad rol; ve ensonu, bir yanda meta-sermaye ve para-sermaye, te yanda ticaret sermayesi ve para ticareti yapan sermaye biimindeki ikilik.) Eer her tccarn, ancak kendi iini kendi emeiyle evirebilecek kadar sermayesi olsayd, tccar sermayesi sonsuz bir blnmeye urard. Bu klme, kapitalist retim tarznn ileriye gidii srasnda, retken sermayenin retimi artrmas ve daha byk bir kitleyi harekete geir-
260
mesi orannda artard. Bylece, bu ikisi arasndaki oranszlk byrd. Sermaye, retim alannda merkeziletii oranda, dolam alannda [sayfa 259] merkezilemesini yitirirdi. Sanayi kapitalistinin saf ticari ii ve dolaysyla saf ticari giderleri bylece sonsuz byrd, nk, bu durumda, diyelim 100 yerine 1.000 tccarla i yapmak zorunda kalrd. Bylece, bamsz i gren tccar sermayesinin salad yararlar, byk lde kaybolurdu. Ve yalnz srf ticari giderler artmakla kalmaz, depolama, gnderme, vb. gibi teki dolam giderleri de artard. Btn bunlar sanayi sermayesini ilgilendiren eylerdir. imdi de tccar sermayesini dnelim. nce, srf ticaretle ilgili ilemleri grelim. Byk saylarla uramak, kklerle uramaktan daha fazla zaman almaz. 100 sterlinlik 10 satn almada bulunmak, 1.000 sterlinlik tek bir satn almadan on kat fazla zaman alr. 10 kk tccarla yazmak, tek bir byk tccarla yazmaktan on kat fazla yazmaya, kada, posta giderine neden olur. Bir kiinin defter tuttuu, bir bakasnn para ileriyle urat, bir ncnn yazmalarla ilgilendii, birinin satn ald, tekinin satt, bir ncsnn seyahat ettii, vb. bir ticari firmadaki aka belirlenmi iblm, emek-zamanndan byk tasarruf salar ve bu yzden de toptan ticaretle uraan firmalarda alan ii says, hi bir zaman, kuruluun nispi bykl ile orantl deildir. Bunun nedeni, ticaretle, sanayide olduundan daha fazla, ayn ilev, ister byk ister kk lekte yaplsn, ayn emek-zamann gerektirir. Tarihsel olarak, ticaret ilerindeki younlamann, sanayi iyerlerinden daha nce grnmesinin nedeni ite budur. Deimeyen sermaye yatrmlarna gelince. Yz kk bro, tek bir brodan, 100 kk iyeri, tek bir byk iyerinden ok daha fazlaya mal olur. Ticari kurulularn hesaplarna hi deilse yatrm giderleri olarak dahil olan ulatrma giderleri, klmelerle artm olur. Sanayici kapitalist, iinin ticari ksmna daha fazla emek ve dolam gideri yatrmak zorunda kalrd. Ayn tccar sermayesi, birok kk kapitalist arasnda blndnde, bu klmeler nedeniyle, ilevlerinin yerine getirilmesi iin daha fazla emekiye gereksinme olacakt, ayrca, ayn meta-sermayenin devri iin daha fazla tccar sermayesine gereksinme olacakt. Diyelim B, metalarn alm ve satmnda dorudan kullanlan tccar sermayesinin tamam ve b de, ticari ilerde alanlarn cretlerine denen deien sermaye olsun. Eer her tccar yardmcsz ilerini yrtebilse ve bu yzden b iin hi bir yatrmda bulunmasa, B + b, toplam tccar sermayesi Bden daha kk olur. Ne var ki, gln henz stesinden gelmi deiliz. Metalarn sat-fiyatnn, 1) B + b zerinden ortalama kr demeye yeterli olmas gerekir. Bunu, yalnz, genellikle B + bnin b olmakszn gerekli olabilecekten daha kk bir tccar sermayesini temsil eden balangtaki Bden bir indirim olmas olgusu bile aklayabilir. Ama bu sat fiyatnn, 2) yalnz, b zerinden ek kr kapsamaya deil,
261
denen cretleri, tccarn deien sermayesini = b yerine koymaya yeterli olmas gereklidir. te bu son hesap gle yolaar. Bu b, fiyatn yeni bir esini [sayfa 260] mi temsil eder, yoksa, B + b aracl ile elde edilen krn, yalnz, ticari ilerde alan cretli iiyi ilgilendirmesi bakmndan cret olarak grnen tccar bakmndan ise sadece deien sermayeyi yerine koyan bir paras mdr? kinci halde, tccarn, yatrd sermaye, B + b zerinden kr genel kr oran nedeniyle Bye den bir kr ile, cretler biiminde dedii, ama kendisi bir kr salamayan bnin toplamna eit olur. Asl sorun, gerekte, bnin snrlarn (matematik anlamyla snrlarn) bulmaktr. nce, sorunu doru bir biimde ortaya koyalm. Dorudan doruya metalarn satn alnmas ve satna yatrlan sermayeye B, bu ilevde tketilen deimeyen sermayeye (fiili ticaret giderleri) K ve tccarn yatrd deien sermayeye b diyelim. Bnin geri alnmas hi bir glk kartmaz nk, tccar iin, bu sadece gerekleen sat fiyatdr, yapmc iin retim fiyatdr. Bu, tccarn dedii fiyattr ve tekrar satmakla Byi, o, sat fiyatnn bir ksm olarak geri alr; ayrca bu Bye ek olarak, daha nce akland gibi, B zerinden bir kr salar. rnein, metan maliyeti 100 ve kr %10 olsun. Bu durumda, meta 110 sterline satlr. Meta daha nce 100e mal olmutu ve 100lk tccar sermayesi buna sadece 10luk bir ilavede bulunmutur. imdi Kye bakacak olursak, bu, olsa olsa en ok, sabit sermayenin, reticinin satnalma ve sat iinde tketebilecei paras kadar olur, ama aslnda, bundan kktr; ne var ki, bu, reticinin dorudan doruya retiminde gereksinme duyaca deimeyen sermayeye bir ek tekil edebilir. Gene de bu ksmn srekli olarak metan fiyat ile karlanmas gerekir ya da ayn ey demek olan, metan buna tekabl eden ksmnn, srekli olarak bu ekilde harcanmas, ya da toplumun toplam sermayesi asndan, devaml olarak bu biimde yeniden retilmesi gerekir. Yatrlan deimeyen sermayenin bu ksmnn, tpk dorudan doruya retime yatrlan tm deimeyen sermaye kitlesi gibi, kr oran zerinde snrlayc bir etkisi vardr. Sanayi kapitalisti, iinin ticaret yann tccara brakt srece, sermayenin bu ksmn yatrmak durumundan kurtulur. Bunu onun yerine tccar yatrr. Bir bakma tccar bunu ancak nominal olarak yapar, nk tccar, tkettii deimeyen sermayeyi (aslnda ticari giderler) ne retir, ne de yeniden retir. Bunun retimi, yaam gereksinmeleri reticilerine, deimeyen sermaye salayanlarnkine benzer bir rol oynayan baz sanayi kapitalistlerinin ayr bir ii ya da en azndan ilerinin bir blm gibi grnr. Tccar, bu yzden, nce, kendisi iin bu deimeyen sermayenin karln alr, ve sonra da bunun zerinden bir kr salar. Bu nedenle bu ikisi araclyla, sanayici kapitalistin kr azalm olur. Ama, iblmne bal olarak salanan tasarruf ve younlama nedeniyle, krndaki azalma, bu sermayeyi kendisinin yatr-
262
mas haline gre daha az olur. Bylece yatrlan sermaye daha az olduu iin kr oranndaki azalma da daha kk olur. [sayfa 261] Buraya kadar sat fiyat, demek ki, B + K + B + K zerinden krn toplamna eittir. Sat fiyatnn bu ksm bundan baka bir glk gstermez. Ama imdi, tccar tarafndan yatrlan deien sermaye b, bunun iine girer. Bunun sonucu olarak da sat fiyat, B + K + b + B + K zerinden kr + b zerinden krdr. B, sadece satnalma fiyatn yerine koyar, ve ona B zerinden krdan baka bir ey eklemez. K, yalnz K zerinden kr eklemekle kalmaz, kendisini de ekler; ne var ki, K + K zerinden kr, yani dolam giderlerinin deimeyen sermaye biiminde yatrlan ksm + buna uygun kr oran, sanayi kapitalistinin elinde tccarn elinde olduundan daha byk olurdu. Ortalama krdaki dme, yatrlan sanayi sermayesinden B + K dldkten sonra hesaplanan tam ortalama kr biiminde ve B + K zerinden ortalama krdan indirimin tccara denmesi eklinde grnr, ve bu indirim, imdi, zgl bir sermayenin, tccar sermayesinin kr gibi ortaya kar. Ama, b + b zerinden kr ya da, kr orannn = %10 kabul edildii rneimizde, b + 1/10b szkonusu olunca durum deiir. Ve asl glk de ite buradadr. Tccarn b ile satn ald ey, varsaymmza gre, ticari emekten, yani sermayenin dolamdaki ilevlerini yerine getirmesi, M-P ve PM hareketi iin gerekli-emekten baka bir ey deildir. Ne var ki, ticari emek, bir sermayenin, tccar sermayesi olarak i grmesi, metalarn paraya ve parann metalara evrilmesine yardmc olmak iin genellikle gerekli olan emektir. Bu, deerleri gerekletiren, ama kendi deer yaratmayan bir emektir. Ve ancak bir sermaye, bu ilevleri yerine getirdii -u halde, bir kapitalist bu ilemleri ya da bu ii, sermayesi ile yerine getirdii- srece, tccar sermayesi olarak hizmet eder ve genel kr orannn dzenlenmesine katlr, yani toplam krdan kendi payn alr. Ne var ki, (b + b zerinden kr) nce, emek karlnda demeyi (nk, ister sanayi kapitalisti, kendi emei iin tccara, ister tccarn cretlerini verdii kimselerin emei iin demede bulunsun, bu hi bir eyi deitirmez) ve sonra da, tccarn ahsen yerine getirmi olabilecei bu emek iin yapt deme zerinden kr ierir grnr. Tccar sermayesi nce, kendisine ait byi geri alr ve sonra bunun zerinden bir kr elde eder. Demek ki, bu, u olgudan ileri geliyor; nce o, tccar sermayesi olarak yerine getirdii i iin bir demede bulunmasn istiyor ye sonra da, sermaye olarak i grd, yani ileyen bir sermaye olarak kendisine bir kr denmesini gerektiren bir ii yerine getirmesi nedeniyle bir kr talep ediyor. te bu nedenle zmlenmesi gereken sorun da budur. Diyelim, B = 100, b = 10 ve kr oran = %10 olsun. Buraya ait olmayan ve zaten hesap edilmi bulunan, satnalma fiyatnn bu esini
263
konu-d brakmak iin K = 0 alyoruz. u halde, sat fiyat = B + k + b + k (= B + Bk + b + bk; burada k, kr orann temsil eder) [sayfa 262] = 100 + 10+ 10+ 1 = 121 olur. Ama eer b, tccar tarafndan cretlere yatrlmam olsayd nk b, yalnz ticari emei, u halde, sanayi sermayesi tarafndan piyasaya srlen meta-sermayenin deerini gerekletirmek iin gerekli-emei der- durum yle olurdu: tccar B = 100e almak ya da satmak iin zaman ayrmak durumunda kalrd ve biz bu zamann, tccarn kullanabilecei tek zaman olduunu kabul ediyoruz. b ya da 10 tarafndan temsil edilen ticari emek, cretler yerine kr ile denecek olsa, bu %10dan b = 10 yapaca iin, baka bir tccarn 100lk sermayesinin varln ngrrd. Bu ikinci B = 100, ek olarak metalarn fiyatna girmezdi, ama %10 girerdi. Bylece, 100lk iki ilem = 200 olur ve metalar 200 + 20 = 220 zerinden satn alnrd. Tccar sermayesi kesenkes dolam srecinde i gren sanayi sermayesinin bir ksmnn bireysellemi bir biiminden baka bir ey olmad iin bununla ilgili btn sorunlar, tccar sermayesine zg grnglerin henz bamsz olarak grnmedikleri, tersine hl sanayi sermayesinin bir kolu olarak onunla dorudan doruya ilikisi iersinde olduklar bir biimde ortaya konularak zmlenmelidir. Bir ilikten farkl bir bro olarak ticaret sermayesi, srekli ekilde dolam srecinde i grr. te burada -bizzat sanayi kapitalistlerinin brosunda- imdi incelemekte olduumuz byi nce zmlememiz gerekir. Bu bro, daha iin banda, daima sanayi iliine gre son derece kktr. Bundan sonra ise, aktr ki, retimin boyutlar geniledike, meta-sermaye eklindeki rnn sat, buradan elde edilecek parann retim aralarna evrilmesi, btn srele ilgili hesabn tutulmas gibi iler, sanayi sermayesinin dolam iin gerekli ticari ilemleri srekli ekilde oaltr. .iyatlarn hesaplanmas, defterlerin tutulmas, kasa hesab, yazmalar, hep bu balk altnda toplanr. retimin lei ne denli geliirse, sanayi sermayesinin ticari ilemleri, ve dolaysyla deer ve art-deerin gereklemesi ile ilgili emek ve dier dolam giderleri, ayn oranda olmasa bile, o kadar byk olur. Bu durum, gerek bro personelini tekil eden, ticari cretli iilerin altrlmalarn gerekli klar. Bu harcamalar, cret biiminde yapldklar halde, retken emein satn alnmasnda kullanlan deien-sermayeden farkldr. Sanayi kapitalistinin harcamalarn, yatrlacak sermayenin kitlesini, dorudan doruya art-deeri artrmakszn bytr. nk bu, srf daha nce yaratlan deerin gereklemesinde kullanlan emek iin yaplan bir harcamadr. Bu trden dier harcamalar gibi, yatrlan sermayeyi artrd, ama art-deeri artrmad iin kr orann kltr. Yatrlan sermaye, (S + S)ye ykseldii halde art-deer a ayn kalyorsa, kr oran a : S daha kk bir kr oranna a : (S + S) yerini brakr. Sanayi kapitalisti bu nedenle, tpk deimeyen sermayesine ait giderler gibi, bu dolam giderlerini de
264
en alt dzeyde tutmaya alr. u halde, sanayi sermayesi, ticari cretli i- ilerine kar, retken cretli iilerine gsterdii ayn davran [sayfa 263] gstermez. Dier koullar ayn kalmak zere, ne kadar fazla retken ii altrrsa, verim o kadar byk, art-deer ya da kr da o kadar fazla olur. Tersine, retimin lei ne kadar byr, gerekletirilecek deer ve art-deer miktar ne kadar artarsa, retilen meta-sermaye o kadar fazla olur, nispi olmasa bile mutlak bro giderleri o kadar artar ve bir tr iblmnn domasna yolaar. Krn, bu harcamalar iin ne lde bir nkoul olduu, dier eyler yannda, ticari cretlerin artmasyla birlikte bunlarn bir ksmnn, ou kez krdan verilen pay ile denmesi olgusundan da grlr. Ksmen deerlerin hesaplanmas, ksmen bunlarn gerekletirilmesi ve ksmen de gerekletirilen parann tekrar retim aralarna evrilmesiyle ilikili srf ara ilemlerden ibaret bulunan emein, bu nedenle, bykl, gerekletirilecek olan retilmi deerlerin miktarna bal bir emek olmas, retken emek gibi, bu deerlerin byklk ve kitlelerin bir nedeni olmaktan ok, bir sonucu gibi hareket etmesi, eyann doas gereidir. Ayn ey, teki dolam maliyetleri iin de geerlidir. ok l, tart, ambalaj, tama ii yapmak iin, elde ok eyin bulunmas gerekir. Ambalaj, ulatrma, vb. miktar, bu ilerin konusu olan metalarn kitlesine baldr; bunun tersi doru deildir. Ticari ii dorudan doruya art-deer retmez. Ama emeinin fiyat emek-gcnn deeriyle u halde bunun retiminin giderleriyle belirlenir, oysa, bu emek-gcnn uygulanmas, kullanlmas, enerji harcamas, anp ypranmas, teki btn cretli emekilerde olduu gibi, hi bir ekilde deeriyle snrl deildir. Bu nedenle de, creti, gereklemesinde kapitaliste yardm ettii kr kitlesi ile zorunlu bir orant iersinde deildir. Kapitaliste neye malolduu ile, onun iin neler salad, iki ayr eydir. Dorudan doruya art-deer yaratmaz, ama karl denmeyen emek harcamas lsnde, art-deeri gerekletirme giderini azaltmas iin ona yardm ederek, kapitalistin gelirini artrr. Szcn gerek anlamnda ticari ii, emei vasfl emek olarak snflandran ve ortalama emein zerinde saylan, daha yksek cret alan cretli iiler snfna girer. Gene de bu cret, kapitalist retim tarznn gelimesiyle, ortalama emee gre bile bir dme eilimi gsterir. Bu ksmen brodaki iblmnden ileri gelir ve emein kapasitesinde tek yanl bir gelime olduu iin, bunun gideri btnyle kapitaliste yklenmez, nk, iinin becerisi, iini yapa yapa kendi bana gelimitir, ve iblm bunu tekyanl yapt lde de, bu gelime o kadar hzl olmutur. Sonra, gerekli eitim, ticari bilgi, yabanc dil vb., bilim ve halk eitimindeki gelimeyle birlikte gitgide daha hzl, kolay, yaygn ve ucuz bir biimde yeniden retildike, kapitalist retim tarz da retim yntemlerini, vb., pratik amalara doru yneltmeye balar. Halk eitiminin yaygnlamas, kapitalistleri, bu gibi iileri, eskiden bu ilere giremeyen ve daha dk
265
bir yaam dzeyinde bulunan snflardan salama olanana kavuturur. stelik bu, arz artrd iin rekabeti de artrr. Pek az istisna ile bu kimselerin emek-gc, bu yzden, kapitalist retimdeki gelimeyle deer [sayfa 264] kaybna urar. Emein kapasitesi artt halde bu iilerin cretleri der. Kapitalist, gerekletirilecek deer ve kr arttka, bu iilerin saylarn oaltr. Bu emekteki art hi bir zaman art-deerdeki artn nedeni deil, daima onun bir sonucudur.39a Demek ki, ortada bir ikilem var. Bir yandan, meta-sermaye ve para-sermaye olarak (dolaysyla, bir de tccar sermayesi olarak) adlandrlan ilevler, sanayi sermayesinin brnd genel belirli biimlerdir. te yandan ise, zgl sermayeler, ve dolaysyla zgl kapitalist gruplar, srf bu ilerle uramaktadrlar; ve bylece bu ilevler, sermayenin kendisini genilettii zgl alanlar haline gelmektedir. Ticari sermayede, ticari ilevler ve dolam giderleri, ancak bam-szlam biimde bulunurlar. Sanayi sermayesinin dolama ayrlan yan, yalnz srekli olarak, meta-sermaye ve para-sermaye eklinde bulunmakla kalmaz, ayn zamanda iyerinin yannda broda da bulunur. Ama, ticari sermayeden bamsz hale gelir. Bu sermaye iin bro, onun tek iyeridir. Sermayenin dolam maliyetleri biiminde kullanlan ksm, sanayiciye gre, byk tccar iin daha byk grnr, nk, sanayicinin, her sanayi iyeri ile bal kendi brolarnn yan sra, sermayenin, tm sanayi kapitalistleri snf tarafndan bu i iin kullanlacak ksm, birka tccarn elinde toplanmtr ve bunlar, dolam ilevlerini yerine getirirken, bunlarn gerektirdii artan giderleri de karlarlar. Sanayi sermayesine, dolam maliyetleri, retken olmayan giderler olarak grnrler, ve byledirler de. Tccara ise bunlar, genel kr oran belli iken, byklkleri ile orantl bir kr kayna gibi grnrler. Bu dolam maliyetleri iin yaplacak yatrmlar, bu yzden, tccar sermayesi iin retken bir yatrmdr. Ve bu nedenle, tccar sermayesinin satn ald emek de kendisi iin ayn ekilde dorudan doruya retken emektir. [sayfa 265]
39a Ticaret proletaryasnn kaderi konusunda, 1865te yazlm bulunan bu tahminin, zaman iersinde nasl doruland, btn ticari ilemlerde eitim grm, -drt dil bilen yzlerce Alman bro iisinin, haftada 25 ilin cretle -ki bu cret, iyi bir tornacnn cretinin ok altndadr- London Cityde bou bouna i aramalaryla grlmektedir. Elyazmasndaki iki bo sayfa, bu noktann, daha uzun boylu ele alnacan gstermektedir. Okur, daha fazlas iin, bu balk altna giren eitli konularn incelendii kinci Kitaba (Blm VI, s. 148-169, Dolam Maliyeti [Kapital, kinci Cilt, Altnc Blm, s. 148-154 -Ed] bavurabilir. -..E.
266
ONSEKZNC BLM
TCCAR SERMAYESNN DEVR .YATLAR
SANAY sermayesinin devri, kendi retim dnemi ile dolam zamannn bir birliidir, ve bu nedenle tm retim srecini kapsar. Tccar sermayesinin devri, te yandan, aslnda meta-sermayenin bamszlam bir hareketinden baka bir ey olmad iin, zgl bir sermayenin geri dn hareketi olarak, metan bakalamnda ancak birinci evreyi, M-P, temsil eder; P-M, M-P, ticari adan, tccar sermayesinin devridir. Tccar satn alr, parasn metalara evirir, sonra satar, metalar tekrar paraya evirir, ve bu byle srer gider. Dolam sreci iersinde, sanayi sermayesinin bakalam, daima, kendisini M1-P-M2 biiminde gsterir; retilen meta M1in sat ile gerekleen para, yeni retim aralarnn, M2nin satn alnmas iin kullanlr. Bu dorudan doruya M1in M2 ile deitirilmesi demektir ve ayn para bylece, iki kez el deitirmektedir. Parann bu hareketi, iki ayr trden metan, M1 ile M2nin deiimine araclk eder. Tccara gelince, tersine, ayn meta, P-M-P hareketi ile iki kez el deitirmektedir. Bu sadece parann kendisine dnmesini salamaktadr. rnein, 100 sterlinlik bir tccar sermayesi olsa ve bu 100 ile tccar meta satn alsa ve 110 sterline satsa, 100 sterlinlik sermayesi tek bir devri tamamlam olur ve bu devirlerin bir yldaki says, bu P-M-P [sayfa
267
hareketinin ka kez yinelendiine bal olur. Biz burada, satnalma fiyat ile sat fiyat arasndaki farktan doabilecek giderleri bir yana brakyoruz, nk bunlar imdi incelemekte olduumuz biimi hi bir ekilde etkilemezler. Belli bir tccar sermayesinin devir says bu durumda, demek ki, srf bir dolam arac olarak parann yinelenen devirlerine benzer. Tpk ayn talerin, on devir yaparak, meta eklinde kendi deerinin on katn satn almas gibi, tccara ait ayn para-sermaye de, on devir yaptnda, deerinin on katn metalar biiminde satn alr ya da deerinin on kat tutarnda bir toplam meta-sermayeyi gerekletirir; rnein 100lk bir tccar sermayesinin on kat = l.000dir. Ama arada u fark vardr: Dolam arac olarak parann devrinde, ayn para paralar farkl ellerden geerler, dolaysyla ayn ilevi tekrar tekrar yerine getirirler, bylece kendi dolam hzlaryla, dolamdaki para paralar kitlesini olutururlar. Ama, tccar szkonusu olduunda, hangi para paralarnn biraraya gelmesiyle oluursa olusun, deeri tutarndaki meta-sermayeyi tekrar satn alan ve satan, bu nedenle, P + P, yani deer, art, art-deer olarak ayn ellere, ayn balang noktasna dnen, ayn para-sermaye, ayn para-deerdir. Bu, onun devrini, bir sermaye devri olarak belirler. Burada, dolamdan, daima dolama srdnden daha fazla para eker. Her ne olursa olsun, hzlandrlm bir tccar sermayesi devrinin (gelimi bir kredi sisteminde, parann deme arac olarak ilevi egemen durumdadr) ayn miktarda parann daha hzl dolam yapt anlamna geldii apaktr. Bununla birlikte, tccar sermayesinin yinelenen devri, hi bir zaman yinelenen bir satnalma ve sat ileminden daha fazla bir ey ifade etmedii halde, sanayi sermayesinin yinelenen devri (tketim srecini de ieren) tm yeniden-retim srecinin devreselliini ve yenilenmesini de ifade eder. Tccar sermayesi iin bu yalnzca d bir koul olarak grnr. Tccar sermayesinin hzla devrini srdrebilmesi iin sanayi sermayesinin srekli olarak piyasaya meta srmesi ve ekmesi gerekir. Yeniden-retim sreci ar gidiyorsa, tccar sermayesinin devri de yavalar. Tccar sermayesinin, retken sermayenin devrini salad dorudur, ama o bunu ancak, onun dolam zamann ksaltt srece baarr. Sanayi sermayesinin devir dnemi iin de bir snr tekil eden, retim zaman zerinde dorudan bir etkisi yoktur. Bu, tccar sermayesinin devri ile ilgili birinci engeldir. kinci olarak, yeniden retken tketimin koyduu engel dnda, tccar sermayesinin devri, kanlmaz olarak, bir de toplam bireysel tketimin hz ve hacmi ile snrldr, nk, tketim-fonunun bir ksm olan btn meta-sermaye ona baldr. Bununla birlikte (bir tccarn bir dierine daima ayn meta satt ve bu tr dolamn speklasyon zamanlarnda ok krl grnebilecei, ticaret alemindeki devirler bir yana) tccar sermayesi, her eyden nce, retken sermaye iin M-P evresini ksaltr. Sonra, modem kredi sistemi
266]
268
altnda, toplam toplumsal para-sermayenin byk bir ksmn eli altnda bulundurur, ve bylece daha nce satn alnan mal daha elinden kartmadan nce bile, tekrar satn almada bulunabilir. Ve bu durumda, tccarmzn dorudan doruya nihai tketiciye ya da tketiciyle arasndaki bir dzine baka arac tccara sat yapmasnn hi bir nemi yoktur. Daima belli snrlarn tesine itilme olana bulunan, yenidenretim srecindeki byk esneklik nedeniyle, retim srecinin kendisinde, herhangi bir engelle karlamaz, karlasa bile bu engel ok esnektir. Metalarn niteliklerinden ileri gelen M-P ve P-Mnin ayrlmalar dnda, hayali bir talep yaratlr. Bamsz bir duruma sahip olduu halde, tccar sermayesinin hareketi, hi bir zaman, sanayi sermayesinin, dolam alan iersindeki hareketinden baka bir ey deildir. Ne var ki, bu bamsz durumu sayesinde, belli bir lde, yeniden-retim srecinin bal olduu snrlardan bamsz hareket eder ve bylece onun bu snrlarn daha teye iter. Bu i bamllk ve d bamszlk, tccar sermayesini, i bantnn bir bunalmla zorla yeniden kurulduu bir noktaya iter. Bunalmlarn, nce dorudan tketimle ilgili perakende ticarette deil de, toptan ticarette ve toplumun para-sermayesini onun emrine veren bankaclkta ortaya kmas ve patlak vermesi grngsnn nedeni ite budur. Yapmc, aslnda, ihracatya ve ihracat da kendi d mterisine mal satabilir; ithalat hammaddeyi yapmcya ve yapmc da rnlerini toptanc tccara, vb. satabilir. Ama gzle grlmeyen belli bir noktada mallar satlmadan kalr, ya da gene btn reticiler ve araclarda yava yava ar bir mal ylmas olur. Tketim bu anda en yksek noktadadr ve bunun nedeni ya bir sanayi kapitalistinin dierlerini ardarda harekete geirmesi, ya da altrlan iilerin tam alma halinde olmas ve her zamankinden fazla harcama yapabilecek durumda bulunmalardr. Kapitalistlerin harcamalar da, byyen gelirleriyle birlikte artar. Ayrca daha nce de grdmz gibi (kinci Kitap, Blm III) deimeyen sermaye ile deimeyen sermaye arasnda (hzlanm bir birikim dikkate alnmasa bile) srekli bir dolam yer alr. Balangta bu, bireysel tketime hi girmedii iin, bu tketimin dndadr. Ama bu tketim gene de bu dolam kesinlikle snrlar, nk, deimeyen sermaye hi bir zaman kendisi iin retilmez, srf rnleri bireysel tketime giren retim alanlarnda ona daha fazla gereksinme olduu iin retilir. Bununla birlikte, bu dolam, gelecekteki talebe bel balayarak, bir sre sessiz-sedasz devam edebilir, ve bu nedenle, bu gibi retim kollarnda, tccarlar ile sanayicilerin ileri canl bir biimde devam eder. Uzak d piyasalara sat yapan (ya da mallar i piyasada da ylan) tccarlarn alacaklar yavalar ve azalr, bankalar deme iin bask yapar ya da satn alnan mallar iin verilen bor senetlerinin vadeleri bu mallar satlmadan [sayfa 268] nce dolunca, bunalmlar balar. Ardndan zorunlu satlar, deme[sayfa 267]
269
lerin karlanmas iin gerekli satlar balar. Daha sonra da, bu hayali gnenci birdenbire sona erdiren knt gelir. Tccar sermayesinin devrinin yzeysellii ve mantkszl bir ve ayn tccar sermayesinin devrinin birka retken sermayenin devirlerini ayn anda ya da ardarda salayabilmesi nedeniyle daha da byr. Tccar sermayesinin devri, sadece birka sanayi sermayesinin devirlerini salamakla kalmaz, ayrca, meta-sermayenin bakalamndaki zt evreleri de hzlandrabilir. rnein, tccar, yapmcdan keten bezi satn almakta ve bunu aartcya satmaktadr. Bu durumda demek ki, ayn tccar sermayesinin devri gerekte, ayn M-P, keten bezinin gerekletirilmesi iki farkl sanayi sermayesi iin, iki zt evreyi temsil eder. Tccar bu mal retken tketim iin satt srece onun M-P hareketi daima bir sanayi kapitalisti iin P-M, ve P-M hareketi, bir baka sanayi kapitalisti iin daima M-Pdir. Biz eer, bu blmde yapm olduumuz gibi Kyi, dolam giderlerini dikkate almazsak, bir baka deyile, sermayenin tccarn metalar satn almak iin gerekli parayla birlikte yatrd ksmn bir yana brakrsak bu ek sermaye zerinden salanan ek kr Kyi de hesaba katmam oluruz. Biz eer, tccar sermayesinin krnn ve devrinin fiyatlar nasl etkilediini renmek istiyorsak, bu tamamen manta uygundur ve matematiksel olarak dorudur. Bir libre ekerin retim-fiyat 1 sterlin ise, tccar 100 ile 100 libre eker alabilirdi. Bu miktar ekeri eer o bir yl boyunca satn alyor ve satyorsa ve eer ortalama yllk kr oran %15 ise, 100 sterline 15 sterlin ve 1 libre ekerin retim-fiyat olan 1 sterline 3 ilin katm olurdu; Yani, 1 libre ekeri 1 sterlin 3 iline satard. Ama, eer libre ekerin retimfiyat 1 iline decek olsa, tccar 100 ile 2.000 libre eker satn alabilir ve ekerin libresini 1 ilin 14/5 peniye satard. eker iine yatrlm olan sermayenin yllk kr her 100 iin gene 15 olurdu. Ne var ki tccar birinci halde 100, ikinci halde 2.000 libre eker satmak durumundadr. retim-fiyatnn yksek ya da alak dzeyde oluunun, kr oran ile herhangi bir ilikisi yoktur. Ama bu, bir libre ekerin sat fiyatnn, kendisini tccar krna eviren ksmn, yani belli bir miktar meta ya da rn zerinden tccarn fiyata yapt ilaveyi byk lde ve kesinlikle etkileyebilir. Bir metan retim-fiyat kk ise, tccarn, satnalma fiyat iin, yani bu metan belli bir miktar iin yatraca miktar da kk olur. u halde, belli bir kr oran ile, bu miktardaki ucuz meta zerinden salayaca krn miktar da az olur. Ya da ayn ey demek olan, belli bir miktar sermaye ile, diyelim 100 ile, bu ucuz metalardan daha byk bir miktar satn alabilir ve her 100 iin elde ettii 15lik toplam kr, bu metalar kitlesine ait bulunan her tek para ya da ksma, kk kesirler halinde blnm olur. Eer bunun tersi olursa, bunlarn tersi dorudur. Bu tamamen, tccarn rnlerini alp satt, sanayi [sayfa 269] sermayesinin retkenliinin byklne ya da kklne baldr. Hollanda Dou
270
Hint Kumpanyasnn zamannda olduu gibi, tccarn tekelci olmas ve ayn zamanda retimi tekeline almas hali dnda, bunun, tccarn az bir krla ok meta ya da metalarn her paras zerinden daha byk krla az meta satmasna bal olduu yolundaki yaygn dnceden daha gln bir ey olamaz. Tccarn sat fiyatnn iki snr unlardr: bir yandan, zerinde hi bir denetimi olmayan metalarn retim-fiyat; te yandan, gene zerinde hi bir denetimi bulunmayan ortalama kr oran. Ona den tek ey, pahal ya da ucuz metalarn alm-satm ile uramay semektir ve bu konuda bile, elindeki sermaye ile dier koullarn etkisi vardr. te bu yzden, tccarn izleyecei yol, kendi iyi niyetine deil, tamamen kapitalist retim tarznn gelime derecesine baldr. retim zerinde tekele sahip eski Hollanda Dou Hint Kumpanyas gibi tamamyla ticari bir irket, olsa olsa kapitalist retimin balang dnemine uyan bir yntemin, btnyle deimi koullar altnda devam edebileceini hayal edebilirdi.40 Dier eylerin yansra aadaki hususlar, halk arasnda yaygn nyargnn srp gitmesine yardm ederler ve kr, vb. konusundaki btn yanl anlaylar gibi, salt ticaret ve tccar nyargsnn dikkate alnmasndan ileri gelirler: Birincisi: rekabet grngs, ama bunun yalnz, ticari krn, bireysel tccarlar, toplam tccar sermayesinin hissedarlar arasnda dalm ile ilikisi olan; rnein, rakiplerini piyasadan atmak iin, birisinin daha ucuza satmas. kincisi: Profesr Roscher apnda bir iktisat, Leipzigde hl, sat-fiyatlarnda deiiklii meydana getiren eyin, saduyu ve insancl* nedenlere dayandn, kkl deiiklik geiren retim tarznn bir sonucu olmadn hayal edebiliyor. ncs: retim-fiyatlar, emein retkenliindeki ykselme sonucu der ve sat-fiyatlar da ayn nedenle derse, talep ve onunla birlikte piyasa-fiyatlar, ou kez arzdan daha hzl artar, ve bylece satfiyatlar ortalama krdan daha fazlasn salar. Drdncs: bir tccar, daha byk bir sermayenin, daha hzl devretmesini salamak iin, sat-fiyatn indirebilir (bu indirim hi bir zaman, fiyata ekledii normal krdan fazla olmaz). Btn bunlar, yalnzca, tccarlarn kendi aralarndaki rekabeti ilgilendiren eylerdir. [sayfa 270] Bir metan fiyat, ve onunla birlikte bu fiyatta bulunan art-deer
40 Kr, genel ilke olarak, fiyat ne olursa olsun daima ayndr; ykselen ya da alalan bir deniz zerindeki yzen bir cisim gibi daima yerini korur. Bu nedenle fiyatlar ykselirken tccar fiyatlar ykseltir; fiyat derken tccar da fiyat drr. (Corbet, An lnquiry into the Causes, etc., of the Wealth of Individiuals, London 1841, s. 20.) Burada, genellikle metinde olduu gibi, szkonusu olan normal ticarettir, speklasyon deil. Speklasyonun tahlili ve ticari sermayenin blnmesiyle ilgili dier eyler, bizim inceleme alanmzn dna dyor. Ticaret kr, sermayeye eklenen ve fiyatlar bamsz olan bir deerdir. kincisi ise (speklasyon) sermayenin deerinde ya da fiyatn kendisindeki deiiklie dayanr (l.c., s. 128). * Roscher, Die Grundlagen der Nationalkonomie, 3. Auflage, 1858, s. 192. -Ed.
271
pay, belli bir miktar emek tarafndan retilen metalarn nispi byklne bal olarak daha byk ya da daha kk olduu halde, yksek ya da dk meta-fiyatlarnn, ne belli bir sermaye tarafndan retilen artdeer kitlesini ve ne de art-deer orann belirlemediini Birinci Kitapta gstermi bulunuyoruz. Bir metan her zgllemi miktarnn fiyat, bunlar deerlere tekabl ettikleri lde, bu metada maddeleen toplam emek miktar ile belirlenir. Eer ok metada az emek maddelemise, metan birim fiyat dk, ve ierdii art-deer kk olur. Bir metada maddeleen bu emein, karl denen ve denmeyen emee nasl blndnn, bu nedenle, fiyatnn hangi ksmnn art-deeri temsil ettiinin, ne bu toplam emek miktaryla ve dolaysyla ne de o metan fiyatyla herhangi bir ilikisi vardr. Ne var ki, art-deer oran metan birim fiyatnda bulunan art-deerin mutlak byklne bal deildir. Bu oran, art-deerin nispi byklne ve onun ayn metada yer alan cretlere oranna baldr. te bu yzden, metan her birimindeki art-deerin mutlak bykl kk olduu halde, art-deer oran byk olabilir. Metan her parasndaki art-deerin bu mutlak bykl, birinci derecede, emein retkenliine ve ancak ikinci derecede, bu emein karl denmi ve denmemi biimde blnmesine baldr. imdi, ticari sat-fiyat szkonusu olduunda, retim-fiyat, belirli olan bir d varsaymdr. Daha nceleri, yksek ticari meta-fiyatlar, 1) yksek retim-fiyatlarndan, emein retken olmayndan; 2) tccar sermayesinin, sermayelerin daha byk bir genel hareketlilik iersinde olmalar halinde payna debilecek miktardan ok daha byk art-deer kitlesini emmesi sonucu, genel bir kr orannn bulunmayndan ileri geliyordu. Her iki bakmdan da bu durumun sona ermesi demek ki kapitalist retim tarznn gelimesi sonucudur. Tccar sermayesinin devirleri, farkl ticaret dallarnda sre bakmndan deiir ve dolaysyla yllk devir saylar daha fazla ya da az olur. Ayn ticaret kolunda sermayenin devri, ekonomik evrimin farkl evrelerinde daha hzl ya da daha yavatr. Gene de, deneyimle belirlenen ortalama bir devir says vardr. Tccar sermayesinin devrinin, sanayi sermayesinin devrinden farkl olduunu grm bulunuyoruz. Bu, eyann doas gereidir. Sanayi sermayesinin devrinde tek bir evre, bamsz hale gelmi bir tccar sermayesinin, ya da bunun bir ksmnn tam bir devri gibi grnr. Ayrca bu, kr ve fiyat saptanmas bakmndan farkl bir bant iersinde bulunur. Sanayi sermayesi szkonusu olduunda, bunun devri, bir yandan, yeniden-retimin devreselliini ifade eder ve bu yzden belli bir dnemde piyasaya srlen metalarn kitlesi ona baldr. te yandan, bu [sayfa 271] sermayenin dolam zaman, bir engel, uzayabilen bir engel yaratr ve retim srecinin hacmini etkiledii iin, deer ye art-deer yaratlmas zerinde, azok kstlayc bir rol oynar. Devir, bu nedenle,
272
yllk retilen art-deer kitlesi, ve dolaysyla genel kr orannn olumasnda belirleyici bir e olarak etki yapar ama bu olumlu bir e olmaktan ok, snrlayc etkisi olan bir edir. Tccar sermayesi iin ise tersine, ortalama kr oran, belli bir byklktr. Bu sermaye, kr ya da art-deerin yaratlmasna dorudan doruya katlmaz, ve genel kr orannn ekillenmesine de ancak, sanayi sermayesince retilen kr kitlelerinden, toplam sermaye iersindeki pay ile orantl bir hisse ald srece katlr. Sanayi sermayesinin, kinci Cildin, kinci Ksmnda anlatlan koullar altnda yapt devir says ne kadar fazla olursa yaratt kr kitlesi de o kadar byk olur. Geri, genel bir kr orannn olumas yoluyla, toplam kr, farkl sermayeler arasnda, bunlarn bu toplam krn retimine katlma oranlarna gre deil, toplam sermaye iersinde tuttuklar yere gre, yani kendi byklkleri ile orantl olarak dalr. Ama bu, sorunun zn deitirmez. Toplam sanayi sermayesinin devir says ne kadar byk olursa, kr kitlesi, yllk retilen art-deer kitlesi ve dolaysyla, dier koullar ayn kalmak zere, kr oran o kadar byk olur. Tccar sermayesinde durum farkldr. Tccar sermayesi iin kr oran belli bir byklktr ve bu, bir yandan, sanayi sermayesi tarafndan retilen kr kitlesiyle, te yandan, toplam tccar sermayesinin nispi bykl, bunun retim ve dolam srelerinde yatrlm bulunan toplam sermayeye olan nicel oran ile belirlenmitir. Bu sermayenin devir says gerekten de, toplam sermayeye olan orann ya da dolam iin gerekli tccar sermayesinin nispi bykln, belirleyici bir biimde etkiler, nk, gerekli tccar sermayesinin mutlak bykl ile bunun devir hznn ters orantl olduklar apaktr. Ne var ki, dier koullar ayn kalmak zere, tccar sermayesinin nispi bykl ya da toplam sermaye iersinde tuttuu yer, bu sermayenin mutlak bykl ile belirlenir. Toplam sermaye 10.000 ve tccar sermayesi bunun 1/10i ise bu = 1.000; toplam sermaye 1.000 ise bunun 1/10i = 100 olur. Tccar sermayesinin nispi bykl ayn kald halde, mutlak bykl, toplam sermayenin byklne bal olarak deiir. Ama biz burada, onun nispi bykln, diyelim toplam sermayenin 1/10i olduunu veri olarak kabul ediyoruz. Ne var ki bu nispi byklk de gene devir ile belirlenir. Devri hzl iken, mutlak bykl, rnein, birinci durumda = 1.000 , ikinci durumda = 100 ve u halde nispi bykl 1/10 olacaktr. Daha yava bir devir ile, mutlak bykl, birinci durumda diyelim = 2.000, ikinci durumda = 200 olacaktr. Bylece nispi bykl, toplam sermayenin 1/10i iken 1/5ine ykselecektir. Tccar sermayesinin devrini, rnein ulatrma aralarndaki gelime gibi, ksaltan durumlar, tccar sermayesinin mutlak bykln de pro tanto azaltr ve bylece de, genel kr orann artrr. Eer durum tersi olursa, bunun tersi dorudur. Gelimi bir [sayfa 272] kapitalist retim tarz, daha nceki koullara gre, tccar sermayesi zerinde iki ynl bir etki yapar. Bir yandan,
273
fiilen ilev yapan daha kk bir tccar sermayesi kitlesiyle, ayn miktar meta devredilir; tccar sermayesinin daha hzl devri ve buna bal olarak, daha hzl bir yeniden-retim sreci nedeniyle, tccar sermayesinin sanayi sermayesine oran klr. te yandan, kapitalist retim tarznn gelimesiyle birlikte, btn retim meta retimi halini alr ve bylece btn rnler, dolama araclk edenlerin elinden geer. urasn da eklemek gerekir ki, kk lekte retimde bulunulan daha nceki retim tarz koullarnda, reticilerin ok byk bir ksm, mallarn dorudan doruya tketicilere sattklar ya da kiisel sipariler zerine altklar gibi, rnlerin bir ksmn dorudan doruya reticinin kendisi ayni olarak tketir, bir ksm hizmetler ayni olarak yerine getirilirdi. Bu yzden, daha nceki retim tarzlarnda ticari sermaye, devrini salad metasermayeye oranla daha byk olduu halde: 1) mutlak olarak daha kkt, nk, toplam rnn, kyas kabul etmeyecek kadar kk bir ksm meta olarak retilir ve tccarn eline derek meta-sermaye olarak dolama geerdi. Daha kkt, nk, meta-sermaye daha kkt. Ama ayn zamanda yalnzca devrinin ok yava olmas nedeniyle deil, ve yalnzca devrettirdii metalarn kitlesi ynnden deil, orantl olarak da daha bykt. Bir de, bu metalar kitlesinin fiyat ve dolaysyla bunlar iin yatrlacak tccar sermayesi emein retkenliindeki dklk yznden kapitalist retim koullarnda daha byk olmas nedeniyle daha bykt, bylece, ayn deer, daha kk bir metalar kitlesinde maddelemiti. 2) Kapitalist retim temeli zerinde, yalnzca daha byk bir metalar kitlesi retilmekle kalmaz (bu metalar kitlesinin deerindeki dme de hesaba katlmak zere), ama ayn rnler kitlesi, rnein tahl, daha byk bir meta kitlesi tekil eder, yani tahl, gitgide daha fazla bir ticaret nesnesi haline gelir. Bunun sonucu olarak, yalnz tccar sermayesinin kitlesinde deil, deniz ulatrmas, demiryollar, telgraf, vb. gibi, dolamda kullanlan btn sermaye kitlesinde de bir art olur. 3) Ne var ki bu, sermayeler aras rekabetin tartlmasna giren bir konudur: bo duran ya da ancak yan yana ilev yapan tccar sermayesi, kapitalist retim tarzndaki gelimeyle, perakende ticarete girme kolayl ile, speklasyonla, serbest kalan sermaye bolluuyla byr. Ama, tccar sermayesinin toplam sermayeye oranla nispi bykl veri kabul edildiinde, eitli ticaret kollarndaki devir farklar, ne tccar sermayesinin payna den toplam krn bykln ve ne de genel kr orann etkiler. Tccarn krn belirleyen ey, devrettirdii meta-sermayenin kitlesi deil, bu devri salamak iin yatrd para-sermayenin boyutlardr. Yllk genel kr oran %15, yatrlan sermaye 100 ise ve bu sermaye ylda bir devir yapyorsa, tccar metalarm 115 sterline satacaktr. Eer sermayesi ylda be devir yapacak olursa, 100 sterline [sayfa 273] satn ald meta-sermayeyi, ylda be kez 103 sterline, u halde 500lk bir meta-sermayeyi 515e satacaktr. Bu, yatrd 100lk
274
sermayesi zerinden, 15lik ayn yllk kr verir. Byle olmasayd, tccar sermayesi, devir saysna oranla, sanayi sermayesinden ok daha yksek bir kr salam olurdu ki, bu da genel kr oran yasas ile eliirdi. Demek oluyor ki, eitli ticaret kollarndaki tccar sermayesinin devir says, metalarn ticari fiyatlar zerinde dorudan bir etkiye sahiptir. Ticari fiyata eklenen miktar, belli bir sermayenin ticari krnn, bir metan retim-fiyatna den ksm, eitli ticaret kollarndaki tccar sermayelerinin devir says ile ya da devir hz ile ters orantldr. Bir tccar sermayesi, ylda be devir yaparsa, bu sermaye, ayn deerdeki metasermayeye, ylda yalnz bir devir yapan dier bir tccar sermayesinin, ayn deerdeki meta-sermayeye kattnn yalnz 1/5i kadar bir ek yapar. .arkl ticaret kollarndaki sermayelerin ortalama devir srelerine bal olarak sat-fiyatlarnda grlen deiiklikler, sonunda u anlam tar: Belli byklkteki tccar sermayesi iin, genel yllk kr oran tarafndan, u halde, bu sermayenin ticari ilemlerinin zgl niteliinden bamsz olarak belirlenen ayn kr kitlesi, eit deerdeki metalar kitleleri arasnda devir hz ile orantl olarak farkl dalr, ve bylece, rnein, bir tccar sermayesi ylda be devir yaparsa, metalarn fiyatna %15/5 = %3, ylda bir devir yaparsa %15 ek yapar. .arkl ticaret kollarndaki ticari krn ayn yzdesi, bu nedenle, metalarn sat-fiyatlarn, tamamen bunlarn devir srelerine bal olarak, bu metalarn deerlerinin tamamen farkl yzdeleri ile ykseltir. te yandan, sanayi sermayesinde devir dnemi, belirli bir sermaye tarafndan belli bir srede retilen deerlerin ve art-deerlerin kitlesini, smrlen emein kitlesini etkiledii iin etkilemekle birlikte, retilen bireysel metalarn deer bykln hi bir ekilde etkilemez. Bu, hi kukusuz, gzlerden sakl bir eydir, ve retim-fiyatlarna baklr baklmaz da baka trl grnr. Ama bunun tek nedeni, daha nce incelenen yasalar gereince, eitli metalarn retim-fiyatlarnn, bunlarn deerlerinden sapmas olgusudur. Ama biz, btnyle retim srecine, toplam sanayi sermayesi tarafndan retilen metalar kitlesine bakacak olursak, genel yasann geerli olduunu hemen grrz. u halde, devir dneminin, sanayi sermayesi tarafndan retilen deerlerinin oluumu zerindeki etkisinin daha yakndan incelenmesi, bizi tekrar genel yasaya, ekonomi politiin temeline, metalarn deerlerinin, ierdikleri emek-zaman ile belirlendii olgusuna gtrd halde, tccar sermayesinin devrinin ticari-fiyatlar zerindeki etkisi, birletirici halkalarn ok kapsaml bir tahlili yaplmakszn, fiyatlarn tamamen keyfi belirlendiine iaret eder grnen bir grngy aa kartr; yani bu fiyatlar, yalnzca ylda belli bir miktar kr cebe indirmeye azmetmi bir sermaye tarafndan saptanmaktadr. Srf devirlerin bu etkisi yznden, belli snrlar iersinde, dolam srecinin kendisi, meta-fiyatlarn, retim [sayfa 274] srecinden bamsz olarak belirliyormu gibi grnr. Btn
275
olarak yeniden-retim sreci konusundaki her trl yzeysel ve yanl anlaylar, tccar sermayesinin incelenmesinden ve bu sermayenin kendisine zg hareketlerinin, dolama araclk edenlerin kafalarnda uyandrd dncelerden kmlardr. Okurun byk bir dehetle farkettii gibi, eer kapitalist retim srecinin gerek i bantlarnn tahlili, ok etrefil ve usuz bucaksz bir i ise; ve eer, gzle grnr, tamamen dsal bir hareketi, gerek isel bir harekete indirgemek bilimin grevleri arasnda ise, kapitalist retimi ve dolam yrten kiilerin kafalarnda, retim yasalar konusunda beliren kavramlarn, bu gerek yasalardan bambaka eyler, ve sadece gzle grnen hareketlerin bilinli ifadeleri olaca besbellidir. Tccar, borsa speklatr ve banker zerine olan kavramlar, zorunlu olarak tamamen arptlmtr. Yapmclar zerine olan kavramlar, sermayelerinin tabi olduu dolam hareketleri, ve genel kr orannn eitlenmesi yznden bozulmutur.41 Ayn ekilde rekabet de, bunlarn kafalarnda, batan sona arptlm bir role brnmtr. Deer ile art-deerin snrlar belirli ise sermayeler arasndaki rekabetlerin, deerleri retim-fiyatlarna ve daha sonra da, tccar fiyatlarna, art-deeri ortalama kra nasl dntrdn kavramak kolaydr. Ama bu snrlar olmakszn, rekabetin niin genel kr orann bu deil de u dzeye, rnein, %1.500 yerine %15e indirgedii, kavranlmas olanaksz bir ey olur. Rekabet olsa olsa, ancak genel kr orann bir dzeye indirgeyebilir, ama iinde bu dzeyin kendisini belirleyebilecek bir e tamaz. Tccar sermayesi asndan ite bunun iin, fiyatlar belirleyen ey devrin kendisi gibi grnr. Buna karlk, sanayi sermayesinin devir hz, bir sermayenin daha ok ya da az emek smrmesini salad srece, kr kitlesi ve dolaysyla, genel kr oran zerinde belirleyici ve snrlayc bir etki yapt halde, bu kr oran, tccar sermayesi iin dsal bir olgu halini alr ve art-deer retimi ile isel ilikisi grnmez hale gelir. Dier btn koullar eit olmak zere ve zellikle ayn organik bileime sahip, ayn sanayi sermayesi ylda iki yerine drt devir yapsa, iki kat art-deer ve dolaysyla kr retir. Ve bu sermaye, bu daha hzl devri olanakl klan, gelimi retim yntemi zerinde tekele sahip olur olmaz ve olduu srece, bu durum grnr hale gelir. Tersine, farkl ticaret kollarnda, devir dnemlerindeki farklar, belli bir meta-sermayenin devri zerinde salanan krn, bu meta-sermayeyi devrettiren parasermayenin devir says ile ters orantl olgusunda kendilerini gsterirler. Small profits and quick returns*, shopkeepera**, srf ilke olarak izledii
41 Bu ok safa ama ayn zamanda ok doru saptamadr: Bir ve ayn metan, farkl satclardan, olduka farkl fiyatlarla elde edilebilmesi olgusu hi kukusuz ou kez bir hesap yanllndan ileri gelmektedir. (.eller and Odermann, Das Ganze der kaufmnnischen Arithmetik, 7th ed., 1859, s. 451]. Bu, fiyatlarn saptanmasnn nasl tamamen teorik, yani soyut hale geldiini gstermektedir. * Kk krlar ve hzl devirler. -. ** Dkkanc. -.
276
bir ilke gibi grnr. [sayfa 275] Gerisine gelince, biri dierini izleyen, karlkl olarak birbirini telafi eden, daha hzl ve daha yava devirler bir yana, tccar sermayesinin devri konusundaki bu yasann, her ticaret alannda, ancak belirli bir alana yatrlan tccar sermayesinin tamamnn yapt devirlerin ortalamas iin geerli olduu aktr. B ile ayn alanda i yapan Aya ait sermaye, ortalama devir saysndan daha fazla ya da daha az devir yapabilir. Bu durumda dierleri, daha az ya da daha ok devir yaparlar. Bu, bu alana yatrlm bulunan toplam tccar sermayesi kitlesinin devrini deitirmez. Oysa bunun, bireysel tccar ya da dkkanc iin byk bir nemi vardr. Tpk, sanayi kapitalistlerinin daha iyi ortalama koullar altnda retim yaptklarnda fazladan kr salamalar gibi, o da bu durumda fazladan bir kr elde eder. Rekabet onu zorlarsa, krn ortalamann altna drmeksizin, mallarn rakiplerinden daha ucuza satabilir. Sermayesini daha hzl devrettirmesini salayan koullarn kendileri, eer elverili bir dkkan yeri gibi satlk eyler ise, bunun iin fazladan bir rant deyebilir, yani artkrnn bir ksmn toprak rantna evirebilir. [sayfa 276]
277
ONDOKUZUNCU BLM
PARA TCARETYLE URAAN SERMAYE
SANAY sermayesinin ve (sanayi sermayesinin dolam hareketinin bir ksmn kendi zel hareketi gibi zerine ald iin) imdi ona ilave edebileceimiz ticaret sermayesinin dolam srecinde parann yapt srf teknik hareketler, tam bu hareketleri ve yalnz bu hareketleri, kendisine zg ilemler olarak yerine getiren zel bir sermayenin ilevi halinde bamszlarlarsa, bu sermaye, para ticaretiyle uraan sermaye eklini alm olur. Sanayi sermayesinin, ve daha dorusu ticaret sermayesinin bir ksm, her zaman yalnz genellikle para-sermaye olarak parabiiminde bulunmaz, ama srf bu teknik ilevleri yerine getiren parasermaye olarak da para-biiminde bulunur: Toplam sermayenin belirli bir ksm, kendisini geri kalan ksmdan bamszlatrr ve kapitalist ilevi, yalnzca, tm sanayici ve tccar kapitalistler snf iin bu ilemleri yerine getirmekten ibaret bulunan, para-sermaye biiminde onlardan ayrlr. Ticaret sermayesinde olduu gibi, sanayi sermayesinin dolam srecinde para-sermaye biiminde i gren bir ksm, geri kalan ksmdan ayrlr, ve yeniden-retim srecindeki bu ilemleri, dier btn sermayeler iin yerine getirir. Bu para-sermayenin hareketleri bu nedenle, gene, yeniden-retim srecine katlan sanayi sermayesinin bamszlam bir ksmnn hareketlerinden baka bir ey deildir. [sayfa 277]
278
Sermaye ancak yeni yatrld zaman ve srece bu, birikim iin de geerlidir para biiminde sermaye, hareketin balang noktas ve biti noktas olarak grnr. Ama dolam srecinde i grmekte bulunan btn sermayeler iin, bu birinci ve sonuncu noktalar, yalnzca gei noktalar olarak grnr. Basit meta dolamnda grlm olduu gibi, sanayi sermayesi, retim alanndan kt andan bu alana tekrar girdii ana kadar, M-P-M bakalamndan getii iin, P, aslnda, bakalamn bir evresinin, bu evreyi tamamlayacak kart evrenin balang noktasn tekil etmek zere olan biti noktasn temsil eder. Ve, sanayi sermayesinin M-P hareketi, daima, tccar sermayesi iin P-M-P olduu halde, tccar sermayesi iin de fiili sre, bu kez ilev yapmaya balaynca srekli M-P-M olur. Ama o, M-P ve P-M hareketlerini ayn zamanda yapar. Bunun anlam, bir baka sermaye P-M evresinde iken, bir sermaye M-P evresinde bulunuyor ve ama, ayn sermaye, retim srecinin sreklilii nedeniyle, bir ve ayn zamanda srekli satn alyor ve srekli satyor. Bir ve ayn zamanda daima her iki aamada bulunuyor demektir. Bir ksm, daha sonra tekrar metalara evrilmek zere paraya evrilirken, bir dieri tekrar paraya evrilmek zere ayn anda metalara evrilmektedir. Parann burada, dolam arac olarak m yoksa deme arac olarak m i grd, tamamen meta deiiminin biimine baldr. Her iki halde de kapitalist, srekli olarak birok insana para demek ve srekli olarak birok kimseden para almak durumundadr. Para deme ve para alma eklindeki bu tamamen teknik ilem, para deme arac olarak i grd srece, deme bilanolar yapmay ve bilano hesaplar tutmay gerekli klan balbana bir emektir. Bu emek, bir dolam gideridir, yani deer yaratan bir emek deildir. Bu i, zel bir aralar ya da kapitalistler topluluu tarafndan, geriye kalan kapitalist snf adna yrtlmek suretiyle ksaltlr. Sermayenin belirli bir ksmnn, bir yma olarak, potansiyel parasermaye olarak yedek bir deme arac, yedek bir satnalma arac, altrmay bekleyen para eklinde bo duran bir sermaye gibi, her an elde bulunmas gerekir. Dier bir ksm, srekli olarak bu biimde geriye akar. Para toplama, deme, defter tutma dnda, bu, yma halindeki parann korunmasn da gerektirir ki, bu da balbana bir ilemdir. Gerekten de, bu, srekli olarak yma parann, dolam ve deme aralarna evrilmesi, ve satlar ile sresi dolan alacak demelerinden salanan para aracl ile tekrar ylmas demektir. Sermayenin, kendi ilevleriyle iliiini kesen ve para olarak bulunan sermayenin bu ksmnn ite bu devaml hareketi, bu tamamen teknik ilev, dolam maliyetleri olarak snflandrlan, kendi bana bir emee ve harcamaya yolaar. blm, sermayenin ilevlerine bal bulunan bu teknik ilemlerin, tm kapitalist snf iin, elden geldiince kendi zel ilevleri olarak, zel [sayfa 278] bir araclar ya da kapitalistler topluluu tarafndan yapl-
279
masn ya da bu ilerin bunlarn ellerinde toplanmasn gerektirir. Tccar sermayesinde olduu gibi burada da iblm iki anlamda szkonusudur. Uzmanlk isteyen bir i haline gelir ve tm snfn para mekanizmas iin, zel bir i olarak yapldndan, belirli ellerde toplanr ve byk lekte yrtlr. Hem eitli bamsz kollara ayrlma ve hem de iin bu kollar arasnda (byk brolar, saysz sayman ve veznedarlar, alabildiine geni bir iblm) paralanmas yoluyla daha da ileri bir iblm yer alr, Para deme ve tahsil etme, hesaplarn kapatlmas, cari hesaplarn tutulmas, parann korunmas, vb. gibi btn bu iler, bu teknik ilemleri zorunlu klan faaliyetlerden ayrlarak, bu ilevler iin yatrlm sermayeyi, para ticaretiyle uraan sermaye haline getirir. zgl iler halinde bamszlamalarnn, para ticaretine yolat eitli ilemler, parann kendisinin eitli amalarndan, ve sermayesinin para-biiminde yrtmek zorunda bulunduu ilevlerinden doarlar. Parann, balangta, farkl topluluklar arasndaki rn deiiminden doup gelitiine daha nce deinmitim.42 Para ticareti, para-meta ticareti, bu nedenle, nce uluslararas ticaretten gelimitir. .arkl ulusal sikkelerin varolmalarndan beri, yabanc lkelerden satn almada bulunan tccarlar, kendi ulusal sikkelerini yerel sikkeler ile deitirmek ve bunun tersini yapmak ya da farkl sikkeleri, henz sikke haline getirilmemi saf gm ya da altnla dnya paras ile deitirmek zorundaydlar. Modern para ticaretinin doal temellerinden birisi olarak grlebilecek kambiyo ii bylece domutur.43 Bundan, gmn (ya da altnn), ulusal paradan farkl olan dnya pa42 Zur Kritik der politischen Ekonomie, s. 27 (Ekonomi Politiin Eletirisine Katk, Sol Yaynlar, Ankara 1974, s. 76). Ayrca bkz. Kapital, 1. C. 2. Blm. -Ed. 43 Sikke basma ayrcalna sahip bulunan birok prensler ile kentlerin bastklar sikkelerin, ayar ve basklaryla ilgili olarak sikkeler arasndaki byk farkllklar, tccarlarn, farkl sikkelerin tasfiyesi iin, gerektiinde yerel paray kullanabilmelerini salamak iin bu ile ilgili kurumlarn yaratlmasn zorunlu klmt. Yabanc piyasalara giden tccarlar, nakit demelerde bulunabilmek iin yanlarnda sikke haline getirilmemi saf gm ya da altn bulunduruyorlard. Ayn ekilde, yerel piyasalardan aldklar paray da, yurtlarna dnerken sikke haline getirilmemi gm ya da altnla deitiriyorlard. Para deitirme ii, sikke haline getirilmemi deerli madenlerin yerel sikkeler ile deitirilmesi ii ya da bunun tersi, bylece yaygn ve krl bir i haline geldi. (Hllmann, Stdtwesen des Mittelalters, Bonn 1826-29, 1, s. 437-38.) Kambiyo basklar, bu adlarn, polie kartmalar olgusundan deil ... sikkeleri deitirmeleri olgusundan alrlar. Amsterdam Kambiyo Bankasnn 1609da kurulmasndan ok nce, Hollandann ticaret kentlerinde, sarraflar, kambiyo yerleri ve hatta kambiyo bankalar vard. ... Bu sarraflarn ileri, lkeye yabanc tccarlar tarafndan getirilen saysz trdeki sikkeleri, resmi sikkelerle deitirmekti. Yava yava bunlarn faaliyet evreleri geniledi. ... Bunlar zamann bankerleri ve kasadarlar haline geldiler. Ama, Amsterdam hkmeti, kasadarlk ve kambiyo ilerinin birletirilmesini tehlikeli grd ve bu tehlikeyi nlemek iin, hem kasadarlk ve hem de kambiyo ilemlerini yerine getirebilecek, yetkili ve byk bir kurum kurmaya karar verdi. Bu kurum 1609da kurulan nl Amsterdam Kambiyo Bankas idi. Ayn ekilde, Venedik, Cenova, Stockholn, Hamburg kambiyo bankalar kkenlerini, srekli para deitirme zorunluluuna borludurlar. Bunlar arasnda Hamburg Kambiyosu bugn hl i yapan tek kurumdur, nk, kendisine ait darphanesi olmayan bu ticaret kentinde byle bir kuruma hl gereksinme duyulmaktadr, vb. (S. Vissering, Handboek van Praktische Staathuishoudkunde, Amsterdam 1860-61, 1, s. 247-48.)
280
ras imdi banka paras ya da ticaret paras denilmektedir olarak i grd kambiyo bankalar domutur. Bir lkedeki bir sarraf, [sayfa 279] seyyahlara, bir baka lkedeki sarraf iin denmek zere verdii polie anlamnda olmak zere, kambiyo ilemi, eski Roma ve Yunanda, gerek para deiiminden doup gelimiti. Metalar olarak (lks eyalar yapm iin hammadde olarak) altn ve gm ticareti, kle ticaretinin ya da evrensel para olarak parann ilevleri iin bir ara devini yerine getiren ticaretin doal temelidir. Bu ilevler, daha nce de akland gibi (Buch I, Kap. III, 3, c) iki ynldr: uluslararas demelerde denge salamak iin, ve faiz peindeki sermaye gleriyle ilgili olarak, eitli ulusal dolam alanlar arasndaki ileri-geri para hareketi; bununla ezamanl olarak, deerli madenlerin, retim kaynaklarndan dnya piyasas yoluyla ak ve bunlarn eitli ulusal dolam alanlar arasnda dalm. ngilterede, 17. yzyln byk bir ksmnda kuyumcular hl bankerlik yapyorlard. Uluslararas demelerin dengelenme ilerinin daha sonralar kambiyo ticaretinde nasl gelitiini, vb. ve deerli senetler ile ilgili ilemler konusundaki her eyi tamamen bir yana brakacaz; ksacas, kredi sisteminin bizi burada henz ilgilendirmeyen btn zel ekillerini dikkate almayacaz. Ulusal para, evrensel para olarak i grrken yerel niteliinden syrlr, bir ulusal para bir bakas ile ifade edilir ve bylece bunlarn hepsi de nihayet ierdikleri altn ya da gme indirgenir ve bunlar da, dnya paras olarak dolamda bulunan iki meta olduklar iin, ayn anda, srekli deiiklik gsteren kendi karlkl deer oranlarna indirgenirler. Para ticareti yapan adamn kendi zel ura haline getirdii ey ite bu ara ilemlerdir. Sarraflk ile kle ticareti, demek ki para ticaretinin balangtaki biimleri olup, parann, ulusal para ve dnya paras olarak iki yanl ilevinden doarlar. Kapitalist retim sreci, ve genellikle ticaret, kapitalizm ncesi retim biimlerine dayand zaman bile u sonulara ular: Birincisi, parann yma olarak biriktirilmesi, yani burada, sermayenin yedek bir deme ve satnalma fonu olarak para-biiminde daima elde bulundurulmas gereken ksm. Bu, para ymann, kapitalist retim tarz altnda tekrar grnen ve genellikle tccar sermayesinin gelimesiyle, en azndan bu sermayenin amalar iin ortaya kan ilk biimidir. Her iki nokta da, ulusal olduu kadar uluslararas dolam iin de geerlidir. Para yma, srekli bir ak iersindedir, durmadan dolama akar ve durmadan ordan geri dner. Bu para ymann ikinci biimi, atl halde duran ve, yeni biriken ve henz yatrlmam bulunan para-sermaye de dahil, geici olarak kullanlmayan para eklindeki sermayedir. Bu para ymann olumasyla ortaya kan ilevler, her eyden nce, parann saklanmasdr, defter tutulmasdr, vb.. kincisi, ne var ki btn bunlar, satn almalar iin para harcanmasn, satlardan para toplanmasn, demeler yaplmasn ve yaplacak
281
demelerin kabuln, bilanolar, vb. gerektirir. Para ticaretiyle uraan kimseler btn bu hizmetleri, balangta, tccarlar ile sanayici kapitalistlerin basit kasadarlar olarak yerine getirirler.44 Para ticareti, ilk evrelerinde bile, bu normal ilevlerine bir de bor verme, bor alma, kredi katlr katlmaz, iyice geliir. .aiz getiren sermayenin ele alnd bundan sonraki ksmda, bu konuda daha fazla durulacaktr. Kle ticaretinin kendisi de, altn ya da gmn bir lkeden dierine aktarlmas, srf meta ticaretinin bir sonucudur. Uluslararas demelerin durumunu ve eitli piyasalardaki faiz oranlarn ifade eden kambiyo kurlar ile belirlenir. Kle ticaretiyle uraan kii, bu haliyle, bu sonularn salt bir aracs olarak igrr. Para ile para hareketlerinin ve biimlerinin, basit meta dolamndan nasl gelitiini tartrken (Buch I, Kap. III), satnalma ve deme arac olarak dolamda bulunan para kitlesinin hareketlerinin, metalarn bakalamna, ve imdi tm yeniden-retim srecinde bir evreden baka bir ey olmadn bildiimiz bu bakalamn hacmi ile hzna bal bulunduunu grmtk. Para malzemesinin altn ile gmn bunlarn retim kaynaklarndan salanmasna gelince, bu dorudan doruya meta deiimi, meta olarak altn ile gmn dier metalar ile deiimi yoluyla olur. u halde bunun kendisi de, demir ya da teki madenlerin salanmas gibi, meta deiiminde ancak bir evredir. Ne var ki, deerli madenlerin dnya piyasasndaki hareketlerini ilgilendirdii kadaryla (biz burada, bor yoluyla sermaye aktarlmasn ifade eden bu, meta-sermaye eklini de alabilen bir tr aktarmadr hareketleri bir yana brak[sayfa 280]
44 Kasiyerlik kurumu belki de, Hollanda ticaret gelirlerinde olduu kadar hi bir yerde balangtaki bamsz niteliini korumamtr (Amsterdamda kasadarlk iinin kkeni konusunda bkz: E. Lusac; Hollands Rykdom, Part III). Onun ilevleri ksmen, eski Amsterdam Kambiyo Bankasnn ilevleriyle akmaktadr. Kasiyer, hizmetlerinden yararlanan tccarlardan belli bir miktar para alr ve bunun karlnda onlar iin defterinde bir kredi aar. Tccarlar daha sonra ona bor senetlerini gnderirler, kasiyer onlar adna bunlar tahsil ederek hesaplarna alacak olarak geirir. Ayn zamanda, bunlarn ektikleri senetler (kassiers briefes) iin demelerde bulunur ve bu miktarlar hesaplarnda borlandrr. Bu tahsilat ve demeler iin kk bir cret alr ve bu, ona yapt i karlnda ancak, taraflar arasndaki devir ilemlerinin hacmiyle orantl bir gelir salar. Eer demeler, ayn kasiyer ile i yapan iki tccar arasnda yaplyorsa, bu gibi demeler, kendi defterlerine yaplan karlkl kaytlar ile ok basit ekilde tasfiye edilir. nk, kasiyerler bunlarn karlkl alacaklarn gn gnne tasfiye eder. Kasiyerlerin asl ii bylece, demelerdeki bu araclk ii oluyor. Bu nedenle, kasiyerlik, sanayi giriimlerini, speklasyonu, snrsz krediler amay, konusu dnda brakyor; nk, kasiyerin, kendisinde hesab bulunan bir kimseye alacann zerinde demede bulunmamas, bu ite bir kural olmas gerektir. (Vissering, loc. cit., s. 134) Venedikteki banka birlikleri zerine: Kle tanmasnn, baka yerlerden daha az uygun olduu Venedikte gereksinmeler ile yerel durum, bu kentin byk tccarlarn, gerekli gven, denetim ve ynetim altnda banka birlikleri kurmaya yneltti. Bu gibi birliklerin yeleri, belli bir miktar para yatryorlar, alacakllarna bu hesap zerinde deme senetleri dzenliyorlar ve bu denen miktar, bu ama iin tutulan defterde borlunun hesabndan dlerek, ayn defterde alacaklnn hesabna kaydediliyordu. Bu, ciro bankalar denilen kurumlarn en eski ncleridir. Bu birlikler gerekten eskidirler. Ama. 12. yzyla balanacak olurlarsa, 1171de kurulan Devlet stikraz Kurumu ile kartrlrlar. (Hllmann, loc. cit., s. 453-54.)
282
yoruz) bu da tpk parann, ulusal satnalma ve deme arac olarak hareketinin, i piyasadaki meta deiimi ile belirlenmesi gibi, uluslararas [sayfa 281] meta deiimi ile belirlenir. Deerli madenlerin, bir ulusal dolam alanndan dierine giri-klar, srf ulusal paradaki deer kayb ya da ifte standart uygulanmas ile meydana geldii srece, para dolamna yabanc eylerdir ve sadece devlet kararnameleri ile keyfi yaratlan sapmalarn dzeltilmesini temsil ederler. Son olarak, ister i ister d ticarette satnalma ve deme arac iin yedek fon tekil eden, ve gene srf geici olarak bo kalan bir sermaye biimini temsil eden para ymaya gelince, bunlar her iki halde de, dolam srecinin zorunlu tortulardr. Tm para dolam, eer hacim, biim ve hareket olarak, meta dolamnn srf bir sonucu ise, ve bu da kapitalist adan yalnzca sermayenin dolam sreci ise (gelirin harcanmas perakende ticaret yoluyla yapld srece, sermayenin gelir ile, ve gelirin gelir ile deimesini de kapsamak zere), para ticaretinin, yalnzca meta dolamnn srf bir sonucu ve grngs olan para dolamn salamad apaktr. Bu para dolamnn kendisi, meta dolamndaki bu evre, para ticaretinde zaten kendiliinden varsaylr. Para ticaretinin salad ey, yalnzca para dolamnn teknik ilemlerini toplu, ksa ve basit hale getirmektir. Para ticareti, para ymay oluturmaz. Bu yma, isteyerek yapld srece (yani, kullanlmayan sermayenin ya da yeniden-retim srecindeki bir bozukluun ifadesi olmad srece) onun oluumunun ekonomik asgariye indirgenebilecei teknik olanaklar salar, nk, btnyle kapitalist snf iin kullanldnda, yedek satnalma ve deme arac fonlar, her kapitalistin bu ii kendisi yapmas halinde olmas gerekenden daha fazla olmak zorunda deildir. Para ticaretiyle uraanlar, deerli madenler satn almazlar. Onlar, yalnzca, meta ticareti bunlar satn alr almaz, dalmlarn salarlar. Para, deme arac olarak i grd srece, para ticareti yapanlar, demeler dengesinin salamlatrlmasn kolaylatrrlar ve bu yapay dengeleme mekanizmas yoluyla, bu ama iin gerekli para miktarn azaltm olurlar. Ama bunlar ne karlkl demeler arasndaki ilikileri ve de bu demelerin hacmini belirlerler. rnein, bankalar ile kliring brolarnda birbirleriyle karlkl olarak deitirilen polieler ile ekler, tamamen bamsz ticari ilemleri temsil ederler ve belirli ilemlerin sonucudurlar; szkonusu olan, bu sonularn teknik bakmdan daha iyi bir biimde dengelenmesidir. Para, satnalma arac olarak dolamda bulunduu srece, satnalma ile satlarn hacim ve saysnn, para ticareti ile herhangi bir ilikisi yoktur. Para ticareti ancak, satnalma ve satla ilgili teknik ilemleri ksaltabilir ve bylece, metalarn devri iin gerekli nakit para miktarn azaltr. Para ticareti, burada incelediimiz yaln biimiyle, yani kredi sisteminden ayr olarak, yleyse, meta dolamnn belli bir evresinin, yani para dolamnn teknii ile, ve parann kendi dolamndan ileri gelen farkl ilevlerle ilgilidir.
283
Bu, para ticaretini, metalarn bakalamn ve deiimini salayan ya da hatta meta-sermayenin bu srecine sanayi sermayesinden ayr bir [sayfa 282] sermayenin sreci grnn veren, meta ticaretinden esasl ekilde aylr. Bu nedenle, tccar sermayesinin kendi dolam biimi, PM-P olduu, burada metan iki kez yer deitirdii ve bylece parann geriye akn salad, oysa bundan farkl olan M-P-M biiminde parann iki kez el deitirerek meta deiimini salad halde, para ticareti yapan sermaye iin byle zel biim yoktur. Para-sermaye, ayr bir kapitalistler snf tarafndan para dolamnn bu teknik yann salamak iin yatrld srece bu, dier bir durumda, bu amalar iin tccarlar ile kapitalistlerin bizzat yatrmak zorunda kalacaklar ek sermayeyi daha kk lekte temsil eden bir sermayedir sermayenin genel biimi, P-P burada da grlr. P yatrmak suretiyle bu kapitalist P + P salar. Ama, P-P salamas, burada, bakalamn maddi deil teknik srecini ilgilendirir. Para ticaretiyle uraan kimselerin kullandklar para-sermaye kitlesinin, tccarlar ile sanayi kapitalistlerinin, dolam srecindeki parasermayeleri olduu, bu kimsenin yapt ilemlerin aslnda tccarlar ile sanayi kapitalistlerinin ilevi olduu, onun yalnzca araclk ettii aktr. Para ticaretiyle uraanlarn krlarnn, bunlar zaten gereklemi olan deerlerle (bunlar, alacakl haklar biiminde gerekletii zaman bile) igrdkleri iin, art-deerden bir indirimden baka bir ey olmad ayn derecede aktr. Tpk meta ticaretinde olduu gibi burada da ikili bir ilev vardr. nk, para dolam ile ilikili teknik ilemlerin bir ksmn meta tacirleri ile meta reticilerinin kendilerinin yapmas zorunluluu vardr. [sayfa 283]
284
YRMNC BLM TCCAR SERMAYES KONUSUNDA TARHSEL MALZEME
TCCAR sermayesi ile para ticareti yapan sermayelerin, para olarak zel birikim biimi bundan sonraki blmde incelenecektir. Buraya kadar sylenenlerden, tccar sermayesine, ister meta ister para ticareti yapan sermaye eklinde olsun, sanayi sermayesinin, diyelim, madencilik, tarm, hayvanclk, imalat, ulatrma, vb. gibi, toplumsal iblm ile ortaya kan ve bu nedenle farkl yatrm alanlar tekil eden yan kollar gibi zel bir tr gzyle bakmaktan daha sama bir ey olamayaca apaktr. Her sanayi sermayesinin, kendi yenidenretim srecinin dolam evresinde, meta-sermaye ve para-sermaye ilevlerini, yani tccar sermayesinin iki biiminin srf kendilerine zg ilevleri gibi grnen ayn ilevleri yerine getirdiinin gzlenmesi bile, bylesine kaba bir dncenin yanlln ortaya koymaya yeter. te yandan retken sermaye olarak sanayi sermayesi ile, dolam alanndaki ayn sermaye arasndaki farklar, ticari ve para ticaretiyle uraan sermayelerde, sermayenin bir sre iin brnd belirli biimlerin ve ilevlerin, sermayenin ayr bir ksmnn, bamsz biimleri ve ilevleri olarak grnmesi ve zellikle bu sermayeye balanmas olgusuyla, bamsz bir nitelik kazanrlar. Sanayi sermayesinin deimi biimi ile, farkl sanayi kollarna yatrlan retken [sayfa 284] sermayeler arasndaki bu eitli retim kol-
285
larnn niteliinden ileri gelen maddi farklar, birbirlerinden ok farkl eylerdir. ktisatlarn, gerekte yalnzca konunun maddi yan ile ilgilendikleri iin, biim ayrlklarn incelerken daima gsterdikleri stnkr tutumlarnn yansra, vlger iktisatlarda bir de, bu karkln iki nedeni daha vardr. Birincisi, tccar krnn kendine zg niteliini aklamaktaki yetersizlii, ve ikincisi, meta-sermaye ile para-sermaye ve daha sonra da ticaret sermayesi ile para ticaretiyle uraan sermaye biimlerini bu biimler her eyden nce temel olarak meta ve dolaysyla para dolamn ngren kapitalist retimin kendine zg biiminden ileri geldikleri halde, retim srecinin kendisinden zorunlu olarak doan ekiller gibi ortaya koymak yolundaki mazur gsterme abalardr. Tccar sermayesi ile para ticaretiyle uraan sermayenin tahl retiminden fark, tahl retimi ile hayvanclk ve imalat arasndaki farktan daha fazla deilse, retimle kapitalist retimin tamamen zde eyler olduu ve dier eyler arasnda, toplumsal rnlerin toplumun yeleri arasndaki dalmnn ister retken ister bireysel tketim iin olsun, tpk et tketiminin hayvanclk, elbise tketiminin elbise sanayii tarafndan salanmas gibi devaml olarak tccarlar ve bankerler tarafndan ynetilmesi gerekecei gn gibi ortadadr.45 Smith, Ricardo, vb. gibi byk iktisatlar, sermayenin temel eklini, sanayi sermayesi olarak sermayeyi inceledikleri ve srf her sermayenin yeniden-retim srecinde bir evre olmas nedeniyle dolam sermayesini (meta-sermaye ile para-sermaye) gznnde bulundurduklar iin, zel bir tr olarak ticaret sermayesi karsnda aknla dmlerdir. Deer, kr, vb. oluumuyla ilgili olup, dorudan doruya sanayi sermayesi konusundaki, incelemelerinden kardklar kurallar, tccar sermayesini dorudan kapsamna almamaktadr. Bu yzden, tccar sermayesini btnyle bir yana brakmakta ve yalnz sanayi sermayesinin bir tr olarak szn etmektedirler. Bunu zel olarak inceledikleri zaman da, Ricardonun d ticareti ele alrken yapt gibi; bu sermayenin deer (ve dolaysyla art-deer) yaratmadn ortaya koy45 Bilge kii Bay Roscher [Die Grundlagen, der Nationalkonomie, 3. Auflage, 1858, 60, s. 103. -Ed.] o derin dncesiyle, baz kimseler ticareti, reticiler ile tketiciler arasnda araclk etmek diye nitelendirdiklerine gre,retimin kendisinin de pekala tketimin aracl olarak (kimler arasnda acaba?) nitelendirilebilecei sonucuna varmtr ki, bu da hi kukusuz, tccar sermayesinin de, tarm ve sanayi sermayesi kadar, retken sermayenin bir ksm olduu anlamna gelir. Baka bir deyile, ben, insann tketimine ancak retim aralar yoluyla araclk edebileceini (ve o bunu Leipzigde renim grmeden de yapmak zorundadr), ya da Doann rnlerini ele geirmek iin emein gerekli olduunu (buna araclk da denebilir) syleyebileceime gre, bundan haliyle u sonu kar ki, retimin zgl toplumsal biiminden doan toplumsal aracln -araclk olduu iin- ayn mutlak zorunlu nitelie ve neme sahip bulunduu sonucu kar. Araclk sz her eyi zmlemektedir. u da var ki, tccarlar, reticiler ile tketiciler (reticilerden farkl olarak tketiciler; yani kendileri retim yapmayan tketiciler imdilik bir yana braklmtr) arasnda araclk etmezler, bu reticilerin kendi aralarndaki deiime araclk ederler. Bunlar yalnzca, binlerce kez kendileri olmakszn da yaplagelen deiim ileminde araclk eden kimselerdir.
286
maya alrlar. Ne var ki, d ticaret iin doru olan ey i, ticaret iin de dorudur. [sayfa 285] Tccar sermayesini buraya kadar, srf kapitalist retim tarz asndan ve onun snrlar iersinde gzden geirmi bulunuyoruz. Ne var ki, yalnzca ticaret deil tccar sermayesi de kapitalist retim tarzndan daha eskidir ve gerekte tarih iersinde, sermayenin en eski serbest varlk biimidir. Para ticaretinin ve bunun iin yatrlan sermayenin gelimelerinin yalnzca toptan ticaretin ve daha sonra da ticari sermayenin varln gerektirdiini daha nce grdmz iin biz burada yalnzca ikincisi, ticaret sermayesi zerinde duracaz. Tccar sermayesi, dolam alan iersinde bal bulunduuna ve ilevi de srf metalarn deiimini salamak olduuna gre, varl dorudan doruya trampadan doan gelimemi ekiller dnda-, metalarn ve parann basit dolam iin gerekli olan koullardan baka bir koulun bulunmasn gerektirmez. Ya da daha dorusu para dolam onun varlk kouludur. Meta olarak dolama girmi bulunan rnler hangi retim esasna gre retilmi olurlarsa olsunlar, ister ilkel topluluk, ister kleci retim, kk kyl ve kk-burjuva ya da kapitalist retim temeline dayansnlar, bu rnlerin meta olma niteliklerini deitirmezler ve bu rnler meta olarak deiim srecinden ve bu srece bal biim deiikliklerinden gemek zorundadrlar. Aralarnda tccar sermayesinin arac olarak hareket ettii ular, tpk para iin ve parann hareketleri iin olduu gibi onun iin de veridir. Gerekli olan tek ey bu ularn meta olarak elde bulunmasdr; retimin btnyle bir meta retimi olmasnn ya da srf kendi tketimleri iin retimde bulunan bamsz reticilerin kendi gereksinmelerini karladktan sonra rn fazlasn piyasaya srmelerinin burada bir nemi yoktur. Tccar sermayesi, yalnzca kendi varlnn nkoulu olan bu ularn, bu metalarn hareketlerini salamaktadr. rnlerin ne lde ticaret alanna girerek tccar elinden geecei, retim tarzna bal olup, rnlerin dorudan doruya geim aralar olarak deil de srf bir meta olarak retildikleri, kapitalist retimin tam gelimesi halinde en st dzeye eriir. te yandan, her trl retim tarznda ticaret, reticilerin (burada, rnlerin sahipleri demektir), yararlanacaklar olanaklar ya da servetlerini artrmak zere deiim alanna girecek art-rnlerin retimini kolaylatrr. Demek oluyor ki, ticaret, retime, gitgide daha fazla deiim-deeri retmeye ynelten bir nitelik kazandrr. Metalarn bakalam, bunlarn hareketleri, 1) maddi bakmdan, farkl metalarn birbirleriyle deiimlerinden, ve 2) biimsel bakmdan,
287
metalarn sat yoluyla paraya ve parann satnalma yoluyla metalara evrilmesinden ibarettir. Ve tccar sermayesinin ilevi, ite bu meta satn alnmas ve satndan oluur. u halde, o, yalnzca metalarn [sayfa 286] deiimini salamaktadr; gene de bu deiimin daha balangta, srf dorudan reticiler arasnda bir meta deiimi olarak anlalmamas gerekir. Klelik, feodalizm ve vasallk altnda (ilkel topluluklar ilgilendirdii kadaryla), rnlerin sahibi ve dolaysyla satcs olan, kle sahibi, feodal toprakbeyi ve hara alan devlettir. Tccar birok insan iin satn alr ve satar. Satn almalar ve satlar onun elinde toplanr ve dolaysyla artk, alcnn (tccar olarak) dorudan doruya gereksinmeleri ile snrl deildir. Ne var ki, tccarn meta deiimini salad retim alanlarnn toplumsal rgtlenme biimi ne olursa olsun, tccarn serveti daima para-biiminde bulunur ve paras da daima sermaye olarak i grr. Bunun hareketi daima P-M-P biimindedir. Para, deiim-deerinin bamsz biimi, k noktasdr ve deiim-deerinin artmas kendi bana amatr. Meta deiiminin kendisi ve bunu salayan ilemler retimden ayrlan ve retici olmayanlar tarafndan yrtlen bu ilemler, srf, serveti servet olarak artrmann deil, serveti en evrensel toplumsal biimde, deiim-deeri olarak artrmann bir aracdrlar. Burada, itici g ve belirleyici ama, Pnin P +P haline evrilmesidir. P-P hareketini salayan P-M ve M-P ilemleri, yalnzca, Pyi P +P haline getirmede, geici evreler olarak grnrler. Bu P-M-P tccar sermayesinin bu kendine zg hareketi, onu, M-P-M hareketinden, son amac kullanm-deerlerinin deiimi olan, reticiler aras dolaysz meta ticaretinden ayrr. retim ne kadar az gelimise, para olarak o kadar fazla servet tccarlarn elinde toplanr, ya da tccar servetinin zgl biimi iersinde grnr. Kapitalist retim tarznda yani sermaye, retim zerinde egemenliini kurarak ona tamamen deimi, zgl bir biim verir vermez tccar sermayesi, srf, zgl ilevi olan bir sermaye olarak gzkr. Daha nceki btn retim, tarzlarnda ve hele retimin reticilerin en yakn gereksinmelerinin karlanmas iin yapld durumlarda, tccar sermayesi, sermayenin ilevini mkemmelen yerine getirir grnr. te bu yzden, tccar sermayesinin, sermaye daha retim zerindeki egemenliini kurmadan ok nce, sermayenin tarihsel biimi olarak grnmesinin nedenini anlamak hi de zor bir ey deildir. Bu sermayenin varl ve belli bir dzeye kadar gelimesi, 1) para-servetin younlamasnn nkoulu olarak ve 2) kapitalist retim tarz, ticaret iin retimi, tek tek mterilere deil geni lekte sat ve dolaysyla da, kendi kiisel gereksinmelerini karlamak iin deil birok alcnn satn almalarn kendi tek bir almnda toplayan bir tccarn varln ngrd iin, kapitalist retimin gelimesinin bizzat tarihsel nkouludur. te yandan, tccar sermayesindeki btn gelimeler, re-
288
time gitgide daha fazla deiim-deeri retimi niteliini verme ve rnleri gitgide daha fazla metalar haline getirme eilimindedir. Ne var ki, tccar sermayesinin gelimesi, [sayfa 287] biraz ileride greceimiz gibi tek bana, ne bir retim tarzndan dierine geii salayabilir ne de bunun aklanmas iin yeterlidir. Kapitalist retimde tccar sermayesi, eski bamsz durumundan, sermaye yatrmnda zel bir evreye indirgenmitir ve krlarn eitlenmesi de onun kr orann genel ortalamaya indirgemektedir. O, yalnz, retken sermayenin bir aracs olarak ilev yapmaktadr. Tccar sermayesinin gelimesiyle ekillenen zel toplumsal koullar artk burada egemenliini yitirmi durumdadr. Tersine, tccar sermayesinin hl egemen olduu yerlerde, geri koullarn bulunduunu gryoruz. Bu, hatta bir ve ayn lke iin bile geerlidir, rnein, zellikle tccar kenti niteliini tayan kentler, sanayi kentlerine gre, gemi dnemin koullar ile daha arpc bir benzeme gsterirler.46 Sermayenin, tccar sermayesi olarak bamsz ve egemen bir biimde gelimesi, retimin sermayeye tabi olmamas, ve dolaysyla sermayenin kendisinden de bamsz, yabanc bir toplumsal retim tarz temeli zerinde gelimesi demektir. Tccar sermayesinin gelimesi, demek ki, toplumun genel ekonomik gelimesiyle ters orantldr. Sermayenin egemen biimi olarak bamsz ticari servet, dolam srecinin kendi ularndan ayrlmasn temsil eder ve bu ular, kendileri deiimde bulunan reticilerdir. Bu ular dolam srecinden bamsz kalrlar; tpk dolam srecinin onlardan bamsz kalmalar gibi. rn, ticaret yoluyla meta haline gelir. Burada rnleri meta haline getiren ticarettir, yoksa retilen metalar, hareketleriyle ticareti dourmazlar. u halde sermaye burada nce, dolam srecindeki sermaye olarak ortaya kyor. Para ite bu dolam srecinde sermaye halini alyor. rnler nce bu dolam srecinde, deiim-deerleri, metalar ve para olarak geliiyor. Sermaye, dolam srecinin ularn aralarnda dolamn araclk ettii eitli retim alanlarn denetimi altna almay renmeden nce, dolam srecinde oluabilir ve olumak zorundadr. Para ve meta dolam, i yaplar hl geni lde kullanm-deerleri retimine uyarlanm, ok farkl rgtlenmi retim alanlar arasnda araclk edebilir. ersinde retim alanlarnn bir nc ey aracl ile birbirlerine balandklar dolam srecinin bu bamszlamas iki anlam tar. Bir
46 Bay W. Kiesselbach (Der Gang des Welthandels im Mittelalter, 1860 adl yaptnda) hl, tccar sermayesinin, sermayenin genel biimi olduu bir dnya hayali iersindedir. Sermayenin modern anlam zerinde en ufak bir fikri olmad gibi, bu fikri de, Mommsenin Roma tarihinde, sermaye ve sermayenin egemenlii konusunda sylediklerinden daha teye gememekte. Modern ngiliz tarihinde, gerek anlamda ticaret evreleri ile tccar kentleri de gene, politik bakmdan gerici ve sanayi sermayesine kar, toprak sahipleri ve mali evreler ile birlik halindedir. rnein, Liverpoolun politik rol ile Manchester ve Birminghamn rollerini karlatrnz. Sanayi sermayesinin tam egemenlii, tahl yasasnn, vb. yrrlkten kaldrlmasndan sonradr ki, ancak ngiliz tccar sermayesi ve finans evrelerince kabul edildi.
289
yandan, bu dolam, retim zerinde henz bir egemenlik kurmamtr, ama onunla belli bir nkoul bants iersindedir. te yandan, retim sreci, henz dolam retimin srf bir evresi olarak iersine almamtr. Ne var ki, bunlarn her ikisi de kapitalist retimde gereklemitir. [sayfa 288] retim sreci btnyle dolama dayanr ve dolam, iersinde, meta olarak yaratlan rnn gerekletirildii ve gene metalar olarak yaratlan retim elerinin yerlerine yenilerinin konduu retimin srf bir gei evresidir. Dorudan doruya dolamdan doup gelien bu sermaye biimi tccar sermayesi burada yalnzca, sermayenin, kendi yeniden-retim srecinde ortaya kan biimlerinden biri olarak grnr. Tccar sermayesinin bamsz gelimesinin, kapitalist retimin gelime derecesiyle ters orantl olduu yasas, Venedikliler, Cenovallar, Hollandallar, vb.de olduu gibi komisyonculuk ticareti (carrying trade) tarihinde zellikle ak olarak grlr; buralarda balca kazan, bylece, yerli rnlerin ihrac ile deil, ticari ve dier ekonomik bakmlardan gelimemi toplumlarn rnlerinin deiimini salayarak ve her iki retici lkeyi smrerek elde edilir.47 Burada tccar sermayesi, ulardan aralarnda araclk ettii retim alanlarndan ayrlm, kendi saf biimindedir. Bu, onun gelimesini salayan balca kaynaktr. Ne var ki, komisyonculua dayanan bu ticaret tekeli ve onunla birlikte bu ticaretin kendisi, iki ynl olarak smrd ve gelimemi durumlar kendi varlnn dayana olan halklarn ekonomik kalknmalaryla orantl olarak zlp dalr. Komisyonculuk ticaretinde, bu, yalnzca zel bir ticaret kolunun kmesi olarak grnmekle kalmaz, ayn zamanda, tamamen ticaretle uraan uluslarn egemenliklerinin ve genellikle bu komisyonculua dayanan ticari servetlerinin zayflamas eklinde de grnr. Ama bu, yalnzca, kapitalist retimin gelimesiyle, tccar sermayesinin sanayi sermayesinin egemenlii altna girdiini ifade eden zel bir biimdir. Tccar sermayesinin retime egemen olduu yerlerdeki tutumu, yalnz genellikle smrge ekonomisi (smrgecilik sistemi denilen ey) ile deil, Hollanda Dou Hint Kumpanyasnn uygulad yntemlerle tamamen zel bir biimde de arpc olarak ortaya konmutur. Tccar sermayesinin hareketi P-M-P olduuna gre, tccar kr nce, yalnzca dolam srecinde geen hareketlerde, yani satnalma ve sat eklindeki iki harekette salanr; ve sonra, son harekette, satta gerekletirilir. Demek ki bu, protif upon alienationdur.* Prima facie,**
[47] Ticaret kentlerinin yerleik halk, daha zengin lkelerin gelitirilmi mallarn ve pahal lks eyalarn ithal ederek, bu gibi eyleri, kendi lkelerinin ham rnlerinden byk miktarlar vererek satn almaya pek hevesli bulunan byk toprak sahiplerinin gsteri meraklarn beslemi oldular. O sralarda, Avrupa ticaretinin byk bir ksm bylece, kendi ham rnlerini, daha uygar uluslarn mamul rnleri karlnda deitirmekten oluuyordu. ... Bu zevk alkanl, olduka nemli bir talebe yolaacak biimde yaygnlatnda, tccarlar, tama giderlerinden tasarruf salamak iin, doal ki, ayn trden baz manfaktrleri kendi lkelerinde kurma abasna dtler. (Adam Smith [Wealth of Nations],Book III, Ch. III, London 1776, s. 489-490.) * Devir ve feraa dayanan kr. -. ** lk bakta. -.
290
saf ve bamsz bir ticari kr, rnler kendi deerleri zerinden satldklar srece olanaksz grnr. Pahal satmak iin ucuza satn almak, ticaretin kuraldr. u halde, edeerlerin deiilmesi deildir. Deer [sayfa 289] kavram, burada, eitli metalarn hepsi deerler ve dolaysyla para olduklar lde yer alr. Nitelik bakmndan hepsi de toplumsal emein ifadeleridir. Ama bunlar, eit byklkte deerler deildir. rnlerin nicel deiim oranlar nceleri tamamen geliigzeldir. Bunlar, deitirilebilir nesneler, yani bir ve ayn nc bir eyin ifadeleri olduklar lde meta biimine brnrler. Srekli deiim ve deiim iin daha dzenli yeniden-retim, gitgide bu geliigzel durumu azaltr. Ne var ki, bu, nce, retici ile tketici iin deil, bunlarn araclar para-fiyatlar karlatran ve aradaki fark cebe indiren tccarlar iin szkonusudur. Tccar kendi hareketleriyle, edeerleri saptar. Tccar sermayesi, balangta denetlemedii ular arasnda, ve yaratmad nkoullar arasndaki basit harekettir. Tpk, parann, srf meta-dolamnn yaln biiminden, M-P-M, yalnz bir deer ls ve dolam arac olarak deil, ayn zamanda metan ve dolaysyla servetin ya da para-ymann mutlak biimi olarak da kmas ve bylece para eklinde kalmas ve birikiminin kendi bana bir ama haline gelmesi gibi, para da, ylm para da, varln srf elden karma, devir ve fera yoluyla koruyan ve artran bir ey olarak, tccar sermayesinin yaln dolam biiminden, P-M-P hareketinden kar. Eskialarn tccar uluslar, Epikrn, evrenin ara alemlerinde yaayan tanrlar ya da daha dorusu, Polonya toplumunun gzeneklerine yerleen Yahudiler gibi varlklarn srdryorlard. lk bamsz, gelimi ticaret kentleri ile tccar uluslarn ticareti, aralarnda araclk ettikleri retici uluslarn barbarlna dayanan katksz bir komisyonculuk ticareti idi. Toplumun, kapitalist-ncesi aamalarnda, ticaret, sanayie egemendi. Modern toplum iin bunun tersi dorudur. Ticaret, aralarnda yrtld topluluklar zerinde hi kukusuz azok kart bir etki yapacaktr. Lks nesneler ile geim aralarn, rnlerin dorudan kullanmndan ok satna baml hale getirerek, retimi gitgide deiim-deerinin boyunduruu altna sokacaktr. Bylece o, eski ilikileri zp datr. Para dolamn artrr. Artk yalnzca retim fazlasn ele geirmekle kalmaz, retimi gitgide daha fazla penesine alr ve btn retim kollarn kendisine baml hale getirir. Ne var ki bu zc, datc etki, gene de byk lde retici topluluun niteliine baldr. Tccar sermayesi, gelimemi toplumlar arasnda rnlerin deiimini tevik ettii srece, ticari kr yalnz bir dolandrclk ve aldatma olarak grnmekle kalmaz, ayn zamanda byk lde bundan doar. Bu sermayenin, eitli lkelere ait rnlerin fiyatlar arasndaki fark smrmesi olgusu bir yana (ve bu bakmdan o, metalarn deerlerini eitleme ve saptama ynnde bir eilim tar), tccar sermayesinin,
291
ksmen esas olarak kullanm-deeri retmeye devam eden ve rnlerinin dolama giren ksmnn satyla ilgili ekonomik rgtlenmelerinin ve dolaysyla da rnlerin deerleri zerinden satnn ikincil derecede [sayfa 290] nem tad topluluklar arasnda bir arac olarak, ve ksmen de bu eski retim tarzlar iersinde tccarn iliki iine girdii, art-rnn bellibal sahiplerinin, yani kle sahiplerinin, feodal beylerin ve devletin (rnein Doulu despotun), Adam Smithin daha nce aktarlan feodal zamanlarla ilgili pasajlarnda doru olarak sezinledii gibi, tccarn tuzaa drmeye alt tketim zenginliini ve lks temsil etmeleri nedeniyle, o retim tarzlar, tccar sermayesinin art-rnn byk bir ksmna elkoymasna yolaar. Egemen bir duruma ulatnda tccar sermayesi her yerde bir yama dzeninden yanadr,48 ve bu nedenle, eski ve yeni zamanlarda tccar uluslar arasnda gsterdii gelime, daima, yamayla, korsanlkla, kle hrszl ile ve smrgelerin ele geirilmesi ile dorudan doruya elele gitmitir; Kartacada, Romada ve daha sonralar, Venedikliler, Portekizliler, Hollandallar, vb arasnda olduu gibi. Ticaretin ve tccar sermayesinin gelimesi, her yerde, deiimdeerleri retimine doru bir eilim yaratm, hacmini artrm, eitlendirmi, kozmopolitletirmi, ve paray, dnya-paras haline getirmitir. Ticaret, bu nedenle hazr bulduu ve farkl biimleri, geni lde, kullanm-deeri gznnde bulundurularak yrtlen retim rgtleri zerinde azok zc bir etkide bulunmutur. Bunun, eski retim tarznda meydana getirecei zlmenin genilii, kendi salamlna ve i yapsna baldr. Ve, bu zlme srecinin nereye varaca, baka bir deyile, eski retim tarznn yerini hangi yeni retim tarznn alaca ticarete bal olmayp, eski retim tarznn kendisinin niteliine baldr. Antik
48 imdi tccarlar arasnda, soylular ya da ekyalar konusunda ok yaknmalar var, nk bunlar, byk tehlikeler altnda ticaret yapmak zorundalar ve karlmak, dvlmek, antaj yaplmak ve soyulmak tehlikesi ile yzyzedirler. Eer bunlar, bu straplara adalet hatrna katlanm o!salard, tccarlar kutsal kiiler olurlard. ... Ne var ki, bylesine byk hakszlklar ve hristiyanla yakmayan hrszlklar ve soygunlar, btn dnyada ve hatta kendi aralarnda tccarlar tarafndan yapldna gre, Tanrnn haksz kazanlan byle byk bir serveti tekrar kaybettirmesi ya da aldrmas ve kendilerinin de kellelerinden olmalar ya da tutsak edilmelerinde alacak ne var? ... Ve prensler, bylesine haksz alverileri gereken iddetle cezalandrmal ve uyruklarnn tccarlar tarafndan bylesine feci bir biimde kandrlmamalar iin dikkatli olmaldrlar. Onlar bunu yapmadklar iin Tanr, valyeler ile ekyalar kullanyor ve tccarlar, yaptklar hakszlklar yznden bunlar aracl ile cezalandryor ve gene onlar kendi eytanlar gibi kullanyor; tpk Msr ile btn dnyann bana eytanlar bela etmesi ya da dmanlar aracl ile onlar yoketmesi gibi. Bylece o, tccarlar dnyay her gn soyarlarken, valyelerin ylda bir-iki kez soymalarna karn, valyelerin tccarlardan daha az ekya olduklarn kabul etmeyerek; bunlar birbirine krdryor. ayann dedii gibi hareket ediniz: Prensleriniz ekyalarn yoldalar oldular. nk onlar, bir ya da yarm gulden alan hrsz astrrlar ama btn dnyay soyan ve byk bir rahatlkla hrszlk yapanlar ile dost olular, bylece zdeyi doru kt: Byk hrszlar kk hrszlar asarlar; Romal senatr Catonun dedii gibi: Ufak hrszlar zindanda, posugalar iinde, ama resmi hrszlar, altn ve ipeklilere brnmler. Ama Tanrnn sonsz ne olacak? Ezekiele dedii gibi yapacak: Prenslerle tccarlar, bir hrszla bir dier hrsz, kurun ve demir gibi kaynatracak ve kent yanp kl olduunda ne prensler kalacak ne de tccarlar. (Martin Luther, Von Kauffshandlung und Wucher, 1524, s. 296-97.)
292
dnyada ticaretin etkisi ve tccar sermayesinin gelimesi, daima bir kle ekonomisi ile sonulanmtr; k noktasna bal olarak, ancak, dorudan geim aralarnn retimiyle uraan ataerkil bir kle sisteminin, art-deer retimiyle uraan bir kle sistemine dnmesiyle [sayfa 291] sonulanmtr. Ne varki, modern dnyada bu, kapitalist retim tarzyla sonulanr. Btn bunlardan u sonuca varlr ki, bu sonularn kendileri, tccar sermayesinin gelimesinden daha baka koullardan ileri gelirler. Kent sanayii, kent sanayii olarak, tarmsal sanayiden ayrlr ayrlmaz, rettii rnlerin de daha iin banda meta olmalar ve bu yzden de, satlar iin ticaretin aracln gerektirmeleri eyann doas gereidir. Ticaretin, kentlerin gelimesine dayanmas ve buna karlk da kentlerin ticarete baml bulunmas da doal bir eydir. Ne var ki, sanayideki gelimenin ne lde gelimeyle elele gidecei, bsbtn baka koullara bal bulunur. Eski Roma, daha sonraki cumhuriyeti gnlerinde, zanaat alannda herhangi bir gelime gstermeksizin, tccar sermayesini, eski dnyada hi grlmemi bir dzeye ykseltmiti, oysa Korent ile, Avrupa ve Kk Asyadaki teki Yunan kentlerinde ticaretteki gelime, yksek derecede gelimi bir zanaatla birlikte olmutur. Buna karlk, kentlerdeki byme ve bununla ilgili koullardaki gelimenin tam tersine, ticaret ruhu ve tccar sermayesindeki gelime, ou kez, yerleik olmayan gebe halklar arasnda da grlen bir eydir. Hi kukusuz ve, batan aa yanl sonulara yolaan da ite bu olgudur 16. ve 17. yzyllarda corafi bulular ile ticarette grlen ve tccar sermayesinin gelimesini hzlandran byk devrimler, feodal retim tarzndan kapitalist retim tarzna geii kolaylatran belli bal elerden birisini oluturur. Dnya pazarndaki ani genileme dolamdaki metalarn oalmas, Asyann rnleriyle Amerikann hazinelerine sahip kmak iin Avrupa uluslarnn gsterdikleri hrs ve rekabet, smrgecilik sistemi btn bunlar, retim zerindeki feodal zincirlerin paralanmasna maddi katkda bulunmulardr. Bununla birlikte, ilk dnemde manfaktr dneminde modern retim tarz, ancak, kendisi iin gerekli koullarn, ortaalarda olutuu yerlerde gelimiti. rnein, Hollanda ile Portekizi karlatrnz.49 Ve, eer 16. ve ksmen de 17. yzylda, ticaretteki ani genileme ve, yeni dnya pazarlarnn douu, eski retim tarznn yklmasna ve kapitalist retimin douuna byk bir katkda bulunmu ise, bu, tersine, zaten varolan kapitalist retim tarz temeli
49 Dier koullar bir yana, Hollandann gelimesinde balkln, manfaktrn ve tarmn nasl nde gelen bir temel olduu, Massie gibi 18. yzyl yazarlarnca zaten aklanm bulunuyor. Asyada, antikada ve ortaalarda, ticaretin hacmini ve nemini kmseyen eski grlere karlk imdi, bunun nemini abartmak adet halini ald. Bu anlaya kar en iyi are, ngilterenin 18. yzyln bandaki ithalat ve ihracatn incelemek ve bunu modern ithalat ve ihracat ile karlatrmaktr. Ve gene de bunlar, daha nceki herhangi bir tccar ulusunkinden, karlatrlamayacak derecede byk idiler. (Bkz: Anderson, An Historical and Chronological Deduction of the Origin of Commerce. [vol. II, London 1764, s. 261 vd., -Ed.])
293
zerinde olumutu. Bizzat dnya pazar, bu retim tarz iin temel tekil eder. te yandan, bu retim tarznn, gitgide byyen bir lekte retimde bulunma yolunda kendi znde bulunan zorunluluk, srekli olarak dnya pazarn geniletme eilimini yaratr ve bu durumda, sanayide devrimlere yolaan ey, ticaret olmaz, ticareti srekli [sayfa 292] biimde kknden deitiren sanayi olur. Ticari stnln kendisi, imdi byk sanayi iin koullarn u ya da bu derecede bir arlkta olmasyla bal durumdadr. rnein, ngiltere ile Hollanday karlatrnz. Hollandann egemen bir tccar ulus olarak gsterdii gerilemenin tarihi, tccar sermayesinin, sanayi sermayesinin boyunduruu altna girmesinin tarihidir. Kapitalist-ncesi ulusal retim tarzlarnn i salaml ile rgtlenmesinin ticaretin zc ve bozucu etkilerine kar koyduu engeller, ngilterenin Hindistan ve in ile ilikilerinde arpc bir biimde grlr. retim tarznn geni temeli, bu lkelerde kk lekli tarm ve ev sanayiinin birlii ile oluturulmutur ve Hindistanda, buna, ortak toprak mlkiyeti zerinde kurulan ky topluluk1arn eklemek gerekir ki, inde de bu, ilkel biimi ile vard. ngilizler, Hindistanda lkenin egemenleri ve sahipleri olarak bu kk ekonomik topluluklar bozup paralamak iin, dorudan doruya kendi politik ve ekonomik glerini kullanma konusunda hi zaman yitirmemilerdir.50 ngiliz ticareti, bu topluluklar zerinde devrimci bir etki yapm ve dk fiyatl mallaryla, bu snai ve tarmsal retim birliinin ok eski zamanlardan beri tamamlayc bir esi olan iplik ve dokuma sanayilerini ykmas lsnde, bu birlikleri paralayp datmtr. Ve byle bile olsa, bu zlme ok yava ilerler. Hele, dorudan politik gle desteklenmedii inde, bu zlme daha da ar gitmektedir. Tarm ile manfaktrn birliinin zamandan salad byk tasarruf ve ekonomi, onlara egemen olan dolam srecinin faux fraissini* de ieren fiyatlaryla, byk sanayiin rnlerine kar inat bir diren gstermektedir. te yandan, ngilizlerin tersine, Rus ticareti, Asya tipi retimin ekonomik temelini, dokunmadan olduu gibi brakmaktadr.51 .eodal retim tarzndan gei iki farkl biimde olur. retici, doal tarmsal ekonomi ve ortaalarn kent sanayilerinin loncaya bal elzanaatlarnn tersine, tccar ve kapitalist halini alr. Bu, gerekten devrim yapan bir yoldur. Ya da tccar, retim zerinde dorudan bir egemenlik kurar. Tarihsel ynden bir basamak ta olarak ne denli fazla hizmet
50 Herhangi bir ulusun tarihi eer, bir ekonomik deneyimler tarihi ise, ngilterenin Hindistandaki tarihi, ardarda diziler, yararsz ve gerekten sama (uygulamada rezilce) bir ekonomik deneyimler tarihidir. Bengalde, geni ngiliz malikanelerinin bir karikatrn yarattlar; gneydou Hindistanda, kk paralara blnm mlkiyetin bir karikatrn; kuzey-batda, ortak toprak mlkiyetine dayanan Hint ekonomik topluluunu, kendi karikatrne dntrmek iin ellerinden geleni geri koymadlar. 51 Rusya, tamamen kendi i ve komusu Asyatik pazara dayanan kendi kapitalist retimini gelitirmek iin, ateli bir aba iersine gireli beri, bu da deimeye balam bulunuyor. -.. E. * retken olmad halde zorunlu olan ikinci maliyetler. -.
294
ederse de dokumaclar, bamsz olduklar halde, kendilerinin ynlerini onlara satmak ve onlarn kumalarn satn almak suretiyle denetimi altna alan 17. yzyl ngiliz kumalarnda olduu gibi kendiliinden, eski retim tarznn alaa edilmesine yardmc olmaz, ancak kendi nkoulu olarak onu koruma ve srdrme eilimini tar. rnein, .ransz [sayfa 293] ipek sanayiinde ve ngiliz orap ve dantela sanayilerinde, yapmc, 19. yzyln ortasna kadar ou kez ancak ad bakmndan yapmcyd. Gerekte ise, dokumaclar eski rgtlenmemi dzende altran, ve ancak, bunlarn gerekten kendisi iin altklar bir tccarn denetim gcne sahip dpedz bir tccard.52 Bu sistem, her yerde, gerek kapitalist retim tarz iin bir engel olmu ve onun gelimesiyle yokolup gitmitir. retim tarznda kkl bir deiiklik yapmakszn, yalnzca dorudan reticilerin durumunu daha da ktletirir, ve bunlar, sermayenin yakn denetimi altndakinden daha beter koullar altnda alan dpedz cretli iiler ve proleterler haline getirir, ve art-emeklerine, eski retim tarz esasna gre elkoyar. Ayn koullar, biraz deimi biimde, bir lde Londrada elii mobilya yapmnda da vardr. Bu usul, zellikle Tower Hamletsde byk lde uygulanmaktadr. retimin tamam, birbirinden bamsz ok sayda ayr i koluna blnmtr. yerlerinden birisi yalnz sandalye, dieri yalnz masa, bir ncs yalnz dolap, vb. yapmaktadr. Ama bu iyerleri, aa yukar elzanaatlarnda olduu gibi bir tek patron ve birka kalfa ile ynetilirler. Ne var ki, retim dorudan doruya zel kiilere almaya elvermeyecek kadar byktr. Alclar, mobilya maazalar sahipleridir. Cumartesi gnleri patron bu maazalara gider, yaplan ileri satar, ve alveri, rehin karlnda bor veren tefeci dkkanlarnda olduu gibi, ekie ekie bir sonuca balanr. Patronlar, baka bir nedenle olmasa bile, gelecek hafta iin hammadde satnalabilmek ve cretleri deyebilmek iin, bu haftalk satlara bamldrlar. Bu koullar altnda, aslnda bunlar, tccar ile kendi iileri arasnda yalnzca aracdrlar. Tccar ise, art-deerden aslan payn cebe indiren gerek kapitalisttir.53 Aa yukar ayn eyler, daha nce elzanaatlar ya da krsal sanayilerin yan dallar olarak yrtlen i kollarndan manfaktre gei iin de geerlidir. Geni lekli sanayie gei elzanaat eklinde yrtlen ii uygun makinelerin kullanlmalar halinde bu kk ve sahibi tarafndan altrlan iyerlerinin teknik gelimesine baldr. Makine, el yerine buharla almaktadr. Bu, rnein, son zamanlarda, ngiliz orap sanayiinde byle olmutur. u halde, l bir gei ekli szkonusudur. Birincisi, tccar, doru52 Ayn ey, Ren blgesindeki erit ve srma yapmclar ile ipekli dokumaclar iin de dorudur. Krsal blgelerde yaan bu el-dokumaclar ile kentli yapmclarn karlkl-ilikileri iin Krefeld yaknlarnda bir demiryolu bile yaplmt. Ama bu daha sonralar, mekanik dokuma sanayii tarafndan el-dokumaclaryla birlikte bir yana atld. -.. E. 53 Bu sistem, 1865ten beri, daha da byk lde gelimitir. Ayrntlar iin bkz: .irst Report of the Selected Committee of the House of Lord on the Sweating System, London 1888. .. E.
295
dan doruya sanayi kapitalisti haline gelmektedir. Ticaret zerine kurulmu zanaatlarda ve zellikle, talyann 15. yzylda stanbuldan getirdii gibi, d lkelerden hammaddesiyle birlikte iilerinin de getirildii lks eyalar reten zanaatlarda bu byle olur. kincisi, tccar, kk patronlar kendi aracs haline getirir ya da dorudan doruya bamsz reticiden satn almada bulunarak, szde onun bamszlna [sayfa 294] dokunmam, retim biimini deitirmemi olur. ncs, sanayici, tccar haline gelir ve dorudan doruya toptan piyasa iin retim yapar. Ortaalarda tccar, yalnzca, Poppeun doru olarak syledii gibi,* loncalar ve kyller tarafndan retilen mallar aktaran bir kimseydi. Tccar, sanayici haline gelmekte ya da daha dorusu, zanaatkarlar, zellikle de kk krsal blge reticilerini kendi adna altrmaktadr. Tersine, retici, tccar haline gelir. rnein, dokumac ustas, iledii yn tccardan para para alarak kalfalaryla birlikte onun hesabna almak yerine, yn ya da iplii kendisi satn alr ve dokuduu kuma tccara satar. retim eleri, retim srecine, dokumacnn kendi satn ald metalar olarak girer. Ve, tek bir tccar iin ya da belirli mteriler iin retmek yerine, ticaret alemi iin retimde bulunur. imdi, reticinin kendisi tccardr. Tccar sermayesi, dolam srecini yrtmekten baka bir ey yapmaz. Balangta ticaret, elzanaatlarnn, krsal ev sanayilerinin ve feodal tarmn, kapitalist iletmelere dnm iin nkouldu. Ticaret, ksmen meta iin pazar yaratarak, ksmen yeni meta edeerleri ortaya karmak ve retime yeni ham ve yardmc maddeler salamak suretiyle, hem i ve d piyasalar iin yaplacak retim, hem de dnya piyasasnda doacak retim koullar bakmndan, daha balangta ticarete dayal yeni retim kollarnn almasna neden olarak rn meta ekline sokar. Manfaktr ve zellikle byk lekli sanayi yeterli gce ular ulamaz, kendi metalar aracyla, onu elegeirerek, kendisi iin bir pazar yaratr. Bu noktada ticaret, piyasann srekli genilemesi kendisi iin hayati zorunluluk halini alan sanayi retiminin hizmetine girer. Gitgide byyen kitle retimi mevcut piyasaya sel gibi akar, ve bylece, bu piyasann daha da genilemesi, snrlarn paralamas iin srekli alr. Bu kitle retimini snrlayan ey (mevcut talebi ifade ettii srece) ticaret olmayp, kullanlan sermayenin bykl ile emein retkenliinin gelime dzeyidir. Sanayici kapitalistin nnde daima bir dnya piyasas vardr ve kendi maliyet-fiyatlarn yalnz i piyasa-fiyatlar ile deil, btn dnya piyasa-fiyatlar ile de karlatrr, ve bu karlatrmay srekli olarak yapmak zorundadr. Daha nceki dnemde, bu gibi karlatrmalar yapmak neredeyse btnyle tccarlara derdi, ve bylece, tccar sermayesinin sanayi sermayesi zerinde egemenliini salard.
* Poppe, Geschichte der Technologie seit der Wiederherstellung der Wissenschaften is an das Ende des achtzehnten Jahrhunderts, Band 1, Gttingen 1807, s. 70. -Ed.
296
Modem retim tarz zerinde ilk teorik inceleme merkantil sistem zorunlu olarak, dolam srecinin ticaret sermayesinin hareketlerinde bamszlk kazanm olan yzeysel grnglerinden hareket etmi ve bu yzden de sorunlarn ancak d yzlerini kavrayabilmitir. Bunun yle olmasnn nedeni; ksmen, tccar sermayesinin, genellikle sermayenin ilk varlk biimi olmas ve ksmen de, feodal retimin ilk kkl [sayfa 295] deiiklik dnemi boyunca modem retimin douunda yapt muazzam etkidir. Gerek modern ekonomi bilimi, ancak, teorik tahlillerin, dolam srecinden retim srecine gemesiyle balar. .aiz getiren sermaye de, aslnda, sermayenin ok eski bir biimidir. Ama, merkantilizmin bunu niin hareket noktas yapmayp, yalnzca buna kar bir polemik amasnn nedenini daha ilerde greceiz. [sayfa 296]
297
BENC KISIM
KRIN .AZE VE GRM KRINA BLNMES

YRMBRNC BLM
.AZ GETREN SERMAYE
GENEL ya da ortalama kr orann ilk incelediimiz zaman (bu cildin kinci Ksmnda), bu oran nmzde kendi tam biimi iersinde bulunmuyordu, krn eitlenmesi, ancak, farkl alanlara yatrlm bulunan sanayi sermayeleri arasnda krlarn eitlenmesi olarak grnyordu. Bu inceleme, tccar sermayesinin bu eitlenme ilemine katl ve ticari kr ile ilgili sorunlarn ele alnd bundan nceki ksmda tamamland. Genel kr oran ile ortalama kr imdi, ncekinden daha dar snrlar iersinde grnyordu. ncelememiz boyunca urasn unutmamak gerekir ki, bundan byle, genel kr oran ya da ortalama kara deindiimizde, bu son ald ekli, yani yalnz ortalama krn bu son biimini anlatmak istiyoruz. Ve bu oran, ticaret sermayesi iin de sanayi sermayesi iin de ayn olduundan, bu ortalama kr ilgilendirdii kadaryla, snai ve ticari kr arasnda bir ayrm yapmak artk gerekli deildir. Sermaye, ister retim alanna sanayi, ister dolam alanna ticaret sermayesi olarak yatrlm olsun, byklkleri ile pro rata ayn ortalama yllk kr salarlar. Para burada, fiilen ister para ister meta eklinde varolan belli bir miktarda deerin bamsz ifadesi olarak alnmaktadr kapitalist retim esas zerinde sermayeye evrilebilir, ve bylece belli bir deer [sayfa 297]
298
olmaktan kp kendisini genileten ya da artan bir deer haline dntrlebilir. Para, kr retir, yani kapitaliste, emekilerden belli bir miktar karl denmemi emek, art-rn ve art-deer szdrma ve buna sahip kma olanan verir. Bylece para, para olarak kendi kullanm-deeri dnda, ek bir kullanm-deeri, yani sermaye olarak hizmet etmekten ileri gelen bir kullanm-deeri nitelii kazanr. Parann bu kullanm-deeri, demek ki, srf, sermayeye evrildii zaman rettii kr kapsar. Para, bu potansiyel sermaye nitelii iersinde, kr retme arac olarak, bir meta halini alr, ama sui generis* bir meta. Ya da, ayn ey demek olan, sermaye, sermaye olarak bir meta haline gelir.54 Yllk ortalama kr orannn %20 olduunu kabul edelim. Bu durumda, ortalama koullar altnda, ortalama bir beceri ve bir amaca ynelik aba ile sermaye olarak kullanlan 100 sterlin deerinde bir makine, 20 sterlin bir kr salar. Demek ki 100 sterlini olan bir kimse, bu 100 sterlini 120 sterlin haline getirme ya da 20 sterlinlik bir kr retme gcne sahip bulunur. 100 sterlinlik bir potansiyel sermayeye sahiptir. Eer o, bu 100 sterlini bir bakasna bir yllna verecek olsa, ve o da bunu gerek sermaye olarak kullansa, ona 20 sterlin bir kr retme gcn vermi olur ki, bu 20 sterlinlik art-deer, karsndakine bedavadan gelmitir ve karlnda hi bir edeer dememitir. Eer bu kimse, yl sonunda 100 sterlinin sahibine, rettii krdan diyelim 5 sterlin verse, 100 sterlinin kullanm-deerinin sermaye olarak ilevinin, 20 sterlinlik bir kr retme ilevinin kullanm-deerinin karln demi olur. Krn parann sahibine denen bu ksmna faiz denir; faiz, krn, ilev yapt srete sermayenin kendi cebine indirecek yerde, sermaye sahibine verdii ksmna taklan bir dier addan ya da zel bir terimden baka bir ey deildir. Aktr ki, 100 sterline sahip olmak, bunun sahibine, faizi, onun sermayesi ile retilen krn belli bir ksmn cebine indirme gcn verir. Eer 100 sterlini sahibi, bir bakasna vermemi olsayd, bu kimse herhangi bir kr retemez, ve bu 100 sterlinle ilgili olarak bir kapitalist gibi hi bir zaman hareket edemezdi.55 Burada, Gilbartn yapt gibi, doal adaletten szetmek (nota baknz) samadr. retimi yrtenlerin arasnda geen ilemlerin adaleti, bunlarn, retim ilikilerinin doal sonularndan ileri geldikleri olgusuna dayanr. Bu ekonomik ilemlerin, ilgili taraflarn iradi hareketleri olarak, kendi ortak iradelerinin ifadeleri olarak ve bir nc tarafa kar
54 Bu noktada, iktisatlarn sorunu byle anladklarn gsteren baz pasajlar aktarlabilir: Siz (ngiltere Bankas) sermaye meta ile i yapan ok byk tccarlarsnz, deil mi? sorusu, bu bankann mdrne, tank olarak, Banka Yasalar Raporu iin bilgisine bavurulduu zaman sorulmutu. (H.of C.1857,s.104.) 55 Bir kr salamak amacyla bor para alan bir kimsenin, salad krn bir ksmn bor verene vermek durumunda olmas, doal adaletin apak bir ilkesidir. (Gilbart, The History and Principles of Banking, London 1834, s. 163.) * Kendine zg. -.
299
yasa zoruyla kabul ettirilebilir szlemeler olarak grndkleri hukuki [sayfa 298] biimler, srf biimler olarak bu ierii belirleyemezler. Bunlar onu yalnzca ifade ederler. Bu ierik retim tarzna tekabl ettii, ona uygun dt yerde adaletlidir. Bu biimle elitii yerde adaletsizdir. Kapitalist retim temeli zerinde klelik adaletsizdir; tpk, metalarn kalitesine hile kartrmann adaletsiz olmas gibi. 100 sterlin 20 sterlin kr retiyor, nk, ister snai ister ticari olsun sermaye olarak ilev yapyor. Ama bu ilevin sermaye olarak sine qua nonu,* bu parann sermaye olarak harcanmas, yani (sanayi sermayesi halinde) retim aralarnn satn alnmas, (tccar sermayesi halinde) metalar satn alnmas iin harcanm olmasdr. Ama harcanabilmesi iin, bu parann varolmas gerekir. Eer o, 100 sterlinin sahibi olan A, bu paray ya kiisel tketimi iin harcasa ya da ylm para olarak elinde tutsayd, ilev yapmakta olan kapitalist B, onu, sermaye olarak yatramazd. B, kendi sermayesini deil, Aya ait sermayeyi harcyor; ne var ki, Aya ait sermayeyi B, onun rzas olmadan harcayamaz. Bu nedenle, aslnda kapitalist olarak, 100 sterlinin sermaye biiminde bu yatrm snrl olmakla birlikte, bu 100 sterlini sermaye olarak harcayan, balangta Adr. Bu 100 sterlin bakmndan B, ancak A kendisine bu paray dn verdii ve dolaysyla onu sermaye olarak harcad iin, kapitalist olarak hareket etmektedir. nce, faiz getiren sermayenin kendine zg dolamn gzden geirelim. Daha sonra, bunun, zel bir ekilde meta gibi nasl satldn, yani bsbtn elden karmak yerine, onun nasl dn verildiini irdeleyeceiz. Hareket noktas, Ann Bye bor verdii paradr. Bu, bir gvence karl olabilir de, olmayabilir de. Birinci ekil, meta ya da polie, hisse senedi, vb. gibi deerli senetler karlnda bor verme saylmazsa, epeyce eskidir. Bu zel ekiller bizi bu noktada ilgilendirmemektedir. Burada biz, olaan ekli iersindeki faiz getiren sermaye ile ilgileniyoruz. Para, Bnin elinde fiilen sermayeye evrilir, PMP hareketini yapar ve Aya P olarak, P + P olarak dner; burada P faizi temsil eder. Basite indirmek iin, biz, burada, sermayenin Bnin elinde uzun sre kald, faizin dzenli aralklarla dendii durumu ele almayacaz. Demek ki, hareket yledir: PPMPP. Burada iki kez grnen ey, 1) parann sermaye olarak harcanmas, ve 2) gereklemi sermaye olarak, P ya da P + P olarak geriye dndr. Tccar sermayesinin hareketinde, PMP, ayn meta iki kez el deitirmekte ya da eer tccar tccara satarsa, ikiden de fazla el deitirmektedir. Ne var ki, ayn metan bu ekildeki her yer deitirmesi, bu
* Zorunlu koul. -.
300
sre o meta tketime girene kadar ka kez yinelenirse yinelensin, bir bakalam, o metan alm ve satmn gsterir. te yandan MPM hareketinde, ayn para iki kez el deitirmekte, ama bu nce paraya ve sonra da paradan tekrar bir baka metaya evrilen metan tam bakalamn gstermektedir. Ne var ki, faiz getiren sermayede, Pnin ilk kez el deitirmesi, hi bir zaman ne meta bakalamnda ne de sermayenin yeniden-retiminde bir evre deildir. Para, ancak, onunla ticaret yapan ya da onu retken sermayeye dntren faal kapitalistin elinde, ikinci kez harcandnda bir evre olur. Pnin ilk el deitirmesi, burada, onun Adan Bye aktarlmas olgusundan te bir ey ifade etmez ve bu aktarma, ou kez, belli yasal biimler ve koullar altnda yaplr. Parann sermaye olarak, birincisi, yalnzca Adan Bye aktarlmasndan ibaret olan bu ikili harcanmasna, gene ikili dn tekabl eder. Para, sreten P ya da P + P olarak Bye, kapitalist ilevini yapan kiiye geri dner. Sonra kapitalist, paray Aya, gereklemi sermaye olarak getirdii krn bir ksm ile birlikte P + P eklinde geri verir; burada P krn tamam deil, yalnzca bir ksmdr faizdir. Para, Bye, ancak, nasl harcanmsa yle, ilev yapan sermaye olarak, ama Ann mal olarak dner. Parann geri dnnn tamamlanmas iin Bnin bunu Aya sonunda geri vermesi gereklidir. Ama Bnin bir de sermayeye ek olarak, Aya, krn bir ksmn, faiz ad altnda anlan ve bu sermaye ile elde ettii bir ksmn geri vermesi de gereklidir; nk, A, Bye paray ancak sermaye olarak, yani hareketi srasnda yalnzca kendisini korumakla kalmayp, bir de sahibi iin art-deer yaratan bir deer olarak vermitir. Para, Bnin elinde ancak ileyen sermaye olduu srece kalr. Ve belirlenen tarihte geri dnmesiyle sermaye olarak ilevi sona erer. Ne var ki, artk sermaye olarak i grmedii anda, daima onun yasal sahibi olmakta devam eden Aya tekrar geri verilmesi zorunluluu vardr. Bu metaya, meta eklindeki sermayeye zg olan ve sat yerine baka ilemlerde de grlen bu bor verme biimi, sermayenin burada meta olarak grnmesi ya da sermaye olarak parann meta haline gelmesi basit zelliinden gelmektedir. Burada bir ayrm yapmak gerekir. Daha nce de grm olduumuz, (kinci Cilt, Birinci Blm) gibi, dolam srecinde, sermayenin, meta-sermaye ve para-sermaye olarak hizmet ettiini bu noktada ksaca anmsatalm. Ne var ki, her iki biimde de, sermaye, sermaye olarak, meta haline gelmez. retken sermaye meta-sermayeye evrilir evrilmez, meta olarak satlmak zere piyasaya srlmek zorundadr. O, burada srf bir meta olarak hareket eder. Tpk alcnn srf meta alcs olmas gibi, kapitalist de piyasada yalnzca meta satcs olarak grnr. rnn, meta olarak dolam srecinde sat yoluyla kendi deerini gerekletirmesi,
[sayfa 299]
301
kendi dnm para-biimine girmesi gerekir. Bu nedenle, bu metan tketici [sayfa 300] tarafndan yaam gereksinmesi ya da kapitalist tarafndan retim arac, yani sermayenin eleri olarak satn alnmasnn, hi bir nemi yoktur. Meta-sermaye, dolam hareketinde, sermaye olarak deil, yalnzca bir meta olarak hareket eder. Sradan bir metadan ayr olarak, bu, bir meta-sermayedir, 1) nk, bir art-deerle ykldr. Bu yzden de, deerinin gereklemesi ayn zamanda art-deerin de gereklemesi olgusudur; ama, bu onun, bir meta, belli fiyat olan bir rn olarak basit varlnda hi bir eyi deitirmez; 2) nk, bir meta olarak ilevi, sermaye olarak kendi yeniden-retim srecinde bir evredir ve bu nedenle, meta olarak hareketi ancak kendi srecinin ksmi bir hareketi, ayn zamanda kendisinin sermaye olarak hareketidir. Ne var ki onun bu hale gelii, sat ileminin kendisiyle deil, ancak bu sat ileminin, belirli miktardaki bu deerin sermaye yetisi iersindeki tm hareketiyle olan bants yoluyla olur. Tpk, para-sermaye gibi, gerekte yalnzca para olarak, yani metalar (retim elerini) satnalma arac olarak hareket eder. Bu parann, ayn zamanda para-sermaye, sermayenin bir biimi olmas olgusu, satnalma ileminden, burada para olarak yerine getirdii fiili ilevden deil, bu ilevin, sermayenin toplam hareketi ile olan bantsndan doar, nk, sermayenin para olarak yerine getirdii bu hareket, kapitalist retim srecini balatr. Ama bunlar, fiilen ilev yaptklar, yani srete fiilen rol oynadklar srece, meta-sermaye burada yalnz meta, para-sermaye ise yalnz para olarak i grr. Tek bana bakldnda, bakalamn hi bir annda kapitalist, metalarn, alcya, bu metalar kendisi iin sermayeyi temsil ettikleri halde, ne sermaye olarak satar; ne de satcya sermaye olarak para der. Her iki halde de, metalarn dpedz meta olarak ve parasn dpedz para olarak, yani metalar satnalma arac olarak elden karr. Ancak srecin btn ile ilgili olarak, k noktasnn ayn zamanda geri dn noktas olarak grnd anda, PP ya da MM hareketinde, sermaye, dolam srecinde, sermaye olarak grnr (oysa, retim srecinde sermaye, iinin kapitalistin egemenlii altna girmesi ve art-deer retimi yoluyla, sermaye olarak grnr). Ne var ki, bu dn annda, aradaki ba kaybolur. Bu anda grdmz ey , P ya da P + P, ilk yatrlan para ile bir artn gerekleen art-deerin toplamna eit bir para miktardr (P kadar artm bulunan deer miktar, para, metalar ya da retim eleri biiminde bulunabilir, bunun bir nemi yoktur). Ve ite tam bu dn noktasnda sermaye, gereklemi sermaye genilemi bir deer olarak bulunur ve bu nokta, ister gerek, ister sanal olsun, bir durgunluk noktas olarak sabitletii srece sermaye bu biimi iersinde hi bir zaman dolama girmez, daha ok, toplam srecin sonucu olarak dolamdan ekilmi grnr. Bu sermaye tekrar harcandnda, hi bir zaman bir bakasna sermaye olarak
302
verilmi olmaz, ancak ona dpedz bir meta olarak satlm ya da bir meta [sayfa 301] karlnda dpedz bir para olarak verilmi olur. Kendi dolam srecinde sermaye, hi bir zaman sermaye olarak grnmez, ancak meta ya da para olarak grnr ve bu noktada bu onun, bakalar iin tek varlk eklidir. Metalar ve para burada, metalar paraya ya da para metalara evrildii iin, satclar ya da alclar ile olan fiili ilikileri bakmndan sermaye deildir, ancak kapitalistle olan ideal ilikileri (znel adan) ya da yeniden-retim srecinde evreler olmalar (nesnel adan) nedeniyle sermayedirler. Sermayenin sermaye olarak varl, fiili hareket iersinde, dolam srecinde deil ancak retim srecinde, emek-gcnn smrld srete szkonusudur. Ne var ki, durum, faiz getiren sermaye bakmndan farkldr, ve ona kendisine zg nitelii veren de ite bu farktr. Parasn faiz getiren sermaye olarak deerlendirmek isteyen para sahibi, bunu bir nc kiiye devreder, onu dolama sokar ve sermaye olarak meta haline getirir; srf kendisi iin deil bakalar iinde sermaye haline getirir. Para, yalnzca onu veren kimse iin sermaye olmayp, daha balangta bir nc kiiye sermaye olarak art-deer yaratan, kr yaratan bir kullanm-deeri ile ykl bir deer olarak verilmitir; bu, kendi hareketinde kendisini devam ettiren ve ilevini yerine getirdikten sonra, ilk sahibine, bu rnekte parann sahibine dnen bir deerdir. u halde para, ondan, yalnzca belirli bir sre iin ayrlmakta, geici bir sre iin sahibinin zilyetliinden kp, i yapmakta olan kapitalistin zilyetliine gemekte ve bylece ne deme eklinde elden kartlmakta ne satlmakta, ama yalnzca dn verilmekte, ve nce, belli bir zaman aralndan sonra k noktasna dnmek ve ikinci olarak da, gereklemi sermaye olarak kullanm-deerini, art-deer yaratma gcn gerekletirmi bir sermaye olarak geri dnmek kouluna bal olarak elden karlmaktadr. Sermaye olarak dn verilen metalar, tad zelliklere bal olarak ya sabit ya da dner sermaye olarak dn verilirler. Para, bu her iki ekilde de bor verilebilir. rnein, eer para, yllk gelir eklinde deniyor ve bylece, faizle birlikte sermayenin bir ksm geri geliyorsa, sabit sermaye olarak dn verilebilir. Binalar, gemiler, makineler, vb. gibi belli metalar, kullanm-deerlerinin nitelii gerei ancak sabit sermaye olarak dn verilebilir. Ne var ki, dn verilen her trl sermaye, ekli ne olursa olsun ve kullanm-deeri geri dnn nasl deiiklie uratrsa uratsn daima para-sermayenin ancak zgl bir biimidir. Bunun nedeni, dn verilen eyin daima belli bir miktar para olmas ve faizin bu miktar zerinden hesaplanmasdr. Bor verilen ey, eer ne para ne de dner sermaye ise, bu da gene, sabit sermayenin geriye dn eklinde denir. Bor veren, devresel olarak bir faiz ve bir de, sabit sermayenin kendisinin tketilen ksmnn deerini, devresel anp ypranmann edeeri olarak elde eder. Ve, belirli srenin sonunda, bor verilen sabit sermayenin tketilmeyen ksm, ayni olarak geri
303
dner. Eer bor verilen sermaye, dner sermaye ise, bu da gene, dner sermayeye zg ekilde geri dner. [sayfa 302] Geriye dn tarz, demek ki daima, yeniden-retim halindeki sermayenin ve bu sermayenin zgl eitlerinin fiilen izledikleri dolam devresi ile belirlenir. Oysa, bor verilen sermayeye gelince, bunun geriye dn, geriye deme biimini alr, nk, bu sermayenin bir bakasna aktarlmas, bor biiminde olur. Biz bu blmde, yalnzca, bor verilen sermayenin dier biimlerinin de kt, gerek para-sermayeyi inceliyoruz. Bor verilen sermaye, iki ekilde geriye dner. Yeniden-retim srecinde, faal kapitaliste dner ve sonra bu dn, bir kez daha, bor verene, para-kapitaliste aktarma, gerek sahibine, yasal k noktasna geri denmesi eklinde kendisini yineler. .iili dolam srecinde sermaye daima, bir meta ya da para olarak grnr ve hareketi her zaman, bir dizi satnalma ve satlara blnmtr. Ksacas, dolam sreci, metalarn bakalam halini alr. Yeniden- retim srecini btnyle dikkate alacak olursak, durum farkl olur. Paradan hareket edecek olursak (ve metalardan hareket etsek de ayn eydir, nk biz metalarn deerinden yola km oluruz, yani onlar parann sub specieleri* olarak dikkate alrz), belli bir miktar parann harcandn ve belli bir sre sonra, bir artla birlikte geri dndn grrz. Yatrlan bir para miktar, bir art-deerle birlikte geri dnmektedir. Bu para olduu gibi kalr. Bu para kendisini korumu ve belirli bir dolam devresini tamamlayarak oalmtr. Ama imdi, para, sermaye olarak bor verildii iin, kendini koruyan ve genileten belli bir sre sonra bir artla birlikte geri dnen ve daima ayn sreci yeni batan yinelemeye hazr bir para miktar olarak bor verilmitir. Ne para ne de meta olarak harcanmtr; u halde, para-biiminde yatrld zaman, bir meta karlnda deitirilmedii gibi, meta olarak yatrld zaman da para karlnda satlmamtr; daha ok, sermaye olarak harcanmtr. Sermayenin kendi kendisiyle bu ilikisi sermayenin para douran para olarak grnd kapitalist retim srecine bir btn ve tek bir birlik olarak bakld zaman, sermayenin kendisini ortaya koyduu bu iliki herhangi bir ara-hareket olmakszn, burada ona kendi z nitelii ve sfat olarak verilmitir. Ve para, sermaye olarak bor verildii zaman, ite bu nitelii ile elden kartlr. Para-sermayenin rol konusunda Proudhonun acayip bir anlay vardr. (Gratuite du Credit. Discussion entre M. .. Bastiat et M. Proudhon, Paris 1850). Bor verme, sat olmad iin Proudhona bir ktlk gibi grnr. .aiz karl bor vermek, satlan nesnenin sahipliinden hi bir zaman ayrlmakszn, ayn nesneyi tekrar tekrar satmak ve fiyatn tekrar tekrar elde etmek yeteneidir (s. 9).** Nesne [sayfa 303] para, ev, * Alt trleri. -.
304
vb. satta ve satnalmada olduu gibi, sahip deitirmez. Ama Proudhon, faiz getiren sermaye biiminde verilen paraya karlk olarak bir edeer elde edilmediini grmyor. Arada deiim srelerinin bulunduu her satnalma ve sat hareketinde, szkonusu nesnenin elden kartld geri dorudur. Satlan nesnenin sahiplii daima sona erer. Ama o nesnenin deerinden vazgeilmi deildir. Satta meta elden kartlr, ama deeri deil; bu deer, para-biiminde, ya da burada onun baka bir biimi olan, bor senedi veya deme vaadi belgesi eklinde geri alnr. Satnalmada, para elden kartlr, ama deeri deil; bu deer, metalar biiminde, yerine konulur. Sanayi kapitalisti, ayn deeri, btn yeniden-retim sreci boyunca (art-deer hari), yalnzca biimleri farkl olmak zere elinde tutar. Bir deiim, yani metalarn deiimi szkonusu olduu srece deerde bir deime yoktur. Ayn kapitalist daima ayn deeri elinde tutar. Ama, art-deer kapitalist tarafndan retildii sre boyunca deiim yoktur. Deiim olur olmaz, art-deer metalarda zaten maddelemi bulunur. Biz, eer, tek tek deiim ilemlerini deil de sermayenin yapt tm devreyi, PMP, gznnde bulundurursak belli miktarda bir deerin srekli olarak yatrldn ve bu ayn miktar ile birlikte, art-deer ya da krn dolamdan ekildiini grrz. .illi deiim ilemleri, hi kukusuz, bu srecin nasl olutuunu aklayamaz. Ve, para bor veren kapitalistin faizinin temeli ve bu faizin kayna, Pnin sermaye olarak geirdii ite bu sretir. Aslnda, diyor Proudhon, apka satan, apka yapmcs, bunlarn deerini elde eder, ne fazlasn ne de eksiini. Ama para bor veren kapitalist ... yalnzca sermayesini geri almaz, sermayesinden fazlasn, deiime soktuundan fazlasn geri alr; sermayesinin stnde ve tesinde bir faiz alr (s. 69). apkac burada, bor veren kapitalistten ayr ve farkl olarak retken kapitalisti temsil eder. Proudhon, retken kapitalistin metalar deerlerine eit fiyatlarla satt halde (retim fiyatlar yoluyla eitlenme, burada, onun anlay iin nemsizdir) nasl olup da deiime soktuu sermayenin zerinde ve tesinde bir kr elde ettiini, besbelli ki kavrayamyor. 100 apkann retim fiyatnn = 115 sterlin olduunu, bu retim fiyatnn, apkann deeri ile raslansal olarak aktn, yani apka reten sermayenin, ortalama toplumsal sermaye ile ayn bileimde olduunu kabul edelim. Kr = %15 ise, apkac, mallarn 115 sterlinlik deerleri zerinden satmakla 15 kr elde eder. Bunlar ona yalnzca 100 sterline malolmutu. Eer bu apkalar kendi sermayesi ile retmi ise, bu 15 fazlaln hepsini cebine indirir, yok eer, bor ald sermaye ile retmise 5 sterlini faiz olarak vermek zorunda kalabilir. Bu durum, apkalarn deerinde hi bir deiiklik yap** Aktarlan szler, La Voix du Peuple gazetesinin editrlerinden ve Gratuite du Credit. Discussion entre M. .. Bastiat et M. Proudhon, (Paris 1850) adl kitapta Birinci Mektupun yazan Chevee aittir. -Ed.
305
maz, ancak, bu deerin ierdii art-deerin farkl kimseler arasndaki dalmn etkiler. Bu nedenle, apkalarn deeri, faiz demekle deimediine gre, unlar sylemek Proudhon hesabna samalk olur; Ticarette, sermaye zerinden faiz, metalarn fiyatn oluturmak zere, [sayfa 304] iilerin cretlerine eklenmesi nedeniyle, iinin kendi emeinin rnn geriye satnalabilmesi olanakszdr. Vivre en travaillant,* faizin egemenlii altnda, iersinde eliki tayan bir ilkedir (s. 105).56 Proudhonun sermayenin niteliini ne denli az anladm, genel olarak sermayenin hareketini faiz getiren sermayeye zg hareket olarak anlatt u szleri ortaya koymaktadr: Para-sermaye, faiz birikimi yoluyla deiimden kendi kaynana dndne gre, bundan, ayn kimse tarafndan srekli olarak yaplan yeniden yatrmn, ayn kiiye srekli kazan getirdii sonucu kar. (s. 154.) .aiz getiren sermayenin kendisine zg hareketinde onun hala zemedii ey nedir? Kategorileri unlardr: satnalma, fiyat, nesnelerden ayrlma ve art-deerin burada grnd dolaysz biim; ksacas, sermayenin sermaye olarak bir meta haline gelmesi, dolaysyla satn bor vermeye ve fiyatn krdan alnan bir paya dnmesi grngs. Sermayenin kendi k noktasna dn, genellikle, kendi toplam devresindeki, sermayenin karakteristik hareketidir. Bu hi bir zaman yalnz faiz getiren sermayenin bir zellii deildir. Onu dierlerinden ayran ey, daha ok, herhangi bir devre ie karmakszn, geri dnndeki dsal ekildir. Bor veren kapitalist, herhangi bir edeer almakszn, sermayesini elden karmakta, sanayi kapitalistine aktarmaktadr. Onun bu aktarmas, sermayenin gerek dolam srecine hi bir ekilde ait olan bir i deildir. O yalnzca, sanayici kapitalistin balatt bu devrenin almasna yardm etmektedir. Parann bu ilk konum deitirmesi ne satnalma ve ne de sat eklinde bir bakalam ifade etmez. Sahiplik sona ermemitir, nk, ortada ne deiim vardr ne de bir edeer alnmtr. Parann, sanayi kapitalistinin elinden, bor veren kapitalistin eline dn, yalnzca, sermayenin ilk elden kartlma ilemini tamamlamaktadr. Para eklinde yatrlan sermaye dairesel sre yoluyla para eklinde tekrar sanayici kapitaliste dner. Ne var ki bu para, yatrd zaman kendisine ait olmad iin, dnmde de ona ait olamaz. Yeniden-retim srecinden gemekle, sermaye hi bir zaman sanayici kapitalistin mlkiyetine gemi olmaz. Bu yzden kapitalist bu
56 Bir ev,para.vb., eer Proudhona baklacak olursa, sermaye olarak dn verilemeyecek, ancak maliyet fiyat ile ... metalar olarak satlacaklardr. Luther bir bakma Proudhondan stndr. O, kr elde etmenin, bor verme ya da satn almann ekline bal olmadn biliyordu: Onlar satn almay da tefecilie eviriyorlar. Ama bu, gerekten de hemen stesinden gelinemeyecek kadar byk bir konu. Biz nce tek bir ey zerinde, bor vererek tefecilik yapmak zerinde durmak zorundayz, buna bir son verdikten sonra (kyamet gnnden sonra) satnalma yoluyla tefeciliin stesinden gelmekten de geri kalmayacaz. (Martin Luther, An die Pfarherm wider den Wucher zu predigen, Wittenberg 1540.) * Kendi emeiyle yaamak -.
306
sermayeyi onu dn verene geri vermek zorundadr. Sermayeyi bor verenden bor alana aktaran ilk harcama, fiili yeniden-rerim sreciyle hi bir ilikisi olmayan, yasal bir ilemdir. Bu ilem yalnzca bu sre iin bir giritir. Bor alandan bor verene akm bulunan sermayeyi tekrar aktaran geri deme, dier bir yasal ilemdir ve birinciyi tamamlar. Biri fiili sreci [sayfa 305] balatr, dieri ise bu sreci tamamlayan bir ilemdir. k noktas ile dn noktas, bor verilen sermayenin elden kartlmas ve geri alnmas, bylece, sermayenin fiili hareketinden nce ve sonra yer alan ve bu hareketin kendisi ile hi bir ilikisi bulunmayan, yasal ilemler ile oluan keyfi hareketler olarak grnr. Sermaye daha balangta sanayici kapitaliste ait olsa ve bu nedenle de kendisine ait bir ey olarak ona dnm olsayd, bu fiili hareket bakmndan her ey gene ayn olurdu. lk balang ileminde, bor veren, sermayesini bor alana verir. Tamamlayc ve sona erdirici ilemde bor alan, bu sermayeyi bor verene geri verir. Bu ikisi arasndaki alveri bakmndan ve faiz imdilik bir yana braklrsa bor veren ve bor alan arasndaki dn verilen sermaye hareketi ile ilgili olarak bu (sermayenin fiili yeniden-retim srecinin iersinde getii, daha uzun ya da daha ksa bir zaman aral ile ayrlan bu iki ilem) demek ki, hareketin tamamn kapsar. Ve bu hareket, iade edilme kouluyla elden karma, per se,* bor verme ve bor alma hareketini, koula bal olarak paradan ya da metadan ayrlmann zgl biimini tekil eder. Genellikle sermayenin karakteristik hareketi, parann kapitaliste dn, yani, sermayenin kendi k noktasna dn, faiz getiren sermayede, kendisinin bir biim olduu gerek hareketten ayrlm tamamen dsal bir grnm alr. A, parasn, para olarak deil sermaye olarak verir. Sermayede hi bir dnm olmamaktadr. Yalnzca el deitirmektedir. Bnin eline geene kadar onun sermayeye gerek dnm gereklemez. Ama, Bye verir vermez, para, A iin sermaye halini alr. Sermayenin, retim ve dolam srelerinden gerek geriye ak yalnz B iin szkonusu olur. Ama, A iin geriye ak, elden kar gibi ayn ekle girer. Sermaye Bden A ya geri dner. Elden karma, yani paray belli bir sre iin bor verip, faiz (art-deer) ile birlikte geri almak, faiz getiren sermayenin kendine zg hareketinin tam biimidir. Bor verilen parann sermaye olarak gerek hareketi, bor veren ile bor alan arasndaki ilemlerin dnda yer alan bir ilemdir. Bunlarn arasndaki ara-hareket glgede kalm, grnmez hale gelmi ve dorudan doruya ierilmemitir. zel bir tr meta olarak sermaye, gene kendine zg bir elden karlma biimine sahiptir. te bu nedenle, geri dn de kendisini, bir dizi belirli ekonomik srecin sonu ve sonucu olarak deil, satc ile alc arasndaki zgl bir yasal anlamann sonucu
* Bizatihi, kendisi. -.
307
eklinde ifade eder. Geri dn sresi, yeniden-retim srecindeki gelimeye baldr; faiz getiren sermayede, sermaye olarak geriye dn, srf bor veren ile bor alan arasndaki anlamaya bal grnr. Bylece, bu ileme gre, sermayenin geri dn, bundan byle, yeniden-retim srecinden doan bir sonu olarak grnmez; sanki bor verilen sermaye, para-biimini hi kaybetmemi gibi grnr. Hi kukusuz bu ilemler, aslnda, gerek [sayfa 306] yeniden-retken geri dnlerle belirlenirler. Ama bu, ilemin kendisinde grnr durumda deildir. Uygulamada da bu her zaman mutlaka byle deildir. Vade sona erdiinde gerek geriye dn olmamsa, borlu, alacaklya kar ykmllklerini yerine getirmek iin baka kaynaklara bavurmak zorunda kalr. Sermayenin bu yaln biimi belli bir A miktar olarak harcanan ve belli bir sre sonra, bu sre dnda herhangi baka bir ara-ilem olmakszn, A + 1/xA miktar olarak geri dnen para-sermayenin gerek hareketinin yalnzca anlamsz bir biimidir. Sermayenin gerek hareketinde, sermayenin dn, dolam srecindeki bir evredir. Para nce retim aralarna evrilmitir; retim bunlar metalara dntrr; metalarn sat ile bunlar tekrar paraya evrilir ve bu biim iersinde, balangta para eklinde sermaye yatran kapitalistin eline dnerler. Ne var ki faiz getiren sermayede, bu dn, elden kartma gibi, sermaye sahibi ile, bir ikinci taraf arasndaki yasal ilemin sonucudur. Biz burada yalnz elden kartmay ve geri demeyi grrz. Arada olup bitenler silinip yokolmutur. Ne var ki, sermaye olarak yatrlm bulunan para, onu yatran kimseye, sermaye olarak harcayan kiiye geri dnme zelliini tad iin, ve PMP dolam, sermayenin kanlmaz hareket biimi olduu iin, parann sahibi ite bu nedenle onu sermaye olarak k noktasna dnme, ve hareketi srasnda deerini koruma ve artrma zelliine sahip bir ey olarak bir bakasna bor verebilir. Para sahibi onu sermaye olarak elden kartr, nk bu para, sermaye olarak kullanldktan sonra k noktasna dner, u halde, para, borcu alana geri dndne gre o bunu belli bir sre sonra borcu verene geri vermek olanana sahiptir. Bu nedenle, parann sermaye olarak bor verilmesi belli bir sre sonra geri verilmek kouluyla elden kartlmas bu parann gerekten sermaye olarak kullanlmasn, k noktasna gerekten geri dnmesini ngrr. Parann sermaye olarak yapt gerek evrim, bu yzden, bor alann paray bor verene geri vermesini zorunlu klan yasal ilemin nkouludur. Bor alan bu paray sermaye olarak kullanmazsa bu onun bilecei bir eydir. Borcu veren, paray sermaye olarak bor verir ve bu nitelii ile parann, kendi k noktasna para-biiminde geri dnene kadar, para-sermaye devresini kapsamak zere, sermayenin ilevlerini yerine getirmesi varsaylr. Belli bir miktar deerin, para ya da meta olarak ilev yapt, PM ve MP dolam hareketleri, ara srelerden, toplam hareketin birer
308
evresinden baka bir ey deildir. O, sermaye olarak, tm PP hareketini yerine getirir. Para ya da u veya bu biimde bulunan belli bir deerler toplam olarak yatrlmtr ve belli bir deerler toplam olarak geri dnmektedir. Bor para veren, bunu, meta satn almak iin harcamamakta, ya da bu deerler toplam, meta-biimde ise, para karlnda [sayfa 307] satmamaktadr. O bunu, sermaye, PP olarak, belli bir sre sonra k noktasna geri dnen bir deer olarak yatrmaktadr. Alm ya da satmda bulunmak yerine, paray bor vermektedir. Demek ki, bu bor verme ilemi, deerden, para ya da meta olarak ayrlma yerine, sermaye olarak ayrlmann uygun biimi oluyor. Ne var ki buradan, bor vermenin, kapitalist yeniden-retim sreci ile hi bir ilikisi olmayan ilemler biimini de alamayaca sonucu kamaz. Buraya kadar biz yalnz, bor verilen sermayenin, sahibi ile sanayici kapitalist arasndaki hareketlerini gzden geirdik. imdi de, faizi incelememiz gerekiyor. Bor veren, parasn sermaye olarak harcamaktadr; onun bir bakasna verdii deer miktar sermayedir ve bu nedenle kendisine dnmektedir. Ne var ki, srf bu dn, bor verilen deer miktarnn sermaye olarak geriye ak anlamna gelmeyebilir, yalnzca bor verilen bir deer miktarnn dn olabilir. Sermaye olarak geri dnmesi iin yatrlan deer miktarnn, hareket srasnda yalnz kendisini korumas deil, ayn zamanda genilemesi, deer olarak artmas, yani bir art-deerle birlikte P + P olarak geri dnmesi gerekir; buradaki P, faiz ya da ortalama krn bir ksm olup, faal kapitalistin elinde kalmayarak parakapitalistin payna der. Para-kapitalistin paray sermaye olarak elden karmas olgusu, bunun kendisine P + P olarak geri verilmesi gerektii anlamn tar. Daha ilerde arada geen zaman boyunca, geriye dnmesi ancak olduka uzun bir dnemde yer alacak olan sermaye szkonusu olmakszn, belirli aralklarla yaplan faiz denmesi biimini dikkate alp incelememiz de gerekecektir. Para-kapitalisti, bor alana, sanayici kapitaliste ne vermektedir? Ona gerekten devrettii ey nedir? te ancak parann bu devir ilemidir ki, bor para vermeyi, paray sermaye olarak elden kartmaya, yani sermayenin bir meta olarak elden kartlmasna evirir. Ve ite ancak bu elden kartma hareketiyledir ki, sermaye, para olarak bor veren kimse tarafndan bir meta olarak bor verilmi olur ya da bu kimsenin tasarrufundaki meta, bir bakasna sermaye olarak veril-mi olur. Olaan bir satta, elden kartlan ey nedir? Herhalde, satlan metan deeri deil, nk bu onun yalnzca biimini deitirmektedir.
309
Bir metada deer, bu deer fiilen satcnn eline para olarak gemeden, nce, metan fiyat olarak dnsel biimde mevcuttur. Ayn deer ve ayn deer miktar yalnzca kendi biimlerini deitirir. Bir durumda bunlar, meta-biimde, dier durumda para-biiminde vardrlar. Satc tarafndan gerekten elden kartlan ve dolaysyla, alcnn bireysel ya da [sayfa 308] retken tketimine geen ey, metan kullanm-deeri, kullanm-deeri olarak metadr. imdi, para-kapitalistin, bor sresince elden kartt ve retken kapitaliste bor alana devrettii kullanm-deeri nedir? Bu, parann, sermaye haline gelebilme, sermaye ilevlerini yerine getirebilme ve bu sre srasnda kendi ilk deer bykln koruyabilmesinin yansra belirli bir art-deer, ortalama kr (bu ortalamann zerinde ya da altnda olmas burada srf raslantya bal bir ey olarak grnr) yaratma gc nedeniyle sahip olduu kullanm-deeridir. Dier metalar szkonusu olduunda, bu kullanm-deeri tamamyla tketilir. Bunlarn z, ve onunla birlikte deerleri ortadan kalkar. Buna karlk, meta sermayenin, kullanm-deerinin tketilmesiyle, deerini ve kullanm-deerini hala korumasnn yansra bir de bunu artrmas gibi kendine has bir zellii vardr. Para-kapitalistin, sanayi kapitalistine bor verilen sermayeyi onun emrine verdii dnem boyunca elden karm olduu parann sermaye olarak ve bu ortalama kr retme yetisi bu kullanm deeridir. Bylece bor verilen parann, emek-gcnn, sanayi kapitalisti karsndaki durumu ile bu bakmdan belli bir benzerlii vardr. u farkla ki, sanayi kapitalisti emek-gcnn deerini dedii halde, bor verilen sermayenin deerini yalnzca iade eder. Emek-gcnn sanayi kapitalisti iin kullanm-deeri, emek-gcnn, tketimi ile, kendi sahip bulunduundan ve maliyetinden daha fazla deer (kr) yaratmasdr. Bu ek deer, sanayi kapitalisti iin kullanm-deeridir. Ve tpk bunun gibi, bor verilen sermayenin kullanm-deeri de, onun deer dourma ve deer artrma yetisi gibi grnr. Para-kapitalist, aslnda, bir kullanm-deerini elden karmaktadr ve bylece, verdii ey, meta olarak verilmi olmaktadr. Bir meta ile benzerlik ite bu lde, per se tamdr. Her eyden nce, bir elden dierine geen bir deerdir. Basit bir meta szkonusu olduunda, meta olarak metada, ayn deer, satn alann ve satcnn ellerinde kalr, yalnz ekilleri farkldr; her ikisi de, alveri ileminden nce sahip olduklar ve imdi elden kardklar birisi meta biiminde, dieri para biiminde ayn deere sahiptirler. Aradaki fark, bor vermede para-kapitalist, bu alveri ileminde elinden deer kartan tek kimsedir; ama, o da ilerde yaplacak olan deme ilemiyle bu deeri gene de korumaktadr. Bor verme ileminde, yalnz bir taraf deer elden kartt iin, dier taraf deer elde eder. kinci olarak, bir yanda gerek bir kullanm-deeri elden kartlmakta, dier yanda bu deer alnmakta ve tketilmek-
310
tedir. Ne var ki, sradan metalarn tersine, bu kullanm-deerinin kendisi bir deerdir, yani parann sermaye olarak kullanlmas yoluyla gerekleen ilk deeri aan bir deer fazlasdr. Kr, bu kullanm-deeridir. Bor verilen parann kullanm-deeri, sermaye olarak hizmet edebilmesi sermaye olarak ortalama koullar altnda ortalama kr [sayfa 309] retebilmesi olgusunda yatar.57 yleyse, imdi, sanayici kapitalist ne der, ve dolaysyla, bor verilen sermayenin fiyat nedir? That which man pay as interest for the use of what they barrow [insanlarn bor aldklar eyin kullanm iin faiz olarak dedikleri] Massieye gre a part of the profit it is capable of producing [o eyin retebildii krn bir ksm]dr.58 Sradan bir meta satn alan kimsenin satn ald ey, bu metan kullanm-deeridir; karlnda deme yapt ey onun deeridir. Bunun gibi, bor para alan kimsenin satn ald ey de, bu parann sermaye olarak kullanm-deeridir, ama, neyin karl iin deme yapmaktadr? Hi kukusuz, sradan bir metada olduu gibi, bu metan fiyat ya da deerinin karl iin deil. Bor alan ve bor veren arasnda alnp verilen deerde, satc ile alc arasnda, bir durumda para-biiminde dier bir durumda meta-biiminde olduu gibi, bir biim deiiklii olmaz. Elden kartlan ve geri dnen deerin ayn oluu, burada kendisini bsbtn farkl bir ekilde ortaya koyar. Bir deer miktar, yani para, herhangi bir edeer alnmakszn elden kartlmakta, ve belli bir sre sonra geri dnmektedir. Bor veren kendi elinden bor alann eline getikten sonra bile, daima ayn deerin sahibi olarak kalmaktadr. Bildiimiz basit meta deiiminde para, daima, satn alan tarafndan gelir; oysa bor vermede satc tarafndan gelir. Belli bir sre iin paray elden kartan odur, sermaye alcs ise, onu, bir meta olarak alan kimsedir. Ne var ki byle bir ey ancak, para, sermaye olarak i grd, ve dolaysyla yatrld srece olabilir. Bor alan, paray sermaye olarak, daha fazla deer reten bir deer olarak bor alr. Ama, yatrld anda bu para, herhangi baka bir sermayenin k noktasnda, yatrld anda olduu gibi hala potansiyel bir sermayedir. Ancak bu para kullanldktan sonradr ki, deerini geniletir ve sermaye olarak kendisini gerekletirir. Ne var ki bu parann, bor alan tarafndan gereklemi sermaye olarak, u halde, deer art, art-deer (faiz) olarak geri dndrlmesi zorunluluu vardr. Ve bu art-deer (faiz) ancak, gerekletirilen krn bir ksm olabilir. Ancak bir ksm, hepsi deil. nk, bor alana bor verilen
57 .aiz almann adillii, bir kimsenin kr edip etmemesine bal olmayp, o eyin (bor alnan eyin) yerinde kullanld takdirde kr retebilme yetisine sahip olmasdr. (An Essay on the Governing Causes of the Natural Rate of Interest, where in the sentiments of Sir W. Petty and Mr. Locke, on that head, are considered, London 1750, s. 49. Bu anonim yaptn yazan, J. Massiedir.) 58 Zengin kimseler paralarn kendileri kullanmak yerine ... onu, kendileri iin kr salamak ve bylece salanan krdan sahipleri iin bir pay ayrmak zere bakalarna bor verirler. (l.c., s. 23-24.)
311
sermayenin kullanm-deeri, bor alan iin kr retmesidir. Byle olmasayd, bor verenin, kullanm-deerini elden kartmas diye bir ey szkonusu olamazd. te yandan, krn hepsi de borcu alann payna dmemektedir. Yoksa, elden kartlan kullanm-deeri karlnda herhangi bir ey demez ve yatrlan paray bor verene, sermaye olarak, ancak P + P olarak gereklemi sermaye olduu iin gereklemi sermaye olarak deil, yalnzca basit para olarak geri vermi olurdu. [sayfa
310]
Her ikisi de, bor veren de bor alan da, ayn para miktarn sermaye olarak harcarlar. Ama ancak bu ikincisinin elindedir ki, para, sermaye olarak i grr. ki kii iin sermaye olarak, ayn miktar parann, ifte varl ile kr , iki kakna kmaz. Bu para ancak krn bllmesiyle, her ikisi iin de sermaye olarak i grr. Bor verenin payna den ksma faiz denir. Btn bu alveri, varsayld gibi, iki tr kapitalist arasnda, parakapitalist ile sanayici ya da tccar kapitalist arasnda yer alr. urasn da hi unutmamak gerekir ki, burada, sermaye, sermaye olarak daima metadr ya da burada meta olarak irdelenen ey sermayedir. Bu nedenle, burada grlen btn ilikiler, sradan bir meta asndan ya da yeniden-retim srecinde meta-sermaye olarak i grd srece sermaye asndan irrasyonel olurdu. Satma ve satnalma yerine, bor verme ve bor alma, burada, metan sermayenin zgn niteliinden doan bir ayrmdr. Ayn ekilde, burada denen ey, metan fiyat deil, faizidir. Para sermayenin fiyatna faiz diyecek olursak, bu, metalarn fiyat kavramndan bsbtn ayr, irrasyonel bir fiyat ekli olur.59 Burada fiyat, u ya da bu ekilde bir kullanm deeri olarak igren bir ey iin denen, belli bir miktar paray gsteren, tamamen soyut ve anlamsz bir biime indirgenmi olur; oysa fiyat kavram bir kullanm-deerinin para ile ifade edilen deerini gerekten gsterir. Sermayenin fiyatn belirleyen bir ey olarak faiz, daha balangta tamamen irrasyonel bir ifadedir. Szkonusu meta ikili bir deere sahiptir; nce bir deere, sonra da bu deerden farkl bir fiyata; oysa fiyat, deerin para olarak ifadesini temsil eder. Para-sermaye, bir miktar paradan, ya da bir miktar para olarak saptanm belli bir miktar metan deerinden baka bir ey deildir. Bir meta, sermaye olarak bor verildiinde, o ancak, bir miktar parann klk deitirmi biimidir. nk, sermaye olarak bor verilen ey, u ya da bu kadar libre pamuk deil, ama pamuk biiminde onun deeri olarak varolan, u ya da bu miktarda paradr. Bu nedenle, sermayenin fiyat, Bay Torrensin dnd
59 Deer terimi, dolam aracna uygulandnda ayr anlam tar ... 2) ilerdeki bir tarihte elde edilecek olan ayn miktardaki dolam aracna kyasla ... fiilen elde bulunan para. Bu durumda parann deeri, faiz oran ne llr ve faiz oran da, bor verilebilir sermaye miktar ile, buna olan talep arasndaki oranla belirlenir. (Colonel R Torrens, On the Operation of the Bank Charter Act of 1844, etc., 2nd ed., 1847, s. 5, 6.)
312
gibi (bkz. dipnot 59) currency [dolam arac] olmasa bile, bir miktar para olarak sermaye anlamna gelir. Peki yleyse, bir miktar deer, kendi fiyat, kendi para-biimi ile ifade edilen fiyatndan ayr olarak nasl olur da bir fiyata sahip olabilir? .iyat, ensonunda, bir metan, kendi kullanm-deerinden farkl olan deeridir (bu ayn zamanda, deerden nitel olarak deil, ama yalnzca nicel olarak farkl bulunan, yalnz deerin bykl ile ilgili olan piyasa-fiyat iin de dorudur). Deerden nitel 60 [sayfa 311] olarak farkl bir fiyat, sama bir elikidir. Sermaye, sermaye oluunu, kendisini geniletme yoluyla ortaya koyar. Kendisini bytme derecesi, kendisini sermaye olarak gerekletirmesinin nicel derecesini ifade eder. rettii art-deer ya da kr bunun oran ya da bykl ancak yatrlan sermayenin bykl ile karlatrlarak llebilir. Bu nedenle faiz getiren sermayenin kendisini daha fazla ya da az geniletmesi de, bunun gibi, ancak, faiz miktarnn toplam krdaki paynn yatrlan sermayenin deeriyle karlatrlmasyla llebilir. Bundan dolay, eer fiyat metan deerini ifade ediyorsa, faiz de, para-sermayesinin kendisini geniletmesini ifade eder ve bylece, bu deer genilemesi iin, bor verene denen fiyat gibi grnr. Satnalma ve satta, para araclyla salanan basit deiim ilikilerinin, Proudhonun yapt gibi burada uygulanmasnn daha balangtan beri ne kadar sama olduunu bu da gstermektedir. Temel nkoul kesinlikle udur ki, para, sermaye olarak ilev yapar, ve dolaysyla ite bu nitelii ile, yani potansiyel sermaye olarak bir nc kiiye aktarlabilir. Ne var ki, sermaye burada, piyasaya arzedildii ve parann kullanm-deeri sermaye olarak fiilen elden kartld iin bir meta olarak grnr. Ancak onun bu kullanm-deeri, kr retmesinden doar. Sermaye olarak kullanlan para ya da metalarn deeri, bunlarn para ya da metalar olarak kendi deerlerine deil, sahipleri iin rettikleri art-deer miktar ile belirlenir. Sermayenin rn krdr. Kapitalist retim esasna gre, parann para olarak harcanmas ya da sermaye olarak yatrlmas, yalnzca onun farkl ekilde kullanmdr. Para ya da metalarn kendileri, aslnda potansiyel sermayedir, tpk emek-gnn potansiyel sermaye olmas gibi. nk, 1) para, retim elerine evrilebilir, ve sanki srf bunlarn soyut ifadesi deer olarak varldr; 2) servetin maddi eleri, sermaye haline gelebilme zelliini tarlar, nk, bunlar sermaye haline getirecek olan tamamlayc kartlar, yani cretli-emek, kapitalist retim temeli zerinde zaten mevcuttur. Maddi servetin elikili toplumsal zellii cretli-emek olarak emekle arasndaki ztl retim srecinden bamsz olarak, kapitalist
6] Parann ya da dolam aracnn deeri teriminin belirsizlii, terim, hi bir ayrm gzetmeksizin, hem metalarn deiim-deerlerini ve hem de sermayenin kullanm-deerlerini belirlemek iin kllanldnda srekli bir karklk kayna olur. (Tooke, Inquiry into the Currency Principle, s. 77.) Tooke, asl karkl (konunun kendisinde bulunan karkl) deerin, deer olarak (faiz) sermayenin kullanm-deeri haline geliini gzden karyor.
313
mlkiyette, bu mlkiyetin niteliinde ifadesini bulmutur. te bu zel olgu, srekli sonucu olduu, ve srekli sonucu olduu iin de devaml nkoulu haline geldii kapitalist retim srecinden ayr olarak, kendisini, parann da metalarn da gizli, potansiyel sermaye olmalarnda, bu yzden de sermaye olarak satlabilmelerinde ve bu biim iersinde, bakalarnn emei zerinde, bu emee elkoyma olanan salayan bir kumandaya sahip olmalarnda, dolaysyla da, kendisini genileten deerleri [sayfa 312] temsil etmelerinde ifade eder. uras da apak hale gelir ki, kapitalist tarafndan bir edeer eklinde ne srlen emek deil, ite bu iliki, bakalarnn emeine elkoyma hakkn ve bunun yollarn salar. Ayrca, krn faize ve asl kra blnmesi, tpk metalarn piyasafiyatlarnda olduu gibi, arz ve taleple, yani rekabetle dzenlendii lde, sermaye, bir meta olarak grnr. Ne var ki buradaki fark, tpk benzerlik kadar aktr. Arz ile talep ayn olduu takdirde, metalarn piyasa-fiyatlar, retim-fiyatlarna tekabl eder, yani bunlarn fiyat, rekabetten bamsz olarak kapitalist retimin kendi i yasalar ile dzenlenir grnr, nk, arz ve talepteki dalgalanmalar, piyasa-fiyatlarnn, retim-fiyatlarndan gsterdikleri sapmalardan baka bir eyi aklamaz. Bu sapmalar karlkl olarak birbirlerini dengelerler ve bylece belli uzunluktaki dnemler boyunca ortalama piyasa-fiyatlar, retim-fiyatlarn eitlerler. Arz ile talep akr akmaz, bu gler artk ilemez, biri dierini telafi eder ve fiyatlar belirleyen genel yasa imdi tek tek durumlara uygulanr hale gelir. Piyasa-fiyat, yalnz piyasa-fiyat hareketlerinin ortalamas olarak deil, kendi z biimi iersinde bile, retim tarznn kendi i yasalar ile dzenlenen retim-fiyatlarna tekabl eder. Ayn ey cretler iin de geerlidir. Arz ile talebin akmas halinde, bunlar birbirlerinin etkisini yokederler ve cretler, emek-gcnn deerine eit olur. Ama, para-sermaye zerinden faiz iin, durum farkldr. Rekabet, bu durumda, kuraldan sapmalar belirlemez. Rekabetin zorlad blnme yasas dnda bir yasa yoktur, nk, daha ilerde de greceimiz gibi, doal faiz oran diye bir ey yoktur. Doal faiz oran sz ile halk yalnzca, serbest rekabet ile saptanan oran kasteder. .aiz oran iin doal snrlar yoktur. Eer rekabet yalnz sapmalar ile dalgalanmalar belirlemiyorsa ve bu nedenle zt glerin birbirlerini yoketmesi eer her trl belirlenmeye bir son veriyorsa, belirlenecek ey, keyfi ve yasaya smaz bir hal alr. zleyen blmde bu konu zerinde daha fazla durulacaktr. .aiz getiren sermayede her ey yzeysel grnr: sermaye yatrmnn, srf bor verenden bor alana yaplan bir aktarm; gerekleen sermayenin geriye ak, bor alandan bor verene sermayenin srf geriye devredilmesi, faizle birlikte geriye denmesi gibi. Ayn ey, kapitalist retim tarznn znden gelen ve kr orannn, yalnz tek bir devirden elde edilen krn, yatrlan sermaye-deere oranyla deil, ayn zamanda
314
bu devir dneminin uzunluu ile, u halde, sanayi sermayesinin, belirli bir zaman aralnda salad kr olarak belirlenmekte olduu olgusu iin de dorudur. .aiz getiren sermayede bu da gene, bor verene belli bir zaman aral iin belirli bir faiz dendii anlamna gelmek zere, ayn ekilde yzeyde bir olgu olarak grnr. eylerin i ilikilerine nfuz etmede gsterdii o her zamanki yetisiyle, romantik Adam Mller yle diyor (Elemente der Staatskunst, Berlin 1809, Dritter Theil, s. 138): eylerin fiyatlarnn belirlenmesinde, [sayfa 313] zaman dikkate alnmaz; oysa, faizin belirlenmesinde zaman bata gelen etmendir. Meta fiyatlarnn belirlenmesine, retim zaman ile dolam zamannn nasl girdiini, ve sermayenin belli bir devir dnemi iin kr orann belirleyen eyin de zaten bu olduunu, belirli bir dnem iin krn bylece belirlenmesiyle faizin de belirlenmi olacan grmyor. Buradaki bilgelii de gene, her yerde olduu gibi, yzeydeki toz bulutlarna bakarak, burnu havada bir tavrla bu toz bulutlarnn gizemli ve nemli bir ey diye iln etmekten teye gemiyor. [sayfa 314]
315
YRMKNC BLM
KRIN BLNMES .AZ ORANI DOAL .AZ ORANI
BU blmn konusu, kredi ile ilgili daha sonra karlaacamz dier btn grngler gibi burada ayrntlaryla incelenemez. Bor verenler ile bor alanlar arasndaki rekabet ve bunun sonucu olarak para piyasasndaki ufak tefek dalgalanmalar, bu incelememizin snrlar dnda kalr. .aiz orannn snai evrim srasnda izledii devrenin ortaya konabilmesi iin bu evrimin tahlil edilmesi gerekir ki, bu da gene burada yaplamaz. Ayn ey, faiz orannn dnya piyasasndaki ok ya da az yaklak eitlenmesi iin de geerlidir. Biz burada, faiz getiren sermayenin bamsz biimi ile, krdan farkl olarak faizin bamszlamas ile ilgilenmekteyiz., Daha nceki varsaymmza gre faiz, krn yalnzca sanayi kapitalisti tarafndan para-kapitaliste denen ksm olduuna gre faizin st snr krn kendisi olur ve bu durumda retken kapitalistin cebe indirecei ksm = 0 olurdu. .aizin krdan byk olabilecei istisnai durumlar dnda byle bir durumda faiz zaten krdan denemez faizin st snr olarak, toplam krdan, ynetim ve denetim cretlerine (wages of superintendence) giden ksm (bu daha sonra incelenecektir) ktktan sonra geriye kalan miktar dnlebilir. .aizin alt snrnn belirlenmesi ise [sayfa 315] tamamen olanakszdr. Herhangi bir alt dzeye debilir. Ne
316
var ki bu durumda daima, onu tekrar bu nispi alt dzeyinin zerine ykseltecek zt ynl etkiler grlecektir. Bir sermayenin kullanm iin denen miktar ile sermaye arasndaki bant, para olarak llen faiz orann ifade eder. .aiz oran, 1) kr oranna ve; 2) toplam krn bor veren ile bor alan arasndaki blnme oranna baldr. (Economist, January 22, 1853.) Eer bir kimsenin bor ald parann kullanm iin faiz olarak dedii ey, bu kimsenin retebildii krn bir ksm ise, bu faizin, daima bu krla belirlenmesi gerekir (Massie, l.c., s. 49.) nce, toplam kr ile, bunun, faiz olarak para-kapitaliste denmesi gerekli ksm arasnda sabit bir bant bulunduunu varsayalm. Bu durumda, faizin, toplam krla birlikte ykselecei ya da decei ve toplam krn, genel kr oran ve bu orandaki dalgalanmalar ile belirlenecei aktr. rnein, ortalama kr oran = %20 ve faiz = krn i ise, faiz oran = %5; eer ortalama kr oran = %16 ise, faiz oran = %4 olurdu. %20 bir kr oran ile, faiz oran; %8e ykselebilir ve sanayi kapitalisti gene de, kr oran = %16 ve faiz oran = %4 olduu zamanki kadar, yani %12 kr elde ederdi. .aiz, yalnzca %6 ya da %7ye ykselecek olsa, krn gene de byk bir ksmn kendisine alkoyabilirdi. .aiz, ortalama krn deimeyen bir miktarna eit olsa, buradan, genel kr oran ne kadar yksek olursa, toplam kr ile faiz arasndaki mutlak farkn o kadar byk olaca ve toplam krdan retken kapitalistin cebe indirecei ksmn o kadar byk olaca, ve bunlarn tersi olduu zaman da, sonucun bunun tersi olaca sonucu kar. .aiz = ortalama krn 1/ 5i olsun. 10un bete-biri 2dir; toplam kr ile faiz arasndaki fark = 8 olur. 20nin bete-biri = 4tr; fark = 20 - 4 = 16; 25in 1/5i = 5; fark = 25 - 5 = 20; 30un 1/5i = 6; fark = 30 - 6 = 24; 35in 1/5i = 7; fark = 35 7 = 28. %4, 5, 6, 7lik farkl faiz oranlar burada daima, toplam krn ancak 1/5ini ya da %20sini temsil ederler. Kr oranlar farkl iseler, farkl faiz oranlar, toplam krn ayn kesirli paralarn ya da toplam krn ayn yzdelerini ifade ederler. Bu gibi deimeyen faiz oranlar ile, sanayi kr (toplam kr ile faiz arasndaki fark) genel kr oranyla orantl olarak ykselir ve bunun tersi de dorudur. Dier btn koullar eit olmak zere, yani faiz ile toplam kr arasndaki orann, azok deimeyen bir oran olduu varsayldnda, ilev yapmakta olan kapitalist, kr orannn dzeyiyle doru orantl olarak, daha yksek ya da daha dk bir faiz demeye hazrdr ve isteklidir.61 Grm olduumuz gibi, kr oran, kapitalist retimin gelimesiyle ters orantl olduuna gre, buradan, bir lkedeki daha yksek ya da dk faiz orannn, hi deilse faiz oranndaki fark fiilen kr oranlarndaki fark ifade ettii lde, sanayiin gelime derecesiyle gene ters orantl [sayfa 316] olaca sonucu kar. Daha ilerde, bunun, daima byle
61
Doal faiz oran, bireylerin ticari kararlaryla dzenlenir. (Massie, l. c., s. 51.)
317
olmas gerekmeyecei grlecektir. Bu anlamda olmak zere, faizin krla ya da daha dorusu genel kr oranyla dzenlendii sylenebilir. Ve bu dzenleme biimi, faizin ortalamas iin bile geerlidir. Her ne olursa olsun, ortalama kr oranna, faizin st snrnn nihai belirleyicisi gzyle baklabilir. .aizin, ortalama krla ilikisi olgusu imdi daha uzun uzadya ele alnacaktr. Kr gibi, zgl varla sahip bir btnn iki paraya ayrlmas szkonusu olduunda, sorun her eyden nce, doal olarak blnecek olan varln bykl zerinde dmlenir, ve bu krn bykl, kendi ortalama oran ile belirlenir. Belli bir byklkte bir sermayenin, diyelim, 100lk bir sermayenin genel kr oran, u halde krn bykl veri olsa. Bu durumda, krdaki deimelerin, krn, bor ald sermaye ile alan retken kapitalistin elinde kalan paralar ile ters orantl olaca aktr. Ve, bllecek krn, karl denmemi emein rettii deerin miktarn belirleyen koullar, krn bu iki tr kapitalist arasnda blmn belirleyen koullardan byk lde farkldrlar ve ou kez, bsbtn zt ynde etki yaratrlar.62 Modern sanayiin zerinde hareket ettii evrimlere bakacak olursak hareketsizlik hali, artan canllk, gnen, ar-retim, bunalm, durgunluk, hareketsizlik durumu, vb. gibi inceleme alanmzn dnda kalanlar dk bir faiz orann genellikle bir gnen ya da fazla kr dnemine tekabl ettiini, faizdeki ykselmenin gnenten ayr dtn, ya da bunun tersinin olacan, ve tefeciliin en u noktasna kadar ulaan azami bir faiz dzeyinin, bunalm dnemine rasladn grrz.63 1843 yaz, arpc bir gnen dneminin balangcyd; 1842 ilkyaznda hala %4 olan faiz oran, 1843 ilkyaz ile yaznda %2ye dt;64 eyll aynda ise %1ye kadar dt (Gilbart, I, s.166); daha sonra, 1847 bunalm srasnda, %8e ve bunun da stne ykseldi. Bununla birlikte, dk bir faizin durgunluk lml bir ykselme gsteren faizin, canlanan bir faaliyet srasnda grnmeleri de olanakldr. .aiz oran, demelerin karlanabilmesi iin ne pahasna olursa olsun bor para alnd bunalm sralarnda doruk noktasna ular. .aizde bir ykselme, deerli senetlerin fiyatlarnda bir dme anlamna gel62 Bu noktada elyazmasnda u belirleme var: Bu blmn gidii, krn dalm yasalarn zmlemeden nce, nicel bir blnmn, nitel bir blnm haline nasl geldiini aratrmann daha uygun olacan gsteriyor. Bundan nceki blmden buraya bir gei yapmak iin, faizin, krn belirli olmayan bir ksm olduunu varsaymak yeterli olacaktr. 63 lk dnemde, hemen bunalmdan sonra, speklasyon olmakszn para boldur; ikinci dnemde, para boldur ve speklasyon da boldur; nc dnemde, speklasyon gerilemeye balar ve para aranr olmutur, drdnc dnemde, para kttr ve bunalm gelip atmtr. (Gilbart, A Practical Treatise on Banking, 5th ed., Vol. I, London 1849, s. 149.) 64 Tooke, bunu, daha nceki yllarda krl yatrmlarn ktl nedeniyle zorunlu olarak oluan, ar-sermaye birikimi, biriktirilmi bulunan paralarn piyasaya srlmesi ve umut veren ticari giriimlere olan gvenin canlanmas ile aklyor. (History of Prices from 1839 till 1847; London 1848, s. 54.)
318
diinden, bu durum, elinde para-sermaye bulunan kimselere, ilerin [sayfa 317] gidii srasnda, faiz oran tekrar der dmez, hi deilse ortalama fiyatlarna yeniden ykselecek olan bu gibi faiz getiren senetleri, gln derecede dk fiyatlarla ele geirmek iin gzel bir frsat salar.65 Bununla birlikte, faiz oran, kr oranndaki dalgalanmalardan tamamen bamsz bir dme eilimini de tar. Ve, gerekten, iki ana neden buna yolaar: I. Sermayenin, hi bir zaman retken bir kullanm dnda bor alnmadn kabul etsek bile, faizin, brt kr orannda herhangi bir deiiklik olmadan da deiebileceini pek olas sayyorum. nk, bir ulus zenginlik yolunda ilerledike, kendilerini, atalarnn emei sayesinde, yalnz faizleri ile rahata yaatabilecek birikmi bir parann sahipleri halinde bulan bir snf insan trer ve bunlar gitgide artar. Genliklerinde ve orta yallklarnda fiilen i hayatna katlm bulunan bir ou da, yalannca kendi biriktirdikleri meblalarn faizleriyle sakin bir hayat srmek zere i hayatndan ekilirler. Bu her iki snf da, lkenin artan zenginlii ile birlikte byme eilimindedir, nk, olduka byk bir sermaye ile ie balayanlarn az bir sermaye ile balayanlara gre daha abuk bamszla ulamalar olasl vardr. te bu yzden, eski ve zengin lkelerde, sermayeleri olup da, bunu kendileri kullanmak zahmetine girmek istemeyenlere ait ulusal sermaye miktarnn, toplumun tm retken sermayesine olan oran, yeni yerleen ve daha yoksul blgelere gre daha byktr. ngilterede ... nfusa oranla rantiyeler snf ne denli daha kalabalktr! Rantiyeler snf ne denli oalrsa, bor sermaye verenler snf da o denli artar, nk bunlar bir ve ayn snftr. (Ramsay , An Essay on he Distribution of Wealth, s. 201-02.) II. Kredi sistemindeki gelime ve bununla birlikte, sanayiciler ile tccarlarn, toplumun btn snflarnn tasarruflar zerinde bankerler aracl ile kurduklar gittike artan denetimleri ve para-sermaye olarak i grebilecek bu tasarruflarn miktar olarak gitgide younlamas, faiz oran zerinde ayrca bir bask yaratr. Bu konu zerinde ilerde daha fazla durulacaktr. .aiz orannn belirlenmesiyle ilgili olarak Ramsay yle diyor: .aiz oran ksmen brt kr oranna ve ksmen de, bunun sermaye kr ile giriim krna blnme oranna baldr. Bu oran da, gene, bor sermaye verenler ile bor sermaye alanlar arasndaki rekabete baldr; bu rekabet, hi bir ekilde, gereklemesi umulan brt kr oran tarafndan tmyle dzenlenmemekle birlikte, onun etkisi altndadr.66 Ve, reka65 Bir bankerin eski bir mterisinin, 200.000 sterlinlik tahvil karlnda bor verilmesi istei reddedildi; demeleri durduracan bildirmek iin tam ayrlaca srada kendisine, bunu yapmasna gerek bulunmad, o gnk koullar altnda bankerin tahvilleri 150.000 sterline satn alabilecei anlatld. ([H. Roy.] The Theory of the Exchanges. The Bank Charter Act of 1844, etc., London 1869, s. 80.)
319
betin niin srf bu neden tarafndan dzenlenmemesine gelince, bir yandan [sayfa 318] ou kimse, paray, retken bir kullanm amac gtmeksizin bor almaktadr; te yandan, bor verilebilir tm sermaye orannn, brt krdaki herhangi bir deiiklikten bamsz olarak lkenin zenginliiyle deiiklik gstermesidir. (Ramsay, l.c., s. 206-07.) Ortalama faiz orann belirlemek iin, 1) ortalama faiz orannn, byk sanayi evrimleri iinde gsterdii deiiklikler srasnda hesaplanmas; ve 2) uzun vadeli sermaye borlanmalarn gerektiren yatrmlar iin faiz orannn bulunmas gerekir. Bir lkede egemen olan ve srekli dalgalanmalar gsteren piyasa oranlarnda farkl bulunan ortalama faiz oran, herhangi bir yasa ile belirlenemez. Burada, iktisatlarn doal bir kr oranndan ve doal bir cret oranndan szettikleri anlamda doal bir faiz oran diye bir ey yoktur. Massie bu konuda hakl olarak yle der (s. 49): Bir kimsenin bu konuda kuku duyabilecei tek ey, bu krn hangi ksmnn hak olarak bor alana, ve hangi ksmnn bor verene ait olduudur; ve bunu, genellikle bor alanlar ile bor verenlerin dncelerinden baka belirleyecek bir yntem bulunmamaktadr; hakl ya da haksz, bu konuda genel rzaya uygun olarak yaplan ne ise odur. Arz ve talebin eitlenmesi ortalama kr oran veri kabul edildiinde hi bir anlam tamaz. Bu formle bavurulan dier hallerde (ve bu o zaman pratik olarak dorudur), rekabetten bamsz olan ve daha ok onu belirleyen temel kural ( dzenleyici snrlar ya da snrlayc byklkleri) bulmaya yarayan bir forml olarak i grr; zellikle, rekabetin pratii ve grnglerinin ve bu grnglerden doan kavramlarn tutsa olanlarn, ekonomik ilikilerin, rekabetin erevesi iersinde kazandklar isel balar zerine, gene yalnzca yzeysel bir fikre ulamalarna yarayan bir forml olarak hizmet eder. Bu, rekabetle birlikte giden deiikliklerden, bu deiikliklerin snrlarna ulamak iin bir yntemdir. Ortalama faiz orannda durum byle deildir. Ortalama rekabet koulIarnn, bor verenle bor alan arasndaki dengenin, niin bor verene sermayesi zerinden, %3, 4, 5, vb. gibi bir faiz oran denmesini, ya da brt krn, diyelim %20 ya da %50 gibi belli bir ksmnn verilmesini gerektirdiini sylemek iin hi bir akla-uygun neden yoktur. Rekabetin, srf rekabet olarak herhangi bir eyi belirlemesi halinde, bu belirleme raslantya bal, tamamen grgcl bir belirlemedir ve ancak bilgilik ya da hayalcilik, bu raslanty bir zorunluluk gibi gstermeye kalkabilir.67 Banka mevzuat ve ticari [sayfa
66 .aiz oran genellikle ortalama kr oran ile belirlendii iin, ar dolandrclk ou kez, dk bir faiz oran ile bir aradadr. rnein, 1844 yazndaki demiryolu sahtekarlnda olduu gibi, ngiltere Bankasnn faiz oran, 16 ekim 1844e kadar %3e ykseltilmemiti. 67 rnein, J. G. Opdyke, Treatise on Political Economy (New York 1851) adl yaptnda, %5lik bir faiz orannn evrenselliini; ebedi yasalar ile aklamak iin ok baarsz bir giriimde bulunmutur. Bay Karl Arnd, Dienaturgemsse Volkswirtschaft gegenber dem Monopoliengeist und dem Kommunismus, etc., Hanau 1845, daha da bnce u szleri eder: Nesnelerin retiminin doal seyrinde tek bir grng vardr ki, tamamen yerleilmi lkelerde bir lde faiz orann
320
bunalmlarla ilgili 1857 ve 1858 yllarna ait parlamento raporlarnda, ngiltere Bankas mdrlerinin, Londral bankerlerin, taral bankerlerin ve profesyonel teorisyenlerin, fiilen oluan faiz oran zerindeki ilerigeri gevezeliklerini ve bor verilebilir sermayenin kullanm iin denen fiyat, bu tr sermayenin arzna bal olarak deiebilir, yksek bir faiz oran ve dk bir kr devaml varolamaz, gibi ve bunlara benzer daha bir yn orta-mal ve atafatl samalklar dinlemekten daha elendirici bir ey olamaz.68 Grenek ve gelenek, hukuksal gelenek, vb., ortalama faiz orannn belirlenmesinde, bu salt bir ortalama olarak deil, daha ok, gerek bir byklk olarak varolduu srece, rekabetin kendisi kadar rol oynarlar. .aiz orannn hesaplanmasn gerektiren birok hukuksal anlamazlkta, ortalama bir faiz orannn yasal bir oran olarak kabul edilmesi zorunluluu ortaya kt. Eer bir bir adm daha atar ve ortalama bir faiz orannn snrlarnn niin genel yasalardan kartlamadn soracak olursak, bu sorunun yantnn, dpedz faizin znde sakl olduunu grrz. .aiz yalnzca ortalama krn bir parasdr. Ayn sermaye, iki ayr rolde grnr bor verenin elinde, bor verilebilir sermaye olarak, ve faal kapitalistin elinde sanayi ya da ticaret sermayesi olarak. Ama bu sermaye, tek bir kez ilev yapar ve tek bir kez kr retir. retim srecinin kendisinde, sermayenin bor verilebilir sermaye olma nitelii herhangi bir rol oynamaz. Kr zerinde hak iddia eden taraflarn bunu nasl bltkleri sorunu, tpk bir i ortaklnda ortak krn, yzde paylar olarak bllmesinde olduu gibi, o olayla snrl ve tamamen grgcl bir eydir. Esas olarak kr orann belirleyen art-deer ile cretler arasndaki blnmede, birbirinden tamamen farkl iki e emek-gc ile sermaye belirleyici etmenlerdir; bunlar, birbirlerini snrlayan, iki bamsz deikenin ilevleridir; ve bunlarn nitel fark, retilen deerin nicel blnmnn kaynadr. Art-deerin rant ile kra blnmesinde de ayn eyin olduunu daha ilerde greceiz. .aiz konusunda ise byle bir ey olmamaktadr. Burada nitel farkllama, biraz sonra greceimiz gibi, daha ok, ayn art-deer miktarnn tamamen nicel blnmesinden ileri gelmektedir. Btn bu anlatlanlardan doal faiz oran diye bir eyin olmad319]
dzenler grnmektedir: bu olay Avrupa ormanlarnda kerestenin, yllk byme ile artma orandr. Bu yeni byme, kendi deiim-deerlerinden tamamen bamsz, yzde 3-4 orannda olur. (Aalarn kendi deiim-deerlerinden bamsz olarak daha her yl bymeleri ne kadar garip deil mi!) Buna gre, faiz orannn, en zengin lkelerde bugnk dzeyinin altna dmesi beklenemez. (s. 124.) (Demek istedii, aalarn deiim-deerleri, bymelerine ne kadar bal olursa olsun, bunlarn bymesi deiim-deerlerinden bamszdr.) Buna, ilk orman faiz oran denilse yeridir. Bunun kaifi bu yaptta. bilimimize, kpek vergisi filozofu olarak vgye deer bir katkda daha bulunmutur. (Marx, kitabndaki zel bir paragrafta ( 88, s. 420421) bu vergiyi savunduu iin, K. Arnda alayl bir ifadeyle, kpek vergisi filozofu diyor. -Ed.) 68 ngiltere Bankas, ak piyasada egemen olan oran, doal olarak her zaman gznnde tutarak, iskonto orann, altnn ithal ve ihracna gre ykseltiyor ve alaltyor. Bylece, banka hadlerindeki deimeleri tahmin ederek iskonto oyunlarna girimek imdi para merkezinin, yani Londra para-piyasasnn, bykbalarnn uralarnn yans haline gelmi bulunuyor. ([H.Roy,] The Theory of the Exchanges, etc., s.113.)
321
sonucu kar. Ne var ki, genel kr orannn tersine, bir yandan ortalama faizin snrlarnn ya da srekli dalgalanan piyasa faiz oranlarndan farkl olarak, ortalama bir faiz orannn belirlenmesi iin, genel bir yasa yoktur, [sayfa 320] nk bu salt brt krn, sermayenin farkl adlar tayan iki sahibi arasnda bir paylalmas sorunudur; te yandan faiz oran ister ortalama, ister her zel durum iin geerli piyasa oran olsun tekbiimli, belirli ve somut bir byklk olarak, genel kr oranndan tamamen farkl bir grn iersindedir.69 .aiz oran ile kr oran arasndaki bant, bir metan piyasa-fiyat ile kendi deeri arasndaki bantya benzer. .aiz oran, kr oran ile belirlendii srece, bu oran, zel bir sanayi kolunda egemen olan zgl bir kr oran ile, ya da hele, belli bir i alannda herhangi bir kapitalistin elde edebilecei fazladan bir kr ile deil, daima genel bir kr oran ile belirlenir.70 Bu nedenle, ortalama faiz oran, genel kr orannn saf ya da gvenilir ifadesi olmamakla birlikte, genel kr oran, aslnda, ortalama faiz orannda grgcl ve bilinen bir gerek olarak grnr. .aiz orannn kendisinin, bor alanlar tarafndan verilen farkl gvence derecelerine gre ve bor vadesinin uzunluuna bal olarak deiecei geri dorudur; ama, faiz oran, bu derecelerin herbiri iin belli bir anda tek biimdedir. Bu ayrm da demek ki, faiz orannn sabit ve tekbiimdeki grnn deitirmemektedir.71
69 Metalarn fiyat srekli dalgalanr; bu metalar, farkl kullanmalar iin imal edilmilerdir; para, btn amalara hizmet eder. Metalar, ayn trden olanlar bile, nitelik bakmndan farkldrlar; nakit para daima ayn deerdedir, ya da hi deilse byle kabul edilmitir. Bu ne-denle, parann, bizim faiz terimi ile belirlediimiz fiyat, dier eylerden daha byk kararlla ve tekbiimlilie sahiptir. (J. Steuart, Principies of Political Economy, .ranszca eviri, 1789, IV, s. 27.) 70 Ne var ki bu, krn blnmesi kural, her bor verene ve alana zel olarak deil, genellikle bor verenlere ve alanlara uygulanr ... nemli byklkte ve kklkte kazanlar, borcu verenle hi bir ilikisi bulunmayan bir becerinin ya da bilgi noksanlnn muvafakatdr; bor verenler, uranlan kayptan zarara uramadklarna gre, kazantan da yararlanmamalar gerekir. Ayn ii yapan tek bir kimse iin sylenenler, zel trden iler iin de geerlidir; herhangi bir i kolunda i gren tccarlar ile iadamlar bor aldklar para ile, ayn lkedeki dier tccar ve iadamlarnn salad olaan krdan daha fazlasn elde ederlerse, bu fazladan kazan, bunu elde etmek yalnzca olaan bir beceri ye bilgiyi gerektirdii halde, kendilerine aittir; yoksa, o paray kendilerine salayan bor verene deil ... nk, bor verenler paralarn, genel kr orannn altnda bir demede bulunmaya ancak elveren koullarda i gren bir i kolunda kullanlmak iin bor vermezler; ve bu nedenle, paralaryla, salanan kazan ne olursa olsun, bundan fazlasn almay haketmemilerdir. (Massie, l.c., s. 50, 51.) 71 Banka iskonto oran %5 Piyasa iskonto oran, 60 gn vadeli senetler %35/8 Piyasa iskonto oran, 3 ay vadeli senetler %3, Piyasa iskonto oran, 6ay vadeli senetler %35/16 Polie simsarlarna bor, gnlk %1-2 Polie simsarlarna bor, bir hafta vadeli %3 Ondrt gn iin son oran, hisse senedi simsarlarna bor %4-5 Mevduat faizi (bankalar) %3 Mevduat faizi (iskonto kurumlar) %3-3 Bu farkn, bir ve ayn gn iin ne denli byk olabilecei, 10 Aralk tarihli Daily Newsn kent haberlerinden alnan, 9 aralk 1819da Londra para-piyasasndaki faiz hadleri ile ilgili yukardaki rakamlarda grlmektedir. En d %1, en yksei %5dir. [.. E.]
322
Ortalama faiz oran, her lkede, olduka uzun dnemlerde sabit bir byklk olarak grnr, nk genel kr oran zgl kr oranlarnn, bir alandaki deiikliin, bir baka alandaki zt ynl bir deiiklik ile telafi edilmek zere, srekli deiiklik gstermesine karn ancak daha uzun dnemlerde deiir. Ve bunun greli deimezlii, ortalama, ya da [sayfa 321] ortak kr orannn tam da bu aa yukar deimez niteliinde ortaya karlr. Bununla birlikte, srekli dalgalanan piyasa faiz oranna gelince, bu tpk metalarn piyasa-fiyat gibi her an sabit bir byklk olarak bulunur, nk, para piyasasnda, btn bor verilebilir sermaye, toplu bir kitle olarak faal sermayenin karsnda yeralr, ve bylece, bir yanda bor verilebilir sermaye arz ile, te yanda buna olan talep arasndaki bant, faizin herhangi bir andaki piyasa dzeyini belirler. Kredi sistemi ne kadar fazla geliir ve bununla birlikte younlaarak bor verilebilir sermayeye ne kadar fazla toplumsal bir nitelik kazandrr ve onu hep birlikte para piyasasna srerse, bu o kadar ok byle olur. te yandan genel kr oran, hi bir zaman zgl kr oranlarnn eitlenmesi eiliminden, bunlarn eitlenmesi hareketinden baka bir ey deildir. Kapitalistler arasndaki rekabet, ki, kendisi bu eitlenme ynnde harekettir burada, krn olduka uzun bir sre ortalamalarn altnda kald alanlardan sermayeyi yava yava ekerek, krn ortalamann zerinde bulunduu alanlara yava yava kaydrlmas eklindedir. Ya da, ek sermayenin bu alanlar arasnda yava yava ve deien oranlarda dalmas biimindedir. Bu farkl alanlar bakmndan, sermayenin arz ve ekilmesinde srekli bir deime szkonusudur; faiz orannn belirlenmesinde olduu gibi, ezamanl bir kitle etkisi hi bir zaman szkonusu olamaz. .aiz getiren sermayenin, metadan mutlak farkl bir kategori olmakla birlikte, sui generis bir meta haline geldiini ve bylece faizin, sradan bir metan piyasa-fiyat gibi her zaman arz ve taleple saptanan fiyat halini aldn grm bulunuyoruz. Piyasa faiz oran da, bu nedenle, srekli bir dalgalanma iersinde olduu halde, belli bir anda, tpk bir metan her ayr durumdaki piyasa-fiyat gibi, devaml olarak belirlenmi ve tekbiimde bir hali gibi grnr. Para-kapitalistler bu meta arzederler ve faal kapitalistler onun iin srekli bir talep yaratarak, bu meta satn alrlar. Eitlenme sreci genel bir kr oran yarattnda, byle bir ey olmaz. Meta fiyatlar, bir alanda, retim-fiyatnn zerinde ya da altnda ise (her ayr giriimde, snai evrimlerin eitli evreleri ile birlikte grlen dalgalanmalar burada zellikle bir yana brakyoruz) denge, sermayenin bireysel retim alanlarna akmas ya da bu alanlarn dna kmasna bal olarak, retimin genilemesi ya da daralmas, yani sanayi sermayeleri tarafndan piyasaya srlen metalarn kitlesindeki byme ya da klme ile salanr. Metalarn ortalama piyasa-fiyatlarnn, bu ekilde, retim-fiyatlarna eitlenmesiyle, zgl kr oranlarnn, genel ya da ortalama kr oranlarndan gsterdii sapmalar dzeltilmi olur. Bu
323
srete, sanayi ya da ticaret sermayesi, bu sermaye niteliiyle, faiz getiren sermayede olduu gibi, alc karsnda hi bir zaman metalar grnne brnemez. Byle bir grne girse bile, bu ancak, metalarn piyasa-fiyatlarnn dalgalanmalarnda ve retim-fiyatlarna eitlenmelerinde olur, yoksa ortalama krn dorudan doruya belirlenmesi eklinde [sayfa 322] olmaz, Genel kr oran gerekte, 1) toplam sermaye tarafndan retilen art-deer ile, 2) bu art-deerin, toplam sermayenin deerine oranyla, ve 3) rekabet ile ama ancak, belli retim alanlarna yatrlm bulunan sermayelerin, bu art-deerden, kendi nispi byklkleri ile orantl olarak eit paylar almaya alt bir hareket olduu lde, bu rekabet ile belirlenir. te bunun iin, genel kr oran gerekte, dorudan doruya ve derhal arz ve talep arasndaki oranla belirlenen piyasa faiz oranndan ok daha farkl ve ok daha karmak nedenlerden domaktadr, bu yzden de faiz oran gibi somut ve ak bir olgu deildir. eitli retim alanlarndaki tek tek kr oranlarnn kendileri az ok belirsiz eylerdir; ama grndkleri kadaryla, farkedilen ey, bunlarn tekbiimde olmalar deil; farkllklardr. Genel kr oran ise, gerek kr orannn grgcl ve dorudan doruya grlebilir biimi olarak deil, ancak krn en alt snr olarak grnr. .aiz oran ile kr oran arasndaki bu fark vurgularken, faiz orannn salam bir temele oturmasna yardm eden u iki noktay hala bir yana brakyoruz: 1) faiz getiren sermayenin, tarihsel olarak nceden varoluu ve geleneksel bir genel faiz orannn varl; 2) dnya piyasasnn, faiz orannn olumas zerinde, bir lkenin ekonomik koullarndan bamsz olarak, kr oran zerindeki etkisine kyasla, ok daha byk olan dorudan etkisi. Ortalama kr, dorudan doruya yerlemi bir olgu gibi ortaya kmaz, o daha ok, zt ynl dalgalanmalarn eitlenmelerinin nihai bir sonucu olarak belirlenecek bir eydir. .aiz oran iin durum byle deildir. .aiz oran, kendi genel ve hi deilse yerel gereklii iersinde gn gnne saptanan sanayi ve ticaret sermayesinin kendi ilemlerinin hesaplanmasnda bir etmen ve hatta nkoul olarak hizmet eden bir eydir. Her 100 sterlin tutarndaki bir para miktarnn, 2, 3, 4, 5 sterlin salamak zere, tad genel bir yeti halini almtr. Meteoroloji raporlar hi bir zaman barometre ve termometreden alnan sonular, borsa raporlarnn faiz orannn, u ya da bu sermaye iin deil, para piyasasndaki sermaye, yani genellikle bor verilebilir sermaye iin gsterdiinden daha byk bir dorulukla gzler nne seremezler. Para piyasasnda yalnz bor verenlerle bor alanlar kar karya gelirler. Meta ayn biime sahiptir: para. zel bir retim ya da dolam alanna yatrlm olmasna gre sermayenin ald btn zel biimler burada yokolmutur. imdi o, bamsz bir deerin, farkllamam, trde biiminde para biiminde bulunur. zel alanlardaki rekabet onu etkilemez. Bunlarn hepsi, bor para alanlar eklinde biraraya toplanmlardr
324
ve sermaye, onlarn karsna, henz ilerdeki yatrm tarzyla ilgisiz bir biim iersinde kmaktadr. Sanayi sermayesinin, ancak, eitli bireysel alanlar arasndaki hareket ve rekabetle ortaya koyduu eyi, bor verilen sermaye, burada, esas olarak snfn ortak sermayesi olarak, sermayenin arz ve talebinde en kesin biimde ortaya koyar. te yandan, [sayfa 323] para piyasasndaki para-sermaye, fiilen, kendi zgl kullanmna kaytsz bir biimde bulunur ve her zel alann retim gereksinmelerinin gerektirdii ekilde, eitli alanlar arasnda, kapitalist snf arasnda ortak bir e olarak datlr. Ayrca, geni-lekli sanayiin gelimesiyle, parasermaye piyasada bulunduu srece, herhangi bir kapitalist, piyasadaki sermayenin u ya da bu kadar ksmna sahip bulunan bir kimse tarafndan temsil edilmez, fiili retimden bsbtn farkl bir bankerler topluluunun, yani toplumsal sermayenin temsilcilerinin denetimi altndaki, younlam, rgtlenmi bir kitle niteliine brnr. Bylece talep bakmndan, bor verilebilir sermaye btnyle bir snf ile kar karya bulunduu halde arz alannda, kitle haline gelen ey, bor verilebilir sermayenin kendisidir. Genel kr orannn, bykl dalgalansa bile, bor alanlarn karsna, hepsi iin ayn ekilde deitii iin, daima belli ve sabit bir e olarak kan, belirli faiz orannn yannda puslu ve sisli grnmesinin nedenlerinden bazlar ite bunlardr. Tpk, parann deerindeki deimelerin, onun btn metalar karsnda ayn deere sahip olmasna engel olmamas; tpk metalarn piyasa-fiyatlarndaki gnlk dalgalanmalarn, bunlarn gn gnne gazetelerde bildirilmelerine engel olmamas gibi, faiz oran da tpk onlar gibi dzenli ekilde parann fiyat olarak bildirilir. Bunun byle olmasnn nedeni, sermayenin kendisinin burada para-biiminde bir meta olarak arzedilmesidir. .iyatnn saptanmas ise, bylece, teki btn metalarda olduu gibi, onun da piyasa-fiyatnn saptanmasdr. .aiz oran, bu nedenle, daima genel faiz oran olarak, u kadar para iin u kadar para eklinde, belirli bir miktar olarak grnr. te yandan kr oran, ayn alan iersindeki fiyat ayn olan metalar iin bile farkl sermayelerin ayn meta, rettikleri farkl koullara bal olarak deiebilir, nk, bireysel bir sermayenin kr oran, metan piyasa-fiyat ile belirlenmeyip, daha ok, piyasa-fiyat ile maliyet-fiyat arasndaki farkla belirlenir. Ve bu farkl kr oranlar nce ayn alan iersinde ve sonra farkl alanlar arasnda ancak srekli dalgalanmalar yoluyla bir dengeye ulaabilirler. (Daha sonra ilenmek zere not.) Kredinin zgl bir biimi: Bilindii gibi, para, satnalma arac yerine deme arac olarak hizmet ettiinde, meta elden kartlr, ama deeri ancak daha sonra gerekleir. Eer deme ancak tekrar satldktan sonra yaplacak olursa, bu sat, satn
325
almann bir sonucu olarak grnmez; daha ok, bu sat yolu iledir ki, satnalma gereklemi olur. Baka bir deyile, sat, satnalmann arac olur. kinci olarak: bor senetleri, polieler, vb., alacakl iin deme aralar olurlar. nc olarak, bor senetlerinin birbiriyle deitirilmesi parann yerini tutar. [sayfa 324]
326
YRMNC BLM
.AZ VE GRM KRI
.AZ, bundan nceki iki blmde grm olduumuz gibi, kkeni bakmndan, faal kapitalistin, sanayicinin ya da tccarn, kendi sermayesi yerine bor alnan sermayeyi kullandnda, para-sermaye sahibine ve onu dn verene demek zorunda olduu krn, yani artdeerin yalnzca bir paras gibi grnr, ve kkeninde, onun bir paras olduu gibi, gerekte onun bir paras olarak da kalr. Kapitalist eer yalnz kendi sermayesini kullanyorsa, byle bir kr blm olmaz, krn hepsi onun olur. Gerekten de, sermaye sahipleri bunu kendi yeniden-retim srecinde kullandklar srece, faiz orannn belirlenmesinde rekabet halinde deillerdir. Bu bile, tek bana, faiz kategorisinin bir faiz oran belirlenmeksizin varl olanaksz olan bu kategorinin sanayi sermayesinin sermaye olarak hareketlerine yabanc bir ey olduunu gstermektedir. The rate of interest may be defined to be that proportional sum which the lender is content to receive, and the borrower to pay, annually, or for any longer or shorter period for use of a certain amount of rnoneyed capital... When tle owner of a capital employs it actively in reproduction, he does not come under tle head of tlose capitalists, the [sayfa 325] proportion of whom, to the number of borrowers, determines the rate of interest.* (Th. Tooke, History of Prices, London 1838, II, pp.
327
355-56.) Gerekten de, krn bir ksmn faize dntren, genellikle faiz kategorisini yaratan ey, kapitalistlerin kendi aralarnda bylece, parakapitalistler ve sanayi kapitalistleri diye ikiye ayrlmalar olduu gibi, faiz orann yaratan ey de ite bu iki tr kapitalist arasndaki rekabetten baka bir ey deildir. Sermaye yeniden-retim srecinde ilev yapt srece, bu sermayenin sanayici kapitaliste ait olduunu ve onu bor verene geri vermek zorunda olmadn kabul etsek bile kapitalist, zel bir birey olarak, bu sermayenin kendisi zerinde deil, ancak gelir olarak harcayabilecei kr zerinde tasarrufta bulunur. Sermayesi, sermaye olarak ilev yapt srece, yeniden-retim srecine aittir, bu srece balanm durumdadr. O, gerekten de bu sermayenin sahibidir, ama bu sahiplik, ona, bunu emein smrs iin sermaye olarak kulland srece baka bir ekilde tasarrufta bulunabilme olanan vermez. Ayn ey, para-kapitalist iin de dorudur. Sermayesi bor verildii ve bylece para-sermaye olarak hizmet ettii srece, kendisine bir faiz, krn bir ksmn getirir , ama o, ana para zerinde tasarrufta bulunamaz. Bu durum, sermayesini, diyelim bir yl ya da daha uzun bir sre iin bor verdii ve kararlatrlan tarihlerde ana paras kendisine dnmeksizin faiz ald zaman aka belli olur. Ne var ki, ana parann geri dn bile, burada bir ey deitirmez. Sermayesi geri dnm olsa bile, bu para kendisi iin sermaye olarak burada para-sermaye olarak ilev yapt srece, daima o bunu tekrar bor vermek durumundadr. Bu paray kendi elinde tuttuu srece, ona ne faiz getirir ne de sermaye olarak i grr; ve ona faiz getirdii, sermaye olarak i grd srece de onun elinde bulunmaz. Sermayeyi her zaman iin bor verebilme olana ite buradan gelir. Tookenin Bosanquetye ynelttii aadaki grler ite bunun iin batan sona yanltr. nce Bosanquetden u aktarmay (Metallic, Paper and Credit Currency, London 1842, s. 73) yapyor: .aiz oran %1e decek olsa, bor alnan sermaye neredeyse sahip bulunulan sermaye ile bir grlebilir. Tooke buna u kenar notunu ekliyor: Bu ya da daha dk bir oran ile bor alnan sermayenin, sahip bulunulan sermaye ile neredeyse bir tutulmas iddias, ylesine garip bir iddiadr ki, bylesine zeki ve konu zerinde yer yer bylesine derin bilgi sahibi bir yazardan gelmemi olsayd, ciddiye almaya bile demezdi. Varsaym gerei, geriye demenin zorunlu bir koul olduunu grmemezlikten mi geldi, yoksa bunun pek nemli olmadn m dnyor? (Th. Tooke, An Inquiry into the Currency Principle, 2nd ed., London 1844, s. 80.) .aiz = 0 [sayfa 326] olacak olsa, bor sermaye ile alan sanayi
* .aiz oran, belli bir miktardaki para-sermayenin kullanm iin, yllk ya da daha uzun ya da ksa bir sre iin, bor verenin almaya ve bor alann da vermeye hazr olduu nispi bir miktar olarak tanmlanabilir. ... Sermaye sahibi bu sermayeyi yeniden-retim srecinde fiilen kulland zaman, bu kimse. bor alanlarn saylarna olan oranlarnn faiz orann belirledii kapitalistler blmne girmez. -.
328
kapitalisti, kendi sermayesini kullanan kapitalist ile ayn durumda olur. Her ikisi de, ayn ortalama kr cebe indirirler ve, ister bor alnm olsun ister olmasn, sermaye, ancak kr rettii srece sermaye olarak hizmet eder. Geriye deme koulu hi bir eyi deitirmez. .aiz oran ne kadar sfra yaklarsa, diyelim %1e derse, bor alnan sermaye, sahip olunan sermaye ile ayn duruma o kadar yaklam olur. Para-sermaye, para-sermaye olarak varolduu srece daima o gnk faiz oran zerinden, diyelim %1 zerinden ve daima ayn sanayi ve ticari kapitalistler snfna bor verilmek zorundadr. Bunlar, kapitalist olarak ilev yaptklar srece, bor alnan sermaye ile i yapanla, kendi sermayesi ile i yapan arasndaki tek fark, bunlardan ilkinin faiz demek zorunda olduu halde ikincisinin byle bir zorunluluunun bulunmamasdr; bir tanesi btn krn, kyi, tekisi ise, k - fyi, kr eksi faizi cebe indirir. .aiz sfra ne denli yaklarsa, k - f, kye o kadar yaklar ve u halde bu iki sermaye, ayn tutulabilir hale gelir. Bir tanesi, sermayeyi geri vermek ve yeni batan bor almak zorundadr; dieri ise, sermaye olarak ilev yapacaksa, sermayesini tekrar tekrar retim srecine yatrmas gerekir, ve bu durumda da onu, bu sreten bamsz, istedii gibi kullanamaz. Bu ikisi arasnda geriye kalan tek ak fark ise, birisinin sermayesinin sahibi olmas, dierinin ise olmamasdr. imdi ortaya kan soru udur: Krn, net kr ve faiz eklindeki bu tamamen nicel blnmesi, nasl oluyor da, nitel bir blnme halini alyor? Dier bir deyile, nasl oluyor da, bor deil de yalnzca kendi sermayesini kullanan bir kapitalist, brt krnn bir ksmn, zgl faiz kategorisi altnda snflandryor ve bunu bylece ayr olarak hesaplyor? Ve ayrca, bor alnm olsun ya da olmasn her sermaye, faiz getiren sermaye olarak, nasl oluyor da kendisinden net kr getiren sermaye olarak ayrlyor? Anlaldna gre, krn her raslansal nitel blnmesi, bu ekilde nitel bir blnme halini almyor. rnein, baz sanayi kapitalistleri biraraya gelip bir i kuruyorlar ve sonra kr, aralarnda yasal bir anlama uyarnca blyorlar. Dierleri ise, herbiri, orta olmakszn kendi iini yapyor. Bu sonuncular krlarn iki balk altnda, bir ksm bireysel kr, dier ksm varolmayan ortaklar iin irket kr olarak hesaplyorlar. Bu durumda, nicel blnme demek ki, nitel bir blnme halini almyor. Bu, mlkiyetin raslansal olarak birka tzel kiiye ait bulunmas halinde olur. Durum byle deilse byle bir ey szkonusu deildir. Bu soruyu yantlamak iin bizim, faizin oluumunda, fiili k noktas zerinde biraz daha durmamz gerekiyor; yani para-kapitalist ile sanayi kapitalistinin birbirlerinin karsna yalnzca yasal ynden farkl kiiler olarak deil, yeniden-retim srecinde bsbtn farkl roller oynayan kimseler, ya da ellerinde,ayn sermayenin gerekten iki ynl ve tamamen farkl hareketler yapt kiiler olarak ktklar varsaymndan [sayfa 327] hareket etmemiz gerekiyor. Bunlardan birisi sermayeyi yalnzca
329
bor veriyor, dieri ise onu retken olarak kullanyor. Bor sermaye ile alan retken kapitalist iin, brt kr, iki ksma blnr: bor verene demek zorunda olduu faiz ile, krdan kendi payna den ve faizin zerinde kalan fazlalk. Eer, genel kr oran veri ise, bu ikinci ksm faiz oran ile, eer faiz oran veri ise, genel kr oran ile belirlenir. Ve ayrca, brt kr, toplam krn fiili deeri, her zel durumda ortalama krdan ne kadar saparsa sapsn, faal kapitaliste ait olan ksm, faiz ile belirlenir, nk bu (zel yasal szlemeler bir yana braklrsa) genel faiz oran ile saptanm olup, retim sreci balamadan nce, dolaysyla, srecin sonucu olan brt kr elde edilmeden nce verilmi varsaylr. Grm olduumuz gibi, sermayenin gerek zgl rn art-deerdir ya da daha dorusu krdr. Ama bor verilen sermaye ile alan kapitalist iin bu, kr deil, kr, eksi, faiz, krn faiz dendikten sonra kendisine kalan ksmdr. Bu nedenle krn bu ksm ona zorunlu olarak, faal olduu srece sermayenin bir rn olarak grnr; ve bu, onu ilgilendirdii kadaryla byledir de, nk, o sermayeyi, ancak faal bir sermaye olarak temsil eder. Sermaye ilev yapt srece o, bu sermayenin kiilemi eklidir, ve sermaye, sanayi ya da ticarete krl biimde yatrld srece ilev yapar; bu gibi ilevler bu sermaye ile ilgili sanayi kolunun ngrd biimde ve bir giriimci aracl ile yerine getirilir. Brt krdan, paray bor verene demek zorunda olduu faizden ayr ve farkl olarak, krdan onun hissesine den ksm zorunlu olarak, sanayi ya da ticari kr biimini, ya da bunlarn her ikisini de kapsayan Almanca bir terimle, Unternehmergewinn (giriim kr) biimini alr. Brt kr eer ortalama kra eit olursa, giriim krnn bykl yalnzca faiz oran ile belirlenir. Brt kr eer ortalama krdan saparsa, bunun ortalama krdan fark (her ikisinden de faiz dldkten sonra), ister zel bir alandaki kr orannn genel kr oranndan, ister belirli bir alanda bireysel bir kapitalistin elde ettii krn bu alandaki ortalama krdan gsterdii sapma eklinde olsun, geici bir sre iin bir sapmaya yolaan btn koullar tarafndan belirlenir. Bununla birlikte, grm olduumuz gibi, retim srecinin kendi iersinde kr oran yalnzca art-deere bal olmayp ayrca, retim aralarnn satnalma fiyatlar, ortalamadan daha retken olan yntemler, deimeyen sermayeden salanan tasarruflar, vb., gibi birok baka koullara da baldr. Ve retim-fiyatlarnn dnda bir de baz zel durumlara, her alveri ileminde kapitalistin gsterdii kurnazlk ve abann derecesine, retim-fiyatlarnn ne lde zerinde ya da altnda satn aldna ya da sattna ve bylece dolam srecindeki toplam art-deerin ne kadar byk ya da kk ksmna elkoyduuna baldr. Her ne olursa olsun, brt krn nicel blnm burada nitel bir blnme dnr ve nicel blnmn kendisi, blnecek olan eye, faal, kapitalistin sermayesini iletme tarzna, ilev yapan bir kapitalist olarak, yani faal kapitalist olarak ilevlerinin [sayfa 328] sonucunda sermayenin kendisine salad
330
brt kra bal olduu iin, bu daha da fazla byle olur. lev yapmakta olan kapitalistin, burada, sermayenin sahibi olmad kabul edilmitir. Onun bakmndan sermayenin sahipliini, para-kapitalisti, bor veren kimse temsil eder. Bu nedenle, para-kapitaliste dedii faiz, brt krdan, sermayenin mlkiyetine bu niteliiyle denmesi gerekli ksm olarak grnr. Krdan faal kapitaliste den ksm bundan farkl olarak, imdi, yeniden-retim srecinde srf bu sermaye ile yerine getirdii ilem ya da ilevlerden, yani zellikle sanayi ya da ticarette, giriimci olarak yapt ilevlerden doan giriim kr olarak grnr. Onun bakmndan faiz, bu yzden ona, sahip bulunulan sermayenin, almad, ilev yapmad iin sermayenin yeniden-retiminden soyutlanm sermayenin rn olarak grnr; giriim kr ise ona, srf bu sermaye ile yerine getirdii ilevlerin rn olarak, sermayenin hareket ve faaliyetinin, ona, retim srecine katlmayan para-kapitalistin hareketsizlii karsnda kendi hareketlilii olarak grnen bir faaliyetin bir rn olarak grnr. Brt krn iki ksm arasndaki bu nitel ayrm, faizin, bizzat sermayenin, retim sreciyle bir ilikisi bulunmayan bir sermaye mlkiyetinin bir rn, giriim krnn ise, faal sermayenin, retim srecinde ilev yapan sermayenin ve dolaysyla, sermayeyi kullanann yeniden-retim srecinde oynad faal roln bir rn olduu eklindeki bu ayrm, hi bir zaman, bir yanda para-kapitalistin, te yanda sanayi kapitalistinin srf znel bir dncesi deildir. Bu, nesnel bir olguya dayanr; nk faiz, para-kapitaliste, sermayenin srf sahibi olan kimseye, u halde, sermayenin mlkiyetini ancak retim srecinden nce ve o sre dnda temsil eden bor verene gittii halde, giriim kr yalnz sermayenin sahibi olmayan faal kapitaliste gider. Brt krn, her ikisi de ayn sermaye ve dolaysyla bu sermayenin rettii kr zerinden farkl yasal haklara sahip iki ayr kimse arasnda srf nicel blm bylece, hem bor alnan sermaye ile i grd srece sanayi kapitalisti iin ve hem de, sermayesini bizzat kendisi kullanmad srece para-kapitalist iin nitel bir blnm halini alr. Krn bir ksm imdi bir biim iersindeki sermayeden bu haliyle gelen bir rn olarak, faiz olarak grnr; dier ksm, sermayenin zgl bir rn olarak, kart bir biim iersinde, ve dolaysyla giriim kr olarak grnr. Birisi, srf sermaye ile i grmenin bir rn, faaliyet halindeki sermayenin ya da faal kapitalist tarafndan yerine getirilen ilevlerin bir rn olarak grnr. Ve brt krn iki ksmnn birbirleri karsnda, sanki temelden farkl iki kaynaktan geliyorlarm gibi bylece katlamalar ve bamszlamalar, imdi tm kapitalist snf ve toplam sermaye iin kesin ve salam bir ekil alr. Ve yle ki, faal kapitalistin kulland sermayenin bor alnm olup olmamasnn, para-kapitaliste ait sermayenin kendisi tarafndan kullanlp kullanlmamasnn bir nemi kalmaz. Her sermayenin kr ve dolaysyla sermayelerin eitlenmesi yo-luyla saptanan ortalama kr, nitelik bakmndan farkl, karlkl ola-
331
rak bamsz ve [sayfa 329] kendi bana bireysellemi iki ksma blnm ya da ayrlmtr: faiz ve giriim kr; ve bunlarn her ikisi de ayr yasalar ile belirlenmilerdir. Kendi sermayesi ile alan kapitalist de, bor alnan sermaye ile i gren kapitalist gibi, brt krn, sermayenin sahibi ve kendi kendisine bor veren olarak faize, ve, ilevini yerine getiren faal bir kapitalist olarak kendisine den giriim krna ayrr. Bu blnme bakmndan demek ki, nitel bir blnme olmas nedeniyle, kapitalistin gerekten bir bakasyla blmek zorunda olup olmamasnn bir nemi yoktur. Sermayeyi kullanan, kendi sermayesi ile i grrken bile, iki kiilie blnr: sermayenin sahibi ve sermayenin kullancs; sermayesinin getirdii kr kategorileri bakmndan kendi sermayesi de gene, sermaye-mlkiyete, retim sreci dnda bulunan ve kendi kendisine faiz getiren sermayeye ve, retim sreci iersinde bulunan ve ilevi sonucu giriim kr getiren sermayeye blnr. Bu nedenle faiz artk, sanayici kapitalistin bir bakasna ait sermaye ile i grrken zaman zaman ortaya kan ve retim iin bir nem tamayan brt krn bir blnmesi olarak grnmeyecek biimde iyice yerlemi oluyor. Sanayi kapitalistinin kr, kendisine ait sermaye ile alt zaman bile, faiz ve giriim krna blnr. Srf nicel bir blnme, bylece nitel bir blnme halini alr. Bu dnme, sanayici kapitalistin, kendisine ait sermaye ile alp almamas gibi raslantya bal bir duruma bal olmayarak meydana gelir. Burada szkonusu olan, yalnz, krdan, farkl kimselere ayrlan farkl paylar deil, sermaye ile ilikisi farkl olan, u halde, sermayenin farkl ynleriyle ilikisi bulunan iki farkl kr kategorisidir. imdi, brt krn faize ve giriim krna bu blnmesi nitel bir blnme halini alnca, bunun, toplam sermaye ve tm kapitalistler snf iin, niin nitel bir blnme niteliini aldnn nedenlerini bulup kartmak kolaydr. Birinci olarak bu, sanayici kapitalistlerin ounluu farkl saysal oranlarda olsa bile, hem kendi sermayeleri ve hem de bor alnan sermayeler ile i grmeleri ve deiik zamanlarda, kendi sermayeleri ile bor alnan sermaye arasndaki orann deimesi gibi, basit bir grgcl durumdan ileri geliyor. kinci olarak, brt krn bir ksmnn faiz biimine dnmesi, onun dier ksmn giriim krna evirir. Bu kr gerekte, brt krn faizden sonra kalan fazla ksmnn, faiz bamsz bir kategori olarak varlk kazanr kazanmaz ald kart biimden baka bir ey deildir. Brt krn nasl olup da faiz ve giriim kr olarak farkllat sorunu konusundaki btn tahliller, sonunda, nasl olup da brt krn bir ksmnn genel olarak faiz eklinde katlap bamszlk kazandnn aratrlmas halini alr. Ne var ki, tarih iersinde, faiz getiren sermaye, btnlemi geleneksel bir biim olarak ve u halde, faiz de sermayenin rettii artdeerin btnlemi bir alt-blm olarak, kapitalist retim tarzndan
332
ve [sayfa 330] beraberinde getirdii sermaye ve kr kavramlarndan ok daha nce varolmutur. te bu nedenle halkn kafasnda para-sermaye ya da faiz getiren sermaye, hl, sermaye deyince, onun par excellence* ekli olarak yaamaktadr. te yandan, Massienin zamanna kadar egemen olan, karlnda faiz denen eyin para olarak para olduu eklindeki dncenin nedeni de ite budur. Bor verilen sermayenin, ister fiilen sermaye olarak kullanlsn ister kullanlmasn srf tketim iin bor alnd zaman bile faiz getirmesi olgusu, bu sermaye biiminin bamsz olarak varolduu dncesine g kazandrr. Kapitalist retim tarznn balang dnemi boyunca, faizin kr karsnda ve faiz getiren sermayenin sanayi sermayesi karsnda sahip bulunduu bamszln en iyi kant, faizin, brt krn yalnzca bir ksm olduu gereinin, ancak 18. yzyln ortalarnda (nce Massie** ve ondan sonra Hume*** tarafndan) kefedilmesi, ve byle bir bulua genel bir gereksinme duyulmu olmasdr. nc olarak, sanayici kapitalistin, kendisine ait ya da bor alnan sermaye ile i grmesi, para-kapitalistler snfnn onun karsna, zel trde kapitalistler, para-sermayenin zel trde bir sermaye, ve faizin, bu tr sermayeye zg bamsz bir art-deer biimi olarak kmas olgusunu hi bir ekilde deitirmez. Nitel deyile, faiz, srf sermaye sahipliiyle salanan art-deerdir; bu art-deeri, sermaye sahibi, yeniden-retim srecinin dnda kalm olsa bile, sermaye, sermaye olarak salamtr. Demek ki, faiz, sermayenin, kendi sreci dnda gerekletirdii art-deerdir. Nicel deyile, krn faizi tekil eden ksm, sermaye olarak sanayi ya da ticaret sermayesi ile deil, para-sermaye ile ilikili grnmektedir, ve art-deerin bu ksmnn oran, faiz oran, bu ilikiyi glendirmektedir. nk, her eyden nce, faiz oran, genel kr oranna bal olduu halde, bamsz olarak belirlenir; sonra, faiz oran, metalarn piyasa-fiyat gibi, kavranlmas g kr orannn tersine, sabit, tekbiimli, somut ve ne kadar deiirse deisin daima belli bir bant iersinde grnr. Btn sermaye, sanayi kapitalistlerinin elinde olsayd, faiz ve faiz oran diye bir ey olmazd. Brt krn nicel blnmnn ald bamsz biim, nitel bir blnm yaratyor. Sanayi kapitalisti kendisini, para-kapitalist ile karlatracak olsa, onu karsndakinden ayrdeden ey, yalnz elde ettii giriim kr, brt krn, ortalama faizi bu ortalama faiz, faiz oran sayesinde belli bir grgcl byklk gibi grnr aan fazlal olurdu. Yok eer kendisini, bor ald sermaye ile deil kendi sermayesi ile alan kapitalist ile karlatracak olsa, bu kapitalist ondan yalnzca, bir
* En stn, en yetkin. -. ** [J. Massie,] An Essay on the Governing Causes ofthe Naturai Rate of Interest, London 1750. -Ed. *** D. Hume, On Interest, Essays and Treatises on Several Subjects, Vol. I, London 1764. Ed.
333
bakasna faiz deyecek yerde, faizi cebe indiren bir para-kapitalist olmas bakmndan ayrlrd. Brt krn faizden farkl olan ksm, ona, her iki durumda da giriim kr olarak, ve faizin kendisi de, sermayenin, retken biimde kullanlmam olsa bile, sermaye olarak getirdii art-deer olarak grnrd. Bu, bireysel kapitalist iin pratik anlamda dorudur. Bireysel kapitalist, sermayesinden, ya faiz getiren sermaye eklinde dn vererek, ister sermayesi balangta para-sermaye biiminde olsun ister henz para-sermayeye evrilecek halde bulunsun, ya da retken sermaye gibi kullanp deerini genileterek yararlanmak zere bir seim yapma olanana sahiptir. Ama bunu, baz vlger ktisatlarn yaptklar gibi toplumun toplam sermayesine uygulamak, ve hele, krn nedeni olarak gsterecek kadar ileriye gitmek haliyle mantkszlk olur. Para eklindeki nispeten kk bir ksm dnda kalan ve, toplam sermayeyi oluturan retim aralarn satn alacak ve bunlardan yararlanacak kimseler olmakszn, btn sermayeyi para-sermayeye evirme fikri, hi kukusuz dpedz samalktr. Hele, sermayenin, herhangi bir retken ilevi yerine getirmeksizin, yani faizin ancak bir ksmn tekil ettii art-deeri yaratmakszn, kapitalist retim temeli zerinde faiz salayabileceini; kapitalist retim tarznn, kapitalist retim olmakszn da yoluna devam edebileceini dnmek daha da byk samalk olur. Eer kapitalistlerin ok byk bir ksm, sermayelerini para-sermayeye evirecek olsayd, para-sermayede korkun bir deer kayb, faiz orannda mthi bir dme olur, pek ou hemen, faizle yaamlarn srdremeyecek hale gelir ve tekrar sanayi kapitalisti haline gelmek zorunda kalrlard. Ama, yineliyoruz, bu ancak bireysel kapitalist iin szkonusudur. te bunun iin, bireysel kapitalist, kendi sermayesi ile i grrken bile, ortalama krnn, ortalama faize eit olan ksmn zorunlu olarak, sermayesinin sermaye olarak, retim srecinden ayr ve bamsz bir rn olarak grr; ve brt krn, faiz eklinde bamszlam bu ksmndan farkl olarak, arta kalan ksmn, giriim kr sayar. Drdnc olarak, [elyazmasnda bir boluk]. Bylece grm oluyoruz ki, krn, bor alnan sermayenin sahibine, ilev yapmakta olan kapitalist tarafndan denmesi gerekli ksm, bor alnm olsun olmasn btn sermayelerin sermaye olarak, faiz ad altnda salam olduklar bir ksm kr iin bamsz bir biime dnm oluyor. Bu ksmn bykl, ortalama faiz oranna baldr. Bunun kkeni hl kendisini, ilev yapmakta olan kapitalistin, sermayesinin sahibi olduu zaman, bu faiz orannn belirlenmesinde rakip durumunda hi deilse faal rakip durumunda bulunmamas olgusunda ortaya koyar. Krn, kr zerinde farkl yasal haklar olan iki kii arasnda bu tamamen nicel blnm, sermaye ile krn kendi z niteliklerinden doarm gibi grnen nitel bir blnme halini alyor. nk, daha nce de grm olduumuz gibi, krn bir ksm, her zaman ve her yerde, faiz [sayfa 332]
[sayfa 331]
334
biimine girer girmez, ortalama kr ile faiz arasndaki fark ya da krn faizin zerinde kalan ksm, faize zt bir biime giriim kr biimine giriyor. Bu iki biim, faiz ve giriim kr, ancak zt biimler olarak varolurlar. yleyse, yalnzca farkl kategoriler, balklar ya da adlar altna konulan ksmlar olarak bunlarn art-deerle deil, daha ok birbirleriyle bir bantlar vardr. Srf krn bir ksm faize dnt iindir ki, dier ksm giriim kr olarak grnr. Biz burada kr dediimiz zaman daima ortalama kr anlatmak istiyoruz, nk, ister bireysel krlarda, ister farkl alanlardaki krlarda olsun, grlen deiiklikler, yleyse, rekabet savam ile, ortalama krn ya da art-deerin dalmn etkileyen dier durumlardan doan deiiklikler, bu incelemede bizi ilgilendirmemektedir. Bu, genellikle btn bu inceleme iin geerlidir. Demek ki faiz, sermaye sahipliinin, ister yeniden-retim srecinin dnda kalan bor verene, ister sermayesini retken bir biimde kullanan sermaye sahibine olsun, bu sermaye sahiplii nitelii ile salad, Ramsayn verdii adla, net krdr. Ne var ki sermaye bu ikinci durumdaki sahibine de bu net kr, retken kapitalist olduu iin deil, para-kapitalist, kendi sermayesini faiz getiren sermaye eklinde, faal kapitalist niteliiyle kendisine bor veren bir kimse olduu iin salar. Parann ve genel olarak deerin sermayeye evrilmesi nasl kapitalist retimin devaml bir sonucu ise, sermaye olarak varl da gene onun devaml nkouludur. retim aralarna dnebilme olanayla, para olarak karl denmeyen emee kumanda eder ve bylece, metalarn retim ve dolam srelerini, sahibi iin art-deer retimine evirir. Bu nedenle faiz, genellikle deerin onun genel toplumsal biiminde maddeleen emein-, fiili retim srecinde retim aralarnn biimine giren deerin, canl emek-gcnn karsna bamsz bir g olarak kmas ve karl denmeyen emee elkoymasnn bir arac olmas olgusunun bir ifadesidir; ve deerin byle bir g olmasnn nedeni de, emekinin karsnda, bir bakasnn mal olarak yeralmasdr. Ama te yandan, cretli emek karsndaki bu zt durum, faiz biiminde yokolur; nk, faiz getiren sermayenin, faiz getiren sermaye olarak kart, cretli emek deil, retken sermayedir. Bor veren kapitalist, bor veren kapitalist olarak, yeniden-retim srecinde, fiili ilevini yerine getiren kapitalistin karsna, kapitalist retim altnda, retim aralarndan tamamen yoksun hale getirilmi cretli emeki olarak kmaz. .aiz getiren sermaye, ilev olarak sermayeden farkl ve ayr, mlkiyet olarak sermayedir. Ne var ki sermaye, ilevini yerine getirmedii srece emekiyi smrmez ve emekle bir ztlk iersine girmez. te yandan, giriim kr, cretli emek ile zt bir iliki iersinde olmayp, yalnz faizle ztlk iersindedir. Birincisi, ortalama kr veri kabul edilirse, giriim kr oran, cretlerle deil, faiz oran ile belirlenir. .aiz oran ile ters orantl olarak [sayfa 333]
335
yksektir ya da dktr.72 kincisi, ilev yapan kapitalistin, giriim kr zerindeki hakk, dolaysyla giriim krnn kendisi, sermaye zerindeki sahipliinden deil, sermayenin yalnzca durgun bir mlkiyet halinde olduu belirli bir biiminden farkl olarak, sermayenin ilevinden doar. Kapitalistin, bor alnan sermaye ile i yapt ve bu yzden de faiz ile giriim krnn farkl kimselere gittii durumlarda, bu, hemen gze arpan bir ztlk halinde kendisini ortaya koyar. Giriim kr, sermayenin, yeniden-retim srecindeki ilevinden, u halde, ilev yapan kapitalistin, sanayi ve ticaret sermayesinin bu ilevlerini yerine getirmesini salayan ilem ve hareketlerinin bir sonucu olarak doar. Ama, ilev yapan sermayeyi temsil etmek, faiz getiren sermayeyi temsil etmek gibi, eli-kolu bal oturmakla olmaz. Kapitalist retimde, kapitalist, retim ve dolam srelerini ynetir. retken emein smrlmesi, ister bizzat kendisi, ister onun adna bir bakas onu smrm olsun, bir aba harcamay gerektirir. Bu nedenle, giriim kr ona, faizden farkl, sermayenin sahipliinden bamsz olarak, daha ok, mlksz bir kimse bir emeki olarak ilevinin bir sonucu gibi grnr. te bu nedenle, onda, zorunlu olarak, elde ettii giriim krnn, cretli emei zt den bir ey olmaktan ok uzak, bakalarnn karl denmeyen emeiyle bir ilikisi olmayan, emein denetim ve ynetimiyle ilgili, ve sradan bir iininkinden daha yksek bir cret ya da cretler olduu konusunda bir dnce yereder; bu cretlerin daha yksek olmasnn nedenleri de, 1) onun yapt iin ok daha karmak olmas, ve 2) bu cretleri onun kendi kendisine demesidir. Kapitalist olarak ilevinin, art-deer, yani karl denmeyen emek yaratmak ve bunu en ekonomik koullar altnda yapmaktan ibaret bulunduu olgusu, faizin kapitalist ilevini yerine getirmedii, srf sermaye sahibi olduu zaman bile kapitalistin payna dmesi, ve buna karlk, i grd sermayenin sahibi olmasa bile, ilev yapan kapitalistin giriim krn pay olarak almas ztl iersinde tamamen gzden kaybolur. Krn, u halde art-deerin blnd iki ksmnn birbirine zt biimleri nedeniyle, o, bu her iki ksmn da, yalnzca art-deerin ksmlar olduunu, ve bu blnmenin, art-deerin nitelii, kkeni ve varlk biiminde hi bir eyi deitirmediini unutur. Yeniden-retim srecinde ilev yapan kapitalist, sermayeyi, cretli emekilerin karsnda bir bakasnn mal olarak temsil eder, ve ilev yapan kapitalist tarafndan temsil edilen para-kapitalist, emein smrlmesine katlr. Yatrm yapan kapitalistin, ilevini, emekileri kendi hesabna altrmak ya da ancak iilerin karsnda retim aralarnn kiilemi ekli olarak, retim aralarn sermaye gibi kullanmakla [sayfa
72 letmenin krlar, sermayenin krlarna baldr, sermayenin krlar iletmenin krlarna bal deildir. (Ramsay, Essay on the Distribution of Wealth, s. 214. Ramsay iin net kr, her zaman faiz demektir.)
336
yerine getirebilecei olgusu, sermayenin yeniden-retim srecindeki ilevi ile, yeniden-retim sreci dndaki yalnzca sahiplii arasndaki eliki iersinde unutulup gitmitir. Gerekte, krn, yani art-deerin iki ksmnn girdikleri, faiz ve giriim kr biimleri, bunlarn emekle hi bir bantsn ifade etmez, nk, bu bant yalnz emekle kr , ya da daha dorusu, bir toplam, bir btn olarak art-deer, bu iki ksmn birlii arasnda vardr. Bu krn blnme oran, bu blnmeyi ngren farkl yasal haklar, krn zaten mevcut bulunduu varsaymna dayanr. Bu nedenle, eer kapitalist kulland sermayenin sahibi ise, tm kr ya da art-deeri cebe indirir. Kapitalistin bunu byle yapmasnn ya da krn bir ksmn bir nc kiiye vermek zorunda olmasnn ii iin hi bir anlam bulunmad apaktr. Krn, iki tr kapitalist arasnda blnme nedenleri, bylece, farknda olmadan, blnecek krn ve sermayenin sermaye olarak, daha sonra herhangi bir blnme olmakszn yeniden-retim srecinden salad art-deerin varlk nedenleri halini alrlar. .aiz giriim krna ve giriim kr da faize kar olduuna ve her ikisi de emee deil birbirine kar zt durumda yer aldklarna gre, buradan, giriim kr, art, faizin, yani krn, ve daha sonra da art-deerin nereden geldikleri sorusu ortaya kar. Krn bu iki ksmnn, birbirine zt tarzlarndan m! Ne var ki kr, bu blnme daha yaplmadan nce, byle bir blnmenin szkonusu olmas henz olanakszken retilmitir. .aiz getiren sermaye bu nitelii iersinde, ancak, bor verilen para gerekten sermayeye evrildii ve bununla, faizin bir ksmn tekil ettii bir fazlalk retildii srece kalabilir. Ama bu durum, retim srecinden bamsz olarak faiz salamann sermayenin organik zellii olmasn ortadan kaldrmaz. Bunun gibi, emek-gc de, deer retme zelliini, ancak, emek-srecinde kullanld ve maddeletirildii srece korur, ama bu gene de onun potansiyel bir g olarak deer yaratan bir faaliyet ve kuvvet olduu, ve bu nitelii gerei, retim srecinden kmayp, daha ok, bu sreten nce varolduu olgusuna kar bir iddia olamaz. Emek-gc, ite bu deer yaratma yetisi nedeniyle satn alnr. Bir kimse onu, retken biimde altrmakszn da, srf kiisel amalar iin, rnein, kiisel hizmetler, vb. iin de satn alabilir. Ayn ey sermaye iin de geerlidir. Sermayeyi sermaye olarak kullanmak, dolaysyla, onun znde bulunan art-deer yaratma niteliini fiilen harekete geirip geirmemek, onu bor alann bilecei bir eydir. Onun karlnda deme yapt ey, her iki durumda da, bir meta olarak sermayenin znde tad potansiyel art-deerdir.
334]
imdi giriim krn biraz daha ayrntlaryla grelim. Kapitalist retimde, sermayenin kendisine zg toplumsal nite-
337
lii [sayfa 335] bakalarna ait emek-gcne kumanda etme nitelii sabit hale geldiine ve bylece faiz, bu i bant iersinde sermayenin rettii art-deerin bir ksm olarak grndne gre, art-deerin teki ksm giriim kr zorunlu olarak, sermaye olarak sermayeden deil, farkl varlk biimi sermaye zerinden faiz teriminde ifadesini bulan, kendi zgl toplumsal niteliinden ayrlm bulunan retim srecinden geliyormu gibi grnr. Oysa, sermayeden ayrlm retim sreci, dpedz emek-srecidir. Bu nedenle, sanayici kapitalist, sermaye sahibinden farkl olarak, sermaye ileten olarak deil, daha ok, sermaye ile ilikisi bulunmayan bir grevli, ya da genellikle emek-srecinin dpedz bir yrtcs, bir ii ve gerek cretli bir emeki gibi grnr. .aiz bu nitelii ile, emek koullarnn varln, emee kar toplumsal koullar iersinde, emek karsnda ve emek zerinde kiisel bir gce dnm bir durumda, kesenkes sermaye olarak ifade eder. .aiz, sermaye sahipliini, bakalarnn emek rnlerinin ele geirilmesi arac olarak ifade eder. Ne var ki o, sermayenin bu zelliini, retim srecinin dnda ona ait bulunan ve hi bir ekilde, bu retim srecinin kendisinin zellikle kapitalist niteliinin bir sonucu olmayan bir eymi gibi temsil eder. .aiz, bu nitelii, dorudan emee kart bir durum olarak deil de, daha ok, emekle ilikisi bulunmayan ve dpedz bir kapitalistten dierine bir iliki olarak temsil eder. Dolaysyla, bu, sermayenin emekle olan ilikisinin dnda ve onunla herhangi bir bants olmayan bir niteliktir. te bu yzden, faizde, sermayenin elikili niteliinin bamsz bir biime kavutuu krn bu zgl eklinde bu i sz edilen elikinin tamamen ortadan silindii ve soyutland bir tarzda yaplmtr. .aiz, kapitalist ile emeki arasnda deil, iki kapitalist arasndaki bir ilikidir. te yandan, faizin bu ekli, krn dier ksmna, nitel bir giriim kr biimini ve daha sonra da ynetim ve denetim cretleri biimini kazandrr. Kapitalistin kapitalist olarak yerine getirmek zorunda bulunduu ve emekiden farkl ve onun karsnda bulunduu iin kendisine den zgl ilevler, dpedz emee ait ilevlermi gibi gsterilir. Kapitalist, kapitalist olarak alt iin art-deer yaratmaz, kapitalist kimliine baklmakszn, srf o da alt iin art-deer yaratr. Byle olunca, art-deerin bu ksm artk art-deer deil, onun kart, harcanan bir emein edeeridir. Sermayenin yabanclam nitelii, emekle olan ztl, fiili smr srecinin dnda bir yere, yani faiz getiren sermayeye aktarld iin, bu smr srecinin kendisi de, iersinde faal kapitalistin, yalnzca emekiden farkl trde bir emek harcad, yaln bir emeksreci olarak grnr. te bylece, smren emekle smrlen emein her ikisi de, emek olarak, zde grnr. Smren emek de, tpk smrlen emek kadar emektir. Sermayenin toplumsal biimi faize aktarlmtr, ama tarafsz ve ilikisiz bir biimde ifade edilmi olarak. Sermayenin ekonomik ilevi, giriim krna aktarlmtr ama, bu ilevin zgl
338
kapitalist niteliinden soyutlanm olarak. Kapitalistin bu durumda da, aklndan, bu kitabn ikinci ksmnda, ortalama krn eitlenmesi ile ilgili telafi nedenleri zerine sylenen ayn eyler geer. Art-deerin blmne belirleyici olarak giren bu telafi nedenleri, kapitalistin kafasnda, krn kkeninin ve (znel) hakl gsterme nedenlerinin temeli gibi grlecek ekilde arptlmtr. Giriim krn, emein ynetim ve denetim cretleri olarak kabul eden ve giriim krnn faize kartlndan doan anlay, krn bir ksmnn gerekten de ayrlabilmesi ve uygulamada da cretler olarak ayrlm olmas ya da daha dorusu tersine, kapitalist retimde cretlerin bir ksmnn, krn btnleyici bir paras olarak grnmesi olgusu ile daha da g kazanmtr. Bu ksm, Adam Smithin doru olarak anlad gibi, bir yandan krdan (faiz ve giriim krnn toplam olarak krdan) ve te yandan, faiz dldkten sonra, hacimleri, vb., bir ynetici iin zel bir maa hakl gsteren yeterli bir iblmne izin veren ikollarnn ynetim giderlerinde giriim kr olarak geriye kalan kr parasndan tamamen bamsz ve btnyle ayrlm, katksz biimi iersinde kendisini gsterir. Denetim ve ynetim emei, doal olarak dorudan retim srecinin bileik toplumsal bir sre biimini ald yerlerde gereklidir, ve bamsz reticilerin tek bana olan emeklerinde deil.73 Ne var ki bu, ikili bir nitelie sahiptir. Bir yandan, bir ok bireyin elbirlii yapt her i, zorunlu olarak, srecin dzenlenmesini ve birliini salayacak yn verici bir iradenin ve tek tek ilemlere deil de, tpk bir orkestra efinde olduu gibi iyerinin toplam faaliyetine uygulanacak grevlerin bulunmasn gerektirir. Bu, her bileik retim biiminde yaplmas gerekli retken bir itir. te yandan, herhangi bir ticari blmden tamamen, ayr olarak bu denetim ii, dorudan retici olan ii ile, retim aralarnn sahibi arasndaki kartla dayanan btn retim tarzlar iin zorunlu olarak ortaya kar. Bu uzlamaz kartlk ne denli byk olursa, denetimin oynad rol de o denli byk olur. Dolaysyla, klelik sisteminde doruk noktasna ular.74 Ne var ki bu, kapitalist retim tarznda da vazgeilmez bir eydir, nk, buradaki retim sreci, ayn zamanda, kapitalistin, emek-gcn tkettii bir sretir. Tpk despotik devletlerde, hkmet denetiminin ve her ie karmann, hem btn topluluklarn niteliklerinden doan ortak faaliyetlerin yerine getirilmesini ve hem de, hkmet ile halk kitleleri arasndaki ztlktan doan zel ilevleri kapsamas gibi.
[sayfa 336]
73 Ynetim ve denetim burada (iftlik sahibi durumunda) tamamen gereksizdir. (J. E. Cairnes, The Slave Power, London 1862, s. 48.) 74 Eer yaplan iin nitelii, iilerin (yani klelerin) geni bir blgeye yaylmalarn gerektiriyorsa, gzclerin says ve dolaysyla bu denetimin gerektirdii iin nitelii, bununla orantl olarak artacaktr. (Caimes, l.c., s. 44.)
339
Kle sistemini karlarnda bulan eski a yazarlarnn yaptlarnda, [sayfa 337] denetim iinin her iki yan, pratikte olduu gibi teoride de ayrlmaz biimde birbirine baldr. Tpk, kapitalist retim tarzna mutlak gzyle bakan modern iktisatlarn yaptlarnda olduu gibi. te yandan, hemen bir rnekle gstereceim gibi, modern kle sisteminin savunucular, tpk cret sistemini hakl gstermek iin teki iktisatlarn yaptklar gibi, klelii hakl gstermede, denetim iinden yararlanrlar. Cato zamanndaki villicus: Kle ekonomisinde (familia rustica) malikanenin banda, deviren ve harcayan, satnalan ve satan, efendisinden emirler alan, yokluunda emir veren ve ceza kesen ynetici (villadan gelen villicus) bulunur. ... Yneticinin, doal olarak, teki klelerden daha ok hareket zgrl vard; Magon kitaplar bunlarn evlenmelerine, ocuk yetitirmelerine ve mal sahibi olmalarna izin verilmesini tlemekte, Cato da bunlarn kadn yneticilerle evlenmelerini salk vermektedir; iyi davranlar karl efendisinden zgrln salama umudu olan belki de yalnz bunlard. Geri kalanlarn hepsi ortak bir aile oluturuyorlard. ... Her klenin, ynetici de dahil, geim gereksinmeleri belirli aralklarla ve sabit oranda efendileri tarafndan karlanyordu, ve bunlarla geinmek zorundaydlar. ... Bu miktar, emee gre deiiyordu, ve rnein ii teki klelerden daha hafif olan yneticinin, onlardan daha az bir pay almas bu yzdendi. (Mommsen, Rmische Geschichte, 2nd ed.,1856, I, s. 809-10.). Aristoteles: , (nk efendi kapitalist efendiliini kle elde ederek deil ona emek-gc satnalma gcn veren sermaye sahiplii ile deil ama kleleri altrmakla retim srecinde emeki, imdi cretli emeki kullanarak tantlar.) . (Ama bu bilimin byk ya da yce hi bir yan yok.) (Ama klenin yapabilme zorunda olduu her eyi efendi emredebilmelidir.) , . (Efendilerin, denetim iini kendilerine dert edinmek zorunda olmad durumlarda, ynetici, bu onurlu grevi stlenir ve efendiler de kendilerini devlet ilerine ya da felsefe renimine verirler.) (Aristotle, De republica, Bekker edition, Kitap l, 7. ) Aristoteles, birka szckle, politik ve ekonomik alanlardaki stnln ynetim ilevlerini de egemen glerin omuzlarna yklediini ve dolaysyla bunlarn, ekonomik alanda da, emek-gcn tketme sanatn bilmeleri gerektiini sylyor. Ve ardndan, bu denetim iinin, pek de nemli bir ey olmadn, bu nedenle de, efendinin, olanak bulur bulmaz, bu canskc iin onurunu, bir gzcye braktn ekliyor. Ynetim ve denetim ii her trl bileik toplumsal emein nite-
340
liiyle belirlenen zel bir ilev olmaktan ok, retim aralarnn sahibi ile [sayfa 338] srf emek-gcne sahip bulunan insan arasndaki ztlkla belirlendii srece, ister bu emek-gc, klelik dzeninde olduu gibi, emekinin kendisinin satn alnmasyla elde olunsun, ister emekinin kendisi kendi emek-gcn satsn ve bylece, retim sreci de, sermayenin, iinin emek-gcn tkettii bir sre olarak grnsn-, dorudan reticilerin kleletirilmelerinden doan bir ilev , hemen her zaman, bu ilikinin gerekesi gibi gsterilmitir. Ve smr, bakalarnn karl denmeyen emeine elkoyma, ou kez, sermaye sahibine bu emei iin hakl olarak verilmesi gerekli bir dl gibi gsterilmitir, ama bunu hi kimse, Birleik Devletlerde kle dzeninin savunuculuunu yapan, OConnor adl avukatn, 19 Aralk 1859 tarihinde New-Yorkta yaplan bir mitingte, Gneye Adalet slogan altnda yaptndan daha iyi becerememitir. Byk bir alk tufan arasnda, imdi baylar, diyor, zenciyi bu kle durumuna koyan ey, doann kendisidir. O kuvvetlidir ve alma gcne sahiptir, ama, bu gc yaratan doa, ondan, hem ynetme yeteneini ve hem de alma isteini esirgemitir. (alklar.) Bunlarn her ikisi de ondan esirgenmitir. Ve ondan bu alma isteini esirgeyen doa, bu istei zorla yaratacak, hem kendisi ve hem de onu ynetecek efendisi iin yararl bir yaam srebilecei bir ortamda hizmet etmesini salayacak bir efendi ihsan etmitir. ... nanyorum ki, zenciyi doann uygun grd durumda brakmak, kendisini ynetecek bir efendi vermek asla adaletsizlik deildir ... karlk olarak onu almaya zorlamak ve onu ynetmek, hem kendisi ve hem de toplum iin yararl duruma getirmek yolunda emek ve yeteneini harcayan efendisine hakk olan bir karlk vermeye zorlamak, haklarndan herhangi birisini elinden almak demek deildir.* imdi, tpk kle gibi cretli emekinin de, kendisini ie koacak ve ynetecek bir efendiye sahip olmas gerekiyor. Ve bu efendi-kle ilikisinin varl kabul edilince, cretli emekiyi, hem kendi cretini ve hem de kendisini ynetme ve denetleme ii iin, ya da onu ynetmek, hem kendisi ve hem de toplum iin yararl hale getirmek yolunda emek ve yeteneini harcayan efendisine bir karlk olarak, denetim cretlerini de retmeye zorlamak ok yerinde bir ey olur. Denetim ve ynetim ii, sermaye ile emek arasndaki ztlktan, sermayenin emek zerindeki egemenliinden doduuna, ve bu nedenle, kapitalist retim tarz gibi, snf elikilerine dayanan btn retim tarzlarnda ortak olduuna gre, kapitalist dzen altnda da, btn bileik toplumsal emein bireylere kendi zel grevleri olarak verdii retken ilevler ile dorudan doruya ve ayrlmaz bir biimde bal bulunur. .eodal .ransadaki adyla bir epitropos** ya da regisseurn*** creti, yaplan i, byle bir yneticiye
* New-York Daily Tribune, November 20, 1859, s. 7-8. ** Eski Yunanda: srveyan. -. *** Ynetmen yardmcs. -.
341
bir cret demeye elveren boyutlara [sayfa 339] ulat zaman, krdan tamamen ayrlr ve vasfl emek iin denen cret biimine girer; oysa, btn bunlara karn, bizim sanayi kapitalistlerimiz, kendilerini devlet ilerine vermekten ya da felsefe renimi yapmaktan pek uzaktrlar. Bay Ure75 daha uzun zaman nce, sanayi sistemimizin ruhunun sanayici kapitalistler deil, sanayi yneticileri olduuna parmak basmt. Bir giriimin ticaretle ilgili yanlar zerinde bundan nceki ksmda gerekli olan eyleri sylemi bulunuyoruz. Kapitalist retim tarz, durumu, sermaye sahipliinden tamamen ayrlm bulunan denetim iinin kolayca salanabilecei bir noktaya getirmitir. Bylece, denetim ii, kapitalistin kendisinin yapmas gerekli bir i olmaktan kmtr. Bir orkestra efinin btn orkestrann alglarna sahip olmas gerekmedii gibi, ef olarak, dier mzisyenlerin cretleri ile de grev bakmndan herhangi bir ilgisi bulunmaz. Kooperatif fabrikalar, kapitalistin, tpk onun tepedeki tneine oturup, byk toprak sahiplerini gereksiz bulmas gibi, retimde bir ilev sahibi kii olarak gereksiz hale geldiini tantlam oluyor. Kapitalistin ii, srf retim srecinin kapitalist niteliinden domadna, ve dolaysyla, sermaye, sermaye olmaktan ktnda kendiliinden ortadan kalkmadna gre; yalnzca bakalarnn emeini smrme ileviyle snrl olmadna gre; ve bu nedenle o, emek-srecinin toplumsal biiminden, ortak bir sonucun alnmas iin birok kimsenin biraraya gelmesinden ve elbirlii etmesinden doduuna gre, tpk bu biimin kapitalist kabuunu krar krmaz yapt gibi, sermayeden bamsz olur. Bu iin kapitalist bir i olarak ya da kapitalistin bir ilevi olarak zorunlu olduunu sylemek, ancak, vulgusn,* kapitalist retimin barnda, kendi zt kapitalist niteliklerinden ayr ve arnm olarak gelien biimlerini kavrayamamak anlamna gelir. Sanayi kapitalisti, para-kapitaliste gre bir iidir ama, kapitalist anlamda bir iidir, yani bakalarnn emeinin smrcsdr. Bu i iin hak iddia ettii ve cebe indirdii cret, tam, bakalarnn elkonulan emek miktarna eittir ve smr iin gerekli abay gsterdii srece, bu emein smr derecesine dorudan baldr; ne var ki bu, byle bir smrnn gerektirdii ve lml bir cret karlnda bir yneticiye devredebildii abann derecesine bal deildir. Her bunalmdan sonra ngiliz fabrika blgelerinde, eskiden kendilerine ait bulunan fabrikalar, ou kez alacaklar olan yeni sahipleri adna dk cretlerle yneten eski fabrikatrlere sk sk raslanr.76 [sayfa 340] Hem ticaret ve hem de sanayi yneticilerine ait ynetim cretle75 A. Ure, Philosophy of Manufactures, .ranszca eviri, 1836, I, s. 67. .abrikatrlerin bu Pindar ayn zamanda, fabrikatrlerin ounun, harekete geirdikleri mekanizma zerine en ufak bir bilgileri olmadna da tanklk eder. 76 Benim de bildiim bir olayda, 1868 bunalmndan sonra, iflas etmi bir fabrikatr, eski iilerinin, cretli iisi haline geldi. .abrika, sahibi iflas ettikten sonra, bir ii kooperatifi tarafndan iletildi ve eski sahibi de orada ynetici olarak altrld. -.. E. * Halk, okluk, yn. -.
342
ri, emekilere ait kooperatif fabrikalar ile hisse senetli kapitalist irketlerde, giriim krlarndan tamamen ayrlm durumdadr. Ynetim cretlerinin giriim krlarndan baka zamanlardaki ayrl srf raslantya bal olduu halde, burada devamldr. Kooperatif fabrikada, denetim iinin zt nitelii yokolur, nk, yneticinin creti, emekiye kart durumda sermayeyi temsil edenin yerine, emekiler tarafndan denir. Hisse senetli irketlerde bunlar, kredi sistemi ile gelimilerdir genellikle bu ynetim iini, ister kendilerine ait olsun, ister bor alnsn, sermaye sahipliinden bir ilev olarak ayrma konusunda gitgide artan bir eilim vardr. Tpk, burjuva toplumundaki gelimenin, yarglk ve yneticilik ilevlerinin feodal zamanlarda kendi nitelikleri olan toprak mlkiyetinden ayrlmasna tank olmas gibi. Ne var ki, bir yandan, srf sermayenin sahibi, para-kapitalist, ilev yapan kapitalistin karsna kmak zorunda olduu halde, para-sermayenin kendisi, kredi sisteminin gelimesiyle toplumsal bir nitelie brnr, bankalarda toplanarak, ilk sahipleri yerine artk buralardan bor verilir, te yandan da, ister bor alnm olsun ister olmasn, sermaye zerinde herhangi bir hakk bulunmayan bir ynetici, ilev yapan kapitaliste kapitalist olarak ait bulunan btn gerek ilevleri yerine getirir, ve bylece, yalnzca grev yapan ynetici kalarak, kapitalist, bir fazlalk gibi retim srecinde ortadan kalkar. ngilteredeki kooperatif fabrikalarn resmi hesaplarndan77 tpk teki iilerin cretleri gibi, yatrlan deien sermayenin bir ksmn oluturan ynetici cretleri dldkten sonra krn, zaman zaman bunlar zel fabrikatrlerden ok daha yksek faiz dedikleri halde, ortalama krdan daha yksek olduu grlmektedir. Btn bu durumlarda, elde edilen daha byk krlarn kayna, deimeyen sermayenin kullanmnda gsterilen daha byk tasarruf olmutur. Ama bizi burada asl ilgilendiren ey, ortalama krn (= faiz + giriim kr) kendisini burada fiilen ve gze arpacak ekilde, ynetim cretlerinden tamamen bamsz bir byklk olarak gstermesi olgusudur. Burada kr , ortalama krdan daha yksek olduu iin, giriim kr da, normalin zerinde idi. Ayn durum, hisse senetli bankalar gibi baz hisse senetli kapitalist irketlerde de grlmektedir. 1863te, Union Bank of London ile dier bankalar %15lik yllk temett dedikleri halde, London and Westminster Bank, %30luk yllk temett demitir. Burada, yneticilerin cretlerinden baka, mevduata denen faizler de brt krdan dlmtr. Yksek kr burada, denmi sermayenin mevduata orannn olduka kk olmasyla aklanr. rnein, London and Westminster Bankn 1863teki durumunda: denmi sermaye = 1.000.000 ; mevduat, 14.540.275 . Union Bank of London, 1863te: denmi sermaye,
77
Yukardaki satrlar 1865te yazld iin, buraya alnan hesaplar 1864ten teye gidemez. -
..E.
343
600.000 ; mevduat, 12.384.173 idi. [sayfa 341] Giriim kr ile denetim ya da ynetim cretleri, faizin, krn fazlal bakmndan girdii zt biim nedeniyle, kken olarak birbirine kartrlmtr. Bu karklk, daha sonralar, kr karl denmeyen emekten elde edilen art-deer olarak deil de, kapitalistin yapt i karlnda ald cret olarak gstermek iin harcanan mazur gsterme abalaryla daha da artrlmtr. Buna, sosyalistler, krn fiilen, teorik olarak iddia edilen dzeye, yani srf denetim cretlerine indirilmesi isteiyle kar ktlar. Ve bu istem, teorik gzboyacl iin, bir yandan, saysz sanayi ve ticari yneticiler snfnn78 gelimesi ile bu denetim cretlerinin dier herhangi bir cret gibi gitgide daha belirli bir dzeye ve belirli bir piyasafiyatna ulamas ve te yandan, dier btn vasfl emek cretleri gibi, zel eitim gren emek-gcnn retim giderlerini azaltan gelimeyle birlikte gsterdii dmeyle daha da uygunsuz hale geldi.79 iler ynnden elbirliinin, burjuvalar ynnden, hisse senetli giriimlerin gsterdikleri gelimeyle, giriim kr ile ynetim cretlerinin kartrlmas iin son bahane de ortadan kalkt ve kr, teoride apak belli olduu gibi, pratikte de, dpedz bir art-deer, karlnda herhangi bir edeerin denmedii bir deer, gereklemi karl denmemi emek olarak ortaya kt. te o zaman, ilev yapan kapitalistin, emei gerekten smrd ve bor alnan sermaye ile alldnda bu smrnn meyvesinin, faiz ile giriim krna, krn faizden sonra kalan fazlalna blnd grld. Kapitalist retim temeli zerinde, hisse senetli giriimlerde, ynetim cretleri ile ilgili yeni bir katlk yntemi geliti ve fiili yneticinin zerinde bir yn ynetim ve denetim kurullar peydahland; bunlar iin denetim ve ynetim yalnzca ortaklar soymann ve keselerini doldurmann bir bahanesi oldu. Bu konuyla ilgili ok ilgin ayrntlar, The City or the Physiology of London Business; With Sketches on Change, and the Coffee Houses, London 1845, adl incelemede bulunabilir. Bankerler ile tccarlarn, sekiz-dokuz farkl irketin ynetimi ile, elde ettikleri kazan u rnekten grlebilir: flas etmesi zerine Bay Timothy Abraham Curtisin flas Mahkemesine sunduu zel bilanoda, yneticilikten, bu bayn ... ylda 800 ile 900 sterlin arasnda net bir gelir salad grlyordu. ngiltere Bankas ve Dou Hint irketi ile yakn ilikisi bulunan bir kimse olarak Bay Curtisin kurulunda hizmetini salamak, bir
78 Ustalar da, bunlarn kalfalar da iidirler. Bu bakmdan bunlarn karlar, adamlaryla tamamen ayndr. Ama bunlar ayn zamanda ya kapitalist ya da kapitalistlerin araclardr, ve bu bakmdan karlar, iilerin karlar ile kesinlikle zttr. (s. 27). Eitimin, bu lkenin mekanik ustalar arasnda yaygnlamas, hemen hemen btn ustalarn ve iverenlerin emek ve becerilerinin deerlerini, bu bilgilere sahip olan kimselerin saysn artrmakla her gn biraz daha azaltmaktadr. (s. 30, Hodgskin, Labour Defended Against the Classes of Capital. etc., London 1825). 79 teden beri varolan engellerde grlen genel geveme, artan eitim olanaklar, vasfsz emein cretlerini ykseltmek yerine vasfl emein cretlerini drme eilimini gstermektedir. (J. S. Mill, Principles of Political Economy, 2nd ed., London 1849, I, s. 479.)
344
irket iin byk bir ans saylyordu (s. 81, 82). Byle bir irketin yneticileri iin, haftalk her toplantya ait huzur hakk en az bir ngiliz altn lirasyd. flas Mahkemesinin tutanaklar, bu denetim cretlerinin, kural olarak, bu szde yneticilerin yerine getirdikleri gerek denetimle ters orantl olduunu gstermektedir. [sayfa 342]
345
YRMDRDNC BLM
SERMAYE LKLERNN YZEYSEL BR BM OLARAK .AZ GETREN SERMAYE
SERMAYE ilikileri, faiz getiren sermayede, en yzeysel ve en feti biime ular. Biz, burada, PP hareketini, bu iki ucu meydana getiren sre olmakszn, daha ok, para yaratan paray, kendisini genileten deeri gryoruz. Tccar sermayesinde, PMP, srf dolam alan iersinde kald halde, ve bu nedenle de kr, srf elden karma ile salanan kr olarak grnd halde, hi deilse genel bir kapitalist hareket biimi vardr; ama hi deilse burada kr, srf bir eyin rn olarak deil, toplumsal bir ilikinin rn olarak grnr. Tccar sermayesinin biimi, en azndan bir sreci, zt evrelerin birliini, iki zt ileme metalarn satn alnmas ve sat blnen bir hareketi temsil eder. Bu, PP hareketinde, faiz getiren sermayenin biiminde yokolur. rnein, 1.000 sterlini bir kapitalist %5 faiz ile bor verse, 1.000 sterlinlik deer, bir ylda sermaye olarak = S + Sf olur; burada S sermaye, f faiz orandr. u halde, %5 = 5/100 = 1/20, ve l.000 + 1.000 x 1/20 = 1.050 . Sermaye olarak 1.000 sterlinin deeri = 1.050 sterlindir, yani sermaye yaln bir byklk deildir. Sermaye, bir byklkler ilikisidir, ama parann kendi kendisiyle, belli bir deer olarak, kendisini genileten bir deer olarak, bir artdeer retmi olan ana para olarak ilikisidir. Ve sermaye, grm olduumuz gibi, sermaye olarak, ister kendilerine ait ister bor alnan sermaye ile i gryor olsun, btn faal kapitalistler iin, bu, dorudan [sayfa
346
doruya kendisini genileten deer biimini alr. PP: Biz burada, sermayenin ilk k noktasn gryoruz; PMP formlnde para, kendi iki ucuna, PPne indirgenmitir ve burada P = P + P, daha fazla para yaratan paradr. Bu, sermayenin, anlamsz bir zet haline getirilmi ilk ve genel formldr. Bu, hazr sermaye, retim sreci ile dolam srecinin bir birlii ve dolaysyla, belli bir dnemde belli bir art-deer salayan sermayedir. .aiz getiren sermaye biiminde bu, arada retim ve dolam sreleri olmakszn dorudan doruya grnr. Sermaye, faizin, gizemli ve kendi kendisini yaratan bir artn kayna kendi artnn kayna olarak grnr. Bu ey (para, meta; deer) imdi srf bir ey olarak sermayedir, ve sermaye, srf bir ey olarak grnr. Tm yeniden-retim srecinin sonucu, bu eyin kendi iersinde tad bir zellik gibi grnr. Bu, ister para olarak harcamak istesin ister sermaye olarak bor versin, parann, yani her an deitirilebilir biimdeki metan sahibine baldr. Bu nedenle, faiz getiren sermayede, bu otomatik feti, kendini genileten deer, para douran para, kendi saf hali iersinde ortaya karlr ve bu biim iersinde artk kkenini gsteren hi bir iaret tamaz. Toplumsal iliki, bir eyin parann, kendi kendisiyle ilikisi iersinde tamamlanm olur. Parann sermayeye fiilen dnmesi yerine, burada biz yalnz, ieriksiz bir biim gryoruz. Emekgcnde olduu gibi, parann kullanm-deeri, burada, onun deer yaratma yetisi, ierdiinden daha byk bir deer yaratma zelliidir. Para, para olarak, kendi kendini genileten potansiyel deerdir, ve bu acayip metan sat biimi olan bu zellii nedeniyle, bor verilmektedir. Bylece, deer dourmak ve faiz salamak parann bir zellii halini almaktadr; tpk armut aacnn armut vermesi gibi. Ve para bor veren, parasn bylece, faiz getiren bir ey olarak satmaktadr. Hepsi bu kadar da deil. .iilen ilev yapan sermaye, grm olduumuz gibi, kendisini yle bir k altnda gsterir ki, sanki faizi, ilev yapan sermaye olarak deil, bizatihi sermaye olarak, para-sermaye olarak salamaktadr. Bu da gene, arptlr. .aiz, krn, yani faal kapitalistin iiden szdrd art-deerin bir parasndan baka bir ey olmad halde, imdi tam tersine, faiz sanki sermayenin tipik rn, asl esi ve, giriim kr eklindeki kr ise, yalnzca yardmc bir e ve yeniden-retim srecinin bir yan rn olarak grnr. te bylece, sermayenin feti biimine ve feti sermaye kavramna ulam oluruz. PP hareketinde, sermayenin anlamsz biimini, retim ilikilerinin son derece arptld ve somutlat faiz getiren sermaye biimini, kendi yeniden-retim srecinden nce gelen, basit sermaye biimini gryoruz. Bu, parann ya da bir metan, yeniden-retim srecinden bamsz olarak kendi deerini geniletme yeteneini sermayenin ok kaba bir biimde bir esrar perdesiyle rtlmesidir. Sermayeyi, deerin, deer yaratmann bamsz bir kayna gibi [sayfa 344] gsterme abasnda olan vlger ekonomi politik iin, bu biim
343]
347
byk bir keiftir; ve bu biim iersinde krn kayna artk farkedilemez hale geldii gibi, kapitalist retim srecinin sonucu srecin kendisinden ayrlarak bamsz bir varlk kazanmaktadr. Sermaye, kendi kendisini bytme yetisi her seferinde o gnk faiz oranyla ifade edilen, belirli bir fiyata sahip bir meta haline, ancak para-sermaye halini almakla dnebilir. .aiz getiren sermaye olarak, ve zellikle faiz getiren para-sermayenin dolaysz biimi iersinde (faiz getiren sermayenin bizi burada ilgilendirmeyen dier biimleri, gene bu biimden trerler ve onun varln ngrrler), sermaye kendi saf feti biimini alr ve PP bir zne, satlabilir bir eydir. nce, para olarak srekli varl nedeniyle, bu biim iersinde btn zgl nitelikleri yokolmu ve gerek eleri grnmez hale gelmitir. nk para, kullanm-deerleri olarak metalarn btn ayrdedici zelliklerinin ve dolaysyla, bu metalar ile bunlarn retim koullarndan oluan sanayi sermayelerinin de yine ayrdedici niteliklerinin yokolduklar bir biimdir. te parann bu biimi, deerin bu durumda sermayenin bamsz bir deiim-deeri olarak varolduu biimdir. Sermayenin yeniden-retim srecinde, bu para-biim, yalnzca geici bir biim srf bir gei noktasdr. Ama, para piyasasnda sermaye daima bu biim iersinde bulunur. Sonra, rettii art-deer de, burada gene para-biiminde, onun znde tad bir ksm olarak grnr. Byme sreci aa iin neyse, para dourma da (tocoz) [faiz ve dl -.], sermayenin, para-sermaye biiminde znde tad bir ey gibi grnr. .aiz getiren sermayede, sermayenin hareketi ksaltlm, araya giren sre atlanmtr. Bylece, kendisi 1.000e eit bir ey olarak sabit bulunan 1.000lik bir sermaye, tpk belli bir sre iin mahzende tutulan arabn, kendi kullanm-deerini iyiletirmesi gibi, belli bir sre sonra, 1.100 haline gelir. Sermaye imdi bir eydir, ama bir ey olarak sermayedir. Para imdi gebedir.* Bor verilir verilmez ya da yeniden-retim srecine yatrlr yatrlmaz (para, faal kapitaliste, sahibi olarak faiz getirdii lde giriim krndan ayrlr), ister uykuda ister uyank, ister evde ister darda, ister gndz ister gece olsun, zerinde faiz bymeye balar. Bylece, faiz getiren para-sermaye (ve btn sermaye, deeri bakmndan para-sermayedir ya da para-sermayenin ifadesi olarak kabul edilir), para ycnn en ateli isteini yerine getirmi olur. Tefecilie kar btn gcyle giritii safa saldrda Lutherin btn dikkatini eken ey, ite, bu bir ey olarak art-deer retiminin sermaye araclyla burada ortaya k byledir para-sermayenin znde tad faizdir. Bor alnan bir parann saptanan tarihte bor verene denmemesi yznden, kendisi de bir demede bulunmak zorunda olan [sayfa 345] alacaklnn zarara uramas halinde, ya da bir alveri, rnein bir bahe satn alnmas zerine salayaca bir kr frsatn karmasna neden
* Goethe, .aust, Part I. Scene 5. -Ed.
348
olunduunda, bir faiz talep edilebileceini gsterdikten sonra Luther yle devam ediyor: imdi ben sana onlar (100 guldeni) bor verdiim iin, sen benim, hem bir yandan deme yapamadm, hem de te yandan satn almama engel olduun iin ikili bir zarara uramama neden oluyorsun ki, buna duplex interesse, damni emergentis et lucri cessantis* denir.. .. Ahmetin, 100 gulden bor vermekle zarara uradn ve bu zararlar iin adil bir tazminat istediini duyar duymaz hemen harekete geer ve her 100 gulden iin ifte demede bulunulmasn, yani hem paralarn denmedii ve hem de yapacaklar alveri zerinden kr salamalarna engel olunduu iin tpk iki trl zarara uram gibi ifte tazminat talep ederler; bylece, ne zaman ellerinde 100 guldenleri olsa ve bunu bor verseler, hi uramadklar bu iki zararn tazmin edilmesini isterler.. .. Bu nedenle, hi uramadn ne ispat ne de hesap edebilecein hayali bir kayp iin komunun parasndan tazminat alan sen, bir tefecisin. Bu tr zararlara, hukukular, non verum, sed phantasticum interesse** derler. Bu, herkesin kendi kafasndan uydurduu bir zarardr. Bu yzden, deyemediini ya da satn alamadm iin kayba uradm ne srmem hi bir ie yaramaz. Yoksa bu ex contingentenecessarium*** olmayan bir eyden bir ey yaratmak, belirsiz bir eyi mutlak bir ey haline getirmek olurdu. Byle bir tefecilik dnyay birka ylda yiyip bitirmez mi?. ..Eer istemedii halde bana kt bir kaza gelse ve bundan kurtulmak zorunda kalsa, bunun iin tazminat talep edebilir, ama ticarette bu byle deil, tam tersinedir. Orada gereksinme iinde bulunan komularnn srtndan kr salamak, servet toplayp zengin olmak, hi bir aba, tehlike ya da kayb gze almakszn bakalarnn emei ile tembellik ve aylaklk edip lks iersinde yaamak iin planlar yaplr. Ocan karsna geip oturacaksn, 100 guldeni lkede senin iin servet toplasn diye bor vereceksin ve bu para bor verildii iin hi bir tehlikesi ya da riski olmadan gene de cebinde saylacak kim istemez bylesini a benim dostum? (Martin Luther, An die Pharherm wider den Wucher zu predigen, etc., Wittenberg 1540.) Kendi kendisini yeniden reten ve kendi kendisini genileten, znde tad nitelikler sayesinde yani, skolastiklerin gizli nitelikleri sayesinde ebediyen varolan ve byyen deer olarak, sermaye kavram, Dr. Pricen, simyaclarn fantezilerine ta kartan renkli hayaller kurmasna yolamtr; bunlar, Pittin btn ciddiyetiyle inand ve itfa fonuyla ilgili yasalarnda, mali ynetimin temel direkleri olarak kulland hayallerdir. [sayfa 346] Bileik faiz getiren para nce yava yava artar. Ama, art oran gitgide hzland iin, bir sre sonra akln alamayaca bir hza ular.
* ifte zarar, biri uranlan kayp ve biri karlan kazan frsat. -. ** Gerek olmayan, hayali zararlar. -. *** Raslantdan zorunluluk yaratmak. -.
349
Kurtarcmzn* doduu gn, yzde 5 bileik faizle bor verilen bir peni, imdiye kadar, hepsi de som altndan 150 milyon tane dnyann ierebileceinden daha byk bir miktara ulam olurdu. Yok eer basit faizle verilmi olsayd, ayn zaman iinde, ancak yedi ilin drtbuuk peni olurdu. Hkmetimiz, imdiye dein para ilerini dzeltmede bu iki yoldan, birincisinden ok ikincisini semitir.80 Yazarn hayali, Observations on Reversionary Payments, etc., London, 1772, adl yaptnda daha da yksek bulutlar zerinde dolayor. yle diyor: Bir ilin, Kurtarcmzn doumunda, %6 bileik faizle verilmi olsa (herhalde Kuds Tapnanda) Satrnn yrngesinin apna eit apta bir krenin kapsayabileceinden daha byk ... bir miktara ulard. Bu nedenle bir devletin hi bir zaman skntya dmesine gerek yoktur; nk, ok kk bir tasarrufla, faizlerin gerektirebilecei pek ksa zamanda en byk borlar bile deyebilirdi. (s. XIII, XIV.) ngiliz devlet borlar iin, ne ho teorik bir balang! Geometrik dizinin ulat dev boyutlar karsnda Pricen dpedz gzleri kamayor. nk, ne yeniden-retim ve ne de emek koullarn hi dikkate almakszn, sermayeye, devridaim makinesi, srf kendi kendini artran bir say gzyle bakyor; tpk Malthusun, nfus sorunu ile ilgili olarak, geometrik dizisinde yapt gibi,** t = S (1 + f)n formlde, t = sermaye + bileik faiz toplam, S = yatrlan sermaye, f = faiz oran (yzn kesirleri olarak ifade edilmi) ve n, bu srecin yer ald yllarn saysn ifade etmektedir, sermayenin byme yasasn bulduu dncesiyle akna dnmtr. Pitt, Dr. Pricen, sermayeyi bir esrar perdesine brmesini iyiden iyiye ciddiye alyor. 1786 ylnda Avam Kamaras, kamu yarar iin 1 milyon sterlin toplanmasna karar verdi. Pittin pek gvendii Pricea gre, bu para toplandktan sonra gerekli birikimin salanmas ve bylece, bileik faizin gsterecei sihirle ulusal borlar kayplara kartrmak [sayfa
80 Richard Price, An Appeal to the Public on the Subject of the National Debt, 2nd ed., London 1774, s. 19. Yazar u bnce akay yapyor: Bileik faizle oaltmak iin, basit faizle para bor almak. (R. Hamilton, An Inquiry into tle Rise and Progress of tle National Debt of Great Britain, 2nd ed., Edinburgh 1814, s. 133.) Buna gre, bor almak, zel kiilerin servet toplamas iin de en gvenli yol olabilir. Ama eer , %5 yllk faiz ile 100 bor alrsam, yl sonunda 5 demem gerekir ve bu bor 100 milyon yl bile srecek olsa, bu arada ben her yl yalnz 100 bor vermek ve 5 demek durumunda olurum. Hi bir zaman 100 bor aldm halde 105 bor verecek hale gelemem. Ve, nasl olur da, %5 faizi deyebilirim? Yeni borlarla ya da devlet szkonusu ise yeni vergilerle. imdi, eer sanayici kapitalist bor para alrsa ve kr diyelim %15e ularsa, %5 faiz deyebilir, %5 zel giderleri iin harcayabilir (her ne kadar geliri ile birlikte itah da kabarsa da) ve %5 de sermayesine katabilir. Bu sre devam edecek olursa, kr oran, daha nceki blmlerde belirtilen nedenlerle, %15ten, diyelim %10a der. Ne var ki Price, %5lik bir faizin %151ik bir kr orann ngrdn tamamyla unutuyor ve bunun, sermaye birikimi ile srp gideceini varsayyor. Onun, gerek birikim sreciyle en ufak bir ilikisi bulunmayp, daha ok yalnz parann bor verilmesi ve bileik faiz ile geri alnmasyla urayor. Bunun nasl yaplacann onun iin bir nemi yok nk bu, faiz getiren sermayenin zaten znde tad bir nitelik. * sann doduu tarih szkonusudur. -. ** [Malthus,] An Essay on the Principle of Population, London 1798, s. 25-26. -Ed.
350
iin, hi kukusuz halka vergi yklemekten baka kar yol olamazd. Avam Kamarasnn kartt bu karar, hemen Pittin, vadesi gelmi borlar ile, fonun ylda 4.000.000 sterline ulamasna kadar, 250.000 sterlinin biriktirilmesini emreden bir yasas izledi. (Act 26, George III, Chap, 31.*). Devlet borlarnn itfasna ayrlan miktarn artrlmasn nerdii 1792 tarihli konumasnda Pitt, ngilterenin ticari stnlnn nedenleri arasnda, makineleri, krediyi, vb., sayp dkt, ama en yaygn ve srekli neden, birikim idi. Bu ilkenin Smithin bu dehann yaptnda batan sona gelitirildiini sylyor ... ve bu birikimin, gelecek yl ayn ekilde kullanlmak ve bylece srekli bir kr salamak iin, ana sermayeyi artrmak amacyla yllk krn en az bir ksmnn bir yana ayrlmasyla oluturulduunu szlerine ekliyordu. Pitt, bylece, Dr. Pricen yardmyla, Smithin birikim teorisini, borlarn biriktirilmesi yoluyla, bir ulusun zenginlemesi teorisine eviriyor ve bu yolla, tatl bir borlar sonsuzluu dizisine bor demek iin borlar dizisine ulayor. Modern bankacln babas Josiah Child, ok daha nce, 100 sterlinin, %10 bileik bir faizle 70 ylda 102.400 sterline ulaacan sylemiti. (Traite surlecommerce, etc., par J. Child, traduit, etc., Amsterdam et Berlin, 1754, s.115. Yazl tarihi: 1669.) Dr. Pricen dncelerinin modern iktisatlar tarafndan nasl dncesizce uygulandn, Economisten alnan aadaki satrlar gstermektedir: Tasarruf edilen sermayenin her parasnn salad bileik faiz ile sermaye ylesine dalbudak salmtr ki, dnyada gelirin elde edildii btn servet, uzun zamandr artk sermayenin faizi halini almtr. ... imdi btn rant, daha nce topraa yatrlan sermayeye denen faizdir. (Economist, July 19, 1851.) Sermaye, faiz getiren sermaye nitelii iersinde, retilebilen btn servete sahip kyor ve imdiye dein elde ettii her ey, onun, yalnzca her tarafa dalbudak salan itahn doyurmak iin denen bir taksit oluyor. znde bulunan yasalar gerei, insanolunun bugne kadar harcad btn art-emek ona aittir. Moloch. Konuyu, romantik Mllerin aadaki laf salatas ile balayalm: Dr. Pricen szettii, muazzam bileik faiz art, ya da insann kendiliinden hz artran glerindeki muazzam byme, bylesine muazzam bir etki yaratmak iin blnmemi ya da kesintisiz, tekdze bir uygulamay ngrr. Sermaye blnr blnmez ve pek ok bamsz byyen srgnlere ayrlr ayrlmaz, glerin birikim sreci btnyle yeniden balar. Doa, her iinin ortalama olarak payna den enerji toplamn, aa yukar 20-25 yllk bir zamana datmtr(!). Bu sre dolduktan sonra emeki iini brakr ve emeinin bileik faizi ile biriken sermayeyi yeni bir emekiye aktarmas gerekir, ou kez bunu, birka
347]
* Her ayn sonunda, Ulusal Bor .onuna yatrlmak zere, ilgili komisyonlara belli bir miktarn denmesini ngren bir yasa. (Anno Georgii III, Regis, cap. 31). -Ed.
351
emeki ya da ocuk arasnda datr. Bunlar, paylarna den sermaye zerinden fiilen herhangi bir bileik faiz almadan nce, bunu harekete geirmeyi ve kullanmay [sayfa 348] renmek zorundadrlar. Ayrca, uygar bir toplumun elde ettii muazzam miktardaki sermaye en hareketli topluluklarda bile, uzun yllarda yava yava birikmitir ve iin hemen bytlmesi iin kullanlmamtr. Bunun yerine, nemlice bir miktar biraraya getirilir getirilmez, bu, bir baka bireye, bir emekiye, bankaya ya da devlete bor ad altnda devredilmitir. Ve bunu alan, sermayeyi fiilen harekete geirir, bundan bileik faiz alr ve bylece bor verene basit faiz demeyi kolayca stlenir. Nihayet eer yalnz retim ya da tutumluluk yasas tek bana egemen olsayd, insann gc ve bu gcn rnlerinin durmadan artaca bu muazzam birikime, tketim, agzllk ve israf yasas kar koyar. (A. Mller, Elemente der Staatskunst, III, s. 147 -49.) Bu kadar az satrda bu kadar ok tyler rpertici samal biraraya getirmek her yiidin kr deildir. Emeki ile kapitalistin, emek-gcnn deeri ile sermaye zerinden faizin, vb. bylesine gln bir ekilde kartrlmas bir yana, bileik faiz talebi, sermayenin bileik faiz getirmek zere bor verilmesi olgusuyla szde aklanm oluyor. Bizim Mllerin uygulad yntem, yaamn her alannda grlen romantizmin tipik bir rneidir. Bunlar eylerin en yzeysel grnlerinden derlenen gnlk nyarglardan oluurlar. Ardndan da, bu yanl ve basmakalp ieriin, esrarl bir ifade tarzyla yceltilmesi ve ululatrlmas ii kalyor. Sermaye birikimi sreci, ancak, krn (art-deerin) tekrar sermayeye evrilen, yani daha fazla art-emek emmek iin hizmet eden ksmna eer faiz ad verilebilirse, bu anlamda, bileik faiz birikimi olarak dnlebilir. Ne varki: 1) Her trl dtan gelen etkenler bir yana, mevcut sermayenin byk bir ksm, yeniden-retim sreci boyunca srekli olarak azok deer kaybna urar, nk metalarn deeri, retimlerinde kkensel olarak harcanan emek-zaman ile deil, yeniden-retimlerinde harcanan emek-zamanyla belirlenir ve bu zaman, emein toplumsal retkenliindeki gelime nedeniyle srekli azalr. Daha yksek bir toplumsal retkenlik dzeyinde, mevcut btn sermaye, bu nedenle, uzun bir sermaye birikimi srecinin sonucu olmak yerine, daha ksa bir yeniden-retim dneminin sonucu gibi grnr.81 2) Bu cildin nc Ksmnda gsterildii gibi, kr oran, artan sermaye birikimi ve buna tekabl eden ve tm ifadesini sermayenin
81 Mill ile Careye ve Roscherin bu konudaki yanl yorumuna baknz. [Marx u yaptlara iaret ediyor: J. St. Mill, Principles of Political Economy, Second edition, vol. 1, London 1849, s. 91-92; H. Ch. Carey, Principles of Social Science, vol. III, Philadelphia 1859, s. 71-73; W. Roscher, Die Grundlagen der Nationalkonomie, 3 Auflage, Stuttgart und Augsburg, 1858, 45. -Ed.]
352
deimeyen ksmna gre deien ksmndaki nispi ve kademeli azalmada bulan toplumsal emein retkenliindeki artla orantl olarak der. Tek bir emeki tarafndan harekete geirilen deimeyen sermaye on kat artrldktan sonra ayn kr orannn meydana gelmesi iin art [sayfa 349] emek-zamann on kat artmas gerekir ki, ok gemeden toplam emek-zaman ve ensonu gnn 24 saatini sermaye btnyle ele geirmi olsa bile buna yetmez. Ne var ki, kr orannn dmedii dncesi, Pricen szn ettii dizinin, ve genellikle de, bileik faizli sermayenin her yeri kaplamas sznn ternelidir.82 Art-deerle art-emein zdelii, sermaye birikimi iin nitel bir snr koyar. Bu snr, toplam ign ile ayn anda smrlebilir ignlerinin saysn snrlayan, retken glerin ve nfusun o gnk gelime derecesinden oluur. Yok eer, art-deer, anlamsz bir biim olan faiz olarak kabul edilirse, bu snr srf niceldir ve her trl hayal ve fanteziye aktr. imdi artk, bir feti olarak sermaye kavram, emein birikmi rnne, stelik de para eklinde sabitlemi ekline, znde sakl bir g, bir otomat gibi, geometrik dizi iersinde art-deer yaratma nitelii veren bir kavram olarak, faiz getiren sermaye de en yksek noktasna ulamtr; bylece, Economisin dnd gibi, emein birikmi rn, dnyann btn servetini, her zaman iin, ona ait bir ey ve hakl olarak ona giden bir ey olarak bu sermayeye, bir fiyat indirimi ile oktan devretmitir. Gemi emein rn, gemi emein kendisi, burada, bugnk ya da gelecekteki canl art-emein bir ksmna kendiliinden gebedir. Oysa biz, gerekte, gemi emein rnlerinin deerlerinin korunmasnn ve bu bakmdan yeniden-retimlerinin, ancak bunlarn canl emekle biraraya gelmesinin sonucu olduunu; ve sonra da, gemi emein rnlerinin canl emek zerindeki egemenliinin ancak, gemi emein bamsz ve ok ar basar biimde canl emee egemen bulunduu zel toplumsal ilikilere dayanan sermaye ilikilerinin devam sresince devam ettiini biliyoruz. [sayfa 350]
82 Aktr ki, hi bir emek, hi bir retken g, hi bir beceriklilik ve hner, bileik faizin ok ar taleplerini karlayamaz. Ne var ki, btn tasarruflar, kapitalistin gelirinden yaplr ve bylece bu talepler fiilen srekli yinelenir ve emein retken gc bunlar karlamay srekli reddeder. Bu nedenle, bir tr denge srekli kurulmu olur. (Labour Defended Against the Clains of Capital, 5. 23. By Hodgskin.)
353
YRMBENC BLM
KRED VE .KT. SERMAYE
KRED sistemi ile, bu sistemin kendi kullanm iin yaratt aralarn (kredi-para, vb.) ok ayrntl bir incelemesi bizim planmzn dnda kalr. Biz burada yalnzca, genellikle kapitalist retim tarznn karakterini ortaya koymak iin gerekli birka zel nokta zerinde durmak istiyoruz. Burada yalnz ticari kredi ile banka kredisini ele alacaz. Bu kredi biimi ile, kamu kredisinin gelimesi arasndaki iliki burada incelenmeyecektir. deme arac olarak parann ilevinin ve buradan da, metalarn reticileri ile ticaretini yapanlar arasnda alacakl ve borlu ilikisinin, metalarn basit dolamndan nasl gelitiini, daha nce gstermi bulunuyorum (Buch I, Kap. III, b). Ticaretin ve srf dolam amacyla retimde bulunan kapitalist retim tarznn gelimesiyle birlikte, kredi sisteminin bu doal temeli geniler, yaygnlar ve ilenmi hale gelir. Para, burada, genellikle srf bir deme arac olarak hizmet eder, yani metalar para karlnda deil, belli bir tarihte deme yaplmak zere yazl bir deme vaadi belgesi karlnda satlr. Btn bu bor senetlerini, srf ksa olsun diye, polie genel bal altnda toplayabiliriz. Bu polieler de gene, [sayfa 351] deme tarihleri gelene kadar deme arac olarak dolamda
354
bulunurlar, ve bunlar fiili ticaret parasn tekil ederler. Bunlar, alacak ve borlarn dengelenmesi yoluyla en sonunda birbirlerini eitledikleri srece ve lde, tam olarak gerek paraya dnmedikleri halde, mutlak olarak para iini grrler. reticiler ile tccarlarn bu karlkl avanslar nasl ki kredinin gerek temelini oluturuyorsa, bunlarn dolam arac polie de, asl kredi-parasnn, banknotlarn, vb. gerek temelini tekil eder. Bunlar, ister madeni olsun ister devletin kard kat para olsun, para dolamna dayanmamtr, daha ok, polie dolamna dayanrlar. W. Leatham (Yorkshirel banker), Letters on the Currency, 2nd ed., London 1840, adl kitabnda unlar yazyor: 1839 ylnn tamam iin toplam miktarn ... 528.493.842 , olduunu (yabanc polielerin, bu toplamn aa yukar bete-biri kadar olduunu kabul ediyor) ve bu yl, ayn anda, dolamdaki senetler tutarnn 132.123.460 olduunu hesapladm (s. 56.) Polieler, miktar olarak onu oluturan bir ksmn btn birarada bulunan geriye kalanlardan daha byk yapar (s. 3.). Polielerden oluan bu muazzam styap, banknotlar ile altn miktarnn tekil ettii temele dayanr (!) ve olaylar sonucu bu temel ok daraldnda, salaml ve hatta varl tehlikeye der (s. 8). Btn nakit paray (banknotlar demek istiyor) ve bankalar ile tara bankerlerinin, talep zerine denecek borlarn hesap edecek olursam, 153 milyonluk bir miktar bulurum ve yasaya gre bunun altna evrilebilmesi gerekir ... ve bu talebi karlayacak altn miktar yalnzca 14 milyondur (s. 11). Polieler ... para bolluunu nleme ve bunlarn bir ksmn yaratan, ve byk ve tehlikeli ekilde genilemelerini tevik eden, ar ve dk faiz oranlar ile iskontoya engel olma dnda herhangi bir denetim altna alnmamtr. Bunlarn ne kadarnn, fiili alm-satm gibi gerek bon fide ilemlerden doduunu ya da ne kadarnn fiktif ve srf yenileme polielerinden, yani u kadar miktar dolam arac yaratarak bir fiktif sermaye meydana getirmek zere keide edilen polielerden ibaret olduuna karar vermek olanakszdr. Parann bol ve ucuz olduu zamanlarda bunun ok byk miktarlara ulatn biliyorum. (s. 43-44.) J. W. Bosanquet, Metallic paper and Credit Currency, London 1842: Yln her ignnde, 3.000.000 sterline ulaan ortalama bir deme Clearing House (Londral bankerlerin, vadesi dolmu senetleri ve denmi ekleri deitirdikleri yer) aracl ile yaplyor ve bu ama iin gerekli gnlk para miktar, 200.000 sterlini biraz geiyordu (s. 86). [1889da, Clearing Housen toplam devir tutar 7.618 milyon sterline ulamt ve aa yukar 300 ign hesabyla, gnlk ortalama 25 milyon sterlin ediyordu. -.. E.] Polie, mlkiyeti, ciro yoluyla elden ele aktard lde, hi kukusuz paradan bamsz olarak, dolam arac olarak ilev yapar (s. 92). Ortalama olarak, dolamdaki her senedin iki kez ciro edildii ve ... her senedin, vadesi gelmeden iki demeyi yerine getirdii kabul edilebilir. Bu varsayma gre, 1839 ylnda, yalnz senetlerin cirosuyla, gnde 3.000.000 sterlinden fazla olmak zere, 528.000.000un iki kat,
355
yani [sayfa 352] 1.056.000.000 sterlin deerinde bir mlkiyet transferi yaplm grnr. Bu nedenle, sonu olarak mevduat ile polielerin birarada, parann yardm olmakszn gnde 18.000.000 sterlinden az olmamak zere, mlkiyeti elden ele aktarmak suretiyle parann ilevlerini yerine getirdiklerini gvenle syleyebiliriz (s. 93). Tooke, genel olarak kredi zerine unlar sylyor: En basit ifadesiyle kredi, bir kimsenin, bir baka kimseye, belli bir miktarda sermayeyi para olarak, ya da para olarak hesaplanan deeri zerinde anlamaya varlm mallar eklinde, ve her iki halde de, belli bir vadenin sonunda denmek zere, emanet vermesine yolaan, salam ya da rk bir temele dayal gvendir. Sermayenin, para olarak, yani ya banknot ya da nakit kredi veya bir muhabire havale eklinde bor verilmesi halinde sermayenin kullanm iin, geriye denecek miktara, her 100 iin bir u kadar miktar ilave yaplr. Para olarak deerleri zerinde anlamaya varlm ve bir sat tekil eden mallar szkonusu olduunda, geriye denmesi kararlatrlan miktar, deme iin saptanan dnemin sonuna kadar, sermayenin kullanm ve riski iin bir tazminat ierir. Belli tarihlerde yazl deme taahhtleri ou kez bu kredilerle birlikte verilir, ve belli tarihten sonra devredilebilir taahhtler ya da bor-senetleri, para ya da mal eklindeki sermayelerini, ellerindeki bor senetlerinin vadeleri dolmadan nce kullanma olana bulan alacakllar iin, kredileri, senetler zerinde kendi adlarna ilaveten baka adlarla kuvvetlenmi olaca iin, ou kez daha uygun koullarla bor almak ya da satn almak olanan salayan bir ara olurlar. (Inquiry into the Currency Principle, s. 87.). Ch. Coquelin, Du Credit et des Banques dans lIndustrie, Revue des Deux Mondes, 1842, Tome 31: Her lkede kredi ilemlerinin ou, snai ilikiler erevesi iersinde yer alr. ... Hammadde reticisi, imalat fabrikatre kredi aar ve ondan belli bir tarihte deme yapmak iin taahht alr. Kendi payna den ii tamamlayan fabrikatr de imdi rnn benzer koullarla, onu daha fazla ileyecek olan baka bir fabrikatre kredi ile verir ve bu ekilde kredi, birinden dierine uzanp giderek tketiciye kadar ular. Toptanc tccar, bir yandan fabrikatrden ya da komisyoncu aracdan kredi ald halde, perakendeci tccara kredi ile mal verir. Hepsi de bazan para, ama ou kez rn olmak zere bir eliyle bor alr, teki eliyle bor verir. te bu ekilde, snai ilikiler iersinde btn ynlere doru uzanan ve birbiriyle kesien aralksz bir avans al-verii yeralr. Kredinin gelimesi, ite bu karlkl avanslarn oalmas ve bymesiyle olur ve onun gerek g kayna da budur. Kredi sistemlerinin dier yan, kapitalist retimde, hi kukusuz meta ticaretiyle elele giden, para ticaretindeki gelimeyle bal bulunur. adamlarna ait yedek fonlarn ynetiminin, para toplama, para deme, uluslararas demeler ve kle ticareti ile ilgili teknik ilemlerin, para ticaretiyle uraan kimselerin ellerinde nasl toplandn bundan nceki
356
ksmda (Yirmidokuzuncu Blm) grm bulunuyoruz. Kredi sisteminin teki yan faiz getiren sermayenin ya da para-sermayenin ynetimi, para-ticareti yapan kimselerin zel bir ilevi olarak bu para ticaretinin yansra geliir. Parann bor alnmas ve bor verilmesi bunlarn uratklar zel ileri haline gelir. Bunlar, para-sermayeyi fiilen bor verenle bor alan arasnda araclk ederler. Genel bir deyile, bankaclk iinin bu yan, byk miktarlarda bor verilebilir para-sermayenin bankerlerin ellerinde toplanarak, bireysel bor verenler yerine bu bankerlerin, sanayi kapitalistleri ile ticaret kapitalistlerinin karsna, btn bor para verenlerin temsilcileri olarak kmasndan ibarettir. Bunlar, parasermayenin genel yneticileri haline gelirler. te yandan, tm ticaret alemi adna bor para topladklar iin, bor alanlar bor verenler karsnda toplam olurlar. Bir banka, bir yanda, bor verenlerin toplamasn, te yanda da bor alanlarn para-sermayesinin toplamasn temsil eder. Genel olarak kr, bor alrken verdii faize gre, bor verirken ald orann daha yksek olmasndan oluur. Bankalarn, zerinde tasarrufta bulunduklar bor verilebilir sermaye, bunlara eitli yollardan gelir. Her eyden nce, sanayici kapitalistlerin kasadarlar olarak, her reticinin ve tccarn yedek fon olarak bulundurmak zorunda olduu ya da demelerden gelen para-sermaye, bunlarn ellerinde toplanr. Bu fonlar bylece bor verilebilir para-sermayeye evrilmi olur. Bu yoldan, ticaret aleminin yedek fonu, ortak bir hazinede topland iin, gerekli en alt dzeyine indirilmi bulunur ve, aksi halde, yedek sermaye olarak atl kalacak para-sermayenin bir ksm bor verilir ve faiz getiren sermaye olarak hizmet eder. Sonra, bankalarn bor verilebilir sermayesi, para-kapitalistlerin bor verilme iini kendilerine braktklar mevduatlardan oluur. Ayrca, banka sistemindeki gelimeyle, ve zellikle bankalar mevduat zerinden faiz demeye balar balamaz, her snfa ait tasarruf edilen paralar ile, geici olarak atl halde bulunan paralar, bankalara yatrlmaya balanr. Herbiri kendi bana parasermaye olarak i grecek halde bulunmayan kk miktarlar, byk kitleler halinde biraraya gelir ve bylece bir para gc olutururlar. Kk miktarlarn bu biraraya toplanmas, bankaclk sisteminin zgl bir ilevi olarak, onun, asl para-kapitalistler ile bor alanlar arasndaki, araclk faaliyetlerinden ayrlmas gerekir. Son tahlilde, ounlukla ancak yava yava tketilen gelirler de gene bankalara mevduat olarak verilir. Bor (biz burada, dar anlamda ticari krediyi kastediyoruz) polielerin iskonto edilmesiyle polieleri vadeleri gelmeden paraya evirmekle eitli trde avanslarla verilir: dorudan doruya kiisel krediye bal avanslar, rehin karl verilen borlar, faiz getiren senetler, devlet tahvilleri, her trl hisse senetleri ve zellikle, konimento, doklara teslim belgesi ve metalar zerinde mlkiyet hakkn gsteren tasdikli belgeler karlnda verilen avanslar ile mevduat aan avanslar, vb. gibi. Bankerin verdii kredi, baka bankalara ekilmi polieler, ek[sayfa 353]
357
ler, ayn trden kredi hesaplar, ve ensonu, eer banka, banknot karmaya [sayfa 354] yetkili ise, bankann kendisinin kard banknotlar gibi eitli biimler alabilir. Banknot, bankaca zerine ekilmi, her an hamiline denir, ve banker tarafndan zel senet yerine verilmi bir ekten baka bir ey deildir. Bu son kredi biimi, bu konuya yabanc olan kimseye, zellikle nemli ve arpc grnr, nk, nce, kredi-parasnn bu biimi, srf ticari dolamn snrlarn aarak genel dolama girer ve burada para olarak hizmet eder; sonra, ou lkelerde, banknot kartan byk bankalar, ulusal ve zel bankalarn kendine zg bir karm olduklar iin aslnda arkalarnda onlar destekleyen ulusal bir kredi vardr ve bunlarn kardklar banknotlar azok geerlii olan paralardr; ensonu, banknot, dolamda bulunan srf bir kredi senedi olduu iin, burada bankerin kredi ticareti yapt besbellidir. Ne var ki banker, kendisine yatrlm mevduatla, nakit olarak avans verse bile, dier btn kredi biimleriyle de i yapmak zorundadr. Gerekte, banknot yalnzca toptan ticaretin bozuk parasn temsil eder ve bankalarda asl arl tayan mevduattr. Bunun en iyi kantn sko bankalar salarlar. zel banka biimleri gibi, zel kredi kurumlarnn da daha fazla incelenmesine, amacmz bakmndan gerek yoktur. Bankerlerin ii ... iki kola ayrlabilir. ... Bu kollardan birisi, sermayelerini hemen kullanamayacak olanlardan sermaye toplamak ve bunu kullanacak olanlara datmak ya da aktarmaktr. Dier kol, mterilerinin gelirlerini mevduat olarak kabul etmek ve bunlarn tketim nesnelerine yapaca harcamalar iin gerekli miktar demek. ... Bunlardan birincisi sermaye, dieri nakit para dolamdr... Biri, bir yandan sermaye younlamas, te yandan, sermaye dalm ile ilgilidir, dieri o blgenin yerel amalar iin dolamn salanmasnda kullanlr. Tooke, Inquiry into the Currency Principle, s. 36, 37. Bu alntya, daha ilerde, Yirmisekizinci Blmde tekrar dneceiz. Reports of Committees, vol. VIll. Commercial Distress, vol. II, part l, 1847-48, Minutes of Evidence. (Bundan byle Commercial Distress, 1847-48 olarak anlacaktr.) Binsekizyzkrklarda, Londrada polielerin iskontosunda ou kez banknot yerine bir bankadan dierine 21 gn vadeli ekler kabul ediliyordu. (Taral banker J. Peasen ifadesi, n 4636 ve 4645.) Gene ayn rapora gre, bankerler, para ktlat zamanlarda, yaptklar demelerde dzenli olarak bu gibi polieler vermeyi adet haline getirmilerdi. Mteri banknot istedii zaman, bu polieyi tekrar iskonto ettirmek zorundayd. Bu, bankalar iin, para karma ayrcal demekti. Bay Jones, Loyd ve ortaklar, para ktlar ve faiz oran %5in zerine kar kmaz, anmsanamayacak kadar eski zamanlardan beri bu ekilde deme yapyorlard. Mteri bu gibi polieleri almaktan ok honuttu, nk Jones, Loyd ve ortaklarna ait polieleri iskonto ettirmek, kendi polielerini iskonto ettirmekten daha kolayd; ayrca bunlar ou kez yirmi-otuz el deitiriyordu. (Ibid., n 901-904, 905, 992.)
358
[sayfa 355]
Btn bu ekiller, deme taleplerinin devredilebilir hale gelmesine hizmet ederler. Kredinin, parann ilevlerini yerine getirmek iin zaman zaman bavurulmak zere alamayaca hi bir biim yok gibidir; ve ister bu biim banknot, ister polie, ister ek olsun, sre her esas, zel durumda ayndr ve sonu da ayndr. .ullarton, On the Regulation of Currencies, 2nd ed., London 1845, s. 38.- Banknotlar kredinin ufak paralardr. (s. 51.) Aadaki satrlar, J. W. Gilbartn The History and Principle of Banking, London 1834 adl yaptndan alnmtr: Bir bankann ticari sermayesi iki ksma ayrlabilir: yatrlm sermaye (invested capital) ve bor alnm banka sermayesi (banking capital) (s. 117). Banka ya da bor alnan sermayenin toplanmasnda yol vardr. Birincisi, mevduat kabul etmek; ikincisi, banknot kartmak; ncs, tahvil kartmak. Bir kimse eer bana hi bir karlk istemeksizin 100 bor verirse, ben bu 100 sterlini bir bakasna yzde-drt faizle bor verir ve bir ylda bu alverile 4 kazanrm. Gene bir kimse, eer benim deme vaadimi (I promise to pay sz, ngiliz banknotlar iin yaygn olarak kullanlan bir deyimdir) alr ve yl sonunda geri getirerek, bunun iin, tpk ona 100 ngiliz liras dn vermiim gibi yzde-drt verirse, bu alveriten 4 kazanm olurum; ve gene, bir tara kentinden bir kimse bana, 100 getirse ve yirmibir gn sonra Londrada bir bakasna ayn miktar demem kouluyla verse, yirmibir gn boyunca bu paradan salayacam faiz, benim krm tekil eder. Bu bankaclk ilemlerinin, ve mevduat, banknot ve senetler aracl ile banka sermayesi yaratmann aklauygun bir aklamasdr. (s. 117.) Bir bankerin kr genellikle, kendi banka sermayesi ya da bor alnan sermaye miktar ile orantldr. ... Bir bankann gerek krn bulmak iin, yatrlan sermaye zerinden faizin, brt krdan dlmesi gerekir, ve geriye kalan, bankaclk krdr. (s. 118.) Bankerlerin mterilerine verdikleri avanslar, bakalarna ait parayla yaplr. (s. 146.) Banknot kartmayan bankerler, banka sermayesini, senetleri iskonto etmek yoluyla yaratrlar. Bunlar, mevduatlarn oaltmada, iskonto ilemlerinden yararlanrlar. Londral bankerler, kendilerinde mevduat hesaplar bulunan messeseler dnda iskonto ilemi yapmazlar. (s. 119.) Senet iskonto ettiren ve bunun tutar zerinden faiz deyen bir kurum, bunun bir ksmn, faiz almakszn bankere brakmak zorundadr. Bylece banker, fiilen avans verilen para zerinden, cari faiz oranndan daha yksek bir faiz elde eder ve kendi eline kalan bakiyeler tutarnda bir banka kredisi yaratr. (s. 119- 20.) Yedek fonlarda, mevduatta, eklerde tasarruf salama: Mevduat bankalar, dolam aracnn kullanlmasnda tasarruf salamaya hizmet eder. Bu, alacaklarn aktarlmas ilkesine dayanlarak yaplr. ... Bylece mevduat bankalar ... byk tutardaki ticari ilemlerin, kk miktarda para ile yaplmasn salar. Bu yoldan serbest kalan paray banker, mterilerine, iskontolu
359
ya da baka ekilde avans vermede kullanr. u halde, bu aktarma ilkesi, mevduat sistemine daha da etkinlik kazandrr... (s. 123.) [sayfa 356] Birbirleriyle i yapan iki tarafn, ayn bankerde ya da farkl bankerlerde hesab olmasnn bir nemi yoktur; nk, bankerler, ellerindeki ekleri, Clearing Houseda birbirleriyle deitirirler. ... Mevduat sistemi bylece, aktarma yoluyla, madeni parann kullanmn tamamen ortadan kaldracak derecede geniletilebilir. Herkesin bir bankada mevduat hesab olsa ve btn demelerini ekle yapsalar, para ortadan kalkabilir ve ekler tek dolam arac haline gelebilir. Ne var ki bu durumda, bankerin ellerinde para bulunduunu varsaymak gerekir, yoksa eklerin bir deeri kalmaz. (s. 124.) Yerel ilemlerin bankalarn ellerinde toplanmas u yollardan salanr: 1) Banka ubeleri. Tara bankalarnn, blgelerindeki kk kentlerde ubeleri bulunur, ve Londra bankalarnn, kentin eitli semtlerinde ubeleri vardr. 2) Temsilciler. Her taral banker, banknotlarn ve senetlerini demek ... ve Londrada oturan kimselerin tarada oturanlar hesabna yatrdklar meblalar kabul etmek zere, Londrada bir temsilci kullanr (s. 127). Her banker, bakalarnn banknotlarn alr, ama bunlar tekrar kullanmaz. Btn byk kentlerde, haftada bir-iki kez biraraya gelirler ve bunlar deitirirler. Bakiye, Londra zerine ekilen bir havaleyle denir (s. 134). Bankacln amac ticarete kolaylk salamaktr, ve ticareti kolaylatran her ey, speklasyonu da kolaylatrr. Ticaret ile speklasyon baz hallerde ylesine skfkdrlar ki, hangi noktada ticaretin bitip hangi noktada speklasyonun baladn anlamak olanakszdr. Banka bulunan yerlerde, sermaye daha kolay ve daha dk faiz oranyla elde edilir. Ucuz sermaye, speklasyonu kolaylatrr, tpk, ucuz dana etiyle birann, oburluu ve ayyal kolaylatrmas gibi. (s. 137, 138.) Dolam bankalarnn, (Bank of circulation) daima kendi banknotlarn kardklar iin, iskonto ilerini tamamen kardklar banknotlardan oluan sermaye ile yaptklar sanlr, ama bu byle deildir. Bir banker kendi iskonto ettii btn senetler iin pekala kendi banknotlaryla deme yapabilir ve gene de elindeki senetlerin onda-dokuzu gerek sermayeyi temsil edebilir. nk, her ne kadar senetler karl bankerin kard banknotlar veriliyorsa da, bu banknotlar senetlerin vadeleri gelene kadar dolamda kalmayabilirler senet ay vadeli olduu halde banknotlar gnde geriye dnebilir. (s. 172.) Nakdi kredi hesabndan, hesabn zerinde para ekilmesi, i hayatnda olaan bir eydir; gerekte, nakdi kredi amann amac da budur. ... Nakdi kredi yalnz kiisel gvene dayanlarak verilmez, deerli senetler karl da verilir. (s. 174, 175.) Mal teminat karl bor verilen sermaye, senetlerin iskontosu yoluyla verilen sermaye ile ayn etkiyi gsterir. Bir kimsenin, mallarnn teminat karl 100 sterlin bor almasyla, maln 100 sterlinlik bir senet karl satmas ve bu senedi bankere iskonto ettirmesi ayn eydir. Ne var ki bu yoldan avans almas, maln daha iyi bir piyasa iin elde tutmasn salar, ve aksi halde acil
360
gereksinmelerini karlamak iin para bulmak zere katlanmak zorunda kalabilecei fedakarlklardan kanm olur. (s. 180- 81.). [sayfa 357] The Currency Theory Reviewed, etc., s. 62-63: Bugn Aya yatrdnz 1.000 sterlinin yarn yeniden kullanlabilecei ve Bde mevduat tekil edebilecei hi kukusuz dorudur. Ertesi gn bu paray B elden kartabilir ve Cde mevduat halini alabilir ... ve bu byle sonsuza kadar devam edebilir; para olarak ayn 1.000 sterlin bylece, ardarda yaplan aktarmalar ile, mutlak olarak sonsuz mevduat toplam eklinde kendisini oaltabilir. Bu nedenle, Birleik Krallktaki btn mevduatn ondadokuzu, bunlardan sorumlu olan bankerlerin defterlerindeki kaytlardan te bir varla sahip olmayabilir. ... Bylece, rnein skoyada dolamdaki para (stelik de ou, kat para) hibir zaman 3 milyon sterlini amamtr, bankalardaki mevduatn 27 milyon sterlin olduu tahmin edilmektedir. Bankalardaki mevduatn hepsi birden ekilmedike, ayn 1.000 sterlin gerisin geriye yoluna devam edecek olursa, ayn kolaylkla, gene belirsiz bir miktar tasfiye edebilir. Bir tccara olan borcunuzu kendisi ile bugn tasfiye ettiiniz ayn 1.000 sterlin, yarn bir baka tccara olan borcunu, ertesi gn tccarn bir bankaya olan borcunu tasfiye edebilir ve bu bylece srer gider; demek ki ayn 1.000 sterlin, elden ele, bankadan bankaya dolar ve akla gelebilecek herhangi bir mevduat miktarn tasfiye edebilir. [Gilbartn daha 1834 ylnda, ticareti kolaylatran eyin, speklasyonu da kolaylatrdn, bildiini grm bulunuyoruz. Ticaret ile speklasyon baz hallerde ylesine skfkdrlar ki, hangi noktada ticaretin bittiini, hangi noktada speklasyonun baladn anlamak olanakszdr. Satlmam metalar zerinden avans almak ne kadar kolay olursa, bu gibi avanslar o kadar fazla alnr, ve srf karlk gstererek avans para almak iin meta imali ya da zaten imal edilmi bulunan metalar uzak piyasalara sevketmek eklindeki yersiz tevik o kadar byk olur. Bir lkenin tm i aleminin bylesine bir sahtekrlk dalgasyla ne lde kuatlabileceini ve bunun sonunun neye varacan, 1845-4 7 yllar arasndaki ngiliz ticaret tarihi btn plakl ile gzler nne serebilir. Kredinin neler yapabileceini bu bize gsterir. Aadaki rneklere gemeden nce, birka noktaya iaret edelim. ngiliz sanayiinin 1837 ylndan beri neredeyse kesintisiz olarak kar karya kald bask, 1842 ylnn sonunda azalmaya balad. Bunu izleyen iki yl boyunca, ngiliz mamul mallarna kar yabanc talepler daha da artt; 1845 ve 1846 yllar, en yksek bir gnen dnemini belirler. 1843te Afyon Sava, ini, ngiliz ticaretine at. Bu yeni pazar, bata pamuklu sanayi olmak zere, zaten genilemekte olan sanayiye yeni bir itici g oldu. O sralarda Manchesterli bir fabrikatr, bu satrlarn yazarna, Bu kadar fazla nasl retimde bulunabiliriz? 300 milyon insan giydirmek zorundayz. diyordu. Ne var ki, btn yeni yaplm fabrikalar, buharl makineler, eirme ve dokuma tezgahlar, Lancashireden akan
361
art-deeri emmeye yetmiyordu. retimi geniletmede gsterilen ayn byk abayla, halk, demiryolu yapmna giriti. .abrikatr ile [sayfa 358] tccarlarn, speklasyon hrs, nce bu alanda bir tatmin yeri buldu, ve hem de 1844 yaznda. Hisse senetleri tamamen, yani ilk demeleri karlayacak para olduu lde satld. Gerisi allah kerimdi! Ama, geriye kalan demelerin zaman gelince, Soru 1059, C. D. 1848/57, demiryollarna 1846-47 yllar arasnda yatrlan sermayenin 75 milyon sterline ulatn gstermektedir krediye bavurmak zorunda kalnd ve ou hallerde, firmann temel giriimleri de zor duruma dt. Ve birok durumda, bu temel giriimler de zaten ar yk altndayd. ok ekici yksek krlar, mevcut likit kaynaklarn karlayabileceinin ok tesinde giriimlere yol at. Ama kredi saolsun hem elde edilmesi kolay hem de ucuzdu. Banka iskonto oran dt: 1844te %13/4 ile %23/4, 1845 Ekimine kadar %3ten daha dk, bir sre iin (1846 ubat) %5e ykselmi, ardndan 1846 Aralnda tekrar %31/4e dm durumda. ngiltere Bankasnn kasalarnda duyulmam derecede bir altn stoku bulunmaktayd. Btn i borsa deerleri, grlmemi ykseklikteydi. yleyse bu mkemmel frsat karlr myd? nsann btn gcyle yklenmesinin tam zaman deil miydi? retilebilen her eyi, ngiliz mallarna canatan d piyasalara gndermemek iin ne neden vard? Ve bir yandan Uzak Douya iplik ve kuma satarak, te yandan da ngiltereye mal tayarak elde ettii ifte kazanc, fabrikatrn kendisi niin dorudan cebe indirmesindi? Bylece, Hindistan ile ine, avans demeler karlnda kitle halinde mal gnderme sistemi ortaya kt ve ok gemeden bu aadaki notlarda daha ayrntl olarak anlatlan ve kanlmaz olarak pazarlarn ar malla dolmasna ve kntlere yolaan bir sistemin, srf avans almak iin mal gnderme sisteminin gelimesiyle sonuland. Bunalm, 1846 ylnda alnan rnn kt olmas hzlandrmt. ngiltere ve zellikle rlanda, bata tahl ve patates olmak zere ok byk miktarlarda besin maddesi ithal etmek zorundayd. Ne var ki, bu maddeleri salayan lkelere, bunlarn karl, ancak ok snrl llerde ngiliz sanayii rnleriyle denebilirdi. Deerli madenlerle deme yapmak zorunluydu. En az dokuz milyon deerinde altn darya gnderilmiti. Bu miktarn tam yedibuuk milyonu ngiltere Bankasnn hazinesinden kt ve bankann para piyasasndaki hareket zgrl bylece nemli lde snrlanm oldu. Yedekleri ngiltere Bankasnda tutulan ve uygulamada bu bankann yedekleriyle zde olan dier bankalar da, bylece, bor verme ilemlerini kstlamak durumuna dtler. Hzl ve kolay deme ak, nce burada, sonra bir baka yerde, ardndan da her yerde tkand; 1847 Ocanda hala %3-%3 olan banka iskonto oran, paniin ilk patlak verdii nisan aynda %7ye ykseldi. Durum, yaz aylarnda biraz yatr gibi oldu (%6, %6), ama yeni rn de kt olunca, panik yeniden ve daha da beter patlak verdi. Resmi asgari ban-
362
ka iskontosu ekimde %7ye, kasmda %l0a ykseldi; yani byk bir polieler kitlesi, ya ancak inanlmaz faiz oranlaryla iskonto ediliyor ya da [sayfa 359] hi iskonto edilemiyordu. demelerin genel olarak durmas, birka nde gelen ve pek ok orta byklkte ve kk firmalarn iflasna yol at. 1844 tarihli, ustalkla hazrlanm Banka Yasasnn getirdii snrlamalar yznden, Bankann kendisi tehlikeye dt. Hkmet kopartlan grltye boyun edi ve 25 Ekimde Banka Yasasn yrrlkten kaldrarak Banka zerine konan sama yasal balar bir yana itmi oldu. imdi Banka, elindeki banknotlar, hi bir engel olmakszn dolama srebilecekti. Bu banknotlarn gvenlii pratikte ulusun kredisiyle garanti edildii ve dolaysyla salam olduu iin, para darlnda hemen ve nemli lde bir ferahlama oldu. Haliyle, umutsuzca birbirine kenetlenmi epeyce irili-ufakl firma gene de iflastan yakalarn kurtaramad, ama bunalmn doruk noktas alm oldu, ve banka iskontosu aralkta %5e dt; 1848 yl boyunca, i hayatnda 1849 ylnda Kta Avrupasnda devrimci hareketlerin hzn yavalatan ve 1850lerde grlmemi bir refah balatan, ama ardndan gene 1857 bunalm ile sona eren bir canllk belirdi. -.. E.] 1. 1848de Lordlar Kamaras tarafndan yaynlanan bir dokman, 1847 bunalm srasnda devlet tahvilleri ile hisse senetlerinde grlen muazzam deer kaybn ele almaktadr. Bu belgeye gre, 23 Ekim 1847 deki deer kayb, ayn yln ubat ayna gre yledir:
ngiliz devlet tahvillerinde Dok ve kanal hisse senetlerinde Demiryollar hisse senetlerinde Toplam 93.824.217 1.358.288 19.579.820 114.762.325
II. Metalar satn alnm olunduu iin artk senet ekilmeyen, ama daha ok iskonto edilebilir, paraya evrilebilir senet ekebilmek iin meta satn alnd, Dou Hint ticareti sahtekarl ile ilgili olarak 24 Kasm 184 7 tarihli Manchester Guardian yle diyor: Londrada Bay A, Dou Hindistandaki Bay Dye sevkedilmek zere, Manchesterdeki fabrikatr Cden meta satnalmas konusunda Bay Bye talimat verir. B, Cye, C tarafndan B zerine ekilmi alt ay vadeli senetle demede bulunur. B, A zerine ekilmi alt aylk bir senetle kendisini gvence altna alr. Mallar gemiye yklenir yklenmez A, postayla gnderilen konimento karlnda, D zerine alt aylk bir senet eker. Gnderici ve alc her ikisi de bylece, mallarn bedelini fiilen demeden, aylarca nce fonlarn sahibi olurlar; ve ou kez, uzun zaman alan byle bir alverite, karln gelmesi zaman alaca bahanesiyle bu senetler vadesi geldiinde yenilenmitir. Byle bir ticaretteki kayplar, onun daralmasna yolaacak yerde, ne yazk ki, dorudan doruya bymesine yol at. Bu insanlar yoksullatka yeni avanslarla
363
gemiteki maceral ilerde kaybettikleri sermayeyi elde etmek iin, daha byk satn almada bulunmak zorunda kaldlar. Bylece satn almalar , birer arz ve talep sorunu olmaktan kp, g koullar altnda i gren [sayfa 360] bir firmann mali ilemlerinin en nemli bir ksm halini aldlar. Ne var ki bu, manzarann yalnzca bir yandr. erde, mallarn ihrac ile ilgili olarak olup biten eyler, darda, rnlerin satn alnmasnda ye sevkinde yineleniyordu. Senetleri iskonto edilebilecek derecede kredisi olan Hindistandaki firmalar, Londradan aldklar son mektupta bildirilen fiyatlarn, Hindistanda o gnk fiyatlara gre bir kr salayaca umudunu verdii iin deil, Londradaki firma zerine daha nce ekilmi senetlerin vadeleri yaknda dolaca, bunlara karlk bulunmas gerektii iin, eker, indigo, ipek ya da pamuk satn alyorlard. Bir ilep dolusu eker alp, bedelini Londradaki firma zerine ekilen on ay vadeli senetle demekten ve sevk belgelerini posta ile gndermekten daha basit ne olabilirdi; ve daha iki ay gemeden, mallar daha ak denizdeyken ya da belki henz Hugli kanalna bile gemeden, Lombard Streette rehine verilir ve bylece Londradaki firma, bu mallar iin verilen senedin vadesinin dolmasna daha sekiz ay varken paraya kavumu olur. Ve btn bunlar, kambiyo tellallarnn elinde, konimento ve dok belgeleri karlnda avans verebilecek hazr bol para bulunduu ve Hindistandaki firmalarn, Mincing Lanedeki sekin firmalar zerine ektikleri polieleri snrsz bir ekilde iskonto edebildikleri srece, kesintisiz ya da herhangi bir glkle karlamakszn srp gitti. [Bu hileli usul, Hindistana giden ve Hindistandan gelen mallar, yelkenli gemilerle mit Burnunu dolamak zorunda olduklar srece, moda halinde devam etti. Ama mallar, buharl gemilerle Svey Kanal yoluyla gnderildiinden beri, bu hayali sermaye imal etme yntemi, dayand temelden, mallarn uzun bir seyahat etmekle salad temelden yoksun kald. Ve telgraf hatlar, ngiliz iadamlarna, Hint piyasas ve Hintli tccarlara ngiliz piyasas zerine hemen ayn gn bilgi aktarmaya baladndan beri, bu yntem bsbtn pratik olmaktan kt. -.. E.] III. Aadaki satrlar, Cornmercial Distress, 1847 -48 zerine daha nce aktarlan rapordan alnmtr: 1847 Nisannn son haftasnda, ngiltere Bankas, Liverpool Krallk Bankasna, bu bankayla yapt iskonto ilemlerini yar yarya azaltacan bildirdi. Bu haber ok kt bir etki yapt, nk, Liverpoola demeler son zamanlarda nakitten ok, senetlerle yaplyordu; nk, senetlerini demek iin genellikle bankaya ok miktarda nakit para getiren tccarlar son gnlerde ancak pamuklar ve teki rnleri karlnda aldklar senetleri verebiliyorlard ve bu durum, glkler arttka hzla artyordu. ... Bankann tccarlar adna demek durumunda olduu ... polieler, ounlukla dardan bunlar zerine ekilmi polielerdi ve tccarlar bunlar imdiye kadar, rnleri karlnda aldklar demelerle karlyorlard. ... Tccarlarn, eskiden genellikle getirdikleri para yerine ... imdi getirdikleri senetler ... vadeleri ve trleri
364
eitli senetlerdi; bunlarn nemli bir ksm ay vadeli ve ou pamuk karl banker senetleri idi. Bu polielerin banker senedi [sayfa 361] olanlar Londral bankerler, akla gelebilen eitli ilerle uraan tccarlar Brezilyal, Amerikal, Kanadal ve Bat Hint adallardan tarafndan alnyordu. ... Tccarlar birbirleri zerine polie ekmiyorlard; ama tccarlardan rn satn alan yerli firmalar, tccarlara, Londradaki bankalar ya da Londradaki eitli firmalar ya da herhangi bir kimse zerine ekilmi polielerle deme yapyorlard. ngiltere Bankasnn bildirisi, yabanc rnlerin satlarna kar ekilen ve eskiden ou kez ay aan vadelerinde bir ksalmaya yol at. (s. 26, 27. ) ngilterede 1844ten 1847ye kadar sren gnen dnemi yukarda anlatld gibi, birinci byk demiryolu sahtekarl ile bal idi. Yukarda sz edilen raporda, sahtekarln, genellikle i hayat zerindeki etkisi konusunda unlar syleniyor: 1847 Nisannda, aa yukar btn ticaret firmalar ... ticari sermayelerinin bir ksmn demiryollar iin ekerek ... kendi ilerini az ok ynetmeye balamlard. (s. 42.) Demiryolu hisse senetleri karlnda, yksek bir faiz oran ile, diyelim %8 ile, zel kiilerden, bankerlerden ve sigorta irketlerinden bor alnyordu. (s. 66.) Ticari firmalarn demiryollarna bu kadar geni lde bor vermesi, bu firmalar, kendi ticari ilerini senet krdrmak yoluyla yrtmek iin bankalar zerine fazlaca yklenmek zorunda brakt. (s. 67.) (Soru:) Demiryollar demelerinin (1847) nisan ve ekiminde (para piyasas zerindeki) basknn meydana gelmesinde byk etkileri olduunu syleyebilir misiniz? (yant:) Nisan ayndaki basknn yaratlmasnda bunun hemen hemen hi bir etkisi olmadn syleyebilirim; bana kalrsa nisan ayna ve belki de yaza kadar bunlar bankerlerin gcn zayflatmaktan ok, baz bakmlardan artrmlardr; nk yaplan harcamalar, demiryolu senetleri iin yaplan demelerin hznda olmuyor ve bunun sonucu, bankalarn ounun elinde, yln banda olduka byk miktarda demiryoluna ait para bulunuyordu. (Bu, bankerlerin, C. D. 1848-57 raporunda yer alan saysz ifadeleriyle dorulanyordu.) Bu para yazn yava yava eridi ve 31 Aralkta epeyce azald. Ekimdeki basknn ... bir nedeni bankaclarn ellerindeki demiryolu parasnn yava yava azalmasyd; 22 Nisan ve 31 Aralk arasnda elimizdeki demiryolu bakiyeleri te-bire inmiti; demiryolu demeleri, btn Birleik Krallk lsnde ... bu etkiyi gster-miti; bunlar bankalarn mevduatlarn yava yava kurutmutu. (s. 43, 44.) Samuel Gurney (mahut, Overend, Gurney ve ortaklar firmasnn bakan) buna benzer ekilde diyordu ki: 1848 yl boyunca ... demiryollarnn yapm iin nemli miktarda sermaye talebi olmutu ... ama bu, parann deerini artrmad. ... Kk miktarlar byk kitleler halinde biraraya topland ve bu byk kitleler, bizim piyasada kullanld; bylece, btnyle bunun etkisi, kentin para piyasasna, buradan ekilenden daha fazla para srlmesi oldu [s. 159]. Liverpool Joint-Stock Bankas mdr A. Hodgson, polielerin ne
365
lde bankalarn yedeini tekil edebileceini gstermektedir: Btn [sayfa 362] mevduatmzn en az onda-dokuzunu ve baka kimselerden elde edilen parann tamamn, senet kasamzda, her gn vadeleri dolan senetler halinde tutmak adetimizdi ... yle ki, toplu halde para ekildii sre boyunca vadesi gelen senetler aa yukar, her gn bizden ekilen para miktarna eitti (s. 53). Speklatif senetler. 5092. Bu senetler (satlm pamuklar karlnda ekilenler) genellikle kimler tarafndan kabul ediliyordu? (R. Gardner, bu yaptta sk sk ad geen pamuklu fabrikatr:) Mal komisyoncular tarafndan: bir kimse pamuk satn alr, bunu komisyoncuya teslim eder ve bu komisyoncu zerine bir polie ekerek bunu iskonto ettirir. 5094. Ve bunlar, Liverpooldaki bankalara gtrlr ve orada iskonto edilir, deil mi? Evet, ve ayrca baka yerlerde. ... Sanrm, bata Liverpool bankalar tarafndan olmak zere byle kolaylklar salanmam olsayd, geen yl, pamuun libresi 1 ya da 2 peni kadar daha yksek olamazd. 600. Speklatrler tarafndan Liverpooldaki pamuk komisyoncular zerine ekilen ok miktardaki polienin dolama sokulduunu sylediniz; bu sistem, sizin, pamuk karlnda olduu gibi, baka smrge rnleri ve yabanc rnler karlnda verdiiniz avanslar da kapsyor mu? (Liverpoollu banker A. Hodgson:) Her trl smrge rnlerini, ama en ok ve zellikle pamuu kapsyor. 601. Bir banker olarak, bu tr senetlerden elden geldiince kanr msnz? Hayr; biz bu tr senetleri, snrl tutulmak kouluyla ok yasal senetler olarak kabul ederiz. Bu tr senetler sk sk yenilenirler. Dou Hint ve in Piyasalarndaki Sahtekarlk, 1847: Charles Turner (Liverpooldaki nde gelen Dou Hint firmalarndan birinin bakan): Mauritius ticareti ve bu trden dier ilerle ilgili olarak meydana gelen btn olaylar hep biliyoruz. Komisyoncular ... yalnz, mallar geldikten sonra, bu mallara karlk ekilmi senetleri demek iin ki bu tamamen yasaldr ve konimento zerine avans vermeyi adet haline getirmemiler ... ama ... mal henz sevkedilmeden nce ve baz durumlarda daha imal edilmeden nce avans vermilerdi. imdi kendi bamdan geen bir olay anlataym: bir seferinde Kalktada alt-yedi bin sterlin tutarnda senet satn almtm; senetlerin karl, eker yetitirilmesinde kullanlmak zere Mauritiusa gitti; senetler ngiltereye gitti, yardan fazlas protesto edilmiti; nk, ekerlerin sevk zaman geldiinde, bu senetlerin denmesi iin al konulaca yerde ... daha sevkedilmeden nce, aslnda neredeyse daha kaynatlmadan nce nc kiilere rehin edilmi olduu anlald. (s. 78.) imdi fabrikatrler, nakit zerinde srar ediyorlar ama bu da pek ie yaramyor, nk, alcnn eer Londrada kredisi varsa, Clearing House zerine polie ekiyor ve bunu iskonto ettiriyor; iskontonun imdi ucuz olduu Londraya gidiyor; [sayfa 363] polieyi iskonto ettiriyor ve fabrikatre nakit deme yapyor. ... Hindistana mal gnderen bir kimsenin eline bunun bedeli en az oniki ay sonra
366
geer ... elinde on-onbe bin sterlin bulunan bir kimse, Hindistan ile ticaret iine girebilir; Londradaki bir firma adna nemli miktarda kredi atrarak bu firmaya yzde-bir verir; Londradaki firma zerine, sevkedilen mallarn bedelinin, Londradaki firmaya geri gnderilmesi kouluyla polie eker ama, her iki taraf da Londradaki kimseye nakdi avans verilmeyecei konusunda tamamen anlam durumdadrlar; yani baka bir deyile, mallarn bedeli gelene kadar bu senetler yenilenecektir. Bu senetler, Liverpoolda, Manchesterde ... ya da Londrada iskonto edilmilerdir ... bunlarn ou sko bankalarnda durmaktadrlar. (s. 79.) 786. Geenlerde Londrada bir firma iflas etti ve yapt ilerin incelenmesinde, bu trl bir ilemin yapld ortaya kt; Manchesterde de bir iyeri var, bir bakas da Kalktada; bunlar, Londradaki bir firma iin 200.000 sterlin kredi hesab amlar; yani bunun anlam Glasgowdan ve Manchesterden Dou Hint firmasna mal gnderen Manchesterdeki bu firmann dostlarnn Londradaki firma zerine 200.000 tutarnda senet ekmek gcne sahip olmasdr; ayn zamanda, aradaki anlamaya gre, Kalktadaki firma da Londradaki firma zerine 200.000 tutarnda senet ekebilecekti; Kalktada satlan bu senetlerin geliriyle, baka senetler satn alacaklar ve Glasgowdan ekilen ilk senetleri karlamak iin bunlar Londradaki firmaya gnderilecekti. ... Bylece, bu ilem zerine 600.000 tutarnda senet yaratlm oluyordu. 971. Halen, Kalktada bir firma, (ngiltereye sevkedilmek iin) mal satn alr ve karlk olarak Londradaki muhabir firmas zerine ekilmi kendi senetlerini verirse, ve konimentolar bu lkeye gnderirse, bu konimentolar ... Lombard Streetde avanslar iin hemen emirlerine hazr olur ve bylece, daha muhabirlerin senetlerini demelerine sekiz ay varken, bu paray kullanabilir hale gelmi olurlar. 1V. Lordlar Kamarasnca 1848de kurulmu gizli bir komite, 1847 bunalmnn nedenlerini aratrmt. Ne var ki, bu komiteye verilen ifadeler 1857ye kadar gizli tutuldu (184 7 bunalmnn nedenlerini aratrmak zere Lordlar Kamaras tarafndan kurulan Gizli Komite nnde alnan fadelerin Zabtlar; ksaca, C. D. 1848-57 olarak anlmtr). Burada Liverpool Union Bankasnn mdr Mr. Lister, ifadesinde dier eyler arasnda unlar sylemitir: 2444. adamlar, sermayelerini, yaptklar ilerden demiryollarna aktardklar ve gene de ilerini ayn lde srdrmek istedikleri iin ... 1844 baharnda kredilerde beklenmeyen bir genileme oldu. nce bunlar belki de demiryolu hisselerini krla satabileceklerini ve elde edecekleri paray yeniden ilerine yatrabileceklerini sandlar. Belki de bunun mmkn olmadn grdler ve daha nce nakit olarak deme yaptklar iler iin kredi almaya baladlar. te bu yzden kredilerde bir genileme oldu. [sayfa 364] 2500. Bankalarn, ellerinde tuttuklar iin zarara uradklar senetler balca tahl zerine mi yoksa pamuk zerine mi olan senetlerdi?
367
Bunlar, her trden rn iin, tahl, pamuk, eker iin, her trden yabanc rn iin ekilmi senetlerdi. O srada belki ya dnda fiyat dmeyen hi bir ey yok gibiydi. 2506. Senet kabul eden bir komisyoncu, bunu, deer bakmndan iyi bir zarar pay tannmakszn yapmyordu. 2512. rne kar ekilen iki trl senet vardr; birincisi, darda rn ithal eden tccar zerine ekilen orijinal senettir. ... rne kar ekilen bu senetlerin vadesi ou kez rn gelmeden dolar. Bu yzden tccar, rn geldiinde yeterli sermayesi yoksa, rn sataca zamana kadar komisyoncuya rehin vermek zorunda kalr: Ardndan, Liverpooldaki tccar tarafndan, komisyoncuya, rnn salad teminata dayanlarak yeni tr bir senet ekilir. ... Bundan sonra, komisyoncudan, rn alp almadn ve ne lde avans verdiini renmek, bankann iidir. Komisyoncunun, zarar ettii takdirde kendisini koruyabilecek varla sahip olduunu saptamak gene bankerin iidir. 2516. Biz dardan da senet kabul ederiz. ... Bir kimse dardan ngiltere zerine ekilmi senet satn alr ve bunu ngilterede bir firmaya gnderir; biz bu senedin, akllca m yoksa aklszca m ekildiini, karlnda mal m yoksa hava m olduunu kestiremeyiz. 2533. Siz neredeyse her tr yabanc maln byk bir kaypla satldn sylediniz. Bu, sizce, o mal zerinde giriilen ve yasaya uymayan speklasyon sonucu mudur? Bu, ok geni lde yaplan ithalat ve bunu kaldracak denk bir tketim olmayndan ileri geliyordu. yle grnyor ki, tketim epeyce dmtr. 2534. Ekim aynda rn neredeyse satlamaz haldeydi. Bunalm en yksek noktasna ulatnda, herkesin nasl bir genel sauve qui peut [can tela. -.] iine dtg, Overend, Gurney ve Ortaklari firmasindan, birinci sinif uzman, saygideger kagiti Quaker Samuel Gurneyin ayni raporunda aiklanmaktadir: 1262. ... Panik balad m insan artk kendisine, banknotlar karlnda ne elde edebileceini ya da hazine bonolar satyla, yzde-bir, iki ya da zarara ugrayp uramayaca sorusunu sormaz. Bir kez iersine korku girdi mi, gz ne kr grr ne zarar, yalnzca kendisini gven altna alr, ve dnya alemin can cehenneme der. V. ki piyasann karlkl doyum hali ile ilgili olarak, Dou Hint ticaretiyle uraan Bay Alexander, Avam Kamarasnn, 1857 tarihli Bankalar Yasas konusundaki Komitesinde (B. C. 1857 olarak anlr) yle diyor: 4330. u anda, Manchesterde 6 ilin yatrsam, Hindistanda 5 ilin elde ederim; Hindistanda 6 ilin yatrsam, Londrada 5 ilin elde ederim. Demek ki, Hindistan piyasas ngiltere, ve ngiliz piyasas Hindistan tarafndan ar malla doldurulmu bulunuyordu. Gerekten de 1857 yaznda durum buydu; hem de, ac 1847 deneyiminin stnden yalnzca on yl getikten sonra! [sayfa 365]
368
YRMALTlNCI BLM
PARA-SERMAYENN BRKM BUNUN .AZ ORANI ZERNDEK ETKS
NGLTEREDE, en sonunda para-biimini alma eilimini tayan, dzenli bir ek servet birikimi oluyor. imdi, para kazanmak arzusunun hemen yansra belki de, bunu faiz ya da kr getirecek trde bir yatrm iin tekrar elden kartma istei geliyor; nk, parann kendisi, para olarak ne faiz getirir, ne de kr. Bu nedenle, bu srekli art-sermaye akm ile birlikte, bunun kullanm iin gerekli alann srekli ve yeterli bir biimde genilemesi olmakszn, yatrm alan arayan parann, olaylarn gidiine bal olarak, az ya da ok miktarda devresel birikimi ile kar karya kalrz. Uzun yllar boyunca, ngilterenin servet fazlaln en fazla emen, devlet borlarmz oldu. ... 1816 ylnda bu borlar en st dzeyine ular ulamaz, ve artk bu emme iini brakr brakmaz, en az her yl yirmiyedi milyonluk bir miktar baka yatrm kanallar aramak zorunda kald. Buna ek olarak, bir de, eitli sermayeler geri dendi. ... Byk sermaye yatrmlarn gerektiren ve zaman zaman kullanlmayan sermaye fazlal iin bir ak yeri yaratan giriimler ... hi deilse lkemizde, toplumun her zamanki kullanm alanlarnda yer bulamayan servet fazlalnn devresel birikimlerinin bir dzene sokulmas iin mutlak olarak gereklidir. (The Currency Theory Reviewed, London 1845, s. 32-34.) Ayn yaptta 1845 yl iin yle deniyor: ok yakn bir sre iersinde [sayfa 366] fiyatlar, depresyonun en dk noktasndan yukar doru sradlar. ... Devlet borlar pariteye ulatlar. ... ngiltere Bankasnn kasalarndaki
369
kleler ... bu kurumun kuruluundan beri en yksek dzeye ulat. Her trden hisse senetleri, ortalama olarak daha nce hi grlmemi fiyatlarda ve faiz yalnzca nominal orana inmi bulunuyor. Eer btn bunlar, u anda ngilterede, dier bir kullanlmayan byk servet birikiminin ve baka bir speklatif tela dneminin eiinde olduumuzun belirtileri deilse. (Ibid., s. 36.) Kle altn ithali ... d ticaret kazancnn gvenilir bir iareti olmamakla birlikte, baka bir aklama nedeni olmadna gre gene de bu altnn bir ksm, prima facie* byle bir kazanc temsil eder. (J. G. Hubbard, The Currency and the Country, London 1843, s. 40-41.) Diyelim ... dzenli bir ticaret, uygun fiyatlar ... tam ama ar olmayan bir dolam dneminde, kt bir rn yl, tahl ithaline ve be milyon deerinde altn ihracna yolam olsun. Dolam [Birazdan greceimiz gibi, bununla dolam arac deil, atl para-sermaye anlatlmak isteniyor. -..E.] hi kukusuz, ayn miktarda azalm olacaktr. Buna eit miktarda dolam arac, bireyler elinde hala tutuluyor olabilir, ama tccarlarn bankalardaki mevduatlar, bankerlerin kendi para-simsarlar ile olan bakiyeleri ve kendi kasalarndaki yedekleri, hepsi azalm olacaktr; ve, kullanlmayan sermaye miktarndaki bu azalmann en yakn sonucu, faiz oranndaki bir ykselme olacaktr. Bunun yzde-drtten yzde-altya ykseldiini kabul ediyorum. ler salkl bir durumda olduundan, gven sarslmayacak ama kredi daha yksek deerde olacaktr. (Ibid., s. 42.) Ama ... btn fiyatlarn dtn dnelim. ... .azla paralar, artan mevduatlar halinde bankalara dnerler kullanlmayan sermaye bolluu, faiz orann asgari dzeye drr ve bu durum, ya yksek fiyatlarn geri gelmesine, ya daha faal bir ticaretin hareketsiz duran paray tekrar hizmete sokmasna, ya da yabanc hisse senetlerine veya yabanc mallara yaplan yatrmlar yoluyla emilmesine kadar srer. (s. 68.) Aadaki alntlar da, gene, 1847-48 Ticari Bunalm konusunda parlamento aratrma raporundan yaplmtr. 1846-47 kt rn ve ktlk dnemi yznden, byk lde besin maddesi ithali zorunlu hale gelmitir. Bu durum, lkenin ithalatnn ... ihracatn byk lde amasna, bankalar zerinde nemli bir baskya ... senetlerin iskonto edilmesi iin ... iskonto simsarlarna daha fazla bavurulmasna yolat. ... Simsarlar senetleri daha ince eler sk dokur hale geldiler. .irmalarn kaynaklar, ok ciddi lde daralmaya ve zayf olanlar iflas etmeye balad. Kredilerine gvenen firmalar ... perian oldular. Bu, daha nce duyulan kaygy artrd; bankerler ile dierleri, kendi ykmllklerini karlamak amacyla, ellerinde bulunan senetler ile dier deerli katlar paraya evirmede, eskiden olduu gibi ayn rahatlkla bunlara [sayfa 367] gvenemeyeceklerini anladklarndan, firmalara saladklar kolaylklar daha da kstladlar ve bir ok durumda bu gibi istekleri tamamen geri
* lk bakta. -.
370
evirdiler; ou kez kendi ykmllklerini karlamak iin banknotlar zerine kilit vurdular; bunlardan ayrlmaktan dleri kopuyordu. ... Kayg ve karklk gnden gne artt; ve Lord John Russel ... o mektubu bankaya gndermi olsayd ... genel bir iflas kanlmaz olurdu. (s. 74-75.) Russelln mektubu Banka Yasasn yrrlkten kaldrd. Daha nce ad geen Charles Turnern ifadesi: Baz firmalar byk olanaklara sahipti, ama nakit paralar yoktu. Bunlarn btn sermayeleri, Mauritiusdaki iftliklerde, indigo ya da eker fabrikalarnda balanm durumdayd. Daha nceki borlarn toplam 500.000-600.000 sterline ulat iin, senetlerini deyecek nakit paralar yoktu, ve sonunda anlaldna gre, senetlerini demek iin bunlar tamamen kredilerine gvenmilerdi. (s. 81.) Yukarda ad geen S. Gurney diyordu ki [1664]: Bugn (1848) bir i darl ve byk bir para bolluu var. 1763. Bunun, sermaye ktlndan ileri geldiini sanmyorum; ortaklktaki tela ve korku yznden faiz oran bylesine ykselmitir. 1847 ylnda, ngiltere, yabanc lkelere, ithal ettii yiyecek maddeleri iin en az 9 milyon sterlin tutarnda altn demitir. Bu miktarn 7 milyon sterlini ngiltere Bankasndan ve 1 milyonu dier kaynaklardan kmtr. (s. 245) ngiltere Bankas Guvernr Morris: lkedeki kamu fonlar ile, kanal ve demiryolu hisse senetleri, 23 Ekim 1847 tarihinde, toplam 114.752.225 tutarnda bir deer kaybna uram bulunuyordu. (s. 312.) Lord G. Bentinckin aadaki sorularn gene ayn Morris yle yantlyordu: Deerli senetler ile her trden rne yatrlan btn sermayelerin ayn ekilde deer kaybettiini; ham pamuk, ham ipek ve ilenmemi ynn ayn dk fiyatla Kta Avrupasna gnderildiini ... ve eker, kahve ve ayn zoraki satlarla zararna elden kartldklarn bilmiyor muydunuz? Geni yiyecek maddesi ithali sonucu ortaya kan kle altn kaybn karlamak amacyla lkenin nemli fedakarlklarda bulunmas ... kanlmazd. Altn geri almak iin bylesine fedakarlklara katlanlacana, bankann kasalarnda yatan 8.000.000 sterline el atlmas daha iyi olmaz myd? Hayr, bence olmazd. imdi, bu kahramanlk zerine yorumlar. Disraeli, ngiltere Bankas Mdr ve eski Gvernr Mr. W. Cottona soruyor: Bankann, 1844te ortaklarna dedii kr pay oran neydi? O yl yzde 7 idi. 1847ye ait kr pay ... ne idi? Yzde dokuz. Banka bu yl ortaklar adna gelir vergisi dyor mu? dyor. 1844te de dedi mi? demedi.83 yleyse bu Banka Yasas (1844 tarihli) ortaklarn epeyce hayrna ilemi? ... Sonu olarak, yasann yrrle [sayfa 368] girmesinden beri ortaklara denen kr pay yzde 7den yzde 9a ykselmi ve yasann kmasndan nce ortaklarn dedii gelir vergisini imdi banka
83 Baka bir deyile, daha nce, ilkin kr pay saptanr ve ortaklara deme yaplrken gelir vergisi bu krdan dlrd; ama, 1844ten sonra, banka, nce, toplam kr zerinden gelir vergisini dyor ve sonra kr payn vergi almadan ortaklara datyordu. Bu nedenle, ayn nominal yzdeler ikinci durumda, vergi tutar kadar fazla oluyordu. -..E.
371
demi oluyor? Evet, yle.(n 4356-61.) Taral bir banker, Bay Pease, 1847 bunalm srasnda bankalarda ylan para ile ilgili olarak yle diyor: 4605. Banka, faiz orann daha da ykseltmek zorunda kalnca herkes byk bir kaygya kapld; taral bankerler ellerindeki altn klesini artrdlar, ve yedek banknotlarn oalttlar; belki de ancak birka yz sterlinlik altn ve banknot bulundurmak alkanlnda olan biz bankerlerin ou, iskontolar ile piyasadaki senetlerimiz konusunda grlen kararszlk karsnda hemen masalarmza, ekmecelerimize binlerce sterlinlik altn ve banknot doldurduk, bylece genel bir para ylmas oldu. Bir komite yesi diyor ki: 4691. Buna gre, son 12 yl boyunca, neden ne olursa olsun, sonu, genellikle retken snflardan ok, Yahudilerle para tccarlarnn karna olmutur. Bunalm zamanlarnda, para tccarlarnn bundan nedenli yararlandklarn Tooke yle anlatyor: Warwickshire ve Staffordshiredaki madeni eya yapm blgelerinde, pek ok sipari kabul edilmiyordu, nk, yapmcnn senetlerini krdrmak iin demek zorunda olduu faiz oran, btn krn alp gtryordu. (n 5451.) imdi, daha nce de sz edilen bir baka parlamento raporuna gz atalm: Report of Select Committee on Bank Acts, comminicated from the Commons to the Lords, 1857 (bundan byle B. C. 1857 diye anlacaktr). Bu raporda, ngiltere Bankas direktr ve Currency Principle savunucularnn nde gelenlerinden Bay Normana yneltilen sorular ve alnan yantlar yeralyor: 3635. .aiz orannn, banknot miktarna deil, sermaye arz ve talebine bal olduu dncesinde olduunuzu sylediniz. Sermayeye, banknotlar ile sikkeler dnda neleri dahil ettiinizi syleyebilir misiniz? Buna gre, sermayenin yaygn olarak kullanlan tanm, retimde kullanlan metalar ya da hizmetlerdir. 3636. .aiz oran dediiniz zaman, sermaye szcnn btn metalar ierdiini mi anlatmak istiyorsunuz? retimde kullanlan btn metalar. 3637. .aiz orann dzenleyen eylerden szederken, sermaye szcne btn bunlar koyuyor musunuz? Evet. Diyelim bir fabrikatrn fabrikas iin pamua gereksinmesi var; bunu elde etmesinin yolu, belki de, bankerinden bir avans almaktr; bylece salad banknotlarla Liverpoola gider ve orada satn almada bulunur. Onun asl istedii pamuktur; o, pamuk elde etmenin bir arac olmas dnda, ne banknot, ne de altn ister. Ya da, iileri iin deme arac isteyebilir; o zaman da gene, banknot bor alr ve bunlarla iilerinin cretlerini der; ve iilerin de gene, yiyecee ve barnmaya gereksinmeleri vardr, para bunlarn deme arac olur. 3638. Ama faiz para iin denir, deil mi? lk durumda yle; ama baka bir durumu ele alalm. Pamuu, avans iin bankaya gitmeden [sayfa 369] kredi ile satn alm olsun; bu durumda, hazr-para fiyat ile, vadesi geldiinde deyecei kredi-fiyat arasndaki fark,
372
faizin lsdr. .aiz, ortada hi para olmasayd da gene mevcut olurdu. Bu kendini beenmi samalk, Currency Principlen bu gl dayanana ne kadar da yarayor. nce, banknotlarn ya da altnn, bir ey satnalma arac olduu, srf banknot ya da altn olduklar iin bor alnmadklar konusundaki parlak bulu. Ve bu, faiz orannn dzenleniini aklamak iin ne srlyor ama neyle? Metalarn arz ve talebiyle dzenlenirmi; oysa imdiye dein, bunun, metalarn piyasa-fiyatn dzenledii bilinirdi. Ne var ki, metalarn ayn piyasa-fiyatlarna, ok farkl faiz oranlar tekabl edebilir. Ama imdi de u kurnazlk. Kendisine u hakl soru yneltiliyor: Ama faiz, para iin denmiyor mu? Bu soru kukusuz u anlam tayor: Meta ticareti ile hi bir ilikisi bulunmayan bankerin elde ettii faizin bu mallarla ne ilgisi olabilir? Ve fabrikatrler, aldklar paray, ok farkl piyasalara, yani retimde kullanlan metalar iin ok farkl talep ve arz koullarnn bulunduu piyasalara yatrdklar halde, ayn faiz oran ile almyorlar m? Btn bu sorulara bizim nl dehann verebildii yant ise, fabrikatrn pamuu kredi ile almas halinde, hazr-para fiyat ile, vadesi geldiinde deyecei kredi-fiyat arasndaki farkn, faizin ls olduudur. Tam tersine, byk deha Normandan, nasl belirlendiinin aklanmas istenen cari faiz oran, nakitfiyat ile vade gnne kadar olan kredi-fiyat arasndaki farkn lsdr. nce pamuk nakit-para fiyat ile satlr, ve bu, piyasa-fiyat ile belirlenir, bunu da, arz ve talebin durumu saptar. Diyelim fiyat = 1.000 olsun. Bu, fabrikatr ile pamuk komisyoncusu arasnda, sat ve satnalma ile ilgili ilemi tamamlar. imdi, ikinci bir ilem gelir. Bu, bor verenle bor alan arasndaki ilemdir. 1.000 sterlinin deeri fabrikatre pamuk olarak avans verilir ve o bunu para olarak, diyelim ayda demek zorundadr. Ve 1.000 iin piyasa faiz oran tarafndan belirlenmi bulunan aylk faiz, nakit-fiyatn stnde ve tesinde, fazladan bir deme oluturur. Pamuun fiyat, arz ve talep tarafndan belirlenir. Oysa, avans verilen pamuun deerinin fiyat, yani ay iin avans verilen 1.000 sterlinin fiyat, faiz oran tarafndan belirlenir. Ve ite bu olgu, pamuun bylece para-sermayeye evrilmesi olgusu, Bay Normana, para hi mevcut bulunmasayd bile, faizin gene de mevcut olacan kantlar. Ama, para hi mevcut olmasayd, doal olarak, genel faiz oran diye de bir ey olmazd. Ortada, bir de, sermayeyi retimde kullanlan metalar olarak gren kaba bir anlay var. Bu metalar , sermaye olarak i grdkleri srece, metalar olarak deerlerinden farkl olan, sermaye olarak deerleri, bunlarn retken ya da ticari kullanmlarndan doan krda ifadesini bulur. Ve kr orannn, her zaman iin, satn alnan metalarn piyasafiyat ile, bu metalarn arz ve talebi ile bir ilikisi vardr, ama bu oran, tamamen farkl koullar tarafndan belirlenir. Ve hi kuku yoktur ki, faiz [sayfa 370] oran genellikle kr oran ile snrldr. Ne var ki, Bay Normann bize, ite bu snrn nasl belirlendiini anlatmas gerekir. Ve bu snr,
373
teki sermaye biimlerinden farkl olarak para-sermayenin arz ve talebi ile belirlenir. Bir de u soru sorulabilirdi: para-sermayenin arz ve talebi nasl belirlenir? Maddi sermayenin arz ile para-sermayenin arz arasnda zmni bir iliki bulunduu hi kukusuz dorudur, ve bunun gibi, sanayi kapitalistinin para-sermayeye olan talebi, fiili retim koullar ile belirlenir. Bizi bu nokta zerinde aydnlataca yerde, Norman, bize, parasermayeye olan talebin, para olarak paraya olan taleple ayn ey olmad yolunda bir bilgelik taslyor; ve bu bilgelikle de kalyor, nk, o, Overstone ve dier Currency peygamberleri, sermayeyi, yasa koyucunun yapay mdahalesi ile dolamn kendisinden kartmak ve faiz orann ykseltmek abasnda olduklar iin srekli bir vicdan azab iersindedirler. imdi, lkesinde sermaye bu kadar kt olduuna gre paras iin neden %10 aldn aklamas istenen Lord Overstonea, nam dier Samual Jones Loyda kulak verelim. 3653. .aiz oranndaki dalgalanmalara u iki nedenden biri yolaar: Sermayenin deerindeki bir deiiklik (mkemmel! Sermayenin deeri, genel bir deyile, faiz orannn ta kendisi demektir. .aiz oranndaki bir deiiklik bylece, faiz oranndaki bir deiiklikten domu oluyor. Sermayenin deeri baka bir yerde gstermi olduumuz gibi, hibir zaman teoride baka trl dnlmemitir. Ya da eer Lord Overstone, sermayenin deeri sz ile, kr orann kastediyorsa, bu derin dnr, faiz orannn kr oran ile belirlendii dncesine dnm olur!) ya da lkedeki para miktarndaki bir deime. .aiz oranndaki btn byk dalgalanmalar, ister dalgalanmalarn sresi, ister bykl bakmndan olsun, sermayenin deerindeki deiikliklere kadar aka izlenebilir. Bu olguyu, hibir ey, 1847 ylnda ve son iki yl boyunca (1855- 56) faiz orannda grlen ykselme kadar, iki arpc pratik rnek kadar gzler nne seremez; faiz orannda, para miktarndaki deimelerden ileri gelen kk dalgalanmalar, hem boyut ve hem de sre bakmndan kktrler. Bunlar sk sk grlr ve ne denli hzl ve sk olurlarsa, kendi amalarn gerekletirmede o denli etkili olurlar. Yani, Overstone gibi bankerleri zenginletirme amacn gerekletirirler. Dost Samuel Gurney, bunu Lordlar Komisyonunda, C.D. 1848 [1857] pek safa ifade ediyor: 1324. .aiz orannda son ylda grlen byk dalgalanmalar, bankerler ile para ticareti yapanlar iin sizce yararl olmu mudur olmam mdr? Bence bu dalgalanmalar, para ticareti yapanlar iin yararl olmutur. Ticaret hayatndaki btn dalgalanmalar, ibilir kimseler iin yararl olur. 1325. En iyi mterilerini yoksullua drmesi nedeniyle yksek faiz oranlar eninde sonunda banker iin de zararl olmaz m? Hayr; bu etkiyi hissedilebilir lde gstereceini sanmyorum. Voil ce que parler veut dire.* [sayfa 371]
* te size drt drtlk bir sz. -Ed.
374
Mevcut para miktarnn faiz oran zerindeki etkisine en sonunda dneceiz. Ama burada hemen belirtmek gerekir ki, Overstone gene bir quid pro quo* yapmaktadr. 1847 ylnda para-sermayeye olan talepte (ekim ayndan nce, para darl ya da onun deyimiyle para miktar konusunda herhangi bir kayg yoktu) tahl ve pamuk fiyatlarndaki ykselme, fazla-retim nedeniyle ekerin yeterli alc bulamamas, demiryolu speklasyonu ve bunalm, yabanc piyasalarn pamuklu mallarla dolup tamas, polie speklasyonu amacyla Hindistan ile yukarda anlatld ekilde yaplan zorlama ithal ve ihra gibi eitli nedenlere bal olarak bir artma olmutu. Btn bunlar; sanayide an-retim ve tarmda retim yetersizlii yani tamamen farkl nedenler para-sermaye, yani kredi ve para iin artan bir talep yaratt. Para-sermayeye olan bu artan talebin kkeni, retken srecin kendi gidiinde idi. Ama, neden ne olursa olsun, faiz orann, para-sermayenin deerini ykselten ey, para-sermayeye olan talepti. Overstone eer, para-sermayenin deeri, faiz oran ykseldii iin ykselmitir demek istiyorsa, bu, totoloji olur. Yok eer, sermayenin deeri sz ile, faiz oranndaki ykselmenin nedeni olarak, kr oranndaki bir ykselmeyi anlatmak istiyorsa, bunun da yanl olduunu hemen greceiz. Para-sermayeye olan talep, ve dolaysyla sermayenin deeri, kr dt halde bile ykselebilir; para-sermayenin nispi arz daralr daralmaz, deeri ykselir. Overstoneun kantlamak istedii ey, 1847 bunalmnn ve bununla birlikte ortaya kan yk sek faiz orannn, para miktar ile, yani esin kayna olduu 1844 tarihli Banka Yasas hkmleri ile herhangi bir ilikisi olmaddr; oysa gerekte, banka yedeklerini tketme korkusu Overstoneun bir buluu 1847-48 bunalmna bir para panii ile katkda bulunduu lde, faiz orannn bunlarla ilikisi vard. Ama, burada konumuz o deil. Eldeki olanaklara gre ar lde ilere giriilmi olmann yolat, ve kt bir rn, demiryollarna yaplan ar yatrmlar, zellikle pamuklu mallarda olmak zere ar-retim, Hindistan ve inle yaplan ticarette giriilen hileli iler, speklasyon, gereksiz eker ithalleri, vb. yznden yeniden-retim srecinde ortaya kan dzensizliklerin hzlandrd bir parasermaye ktl vard. Bir quarter 120 iline tahl satn alan bir kimsenin, fiyat 60 iline dt zaman elinden giden ey, fazladan dedii 60 ilin ile, tahl karl Lombart Street avanslarnda bu miktara tekabl eden kredi idi. Bunlarn, tahllarn 120 ilinlik eski fiyatlar zerinden paraya evirmelerine engel olan ey hibir zaman banknot ktl deildi. Ar eker ithal eden ve neredeyse hepsi de ellerinde kalan kimseler iin de, ayn ey geerliydi. Bunun gibi, dolaan sermayelerini demiryollarna balayp da, yasal ilerinde bu sermayeyi kredi ile yerine koyacaklarna gvenen baylar da ayn durumdaydlar. Btn bunlar Overstone iin, Parasnn ykselmi deerinin moral anlamn belirten [sayfa 372]
* Elabukluu. -.
375
eylerdir. Ne var ki para-sermayenin bu ykselen deerine te yandan dorudan doruya, gerek sermayenin (meta-sermaye ve retken sermaye) dm para-deeri tekabl ediyordu. Bir biimdeki sermayenin deeri dt iin dier biim sermayenin deeri ykseliyordu. Oysa Overstone, farkl trden sermayelerin bu iki deerini genellikle sermayenin tek bir deerinde zdeletirmeye alyor ve bunu, bunlarn her ikisini de, dolam arac ktlna, mevcut para ktlna kar kartarak yapmaya abalyordu. Ne var ki, ayn miktar para-sermaye, ok farkl dolam arac miktarlaryla bor verilebilir. imdi onun, 1847 rneini alalm. Resmi banka faiz oran ocak aynda %3-3; ubatta %4-4. Martta genel olarak %4. Nisanda (panik) %4-7. Maysta %5-5, haziranda genellikle %5. Temmuzda %5. Austosta %5-5. Eyllde, %5, 5, 6 gibi kk deiikliklerle %5. Ekimde %5, 5, 7. Kasmda %7-10. Aralkta %7-5. Bu durumda faiz, kr azald ve metalarn para-deerleri byk lde dt iin ykselmiti. te bu nedenle, eer Overstone burada, 1847de faiz orannn, sermayenin deeri ykseldii iin arttn sylerse, sermayenin deeri sz ile yalnzca para-sermayenin deerini anladn ifade etmi olur ve parasermayenin deeri de faiz orandr, baka bir ey deildir. Ama, daha sonra bir elabukluu yapyor ve sermayenin deerini, kr oran ile zdeletiriyor. 1856da denen yksek faiz oranna gelince, Overstone bunun ksmen, faizi kendi krlarndan deil bakalarnn sermayeleri ile deyen kredi tccarlarnn n plana gemelerinin bir belirtisi olduunun gerekten farknda deildi; 1857 bunalmndan hemen birka ay nce, i hayatnn tamamen salkl olduunu ne sryordu. fadesine devam ediyordu: [B. C.1857.] 3722. Ticaret krnn, faiz oranndaki bir ykselme ile yokolmas dncesi tamamen hataldr. nce, faiz orannda bir ykselmenin uzun sre devam etmesi pek az grlr; sonra, eer bu uzun srer ve byk lde olursa, bu, aslnda sermayenin deerinde bir ykselmedir, ve sermayenin deeri niin ykselir? Kr oran artt iin. Bylece, burada biz hi deilse, sermayenin deerinin ne anlama geldiini renmi oluyoruz. stelik, kr oran uzun bir sre yksek olabilir ama, faiz oran, krn byk bir ksmn yutaca noktaya kadar, giriim kr debilir ve faiz oran ykselebilir. 3724. .aiz oranndaki ykselme, lke ticaretindeki byk artn ve kr oranndaki byk ykselmenin bir sonucudur; ve faiz oranndaki ykselmeden, kendi nedeni olan iki eyi yokediyor diye yaknmak, bir tr mantk samaldr ki, insan buna ne diyeceini bilemiyor. Bunun mantkll, eer o u szleri sylemi olsayd, bu szlerin mantkll kadar olurdu: Kr oranndaki ykselme meta-fiyatlarnda speklasyonun yaratt ykselmenin bir sonucudur ve, fiyatlardaki ykselmenin kendi nedeninden, yani speklasyondan yaknmak, bir mantk sama-
376
ldr, vb.. En sonunda kendi nedenini yokedebilen herhangi bir ey ancak, gzn yksek faiz hrs brm bir tefeci iin bir mantk [sayfa 373] samaldr. Romallarn bykl, fetihlerin nedeni idi ve fetihleri, onlarn byklklerini yoketti. Servet lksn nedenidir ve lksn servet zerinde ykc bir etkisi vardr. Aman ne espri! Gnmz burjuva dnyasnn budalaln hi bir ey, milyoner dunghill aristocrat mantnn btn ngilterede uyandrd saygdan daha iyi anlatamaz. stelik, eer yksek bir kr oran ile i hayatndaki genileme, yksek bir faiz orannn nedeni olursa, yksek bir faiz oran hi bir ekilde yksek bir krn nedeni olamaz demektir. Sorulacak asl soru, byle bir yksek faizin (bunalm srasnda fiilen grld gibi) devam edip etmedii ya da stelik, yksek kr oran oktan te dnyay boyladktan sonra, tepe noktasna ulap ulamad sorusudur. 3718. skonto oranndaki byk arta gelince, bu tamamen sermayenin ykselen deerinden ileri gelen bir durum olup, sermayenin bu artan deerinin nedenini, bence herkes tam bir aklkla grebilir. Bu yasann yrrlkte olduu 13 yl boyunca bu lke ticaretinin 45.000.000 sterlinden 120.000.000 sterline ykselmesi olgusuna daha nce de deinmitim. Bu ksack ifadenin ierdii btn olaylar zerinde bir an dnlsn; ticaretteki byle dev bir artn yrtlmesi amacyla sermayeye olan muazzam talep ile birlikte, bu byk talebin karlanaca doal kaynan, yani bu lkenin yllk tasarruflarnn, son -drt yldr, hi bir kr getirmeyen sava giderleri iin tketildii gznnde bulundurulsun. Bu durumda ben, faiz orannn imdikinden niin daha yksek olmadna, yani bu dev ilerin yrtlmesi iin gerekli sermaye zerindeki basknn, sizin grdnzden niin daha iddetli olmadna atm itiraf etmek isterim. Bizim tefecilik zerine mantk stadndan ne ahane laf salatas! Burada gene, artan sermaye deeri ile ortaya kyor! Ona gre, bir yanda, yeniden-retim srecinde bu muazzam genileme, dolaysyla, reel sermaye birikimi yeralyor, te yanda ise, ticaretteki bu dev art karlamak iin muazzam bir talebin doduu bir sermaye bulunuyor! Bu muazzam retim art, sermayenin kendisinde bir art deil miydi, ve bu bir talep yarattna gre bir arz da ve onunla birlikte artm bir parasermaye arz da yaratmam myd? Eer faiz oran ok ykselmi ise, o zaman, bu srf, para-sermayeye olan talebin, bunun arzndan daha da hzl artm olmasndan ileri gelmektedir, baka bir deyile, bu, sanayi retiminin genilemesiyle birlikte, kredi sistemine dayanan temelinin de genilemesi demektir. Yani, fiili snai genileme, kredi iin artan bir talebe neden olmutu, ve bizim bankerin sermaye iin muazzam talep derken herhalde kastettii bu son taleptir. hracat, 45 milyon sterlinden 120 milyon sterline ykselten ey mutlaka yalnzca sermayeye olan bu talep deildi. Ve stelik, Krm Savann yuttuu lkenin yllk tasarruflarnn bu byk talep iin arz kaynaklar olduunu sylerken
377
Overstone ne demek istiyor? nce, kk Krm Savandan ok daha farkl bir sava olan, 1792-1815 birikimini ngiltere acaba nasl gerekletirdi? [sayfa 374] Sonra, doal kaynak kuruduuna gre, sermaye acaba hangi kaynaktan akyordu? ngilterenin, yabanc lkelerden bor para istemediini herkes bilir. Yok eer, doal kaynan yansra bir de yapay kaynak varsa, bir lke iin doal kayna savata, yapay da ticarette kullanmak ne gzel olurdu. Ama eer yalnz eski para-sermaye mevcutsa, bu, onun etkinliini yksek bir faiz oran ile iki katna kartamaz myd? Bay Overstone, yle grnyor ki, lkenin yllk tasarruflarnn (ne var ki bu durumda gya tketilmi bulunuyorlar) yalnz para-sermayeye evrildiini dnyor. Oysa eer, gerek bir birikim, yani retimin genilemesi ve retim aralarnn oalmas yer almamsa, bu retimin zerinden, alacakl para taleplerinin birikmesi ne ie yarard? Sermayenin deerinde, yksek bir kr oranndan ileri gelen art Overstone, para-sermayeye olan daha fazla talebin yolat artla zdeletiriyor. Bu talep, kr oranndan tamamen bamsz nedenlere bal olarak da artabilir. 1847deki, reel sermayenin deer kayb sonucu grlen ykselmeyi, o kendisi, rnek diye veriyor. ine geldii gibi, sermayenin deerini ya reel sermayeye ya da para-sermayeye balyor. Bankac lordumuzun samimiyetsizlii ile, didaktik bir hava tayan darkafal banker gr as, u satrlarda daha da srtyor (3728. Soru:) skonto orannn tccar iin nemli olmadn dndnz ifade ettiniz; sizce normal kr orannn ne olduunu ltfen bize syler misiniz? Bay Overstone bu soruya karlk vermenin olanaksz olduunu beyan ediyor. 3729. Ortalama kr orannn diyelim %7-10 arasnda olduu kabul edildiinde, iskonto orannda %2-7 ya da 8 arasndaki bir deiikliin, kr orann nemli lde etkilemesi gerekir, deil mi? (Bu sorunun kendisi giriim kr oran ile kr orann bir sepete koymakta ve kr orannn faiz ile giriim krnn ortak kayna olduu olgusunu grmezlikten gelmektedir. .aiz oran belki kr orann etkilemeyebilir ama giriim krn deil. Overstone yantlyor:) Her eyden nce iadamlar krlarn ciddi ekilde engelleyen bir iskonto oran demeyeceklerdir; bunu yapmaktansa, ilerini durdurmay ye tutacaklardr. (Evet, eer kendilerini mahvetmeden bunu yapabilirlerse. Krlar yksek olduu srece, istedikleri iin iskonto derler, dk olduu zaman ise zorunlu olduklar iin.) skonto ne demektir? Bir kimse bir senedi niin iskonto ettirir? ... Daha byk miktarda sermayenin kumandasn ele geirmeyi istedii iin. (Halte-la!* nk, balanm olan sermayenin para olarak geri dneceini umar da onun iin; iinin durmasna engel olmak ister de onun iin; vadesi gelmi borlarn demek zorundadr da onun iin. Ancak ii iyi olduu zaman ya da iler kt gitse de bir bakasnn sermayesi zerinde speklasyon yaparken daha fazla serma* Dur Bakalm! Artk yeter! -.
378
ye talep eder. skonto hi bir zaman bir i geniletme arac olamaz.) Ve niin, daha byk miktarda sermayenin kumandasn ele geirmek ister? nk bu sermayeyi [sayfa 375] kullanmak ister, peki bu sermayeyi niin kullanmak ister? nk byle yapmak kendisi iin krldr da ondan; eer iskonto bu krn ortadan kaldracak olsa, bu artk onun iin krl olmaktan kar. Bu kendini beenmi mantk, polielerin ancak, ii geniletmek amacyla iskonto ettirildiini, ve iin krl olduu iin geniletildiini varsayyor. Birinci varsaym yanltr. Normal iadam, sermayesinin, parabiimde kendisine dneceini bekledii ve bylece yeniden-retim srecinin akna devam etmesini istedii iin senet iskonto ettirir; yoksa iini geniletmek ya da ek sermaye salamak iin deil, verdii kredi ile ald krediyi dengelemek iin bu yola bavurur. Ve eer iini krediye dayanarak geniletmek isterse, senet iskonto ettirmek pek iine yaramaz, nk, bu yalnzca elinde bulunan para-sermayeyi bir biimden bir baka biime evirmekten baka bir ey deildir; bu durumda uzun vadeli bir bor almay tercih edecektir. Kredi dolandrcs, ilerini geniletmek iin, bir kirli iini bir bakasyla kapatmak iin; kr etmek iin deil, bir bakasna ait sermayeyi ele geirmek iin bor senetlerini iskonto ettirecektir. Bay Overstone bylece iskontoyu (sermayeyi temsil eden senetlerin nakit paraya evrilmesiyle zdeletirecei yerde) ek sermaye bor almakla zdeletirdikten sonra, azck sktrlnca hemen geriye ekilir. (3730. Soru:) Bir ile uraan tccarlar, iskonto orannda geici bir art olsa bile, belli bir sre iin ilerini srdrmek zorunda deiller midir? (Overstone:) Hi kuku yok ki, herhangi belirli bir ilemde, bir kimse,sermaye zerinde, yksek bir faiz oran yerine dk bir faiz oran ile kumanda etmeyi salayabilirse, konu bu snrl adan alndnda, bu, onun iin elverili bir durum olur. Ama, te yandan, Bay Overstoneun birdenbire yalnz kendi sermayesinin, banker sermayesinin sermaye olduunu anlamasn ve ona polie iskonto ettiren kimseyi, srf sermayesi metalar biiminde varolduu iin, ya da Bay Overstoneun bir baka para-biime evirdii sermayesinin para-biiminin polie eklinde olmas nedeniyle, sermayesiz bir kimse olarak kabul etmesini salayan bak as ise, ok snrsz bir bak as oluyor. 3732. 1844 tarihli yasayla ilgili olarak ortalama faiz orannn, bankadaki kle miktarna yaklak olarak orannn ne olduunu bize syleyebilir misiniz? Kle miktar 9.000.000 ya da 10.000.000 sterlin iken, faiz orannn yzde 6-7, 16.000.000 sterlin olduu zaman ise, diyelim yzde 3-4 olmas acaba gerek olabilir mi? (Soruyu soran, onu, bankadaki kle miktaryla etkilendiine gre ve sermayenin deeriyle etkilendiine gre faiz orann aklamaya zorlamak istiyor.) Byle olduunu sanmyorum ... ama eer yleyse, 1844 yasasnn getirdiinden daha sk nlemler almamz gerektii kansndaym, nk, eer kle
379
ihtiyat ne kadar byk olursa, faiz orannn o kadar dk olaca doru ise, bu durumda bizim, yedek kleyi snrsz bir miktara kartmak [sayfa 376] iin ie koyulmamz gerekir; bylece faizi sfra indirmi olurduk. Soruyu soran Cayley bu tatsz akaya aldrmayarak devam eder: 3733. Eer byle ise, 5.000.000 sterlinlik klenin bankaya geri geldiini kabul edersek, bunu izleyen alt ay iersinde klenin tutar diyelim 16.000.000 sterline ykselir ve bylece faiz orannn yzde 3 ya da 4e dtn varsayarsak, faiz oranndaki bu dmenin, lke ticaretindeki byk azalmadan ileri geldii nasl sylenebilir? Ben faiz oranndaki dmenin deil, son ykselmenin, lkenin i hayatndaki byk artla yakn ilikisi olduunu syledim. Ama Cayleyin syledii uydu: Eer, faiz oranndaki bir ykselme, altn yedeindeki bir daralma ile birlikte, i hayatndaki bir genilemenin belirtisi ise, faiz orannda bir dme, altn rezervindeki genileme ile birlikte, i hayatndaki bir daralmann belirtisi olmak gerekir. Overstoneun buna verecek yant yok. (3736. Soru:) Sizin (metinde daima Lord Hazretleri deniyor) parann, sermaye elde etme arac olduunu sylediinizi farkettim. (Yanllk ite burada, paray bir ara olarak anlamakta; oysa para, sermayenin bir biimidir.) ngiltere Bankasnn altn yedeindeki bir tkenme, tersine, kapitalistler iin para bulmada byk bir glk yaratmaz m? (Overstone:) Hayr, para elde etmek isteyenler kapitalistler deil, kapitalist olmayanlardr ve bunlar niin para elde etmek isterler? ... nk para aracl ile bunlar, kapitalist olmayan kiilerin ilerini yrtmek iin kapitalistin sermayesinin kumandasn ele geirmi olurlar. Burada artk fabrikatrler ile tccarlarn kapitalist olmadklarn, kapitalistin sermayesinin yalnzca para-sermaye olduunu aka ilan etmi oluyor. 3737. Bu durumda, polie eken kimseler kapitalist deiller mi? Polie eken kimseler kapitalist olabilirler de olmayabilirler de. Burada skp kalyor. Daha sonra kendisine, tccarlarn polielerinin, satlan ya da sevkedilen metalar temsil edip etmedii soruluyor. Burada, o, polielerin, metalarn deerini banknotlarn altnn deerini temsil ettii gibi temsil ettiklerini inkar ediyor. (3740, 3741.) Bunlar biraz kstaha. 3742. Tccarn amac para elde etmek deil mi? Hayr; para elde etmek polie ekmekte ama deildir; para elde etmek polieyi iskonto ettirmede amatr. Polie ekmek, metalar bir kredi-paras biimine evirmektir, tpk polie iskonto ettirmenin, bu kredi-parasn bir baka biime, yani banknota evirme olmas gibi. Bay Overstone hi deilse burada, iskonto ettirmenin amacnn para elde etmek olduunu kabul ediyor. Bir sre nce, iskontonun, sermayeyi bir biimden bir baka biime evirmenin deil, ek sermaye elde etmenin bir yolu olduunu sylemiti. 3743. Sizin 1825, 1837 ve 1839da grldn sylediiniz gibi, bir paniin basks altnda, ticaretle uraan bir topluluun byk arzusu nedir; bunlarn amac, sermaye elde etmek midir, yoksa yasal geerli
380
deme arac elde etmek midir? Bunlarn amac, ilerini desteklemek iin sermaye zerinde kumanda elde etmektir. Bunlarn amac, o sralardaki kredi ktl nedeniyle vadesi gelmi senetlerini karlamak iin, [sayfa 377] deme arac elde etmektir; bylece metalarm dk fiyatlarla elden kartmak zorunda kalmayacaklardr. Bunlarn ellerinde kendilerine ait hi sermayeleri olmasa bile, bunu deme aracyla birlikte elde etmi olmuyorlard, nk, herhangi bir edeer vermeksizin deer elde ediyorlard. Bu ekildeki para elde etme istei, daima, deeri, metalar ya da alacakl hakk eklinden, para-biimine evirme isteinden ibarettir. Bu nedenle, bunalmlar bir yana braklsa bile, bor sermaye almak ile iskonto arasndaki byk fark, iskontonun yalnzca parasal haklarn bir biiminden dierine ya da gerek paraya evrilmesi olgusunda yatar. [Burada editr olarak birka noktay eklemek zere araya girmek isterim. Normana ve Loyd-Overstonea gre banker, daima bakalarna sermaye avans veren kimsedir ve mterileri de, ondan sermaye talep eden kimselerdir. te bunun iin Overstone, sermaye zerinde kumanda elde etmek istedikleri iin bu kimselerin banker aracl ile polielerini iskonto ettirdiklerini (3729) ve sermaye zerinde kumanday dk bir faiz ile elde edebilmelerinin bu kimseler iin ho bir ey olacan sylyor (3730). Para, sermaye elde etme aracdr. (3736), ve panik srasnda, ticaretle uraan topluluun byk istei sermaye zerinde kumanda elde etmektir (3743). Sermayenin ne olduu konusunda Loyd-Overstoneun dt btn yanlglar iersinde hi deilse u kadar aktr ki, o, bankerin mterilerine verdii eye sermaye diyor ve bunu mterinin daha nce sahip bulunmad, ama elinde bulunana ek olarak kendisine avans verilen sermaye olarak tanmlyor. Banker, para-biimde bulunan toplumsal sermayenin (bor verme yoluyla) datcs olarak hareket etmeye o kadar almtr ki, elinden para kmasna yolaan her ilevi, bor verme olarak gryor. dedii btn paralar ona, bir bor verme gibi grnyor. Parann dorudan doruya bor verilmesi halinde bu tamamen dorudur. Yok eer para, senet iskonto etme ilemi iin verilmi ise, aslnda bu, senedin vade gnne kadar verilmi bir avans olur. Bylece onda, yapt btn demelerin avans olduu dncesi yer eder; stelik bunlar, faiz ya da kr elde etme amacyla yaplan her para yatrmnn, ekonomik bakmdan, ilgili para sahibinin, zel bir kii niteliiyle, bir giriimci olarak gene kendisine verdii bir avans anlamnda deil, ama belirli bir anlamda bankerin mterisine, halen elinde bulundurduu sermayeyi oaltan bir miktar paray bor vermesi anlamnda avanslardr. Bankerin brosundan ekonomi politie srayan ite bu anlaytr ki, bankerin, mterisinin tasarrufuna verdii nakit parann sermaye mi, yoksa dpedz para, dolam arac ya da kullanlagelen para m olduu konusundaki yanltc tartmay dourmutur. Aslnda pek basit olan
381
bu tartmay zmlemek iin kendimizi bir banka mterisinin yerine koymak gerekir. Her ey bu mterinin ne istediine ve aldna baldr. [sayfa 378] Eer banka, ondan herhangi bir gvence istemeksizin yalnzca kiisel kredisine dayanarak bor verirse, sorun aktr. Bu durumda mteri, zaten yatrm olduu sermayeye ek olarak belli bir miktarda deeri avans alm olur. O, bunu para-biiminde alr; u halde, ald ey dpedz para deil, ayn zamanda para-sermayedir de. Buna karlk eer mteri bu avans, tahvil, senet, vb. karlnda alrsa,o zaman bu, geriye denme kouluyla kendisine denen para anlamnda bir avanstr. Ama bu bir sermaye avans deildir. nk bu deerli senetler de sermayeyi temsil ederler ve hem de verilen avanstan daha byk bir miktar. Bu nedenle de avans alan, gvence olarak bankaya verdiinden daha az sermaye-deer alm olur; bu onun iin, ek bir sermaye elde edilmesi demek deildir. O, bu ie, sermayeye gereksinmesi olduu iin deil nk o buna, deerli senetler halinde zaten sahiptir paraya gereksinmesi olduu iin girmitir. te bu yzden burada, sermaye deil bir para avans szkonusudur. Yok eer bor, polielerin iskontosu ile verilirse, o zaman avansn biimi bile yokolur. imdi, srf bir alm-satm szkonusudur. Polie, ciro yoluyla bankann mlkiyetine, buna karlk, para da mterinin mlkiyetine geer. Mteri bakmndan bir geriye deme szkonusu deildir. Mteri eer, polie ya da benzeri bir kredi arac ile nakit para satn alacak olsa, bu, nakit paray, pamuk,demir ya da tahl gibi dier metalar ile satn almasndan, ne daha fazla, ne de daha az avans saylr. Ama buna bir sermaye avans demek daha az szkonusudur. ki tccar arasndaki her satnalma ve sat, bir sermaye transferidir. Bir sermaye avans ancak, sermaye transferi karlkl deil tek tarafl olduu ve bir sreyle snrlandrld zaman szkonusudur. skonto yoluyla sermaye avans, bu nedenle, ancak, polienin, satlan herhangi bir meta temsil etmeyen ve asl niteliini bilse hi bir bankerin kabul etmeyecei speklatif bir polie olmas halinde mmkndr. Normal iskonto ilemi ile banka mterisi, demek ki, ne sermaye ve ne de para olarak avans alm olur. Mterinin ald ey, satlan metalar karlnda elde ettii paradr. Mterinin bankadan sermaye istedii ve elde ettii durumlar, demek ki, yalnzca para avans ald ya da para satn ald durumlardan aka farkldr. Ve hele Bay Loyd-Overstone, bankasnn fonlarn, ok ender durumlar dnda karlkl gvence olmakszn avans vermedii iin (o benim Manchesterdeki firmann bankeri idi), onun, sermaye darl eken fabrikatrlere cmert bankerler tarafndan bor verilen byk miktarlardaki sermaye ile ilgili gz yaartc tasvirlerinin kuyruklu yalanlar olduu da ayn ekilde aktr. u da var ki, otuzikinci blmde Marx da aslnda ayn eyi sylyor: deme aralarna olan talep, tccarlar ile reticiler; salam gven-
382
celer verebildikleri lde srf bir paraya evrilebilme talebidir; maddi bir teminatn szkonusu olmad ve bylece, deme aralar avansnn, kendilerine yalnz para-biimini salamakla kalmayp, ayn zamanda [sayfa 379] gereksinmeleri olan, ekli ne olursa olsun, deme yapmaya elverili bir edeer salad zaman bu talep, para-sermaye talebidir. Ve yine otuznc blmde: Parann bankerlerin elinde topland gelimi kredi sisteminde, paray avans verenler, en azndan nominal olarak bu bankerlerdir. Bu avans yalnz dolamdaki parayla ilgilidir. Bu bir dolam avansdr, dolamda bulunan sermaye avans deildir. Bu konuyu bilmesi gereken Bay Champman da, iskonto ilemi zerine olan bu anlay doruluyor: B. C. 1857: Bankerin elinde polie vardr, banker bu polieyi satn almtr. fade sorusu 5139. Ne var ki biz bu konuya yirmisekizinci blmde tekrar dneceiz. -..E.] 3744. Ltfen bize sermaye ile fiilen ne demek istediinizi anlatr msnz? (Overstone:) Sermaye, ticaretin kendileriyle yrtld eitli metalardan oluur; (capital consists of various commodities, by the means of which trade iscarried on) sabit sermaye vardr ve dner sermaye vardr. Gemileriniz, doklarnz, rhtmlarnz ... sabit sermayedir; yiyecekleriniz, giyecekleriniz, vb., dner sermayedir. 3745. Darya kle ak altnda lke ok skm durumda mdr? Szcn rasyonel anlamnda deil. (Ardndan eski rikardocu para teorisi geliyor.) ... Eyann doal halinde, dnyadaki para, eitli lkeler arasnda belli oranlarda dalmtr; bunlar yle oranlardr ki, (parann) bu ekilde dalm ile, bir lke ile dnyann dier btn lkeleri arasndaki iliki ortaklaa bir deiim ilikisi halini alr; ne var ki, bu dalm etkileyen, denge bozucu durumlar ortaya kar ve bu gibi hallerde, belli bir lkenin parasnn belli bir ksm, dier lkelere geer. 3746. Lord Hazretleri imdi para terimini kullanyorlar. Sizi daha nce iyi anladmsa, bunun bir sermaye kayb olduunu sylemitiniz. Sermaye kayb denen acaba neydi? 3746. Kle ihrac m? Hayr, ben byle demedim. Kleyi eer sermaye sayarsanz, hi kukusuz bu bir sermaye kaybdr; dnya parasn oluturan deerli madenlerin belli bir ksmndan ayrlmaktr. 3748. Anladma gre Lord Hazretleri, siz, faiz oranndaki bir deiikliin srf sermayenin deerindeki bir deiikliin iareti olduunu sylemitiniz, deil mi? Evet syledim. 3749. Ve iskonto oran genellikle, ngiltere Bankasndaki kle stokunun durumu ile deiiyordu, deil mi? Evet, ama ben daha nce, bir lkede para miktarndaki (demek ki, onun burada kastettii, fiilen mevcut altn miktardr) deiiklikten doan faiz oran dalgalanmalarnn ok kk olduunu ifade etmitim. 3750. Lord Hazretleri iskonto orannda normale gre daha srekli, ama geici bir art olduu zaman, eskisine gre bir sermaye azalmas m olduunu sylemek istiyorlar? Szcn bir anlamnda daha
383
az. Sermaye ile sermayeye olan talep arasndaki oran deimitir; bu, sermaye miktarndaki bir azalmadan deil, talepteki arttan ileri gelebilir. (Oysa biraz nce, sermaye = para ya da altn idi, ve daha nce de, faiz oranndaki [sayfa 380] ykselmeyi, ilerin ya da sermayenin daralmasndan ok genilemesinden ileri gelen, yksek kr oran ile aklamt.) 3751. Siz, sermaye ile zellikle neyi kastediyorsunuz? Bu tamamen, her kimsenin istedii sermayenin ne olduuna baldr. Bu, bir lkenin ilerini yrtmek iin kumandas altnda bulunan sermayedir , ve bu i iki katna knca, bunun yrtlecei sermayeye olan talepte de byk bir art olmas gerekir. (Bu kurnaz banker nce i faaliyetini iki katna kartyor, sonra da bunu iki katna kartacak sermayeye olan talebi. Gz, Bay Loyddan, i hacmini iki katna kartabilecei miktarda sermaye rica eden mterisinden bakasn grmyor.) Sermaye herhangi baka bir meta gibidir, (ama Bay Loyda gre sermaye, metalarn toplamndan baka bir ey deildir) .iyat, arz ve talebe bal olarak deiir. (u halde metalar, fiyatlarn, bir kez meta ve bir ikinci kez sermaye olarak iki kez deitiriyor.) 3752. skonto oranndaki deiiklikler genellikle, bankann kasalarnda bulunan altn miktarlarndaki deiikliklerle bal durumdadr. Lord Hazretlerinin iaret ettikleri sermaye acaba bu sermaye midir? Hayr 3753. Acaba Lord Hazretleri, ngiltere Bankasnda byk bir sermaye stoku varken, iskonto orannn da yksek olduu bir durumu rnek gsterebilir mi? ngiltere Bankas sermaye depo edilen bir yer deil; para depo edilen bir yerdir 3754. Lord Hazretleri, faiz orannn, sermaye miktarna bal bulunduunu sylediler; ltfen bize hangi sermayeyi kastettiinizi syler misiniz ve bankada byk bir kle stoku bulunduu bir srada faiz orannn da yksek olduu bir durumu rnek olarak gsterebilir misiniz? ok olasdr ki (bak hele!) bankadaki kle birikimi dk bir faiz oran ile ayn zamana rasgelebilir, nk sermayeye olan talebin azald bir dnem (yani, para-sermaye; burada deinilen 1844 ve 1745 dnemi, bir gnen dnemi idi) hi kukusuz, sahiplerine sermaye zerinde kumanda salayan ara ya da aletlerin birikebildii bir dnemdir. 3755. yleyse siz, iskonto oran ile, bankann hazinesindeki kle miktar arasnda bir bant olmad inancndasnz? Bir bant olabilir ama bu, ilke olarak bir bant deildir (oysa, 1844 tarihli kendi Banka Yasas, faiz orannn, bankann sahip olduu kle miktar ile dzenlenmesini, ngiltere Bankasnn bir ilkesi haline getirmiti), zaman bakmndan bir akma olabilir (there may be a coincidence of time). 3758. Eer sizi doru anladmsa, yksek iskonto oran sonucu olarak bask altnda bulunan bu lke tccarlarnn zorluklarnn, sermaye elde etmek olduunu, para elde etmek olmadn sylemitiniz deil mi? Siz, benim aralarnda bu ekilde iliki kurmadm iki eyi biraraya getiriyorsunuz; onlar hem sermaye bulmada ve hem de para bulmada sknt ekiyorlar. Para elde etme ve sermaye
384
elde etme gl, kendi gelimesinin birbirini izleyen iki aamas olarak alndnda, ayn glktr. Burada balk gene aa dmtr. Birinci glk, polie iskonto ettirmek ya da meta gvencesi [sayfa 381] karl bor elde etme gldr. Bu, sermayeyi ya da sermayeyi temsil eden ticari bir sembol paraya evirme gldr. Ve bu glk, kendisini, dier eyler arasnda, yksek faiz orannda belli eder. Ama, para elde edildiine gre ikinci glk de ne oluyor? Srf bir deme szkonusu olduuna gre, bir kimsenin elindeki paradan kurtulmasnda ne gibi bir glk olabilir? Ve eer szkonusu olan satnalma ise, bir kimsenin, bunalm sralarnda satn almada glk ektii grlm ey midir? Ve srf konuyu aydnlatmak iin diyelim ki, eer bu, tahl, pamuk, vb. gibi zel bir ktlk ile ilgili ise, bu glk ancak bu metalarn fiyatlar bakmndan szkonusu olabilir, yoksa para-sermayenin deeri, yani faiz oran bakmndan deil; ve bu glk de son tahlilde, bizim kahramanmzn imdi bunlar alacak paras olmas olgusu ile alm olur. 3760. Ama yksek bir iskonto oran, para elde etmede artm bir glk deil midir? Para elde etmede artm bir glktr, ama bu glk paraya sahip olmak istemenizden ileri gelmiyor; bu yalnzca, sermaye elde etmede, uygar bir devletin karmak ilikilerine gre artm gln kendisini ortaya koyduu biimdir (ve ite bu biim, bankerin cebine kr getirir). 3763. (Overstone yantlyor:) Banker, bir yandan mevduat kabul eden ve te yandan bu mevduat, kiilerin ellerine sermaye biiminde gvenle tevdi ederek kullanan bir aracdr. En sonunda, onun sermayeden ne anladn gryoruz. O, paray, gvenle tevdi ederek, kibarcas, faiz karl bor vererek sermayeye eviriyor. Bay Overstone, iskonto oranndaki bir deiikliin, bankadaki altn rezervi miktarndaki ya da mevcut para miktarndaki deiiklikle esasl bir ilikisi bulunmadn, olsa olsa zaman bakmndan bir akmann szkonusu olabileceini ifade ettikten sonra yineliyor: 3805. lkedeki para darya akarak azald zaman deeri artar ve ngiltere Bankas, parann deerindeki bu deiiklie kendisini uydurmak zorunda kalr (burada szkonusu olan, sermaye olarak parann deerindeki, baka bir deyile faiz oranndaki deiikliktir, nk parann para olarak deeri, metalara kyasla ayn kalr) ve teknik deyimiyle bu, faiz orannn ykselmesi demektir. 3819. Ben bu ikisini hi bir zaman birbirine kartrmam. Para ile sermayeyi demek istiyor; nk, zaten hi bir zaman bunlar arasnda bir ayrm yapmyor ki. 3834. lkenin zorunlu yiyecek maddelerinin ikmali iin (1847 ylnda tahl iin) denmek zorunda kalnan ve aslnda sermaye olan ok byk miktar. 3841. skonto oranndaki deimelerin, hi kukusuz (ngiltere
385
Bankasnn) rezerv durumu ile ok yakn ilikisi vardr, nk, bu rezerv durumu, lkedeki para miktarndaki art ya da azalmann gstergesidir; ve lkedeki para miktarndaki art ya da azalma ile orantl [sayfa 382] olarak, parann deeri de artar ya da azalr; banka iskonto orannn da bu deiiklie uymas gerekir. Bylece Overstone, n 3755te, iddetle reddettii eyi burada kabul etmi oluyor. 3842. Bunlar arasnda sk bir iliki vardr. Yani, bir yanda, bankann tedavl ksmndaki kle miktar ile, te yanda, bankaclk ksmndaki banknot rezervini kastediyor. .aiz oranndaki deimeyi, burada para miktarndaki deimeyle aklyor. Ama bu syledikleri yanltr. lkede, dolamdaki para artt iin, yedek para azalabilir. Halk daha fazla banknot ald ve meta yma azalmad zaman, durum byle olur. Ama byle bir durumda faiz oran ykselir, nk, ngiltere Bankasnn banka sermayesi, 1844 tarihli yasa ile snrlandrlmtr. Ama bunu sylemeye onun dili varmyor, nk bu yasa yznden bankann iki ksm arasnda hi bir iliki kalmam bulunuyor. 3859. Yksek bir kr oran daima sermaye iin byk bir talep yaratacak; sermaye iin yksek bir talep onun deerini ykseltecektir. te sonunda, yksek bir kr oran ile sermayeye olan talep arasndaki ilikiyi Overstoneun anlad ekliyle gryoruz. imdi, rnein 184445te pamuklu sanayiinde, pamuklu eyaya kar talep fazla olduu halde, ham pamuk ucuz olduu ve ucuz kald iin yksek bir kr oran grlyordu. Sermayenin deeri (ve daha nceki bir ifadesinde Overstone sermayeye, herkesin kendi ii iin gereksinme duyduu ey diyordu), bu rnekte demek ki ham pamuun deeri, fabrikatr iin artmam oluyordu. ... Bu yksek kr oran, baz pamuklu fabrikatrlerini, ilerini geniletmek amacyla krediyle para elde etmeye itmi olabilir. Bylece fabrikatrn, para-sermayeye kar talebi ykselmitir, yoksa baka hi bir eye kar deil. 3889. Tpk kadn banknot olabilmesi ya da olmamas gibi, kle de para olabilir de olmayabilir de. 3896. Lord Hazretlerini doru anlyorsam, 1840ta benimsemi olduunuz, ngiltere Bankasnn kartt banknotlardaki dalgalanmalarn, kle miktarndaki dalgalanmalara uymas gerektii grn brakm bulunuyorsunuz? u lde brakm bulunuyorum ki ... elimizde bulunan bilgilere gre, ngiltere Bankasnn dolamda bulunan banknotlarnn, ngiltere Bankasnn banka rezervlerinde bulunan banknotlara eklenmesi gerekiyor. te bu mkemmel. Bankann, hazine dairesindeki altn kadar ve bundan da 14 milyon fazla kat para basabilecei zerine olan keyfi hkm hi kukusuz. onun kartt kat paralarn, altn rezervlerindeki dalgalanmalar ile dalgalanaca anlamn tayor. Oysa, bugn elimizde bulunan bilgiler, bankann bylece basabilecei (ve Issue Departmentn Banking Departmenta devredecei) banknot kitlesinin, ngiltere Bankasnn iki ksm arasnda, altn rezervindeki dal-
386
galanmalar ile dalgalanan bu dolamn, ngiltere Bankas dndaki banknot dolamndaki dalgalanmalar belirlemediini aka ortaya koyduu iin, bu son gerek dolam banka ynetimi iin nemsiz [sayfa 383] bir sorun haline gelmi, bankann iki ksm arasnda cereyan eden ve gerek dolamla arasndaki fark, rezervlerde yansyan dolam tek bana kesin bir nem kazanmtr. D alem iin bu ierdeki dolam, yalnz rezervlerin, bankann, banknot kartma konusundaki yasal azamiye ne derece yaklatn ve mterilerinin, banking departmenttan daha ne kadar alabileceklerini gstermesi bakmndan nemlidir. Aadaki satrlar, Overstoneun mala fidesinin* parlak rneidir: 4243. Sizce, sermaye miktar aydan aya, son yllarda iskonto oranndaki dalgalanmalarda grld gibi, deerini deitirecek derecede dalgalanr m? Sermaye talebi ile arz arasndaki iliki, hi kukusuz ok ksa dnemlerde bile dalgalanabilir. ... Diyelim .ransa yarn, ok byk bir miktar bor alacan bildirecek olsa, hi kuku yoktur ki, bu derhal, bu lkede parann deerinde yani sermayenin deerinde byk bir deiiklie yolaar. 4245. .ransa, herhangi bir amala, birdenbire 30 milyon deerinde meta istediini bildirse, daha bilimsel ve daha yaln bir terimle, sermaye iin byk bir talep doar. 4246. .ransann, ald borla satn almak istedii sermaye bir eydir, sermayeyi kendisiyle satn alaca para baka bir eydir; burada, deer bakmndan deien para mdr, deil midir? Bu soruyla bana yle geliyor ki, asl yeri bu komisyon odasndan ok, bir bilgenin hcresi olmas gereken, eski soruyu yinelemi oluyoruz. Ve bunu syleyerek ekiliyor, ama bilgenin hcresine deil.84 [sayfa 384]
84 Sermayeyle ilgili konularda, Overstoneun dt kavram kargaas zerinde Otuzikinci Blmn sonunda daha fazla durulacaktr. [- .. E.] * Kt niyet. -.
387
YRMYEDNC BLM
KAPTALST RETMDE KREDNN ROL
KRED sistemi konusunda buraya kadar yaplan genel aklamalar unlar olmutur: I. Kr orannn eitlenmesini, ya da tm kapitalist retimin dayand bu eitlenme hareketlerini salamak zere kredi sisteminin zorunlu gelimesi. II. Dolam giderlerinin azalmas. 1) Dolam giderlerinden bata gelen birisi, bizatihi deer olmas nedeniyle parann kendisidir. Bu giderde, kredi aracl ile ekilde tasarruf salanr. A. Ticari ilemlerin byk bir blmnde parann tamamen bir yana braklmasyla. B. Dolam aracnn dolamn hzlandrmakla.85 Bu ksmen [sayfa 385] aada, 2)de belirtilecek olan eylere tekabl eder. Bir yanda bu hzlandrma teknik bir ilemdir; yani tketime ait metalarn, fiili devir
85 Yl boyunca dolamdaki banknot tutar 1812 ylnda 106.538.000 frank; 1818de 101.205.000 frank idi; oysa para dolam ya da her trl hesaba ait yllk toplam demeler ve tahsilat, 1812de 2.837.712.000 frank, 1818de 9.665.030.000 frank idi. .ransada para dolam faaliyeti bu nedenle 1818 ylnda 1812ye gre te-bir orannda idi. Dolam hznn en byk dzenleyicisi kredidir. Bu durum, para-piyasas zerindeki iddetli bir basknn niin genellikle dolu bir dolamla ezamanl olduunu aklar. (The Currency Theory Reviewed, etc., s. 65.) 1833 Eyll ile 1843 Eyll arasnda, btn Birleik Krallkta yaklak 300 banka, banknot kartan bankalar arasna katld; bunun sonucu, dolamda ikibuuk milyon miktarnda bir azalma oldu; 1833 Eyll sonunda 36.035.244 sterlin, 1843 Eyll sonunda 33.518.554 sterlin idi. (Lc., s. 53.) skoyadaki olaanst dolam faaliyeti 100 sterlin ile ngilterede 420 sterlini gerektirecek miktarda parasal ilemi gerekletiriyordu. (Lc., s. 55. Bu son rnek yalnz bu ilemin teknik yan ile ilgilidir.)
388
byklkleri ve says ayn iken; daha kk miktarda para ya da para simgesi ayn ilevi yerine getirir. Bu, bankaclk tekniine bal bulunan bir eydir. te yandan, kredi, metalarn bakalam hzlarn artrarak, parann dolam hzn da artrm olur. C. Altn para yerine kat parann konulmas. 2) Kredi aracl ile, dolamn ya da metalarn bakalamnn, daha sonra da sermayenin bakalamnn bireysel evrelerinin hzlandrlmas ve bununla birlikte genellikle yeniden-retim srecinin hz kazanmas. (te yandan, kredi, satnalma ve satma hareketlerinin birbirinden uzun sre ayrlmalarna yardm eder ve bylece speklasyon iin bir temel hizmeti grr.) Yedek fonlarda, u iki ekilde grlebilecek daralma: bir yandan, dolam aracnda bir azalma olarak, te yandan, sermayenin, daima para-biiminde bulunmas gereken ksmnda bir eksilme olarak.86 III. Hisse senetli irketlerin kuruluu. Bylece: 1) retimin ve giriimin leinde, bireysel sermayeler iin olanaksz bulunan muazzam bir genileme ayn zamanda, daha nce hkmet giriimleri olan kurulularn kamu giriimi haline gelmesi. 2) Kendisi toplumsal retim biimine dayanan ve retim aralar ile emek-gcnn toplumsal younlamasn ngren sermaye, burada, zel sermayeden farkl olarak, dorudan doruya toplumsal sermaye (dorudan biraraya gelmi bireylerin sermayeleri) biimini alr ve bunun giriimleri, zel giriimlerden ayr ve farkl toplumsal giriimler ekline girer. Bu, zel mlkiyet olarak sermayenin, kapitalist retimin kendi erevesi iersinde ortadan kalkmasdr. 3) .iilen ilev yapan kapitalistin yalnzca bir ynlendirici, bakalarna ait sermayenin yneticisi, ve sermaye sahibinin srf bir sahip, srf bir para-kapitalist haline dnmesi. Bunlarn aldklar temettler, faiz ile giriim krn, yani toplam kr ierse bile, (nk, yneticinin creti, fiyat, herhangi baka bir emek gibi emek-piyasasnda dzenlenen, belirli trden vasfl bir emein cretidir ya da byle olmaldr), bu toplam kr bundan byle ancak faiz biiminde elde edilmekte, yani tpk yneticinin kiiliinde, bu ilevin sermaye sahipliinden ayrlm olmas gibi, fiili yeniden-retim srecindeki ilevden imdi tamamen ayrlm bulunan sermaye mlkiyeti iin srf bir tazminat olarak alnmaktadr. Kr , bylece (artk yalnz, hakkn bor alann krndan alan ksm, yani faiz deil), retim aralarnn sermayeye dnmesinden, yani bu retim aralarnn, gerek reticiler karsnda yabanclamalarndan, bir bakasnn mlkiyeti olarak, yneticiden en son gndeliki iiye kadar [sayfa 386] retimde fiilen yeralan btn bireyler arasnda bulunan ztlktan doan, bakalarnn art-emeine srf bir elkoyma olarak
86 Bankalarn kuruluundan nce ... dolam amalar iin ekilen sermaye miktar, her zaman, fiili meta dolamnn gerektirdiinden fazlayd. (Economist, 1845, s. 238.)
389
grnr. Hisse senetli irketlerde, ilev, sermaye mlkiyetinden ayrlmtr, dolaysyla da emek, retim aralar sahipliinden ve art-emekten tamamen ayrlmtr. Kapitalist retimin sonal gelimesinin bu sonucu, her ne kadar artk bireysel reticilerin zel mlkiyeti olmaktan ok, biraraya gelmi reticilerin dorudan toplumsal mlkiyeti haline gelmise de, sermayenin, reticilerin mlkiyetine yeniden dnmesine ynelik zorunlu bir gei evresidir. te yandan bu hisse senetli irketler, yeniden-retim srecinde, hala kapitalist mlkiyet ile bal bulunan btn ilevlerin, srf biraraya gelmi reticilerin ilevlerine, toplumsal ilevlere dnmesi ynnde bir gei evresidir. Daha ileriye gitmeden dikkate alnmas gerekli, ekonomik bakmdan nemli bir de u olgu var: Kr, burada, faizin katksz bir biimine brnd iin, bu tr giriimler, srf faiz salasalar bile gene de olanakldr, ve bu, genel kr oranndaki dmeyi durduran nedenlerden biridir, nk, deimeyen sermayenin deien sermayeye orannn pek byk olduu bu gibi giriimler, genel kr orannn eitlenmesine zorunlu olarak girmezler. [Marx yukardaki satrlar yazal beri, bildiimiz gibi, ikinci ve nc derece hisseli irketleri temsil eden yeni sanayi giriim biimleri gelimi bulunuyor. Bugn geni-lekli sanayiin btn alanlarnda retimin her gn artan bir hzla gelimesi, bu artan rnlere ait piyasalarn bymelerinde grlen yavalama ile dengelenir. Hzla gelien retimin bir ayda rettiini, piyasa bir ylda zor emebilir. Buna, bir de, her sanayi lkesinin kendisini dierlerinden ve zellikle ngiltereden ayran ve stelik lke iersindeki retimin verimini yapay olarak artran koruyucu gmrk politikasn eklemek gerekir. Sonu, genel, kronik bir ar-retim, dk fiyatlar, den ve hatta bsbtn yokolan krlar; ksacas, gklere kartlan rekabet zgrl, artk sabrnn son noktasna ulamtr ve kendi apak, rezilce iflasn kendi azyla ilan etmek zorundadr. Ve bu, her lkede belli bir alandaki byk sanayicilerin, retimin dzenlenmesi iin kartel halinde birlemesi yoluyla yer alr. Bir komite, her kuruluun retecei miktar saptar ve gelen siparilerin dalmnda son sz sahibidir. Bazan ngiliz ve Alman demir sanayilerinde olduu gibi, uluslararas karteller bile kurulmutur. Ne var ki, bu tr retim ortaklklar bile yeterli olmamtr. .irmalar arasndaki kar atmalar bu ortakl sk sk bosmu, rekabeti geri getirmitir. Bu, retimin leinin olanak verdii baz sanayi kollarnda, bu sanayi kolundaki tm retimin tek bir ynetim altnda, tek bir byk anonim irket halinde toplanmasna yolaar. Amerikada bu tekrar tekrar,denenmitir; Avrupada bugne kadar bunun en byk rnei, btn ngiliz alkali retimin tek bir firmann eline toplayan United Alkali Trusttr. Otuzu akn firmann eski sahipleri tm kurulularnn yaklak deerinin karl olarak, trstn sabit [sayfa 387] sermayesini temsil eden, aa yukar 5 milyon sterlin tutarnda hisse senedi almlardr. Teknik ynetim, ayn eski ellerde kalmakta, ama i
390
ynetimi ve denetimi, genel bir idarenin elinde toplanmaktadr. Yaklak 1 milyon sterlin tutarnda dolaan sermaye (floating capital), satn alnmak zere kamuya sunulmutur. Toplam sermaye bu nedenle 6 milyon sterline ulam bulunuyor. te bylece, tm kimya sanayiinin temelini tekil eden bu kolda rekabetin yerini ngilterede tekel alm ve gelecekte tm toplumun, ulusun, en tatl biimde soyulmas iin yol almtr. .. E.] Bu kapitalist retim tarznn, bizzat kapitalist retim tarz iersinde ortadan kaldrlmasdr ve dolaysyla prima facie yeni bir retim biimine geiin yalnzca bir evresini temsil eden, kendi kendini zmleyen elikidir. Bu byle bir eliki olarak, kendisini, kendi sonularyla da ortaya koyar. Baz alanlarda tekel kurar ve bylece devlet mdahalesini gerekli klar. Yeni bir finans aristokrasisi, kurucular, speklatrler ve dpedz nominal direktrler eklinde yeni bir asalaklar zmresi tretir; birleik kurulular, hisse senedi kartmak ve hisse senedi speklasyonlar yoluyla tam bir sahtekarlk ve dolandrclk sistemi yaratm olur. Bu, zel mlkiyetin denetimi olmakszn, zel bir retim biimidir. IV. Kapitalist zel sanayiin, kapitalist sistemin kendi temeli zerinde yokedilmesini temsil eden ve yeni retim alanlarna yayldka ve buralar egemenlii altna aldka zel sanayii ortadan kaldran hisse senetli irketler ii dnda, kredi, bireysel kapitaliste ya da kendisine kapitalist gzyle baklan kimseye, belli snrlar iersinde bakalarnn sermayesi ve mal, ve bylece de bakalarnn emei zerinde mutlak bir denetim olana salar.87 Kendi bireysel sermayesi zerinde deil de toplumsal sermaye zerindeki bu denetim, ona, toplumsal emek zerinde denetim olanan verir. Bir kimsenin gerekten sahip olduu ya da kamuoyunca sahip bulunduu kabul edilen sermayenin kendisi, artk yalnzca kredi styapsnn oturduu bir temel haline gelir. Bu, zellikle, toplumsal rnn ok byk bir ksmnn kendisinden getii toptan ticaret iin dorudur. Btn standart ller, kapitalist retimde hala azok hakl grlebilecek btn mazeretler burada yokolur. Speklasyon yapan toptanc tccarn tehlikeye att mlkiyet, kendi mlkiyeti deil, toplumsal mlkiyettir. Sermayenin kkeninin tasarruf olduu yolundaki sz de, burada gene karc bir anlama brnr; nk onun
87 rnein, 1857 gibi bir bunalm ylnda iflas eden firmalarn Timestaki listesine baknz ve bu iflas edenlerin zel mlklerini bor miktarlar ile karlatrnz. uras bir gerektir ki, sermaye ve krediye sahip kimselerin satnalma gc, speklatif piyasalar konusunda bilgisi bulunmayan bir kimsenin dnebileceinin ok daha tesindedir. (Tooke, Inquiry into the Currency Principle, s. 79.) Normal iini yrtmeye yetecek kadar sermayesi bulunduu bilinen ve iinde iyi bir krediden yararlanan bir kimse eer ticaretini yapt nesnenin fiyatnda bir ykselme olacana inanrsa ve giritii speklasyonun banda ve gelimesi srasndaki koullar kendisine yardm ederse, sermayesi ile kyaslanamayacak kadar muazzam miktarlarda satn almada bulunabilir. (lbid., s, 136.) Tccarlar, fabrikatrler, vb., ticari ilemlerini, yalnz kendilerine ait sermayenin kullanmyla yapabileceklerinin ok daha tesine gtrrler. Sermaye, bir ticari kuruluunun giriecei ilemin snr olmaktan ok, iyi bir kredinin zerine kurulabilecei bir temeldir. (Economist, 1847, s. 333.)
391
istedii ey, [sayfa 388] kendisi iin bakalarnn tasarrufta bulunmasdr. [Tpk, son zamanlarda btn .ransann elbirliiyle Panama Kanal dolandrclar iin birbuuk milyon frank tasarrufta bulunmalar gibi. Aslnda, Panama Kanal ile ilgili sahtekarln batan sona yks, daha bu i olmadan, tam yirmi yl nce burada kesinlikle beklenen ve bilinen bir eydi. -..E.] Tutumlulukla ilgili teki szler de, gene, imdi kendisi de bir kredi arac haline gelen lks ile dpedz re kartlm haldedir. Kapitalist retimin daha az gelimi aamalarnda bir anlam tayan kavramlar burada tamamen anlamsz hale gelmitir. Baar ve baarszln her ikisi de burada, sermayenin merkezilemesine ve bylece en grlmemi lde mlkszletirmeye varr. Mlkszletirme burada, dorudan reticilerden balar, daha kk ve orta boy kapitalistlerin kendilerine kadar uzanr. Bu, kapitalist retim tarz iin k noktasdr ve baarlmas, bu retim tarznn hedefidir. Son kertede, btn bireylerin retim aralarndan yoksun braklmasn, kendisine ama edinmitir. Toplumsal retimin gelimesiyle birlikte retim aralar, zel retimin aralar ve zel retimin rnleri olmaktan kar ve bundan sonra ancak biraraya gelmi reticilerin elinde, retim aralar, yani bunlarn toplumsal rnleri olduklar iin gene bunlarn toplumsal mlkiyeti olabilirler. Ne var ki bu mlkszletirme, kapitalist sistem iersinde elikili bir biimde, toplumsal mlkiyetin bir aznlk tarafndan ele geirilmesi biiminde grnr; ve kredi sistemi bu aznla gitgide daha fazla srf bir maceralar topluluu niteliini verir. Mlkiyet burada, hisse senedi biiminde bulunduu iin, hareketi ve eldeitirmesi, tamamen, kk balklarn kpek balklar tarafndan yutulduklar ve kuzularn borsa kurtlar tarafndan mideye indirildikleri, borsada oynanan bir kumar halini alr. Hisse senetli irketlerde toplumsal retim aralarnn zel mlkiyet gibi grnd eski biime kar bir dmanlk vardr, ama hisse senedine dnme, hala kapitalizmin alar iersinde kapana skm haldedir; bu nedenle, servetin toplumsal servet ve zel servet olarak nitelikleri arasndaki ztl aacak yerde, bu irketler bunu yalnzca yeni bir biim iersinde gelitirirler. ilere ait kooperatif fabrikalar, fiili kurulularnn her yerinde, mevcut sistemin btn kusur ve eksikliklerini doal olarak yeniden rettikleri ve retmek zorunda kaldklar halde, eski biim iersinde, yeninin ilk srgnlerini temsil ederler. Ama sermaye ile emek arasndaki ztlk, buralarda, nce, ancak biraraya gelmi emekileri kendi kendilerinin kapitalistleri haline getirmek, yani bunlara, retim aralarn kendi emeklerinden yararlanmak iin kullanma olanan vermek eklinde olsa bile alm olur. Bunlar, maddi retim glerindeki ve buna tekabl eden toplumsal retim biimindeki gelime belli bir aamaya ulat zaman, yeni bir retim tarznn eskisinden doallkla nasl doup bydn gsterirler. Kapitalist retim tarznn dourduu fabrika sistemi olmasa, kooperatif fabrikalar olmazd. Ne de bunlar , ayn retim tarzn-
392
dan [sayfa 389] doan kredi sistemi olmakszn geliebilirdi. Kredi sistemi yalnz, kapitalist zel giriimlerin kapitalist hisse senetli irketlere yava yava dnmesi iin belli bal temel olmakla kalmaz, bu kooperatif giriimlerin, az-ok ulusal bir lekte yava yava genilemesi iin de araclk eder. Kapitalist hisse senetli irketler de kooperatif fabrikalar kadar, kapitalist retim tarzndan ortaklaa retim tarzna geite geici biimler olarak kabul edilmelidir; aradaki tek ayrm, ztln, birisinde negatif dierinde ise pozitif olarak zlmesidir. Buraya kadar kredi sisteminin gelimesini ve kapitalist mlkiyetin bu gelimenin znde yatan ortadan kalkn balca, sanayi sermayesi ile ilikisi bakmndan inceledik. Aadaki blmlerde kredi sistemini, faiz getiren sermaye ile faiz getiren sermaye olarak ilikisi ve bu sermaye zerindeki etkisi bakmndan ve bylece brnd ekil asndan ele alacaz; ve genellikle bir de hala belirtilmesi gereken zellikle ekonomik birka nokta kalyor. Ama nce u: Kredi sisteminin, ar-retimin ve ticarette ar-speklasyonun ana manivelalar gibi grnmesinin biricik nedeni, doas gerei esnek olan yeniden-retim srecinin burada son snrlarna kadar zorlanmasdr; ve bu zorlanmaya da, toplumsal sermayenin byk bir ksmnn, bunun sahibi olmayan ve dolaysyla ileri, bizzat kendi iini yrtt zaman kendi mal olan sermayesinin snrlarn dikkatle lp bitii halde imdi bambaka bir biimde ele alan kimseler tarafndan kullanlmas yolaar. Bu yalnzca u olguyu gzler nne serer ki, kapitalist retimin elikili niteliine dayanan sermayenin kendi kendisini geniletmesi, ancak belli bir noktaya kadar gerek serbest bir gelimeye izin verir ve bylece, aslnda, srekli olarak kredi sistemi ile yklmas ve kopartlmas gereken kanlmaz engeller ve balar yaratr.88 Dolaysyla, kredi sistemi, retken glerin maddi gelimelerini ve bir dnya-piyasas kurulmasn hzlandrmaktadr. Yeni bir retim tarznn bu maddi temellerini byle bir yetkinlik derecesine ykseltmek, kapitalist retim sisteminin tarihsel grevidir. Ayn zamanda, kredi, bu elikinin iddetli patlamalarn bunalmlar hzlandrr ve bylece eski retim biimini zp datacak eleri oluturur. Kredi sisteminin znde yatan iki karakteristiinden birisi, kapitalist retimin itici gc olan, bakalarnn emeinin smrlmesi yoluyla zenginlemeyi, en katksz ve en dev boyutlara ulam bir kumar ve sahtekarlk sistemi halini alncaya kadar gelitirmek, ve toplumsal serveti smren aznln saysn gitgide azaltmak, dieri de, yeni bir retim tarzna gei biimini oluturmaktr. Kredi sisteminin Lawdan Isaac Pereiree kadar belli bal szclerine, dolandrc ve peygamber karmas o tatl zellii veren de, ite onun bu belirsiz niteliidir. [sayfa 390]
88
Th. Chalmers [On Political Economy, etc., Glasgow 1832, -Ed.]
393
YRMSEKZNC BLM
DOLAIM ARACI VE SERMAYE TOOKE VE .ULLARTONUN GRLER
DOLAIM arac ile sermaye arasnda, Tooke,89 Wilson ve dierlerinin izdikleri ayrm, ve dolaysyla para olarak dolam arac, genellikle para-sermaye olarak dolam arac ile, faiz getiren sermaye olarak [sayfa 391] (ngilizcedeki para getiren sermaye moneyed capital anlamn89 Burada, Tookedan s. 390da [bu baskda: s. 355.] Almancasndan aktardmz konuyla ilgili pasajn asln veriyoruz: Bankerlerin yaptklar i, talep zerine denebilecek banknotlarn kartlmas bir yana brakldnda, tccarla tccar ve tccarla tketiciler arasndaki ilemlerin Dr. (Adam) Smith tarafndan iaret edilen ayrmna uygun olarak iki kola ayrlabilir. Bankerlerin ilerinin bir kolu sermayelerini hemen kullanma durumunda olmayan kimselerden sermaye toplamak ve bunu, bu olanaa sahip kimselere datmak ya da aktarmaktr. Dier kolu, mterilerinin gelirlerinden mevduat kabul etmek ve tketim nesnelerine yaptklar giderleri iin istenilen miktarlar bunlara demektir. .. bunlardan ilki sermaye dolam, ikincisi para dolamdr. (Tooke, Inquiry into the Currency Principle, London, s. 36.) Birincisi sermayenin bir yandan toplanmas ve dier yandan dalmdr.; ikincisi, evrenin yerel amalar iin dolamn dzenlenmesidir. (Ibid., s. 37.) Kinnearn aaya alnan satrlarnda ok daha doru bir anlay belirtilmekte: Para. .. aslnda farkl iki ilemi yerine getirmek iin kullanlr. ... Tccarlar ile tccarlar arasnda, bir deiim arac olarak, sermayenin aktarlmasn salayan bir aratr; yani para olarak belli bir miktar sermayenin, metalar eklinde eit miktarda sermaye karlnda deiilmesidir. Ama cretlerin denmesinde ve tccarlar ile tketiciler arasndaki satnalma ve satta kullanlan para-sermaye olmayp, gelirdir; topluluun gelirlerinin, gnlk harcamalara ayrlan ksmdr. Bu, srekli gnlk kullanm iin dolamda bulunur ve szcn tam anlamyla dolam arac denilebilecek ksmdr. Sermaye avanslar, tamamen, banka ile dier sermaye sahiplerinin isteklerine baldr, nk bor alacaklar nasl olsa her zaman bulunur; oysa dolam arac miktar, parann gnlk harcamalar amac nedeniyle iinde dolat topluluun gereksinmelerine baldr. (J. G. Kinnear, The Crisisand the Currency, London 1847, [s. 3-4].)
394
da) dolam arac arasndaki ayrmlar, karmakark edilmitir ve u iki eye varr. Dolamdaki para, bir yandan gelirin harcanmasn, dolaysyla, bireysel tketiciler ile perakendeci tccarlar tketicilere, retken tketicilerden ya da reticilerden farkl olarak sat yapan btn tccarlar bu kategoriye girerler arasndaki trafii salad srece, sikke (para) olarak dolamda bulunur. Burada para, srekli olarak sermayenin yerini ald halde, sikke ilevi ile dolam yapar. Bir lkedeki parann belli bir ksm, bu ksm devaml deien sikkelerden olutuu halde, srekli olarak bu ileve ayrlmtr. Ne var ki, para, ister satnalma arac (dolam arac), ister deme arac eklinde olsun, sermayenin transferini salad srece, sermayedir. Bu nedenle, paray sikkeden ayran ey, ne satnalma aral ve ne de deme aral ilevidir, nk o, tccar ile tccar arasnda, bunlar birbirlerinden nakit parayla satn almada bulunduklar srece, satnalma arac olarak da i grebilecei gibi, tccar ile tketici arasnda, kredi verildii ve gelir daha denmeden harcand srece deme arac olarak da i grebilir. Demek ki, aradaki fark, ikinci durumda bu parann yalnz bir taraf iin, satc iin sermayeyi yerine koymakla kalmayp, dier taraf olan alc tarafndan sermaye olarak harcanmas, elden kartlmasdr. Dolaysyla, fark, gerekte, gelirin parabiimi ile sermayenin para-biimi arasndadr, yoksa, dolamdaki para ile sermaye arasnda deildir; nk, belli bir miktardaki para, tccarlar arasndaki alm-satmlarda olduu kadar, tketiciler ile tccarlar arasndaki al-verilerde de dolam yapar. te bunun iin, her iki ilevinde de ayn derecede dolamdaki paradr. Tookeun gr, bu soruna eitli yollardan karklklar getirmektedir: 1) levsel zellikleri kartrarak; 2) Her iki ilevde bir arada dolaan para miktar sorununu ortaya atarak. 3) Her iki ilevi yerine getirmek iin dolamda bulunan ve bylece, yeniden-retim srecinin her iki alannda yeralan para miktarlarnn nispi oranlar sorununu ne srerek. 1. nokta zerinde: Parann bir biimde dolam arac ve dierinde sermaye olduu yolundaki ilevsel ayrmlar birbirine kartrma. Para, ister gelirin gerekletirilmesi, ister sermayenin transferi iin olsun, bir ya da dier ilevi yerine getirdii srece, satn almada ve satta, ya da demede, satnalma ya da deme arac olarak, ve szcn daha geni anlamyla, dolam arac olarak ilev yapar. Parann, onu harcayan ya da alann hesaplarnda, onun iin sermaye ya da geliri temsil etmesi konusunda tad anlam, hibir eyi deitirmez, ve bu iki kez grnmektedir. ki ayr alanda dolamda bulunan parann trleri farkl olmakla birlikte, ayn para paras, rnein, be sterlinlik bir banknot bir alandan, dierine geer ve her iki ilevi ardarda yerine getirir; ve bu yalnz, perakendeci tccarn, sermayesine para-biimini ancak mterilerinden al-
395
d [sayfa 392] sikke eklinde verebilmesi nedeniyle bile olsa kanlmaz bir eydir. Gerek bozuk parann, dolam alannn arlk merkezinin, perakende ticaret alan olduu kabul edilebilir; perakendeci tccarn para bozmak iin her zaman buna gereksinmesi vardr ve mterilerin yaptklar demelerde gene devaml olarak bu paralar geri alr. Ama o, bir de, para, yani deer ls olarak hizmet eden madenden yaplma sikke de alr; ngilterede, bir sterlinlik sikkeler hatta banknotlar zellikle be-on sterlinlik banknotlar vardr. Bu altn sikkeler ile banknotlar ve ayrabildii bozuk paray perakendeci tccar her gn ya da her hafta bankasna yatrr ve satn almalarnn karln, bankadaki mevduat zerine ektii eklerle der. Ne var ki, ayn altn sikkeler ve banknotlar da, tketici olarak tm halk tarafndan, gelirlerinin para-biimi eklinde, bankalardan, dorudan doruya ya da dolayl (rnein, cretlerin denmesi iin fabrikatrlerin ektikleri bozuk paralar) yoldan devaml ekilir ve, srekli biimde perakendeci tccarlara geri dnerek, sermayelerinin bir ksmn ve ayn zamanda da gelirlerinin bir ksmn tekrar gerekletirmi olurlar. Bu son durum nemlidir ve Tooke bunu tamamen gzden karmtr. Ancak parann, para-sermaye olarak harcand yeniden-retim srecinin balangcnda (Kitap II, Ksm 1), sermaye-deer, saf sermaye-deer olarak bulunur. nk, retilen metalar, srf sermayeyi deil, art-deeri de ierirler; bunlar artk bizatihi sermaye olmakla kalmayp, sermaye olarak gereklik kazanm sermaye, kendilerine bir gelir kayna katlm sermayedirler. Perakendeci tccarn, kendisine dnen paraya karlk verdii ey, metalar, bu nedenle, onun iin sermaye art kr, sermaye art gelirdir. Ayrca perakendeci tccara dnmekle dolamda bulunan para, sermayesinin para-biimini yerine konulmu olur. Bu nedenle gelirin dolam olarak dolam ile, sermayenin dolam arasndaki fark, dolamdaki para ile sermaye arasndaki farka indirgemek tamamen yanltr. Bu ifade biimi, Tookeun rneinde onun dpedz, kendi banknotunu kartan bir bankerin grn benimsemi olmasndan ileri geliyor. Bu banknotlarn, srekli olarak halkn elinde bulunan ve dolam arac olarak i gren ksm (devaml deiik banknotlardan olusa bile) bankere, kat ve bask giderleri dnda herhangi bir gidere malolmazlar. Bunlar, onun kendi adna dzenlenmi, dolamda bulunan bor senetleridir (polielerdir), ama kendisine para getirmekte ve bylece, sermayesini geniletme arac olarak hizmet etmektedirler. Gene de bunlar ister kendisine ait olsun, ister bor alnm olsun, kendi sermayesinden farkldrlar. te bunun iin banker bakmndan, dolamdaki ile sermaye arasnda bu terimlerin tanmlanmalaryla ve hele Tooke tarafndan yaplan tanmlamalarla hi bir ilikisi bulunmayan zel bir ayrm vardr. Bu farkl nitelik ister gelirin para-biimi olarak, ister sermayenin [sayfa 393] para-biimi olarak hizmet etsin parann bir dolam arac olma
396
niteliinde hi bir eyi deitirmez; bu ilevlerden hangisini yerine getirirse getirsin, o, bu niteliini daima korur. Gerekte para, satnalma ve satlarn dankl ve geliri harcayanlarn ounluunun, iilerin kredi ile nispeten az ey satn alabilmeleri nedeniyle, gelirin para-biimi olarak i grd hallerde, daha ok, fiili dolam arac (sikke, satnalma arac) olarak hizmet eder; oysa, dolam aracnn, sermayenin para-biiminde bulunduu, ticaret aleminin trafii iersinde para, ksmen younlama ve ksmen de mevcut kredi sistemi nedeniyle, esas olarak deme arac hizmeti grr. Ama, deme arac olarak para ile, satnalma arac (dolam arac) olarak para arasndaki ayrm, parann kendisine ilikin bir ayrmdr. Bu, para ile sermaye arasndaki bir ayrm deildir. Perakende ticarette daha fazla bakr ve gm, toptan ticarette daha fazla altn dolam yapar, ama bu, bir yandan gm ile bakr, te yandan altn arasndaki ayrm, dolam ile sermaye arasndaki fark demek deildir. 2. nokta zerinde: Her iki ilevle birarada dolamda bulunan para miktar sorununun ne srlmesi; para, ister satnalma arac, ister deme arac olarak bu iki alandan hangisinde bulunursa bulunsun, ve gelir ya da sermayeyi gerekletirme ilevinden bamsz olarak dolamda bulunduu srece, dolamdaki kitlesinin miktar, daha nce, metalarn basit dolamn irdelerken gelitirilmi olan yasalara (Buch I, Kap. III, 2, b) tabidir. Dolam hz, dolaysyla, ayn para paralarnn belli bir sre iersinde satnalma ve deme arac olarak yerine getirdikleri ilevlerin ka kez yinelendii, ezamanl satn almalarn satlarn ya da demelerin kitlesi, dolamda bulunan metalarn fiyatlarnn toplam ve ensonu ayn srede tasfiye edilecek deme bilanolar, her iki durumda da, dolamdaki parann, dolam aracnn kitlesini belirler. Bu ekilde kullanlan parann, deyici ya da paray alan iin sermayeyi ya da geliri temsil etmesinin hi bir nemi yoktur ve durumu hi bir ekilde deitirmez. Bu parann kitlesi, yalnzca, satnalma ve deme arac olarak yapt ilev ile belirlenir. 3. nokta zerinde: Her iki ilevi yerine getiren, ve dolaysyla, yeniden-retim srecinin her iki alannda dolamda bulunan dolam arac miktarlarnn nispi oranlar sorunu konusunda. Her iki dolam alan birbirleriyle isel bir balant halindedir, nk, bir yandan, harcanacak olan gelirlerin kitlesi, tketimin hacmini ifade eder, ve te yandan, retim ve ticarette dolam yapan sermaye kitlelerinin bykl, yenidenretim srecinin hacmini ve hzn ifade eder. Bununla birlikte bu ayn koullar, her iki ilevde ya da her iki alanda dolamda bulunan para miktar zerinde, ya da ngilizlerin bankaclk dilinde kullandklar deyimle dolam arac miktar zerinde, hatta zt ynlerde ileyen farkl etkide bulunurlar. Ve, bu Tookeun, sermaye ile dolam arac arasnda [sayfa 394] yapt kaba ayrm iin yeni bir neden salam olur. Currency Theoryyi savunan beylerin, iki eyi birbirine kartrmalar olgusu, bunlar iki farkl
397
kavram gibi gstermenin nedeni olamaz. Bolluk zamanlarnda, yeniden-retim srecindeki youn genileme, hzlanma ve canlanma dnemlerinde, iiler tam istihdam halindedirler. Genellikle cretlerde de bir ykselme olur, ve bu, ticari evrimin dier dnemlerinde ortalamann altna den cretleri bir lde telafi eder. Ayn zamanda, kapitalistlerin gelirleri de nemli lde byr. Tketim genellikle artar. Meta-fiyatlar, hi deilse, ticaretin eitli hayati kollarnda dzenli bir ykselme gsterir. Dolaysyla dolamdaki para miktar, en azndan belirli snrlar iersinde artar, nk dolamn hzndaki byme, bir yandan da, dolam arac miktarndaki bymeye baz engeller koyar. Toplumsal gelirin cretleri oluturan ksm, balangta sanayi kapitalistleri tarafndan deien sermaye biiminde ve daima parabiiminde yatrld iin, bu, bolluk zamanlarnda dolam iin daha fazla paray gerektirir. Ama bizim, bunu, nce, deien sermayenin dolam iin gerekli para, sonra da emekilerin gelirinin dolam iin gerekli para olarak iki kez hesaba katmamz gerekir. ilere cret olarak denen paralar, perakende ticarette harcanr ve daha kk evrimler iersinde eitli ara ilemlerden geerek, aa yukar haftada bir kez, bankalara, perakendecilerin mevduatlar olarak dnerler. Bolluk zamanlarnda, parann geriye ak, sanayi kapitalistleri iin yumuak ve dzenlidir, bu nedenle de paraya olan gereksinme, daha fazla cret denme zorunluluu yznden ve deien sermayenin dolam iin daha fazla paraya gereksinme olduu iin artm olmaz. Toplam sonu, gnen dnemlerinde, gelirin harcanmasna hizmet eden dolam arac kitlesinin nemli lde artmasdr. Sermayenin transferi, u halde, kapitalistlerin yalnz kendi aralarnda gerekli dolama gelince, canl bir i dnemi, ayn zamanda, en esnek ve kolay kredi dnemidir. Kapitalist ile kapitalist arasndaki dolamn hz, dorudan doruya kredi ile dzenlenir ve bakiyelerin denmesi iin gerekli dolam arac kitlesi, nakit satn almalarda bile, buna uygun olarak azalr. Bu kitle mutlak anlamda artabilir, ama yeniden-retim srecinin genilemesine kyasla, her trl koul altnda nispi olarak azalr. Bir yandan, daha byk bir demeler kitlesi, parann aracl olmakszn yaplr; te yandan, srecin canll nedeniyle, ayn para miktarnn hem satnalma ve hem de deme arac olarak hareketinde bir hzlanma olur. Ayn miktar para, daha ok sayda bireysel sermayelerin geriye akn salar. Btnyle bakldnda, bu gibi dnemlerde para dolam, I. Departman (gelirin harcanmas) mutlak anlamda geniledii halde II. Departman (sermayenin transferi), hi deilse nispi olarak daralsa bile, tamamen dolu (full) grnr. [sayfa 395] Sermayenin geriye aklar, ikinci cildin birinci ksmnda yenidenretim srecinin irdelenmesi srasnda grdmz gibi, meta-sermayenin paraya evrilmesini, P-M-P ifade eder. Kredi, para-biimde geriye
398
ak, hem sanayi kapitalisti ve hem de tccar iin, fiili geriye ak zamanndan bamsz klar. Bunlarn her ikisi de kredi ile sat yapar; bunlarn metalar, bylece, kendileri iin tekrar paraya evrilmeden nce, dolaysyla, kendilerine para-biimde geriye akmadan nce elden kartlm olur. Buna karlk, bunlar, kredi ile satn almada bulunurlar ve bu ekilde, metalarnn deerleri, bu deer gerekten paraya dntrlmeden nce bile, yani meta-fiyatlar vadesi gelip denmeden nce, retken ya da meta-sermayeye evrilmi olur. Bu gibi gnen zamanlarnda geriye ak yumuak ve kolay geer. Perakendeci toptancya, toptanc fabrikatre, fabrikatr hammadde ithalcisine, vb. gvenle demede bulunur. Bu hzl ve gvenli geriye ak grnts, daima, gerekte sona erdikten sonra da, kredilerin hl devam etmesi nedeniyle epeyce bir sre daha devam eder, nk, kredi geriye dnleri, gerek geriye dnlerin yerini almtr. Bankalar, mterileri, paradan ok polie ile deme yapmaya balar balamaz tehlikenin kokusunu alrlar. Liverpoollu banka direktrnn, s. 398deki ifadesine baknz. Daha nce belirttiim bir eyi buraya almak istiyorum: Kredinin egemen olduu dnemlerde, parann dolam hz, meta-fiyatlarndan daha hzl artar, oysa, kredinin azald dnemlerde, meta-fiyatlar, dolamn hzndan daha yava der. (Zur Kritik der politischen konomie, 1859, s. 83, 84.) Bunalm dneminde bunun tersi dorudur. I Nolu dolam daralr, fiyatlar der, cretler de ayn ekilde der; alan ii says azalr, ticari ilemlerin kitlesi klr. Tersine, paraya olan gereksinme, kredinin daralmasyla, II Nolu dolamda artar. Bu noktay daha ayrntlaryla hemen inceleyeceiz. Hi kuku yoktur ki, yeniden-retim srecindeki durgunluk ile elele giden kredi azalmas ile, I No. iin, gelirin harcanmas iin gerekli dolam kitlesi daralr, oysa II No. iin, sermayenin transferi iin gerekli olan kitle geniler. Ne var ki, bu ifadenin .ullarton ve dierlerinin dnceleri ile ne derecede uyutuu, incelenmesi gereken bir eydir: Borca dayanan bir sermaye talebi ile, ek dolam arac talebi tamamen ayr eylerdir ve ou kez aralarnda bir ba yoktur. (.ullarton, l.c., s. 82, Beinci Blmn bal.)90 [sayfa 396]
90 Parasal aralara (yani sermaye bor almak iin) olan talebin, ek dolam aralarna olan taleple zde olduunu ya da hatta ou kez bunlarn birbirine bal olduunu tasavvur etmek gerekten byk bir yanlgdr. Bu taleplerden herbiri, zellikle kendisini etkileyen koullar iersinde ortaya kar ve birbirlerinden ok farkldr. Her eyin elverili grnd, cretlerin yksek olduu, fiyatlarn ykselmekte ve fabrikalarn faal bulunduu sralarda, daha byk ve daha fazla sayda demeler yapmak zorunluluuna sk skya bal ek ilevlerin yerine getirilmesi iin genellikle ek bir dolam arac arz gerekli olur; buna karlk, hereyden nce ticari dngnn daha ileri bir aamasnda, glklerin kendilerini gstermeye balad, piyasalarn malla dolduu, geriye demelerin geciktii, faizin ykseldii sralarda, banka zerinde sermaye avanslar iin bir bask doar. Bankann sermaye avans vermek iin kendi banknotlar dnda bir arac bulunmad, bu nedenle de banknot kartmay reddetmenin, kredi saptamay reddetmek olduu dorudur. Ama, bir kez kredi saland m, her ey kendisini piyasa gereksinmelerine
399
Her eyden nce uras aktr ki, yukarda sz edilen iki durumdan ilkinde, dolam arac kitlesinin artmak zorunda olduu gnen dnemleri boyunca buna olan talep artar. Ama, bunun gibi u da aktr ki, bir fabrikatr, para-biiminde daha fazla sermaye harcamak zorunda kald iin, bankadaki mevduatndan, u ya da bu miktarda altn ya da banknot ekerse, onun sermayeye olan talebi bu yzden artm olmaz. Artan ey, yalnzca, sermayesini harcad bu zel biime olan talebidir. Talep, yalnz, sermayesini dolama soktuu teknik biimle ilgilidir. Tpk, kredi sistemindeki farkl gelimelerde olduu gibi, rnein ayn deien sermaye ya da ayn miktar cret, bir lkede dierine gre, daha byk bir dolam arac kitlesine gereksinme gsterir; rnein, ngilterede skoyadan, Almanyada ngiltereden daha fazla olmas gibi. Bunun gibi tarmda, yeniden-retim srecinde i grmekte olan ayn sermaye, ilevini yerine getirebilmek iin, farkl mevsimlerde farkl miktarlarda paraya gereksinme gsterir. Ama .ullartonun szn ettii ztlk doru deildir. Depresyon dnemini gnen dneminden ayran ey, hibir zaman .ullartonun dedii gibi, bor sermayeye olan kuvvetli talep deil, bu talebin gnen [sayfa 397] dnemlerinde kolaylkla, depresyon dnemlerinde glkle karlanmasdr. Gnen dnemi boyunca kredi sistemlerindeki pek
uygun biimde ayarlar; bor ylece kalr ve dolam arac, eer kendisine gereksinme duyuluyorsa, kendisini kartana geri gtrecek yolu bulur. Buna gre, Parlamento Raporlarnn yle bir gzden geirilmesi insan una inandrabilir ki, ngiltere Bankasnn elindeki tahviller ile senetler, dolamdaki kendi banknotlaryla ou kez ayn ynde deil, zt ynde bir dalgalanma gsterir ve bu nedenle bu byk kurumun ortaya koyduu rnek, tara bankerlerinin, banknot dolamnn normal olarak kullanld amalar iin zaten yeterli olmas halinde hibir bankann kendi dolamn geniletmeyecei, ama bu snr aldktan sonra, avanslarna yapaca her ekin kendi sermayesinden yaplmas ve kendi rezervindeki baz deerli senetlerin sat ya da bu gibi senetlere daha fazla yatrm yapmaktan kanarak salanmas gerekecei yolunda sk skya sarldklar doktrine bir istisna tekil edemez. Bir nceki sayfada szn ettiim 1833 ve 1840 yllar arasndaki dneme ait Parlamento Raporlarndan derlenen tablo, bu gerein srekli rneklerini salar; ve bunlardan iki tanesi o denli dikkat ekicidir ki, bunlarn tesine gitmeye benim iin hibir gerek yoktur. Bankann kaynaklarn, krediyi ayakta tutmak ve para piyasasnn glklerini karlamak iin sonuna kadar zorland 3 Ocak 1837 tarihinde, bor ve skonto yoluyla verdii avanslarn, 17.022.000 sterlin gibi muazzam bir tutara ulatn gryoruz; bu, savatan beri pek grlmeyen bir miktar olduu gibi, bu arada 17.076.000 sterlin gibi dk bir noktada ylece hareketsiz kalan tm toplam kartlm banknot miktarna neredeyse eittir. te yandan, 4 Haziran 1833te dolamdaki banknot 18.892.000 sterlin, elde bulunan zel senetlerin toplam ancak 972.000 sterlin kadard ve bu son yarm yzylda grlen belki de en dk miktard! (.ullarton, l.c., s. 97, 98.) Parasal aralara olan talep ile altna (Wilson, Tooke ve dierleri buna sermaye diyorlar) olan talebin hibir ekilde zde eyler olmas gerekmedii, ngiltere Bankas Guvernr Mr. Weguelinin u ifadesinden de anlalmaktadr: Bu ldeki polie skontosu (ardarda gn iin, gnlk bir milyon) halk daha byk miktarda aktif dolam talep etmedike, rezervleri (banknot rezervlerini) azaltamaz. Polielerin skontosu zerine kartlan banknotlar, bankerler aracl ile ve mevduat yoluyla dnecektir. Bu ilemler altn ihrac amacyla yaplmadka ve lke iersinde halk banknotlarn kasalarna kitlemeye yneltecek derecede bir panik hali yoksa ... rezervleri bu ilemlerin bykl etkilemez. Banka gnde bir-buuk milyonluk skonto yapabilir ve bu, rezervleri en ufak ekiIde etkilenmeksizin srekli yaplabilir, banknotlar mevduat olarak geri dner, yalnzca bir hesaptan dierine yaplan aktarma dnda hibir deiiklik olmaz. (Report on Bank Acts, 1857, Evidence, n 241, 500.) Banknotlar, burada, demek ki, srf kredi transferinin bir arac gibi hizmet etmektedir.
400
byk gelime ve dolaysyla bor sermayeye olan talepteki muazzam art ile bu talebin kolayca karlanmas, depresyon dnemindeki kredi darlnn kesin nedenidir. te bunun iin, her iki dneme, tadklar zellii veren, bor sermayeye olan talebin hacmindeki farktr. Daha nce de belirttiimiz gibi, her iki dnemi de birbirinden ayran balca olgu, tketiciler ile tccarlar arasnda dolam aracna olan talep, gnen dnemlerinde, kapitalistler arasnda dolam aracna olan talep, depresyon dneminde ar basar. Depresyon dneminde bunlardan ilki azalr, ikincisi artar. .ullarton ile dierlerine kesin bir nem tayormu gibi grnen ey, byle dnemlerde, ngiltere Bankasnn sahip olduu securityler [tahvil ve senetler] artt halde, dolamdaki banknotlarn azalmakta olmas, ya da bunun tersinin grlmesidir. Ne var ki bu securitylerin [tahvil ve senetlerin] dzeyi, nakdi istikrazlarn, skonto edilmi polielerin, alnp satlabilir teminatlar karl verilen avanslarn hacmini ifade eder. Bylece, .ullarton, yukarya alnan pasajda (s. 435, dipnot 90). ngiltere Bankasnn elinde bulunan securitylerin ou kez, dolamna ters den bir ynde dalgaland ve bunun, oktan beri zel bankalarn benimsedikleri, hibir bankann, kendi evresinin gereksinmeleri ile belirlenen belli bir noktann tesinde banknot kartamayaca; ama eer bir banka, avanslarn bu snrn tesine karmak isterse, bunu sermayesinden yapmak zorunda olduu, u halde, ya senet ve tahvilleri paraya evirecei ya da baka bir durumda bunlara yatraca mevduat kullanmak zorunda kalaca grn doruladn sylyor. u da var ki, bu, .ullartonun sermayeden ne anladn da ortaya koyuyor. Sermaye burada ne anlama geliyor? Banka artk, kendisine haliyle hibir gidere malolmayan kendi banknotlar ya da deme vaatleri ile avans vermediine gre, bu durumda, baka neyle avans verecektir? Securities in reserven [ihtiyat olarak tutulan tahvil ve senetlerin], yani devlet tahvillerinin, hisse senetlerinin ve dier faiz getiren senetlerin satndan elde edecei haslat ile. Peki ama, bu gibi deerli senetlerin sat karlnda ne alr? Para-altn, ya da ngiltere Bankasnn kard gibi, yasal deme aralar olan banknotlar. Demek ki, bankann avans verdii ey, her trl koul altnda, paradr. Bu para, ne var ki, imdi bankann sermayesinin bir ksmn oluturur. Eer banka bunu altn olarak veriyorsa, bunda anlalmayacak bir ey yoktur. Yok eer banknot olarak verirse, banka bunlar karlnda faiz getiren senet gibi gerek bir deeri elden kartt iin, bu banknotlar, sermayeyi temsil ederler. zel bankalar szkonusu ise, bunlarn ellerindeki deerli senetlerin satyla saladklar banknotlar, aslnda, ngiltere Bankasnn ya da [sayfa 398] kendilerinin karttklar banknotlardan bakas olamaz, nk, dierleri, deerli senetlerin denmesinde hemen hemen hi kabul edilmezler. Ama, ngiltere Bankasnn kendisi szkonusu ise geriye ald kendi banknotlar, ona sermayeye, yani faiz getiren senetlere malolur. stelik banka,
401
bylece dolamdan kendi banknotlarn ekmi olur. Bu banknotlar yeniden dolama soksa, ya da bunlarn yerine ayn miktarda yeni banknotlar kartsa, bunlar imdi sermayeyi temsil ederler. Ve bunlar, kapitalistlere avans vermek iin ya da daha sonra, nakdi istikrazlara olan talep azaldnda, deerli senetlere yeniden yatrmda bulunmak iin kullanldnda, gene sermayeyi temsil ederler. Btn bu durumlarda sermaye terimi yalnz banker asndan kullanlmtr ve bankerin srf kendi kredisinden daha fazlasn bor verme zorunda kald anlamna gelir. Bilindii gibi, ngiltere Bankas, btn avanslarn kendi banknotlaryla verir. imdi eer, byle olduu halde, bankann dolamda bulunan banknotlar, kural olarak, skonto edilen polieler ile elindeki dier deerli senetlere oranla azalr ve bylece verdii avanslar artarsa dolama sokulan banknotlara ne olur? Bunlar nasl bankaya geri dnerler? Her eyden nce, parasal aralara olan talep, aleyhte ulusal bir demeler dengesinden douyor ve bu yzden darya bir altn akm olduu anlamna geliyorsa, sorun ok basittir. Polieler, banknotlarla skonto edilir. Banknotlar, bankann issue departmentnda [kendi tedavl servisinde] altnla deitirilirler ve bu altn ihra edilir. Banka sanki, polieleri skonto ederken, banknotlar araya girmeksizin dorudan doruya altn demi gibidir. Baz durumlarda 7-10 milyon sterline ulaa-bilen byle bir talep art, doal olarak, lkenin i dolamna, tek bir be sterlinlik banknot bile katmaz. imdi eer, bankann, dolam arac deil sermaye avans verdii sylenecek olursa, bunun iki anlam vardr. nce, banka, kredi deil, gerek deerleri, kendi sermayesinin ya da kendisine yatrlan sermayenin bir ksmn avans vermektedir. kincisi, banka, i dolam iin deil, uluslararas dolam iin avans vermekte, dnyaparas avans vermektedir; ve bu ama iin, parann, daima kendi parayma biiminde, madeni halde varolmas gerekir; bu biim iersinde o srf bir deer-biimi deil, deerin kendisi, deerin para-biimidir. Bu altn imdi, her ne kadar hem banka ve hem de ihracat altn-tccar iin sermayeyi, yani banka ya da ticaret sermayesini temsil ederse de, ona olan talep, sermayeye deil, para-sermayenin mutlak biimine kar olan taleptir. Bu talep, tam da, yabanc piyasalarn satlamayan ngiliz meta-sermayeleri ile dolup tat anda ortaya kar. Bunun iin, istenilen sermaye, sermaye olarak sermaye deil, parann dnya piyasasnn evrensel meta biimindeki, para olarak sermayesidir; ve bu onun, ilk ve asl deerli maden biimidir. Bu nedenle, darya altn aklar, .ullartonun Tookeun, vb. ne srdkleri gibi, a mefe question of capital [srf bir sermaye sorunu] deildir. Bu, daha ok, zgl bir ilevde olsa bile bir question of moneydir [para sorunudur]. Bunun, Currency Theorynin [sayfa 399] savunucularnn ne srdkleri gibi, bir i sorun olmamas olgusu, .ullarton ile dierlerinin sandklar gibi, srf bir question of capital [sermaye sorunu] olduunu tantlamaz. Bu, parann uluslararas
402
bir deme arac biimi iersindeki, bir question of money [para sorunu] dur. Bu sermayenin (lke iersinde kt bir rn sonucu, dardan getirilen bir milyon quarter budayn satnalma fiyat) mal olarak m yoksa madeni para ile mi transfer edilecei, bu alveriin niteliini hibir ekilde etkilemeyen bir noktadr. (.ullarton, l.c., s. 131.) Ama bu, darya bir altn ak olup olmamas sorununu nemli lde etkiler. Sermaye, deerli madenler biiminde transfer edilmitir, nk, ya hi transfer edilme olana yoktur, ya da ancak, metalar eklinde byk bir kayp pahasna sevkedilebilir. Modern bankaclk sisteminin darya altn ak konusunda duyduu korku, deerli madenleri tek gerek servet kabul eden parasal sistemin o gne kadar hayal edebilecei her eyi geride brakr. rnein, ngiltere Bankas Guvemr Morrisin, 1847-48 bunalm konusunda Parlamento Komitesinde verdii aadaki ifadeyi alnz: (3846. Soru:) Ben, stoklardaki ve sabit sermayedeki deer kaybndan sz ettiim zaman, stoklara ve her trden rne yatrlm bulunan btn sermayenin, ayn ekilde deer kaybettiini; ham pamuun, ham ipein ve ilenmemi ynn Kta Avrupasna ayn dk fiyatlarla gnderildiini, ekerin, kahvenin ve ayn, zorlama satlarda olduu gibi feda edildiini bilmiyor muydunuz? Byk miktarda besin maddesi ithalinin sonucu ortaya kan da altn aknn karlanmas amacyla, lkenin nemli lde fedakarlkta bulunmas kanlmazd. 3848. Altn geri almak iin, bylesine bir fedakarla katlanlacak yerde, bankann kasalarnda yatan 8 milyon sterline el atmak daha iyi olmaz myd dersiniz? Hayr, olmazd. Burada tek gerek servet saylan ey, altndr. .ullarton, Tookeun kefini aktanyor: with only one or two exceptions, and those admitting of satisfactory explanation, every remarkable fall of exchange, followed by a drain of gold, that has occurredduring the last half-century, has been coincident throughout with a comparatively low state of the circulating medium, and vice versa.* (.lullarton, p. 121.) Bu keif, bu gibi darya altn aklarnn, genellikle, bir canllk ve speklasyon dneminden sonra the signal of a collapse already commenced ... an indication of overstocked markets, of a cessation of the foreign demand for our productions, of delayed returns, and, as the necessary sequel of all these, of commercial discredit, manufactories shut up, artisams starving, and a general stagnation of industry and enterprise.** (p. 129) olarak grldn tantlamakta* Tatminkar bir aklamas yaplabilecek yalnz bir-iki istisna dnda, son yarm yzyl boyunca grlen, darya bir altn aknn izledii borsadaki her nemli dme, batan sona, dolam aracnda nispi bir dk dzeyle ayn zamana raslar, ve bunun terside dorudur.-. ** Zaten balam bulunan bir kn iareti ... ar dolu piyasalarn, rnlerimize kar d taleplerin durmasnn, geciken demelerin ve btn bunlarn zorunlu sonucu olarak, ticari itibarszln, fabrikalarn kapanmasnn, zanaatkarlarn alktan krlmalarnn, sanayi ve ticarette genel bir durgunluun bir belirtisi. -.
403
dr. Bu, kukusuz, Currency Theory [sayfa 400] savunucularnn, a full circulation drives out bullion and the low circulation attracts it* yolundaki iddialarnn en iyi ekilde hemen rtlmesi demektir. Tersine, ngiltere Bankas genellikle, bir gnen dnemi boyunca kuvvetli bir altn yedei bulundurduu halde, bu yma ou zaman bir frtnay izleyen durgunluk dneminde oluur. Darya altn akyla ilgili btn bu bilgilik, demek ki en sonunda, uluslararas dolam ve deme arac talebinin, i dolam ve deme arac talebinden farkl olduunu (ve bu nedenle, sylemeye gerek yoktur ki, .ullartonun yaptnn 112. sayfasnda belirttii gibi, the existence of a drain does not necessarily imply any diminution of the internal demand for circulation.)** ve deerli madenlerin ihrac ve bunlarn uluslararas dolama sokulmas, banknotlarn ya da sikkelerin i dolama sokulmalar ile ayn ey olmadn sylemeye gelir dayanr. Gerisine gelince, daha nce bir baka nedenle, uluslararas demeler iin toplanm bulunan bir ylma hareketlerinin, dolam arac olarak parann hareketleriyle bir ilikisi bulunmadn gstermitim.*** u da var ki sorun, ymann, benim parann niteliinden gelitirdiim farkl ilevlerinin lke iinde vadesi gelen demeleri karlayacak yedek deme aralar fonu olma ilevi, yedek dolam aralar fonu olma ilevi; ve ensonu, dnya-parasnn yedek fonu olma ilevinin burada tek bir yedek fona indirgenmesi ile karmak bir duruma gelmektedir. Bundan bir de, baz koullar altnda, Bankadan i piyasaya olan altn aknn, darya altn ak ile birleebilecei sonucu da kmaktadr. Sorun, bu ymaya bir de kredi sistemi ile kredi-parasnn gelitii lkelerde banknotlarn evrilebilirliini garanti eden fon olarak hizmet etmek gibi, ek bir ilevin de keyfi olarak yklenmesiyle, daha karmak hale gelmitir. Ve btn bunlara ek olarak, 1) ulusal yedek fonun tek bir merkez bankasnda toplanmas, ve 2) bunun elden gelen en kk dzeye indirilmesi. te .ullarton da bundan yaknyor (s. 143): One cannot contemplate the perfect silence and facility with which variations of the exchange usually pass of in continental countries, compared with the state of feverish disquiet and alarm always produced in England whenever the treasure at the Bank seems to be at all approaching to exhaustion, without being struck with the great advantage in. this respect which a metallic currency possesses.**** Ne var ki biz imdi danya altn akm bir yana braksak bile, ngiltere Bankas gibi banknot kartan bir banka,
* Dolu bir dolamn altn ittii ve dk bir dolamn altn ektii. -. ** Da olan bir akn varl, ierdeki dolam arac talebinde zorunlu olarak herhangi bir azalma olduu anlamna gelmez, -. *** Kapital, Birinci Cilt, s. 165-166 -Ed. **** Bankadaki altn stoklarnn tkenmeye yz tutar gibi olduunda ngilterede daima grlen ateli huzursuzluk ve endie haline bakarak, Kta Avrupa lkelerindeki kambiyo deiikliklerinin genellikle nasl bir skunet ve kolaylkla geitirildiini grmek, ister istemez, insan, madeni parann bu bakmdan tad byk yarar dnmeye zorluyor. -.
404
kard banknotlarn miktarn artrmadan nasl olur da, kendi salad parasal aralarn miktarn artrabilir? Bankay ilgilendirdii kadaryla, duvarlar dndaki btn [sayfa 401] banknotlar, ister dolamda bulunsun, ister zel kimselerin elinde ylm olsun, dolamda saylr, yani elinden km durumdadr. u halde, eer banka, skonto ve bor verme ilerini geniletecek olursa, deerli senetler karl verdii avanslar ile, bu ama iin kartt btn banknotlarn geriye dnme zorunluluu vardr, nk byle olmazsa, dolam hacmini artracaktr ki, bunun olmas hi istenmez. Bu geriye dn iki ekilde olabilir. Birincisi: Banka, Aya, deerli senetler karl banknot verir; A bunlarla Bye vadesi gelen polieleri karlamak iin demede bulunur ve B bu banknotlar tekrar bankaya yatrr. Bu, banknotlarn dolamn sona erdirir ama, bor varlm hl srdrr. (The loan remains, and the currency, if not wanted, finds its way back to the issuer.* .ullarton, p. 97.) Bankann Aya avans verdii banknotlar, imdi kendisine geri dnmtr; ama banka, Ann ya da Ann iskonto ettirdii polieyi eken her kimse onun alacakls, ve sz edilen banknotlarn ifade ettii deer tutarnda Bye borlu durumundadr; bylece B, banka sermayesinin bu miktara tekabl eden ksm zerinde tasarruf hakkna sahiptir. kincisi: A, Bye demede bulunur ve B kendisi ya da banknotlarla deme yapt C, bu banknotlar, bankaya vadesi gelen senetleri demek iin dorudan doruya ya da dolayl olarak kullanr. Bu durumda bankaya, kendi banknotlar ile deme yaplm olur. Bylece ilem tamamlanm olur (geriye yalnz, Ann bankaya yapaca deme kalmtr). imdi, bankann Aya verdii avansa, ne lde sermaye avans ya da srf bir deme arac avans olarak bakmak gerekecektir?91 [Bu, verilen borcun kendi niteliine baldr. u durumu birbirinden ayrdetmek gerekir. Birinci durum. A, bankadan bu miktardaki borcu, karlnda herhangi bir gvence vermeksizin srf kendi kiisel kredisine dayanarak almtr. Bu durumda, yalnzca deme arac elde etmi olmakla kalmaz, kesinlikle yeni bir sermaye de elde etmi olur ve bunu, vadesi gelene kadar, kendi iinde de kullanabilir ve ek bir sermaye olarak gerekletirebilir. kinci durum. A, bankaya gvence olarak, deerli senetler, devlet tahvilleri ya da hisse senetleri ve bunlara karlk olarak, parasal deerlerinin, diyelim te-ikisi tutarnda nakit bor almtr. Bu durumda,
91 Asl metinde bunu izleyen ksm, bu konuyla ilgisi bakmndan anlalmaz haldedir ve keli parantezin sonuna kadar editr tarafndan yeniden yazlmtr. Bu noktaya, bir baka bakmdan, Yirmialtnc Blmde deinilmi bulunuluyor. [Bu baskda: s. 366. -Ed.] -.. E. * Bor hl vardr ve eer gereksinme yoksa dolam arac, tekrar kendisini kartana geri dnme yolunu bulur. -.
405
gereksinmesi olan deme aracn almtr, ama ek bir sermaye almamtr, nk bankaya, ondan aldndan daha byk bir sermaye-deeri emanet etmitir. Ne var ki bu daha byk sermaye-deer, bir yandan onun parasal gereksinmeleri iin (deme aracna olan gereksinmesi iin) [sayfa 402] mevcut bulunmuyordu, nk belli bir faiz getiren sermaye biiminde yatrlmt; te yandan, Ann bu sermaye-deeri satmak suretiyle dorudan doruya deme aracna evirmek istememesinin kendisine gre nedenleri vard. Bu deerli tahvil ve senetler, dier eyler yannda, yedek sermaye olarak da i gryordu ve o bunlar ite bu nitelikleriyle harekete geirmiti. Bu nedenle, A ile banka arasndaki alveri, geici bir karlkl sermaye transferinden ibaretti ve o, istedii deme aracn ald halde, ek bir sermaye elde etmemi oluyordu (tam tersine!). te yandan banka iin bu alveri, para-sermayenin geici olarak bor biimine sokulmas, para-sermayenin bir biimden dierine evrilmesidir ve bu evrilme, bankacln temel bir ilevidir. nc durum. A, bankaya, bir polie skonto ettirir ve deerini, skonto miktar dldkten sonra alr. Bu durumda o, bankaya, likit olmayan bir para-sermayeyi, likit biimdeki bir deer karlnda satmtr. Henz vadesi dolmam bir polieyi nakit para karlnda satmtr. Polie imdi bankann maldr, Polienin bankaya denmemesi halinde, son ciro eden Ann bundan bankaya kar sorumlu olmas, sorunu deitirmez. O bu sorumluluu, dier ciro edenlerle ve polieyi ekenle paylamaktadr ve bunlarn hepsi de ona kar sorumludurlar. Bu durumda, yleyse karmzda bir bor verme deil, yalnzca dpedz bir alm-satm vardr. Bu yzden A, bankaya hi bir ey geri demek zorunda deildir. Vadesi geldiinde, banka polieyi para olarak tahsil eder. Burada gene, A ile banka arasnda bir sermaye transferi olmutur ve bu tpk dier herhangi bir baka metan alm-satm gibi yaplmtr, ve bu nedenle de A herhangi bir ek sermaye almamtr. Onun gereksinmesi olan ey de, ald ey de deme aracyd ve o bunu, bankann, ona ait para-sermayeyi poliesini bir biimden bir baka biime paraya evirmesiyle elde etmitir. te bunun iin, ancak birinci durumda, gerek bir sermaye avans szkonusu olabilir; ikinci ve nc durumlarda, soruna, ancak her sermaye yatrmnn bir sermaye avansn temsil ettii lde, byle baklabilir. Bu anlamda banka, Aya para-sermaye avans verir; ama bu A iin, olsa olsa, genellikle sermayesinin bir ksm olmas anlamnda para-sermayedir. Ve o bunu, zellikle sermaye olarak istemez ve kullanmaz, daha ok, zellikle deme arac olarak ister ve kullanr. Byle olmasayd, kendisiyle deme arac salanan her sradan meta satn, bir sermaye avans diye kabul etmemiz gerekirdi.- .. E.] Kendileri banknot kartan zel bankalar szkonusu olduunda, arada u fark vardr ki, eer bu banknotlar, yerel dolamda kalmyorlar, mevduat eklinde ya da vadesi gelmi polieleri demek iin kendileri-
406
ne dnmyorlarsa bunlar, zel bankay, bu banknotlar altn ya da ngiltere Bankasnn banknotlar ile demek durumunda brakan kimselerin ellerinde bulunuyor demektir. Bu durumda demek ki, bankann verdii bor, aslnda, ngiltere Bankasnn banknotlar ile verilen bir avans ya da zel banka iin ayn ey demek olan, altn ile verilen bir avans, [sayfa 403] dolaysyla banka sermayesinin bir ksmn temsil eder. Ayn ey, banknot kartmak iin yasal bir st dzeyin saptand, ngiltere Bankasnn kendisi ya da bir baka banka, kendi banknotlarn dolamdan ekmek iin tahvil ve senet satmak ve sonra da bunlar avans eklinde tekrar kartmak zorunda kalrsa, onlar iin de geerlidir; byle bir durumda, bankann banknotlar, kendi harekete geirilmi banka sermayesinin bir ksmn temsil eder. Dolam tamamen madeni parayla olsa bile, 1) bir altn ak [Marxn burada, hi deilse bir ksm darya giden bir altn akndan szettii anlalyor -..E.] hazineyi boaltabilirdi, ve 2) altn balca, demeleri yapmak iin (eski ilemlerin kapatlmas iin) banka tarafndan istendiinden, maddi gvence karl verilen avanslar nemli lde artabilirdi, ama bunlar mevduat ya da vadesi gelen polielerin denmesi eklinde geri gelirlerdi; bylece bir yandan bankann elindeki deerli tahvil ve senetler artarken, toplam para varl azalrd, te yandan da banka, eskiden sahibi olarak elinde bulundurduu ayn miktar, imdi mevduat sahiplerinin borlusu olarak elinde bulundurur, ve ensonu, toplam dolam arac miktar azalrd. Buraya kadar, verilen avanslarn banknot olarak yapldn ve bu yzden de, bunun, kartlan banknot miktarnda, bir anda gzden kaybolsa da, geici bir arta yolaacan varsaym bulunuyoruz. Ama buna gerek de yoktur. Banka, kat banknot yerine, A adna bir kredi hesab aabilir ve bu durumda A, bankann borlusu, onun sanal mevduat sahibi haline gelir. A, alacakllarna, banka zerine ektii eklerle deme yapar ve bu ekleri alanlar bunlar kendi bankerlerine aktarrlar; banka bunlar Clearing Houseda, adna ekilmi eklerle takas eder. Bu durumda, araya banknot hi girmemi olur ve tm ilem, bankann kendi borcunu, kendi zerine ekilmi bir ekle kapatmasndan ibarettir; bunun fiili karl ise bankann Adan olan alacadr. Burada banka Aya, adna at kredi nedeniyle, kendi banka sermayesinin bir ksmn bor vermitir. Parasal aralara olan bu talep, sermaye talebi olduu srece, bu ancak para-sermaye talebidir. Bu yalnz banker asndan sermaye, yani altn (darya altn ihrac halinde) ya da Ulusal Bankann banknotlardr ve zel bir banka bunlar ancak bir edeer karlnda satn alabilir ve bu nedenle de onun iin sermayeyi temsil eder. Ya da gene faiz getiren deerli senetler, devlet tahvilleri, hisse senetleri, vb. gibi, altn ya da banknot elde edilmesi iin satlmalar zorunlu olan senetler szkonusudur. Bununla birlikte, bu deerli senetlerden devlet tahvilleri yalnz bun-
407
lar satn alan iin ve bu nedenle kendisi iin satnalma fiyatn bunlara yatrd sermayeyi temsil eden kimse iin sermayedir. Bunlarn kendileri sermaye deil, yalnz devlet borcuna karlk verilen alacak senetleridir. Eer bunlar ipotek senetleri ise, yalnzca, gelecekteki toprak rant zerinde hak saklayan belgelerdir. Ve eer bunlar hisse senetleri ise, [sayfa 404] yalnzca elinde bulundurana gelecekteki art-deerden pay alma hakkn salayan mlkiyet belgeleridir. Btn bunlar gerek sermaye deillerdir. Bunlar, sermayeyi oluturan eler olmadklar gibi, bizatihi deer de deillerdir. Bunlara benzer ilemlerle, bankaya ait para, mevduata evrilebilir ve bylece banka, bu parann sahibi olmak yerine borlusu haline gelir ve onun zerinde farkl bir mlkiyet hakkna sahip olur. Bu, banka iin ne kadar nemli olursa olsun, yedek sermaye kitlesinde ya da hatta belli bir lkedeki para-sermaye kitlesinde hi bir eyi deitirmez. Bu nedenle sermaye burada yalnz para-sermayeyi temsil eder ve fiilen para biiminde mevcut deilse, yalnzca sermaye zerinden bir hakk gsterir. Bu ok nemlidir, nk, banka sermayesinde bir ktlk ve bu sermayeye olan iddetli talep, bu gibi durumlarda, tersine, retim arac ve rnler biiminde pek bol bulunan ve piyasay dolduran fiili sermayedeki azalma ile kartrlr. te bunun iin, toplam dolam arac kitlesi ayn kald ya da azald halde, bankann elinde gvence olarak tutulan deerli senetlerin kitlesinin nasl olup da arttn, dolaysyla parasal aralara olan artan talebin banka tarafndan nasl karlanabildiini aklamak kolaydr. Bu toplam kitle, bu gibi para darl dnemlerinde iki ekilde denetim altna alnr; 1) bir altn ak ile; 2) kartlan banknotlarn derhal geri dnmesi halinde; ya da ilemlerin, banknotlarn aracl olmakszn, yalnzca ak kredi hesap yoluyla yapld ve dolaysyla demelerin basit kredi ilemleriyle gerekletirildii; bu demelerin tasfiye edilmesi, ilemin tek amac olduu hallerde, srf deme arac olmas nedeniyle paraya olan talep ile. Parann srf demelerin tasfiyesinde hizmet ettii durumlarda (ve bunalm zamanlarnda borlar, satn almaktan ok demek iin; yani ilemleri balatmak iin deil, eskileri sonulandrmak iin alnr) bakiyelerin parann aracl olmakszn srf kredi ilemleri ile tasfiye edilmedii zamanlarda bile dolamnn ancak bir anlk olmas ve bu yzden de parasal aralara kar iddetli bir talebin bulunduu srada, dolam geniletmeksizin bu gibi ilemlerin ok byk boyutlarda yaplabilmesi, parann bir zelliidir. Ancak, ngiltere Bankasnn dolamnn, kendisi bakmndan, parasal aralarn genilemesiyle birlikte kararl kalmas ya da hatta azalmas olgusu tek bana, .ullarton, Tooke ve dierlerinin (parasal aralar ile ek sermaye olarak capital on loan [bor sermaye] almay zde saymakla dtkleri hatal dncenin sonucu) varsaydklar gibi, parann (banknotlarn) deme aracl ilevi iersindeki dolamnn artmadn, genilemediini prima facie tantlamaz. Banknotlarn satnalma arac olarak dolam, parasal aralarn byle bol
408
olmasn gerektiren depresyon dnemlerinde azald iin, deme arac olarak dolamlar artabilir ve toplam dolam miktar, satnalma ve deme arac olarak ilev yapan banknotlarn toplam, ayn kalabilir ve hatta azalabilir. Kendilerini kartan bankaya hemen geri dnen banknotlarn, deme arac olarak yaptklar dolam, bu iktisatlarn gznde dpedz [sayfa 405] dolam saylmamaktadr. deme arac olarak dolamn hz, satnalma arac olarak dolamn hznda grlen azalmadan daha byk bir oranda artacak olsa, satnalma arac olarak hizmet eden para, miktar olarak nemli lde azalm olmakla birlikte, toplam dolam artabilir. Ve bu bunalmn belirli dnemlerinde, yani kredinin tamamen kt, yalnz metalar ile deerli senetlerin satlamaz hale geldii deil, polielerin skonto ettirilemedii, parayla ya da tccar diliyle nakitle yaplan demeler dnda hi bir eyin geerli olmad zamanlarda da fiilen ortaya kar. .ullarton ve dierleri, banknotlarn deme arac olarak dolamlarnn, bu gibi para ktl dnemlerinin karakteristik zellii olduunu bilmedikleri iin onlar bu grngy raslant olarak ele alrlar. With respect again to those examples of eager competition for the possession of bank-notes, which characterise seasons of panic and which may sometimes, as at the close of 1825, lead to a sudden, though only temporary, enlargement of the issues, even while the efflux of bullion is still going on, these, I apprehend, are not to be regarded as among the natural or necessary concomitants of a low exchange, the demand in such cases is not for circulation (satnalma arac olarak dolam diye okuyunuz), but for hoarding, a demand on the part of alarmed bankers and capitalists which arises generally in the last act of the crisis (yani, yedek bir deme arac iin), after a long continuation of the drain, and is the precursor of its termination.* (.ullarton, p. 130.) deme arac olarak paray incelerken (Buch I, Kap. III, 3, b); demeler zincirinin birdenbire kesintiye urad zaman parann nasl kendi dnsel biiminden kp, deerin maddi ve ayn zamanda da metalar karsnda mutlak bir biimine girdiini aklam bulunuyoruz. Bu, baz rneklerle (dipnot 100 ve 101) gsterilmiti. Bu kesintinin kendisi, kredideki kararszln ve bununla birlikte grlen, piyasalarn ar malla dolmas, metalarn deer kaybetmesi, retimin kesintiye uramas, vb. gibi durumlarn ksmen bir sonucu ve ksmen de bir nedenidir. Bununla birlikte uras aktr ki, .ullarton, satnalma arac olarak para ile deme arac olarak para arasndaki ayrm, currency [dolam arac]
* Banknot ele geirmek iin giriilen ve panik dnemlerini belirleyen, bazan da 1825 ylnn sonunda olduu gibi, lke dna altn akm henz devam ederken bile grlebilen o hrsl rekabet rneklerine tekrar dnecek olursak, bence bunlar dk kambiyo kurlarnn doal ya da zorunlu sonular gibi grmemek gerekir; bu gibi hallerde talep, dolam iin deildir, para ymak iindir, korkuya kaplan bankerler ile kapitalistlerin, genellikle bunalmn son perdesinde darya uzun sreli bir altn aknn sonucu olarak ortaya kan ve bunalmn sona ereceini mjdeleyen bir taleptir. -.
409
ile sermaye arasndaki aslsz bir ayrm haline sokmaktadr. Bu da gene, dolamn, darkafal banker anlayndan ileri gelmektedir. yle bir soru da sorulabilirdi: bu gibi darlk dnemlerinde sknts ekilen, sermaye midir yoksa deme arac olarak zgl bir ilevi olan [sayfa 406] para mdr? Ve bu nl bir tartma konusudur. Her eyden nce, bu darlk altn ak ile kendisini gsterdii srece, talep edilen eyin uluslararas deme arac olduu aktr. Ne var ki para kendi zgl uluslararas deme arac nitelii iersinde, bizatihi deerli bir cevher, bir deer miktar olarak, kendi madeni gereklii ile altndr. Ayn zaman da, o, sermaye, meta-sermaye olarak deil para-sermaye olarak sermaye, metalar biiminde deil para-biiminde (ve szcn sekin anlamyla parann, iersinde evrensel dnya piyasa meta olarak varolduu biimde) sermayedir. Burada, deme arac olarak paraya olan talep ile, sermayeye olan talep arasnda bir eliki yoktur. eliki daha ok, para-biim iersindeki sermaye ile meta-biim iersindeki sermaye arasndadr; ve onun burada talep edildii ve ilevini yerine getirebilecei tek biim, para-biimidir. Bu altn (ya da gm) talebi dnda bu gibi bunalm dnemlerinde, herhangi bir sermaye ktl olduu sylenemez. Tahl fiyatlarndaki ykselme ya da pamuk ktl, vb. gibi olaanst durumlarda byle bir ey olabilir; ama bunlar, byle dnemlerde mutlaka ve zorunlu olarak birlikte grlmezler; ve byle bir sermaye ktlnn varolduu, srf parasal aralara kar byk bir talep bulunmas olgusuna baklarak hemen sylenemez. Tam tersine, piyasalar ar derecede dolmu, metasermayeye boulmutur. u halde, bu darln nedeni, hi bir ekilde meta-sermaye ktl olamaz. Bu soruna, ilerde tekrar dneceiz. [sayfa 407]
410
NC KTAP
TM OLARAK KAPTALST RETM SREC II
BENC KISIM
KRIN .AZE VE GRM KRINA BLNMES .AZ GETREN SERMAYE

(DEVAM)
YRMDOKUZUNCU BOLM BANKA SERMAYESN OLUTURAN KISIMLAR
MD, banka sermayesini oluturan ksmlar daha ayrntl olarak incelemek gerekiyor. .ullarton ile dierlerinin dolam arac olarak para ile deme arac olarak para darya altn akn ilgilendirdii srece evrensel para da dahil arasndaki ayrm, dolam arac (currency) ile sermaye arasndaki ayrm haline getirdiklerini biraz nce grm bulunuyoruz. Sermayenin bu konuda oynad acayip rol, banker ekonomi biliminin, parann gerekten par excellence sermaye olduunu savunmasnn olduu kadar, aydnlanm ekonomi biliminin de parann sermaye olmadnda ayak diremesinin nedenidir. lerdeki tahlillerimizde, para-sermayenin, burada, faiz getiren sermaye anlamnda moneyed capital (nakdi sermaye) ile kartrlmakta olduunu, oysa asl anlamnda para-sermayenin, dier sermaye biimlerinin, yani meta-sermaye ile retken sermayenin tersine, daima yalnzca geici bir sermaye biimi olduunu ortaya koyacaz. Banka sermayesi, 1) nakit para, altn ya da banknotlar ve, 2) deerli senetlerden oluur. Deerli senetler de iki alt-blme ayrlabilir: bir sre iin geerli olan, zaman zaman vadesi dolan ve iskonto edilmeleri, [sayfa 411] bankerlerin asl iini oluturan ticari senetler ya da polieler; ve
413
devlet tahvilleri, hazine bonolar, her trden hisse senetleri gibi kamu tahvilleri, ksacas, polielerden nemli lde farkl, faiz getiren senetler. potekler de buraya katlabilir. Bu somut ksmlardan oluan sermaye de, gene, bankerin yatrd sermaye ile, onun banka sermayesini ya da bor alnm sermayesini oluturan mevduata ayrlabilir. Banknot kartan bankalar szkonusu olduunda, bunlarn da banka sermayesi arasna alnmas gerekir. Biz, imdilik, mevduat ile banknotlar konu-d brakacaz. Her ne olursa olsun uras aktr ki, banker sermayesini fiilen oluturan ksmlar (para, polieler, mevduat), eitli elerin, bankerin kendi sermayesini ya da mevduat, yani bakalarnn sermayesini temsil etmesi nedeniyle etkilenmi olmazlar. Banker, iini, ister yalnz kendi sermayesi ile ister yalnz mevduat sermayesiyle yrtsn, bu blnme aynen kalr. Her belirli ve dzenli para gelirinin, bir sermaye zerinden domu olsun olmasn, bir sermaye zerinden salanan faiz gibi grnmesi olgusundan sorumlu olan faiz getiren sermaye biimidir. Para gelir, nce faize evrilir ve bu faizden, insan, onun hangi sermayeden doduunu saptayabilir. Bunun gibi, faiz getiren sermaye sz konusu olduunda, her deer miktar, gelir olarak harcanmad srece sermaye olarak grnr; yani bu deer miktar, getirebilecei olas ya da fiili faiz karsnda ve ona zt olarak, ana para gibi grnr. Sorun basittir. Yllk ortalama faiz oran %5 olsun. 500 sterlinlik bir miktar, bu durumda, faiz getiren sermayeye evrilecek olursa, ylda 25 sterlin getirir. Yllk 25 sterlinlik her sabit gelire, yleyse 500 sterlinlik bir sermaye zerinden alnan faiz gzyle baklabilir demektir. Ne var ki, bu, 25 sterlinin kaynann, ister yalnzca bir mlkiyet ya da tasarruf hakk olsun, ister tanamaz mal gibi gerek bir retim esi olsun, dorudan doruya aktarlabilir olmas ya da aktarlabilecek duruma gelebilecei bir biime girmesi durumlar dnda tamamen hayali bir anlaytr ve byle bir gr olarak da kalr. Ulusal borlar ile cretleri rnek olarak alalm. Devlet her yl alacakllarna, kendilerinden bor ald sermaye iin belli bir miktar faiz demek zorundadr. Bu durumda alacakl yatrd sermayeyi borlusundan geri alamaz, ancak hakkn ya da mlkiyet hakkn satabilir. Sermayenin kendisi tketilmitir, yani devlet tarafndan harcanmtr. Artk mevcut deildir. Devlet alacaklsnn elinde, 1) diyelim, 100 sterlin tutarnda bir bor senedi vardr., ve 2) bu bor senedi, alacaklya, devletin yllk gelirinden, yani yllk vergi gelirinden, belli bir miktar, rnein 5 sterlin ya da %5 tutarnda bir hak salar; 3) alacakl, 100 sterlinlik bu bor senedini diledii bir kimseye satabilir. .aiz oran %5 ve devletin verdii gvence salamsa, alacakl A, bu bor senedini kural olarak Bye 100 sterline satabilir; B iin 100 sterlini yllk %5 faizle vermek ya da 100 sterlin demek suretiyle devletten ylda 5 sterlin tutarnda hara salamak hi farketmez. Ne var ki, btn bu durumlarda
414
insanlarn gznde bir srgn (faiz) douran burada devlet demeleri kabul edilen bu sermaye, hayaldir, hayali sermayedir. Yalnz devlete bor verilen bu mebla artk mevcut olmamakla kalmayp, zaten hi bir zaman onun sermaye olarak harcanmas dnlmemiti, ve o ancak sermaye olarak yatrlmakla, kendisini koruyan deere dntrlebilirdi. lk alacakl A iin, yllk vergilerden kendisine den pay, sermayesi zerinden faizi temsil eder; tpk mirasyedinin servetinden tefeciye den payn ona faiz olarak grnmesi gibi; oysa her iki durumda da bor verilen mebla sermaye olarak yatrlmamtr. Devlete ait bor senedinin sat olana, A iin, kendi ana parasn geri almann potansiyel aracn temsil eder. Bye gelince, onun sermayesi kendi gr asndan, faiz getiren sermaye olarak yatrlmtr. Arada geen ilemi ilgilendirdii kadaryla, B, devletin geliri zerinden A ya ait bulunan hakk satn almakla, yalnzca Ann yerini alm durumdadr. Bu ilem ka kez yinelenirse yinelensin, devlet borcu sermayesi, tamamen hayali olarak kalr, ve o bor senetleri satlamaz duruma gelir gelmez, bu sermaye hayali artk grnmez olur. Bununla birlikte, bu hayali sermayenin de, birazdan greceimiz gibi, kendi hareket yasalar vardr. imdi de biz, nasl ki faiz getiren sermaye, genel olarak btn o sama-sapan biimlerin kayna, ve bylece de rnein borlar, bankere metalar olarak grnebiliyorsa olumsuz bir niceliin sermaye olarak grnd ulusal bor sermayesinin kart olarak emek-gcn ele alalm. cretler burada, faiz olarak anlalmakta ve bu yzden emekgc de bu faiz getiren sermaye olarak dnlmekte. rnein, bir yllk cret 50 sterlin ve faiz oran da %5 ise, yllk emek-gc 1.000 sterlinlik bir sermayeye eit olmaktadr. Kapitalist anlay biiminin samal burada tepe noktasna ulamaktadr, nk, sermayedeki genileme, emekgcnn smrsne dayanlarak aklanacak yerde, sorun tersine evriliyor ve emein retkenlii, faiz getiren sermayenin bu esrarl nitelii, emek-gcnn kendisine balanarak aklanyor. Onyedinci yzyln ikinci yarsnda, bu, gzde bir anlay olabilirdi (rnein, Pettynin) ama bugnlerde bile baz vlger iktisatlar tarafndan ve zellikle de baz Alman istatistikileri tarafndan byk bir ciddiyetle kullanlmaktadr.1 Ne yazk ki, iki tatsz, canskc olgu, bu yaln kat anlay bozuyor. Her eyden nce, emekinin, bu faizi elde etmesi iin almas gerekiyor. Sonra da, ii kendi emek-gcnn sermaye-deerini, transfer ederek nakite eviremiyor. in dorusu, iinin emek-gcnn yllk deeri, onun ortalama yllk cretine eittir ve alcya karlk olarak emei aracl ile vermek zorunda olduu ey, bu ayn deer, art, bir art[sayfa 412]
1 i, yllk cretinin para-deerinin, faizden alnan gelir olarak kabul edilmesiyle elde edilen bir sermaye-deere sahiptir. ... Ortalama gnlk creti %4 zerinden ... sermayeletirerek, erkek bir tarm iisi iin u ortalama deeri elde ederiz: Avusturyada, 1.500 taler; Prusyada, 1.500; ngilterede, 3.750; .ransada, 2.000; orta Rusyada, 750 taler. (Von Reden, Vergleichende Kulturstatistik, Berlin, s. 434.)
415
deer, yani emeiyle eklenen arttr. Kleci toplumda, iinin bir [sayfa 413] sermaye-deeri vardr, yani onun satnalma fiyat. Ve kiralanmas halinde, kiralayann nce, bu satnalma fiyat zerinden faiz demesi ve ayrca da, sermaye zerinden yllk anp ypranmay yerine koymas gerekir. Hayali sermaye oluumuna, sermayeletirme deniyor. Her devresel gelir, ortalama bir faiz oran ile bor alnan bir sermaye tarafndan gerekletirilebilecek bir gelir gibi, faiz oran zerinden hesaplanarak sermayeletirilir. rnein, yllk gelir 100 sterlin, faiz oran %5 ise, 100 sterlin, 2.000 sterlin zerinden yllk faizi temsil eder ve bu 2.000 sterline, yllk 100 sterlin zerinden yasal mlkiyet hakknn sermaye-deeri gzyle baklr. Bu mlkiyet hakkn satn alan kimse iin, 100 sterlinlik yllk gelir gerekten de, %5 faizle yatrlm sermayesi zerinden alnan faizi temsil eder. Bylece, sermayenin fiili genileme sreci ile olan btn balar tamamen kaybolmu ve dolaysyla, otomatik olarak kendi kendisini geniletme zelliini tayan bir ey olarak sermaye kavram kuvvetlendirilmi oluyor. Bor senedinin gvencenin devlet borlarnda olduu gib tamamen hayali bir sermayeyi temsil etmemesi halinde bile, bu gibi senetlerin sermaye-deerleri gene de tamamen aldatcdr. Kredi sisteminin ortaklaa sermayeyi ne ekilde yarattn daha nce grmtk. Senet, bu sermayeyi temsil eden mlkiyet hakk olarak i grr. Demiryollarna, madenlere, deniz ulam irketleri ve benzerlerine ait hisse senetleri gerek sermayeyi, yani bu gibi giriimlere yatrlan ve ileyen sermayeyi ya da bu gibi giriimlerde sermaye olarak kullanlmak amacyla hissedarlar tarafndan yatrlan para miktarm temsil eder. Doal olarak bu, btn bunlarn dpedz bir dolandrcl temsil edebilme olasln da ortadan kaldrmaz. Ama bu sermaye, bir defasnda, mlkiyet hakknn (hisse senetleri) sermaye-deeri, dier bir defasnda, bu giriimlere yatrlan ya da yatrlacak olan fiili sermaye olarak, iki kez var olamaz. Yalnz ikinci biimde vardr, ve bir hisse senedi yalnzca, art-deerin, kendisi tarafndan gerekletirilecek ksmna tekabl eden bir mlkiyet hakkdr. A, bu hakk Bye ve B de Cye satabilir. Bu alveriler, sorunun niteliinde hi bir eyi deitirmez. A ya da B, mlkiyet hakkn sermaye biiminde elde tutmakta, ama C, sermayesini, hisse senetli sermayeden gelmesi beklenen art-deerden alaca srf bir mlkiyet hakkna evirmi bulunmaktadr. Yalnz hkmet bonolarnn deil, hisse senetlerinin de mlkiyet haklarnn deerlerinin bamsz hareketi, bunlarn zerlerinde hak sahibi olabilecekleri sermaye ya da talebin yan sra, gerek sermayeyi tekil ettikleri hayaline kuvvet kazandrr. nk bunlar, fiyatlar bamsz olarak saptanan ve kendine zg hareketleri olan metalar halini alrlar. Bunlarn piyasa deerleri, gerek sermayenin deerinde (deerdeki genileme deise bile) herhangi bir deime olmakszn, kendi nomi-
416
nal deerlerinden farkl biimde saptanr. Bir yandan bunlarn piyasa [sayfa 414] deerleri, yasal hak saladklar gelir miktarna ve gvenine bal olarak dalgalanma gsterir. Hissenin nominal deeri, yani balangta bu hissenin temsil ettii yatrlan mebla 100 sterlin ise ve bu kurulu %5 yerine %10 faiz veriyorsa, hissenin piyasa deeri, dier eyler ayn kalmak zere, faiz oran %5 olduu srece 200 sterline ykselir, nk, %5 zerinden sermayeletirilmi iken, imdi 200 sterlinlik hayali bir sermayeyi temsil etmektedir. Bunu 200 sterline satn alan kimse, bu sermaye yatrm zerinden %5lik bir gelir elde eder. Giriimin geliri azalnca, bunun tersi dorudur. Bu senedin piyasa deeri ksmen speklatiftir, nk bu yalnz fiili gelir ile deil, ayn zamanda, nceden hesaplanan, beklenen gelir ile de saptanmtr. Ama gerek sermayedeki genilemenin deimez olduu ya da devlet borlarnda olduu gibi sermayenin mevcut olmad durumlarda yllk gelirin yasa ile saptand ve gvenlik altna alnd kabul edilirse, bu senetlerin fiyat, faiz oran ile ters orantl olarak ykselir ya da der. .aiz orannn %5ten %10a ykselmesi halinde, 5 sterlinlik bir gelir garanti eden senetler imdi yalnz 50 sterlinlik bir sermayeyi temsil eder. Tersine, faiz oran %2ye decek olsa, ayn senetler 200 sterlinlik bir sermayeyi temsil eder. Bunlarn deerleri daima, yalnzca sermayeletirilmi gelir, yani hayali bir sermaye zerinden o gnk faiz oranyla hesaplanan gelirdir. Bu nedenle, para piyasasnn daralmas halinde, bu senetlerin fiyat iki nedenle decektir: nce, faiz oran ykseldii iin, sonra da, nakite evirmek zere daha byk miktarlarda senet piyasaya srld iin. .iyattaki bu dme, ister bu senetlerin sahiplerine salayacaklar gelir, devlet tahvillerinde olduu gibi deimez olsun, ister, sanayi kurulularnda olduu gibi temsil ettii gerek sermayedeki genileme, olaslkla yeniden-retim srecindeki bozukluklarla etkilenmi olsun, bunlara baklmakszn gerekleir. Son durumda, sz edilene eklenmesi gerekli bir baka deer kayb da vardr. .rtna sona erer ermez bu senet, iteki bir baarszl, ya da sahtekarl temsil etmemesi lsnde gene eski dzeyine ykselir. Bunalm sralarndaki deer kayb, servetlerin biraraya toplanmasnda gl bir ara hizmetini grr.2 Bu senetlerin deerindeki dme ya da artmann, temsil ettikleri gerek sermayenin deerinin hareketinden bamsz olmas lsnde, ulusun sahip olduu servet, deerdeki dme ya da ykselmeden sonra da gene eski byklndedir. Kamu hisse senetleri ile kanal ve demiryolu hisseleri 23 Ekim 1847 tarihine kadar toplam 114.752.225 sterlin
2 [Metalar ile deerli senetlerin son derece deer kaybettii ve tamamen satlamaz hale geldii ubat Devriminden hemen sonra, Liverpooldaki svireli bir tccar -babama anlattna gre- varn-younu paraya eviriyor, elinde parayla Parise geliyor ve Rothschildi bularak, birlikte bir giriimde bulunmay neriyor. Rothschild gzlerini adama dikiyor, ona doru kouyor, omuz1arndan tutuyor ve soruyor: Avez-vous de Iargent sur vous? - Oui, M. le baron. Alors vous tes mon homme!(Yannzda para var m? - Evet, Baron. - yleyse siz benim adammsnz.) - Ve ikisi birlikte krl bir i yaptlar. -..E.]
417
tutarnda deer kaybetmi bulunuyordu. (Morris, ngiltere Bankas Guvernr, 1847-48 Ticari Bunalm Konusundaki rapordaki ifadesi [sayfa 415] [n 3800].) Bu deer kaybnn, retimde ve kanallar ve demiryollar zerindeki gidi-gelite fiili bir durmay, ya da balam bulunan giriimlerin askya alnmasn ya da sermayenin be para etmeyen servenler peinde arur edilmesini yanstmas dnda, ulus, nominal para-sermayenin bu sabun kpnn patlamasyla zerre kadar yoksullam olmaz. Bu senedin aslnda temsil ettii ey, ya devlet borlarnda olduu gibi, paras ya da sermaye-deeri, sermayeyi hi bir ekilde temsil etmeyen, ya da temsil ettii gerek sermayenin deerinden bamsz olarak ynetilen gelecekteki retimler zerinden birikmi alacaklar ya da yasal haklardan baka bir ey deildir. Kapitalist retime dayanan btn lkelerde bu trden byk miktarlarda szde faiz getiren sermaye ya da para getiren sermaye vardr. Ve para-sermaye birikimi ile aslnda anlatlmak istenilen ey, retim zerinde biriken bu haklardan, piyasa-fiyatlarnn, bu haklarn hayali sermaye-deerlerinin birikiminden baka bir ey deildir. Banker sermayesinin bir ksm imdi bu szde faiz getiren senetlere yatrlm durumdadr. Bu aslnda, yedek sermayenin, fiili bankaclk iinde hi bir ilevi yerine getirmeyen bir ksmdr. Bu senetlerin en nemli ksm, polielerden, yani sanayi kapitalistleri ya da tccarlar tarafndan yaplan deme vaatlerinden oluur. Bor para veren iin, bu polieler faiz getiren polielerdir, bir baka deyile, bunlar satn aldnda o, vadesi gelene kadar geecek zamana ait faizi dmtr. Buna iskonto etmek deniliyor. Polienin temsil ettii mebladan ne miktar indirim yaplaca, o sradaki faiz oranna baldr. Ensonu banker sermayesinin son ksm, onun, altn ye banknot olarak para rezervinden oluur. Belli bir sre iin anlamayla bal bulunmayan mevduat her zaman mevduat sahibinin tasarrufundadr. Bunlar srekli dalgalanma durumundadr. Ama, bir mevduat sahibi mevduatndan para ekerken bir dieri yatrr ve bylece, genel ortalama toplam mevduat miktar normal i dnemlerinde pek az dalgalanma gsterir. Kapitalist retimin gelitii lkelerde, bankalarn yedek fonlar daima ortalama olarak yma biiminde mevcut para miktarn ifade eder ve bu ymann bir ksm da, bizatihi hi bir deeri olmayan senetlerden, srf altn zerine eklerden ibarettir. Banker sermayesinin byk ksm bu nedenle tamamen hayalidir ve, senetlerden (polielerden), hkmet tahvillerinden (bunlar harcanm sermayeyi temsil ederler) ve hisse senetlerinden (gelecekteki gelir zerine eklerden) oluur. Ve urasn da unutmamak gerekir ki, bankerin kasasndaki bu senedin temsil ettii sermayenin, para-deerinin kendisi, senedin, garanti edilen gelir zerinden eklerden (rnein, hkmet tahvillerinden) ya da gerek sermaye zerine mlkiyet haklarndan (rnein, hisse senetlerinden) ibaret bu-
418
lunmas lsnde hayalidir, ve bu deer, senedin hi deilse ksmen temsil ettii gerek sermayenin deerinden farkl olarak belirlenir; ya da, senedin, sermaye zerinden deil de gelir zerinden bir hakk temsil etmesi [sayfa 416] durumunda, ayn gelir zerindeki hak, srekli deien hayali bir para-sermaye ile ifade edilir. Buna ek olarak, bu hayali banker sermayesinin, geni lde, kendisine ait sermayeyi deil, ona ister faiz getiren ister getirmeyen biimde olsun mevduat yatran kamuya ait sermayeyi temsil ettiini de gzden karmamak gerekir. Mevduat, daima, para, altn, banknot ya da bunlar zerine eklerle yaplr. .iili dolamn gereksinmelerine uygun olarak daralan ya da genileyen yedek fon dnda bu mevduat aslnda daima bir yandan, polieleri iskonto edilen ve bylece avans alan sanayi kapitalistleri ile tccarlarn elindedir; te yandan. da, deerli senet ticareti yapanlarn (borsa simsarlarnn), kendilerine ait tahvil ve senetleri satm bulunan zel kurulularn ya da (hazine tahvilleri ve yeni borlar halinde) hkmetin elinde bulunur. Mevduatn kendisi ifte bir rol oynar. Bir yandan bunlar, biraz nce belirttiimiz gibi, faiz-getiren sermaye olarak bor verilmilerdir ve bu yzden de, bankann kasalarnda bulunmayp, yalnzca defterlerinde, mevduat sahiplerinin alacaklar olarak grnrler. te yandan bunlar, sahiplerinin karlkl alacaklar, mevduatlar zerine eklerle hesaplanabildikleri ve birbirlerine gre kapatlabildikleri srece srf bu gibi kaytlar eklinde ilev yaparlar. Bu bakmdan, bu mevduatlarn ayn bankere yatrlm olup da bu bankerin, eitli hesaplar birbirleriyle dengeleyebilmesinin ya da farkl bankalarda bulunup da, bu bankalarn karlkl olarak ekleri deitirip, yalnz bakiyeleri birbirlerine demelerinin hi bir nemi yoktur. .aiz getiren sermaye ve kredi sistemindeki gelimeyle, btn sermaye kendisini iftletirmi ve bazan da letirmi gibi grnr; ayn sermaye, ya da hatta belki de ayn alacak talebi, eitli ekillerde farkl ellerde, farkl biimlerde grnrler.3 Bu para-sermayenin daha byk bir ksm tamamen hayalidir. Yedek fon dnda btn mevduat, banker zerinden alacak talebidir ve
3 [Sermayenin, bu iki katna, katna ulamas, son yllarda, rnein Londra Borsasnn raporlarnda kendi bana bir bal igal eden mali trstler aracl ile olduka byk bir gelime gsterdi. Belli snftan faiz getiren senet, rnein, yabanc devlet tahvilleri, ngiliz belediye ya da Amerikan devlet bonolar, demiryolu hisse senetleri, vb. satn almak iin bir irket kuruldu. Szgelimi, 2 mi!yon sterlinlik bir sermaye, hisse senetlerinin satyla topland. Mdrler kurulu szkonusu deerleri satn alyor ya da bunlar zerinde az ok aktif speklasyon yapyor, ve giderleri dtkten sonra, yllk faizi ortaklara temett olarak datyordu. stelik baz anonim irketleri, normal hisse senetlerini, tercihli ve ertelemeli diye iki snfa ayrma usuln benimsediler. Tercihliler, toplam krn izin vermesi kouluyla, deimeyen bir faiz, diyelim %5 alyorlard; bundan arta kalan olursa, bunu da ertelemeliler alyordu. Bu kentte, tercihli senetlere yaplan salam sermaye yatrm, -ertelemeli senetli- fiili speklasyondan azok ayrlyordu. Birka byk kurulu bu yeni usul benimsemek istemedikleri iin, yeni irketlerin kurulmas gibi bir yola bavuruldu. Bunlar, eski irketlerin hisse senetlerine bir ya da birka milyon sterlin yatryorlar ve satn alnan hisselerin nominal deeri tutarnda yeni senetler karyorlar, ama bunlarn yars tercihli, yars ertelemeli olarak kartlyordu. Bu gibi durumlarda ilk hisse senetleri, yenilerinin kartlmasna dayanak hizmeti grdkleri iin iki katna km oluyordu. -..E.]
419
ama mevduat olarak hi bir zaman mevcut deildir. Kliring odalarndaki ilemlerde hizmet grdkleri lde, bankerler iin bankerler bunlar bor verdikten sonra sermaye ilevini yerine getirirler. Bankerler, karlkl eklerini, varolmayan mevduat [sayfa 417] zerinden kendi karlkl hesaplarn tasfiye ederek derler. Adam Smith, para bor vermede sermayenin oynad rolle ilgili olarak unlar sylyor: Ne. var ki, para-ticaretinde bile, para, para olarak sahiplerinin bizzat kullanmak istemedikleri sermayelerin, bir elden dierine aktarlmasn salayan feragat senedinden baka bir ey deildir. Bu sermayeler, aktarlmada ara olarak hizmet eden parann miktarndan, oran kabul etmeyecek kadar byk olabilir; ayn para paralar, birok farkl bor vermelere olduu kadar, birok farkl satn almalara da ardarda hizmet ederler. rnein A, Wye 1.000 sterlin bor verir ve W bu para ile derhal Bden 1.000 sterlin deerinde mal satn alr. Bu paray kendisi kullanma olana bulunmayan B, ayn para paralarn Xe bor verir ve o da hemen bu paralarla Cden 1.000 sterlin deerinde mal satn alr. C, ayn ekilde ve ayn nedenle bu paralar Yye bor verir ve o da gene bunlarla Dden mal satn alr. Bu ekilde, sikke ya da kat, ayn para paralar birka gn iersinde, herbirisi deer olarak, bu paralarn toplamna eit, farkl bor verme ve farkl satn almada ara olarak hizmet ederler. Ellerinde para bulunan A, B ve C gibi kiinin, borcu olan kiiye, W, X ve Yye devrettikleri ey, bu satn almalar yapma gcdr. Bu g, borcun hem deerini ve hem de kullanmn ierir. Bu paral kimsenin bor verdii sermayeler, kendisiyle satn alnabilecek mallarn deerine eittir, ve satn almalarn yapld parann katdr. Bununla birlikte verilen bu borlar, farkl borlular tarafndan satn alnan mallar, borcun vadesi geldiinde, bir krla birlikte, sikke ya da kat para olarak eit bir deeri geri getirecek ekilde kullanld takdirde tam bir gvenlik altnda olabilir. Ve, ayn para paralar bylece, kiiye verilen ayr borcun aralar olarak ya da ayn nedenle, deerlerinin otuz kat tutarnda hizmet edebilecekleri gibi, ayn ekilde, ardarda geriye deme aralar olarak da hizmet edebilirler. ([An Inquiry into the Nature and Causes ofthe Wealth of Nations, Aberdeen, London 1848, s. 236. -Ed.] Book ll, Chap. IV.) Ayn para paras, dolam hzna bal olarak eitli satn almalar iin kullanlabildiine gre, bunun gibi eitli borlar iin de kullanlabilir, nk, satn almalar onu bir kimseden bir baka kimseye tar ve bor, satnalma araya girmeksizin, bir kimseden bir bakasna yaplan aktarmadan baka bir ey deildir. Her satc iin para, metalarnn dnm biimini temsil eder. Her deerin sermaye-deer olarak ifade edildii bugnlerde eitli bor vermelerde ardarda eitli sermayeleri temsil eder. Bu, yalnzca, parann ardarda eitli meta-deerleri gerekletirebilecei eklindeki daha nceki bir szn bir baka ifadesidir. Ayn zamanda, para, gerek sermayelerin kiiden kiiye aktarlmas iin, dolam
420
arac olarak hizmet eder. Bor verme szkonusu olduunda, para, kiiden kiiye, dolam arac olarak gemez. Bor verenin elinde kald srece, dolam arac olarak deil, ona ait sermayenin varlk biimi olarak mevcuttur. Ve o, paray, bir bakasna bor verirken, bu biim iersinde aktarr. Eer A paray Bye ve o da Cye, arada herhangi bir [sayfa 418] satnalma olmakszn bor vermi ise, ayn para sermayeyi deil, sadece bir sermayeyi tek bir sermaye-deeri temsil eder. Onun gerekten temsil ettii sermayelerin says, eitli meta-sermayelerin deer-biimi olarak ka kez ilev yaptna baldr. Adam Smithin bor vermeler iin genel olarak syledii eyler, kamunun bankerlere verdii borlarn yalnzca bir baka ad olan mevduat iin de geerlidir. Ayn para paralar, u ya da bu sayda mevduat iin ara olarak hizmet edebilir. Bugn Aya yatrm olduunuz 1.000 sterlinlik mevduatn, yarn tekrar kullanlarak Bde bir mevduat olmas, hi kukusuz dorudur. Ertesi gn ise B tarafndan tekrar kullanlr ve Cde bir mevduat tekil edebilir ... ve bu bylece devam edip gider; ve para olarak ayn 1. 000 sterlin bylece, ardarda yaplan transferler ile, mutlak olarak sonsuz bir mevduat toplam halinde oalr. Demek oluyor ki, Birleik Krallktaki btn mevduatn onda-dokuzunun, bunlardan sorumlu bulunan bankerlerin defterlerindeki kaytlardan te bir varla sahip bulunmamalar pekala olasdr. ... Bylece, rnein skoyada, dolamdaki para hi bir zaman 3 milyon sterlini gemedii halde, bankalardaki mevduatn 27 milyon olduu tahmin edilmektedir. Bankalardan toplu halde para ekilmedii takdirde ayn 1.000 sterlinin yoluna devam etmesi halinde, ayn kolaylkla, sonsuz miktarda borcu tasfiye etmesi olasdr. Perakendeciye olan borcunuzu bugn kapattnz ayn 1.000 sterlin ile o da yarn tccara olan borcunu, tccar da ertesi gn bankaya olan borcunu kapatabilir ve bu byle srer gider; bylece ayn 1.000 sterlin, elden ele, bankadan bankaya geebilir ve akla gelebilecek miktarlarda borcu kapatabilir. (The currency Theory Reviewed, s. 62-63.) Bu kredi sisteminde her eyin iftlemesi, lemesi ve yalnzca tasavvurda bulunan bir hayalete dnmesi, insann ensonu somut bir eyi yakalad umuduna kapld yedek fonda aynen geerlidir. ngiltere Bankas Guvernr Mr. Morrise bir kez daha kulak verelim: zel bankalarn rezervleri, mevduatlar halinde ngiltere Bankasnn elindedir. Bir altn hrac her eyden nce ngiltere Bankasnn rezervleri zerinde etkisini gsterir; ama bu, ngiltere Bankasndaki rezervlerinin bir ksmnn ekilmesi anlamna da geldii iin, dier bankalarn rezervleri zerinde de etkili olur. Bu, lkedeki btn bankalarn rezervleri zerinde etkisini gsterir. (Commercial Distress, 1847-48, n 3639, 3642.) Demek ki, en sonunda bu yedek fonlar, ngiltere Bankasnn yedek fonu ile kanp giderler.4 Bununla birlikte, bu yedek fon da ifte bir varla sahiptir. Bankaclk ubesindeki (banking departmant) yedek fon, bank-
421
ann, dolamdaki banknotlarn zerinde ve tesinde kartmakla yetkili bulunduu banknot fazlalna eittir. Banknot kartlmasnn yasal st dzeyi 14 milyon sterlin (bunun iin kle rezervine [sayfa 419] gerek yoktur; bu, devletin Bankaya borlu bulunduu, yaklak mebladr) art, Bankann deerli madenler stoku miktardr. Bankann deerli madenler stoku 14 milyon sterline ulat takdirde, Banka, banknot olarak; 28 milyon sterlin kartabilir ve eer bunun 20 milyon sterlini dolamda bulunursa, bankaclk ubesinin (banking department) yedek fonu 8 milyon sterlin olur. Demek ki, 8 milyon deerindeki bu banknot, Bankann tasarrufundaki yasal banker sermayesi ve ayn zamanda, mevduatlar iin yedek fondur. imdi eer darya bir altn ak olur ve Bankadaki deerli maden stoku 6 milyon sterlin azalrsa bu durum buna edeer sayda banknotun yokedilmesini gerektirir bankaclk ubesinin (banking department) yedei 8 milyon sterlinden 2 milyon sterline der. Banka bir yandan faiz orann epeyce bir miktar ykseltir, te yandan, bankada mevduat bulunan baka bankalar ile dier mevduat sahipleri, Bankada kendi kredilerini iersine alan yedek fonda byk bir azalma olduunu grrler. 1857 ylnda Londradaki drt byk hisseli banka, ngiltere Bankas, 1844 tarihli Banka Yasasn yrrlkten kaldran bir hkmet karar salamad takdirde, btn mevduatlarn ekmekle ve bylece bankaclk ubesini (banking department) iflas ettirmekle bu bankay tehdit ettiler.5 Bylece 1847 ylnda olduu gibi bankaclk ubesi,
4 [O zamandan beri bunun nasl bir younluk kazand, 18 Aralk 1892 tarihli Daily Newsten alnan ve 1892 Kasmnda Londradaki onbe byk bankann, banka rezervlerine ait aadaki resmi tabloda grlmektedir:
Bankann Ad City Capital and Counties Imperial Lloyds Lon. And Westminster Lon. And S. Western London Joint Stock London and Midland London and County National National Provincial. Parrs and the Alliance Prescott & Co Union of London. Williams, Deacon & Manchester & Co. Toplam
Borlar (Pasif) 9.317.629 11.392.744 3.987.400 23.800.937 24.671.559 5.570.268 12.127.993 8.814.499 37.111.035 11.163.829 41.907.384 12.794.489 4.041.058 15.502.618 10.452.381 232.655.823
Nakit Rezervler 746.551 1.307.483 447.157 2.966.806 3.818.885 812.353 1.288.977 1.127.280 3.600.374 1.426.225 4.614.780 1.532.707 538.517 2.300.084 1.317.628 27.845.807
Yzde 8.01 11.47 11.22 12.46 15.50 14.58 10.62 12.79 9.70 12.77 41.01 11.98 13.07 14.84 12.60 11.97
Yaklak 28 milyonluk bu toplam rezervin en az 25 milyonu, ngiltere Bankasnda mevduat olarak yatrlm halde, en fazla 3 milyonu, 15 bankann kendi kasalarnda nakit olarak bulunmaktadr. Ne var ki, ngiltere Bankasnn bankaclk ubesinin nakit rezervi, ayn 1892 Kasm ay boyunca 16 milyonu bile bulmuyordu. -..E.] 5 1844 tarihli Banka Yasasnn yrrlkten kalkmasyla, Banka, sahip bulunduu altn rezervini dikkate almakszn istedii kadar banknot kartabiliyordu; bylece, diledii miktarda
422
(banking department), bankann tedavl ubesinin [sayfa 420] (issue department) elinde birka milyon (rnein, 1847de 8 milyon) bulunduu halde dolamdaki banknotlarn evrilebilirliini garanti edemez duruma gelecektir. Ama bu da gene hayali idi. Bankerlerin kendilerinin hemen gereksinmeleri bulunmayan (mevduatlarn) byk bir ksm, bill brokerslerin [borsa simsarlarnn] eline geiyor ve bunlar da aldklar ve avans karl gvence olarak, Londrada ve lkenin dier yerlerinde bulunan kimselere ait zaten iskonto etmi olduklar ticari senetleri bankerlere veriyorlard. Banker istenildiinde bu parann denmesi iin bill brokera kar sorumlu oluyordu; ve bu gibi ilemler ylesine boyutlara ulamt ki, Bankann [ngiltere Bankasnn] imdiki Guvernr Mr. Neave ifadesinde yle diyordu: Bir brokern [simsarn] 5 milyonu olduunu biliyorduk ve bir bakasnn 8 ile 10 milyon arasnda bir miktara sahip bulunduu inancna varmtk; bir tanesinin 4, bir bakasnn 3 milyonu vard ve bir ncnnki 8 milyonun zerindeydi. Bu sylediklerim brokerlara [simsarlara] verilen mevduatlardr. (Report of Committee on Bank Acts, 1857-58, S. 5, Section 8.) Londral bill brokerlar [borsa simsarlar], yaptklar muazzam ticari ilemleri, hi bir nakit yedee sahip olmakszn, vadesi gelen polielerin denmesine ya da ok skmalar halinde, iskonto edilmi polielerin gvencesi karlnda ngiltere Bankasndan avans elde etme gcne gvenerek yrtyorlard. (Ibid., s. Vlll, Section 17.) Londradaki iki bill broking [borsa simsarl yapan] firmas 1847de demeleri durdurdu; daha sonra her ikisi de yeniden ie balad. 1857de her ikisi de tekrar demeleri durdurdu. Bir firmann 1847deki bor toplam yuvarlak hesap 2.683.000 sterlin, sermayesi ise 180.000 sterlin idi; ayn firmann 1857deki bor toplam 5.300.000 sterlin ve sermayesi belki de 1847 dekinin drtte-biri kadard. teki firmann bor toplam, demeyi durdurduu her dnemde 3.000.000 ile 4.000.000 sterlin arasndayd, sermayesi ise ancak 45.000 sterlin kadard. (Ibid., s. XXl, Section 52.) [sayfa
421]
hayali kat para-sermaye yaratlyor ve bunlar bankalara, komisyonculara, ve bunlar araclyla da ticarete bor vermek amacyla kullanlyordu. [ - ..E.]
423
OTUZUNCU BLM
PARA-SERMAYE VE GEREK SERMAYE I
KRED sistemi ile ilgili olarak imdi yaklamakta olduumuz g sorunlar unlardr: Birincisi : Gerek para-sermayenin birikimi. Bu, ne lde gerek bir sermaye birikiminin, yani genilemi lekte yeniden-retimin bir gstergesidir ve ne lde deildir? Sermaye bolluu denilen ey yalnz faiz getiren sermaye, yani para getiren sermaye ile ilgili olarak kullanlan bir ifade yalnzca snai ar-retimi ifade etmenin zel bir ekli midir, yoksa onun yan sra apayr bir grng m oluturur? Bu bolluk ya da para-sermaye arzndaki bu fazlalk, durgunlam para kitlelerinin (kle, altn sikke ve banknotlar) varolmas ile ayn zamana m rastlyor, ve bylece bu ar para bolluu, bor sermaye bolluunun bir ifadesi ve dsal bir biimi mi oluyor? kincisi: Para ktl, yani bor sermaye yokluu, gerek sermaye (meta sermaye ve retken sermaye) ktln ne lde ifade eder? Ve bu, te yandan, para olarak para ktl ve dolam arac ktl ile ne lde ayn zamana raslar? Para-sermayenin ve genellikle para-servetin buraya kadar gzden geirdiimiz kendine zg birikim biimi, ensonu, emek zerinde [sayfa 422] mlkiyet hakk birikimi eklini alm bulunuyor. Ulusal bor ser-
424
mayesinin birikimi, yalnzca, vergi gelirinin belli bir ksm zerinde kesin bir hak ayrcalna sahip bulunan devlet alacaklar snfnda bir art olduu anlamn tadn ortaya koymutu.6 Bu olgular araclyla bylece, borlardaki bir birikim bile bir sermaye birikimi gibi grnebilir ve kredi sisteminde yeralan arpkln ulat boyutlar gzle grlr duruma gelir. Aslnda bor alnan ve oktan harcanm bulunan sermaye iin verilen bu bor senetleri, tketilmi bulunan sermayenin bu kattan kopyalar, bunlar ellerinde bulunduranlar iin, sanki bunlar satlabilir ve dolaysyla da ve tekrar sermayeye evrilebilir metalarm gibi sermaye olarak hizmet ederler. Toplum hizmetleri, demiryollar, madenler, vb., zerindeki mlkiyet haklar, aslnda, grdmz gibi, gerek sermaye zerinde mlkiyet hakkdr. Ama bu mlkiyet haklar, bu sermayeyi bir kimsenin tasarrufu altna sokmaz. Bu sermaye geri ekilemez. Bu haklar, yalnzca, bu sermaye tarafndan retilecek art-deerin bir ksm zerinde yasal haklar salar. Bu haklar da gene, gerek sermayenin kat zerindeki bir kopyas halini alrlar; sanki bir mala ait ykleme belgeleri, yklenilen maldan bamsz, ve onunla ezamanl ayr bir deere sahip bulunabilirmi gibi. Bunlar, mevcut olmayan bir sermayeyi nominal olarak temsil eder hale gelirler. nk, gerek sermaye, bunlarla yanyana bulunur ve bu kopyalarn bir kimseden bir baka kimseye aktarlmas ile el deitirmi olmaz. Bunlar, yalnz belli bir geliri garanti ettikleri iin deil, satlar yoluyla, sermaye-deerler olarak karlklarnn elde edilebilmesi nedeniyle de faiz getiren sermaye biimine girerler. Bu haklarn birikmesi, demiryollarnda, madenlerde, buharl gemilerde, vb. bir birikmeyi ne lde ifade ederse, fiili yeniden-retim srecindeki genilemeyi de ayn lde ifade eder; tpk rnein tanabilir mallarla ilgili bir vergi listesindeki bymenin, bu mallardaki bymeyi gstermesi gibi. Metalar gibi alm-satm ilemlerinin konusu olan ve dolaysyla sermaye-deerler gibi dolaabilen kat zerindeki bu kopyalar, bu nitelikleriyle hayalidirler, ve deerleri, temsil ettikleri gerek sermayenin deerinin hareketinden tamamen bamsz olarak debilir ya da ykselebilir. Bunlarn deerleri, yani Borsadaki fiyatlar, zorunlu olarak, faiz oranndaki bir dmeyle para-sermayenin kendine zg hareketlerinden bamsz olarak bu dme, srf kr oranndaki bir dme eiliminden ileri geldii lde bir ykselme eilimine sahiptir; bu nedenle bu hayali servet, baka
6 Kamu fonu, yllk gelirin borlar demek zere bir yana ayrlan ksmn temsil eden hayali sermayeden baka bir ey deildir. Edeer miktarda bir sermaye harcanmtr; borlar iin payda olarak hizmet eden budur, ama kamu fonunun temsil ettii ey bu deildir; nk, sermaye artk mevcut deildir. Sanayiin almasyla yeni bir servetin yaratlmas gerekir; harcanm bulunan bu serveti bor verenler iin, bu servetin bir ksm yllk olarak bir yana ayrlr; bu ksm, onu retenlerden, vergiler yoluyla alnr ve devletin alacakllarna verilir, ve lkede sermaye ile faiz arasndaki adet haline gelmi orana gre, bu alacakllarn alacaklar yllk geliri salayabilecek sermayeye edeer hayali bir sermaye varsaylr. (Sismondi, Nouveaux principes [Second editions, Paris 2827], II, s. 230.)
425
bir neden olmasa bile kapitalist retim srasnda, balangta zgl nominal deerin her bir paras iin ifade edilen deere bal olarak geniler.7 Bu deerli senetlerin fiyatlarndaki dalgalanmalar yoluyla elde edilen kazanlar ya da uranlan kayplar, ve bunlarn demiryollar krallarnn, vb. elinde toplanmas, z ve nitelikleri gerei gitgide daha fazla bir kumar konusu haline gelir, ve sermaye, servet elde etmenin asl yntemi olarak, emein yerini alyormu gibi grnr ve ayn zamanda, ak iddetin yerine geer. Bu tr sanal para-servet, yalnz zel kimselerin para servetlerinin deil, daha nce de belirttiimiz gibi, banker sermayesinin de ok nemli bir ksmn oluturur. Bu sorunu ksa yoldan zmlemek iin, unu belirtelim ki, parasermaye birikimi ile, servetin, bir yandan zel para-kapitalistleri ve te yandan devlet, topluluklar ve paray bor alan ve yeniden retenler arasnda araclk eden bankerlerin (meslekleri bor para vermek olan kimselerin) elinde birikmesi de kastedilebilir. nk, kredi sistemindeki usuz bucaksz genileme, ve genellikle btn kredi, kendi zel sermayeleri gibi bunlar tarafndan smrlr. Bu adamlar daima sermayeye ve parabiiminde gelire ya da para zerinde dorudan doruya bir hakka sahiptirler. Bu snfn servet birikimi, gerek birikimden tamamen farkl bir biimde olabilir, ama ne olursa olsun bu, bu snfn, gerek birikimin byk bir ksmn cebe indirdiini tantlar. nmzdeki sorunun leini kltelim. Devlet tahvilleri, hisse senetleri ve her trden dier senet ve tahviller gibi, bor verilen sermaye iin faiz getirmek zere ayrlan sermaye iin yatrm alanlardr. Bunlar, bu tr sermayenin bor verildii biimlerdir. Ama bunlarn kendileri, kendilerine yatrlm bulunan bor sermayesi deillerdir. te yandan, kredi sisteminin yeniden-retim srecinde dorudan doruya rol oynad lde, sanayicilerin ya da tccarlarn, bir senedi iskonto ettirmek ya da bor almak istedikleri zaman gereksinme duyduklar ey, ne hisse senedidir ne de devlet tahvili. Onun istedii ey paradr. Bunun iin, baka trl para bulamaynca bu tahvilleri ya rehine koyar ya da satar. Bizim burada ele almak durumunda olduumuz da ite bu bor sermayesinin birikimidir ve zellikle de, bor verilebilir para-sermayenin birikimidir. Biz, burada, binalarn, makinelerin ya da dier sabit sermayenin bor verilmesi zerinde durmuyoruz. Sanayiciler ile tccarlarn, metalar eklinde ve yeniden-retim srecinin snrlar iersinde birbirlerine verdikleri avanslarla da ilgilenmiyoruz; oysa bu noktay da nce
[sayfa 423]
7 Birikmi bor verilebilir para-sermayenin bir ksm gerekte yalnzca sanayi sermayesinin bir ifadesidir. rnein, ngiltere, 1851 ylnda, Amerikan demiryollar ile teki giriimlere 80 milyon sterlin yatrm yapt, bu yatrmn nerdeyse tamam, Amerikallarn karlk olarak deme zorunda bulunmadklar ngiliz mallarnn ihracyla gerekletirildi. ngiliz ihracatlar, bu metalar iin Amerikaya polie ektiler ve bunlarla ngiliz hisse senedi araclar satn aldlar ve hisse senedi satn alnmas iin Amerikaya gnderdiler.
426
daha ayrntl olarak incelememiz gerekir. Biz burada yalnzca, bankerlerin [sayfa 424] arac olarak sanayicilere ve tccarlara verdikleri para-borlarla ilgileniyoruz. nce, ticari krediyi, yani yeniden-retim srecinde i gren kapitalistlerin birbirlerine verdikleri krediyi tahlil ederek ie balayalm. Bu, kredi sisteminin temelini tekil eder. Bu, bir polie ile belli bir deme vadesi olan bir bor senedi ile, yani ertelemeli bir deme belgesi ile temsil edilir. Herkes birbirine kredi verir , birbirinden kredi alr. imdilik bsbtn ayr bir alan olan banker kredisini bir yana brakalm. Bu polieler, tccarlarn kendi aralarnda birbirlerine ciro edilerek iskonto ettirilmeksizin deme arac olarak dolat srece ve lde, srf bir alacan Adan Bye transferidir ve grn hi bir biimde deitirmez. Yalnzca, bir kimse yerine bir bakas geer. Ve bu anlamda, borlarn denmesi bile, para araya girmeksizin yaplabilir. rnein, ipliki A, pamuk simsar Bye ve bu da ithalat Cye bir senet demek zorundadr. imdi eer, ou kez olduu gibi C ayn zamanda iplik ihra ediyorsa, Adan polie ile iplik alabilir ve ipliki A, simsar Bye, simsarn Cden deme eklinde ald kendi senedi ile demede bulunabilir. Olsa olsa, bir bakiyenin para olarak denmesi gerekecektir. Demek ki btn ilem, pamuk ile ipliin deitirilmesinden ibaret olur. hracat yalnz iplikiyi ve pamuk simsar, pamuk reticisini temsil eder. Bu tamamen ticari kredi devresinde, iki eyi dikkate almak gerekir. Birincisi: Bu karlkl alacaklarn tasfiyesi, sermayenin geriye akna, yani yalnzca ertelenmi bulunan M-P hareketine baldr. pliki eer pamuklu mallar yapmcsndan polie alm ise, yapmc, bu demeyi ancak, piyasadaki pamuklu mallar o arada satlm ise yapabilir. Eer tahl speklatr aracsna bir polie ekmi ise, arac bu paray, tahln o arada umulan fiyatla satlm olmas halinde deyebilir. Bu demeler demek ki, yeniden-retimin, yani retim ve tketim srelerinin akclna baldr. Ama, krediler karlkl olduu iin birinin denmesi tekinin denmesine baldr; nk, polie ekerken taraflardan birisi, ya kendi iindeki sermayenin geriye akn ya da o arada poliesinin vadesi gelecek bir nc ahsn kendi iindeki sermayenin geriye dnn hesaba katmtr. Sermayenin geriye aknn gecikmesi halinde, senetlerini karlayabilmek iin, sermayenin beklenen geriye ak dnda demeler, ancak polieyi eken kimsenin tasarrufundaki yedek sermaye aracl ile yaplabilir. kincisi: Bu kredi sistemi, nakit demeler zorunluluunu ortadan kaldrmaz. Her eyden nce, giderlerin byk bir ksmnn, szgelimi, cretlerin, vergilerin, vb. daima nakit olarak denmesi gerekir. Ayrca,
427
Cden nakit deme yerine polie alan kapitalist B, bu polienin vadesi gelmeden nce, Dye vadesi dolmu bulunan kendi poliesini demek zorunda da olabilir ve bu durumda elinde nakit paras olmas gerekir. [sayfa 425] Yukarda varsayld gibi tam bir yeniden-retim devresi, yani pamuk ekicisinden pamuk iplikisine ve geriye doru olan devre, ancak bir istisna olabilir; bu devre, birok noktalarda srekli kesintiye urayacaktr. Yeniden-retim srecinin irdelenmesinde grm olduumuz gibi (kinci Kitap, nc Ksm) deimeyen sermaye reticileri, deimeyen sermayeyi ksmen kendi aralarnda deitirirler. Bunun sonucu, polieler azok birbirlerini karlam olurlar. Bunun gibi, ykselmekte olan retim izgisi zerinde de, pamuk simsar pamuk iplikisine, ipliki, pamuklu mal yapmcsna, fabrikatr ihracatya, ihracat belki gene de pamuk ithalatya polie eker. Ama bu alverilerin yapt devre, ve dolaysyla alacaklar dizisinin dn ayn zamana denk gelmez. rnein, iplikinin dokumacdan olan alaca, kmr tccarnn makina yapmcsndan olan alaca ile tasfiye edilemez. nk iplikinin, kendi iinde, makine yapmcsndan herhangi bir kar-alaca olamaz, nk, rn olan iplik hi bir zaman, makina yapmcsnn yeniden-retim srecine bir e olarak girmez. Bu yzden bu gibi alacaklarn parayla tasfiyesi gerekir. Bu ticari kredinin snrlar, kendi balarna dnldnde unlardr: 1) sanayiciler ile tccarlarn serveti, yani geriye dnlerin gecikmesi halinde, yedek sermaye zerindeki komuta gc; 2) bu dnlerin kendileri. Bu geriye demeler geciktirilebilir ya da metalarn fiyatlar bu arada debilir veya durgun bir piyasa yznden metalar geici olarak satlamaz hale gelebilir. Polielerin vadeleri ne denli uzun olursa, yedek sermayenin de o denli byk olmas gerekir, ve fiyatlarda bir dme ya da piyasadaki ar ylma nedeniyle, geriye dnlerdeki azalma ya da gecikme olasl o denli byk olur. Ve stelik, balangta yaplan alveriler, meta-fiyatlarndaki ykselme ya da dme zerine oynanan speklasyona ne denli fazla dayandrlm ise dnler o denli az gvenli olur. Ama uras da aktr ki, emein retkenlik gcnde ve dolaysyla geni-lekli retimdeki gelimeyle birlikte: 1) piyasalar geniler ve retim alanndan daha uzak hale gelir; 2) dolaysyla kredilerin de uzatlmas gerekir; 3) speklatif e bylece, gitgide daha fazla, ticari ilemlere egemen hale gelir. Geni lekte ve uzak piyasalar iin yaplan retim, toplam rn ticaretin ellerine teslim eder; ne var ki, bir ulusun sermayesinin, ticaretin, tm ulusal rn kendi sermayesiyle satn alabilecek ve sonra da satacak biimde, kendini iki katna kartmas olanakszdr. Kredi, bu yzden burada vazgeilmez bir eydir; bu kredinin hacmi, retimin deerinin hacmindeki byme ile byd gibi, vadesi de, piyasalarn artan uzaklklar ile birlikte uzar. Burada karlkl bir etki szkonusudur. retim srecindeki gelime krediyi geniletir ve kredi de, snai ve ticari ilemlerin genilemesine yolaar.
428
Bu krediyi, banker kredisinden ayrlm olarak incelediimiz zaman [sayfa 426] bunun, sanayi sermayesinin kendi hacmindeki art ile birlikte byd aktr. Bor sermayesi ile sanayi sermayesi burada zdetir. Bor verilen sermaye, ya nihai bireysel tketim ya da retken sermayenin deimeyen elerinin yerine konulmas iin ayrlan metasermayedir. Burada bor sermayesi olarak grnen ey, daima, yeniden-retim srecinin belli bir evresinde mevcut bulunan, ama satnalma ve sat aracl ile bir kimseden bir bakasna getii halde, edeeri, satn alan tarafndan ilerdeki belirlenen bir tarihe kadar denmeyen sermayedir. rnein pamuk, iplikiye, iplik, pamuklu mallar yapmcsna, pamuklular, tccara bir polie karlnda transfer edilir; bu mallar tccarn elinden ihracatya ihracatdan da Hindistandaki bir tccara polie karlnda aktarlr ve bu tccar da pamuklular satarak yerine indigo, vb. satn alr. Bu elden ele gei srasnda, pamuun, pamuklu mallara dnm gerekletirilir ve pamuklular da en sonunda Hindistana ihra edilir ve indigo ile deitirilerek bu indigo Avrupaya sevkedilir ve tekrar yeniden-retim srecine girer. Yeniden-retim srecinin eitli evreleri burada, ipliki pamua, pamuklu mallar fabrikatr iplie, tccar pamuklu mallara, vb., herhangi bir deme yapmakszn kredi ile gerekletirilmitir. Srecin ilk aamalarnda meta, pamuk, eitli retim evrelerinden geer ve bu geii kredi salar. Ama, pamuk, retim srecinde meta olarak son eklini alr almaz, ayn meta-sermaye, ancak, onun uzak pazarlara tanmasn salayan eitli tccarlarn ellerinden geer ve bunlardan sonuncusu, ensonu bu metalar tketicilere satar ve bunlarn yerine baka metalar satn alr; bu metalar da ya tketilir ya da yeniden-retim srecine girer. yleyse burada iki aama arasnda bir ayrm yapmak gerekiyor: birinci aamada kredi, ayn nesnenin retiminde fiili ardarda evreleri balatyor; ikincisinde kredi yalnzca o nesnenin bir tccardan dierine tanmasn da ieren transfer ilemini, baka bir deyile M-P srecini gerekletiriyor. Ne var ki burada da meta gene hi deilse dolam srecinde, yani yeniden-retim srecinin bir evresindedir. Buradan u sonu kyor ki, burada bor verilen sermaye, hi bir zaman atl sermaye olmayp, sahibinin elinde biimini deitirmek zorunda olan sermayedir; sahibi iin o yalnzca meta-sermaye biiminde, yani tekrar dntrlmesi zorunlu bir biimde, ilk admda en azndan paraya evrilmesi gereken sermaye biiminde bulunur. Demek oluyor ki, burada kredinin balatp gerekletirdii ey metalarn bakalamdr; yalnz M-P deil, ayn zamanda P-M ve fiili retim srecidir. Yeniden retken devre iersindeki byk bir kredi miktar (banker kredisi dnda), bor verilmeye hazr durumda bekleyen ve krl yatrm arayan byk bir atl sermaye olduu anlamna gelmez. Bu daha ok, yeniden retim srecinde, daha ok sermaye kullanld anlamna gelir. Kredi, demek ki, burada, 1) sanayi kapitalistlerini ilgilendirdii kadaryla, sanayi ser-
429
mayesinin bir evreden dierine geiini, birbiriyle ilgili ve birbirine yakn retim alanlarnn balantsn; 2) tccarlar ilgilendirdii kadaryla, [sayfa 427] metalarn, para karlnda kesin satlarna ya da balca metalarla deitirilmelerine kadar, bir kimseden bir bakasna tanmasn ve geiini salar. Azami kredi burada, sanayi sermayesinin tam istihdam ile zdetir, yani tketim snrlar dikkate alnmakszn, yeniden retken gcnn en st dzeyde harcanmas demektir. Bu tketimin snrlar, yenidenretim srecinin kendi abalaryla geniletilir. Bir yandan bu, emekilerle kapitalistlerin gelirlerinde tketimi artrr, te yandan da, retken tketim abalaryla zdetir. Yeniden-retim sreci srekli olduu, ve dolaysyla geriye ak gven altna alnd srece, bu kredi vardr ve geniler, ve genilemesi, yeniden-retim srecinin kendisindeki genilemeye dayanr. Geriye dnlerdeki gecikmeler, ar dolu piyasalar ya da den fiyatlar sonucu, yeniden-retim srecinde bir duraklama olur olmaz, sanayi sermayesinde ar bir bolluk grlr, ama ilevlerini yerine getiremeyecek bir biim iersindedir. Muazzam miktarlarda meta-sermaye vardr ama, satlamaz durumdadr. Muazzam miktarda sabit sermaye vardr, ama yeniden-retim srecindeki tkanklk nedeniyle ou kullanlmaz durumdadr. Kredi, 1) bu sermaye bo kald, yani yeniden-retim evrelerinden bir tanesinin iersinde hapsedildii, bakalamlarn tamamlayamad iin; 2) yeniden-retim srecinin srekliliine olan gven sarsld iin; 3) bu ticari krediye olan talep azald iin, daralr. retimini ksan ve deposunda bir yn satlmam iplik bulunan ipliki, krediyle pamuk satnalma gereksinmesi duymaz; elinde gereinden fazla mal bulunan tccar, krediyle baka meta alacak durumda deildir. Dolaysyla, yeniden-retim srecindeki bu genilemede ya da hatta normal akta bir bozukluk olunca kredi de ktlayor; kredi ile meta elde etmek gleiyor. Bununla birlikte, nakit deme talebi ile, kredili satlara kar gsterilen titizlik, bir k izleyen sanayi evrimi evresinin zellikleridir. Bizzat kriz srasnda, herkesin elinde rn bulunduu, bunlar satamad, ama demeleri karlayabilmek iin satmak zorunda olduundan, kredi ktlnn en st dzeye ulat (ve bu nedenle banker kredisine ait iskonto orannn en yksek olduu) srada, en byk miktarlarda bulunan, atl ya da yatrm arayan sermaye kitleleri deil, daha ok, kendi yeniden-retim srecinde engellenmi bulunan sermaye kitlesidir. O srada yatrlm bulunan sermaye, yeniden-retim sreci tkand iin, byk kitleler halinde gerekten atl durumdadr. .abrikalar kapanr, hammaddeler ylr, son eklini alm rnler, metalar olarak piyasay kaplar. te bu nedenle, bu gibi durumlarda, suu, retken sermaye ktlna yklemek son derece yanltr. Ksmen, normal ama geici olarak klm lekte yeniden-retim srecine, ve ksmen de, felce uram tketime oranla, retken sermayedeki ar
430
bolluk, asl bu gibi zamanlarda szkonusudur. Btn toplumun yalnz sanayi kapitalistleri ile cretli iilerden [sayfa 428] olutuunu kabul edelim. Ayrca, toplam sermayenin byk bir ksmnn, ortalama oranlarnda kendilerini yerine koymaktan alkoyan ve zel1ikle kredi ile gelimi bulunan tm yeniden-retim srecinin genel i bantlar nedeniyle her zaman geici nitelikte genel bir duraklamay davet eden fiyat dalgalanmalarn da dikkate almayalm. Kredi sisteminin uygun bir ortam salad, hileli alverilerle speklasyonlar da bir yana brakalm. Bu durumda bir bunalm, ancak ekonominin eitli kollarndaki retimde grlen orantszln, ve kapitalistlerin tketimi ile birikimleri arasndaki orantszln bir sonucu olarak aklanabilirdi. Ama, grld gibi, retime yatrlm bulunan sermayenin yerine konmas, geni lde, retken olmayan snflarn tketim gcne bal bulunuyor; oysa iilerin tketim gc ksmen cretler yasas ile, ksmen de, bunlarn kapitalist snf tarafndan krl bir biimde altrlabildii srece kullanlmalar olgusu ile snrldr. Btn gerek bunalmlarn son nedeni, daima kapitalist retimin retici gleri sanki yalnz toplumun mutlak tketim gc bu glerin snrn tekil edermiesine gelitirme abasna zt olarak, kitlelerin yoksulluu ve snrl tketimidir. Hi deilse gelimi kapitalist uluslar arasnda gerek bir retken sermaye ktlndan, ancak, bellibal besin maddelerinde ya da bellibal sanayi hammaddelerinde genel bir kt rn zamanlarnda szedilebilir. Ne var ki bu ticari krediye ek olarak nmzde bir de gerek para kredi bulunmakta. Sanayiciler ile tccarlarn aralarnda alp verdikleri avanslar, bunlara bankerler ve bor para verenlerin yaptklar para avanslarla birbirine karm durumdadr. Polie iskontolarnda avans yalnzca nominaldir. .abrikatr rnn, polie karl satar ve bunu bir bill brokera [simsara] krdrr. Gerekte, simsarn verdii avans, bankerden salad kredidir ve banker de bu paray simsara, mevduat sahiplerinin para-sermayesinden vermitir. Bu mevduat sahipleri, sanayi kapitalistleri ile tccarlarn kendilerinden ve (tasarruf bankalar aracl ile) iilerden ayrca, toprak rant alanlardan ve teki retken olmayan snflardan ibarettir. Bylece, bir bireysel sanayici fabrikatr ve tccar, byk bir yedek fon bulundurmak ve kendisine yaplacak fiili demelere bal kalmak zorunluluundan kurtulmu olur. te yandan, ksmen polie dalavereleri, ksmen de srf polie icadetmek iin yaplan meta alverii ile btn sre ylesine karmak hale gelir ki, geriye demelerin gerekte uzun zaman sonra ve ancak, ksmen dolandrlan paraikrazclarnn ve ksmen de dolandrlan reticilerin srtnda yapld hallerde bile, geriye demelerin dzenli olduu ok krl bir i grnts uzun sre devam eder. Bylece iler daima, kn tam arifesinde, neredeyse fazlasyla salkl bir grntedir. Bunun en iyi kantn rnein, 1857 ve 1858 tarihli Banka Yasalar zerine Raporlar vermektedir-
431
ler. Bu raporlarda, 1857 Austosunda bunalmn patlak vermesinden yalnzca bir ay nce, btn banka mdrlerinin, tccarlarn, [sayfa 429] ksacas balarnda Lord Overstone olmak zere davet edilen btn uzmanlarn, gnen, ve ilerdeki salkl durum nedeniyle birbirlerini kutladklar grlmektedir. Ve ne gariptir ki, Tooke, History of Prices adl yaptnda, bunalmlarla ilgili bir tarihi olarak bu hayali grne bir kez daha aldanmaktadr. Birdenbire patlak veren ke kadar iler daima tepeden trnaa salkl, ve kampanya btn hzyla devam etmektedir. imdi, para-sermaye birikimine bir kez daha geri dnyoruz. Bor verilebilir sermayedeki her byme, gerek bir sermaye birikimini ya da yeniden-retim srecindeki bir genilemeyi gstermez. Bu, byk miktarlarda bor sermayesinin bombo kald, bir bunalm hemen izleyen sanayi evrimi evresinde ok ak duruma gelir. retim srecinin darald (1847 bunalmndan sonra, ngiliz sanayi blgelerinde retim tebir azalmt), meta-fiyatlarnn en alt dzeye indii, giriim ruhunun felce urad bu gibi zamanlarda faiz oran dktr ve burada o, tam da sanayi sermayesindeki daraln, ve i grememenin bir sonucu olarak bor verilebilir sermayedeki arttan fazla bir eyi ifade etmez. Metafiyatlar dt, alveri says azald ve cretlere yatrlan sermaye eksildii zaman, daha az miktarda dolam aracna gereksinme bulunaca apaktr; te yandan, d borlar, ya altn ihracyla ya da iflaslarn sonucu olarak tasfiye edildikten sonra, dnya-paras olarak ilev yapmak zere ek bir paraya da gereksinme olmayacaktr; en sonu, polie iskontosu ile ilikili ilerin hacmi, polielerin kendi saylarndaki ve byklklerindeki azalma ile orantl olarak klecektir. u halde, dolam arac ya da deme arac olarak i grecek olan bor verilebilir para-sermayeye olan talep (yeni sermaye yatrm hala konu-ddr) azalacak ve dolaysyla bu sermaye nispeten bollaacaktr. Bu gibi koullar altnda, ne var ki, bor verilebilir sermaye arz da, daha ilerde greceimiz gibi artacaktr. te bu yzden, 1847 bunalmndan sonra, durum, alverilerde bir daralma ve byk bir ar para bolluu, (Commercial Distress, 184748, Evidence, n 1664) szleriyle nitelendiriliyordu. .aiz oran, ticaretin neredeyse bsbtn yokedilmesi ve parann kullanlmas ile ilgili yollarn neredeyse bsbtn ortadan kalkmas nedeniyle ok dkt (loc. cit., s. 45, Liverpool Krallk Bankas mdr Hodgsonun ifadesi). Bu olgular aklamak iin bu baylarn uydurduklar samalklar (stelik Hodgson bunlarn en iyilerinden biriydi) u satrlardan grlebilir: Bunalm (1847) lkede, ksmen dnyann her yerinden yaplan ithalat iin altn olarak demede bulunmak zorunluluunun ksmen de dolaan sermayenin (floating capital) sabit sermaye iersinde erimesinin yola-
432
t, para-sermayedeki gerek bir azalmadan domutur. [l.c., 39.] Dolaan sermayenin sabit sermayeye evrilmesinin, nasl olup da bir lkedeki para-sermayeyi azalttn anlamak olanakszdr. nk, demiryollar [sayfa 430] rneinde, yani o srada sermayenin bellibal yatrld bu alanda, kprler ve raylar iin ne altn ne de kat para kullanlmt, ve demiryolu hisse senetlerine yatrlan para, srf demeler eklinde yatrlm bulunmas lsnde, bankalara yatrlan dier paralarn yerine getirdii ilevlerin tamamen aynsn yerine getirmi ve hatta yukarda gsterildii gibi, bor verilebilir para-sermaye miktarn geici olarak artrmtr bile; ama, yapm ileri iin fiilen harcanmas lsnde, lke iersinde, satnalma ve deme arac olarak dolamda bulunmutur. Ancak sabit sermayenin ihra edilememesi lsnde ve bu olanakszlk karsnda, ihra edilen mallar karlnda yaplan geriye demelerden salanan sermaye nakit ya da kle olarak yaplan geriye demeler de dahil hesap-d kalr ve ancak bu lde para-sermaye etkilenebilir. Ne var ki o srada ngiliz ihra mallar da d piyasalarda dalar gibi ylmt ve satlamyordu. Kendi normal i sermayelerinin bir ksmn demiryollar hisse senetlerine balayan ve bu yzden de ilerini yrtmek iin bor sermayeye muhta hale gelen Manchesterli tccarlar ile fabrikatrlerin floating capitallar gerekten de sabit hale gelmiti ve bunlar bunun sonularna katlanmak zorunda kalmlard. Ama bunlar, ilerine ait olup da oradan ektikleri sermayeyi, demiryolu yerine diyelim ki madenlere yatrm olsalard demir, kmr, bakr gibi madencilik rnlerinin kendileri floating capital olduu halde durum gene ayn olurdu. Kt bir rn yl, hububat ithali ve altn ihrac nedeniyle, mevcut para-sermayedeki fiili azalma, hi kukusuz, demiryolu sahtekarl ile hi bir ilikisi bulunmayan bir olguydu. Ticari sermayelerinin bir ksmn demiryollar iin ekmeleri nedeniyle ... hemen btn ticari firmalar, ilerini azok sermaye ktl ile kar karya braktlar. Ticari firmalarn demiryollarna yaptklar byk ldeki bor vermeler [loc. cit., s. 42] bunlar ... senetlerini iskonto ettirmek ve bylece ticari ilemlerini yrtmek iin bankalara ok fazla yklenmek zorunda brakt (ayn Hodgsonun szleri, l.c., s. 67). Demiryolu speklasyonlar sonucu Manchesterde muazzam zararlara uranld. (R. Gardner, daha nce, Buch I, Kap. XIII, 3. cde ve baka birka yerde de anlmt; ifade n 4884, loc. cit.) 1847 bunalmnn belli bal nedenlerinden biri, piyasalarn mallarla dolup tamas ve Dou Hindistanda yaplan meta ticaretiyle ilgili inanlmaz sahtekarlkt. Ama, bu alanda i yapan ok zengin firmalar bile iflas ettiren baka nedenler de vard: Bunlarn byk olanaklar vard ama, hazr, elaltnda deildi. Sermayelerin hepsi, Mauritiusdaki iftliklerde, indigo fabrikalarnda ya da eker fabrikalarnda balanm durumdayd. 500.000-600.000 sterline kadar byk borlara giren firmalarn elinde senetlerini deyecek hazr kymetleri yoktu, ve en sonunda,
433
senetlerini demek iin tamamen kredilerine dayanmak zorunda bulunduklar [sayfa 431] gerei ortaya kt. (Ch. Turner, Liverpoolda byk bir Dou-Hint tccar n 730, loc. cit.) Ayrca bkz: Gardner (n 4872, loc. cit.): in ile yaplan ticaret anlamasndan hemen sonra, lkemiz iin, in ile yaplan ticaretimizde byk bir genileme olaca konusunda ylesine byk bir umut belirdi ki, zellikle in piyasas iin alnan trden kumalarn yapm iin, srf bu ticaret gznnde bulundurularak byk kuma fabrikalar kuruldu, ve eski fabrikalarmz da btn bunlara eklenmi oldu. 4874. Peki bu ticaretin sonu ne oldu? Neredeyse tarife smaz byk bir felaket; 1844 ile 1845te ine yaplan tm sevkiyatn te-ikisinden fazlasnn hi bir zaman geriye dendiini hi sanmyorum; geriye yaplacak demeler iin ayn bellibal meta olmas ve zaten kendisine gereksinme bulunmas sonucu, biz fabrikatrler, aydan alnan gmrkte yaplacak byk bir indirime gvenmitik. Ve ardndan, ngiliz fabrikatrlerinin pek bnce ifade edilen amentleri geliyor: Bizim d piyasa ile olan ticaretimizin hi biri, onlarn mal satnalma gleri ile snrl deildir ama, bizim mallarmz karlnda onlardan aldmz eyleri tketebilme olanaklarmzla snrldr. (ngilizlerin ticaret yaptklar nispeten yoksul lkeler hi kukusuz ne miktarda olursa olsun ngiliz mallarnn karln dyor ve tketiyordu ama ne yazk ki zengin ngiltere, karlk olarak gnderilen rnleri yutamyordu.) 4876. lk partide baz mallar gnderdim ve bu mallar yaklak yzde 15 zararna satld; araclarmn satn alaca ay fiyatnn, bu lkede o a kapatacak kadar byk bir kr salayacana tam bir gvenim vard, oysa ... kr salamak yle dursun, baz hallerde yzde 25 ve yzde 50ye kadar zarar ettim. 4877. .abrikatrler genellikle kendi hesaplarna m ihracat yaparlard? Esas olarak; bence tccarlar ok gemeden bu ilerin yararl olmadn grdler ve kendileri dorudan doruya ilgileneceklerine, fabrikatrleri sevkiyat yapmaya tevik ettiler. te yandan 1857de, zararlar ile baarszlklar geni lde tccarlara yklendi, nk fabrikatrler, d piyasalar malla doldurma grevini kendi hesaplarna onlarn zerine yktlar. Bankaclktaki genileme karsnda (1857yi hemen izleyen birka yl iersinde, kapitalist iftilerin mevduatlarnn drt katna ktn gsteren, aadaki pswich rneine baknz), daha nce zel yma ya da yedek sikke olarak bulunan parann, belli bir sre iin daima bor verilebilir sermayeye evrilmesi olgusundan doan para-sermaye art, Londradaki hisse senedi bankalarnn, mevduata faiz demeye balamalar zerine, mevduatta grlen artlar daha fazla, retken sermayede bir byme olduunu gstermez. retimin lei ayn kald srece bu genileme, ancak bor verilebilir para-sermayede, retken para-serma-
434
yeye gre daha fazla bir bollua yol aar. Dolaysyla faiz oran der.
[sayfa 432]
Yeniden-retim sreci, ar gerilimden nceki gnen haline tekrar ular ulamaz, ticari kredi fazlasyla geniler; bu, gerekten de gene, kolay geriye aklar ve genilemi retim iin salam bir temel tekil eder. Bu durumda, asgarinin zerine ykselmekle birlikte faiz oran hala dktr. Bu aslnda, dk bir faiz oran ve dolaysyla bor verilebilir sermayede nispi bir bolluun, sanayi sermayesinde gerek bir genileme ile ayn zamana rasladnn sylenebilecei biricik zamandr. Geriye demelerin dzenli ve rahat ak, geni ticari kredi ile birlikte, talep artm olmakla birlikte, bor sermayesinin arzn salar ve faiz orannn ykselmesini engeller. te yandan, herhangi bir yedek sermayeleri olmakszn ya da hi sermayeleri bulunmakszn alan ve tamamen parakrediye dayanarak i gren akgzlerin saylar, ilk kez kabarm grnr. imdi buna bir de, her trden sabit sermayede bir genileme, ve byk ve geni-lekli yeni giriimlerin almalar eklenir. .aiz artk normal dzeyine ykselir. Yeni bir bunalm balar balamaz da tekrar en yksek dzeyine ular. Kredi birdenbire kesilir, demeler durur, yeniden-retim sreci felce urar, ve daha nce sz edilen istisnalar ile, ar bol bir atl sanayi sermayesi, neredeyse mutlak bir bor sermaye yokluu ile yanyana grlr. Genellikle, bor sermayesinin faiz orannda ifadesini bulan hareketi, sanayi sermayesinin hareketiyle zt yndedir. Dk ama asgarinin zerinde bir faiz orannn, bunalmdan sonraki iyileme ve artan gvenle bir arada grld evre, ve zellikle faiz orannn, en dk ile en yksein tam ortasnda, ortalama dzeye eritii evre, bor sermayesindeki bollukla, sanayi sermayesindeki byk genilemenin ayn zamana raslad biricik iki dnemdir. Ama, snai evrimin balangcnda, dk bir faiz oran, sanayi sermayesinde bir daralmayla, ve snai evrimin sonunda, yksek bir faiz oran, sanayi sermayesinde bir bollukla ayn zamanda grlr. yileme ile birlikte grlen dk bir faiz oran, ticari kredinin, henz kendi kendine yettii iin banka kredisine ancak pek az gereksinme gsterdiini ortaya koyar. Snai evrim yle bir niteliktedir ki, bir kez ilk hareket verildi mi, ayn devrenin, devresel olarak kendi kendini yeniden retmesi gerekir.8
8 [Bir baka yerde de deindiim gibi [Kapital, Birinci Cilt, s. 37-38, -Ed.] son byk genel bunalmdan beri burada bir deiiklik olmutur. Daha nceki on yllk dngleriyle, devresel srelerin had biimi, yerini -eitli sanayi lkelerinde eitli zamanlarda yer alan- ilerde nispeten ksa ve hafif bir iyileme ve nispeten uzun ve kararsz depresyon arasnda deien, daha kronik ve daha uzun sreli biimlere brakm grnmektedir. Ama bu, belki de, yalnzca, dnglerin srelerinin uzamas sorunudur. Dnya ticaretinin ilk yllarnda, 1815-47 arasnda, bu dnglerin yaklak be yl srd gsterilebilir; 1847 ile 1867 arasnda, dng aka on yldr; imdi, acaba, bugne dein ei grlmemi yeni bir dnya bunalmnn hazrlk aamasnda m bulunuyoruz? Pek ok ey bu yne iaret ediyor. Son l867 genel bunalmndan beri, bir ok derin deiiklikler olmutur. Ulatrma ve iletiim aralarndaki dev genileme -okyanuslardaki ilepler, demiryollar, telgraf, Svey Kanal- gerek bir dnya piyasasn bir olgu haline getirmitir.
435
Geveme dnemi boyunca retim, bir nceki evrimde ulat ve imdi kendisi iin gerekli teknik temelin kurulduu dzeyin altna der. Gnen dneminde ara dnemde bu temel zerinde gelimeye devam eder. Ar-retim ve speklasyon dneminde, retim srecinin kapitaliste snrlarn aana kadar, retken gleri sonuna dek zorlar. [sayfa 433] Bunalm dnemi boyunca, deme arac ktl olduu aktr. Polielerin paraya evrilebilmesi, metalarn kendi bakalamlarnn yerini alr , ve yalnzca kredi ile i gren firmalarn oran ne kadar bykse, bu gibi zamanlarda bu, o kadar fazla olur. 1844-45de grld gibi, bilisizlik ieren ve hatal banka yasalar bu para bunalmn daha da younlatrabilir. Ama hi bir banka yasas bu bunalm nleyemez. Yeniden-retim srecinin tm srekliliinin krediye dayand bir retim sisteminde, kredinin birdenbire kesildii ve ancak nakit demelerin geerli olduu sralarda deme aralarna olan byk hcum karsnda bir bunalmn mutlaka ortaya kaca aktr. Bu yzden, ilk bakta btn bunalm srf bir kredi ve para bunalm gibi grnr. Ve aslnda bu, yalnzca, polielerin paraya evrilebilme sorunudur. Ne var ki bu polielerin ounluu, fiili alm-satmlar temsil eder ve bu almsatmlarn geniliinin toplumun gereksinmelerinin ok zerinde olmas, en sonunda, btn bu bunalmn temelidir. Ayn zamanda, bu polielerin muazzam bir miktar, imdi gnna kan ve sabun kp gibi snen dpedz bir dolandrcl; ayrca, bakalarnn sermayesi ile yaplan baarsz speklasyonlar; ve ensonu, deer kaybeden ya da hi satlmayan meta-sermayeyi, ya da hi bir zaman tekrar gerekletirilemeyecek olan geriye dnleri temsil eder. Yeniden-retim srecindeki zoraki genilemeye dayanan bu batan sona yapay sisteme, hi kukusuz, ngiltere Bankas gibi bir bankann, btn dolandrclara, senetleri yoluyla deersiz sermaye vermesi ve deer kaybetmi btn metalar eski nominal deerleri zerinden satn almasyla are bulunamaz. Ayrca burada her ey arptlm bir grntedir, nk bu senet dnyasnda, gerek fiyat ile bunun gerek temeli hi bir yerde grnmez, yalnz kleler, madeni sikkeler, banknotlar, polieler, senetler vardr. zellikle, lkenin Londra gibi tm para ilerinin topland merkezlerde, bu arpklk daha gze batar haldedir; sre batan sona anlalmaz hale gelmitir; retim merkezlerinde bu, daha az byledir.
ngilterenin sanayideki eski tekeline bir takm rakip sanayi lkeleri kar kmtr; dnyann her yannda, Avrupadaki fazla sermaye yatrm iin, usuz bucaksz ve eitli alanlar alm, bylece daha geni bir alana dalmas ve yerel ar-speklasyonun daha kolay nlenmesi olana salanmtr. Btn bunlar aracl ile, eski bunalm reten ortamlar ve bunlarn gelimesini salayan olanaklar, ya yokedilmi ya da ok azaltlmtr. Ayn zamanda, karteller ve trstler karsnda, i piyasadaki rekabet geriledii halde, d piyasalarda, ngiltere dnda btn byk sanayi lkelerinin evresini evirdikleri koruyucu gmrk tarifeleriyle snrlandrlm bulunmaktadr. Ne var ki, bu koruyucu gmrk tarifeleri, dnya piyasasna kimin egemen olacan kararlatracak olan, son genel sanayi sava iin yaplan hazrlklardan baka bir ey deildir. u halde, eski bunalmlarn yinelenmesine kar ileyen her etmen, kendi iersinde, gelecekteki ok daha gl bir bunalmn tohumlarn tamaktadr. -..E.]
436
Bunalm srasnda grlen ar sanayi sermayesi bolluu ile ilgili olarak unlarn da dikkate alnmas gerekir: meta-sermayenin kendisi ayn zamanda para-sermaye, yani metalarn fiyatlarnda ifadesini bulan [sayfa 434] belli bir deer miktardr. Kullanm-deeri olarak bu, belli nicelikte kullanm nesneleridir ve bunalm zamanlarnda bunlarn mevcudunda bir fazlalk vardr. Ama bizatihi para-sermaye olarak, potansiyel para-sermaye olarak, srekli genilemeye ve daralmaya tabidir. Bunalm arifesinde ve bunalm srasnda, potansiyel para-sermaye nitelii iersindeki meta-sermaye daralmtr. Sahibi ve alacakllar iin, satn alnd, ve iskonto ve rehin ilemlerinin kendisine dayanlarak yapld zamana gre, daha az para-sermayeyi (polieler ve borlar iin teminat) temsil eder. Bir lkede para-sermayenin, darlk zamanlarnda azaldn iddia etmenin anlam eer buysa, bu, meta-fiyatlarnn dtn sylemekle ayn eydir. .iyatlardaki byle bir knt yalnzca, bunlarda bulunan daha nceki enflasyonu dengelemi olur. retken olmayan snflar ile, sabit gelirleriyle yaayanlarn gelirleri, ar-retim ve ar-speklasyon ile elele giden fiyat enflasyonu srasnda genellikle ayn kalr. Dolaysyla, bunlarn tketim kapasiteleri ve bununla birlikte de, toplam yeniden-retimin normal olarak bunlarn tketimine giren ksmn yerine koyma olanaklar da nispi olarak azalr. Talepleri nominal olarak ayn kald zaman bile, gerekte azalr. thalat ve ihracat ile ilgili olarak u noktay dikkate almak gerekir ki, birbiri ardna btn lkeler, bunalma srklenmi olurlar ve o zaman, birka dnda hepsinin de, gereinden fazla ithalat ve ihracat yaptklar, bu yzden de hepsinin, aleyhlerinde bir deme dengesine sahip olduklar ortaya kar. Bu nedenle, rahatszlk, aslnda demeler dengesinde deildir. rnein, ngiltere, darya bir altn akndan mustariptir. ok fazla ithalat yapmtr. Ama ayn zamanda, btn teki lkelerde de, ngiliz mallar ile ar bir dolma olmutur. Demek ki, onlar da ar-ithalatta bulunmular ya da ar-ithalat yapma durumuna sokulmulardr. (Krediyle ihracat yapan bir lke ile, krediyle pek az ihracat yapan ya da hi yapmayan lke arasnda geri bir fark vardr, ama o srada bu ikincisi de kredi ile ithalat yapma durumundadr; ve ancak mallarn bu lkeye konsinye olarak gnderilmesi halinde, durum byle deildir.) Bunalm, nce ngilterede, demeler dengesi nedeniyle en fazla kredi veren ve en az kredi alan, hemen tasfiye edilmesi gerekli vadesi gelmi demeler dengesinin genel ticaret dengesi lehte olsa bile aleyhte olduu lkede patlak verebilir. Bu durum, ksmen verilmi bulunan kredilerin ve ksmen de, d lkelere byk miktarlarda sermaye bor verilerek, fiili ticaretin salad geriye dnlere ek olarak, geriye byk kitleler halinde meta akna yolalmasnn bir sonucu eklinde aklanmaktadr. (Bununla birlikte, bunalm, zaman zaman, ticaret ve sermaye kredisinin ounu ngiltereden alan Amerikada patlak vermitir.) ngilterede darya altn ak ile balayan ve onunla birlikte
437
grlen knt, ngilterenin demeler dengesini, ksmen ihracatlarnn iflas ile (aada bu konuda daha fazla durulacaktr), ksmen metasermayesinin bir ksmn dk fiyatlarla d lkelerde elden kartmakla ve ksmen de, yabanc deerli [sayfa 435] senetlerin sat ve ngiliz deerli senetlerinin satn alnmas ile dengelemektedir. imdi bir baka lkeye sra gelmitir. demeler dengesi ksa bir sre iin bu lke lehindeydi; ama imdi, demeler dengesi ile ticaret dengesi arasnda normal olarak bulunan zaman aral ortadan kalkm ya da en azndan bunalm nedeniyle ksalmtr: imdi birdenbire btn demelerin hemen yaplmas bekleniyor. Ayn ey imdi burada yineleniyor. ngilterede imdi geriye bir altn ak var, dier lkelerde ise darya doru. Bir lkede ar ithal olarak grnen ey, dierinde ar ihra olarak grnyor ve tersi. Ne var ki, ar ithal ve ar ihra btn lkelerde yaplmtr (biz burada, kt rnden falan deil, genel bir bunalmdan szediyoruz); yani kredinin tevik ettii bir ar-retim ve bununla elele giden genel bir enflasyon. 1857de, Birleik Devletlerde bunalm patlak verdi. Bunu, ngiltereden Amerikaya bir altn ak izledi. Ne var ki Amerikadaki balon patlar patlamaz, bu sefer de, bunalm ngilterede patlak verdi ve altn, Amerikadan ngiltereye akt. ngiltere ile Kta Avrupas arasnda da ayn ey oldu. demeler dengesi, genel bunalm zamanlarnda her ulus iin, hi deilse ticari bakmdan gelimi bir ulus iin aleyhtedir, ama daima her lke iin, yaylm atei gibi, yani herbirine deme yapma sras gelir gelmez, bu byledir. Ve bir kez bunalm patlak verdi mi, rnein ngilteredeki gibi, bu, sreler dizisini, ok ksa dnemler halinde sktrr. te o zaman btn bu uluslarn ayn zamanda ar-ihracat yaptklar (yani ar-retimde bulunduklar) ve ar-ithalat yaptklar (yani, ar-ticaret yaptklar), hepsinde fiyatlarn itii, ve kredinin gereinden fazla yayld ortaya kar. Ve hepsinde ayn k olur. Darya altn ak grngs hepsinde ardarda yer alr ve bu da tam da genel nitelii ile, 1) darya altn aknn, bunalmn nedeni deil, yalnzca bir grngs olduunu; 2) bunalmn eitli lkelere isabet srasnn yalnzca bu lkelerin kyamet gnlerinin ne zaman olduunu, yani bunalmn ne zaman baladn ve duraan haldeki elerin buralarda ne zaman ortaya ktn gsterdiini tantlar. ngiliz iktisat yazarlarnn 1830dan beri sz edilmeye deer iktisat yazn ana izgileriyle, dolam arac (currency), kredi ve bunalmlar konularnda yazn halini almtr bellibal zellii, bunalm zamanlarnda, kambiyo kurlarndaki dne karn, deerli madenlerin ihracna, srf ulusal bir grng olarak yalnzca ngiltere asndan bakmalar ve bunalm zamanlarnda kendi bankalar faiz orann ykseltecei zaman, teki btn Avrupa bankalarnn da faiz orann ykseltmeleri, ve darya altn ak konusunda bugn kendi lkelerinde ykselen tehlike lklarnn, yarn Amerikann, ertesi gn de Almanya ve .ransann izlemele-
438
ri olgusuna gzlerini sk skya kapatmalardr. 1847 ylnda, bu lkenin [ounlukla tahl iin] zerine den ykmllkleri yerine getirmesi gerekiyordu. Ne yazk ki bunlar byk lde iflaslarla karlanyordu [zengin ngiltere, Kta Avrupasna ve Amerikaya kar olan ykmllklerine, iflaslarla are bulmutu], ama [sayfa 436] bunlar iflaslarla karlanmadklar lde, altn ihrac ile karlanyorlard. (Report of Committee on Bank Acts, 1857.) Baka bir deyile, ngilterede bir bunalmn banka yasas ,ile younlatrld lde, bu yasa, ktlk dnemlerinde tahl ihra eden lkeleri, nce tahllar zerinden sonra da tahla denecek para zerinden dolandrmada bir ara oluyordu. Kendileri u ya da bu lde ktlk iersinde ter dken lkeler iin, bu gibi dnemlerde tahl ihracn yasaklamak, bu nedenle, ngiltere Bankasnn, tahl ithali iin ykmllklerini iflaslarla karlama plann suya drmek iin ok akllca bir nlem olur. Tahl reticileri ile speklatrlerinin, krlarnn bir ksmn lkelerinin kar iin kaybetmeleri, ngilterenin karlar iin sermayelerini kaybetmelerinden herhalde ok daha iyidir. Btn bunlardan kan sonu udur ki, bunalm sralarnda ve genellikle ilerin iyice durgunlat dnemlerde meta-sermaye, potansiyel para-sermaye olma niteliini geni lde yitirmektedir. Ayn ey, borsada para-sermaye olarak dolamda bulunduu lde, hayali sermaye, faiz getiren senet iin de dorudur. Ykselen faiz ile birlikte fiyat der. Ayrca, sahibi para salamak iin piyasaya byk miktarlarda meta ymak zorunda kalaca iin, genel bir kredi ktlnn sonucu olarak da meta-sermayenin fiyat der. Ensonu, hisse senetleri szkonusu olduunda, ksmen, eklerini tekil ettii gelirlerdeki azalmann ve ksmen de, ou kez temsil ettii firmalarn sahte kimliinin sonucu olarak da der. Bu hayali para-sermaye bunalm zamanlarnda byk lde azalr ve bununla birlikte de, sahibinin piyasada onun zerinden bor para alma olana da. Bununla birlikte, bu senetlerin borsa listesindeki para edeerlerinin klmesinin, temsil ettikleri gerek sermaye ile hi bir ilikisi yoktur, ama sahiplerinin borlarn tasfiye etmeleri ile gerekten yakn ilikisi vardr. [sayfa 437]
439
OTUZBRNC BLM
PARA-SERMAYE VE GEREK SERMAYE II

(DEVAM)
U soru ile henz iimiz bitmi deil: bor verilebilir para-sermaye biimindeki sermaye birikimi, gerek birikimle, yani yeniden-retim srecinin genilemesiyle ne lde akr? Parann bor verilebilir para-sermayeye dnmesi, parann retken sermayeye dnmesinden ok daha basit bir sorundur. Ama burada u iki eyi birbirinden ayrmak gerekir: 1) parann, bor sermayesine basit dnm; 2) sermayenin ya da gelirin, bor sermayesine dntrlm paraya dnmesi. Gerek bir sanayi sermayesi birikimi ile bal bulunan, pozitif bir bor sermayesinin birikimini, ancak bu son nokta iersine alabilir.
1. PARANIN BOR SERMAYESNE DNMES
retken birikim ile bal byk bir bor sermaye ylmas ya da fazlalnn, ancak, onunla ters orantl olmas lsnde meydana gelebileceini grm bulunuyoruz. Snai evrimin iki evresinde durum byledir; ilki, sanayi sermayesinin, hem retken ve hem de meta-sermaye biiminde darald srada, yani bunalmdan sonra evrimin balangcnda; ve ikinci olarak da, iyilemeler balad, ama ticari kredinin daha henz banka kredisini byk lde kullanmad srada. Birinci durumda, [sayfa 438] daha nce retimde ve ticarette kullanlan para-ser-
440
maye, atl bor sermayesi olarak grnr; ikincisinde, artan lde, ama ok dk bir faiz oran ile kullanlr grnr, nk sanayi ve ticaret kapitalistleri, imdi, para-kapitalistlere kendi koullarn kabul ettirmektedirler. Bor sermayesi bolluu, birinci durumda, sanayi sermayesinde bir durgunluu, ikincisinde geriye demelerin akcl, ksa vadeli krediler ve ou ilemlerin kendi sermayesi ile yaplmas nedeniyle ticari kredinin banka kredisinden nispi bir bamszlm ifade eder. Bakalarnn kredi sermayesine gvenen speklatrler, henz sahneye kmamtr; kendi sermayeleri ile alan kimseler, aa yukar saf kredi ilemlerinden henz uzaktrlar. lk evrede, bor sermaye fazlal, gerek birikimin tam kartn ifade eder. kinci evrede, yeniden-retim srecindeki yenilenen bir genileme ile ayn zamana raslar; onunla birlikte grlr, ama onun nedeni deildir. Bor sermaye bolluu artk azalmaktadr, yani talebe gre henz ancak nispidir. Her iki durumda da, gerek birikim srecinin genilemesini, dk bir faizin bu, birinci durumda dk fiyatlarla, ikincisinde yava yava ykselen fiyatlarla ayn zamanda grlr krn, giriim krna dnm bulunan ksmn artrmas olgusu salamtr. .aizin, gnen dneminin dorua ulat srada ortalama dzeyine ykseldii, gerekten byd, ama krla orantl olmad zamanlarda, bu, daha da byk lde yer alr. te yandan, bor sermayesi birikiminin, gerek bir sermaye birikimi olmadan da yer alabileceini, yani bankaclk sistemindeki genileme ve younlama, dolam yedeklerinde ya da zel deme aralar yedek fonunda salanan ve ksa bir sre iin daima bor sermayesine evrilen tasarruflar gibi srf teknik yollardan da meydana gelebileceini grm bulunuyoruz. Bu yzden kendisine dolaan sermaye (floating capital) de denilen bu bor sermayesi, daima ancak ksa sreler iin bor sermayesi biiminde (ve gerekte, ancak ksa bir sre, iskonto iin de kullanlabilir) kalmakla birlikte, srekli bir ykselme ve alalma durumundadr. Birisi kecek olsa bir bakas ilave yapar. Dolaysyla, bor verilebilir para-sermaye kitlesi, gerek birikimden tamamen bamsz olarak byr (biz burada, birka yl iin verilen borlardan deil, yalnz polieler ve mevduat zerinden ksa vadeli olanlardan szediyoruz). Banka Komitesi. 1857. Soru 501. .loating capital sz ile neyi kastediyorsunuz? [ngiltere Bankas Guvernr Mr. Weguelinin yant:] Bu, ksa sreli bor para iin kullanlyor. ... (502) ngiltere Bankas banknotlar ... tara bankalar dolam aralar, ve lkedeki toplam madeni para. [Soru:] Komiteye sunulan belgelere gre, eer siz floating capital ile aktif dolam [ngiltere Bankas banknotlarnn dolamn] kastediyorsanz, aktif dolamda ok byk dalgalanmalar olduu anlalyor mu? [Ama bu aktif dolamn, para-ikrazcs ya da bizzat yeniden-retimde bulunan kapitalist tarafndan avans verilmesi arasnda ok byk bir fark vardr. Weguelinin yant:] Ben floating capitala, nemli [sayfa 439] dalgalanmalar gsteren, bankerlerin yedeklerini de katyorum.
441
Bunun anlam, mevduatn bankerler tarafndan henz tekrar bor verilmemi bulunan, ama bunlarn yedekleri olarak kabul edilen, ve byk bir ksm, yatrldklar ngiltere Bankasnn da yedei olan ksmnda nemli dalgalanmalar olduudur. En sonu, ayn bay yle diyor: floating capital, kle altn, yani ubuk ya da sikke olabilir (503). Para piyasasnn, bu anlalmas g kredi dilinde, ekonomi politiin btn kategorilerinin nasl bambaka bir anlam ve biime girdiklerini grmek, gerek bir harika. .loating capital, orada, kukusuz bsbtn farkl bir ey olan, circuleting capital [dner sermaye] iin kullanlan bir terim oluyor; ve, para, sermaye; kle altn, sermaye; banknotlar, dolam arac; sermaye, bir meta; borlar, metalar ve sabit sermaye, sat zor senet eklinde yatrlm para oluyor! Londradaki hisse senetli bankalar ... 1847de 8.850.774 sterlin olan mevduatlarn 1851de 43.100.724 sterline ykselttiler. ... Komitenize verilen ifadeden u sonu kyor ki, bu muazzam meblan byk bir ksm, bu ama iin o zamana kadar mevcut bulunmayan kaynaklardan salanmtr; ve bankalarda hesap amak ve mevduat bulundurmak alkanl, daha nce sermayelerini (!) bu ekilde kullanmayan ok sayda snflara da yaylmtr. zel Tara Bankerleri Birliinin [bunlar hisse senetli bankalardan farkldr] Bakan olan ve komiteye ifade vermekle grevlendirilen Mr. Rodwell, pswich evresinde bu uygulamann, son zamanlarda blge iftileri ve esnaflar arasnda drt kat arttn; neredeyse btn iftilerin, ylda ancak 50 sterlin rant deyenlerin bile, imdi bankalarda mevduat bulundurduklarn sylemitir. Bir araya gelen bu mevduat hi kukusuz ticarette kullanlmak zere bir yol buluyor ve zellikle ticari faaliyetin merkezi olan Londrada toplanarak, nce senetlerin iskontosunda ya da Londra bankerlerinin mterilerine verilen dier avanslarda kullanlyor. Ayrca, bankerlerin kendilerinin hemen gereksinmeleri olmayan bu byk ksm ise bill brokerlarn [simsarlarn] eline geiyor; bunlar, karlnda bankere, kendilerine verilen meblan teminat olarak, Londrada ve lkenin eitli yerlerinde bulunan kimseler iin zaten iskonto edilmi ticari senetleri veriyorlar. (Bank Committee, 1858, s.v.) Bill brokera, zaten daha nce kendisinin iskonto ettii polieler karl avans vermekle, banker aslnda bunlar reeskont etmi oluyor; ne var ki gerekte bu senetlerin pek ounu bill broker zaten reeskont etmi bulunuyor ve, bill brokerin senetlerini reeskont etmek iin bankerin kulland ayn para ile bill broker imdi yeni senetleri reeskont ediyor. Bunun neye yol atn u satrlar gsteriyor: Karlksz polieler ve ak krediler ile, byk hayali krediler yaratlm oldu; taradaki hisse senetli bankalarn bu gibi polieleri iskonto ederek ve bunlar gerek niteliklerine bakmakszn yalnz bankann kredisine dayanarak, Londra piyasasndaki bill brokerlara reeskont ettirerek byk olanaklar [sayfa 440] salanm oldu. (loc. cit., s. xx.) Bu reeskont ve bor verilebilir para-
442
sermayeyi artrma yolunda bavurulan bu tekniin kredi sahtekarlklarna salad yardm konusunda, Economistten yaplan u alnt ilgintir: Son birka yldr sermaye [yani, bor verilebilir para-sermaye] lkenin baz blgelerinde, kullanlabileceinden daha byk bir hzla birikti, oysa dier blgelerde, sermayeyi kullanma aralar, sermayenin kendisinden daha byk bir hzla artt. Btn lke boyunca tamamen tarmsal blgelerdeki bankerler, mevduatlarn kendi blgelerinde, krl ve gvenli bir ekilde kullanacak yeterli olanak bulamadklar halde, byk ticaret kentleri ile, fabrika ve madencilik blgelerindeki bankerler, sermayeye kar, kendi olanaklar ile karlayamayacaklar lde bir taleple karlatlar. .arkl blgelerdeki bu farkl durumlar son yllarda sermaye dalm iin yeni tr firmalarn kurulmalarna ve hzla genilemelerine yolat; genellikle bill broker denilen bu kimseler gerekte byk lekte i yapan bankerlerdir. Bu firmalarn ii bu gibi dnemlerde, bankerlere ait sermaye fazlaln; bunu kullanamayan blgelerden, ve bir de halka ak irketler [public companies] ile, byk ticari kurulularn geici olarak kullanlmayan paralarn, daha nce kararlatrlan bir faiz oran ile almak ve bunlar genellikle onlarn mterilerinden alnan senetleri reeskont ederek, daha byk sermaye talebi olan blgelerdeki bankerlere daha yksek bir faiz oran ile vermektir ... bylece, Lombard Street, yedek sermayenin, bunun krl olarak kullanlamad lkenin bir blgesinden, bu sermayeye talep bulunan bir baka blgesine transferinin, ya da ayn koullar altndaki bireyler arasnda sermaye aktarlmasnn yapld byk bir merkez olmutur. Balangta bu ilemler, neredeyse tamamen banka deerli senetleri zerine bor alma ve bor vermeden ibaretti. Ama, lkedeki sermaye hzla birikip de, banka kurulular tarafndan daha fazla tasarruf edilir hale gelince, bu iskonto firmalarnn tasarrufundaki fonlar ylesine geniledi ki, bunlar, nce dock warrants of merchandise (doklardaki metalarn depolama dokmanlar) ve ardndan da, henz lkeye gelmemi, genellikle olmasa bile bazan tccarn kendi simsar zerine ektii eklerle salanan mallar temsil eden ykleme belgeleri karlnda avans vermeye baladlar. Bu uygulama, ngiltere ticaretinin btn niteliini hzla deitirdi. Lombard Streette bylece salanan olanaklar Mincing Lanedeki simsarlara byk bir g verdi ... ve bunlar da, btn bu avantaj ithalat tccarlara sundular; ithalat tccarlar bundan ylesine yararlandlar ki, 25 yl nce bir tccarn, ykleme belgesi ya da hatta dock warrants zerinden avans alm olmas, kredisinin mahv demek olduu halde, bu uygulama son yllarda ylesine yaygnlamt ki, imdi, 25 yl nceki gibi artk az grlen bir istisna deil, genel bir kural halini ald sylenebilir. Bu kadarla da kalmad, bu sistem o kadar ileri gtrld ki, uzak smrgelerin gelecekteki rnlerine kar ekilen eklerle Lombard Streette byk [sayfa 441] meblalar topland. thalat yapan tccarlara salanm bulunan bu gibi olanaklar, bunlarn d lkelerdeki ilemlerini geniletmelerine ve imdiye
443
dein ilerini evirdikleri dolaan (floating) sermayelerini, zerlerinde pek az ya da hi denetimde bulunamayacaklar, ne olaca belirsiz sabit deerlere yabanc plantasyonlara yatrmalarna yolat. Ve bylece biz, krsal blgelerde, tara bankalarnda mevduat eklinde kk meblalar halinde toplanan ve kullanlmak zere Lombard Streette biraraya gelen lke sermayesinin dorudan doruya krediye dnerek, nce, madencilik ve fabrika blgelerindeki bankalara senet reeskont etmek suretiyle buralardaki ilemlerin geniletilmesi iin; sonra da, dock warrants ve sevk evrak zerinden avans vererek yabanc rnlerin ithali iin daha byk olanaklar salamakta kullanldn ve bylece, yabanc lkelerle smrgelerde i yapmakta olan firmalarn yasal ticari sermayesini serbest brakarak, yabanc plantasyonlara en uygunsuz yatrmlarn yaplmasna frsat verildiini gryoruz. (Economist, November 20, 184 7, s. 1334.) Bu, kredilerin nasl gzelce yenilip yutulduunu gsteriyor. Taradaki mevduat sahibi, yalnz bankerine para yatrdn sanyor, ve stelik, bankeri bir bakasna bor verdii zaman, bu borcu, kendi tand zel kiilere verdiini hayal ediyor. O, bu bankerin, mevduatn, yapt iler zerinde en ufak bir denetimleri bulunmayan Londral bir bill brokerin emrine verdii konusunda en ufak bir kuku duymuyor. Demiryollar gibi byk kamu kurulularnn, yatrlan mevduatlarn, gerekten kullanlana kadar, belli bir sre daima bankerlerin tasarrufunda kalmalar nedeniyle bor sermayesini geici olarak nasl artrabileceklerini daha nce grm bulunuyoruz. u da var ki, bor sermayesinin kitlesi, dolam arac miktarndan tamamen farkldr. Dolam arac miktar ile biz burada, deerli madeni ubuklar da dahil, bir lkede mevcut olan ve dolamda bulunan btn banknotlar ile sikkelerin toplamn kastediyoruz. Bu miktarn bir ksm, bankalarn byklkleri srekli deiiklik gsteren yedeklerini oluturur. 1857 yl 12 Kasmnda [1844 tarihli Banka Yasasnn yrrlkten kaldrld tarih] Londra Bankasnn (Londra ve btn ubeleri dahil) btn yedei ancak 580.751 sterlindi; ayn tarihteki mevduat tutar 22.500.000 sterlindi ve bunun yaklak alt buuk milyonu Londral bankerlere aitti. (Bank Acts, 1858, s. LVIl) .aiz oranndaki deimeler (daha uzun dnemlerde meydana gelenler ya da eitli lkeler arasnda faiz orannda grlen deiiklikler dnda kalanlar; bunlardan ilki, genel kr oranndaki deimelere, ikincisi, kr oranlar ile, kredinin gelime derecesindeki farkllklara baldr) bor sermayesinin (teki btn koullar, gven durumu, vb. eit olmak [sayfa 442] zere), yani para, sikke ve banknot biiminde bor verilen sermayenin arzna baldr; ve bu, yeniden-retimi yrtenlerin kendi aralarnda ticari kredi aracl ile bor verdikleri sanayi sermayesi ile
444
meta-biimindeki sanayi sermayesi olarak kartlk halindedir. Bununla birlikte, bu bor verilebilir para-sermayenin kitlesi, dolamdaki para kitlesinden farkl ve ondan bamszdr. rnein, 20 sterlin gnde be kez bor verilse, 100 sterlinlik bir para-sermaye bor verilmi olur ve bu ayn zamanda bu 20 sterlinin stelik en az drt kez satnalma ya da deme arac olarak hizmet ettii anlamna gelir; nk, eer araya, satnalma ve deme girmemi olsayd ve bylece sermayenin (emek-gc de dahil metalarn) evrilmi biimini en az drt kez temsil etmemi olsayd 100 sterlinlik bir sermaye tekil etmez, ama ancak herbiri 20 sterlinlik be alaca olutururdu. Kredi sistemi gelimi lkelerde, bor verilmeye hazr btn parasermayenin, bankalarda ve faizcilerde, mevduat biiminde bulunduunu kabul edebiliriz. Bu varsaym, hi deilse, bir tm olarak, i yaam iin dorudur. Ayrca, ilerin iyi gittii zamanlarda, gerek speklasyon daha balamadan nce kredinin kolay, gvenin tam olduu sralarda dolam ilevlerinin ou, sikke ya da kat parann yardm olmakszn, basit bir kredi transferi ile zmlenir. Nispeten kk miktarda dolam arac varken, byk meblalar halinde mevduatn bulunmas olasl, yalnzca una baldr: 1 ) ayn sikkenin yerine getirdii satn almalar ve demeler saysna; 2) geriye dn yolculuklarnn saysna; bylece o, bankalara mevduat olarak geriye dner, yle ki, bir deme ve satnalma arac olarak yinelenen ilevi, mevduata yenilenen dnmesiyle salanm olur. rnein, kk bir esnaf her hafta bankaya para olarak 100 sterlin yatrr; banker, fabrikatrn mevduatnn bir ksmn bununla der; fabrikatr bununla iilerine cretlerini der; ve iiler bu paray kk esnafla alverite kullanrlar ve o da tekrar bankaya yatr. Bylece, bu kk esnafn bankaya yatrd 100 sterlin nce fabrikatre mevduatn demek iin; ikinci olarak, iilere deme yapmak iin; nc olarak esnafn kendisine demede bulunmak iin; drdnc olarak, ayn kk esnafn para-sermayesinin dier bir ksmn mevduat olarak yatrmak iin hizmet etmitir; demek ki, yirmi haftann sonunda, bu esnaf kendi parasna karlk, bankadan para ekmek zorunda kalmazsa, ayn yz sterlin aracl ile bankaya 2.000 sterlin yatrm olur. Bu para-sermayenin ne lde atl olduunu, yalnzca bankalarn ek fonlarndaki ykselip alalmalar gsterir. Bu nedenle, 1857de ngiltere Bankasnn Guvernr olan Mr. Weguelin, ngiltere Bankasnn altnlarnn biricik yedek sermaye olduu sonucuna varmaktadr: 1258. Bence pratikte iskonto oran, lkede bulunan kullanlmayan sermaye miktar ile belirlenir. Kullanlmayan sermaye miktarn, tamamen kle rezervi olan ngiltere Bankasnn yedekleri temsil eder. Bu nedenle, [sayfa 443] ne zaman bu kle ekilecek olsa, lkedeki kullanlmayan sermaye miktar azalr ve dolaysyla geriye kalann deeri ykselir. [Newmarch]
445
1364. ngiltere Bankasndaki kle rezervi gerekte, lkenin btn ticaretinin kendisine dayanlarak yrtld merkezi rezerv ya da birikmi hazinedir. ... Dviz ilemleri de ite daima bu rezerv ya da birikim zerinden yaplr. (Report on Bank Acts, 1857 [s.108, 119].) hracat ve ithalat istatistikleri, gerek, yani retken ve meta-sermaye birikiminin bir lsn salamaktadr. Bunlar, ngiliz sanayinin on yllk evrimsel gelime dnemleri boyunca (1815-1870) bunalmdan nceki son gnen azamisinin, daima, bunu izleyen gnen asgarisi olarak tekrar grndn ve bunun zerine yeni ve ok daha yksek bir zirveye trmandn gstermektedir. 1824 gnen ylnda Byk Britanyadan ve rlandadan ihra edilen rnlerin gerek ya da bildirilen deeri, 40.396.300 sterlindi. 1825 bunalm ile birlikte, ihracat tutar bu meblan altna dyor ve ylda 5 ile 39 milyon arasnda oynuyor. 1834te gnencin geri dnyle birlikte, daha nceki azaminin zerine, 41.649.191 sterline ykseliyor ve 1836da yeni bir azamiye, 53.368.571e ulayor. 1837 ile balayarak tekrar 42 milyona dyor ve bylece yeni asgari, eski azamiden daha yksek oluyor ve ardndan 50 ile 53 milyon arasnda dalgalanyor. Gnencin dn, ihracat tutarn 1844te, 58.500.000 sterline ykseltiyor ve bylece 1836'nn azamisi gene alm oluyor. 1845te 60.111.082 sterline ulayor; 1846da tekrar 57 milyonun zerinde bir rakama dyor, 1847de yaklak 59 milyona ykseliyor, 1848de yaklak 53 milyon oluyor, 1849da 63.500.000 sterline, 1853te neredeyse 99 milyona ykseliyor. 1854te 97 milyon, 1855te 94.500.000, 1856da yaklak 116 milyon oluyor ve 1857de 122 milyonla tepe noktaya ulayor. 1858de, 116 milyona dyor, 1859 da 130 milyona, 1860te yaklak 136 milyona ykseliyor ve 1861de ancak 125 milyon oluyor (yeni dk dzey burada gene daha nceki azamiden daha yksektir), 1863te 146.500.000 sterline ykseliyor. Ayn ey, kukusuz, piyasalardaki genilemeyi gsteren ithalat durumlar ile de ortaya konabilir; burada yalnz, retimin lei szkonusudur. [Hi kukusuz bu ancak, ngilterenin fiili sanayi tekelini elinde tuttuu zaman iin geerlidir; ama bu genellikle, dnya piyasas hala genileme halinde olduu srece, modern geni lekte sanayiye sahip btn lkeler topluluu iin geerlidir. -..E.]
2. SERMAYENN YA DA GELRN BOR SERMAYESNE EVRLEN PARAYA DNMES
Biz, burada, ticari kredinin akndaki bir duraklamann ya da bir tasarrufun bu, ister fiili dolam aracnda, ister yeniden retim srecinde i gren kimselerin yedek sermayesinde bir tasarruf olsun
[sayfa 444]
446
ifadesi olmamas lsnde para-sermaye birikimini inceleyeceiz. Bu iki durum dnda, para-sermaye birikimi, Avustralya ve Kaliforniyadaki yeni altn madenlerinin sonucu olarak, 1852 ve 1853 yllarnda grld gibi, olaand bir altn akyla da meydana gelebilir. Bu altn, ngiltere Bankasna yatrld. Altn yatranlar, bunun karlnda, dorudan doruya tekrar bankerlerine yatrmadklar senetler aldlar. Bu ekilde dolam arac olaand artt. (Weguelinin ifadesi, Bank Committee, 1857, n 1329.) Banka, iskonto orann %2ye drerek bu mevduattan yararlanmaya alt. 1853 ylnn alt ay boyunca, Bankada biriken altn kitlesi, 22-23 milyona ykseldi. Btn bor para veren kapitalistlerin birikimi, doal olarak, dorudan doruya para-biimde oluyor, oysa, grm olduumuz gibi, sanayi kapitalistlerinin fiili birikimi, kural olarak, retken sermayenin kendi elerindeki artla gerekleir. Dolaysyla, kredi sistemindeki gelime ve bor para verme iinin, byk bankalarn elinde byk boyutlarda toplanmas, tek bana, gerek birikimden farkl bir biim olarak bor verilebilir sermaye birikimini hzlandracaktr. Bu nedenle, bor sermayesindeki bu hzl gelime, gerek birikimin bir sonucudur, nk, yenidenretim srecindeki gelimenin getirdii bir sonutur; ve, bu para-kapitalistler iin birikim kaynan tekil eden kr, yalnzca, yeniden retken kapitalistlerin ardklar art-deerden bir indirimdir (ve ayn zamanda, bakalarna ait tasarruflardan salanan faizin bir ksmna elkonulmasdr). Bor sermayesi, hem sanayi ve hem de ticaret kapitalistlerinin zararna birikir. Snai evrimin aleyhteki evrelerinde, faiz orannn geici olarak, zellikle g durumda bulunan baz ikollarndaki btn kr yutacak derecede ykselebileceini grmtk. Ayn zamanda, devlet tahvilleri ile dier tahvillerin fiyatlar da der. Byle zamanlarda, para-kapitalistler, bu deer kaybetmi tahvillerden byk miktarlarda satn alrlar ve bunlar daha sonraki evrelerde hemen eski dzeylerine ularlar ve bunun zerine ykselirler. Bunlar tekrar satlarak, halka ait para-sermayenin bir ksm bylece cebe indirilmi olur. Satlmayan ksm ise, itibari deerden dk satn alnd iin, daha yksek bir faiz salar. Ama para-kapitalistler, btn krlar, ve bunlarla tekrar sermayeye evrilmi olanlar, nce bor verilebilir para-sermayeye evirirler. Bor verilebilir sermaye birikimi onun bir srgn olmakla birlikte gerek birikimden farkl olarak-, biz yalnz para-kapitalistleri, bankerleri, vb. tek balarna dikkate aldmz zaman bile, bu zel kapitalistler snfnn bir birikimi olarak yer alr. Ve bu birikim, yeniden-retim srecindeki gerek birikimle birlikte ortaya kan kredi sistemindeki her genilemeyle birlikte byr. .aiz oran dkse, para-sermayedeki bu deer kayb, bankalara deil, esas olarak mevduat sahiplerinin srtna yklenir. Hisse senetli [sayfa 445] bankalarn gelimesinden nce, ngilteredeki tm mevduatn drtte-, bankalarda faiz getirmeksizin yatyordu. imdi bunlara faiz
447
denmekle birlikte, bu, cari faiz oranndan en az %1 azdr. teki kapitalist snflarn para birikimine gelince, biz, faiz getiren senetlere yatrlm olanlar ile, bu biimde biriken ksm dikkate almyoruz. Biz, yalnzca, bor verilebilir para-sermaye olarak piyasaya srlen ksm dikkate alyoruz. nce nmzde, krn gelir olarak harcanmayp, birikim iin bir yana ayrlan, ama sanayi kapitalistlerinin kendi ilerinde o an iin gereksinmeleri bulunmayan ksm var. Bu kr, dorudan doruya meta-sermaye eklinde bulunmakta, onun deerinin bir ksmn oluturmakta ve onunla birlikte para olarak gereklemektedir; imdi eer o, meta-sermayenin retim elerine tekrar evrilmemi ise (imdilik, ilerde ayr olarak irdeleyeceimiz tccar konu-d brakyoruz), bir sre iin parabiiminde kalmak zorundadr. Bu miktar, kr orannn dmesi halinde bile, sermayenin kendi miktar ile birlikte artar. Gelir olarak harcanacak ksm yava yava tketilir, ama, o arada, mevduat olarak banker iin bor sermayesi oluturur. Demek ki, krn gelir olarak harcanan ksmndaki bymenin kendisi bile, yava ve srekli yinelenen bor sermayesi birikimini ifade eder. Ayn ey, birikim iin ayrlan dier ksm iin de geerlidir. Bu nedenle kredi sisteminde ve rgtlenmesindeki gelimeyle, gelirdeki bir art bile, yani sanayici ve tccar kapitalistlerin tketimi, kendisini, bor sermayesinin bir birikimi olarak ifade eder. Ve bu, yava yava tketildikleri srece, btn gelirler iin, baka bir deyile, toprak rant iin, daha yksek biimleri iersinde cretler iin retken olmayan snflarn gelirleri iin, vb. dorudur. Bunlarn hepsi de, belli bir sre iin, para gelir biimini alrlar ve dolaysyla, mevduata ve bylece de bor sermayesine evrilebilir haldedirler. Btn gelir ister tketim iin, ister birikim iin ayrlm olsun herhangi bir para-biiminde varolduu srece, paraya evrilmi meta-sermayenin deerinin bir ksmdr ve bu yzden de, gerek birikimin bir ifadesi ve sonucudur, ama kendisi retken sermaye deildir. Bir ipliki, ipliini pamuk karlnda geliri tekil eden ksmn da para karlnda deitirdiinde, onun sanayi sermayesinin gerek varlk biimi, dokumacnn ya da belki de zel bir tketicinin eline gemi bulunan ipliktir, ve bu iplik aslnda ister yeniden-retim iin, ister tketim iin olsun sermaye-deerin olduu kadar, ierdii art-deerin de varlk biimidir. Paraya dntrlm bulunan art-deerin bykl, ipliin ierdii art-deerin byklne baldr. Ama, paraya evrilir evrilmez, bu para artk, bu art-deerin, yalnzca, deer varlk biimidir. Ve bu biim iersinde iken, bor sermayesi olmasna ancak bir adm kalmtr. Bu amaca ulamak iin, eer sahibi tarafndan henz bor verilmi deilse yaplacak tek ey onu mevduata evirmektir. Buna karlk, retken sermayeye tekrar evrilebilmesi iin, daha nce belli bir asgari snra ulam olmas gerekir. [sayfa 446]
448
OTUZKNC BLM
PARA-SERMAYE VE GEREK SERMAYE III

(SON)
BU ekilde tekrar sermayeye evrilecek olan byk para kitlesi, muazzam bir yeniden-retim srecinin sonucudur; ama, bor verilebilir para-sermaye olarak tek bana alndnda, bu, bizatihi bir yeniden retken sermaye kitlesi deildir. Buraya kadarki serimimizdeki en nemli nokta, gelirin tketime ayrlan ksmndaki genilemenin (geliri deien sermayeye eit olduu iin iiyi konu-d brakyoruz) kendisini balangta, bir para-sermaye birikimi olarak gstermesidir. Bu nedenle gerek sanayi sermayesi birikiminden bsbtn farkl bir ey olan para-sermaye birikimine bir etmen girmektedir; nk, yllk rnn tketime ayrlan ksm, hi bir ekilde sermaye haline gelmez. Bunun bir ksm sermayeyi, yani tketim aralar reticilerinin deimeyen sermayesini yerine koyar, ama fiilen sermayeye evrildii lde, bu deimeyen sermayenin reticilerinin gelirinin doal biiminde bulunur. Geliri temsil eden ve srf tketimin salanmasna hizmet eden ayn para, bir sre iin, dzenli olarak bor verilebilir sermayeye evrilir. Bu para, cretleri temsil ettii lde, ayn zamanda deien sermayenin para-biimidir; ve tketim aralar reticilerinin deimeyen sermayesini yerine koyduu srece de, deimeyen sermayelerin geici olarak brnd ve deimeyen sermayelerin aynen yerine konulmas gereken elerinin satn alnmasna hizmet eden [sayfa 447] para-biimdir. Ne birinci ve ne de ikinci biimde, bykl,
449
yeniden-retim srecindeki genilemeyle birlikte artmakla birlikte, bizatihi kendisi birikimi temsil etmez. Bununla birlikte, geici olarak bor verilebilir para, yani para-sermaye ilevini yerine getirir. Dolaysyla bu bakmdan, para-sermaye birikimi, bireysel tketimin genilemesi olgusu nedeniyle, daima daha byk bir sermaye birikimini yanstmak zorundadr; nk bu, para aracl ile gerekletii gerek birikim asndan, yani yeni sermaye yatrmlarna izin veren para asndan, para-biimi salad iin, para- sermaye birikimi olarak grnr. Demek oluyor ki, bor verilebilir para-sermaye birikimi, ksmen yalnz, sanayi sermayesinin devresi srasnda dnt btn parann, retken kapitalistler tarafndan yatrlan parann deil, bunlar tarafndan bor alnan parann biimine girmesi olgusunu ifade eder, ve bylece gerekten de, yeniden-retim srecinde yer almas gereken parann yatrm, bor alnan parann yatrm olarak grnr. Gerekte, ticari kredi esasna gre, bir kimse bir baka kimseye yeniden-retim sreci iin gerekli paray dn verir. Ama bu, imdi u biimi almaktadr: bir grup yeniden retken kapitalistten bor olarak para alan bir banker, bu paray, bir baka grup yeniden retken kapitaliste bor vermekle, yce bir velinimet rolnde grnr; ve ayn zamanda, bu sermaye zerindeki denetim, tamamyla, arac olma kimliini tad iin, bankerin eline gemi olur. Hala sz edilmesi gerekli birka zel para-sermaye birikim ekli daha kalyor. rnein, retim elerinin, hammaddelerin, vb. fiyatlarndaki dme ile sermaye serbest kalr. Sanayi kapitalistinin, yeniden-retim srecini hemen geniletememesi durumunda, para-sermayenin bir ksm, fazlalk olarak devre dna kar ve bor verilebilir para-sermayeye evrilir. kinci olarak, tccarn iinde bir kesinti olduu sralarda, parabiiminde bir sermaye, zellikle tccar tarafndan serbest braklr. Eer tccar, bir dizi ticari ilemi tamamlam ve bu gibi kesintiler nedeniyle bir yeni diziye hemen balayamyorsa, gerekleen bu para onun iin ancak bir birikmi para ymay, art-sermayeyi temsil eder. Ama ayn zamanda bu, dorudan bir bor verilebilir para-sermaye birikimini temsil eder. Birinci durumdaki para-sermaye birikimi, yeniden-retim srecinin daha uygun koullar altnda yinelenmesini, daha nce bal bulunan sermayenin bir ksmnn fiilen serbest kalmasn; baka bir deyile, yeniden-retim srecinin, ayn miktar para ile geniletilmesi iin bir olana ifade eder. Ama teki durumda, yalnzca ticari ilemlerin akndaki bir kesintiyi ifade eder. Bununla birlikte, her iki durumda da, bor verilebilir para-sermaye haline evrilmesi birisinde, gerek birikim srecindeki bir ilerlemeyi, dierinde bir engellemeyi ifade ettii halde bir birikimi ifade eder ve para piyasas ile faiz orann ayn derecede etkiler. Ensonu, para-sermaye birikimini, kpn doldurup da yeniden-retim srecinden elini eteini eken kimselerin says da etkiler. [sayfa 448] Sanayi evrimi srasnda elde edilen krlar ne kadar byk olursa, bunlarn says da
450
o kadar kabark olur. Bu durumda bor verilebilir para-sermaye birikimi, bir yandan, gerek bir birikimi (nispi byklne uygun olarak) ve te yandan da, ancak sanayi kapitalistlerinin, srf para kapitalistlere ne lde dntn ifade eder. Krn, gelir olarak tketilmeye ayrlmayan teki ksmna gelince, bu ksm ancak, kendisinin salanm olduu retim alanndaki iin geniletilmesinde yatrlmak zere hemen bir yer bulunamad takdirde, para-sermayeye evrilir. Bunun iki nedeni olabilir. Ya bu retim alan sermaye ile doymu haldedir, ya da birikimin sermaye olarak hizmet edebilmesi iin, nce, bu zel alanda gerekli olan yeni sermayenin yatrm byklklerine bal olarak belli bir hacme ulamas gerekmektedir. u halde, bu ksm bir sre iin bor verilebilir para-sermayeye evrilir, ve dier alanlarda, retimin geniletilmesinde i grr. teki btn koullar eit olmak zere, tekrar sermayeye evrilmek iin ayrlan kr miktar, elde edilen krn kitlesine ve dolaysyla yeniden-retim srecinin kendisinin geniliine baldr. Ancak eer bu yeni birikim, yatrm alan bulunmamas, yani retim alanlarndaki fazlalklar ve ar bor sermayesi arz nedeniyle, kullanlmas iin glklerle karlayorsa, bu bor verilebilir para-sermaye bolluu, yalnzca kapitalist retimin snrlln gsterir. Bunun ardndan gelen kredi sahtekarlklar, bu art-sermayenin kullanlmasnn yolu zerinde hi bir gerek engelin bulunmadn tantlar. Bununla birlikte, sermayenin kendi genileme yasalarnda, yani sermaye olarak kendisini gerekletirebilecei snrlarda gerekten kanlmaz bir engel vardr. Para-sermaye olarak para-sermaye bolluu, mutlaka bir ar-retimi gstermedii gibi, sermaye iin yatrm alan ktlna da iaret etmez. Bor sermayesi birikimi, yalnzca, parann, bor verilebilir para olarak stste ylmas olgusundan ibarettir. Bu sre, parann sermayeye gerek dnmnden ok farkldr; bu, yalnzca, parann, sermayeye dntrlebilecek bir biim iersinde birikimidir. Ama bu birikim, daha nce de gsterdiimiz gibi, gerek birikimden ok farkl olaylar yanstabilir. Gerek birikim devaml olarak geniledii srece, bu uzayan para-sermaye birikimi ksmen onun sonucu, ksmen onunla birlikte grlen, ama ondan tamamen farkl bulunan durumlarn, ve ensonu, ksmen de, gerek birikimin yolu zerindeki engellerin sonucu bile olabilir. Bor sermayesi birikiminde, gerek sermayeden bamsz olmakla birlikte onunla birlikte ortaya kan durum ve koullarn yol at enflasyon olmasa bile, evrimin belirli evrelerinde srekli olarak bir para-sermaye, ikinlii olmas ve bu ikinliin kredideki genilemeyle bymesi zorunlu bir eydir. Ve bununla birlikte, retim srecini, kapitalist snrlarnn tesine ve ilersine gtrme zorunluluu unlar da gelitirmek zorundadr: ar-ticaret, ar-retim ve ar-kredi. Ayn zamanda da, bunun daima, bir tepkiyi davet edecek biimler iersinde ortaya kmas gerekir. [sayfa 449] Para-sermaye birikiminin, toprak rantndan, cretlerden, vb. ileri
451
gelmesi ile ilgili olarak burada bu konunun incelenmesine gerek yoktur. Yalnz konunun bir ynn vurgulamak gerekir: kapitalist retimin gelimesiyle birlikte ortaya kan iblm sonucu, (iddiharclarn) fiili tasarruf ve perhiz ii, birikimin elerini oluturmalar lsnde, bu elerin asgarisini alan ve bankalar iflas ettii zaman, emekiler gibi, ou kez tasarruflarn bile kaybedenlere braklmtr. Bir yandan, sanayici kapitalist, sermayesini bizzat kendisi tasarruf etmemitir, yalnzca bakalarnn tasarruflar zerinde, sermayesinin bykl ile orantl olarak bir kumanda gcne sahiptir; te yandan, para-kapitalist, bakalarna ait tasarruflar kendi sermayesi haline getirir ve yeniden retici kapitalistlerin halktan saladklar ve birbirlerine verdikleri krediyi, kendisini zenginletirmek iin zel bir kaynak haline getirir. Kapitalist sistemin, sermayenin, bir kimsenin kendi emeinin ve tasarruflarnn meyvesi olduu konusundaki hayali de bylece yklm olur. Kr, yalnz bakalarnn el konulan emeini deil, bu bakalarna ait emei harekete geiren ve smren sermayeyi de kapsar; sermaye de, para-kapitalistin, sanayi kapitalistinin tasarrufuna verdii ve buna karlk da kendi adna onu smrd, bakalarna ait mlkiyetten oluur. Kredi sermayesi konusunda birka dncenin daha eklenmesi gerekir. Ayn para parasnn ka kez bor sermayesi olarak i grebilecei, daha nce de gstermi olduumuz gibi: 1) Sat ya da deme ile ka kez meta-deer gerekletirdiine, dolaysyla sermaye transfer ettiine ve ayrca ka kez gelir gerekletirdiine baldr. Sermayenin ya da gelirin gerekleen deeri olarak, ka kez el deitirmesinin, fiili alveri ilemlerinin geniliine ve byklne bal olduu besbellidir. 2) Bu, demelerdeki tasarrufa ve kredi sistemindeki gelime ve rgtlenmeye baldr. 3) Ensonu, kredi ilemlerinin younlamasna ve hzna baldr; bylece bir noktada bir mevduat toplanr toplanmaz, bir baka noktada bor olarak hareket eder. Bor sermayesinin varlk biiminin yalnzca gerek parann, altnn ya da gmn tz, deer ls olarak i gren metan varlk biimi olduu varsaylsa bile, bu para-sermayenin byk bir ksm daima zorunlu olarak dpedz hayali, yani tpk kat para gibi deer zerinde sahiplik hakkdr. Para, sermayenin devresinde ilev yapt srece, gerekten de bir an iin para-sermaye oluturur; ama kendisini bor verilebilir sermaye haline dntrmez; daha ok, retken sermayenin eleri ile deiilir, ya da gelirin gerekletirilmesinde dolam arac olarak denir ve dolaysyla da kendisini, sahibi iin bor sermayesine evirmez. Ama, bor sermayesine dntrld ve ayn para tekrar tekrar [sayfa 450] bor sermayesini temsil ettii srece, ancak tek bir noktada madeni para biiminde, dier btn noktalarda yalnzca sermaye zerinde
452
hak biiminde varolduu aktr. Yaplan varsayma gre, bu haklarn birikimi, gerek birikimden, yani meta-sermayenin, vb. deerinin paraya evrilmesinden doar; ama u da var ki, bu hak ya da alacaklarn birikimi, domu olduklar gerek birikimden farkl olduu gibi, bu parann bor verilmesiyle salanan gelecekteki birikimden de (yeni retim srecinden) farkldr. Prima facie, bor sermayesi, daima para-biiminde9 daha sonrada para zerinde hak olarak varolur; nk, balangta varolduu para, imdi bor alann elinde gerek para-biimdedir. Bor veren iin ise, para zerinde bir hakka, bir sahiplik hakkna dnmtr. Bu nedenle, ayn gerek para kitlesi, ok farkl para-sermaye kitlelerini temsil edebilir. ster gereklemi sermayeyi, ister gereklemi geliri temsil etsin, dpedz para, srf bir bor verme hareketi ile, gelimi kredi sistemindeki genel biimi iersinde ele alrsak, mevduat ekline dntrlmesi ile, bor sermayesi halini alr. Mevduat, mevduat sahibi iin para-sermayedir. Ama bankerin elinde, sahibinin kasas yerine bankerin kasasnda boubouna yatan, srf bir potansiyel para-sermaye olabilir.10 [sayfa 451]
9 B. A.1857 Banker Twellsin tankl: 4516. Banker olarak siz, sermaye ile mi yoksa para ile mi i yapyorsunuz? - Biz para ile i yapyoruz. - 4517. Bankanza mevduatlar ne olarak yatrlr? - Para olarak. - 4518. Nasl denir? - Para olarak. - 4519. Bu durumda, bunlara, paradan baka bir ad verilebilir mi? - Hayr. Overstone (bkz: Yirmialtnc Blm) srekli olarak sermaye ile paray birbirine kartrmaktadr. Parann deeri, ayn zamanda, onun iin faiz demektir, ama para kitlesi tarafndan belirlendii srece; sermayenin deerinin faiz olmas gerekiyor, ama retken sermayeye olan talep ve bu sermaye ile elde edilen kr tarafndan belirlendii srece. yle diyor: 4140. Sermaye szcnn kullanlmas ok tehlikelidir. - 4148. Bu lkeden altn ihrac, bu lkedeki para miktarndaki bir azalmadr, ve bu lkedeki para miktarnda azalma, kukusuz, genellikle para piyasas zerinde bir bask yaratr, [ama buna gre, sermaye-piyasas zerinde yaratmyor]. - 4112. lkeden para ktna gre, lkedeki miktar azalm olur. lkede kalan miktardaki bu azalma, o parann deerinde bir art meydana getirir, [bu, aslnda onun teorisinde, para olarak parann deerinde, dolamdaki daralma yoluyla, metalarn deerlerine oranla bir art demektir; yani parann deerindeki bir art, metalarn deerindeki bir dme ile ayn eydir. Ne var ki, o bile, bu arada, dolamdaki para kitlesinin fiyatlar belirlemediine her trl kukunun tesinde inanm bulunuyor; imdi artk, dolam arac olarak paradaki azalmann, faiz-getiren sermaye olarak onun deerini ve dolaysyla faiz orann ykselttii sanlyor]. Ve, geriye kalan parann artan deeri, para kn durdurur ve bozulan dengenin yeniden kurulmas iin gerekli miktarda paray geri getirene kadar ayn dzeyde tutulur. Overstoneun elikilerinden baka rnekler daha ilerde grlecek. 10 Karklk bu noktada balyor: bu iki eyin her ikisi de para sanlyor; yani, bankerin demesi gerekli hak olarak mevduat, ve bankerin elinde bulunan yatrlm para. Banker Twells, 1857 tarihli Banka Komitesinde u rnei veriyor: e eer 10.000 sterlin ile balarsam, 5.000 sterlin ile meta satn alr ve bunu depoya koyarm. Dier 5.000 sterlini, gerektiinde ekmek ve kullanmak zere bir bankaya yatrrm. Bu, benim iin, 5.000 sterlini mevduat ya da para eklinde olduu halde, hala 10.000 sterlinlik sermayedir (4528). imdi bu, aadaki garip tartmaya yol ayor. - 4531. Siz elinizdeki 5.000 sterlini bir bakasna vermi bulunuyorsunuz deil mi? Evet. - 4532. imdi onun elinde 5.000 sterlin mevduat var? - Evet. - 4533. Ve size geriye 5.000 sterlin kalyor? - ok doru. -4534. Onun elinde para olarak 5.000 sterlin, sizin elinizde para olarak 5.000 sterlin bulunuyor? - Evet. - 4535. Ama ensonu bu, paradan baka bir ey deil, deil mi? - Hayr. Bu karkln nedeni, ksmen, 5.000 sterlini bankaya yatrm bulunan Ann, bu paray, hala elindeymi gibi ekebilmesi ve elden karabilmesidir. Bu bakmdan bu, onun iin, potansiyel para olarak hizmet ediyor. Ne var ki, mevduatndan para ektii her durumda mevduatn pro tonto yoketmi oluyor. Eer gerek para ekiyor ve kendi paras zaten bir
453
Maddi servetin bymesiyle birlikte, para-kapitalistler snf da byr; bir yandan, iten elini eteini ekmi kapitalistlerin, rantiyelerin says ve serveti artar; te yandan, kredi sisteminde gelime daha da hzlanr, ve bankerlerin, bor para verenlerin, parababalarnn saysn oaltr. Mevcut para-sermayedeki gelimeyle birlikte, faiz getiren senetlerin, devlet tahvillerinin, hisse senetlerinin miktar, daha nce de grdmz gibi byr. u da var ki, ayn zamanda, mevcut para-sermayeye olan talep de byr ve bu senetler zerinde speklasyon yapan jobbers [komisyoncular], para piyasasnda egemen bir rol oynarlar. Bu senetlerin btn alm ve satm, gerek sermaye yatrmlarnn bir ifadesi olmu olsayd, bunlarn, bor sermayesine olan talep zerinde bir etkileri olamayacan sylemek doru olurdu; nk, A, senedini satt zaman, Bnin bu senede yatrd kadar paray ekmi olurdu. Senedin aslnda temsil ettii sermaye (hi deilse para-sermaye olarak) deil de, yalnzca senedin kendisi varolduu zaman bile, bu, daima, bu gibi para-sermaye iin pro tanto* yeni bir talep yaratr. Ama, ne olursa olsun, bu, daha nce Bnin tasarrufunda olup da, imdi Ann tasarrufunda olan para-sermayedir. B. A. 1857, n 4886. skonto orann belirleyen nedenleri anlatrken, bunun, dier tr senetlerden farkl olarak tccar senetlerinin iskontosunda kullanlan piyasadaki sermaye miktar ile saptandn sylemek sizce doru mudur? [Chapman:] Hayr, faiz sorununu, cari nitelikteki btn evrilebilir senetler (all convertible securities of a current character) etkiler; bunu, yalnzca, senetlerin iskontosu ile snrlandrmak yanl olur, nk, son zamanlarda ok yaygn olduu gibi, rehin karlnda ya da hatta hazine senetleri karlnda, ticari haddin ok zerinde bir faiz ile byk bir para talebi varken, ticaret dnyamzn bundan etkilenmediini sylemek sama olur; bu durumun onun zerinde kesin sonulu etkileri olmutur. 4890. Bankerlerce de kabul edilen salam ve geerli senetler piyasada bulunuyor ve herkes bunlar zerinden para ekmek istiyorsa, hi kukusuz bunun ticari senetler zerinde bir etkisi grlecektir; rnein parasn ayn zamanda, rehin ya da benzeri bir teminat karlnda %6 faiz ile bor verme durumunda bulunan bir kimseden, ticari senetler karlnda bana parasn %5 faiz ile bor vermesini beklemem yersiz olur; bu bizi ayn ekilde etkiliyor; param %6
bakasna bor verilmi bulunuyorsa, ona denen kendi paras deil, baka mevduat sahiplerinin parasdr. Bye olan borcunu kendi bankeri zerine bir ekle der ve B de bu eki kendi bankasna yatrrsa ve Ann bankerinin elinde de Bnin bankeri zerine ekilmi bir ek varsa, bu iki banker yalnzca ekleri deiirler, Ann yatrm olduu para, para ilevini iki kez yerine getirmi olur; nce, Ann yatrd paray alan kimsenin elinde, sonra da Ann kendi elinde. kinci ilevinde, yalnzca alacaklarn (Ann kendi bankerinden ve bu bankerin, Bnin bankerinden alacaklarnn) tasfiyesi, para kullanlmakszn yaplm olur. Burada mevduat iki kez para olarak i grr; gerek para olarak ve para zerinde bir hak olarak. Srf para zerinde haklar, ancak alacaklarn tasfiyesinde parann yerini alabilir. * O lde, o kadar. -.
454
zerinden bor verme olanam varken, kimse benim senetlerimi %5den iskonto etmemi bekleyemez. 4892. Para piyasasn maddi [sayfa 452] bakmdan etkilemek zere, 2.000 ya da 5.000 ya da 10.000 sterlin satn alan yatrmclardan szetmiyoruz. Rehin karlndaki faiz oran bana soracak olursanz, yzbinlerce sterlin ile i yapan, byk miktarlarda bor alan ya da piyasada satn almada bulunan ve halkn bir kr karlnda bu paray alana kadar bu paray ellerinde tutan ve kendilerine jobbers denilen kimselerden szetmek isterim; bu adamlar da, bu nedenle para isterler. Kredi sistemindeki gelimeyle birlikte, Londra gibi, ayn zamanda bu senetler iin ana ticaret merkezi olan, biraraya toplanm byk para piyasalar dodu. Bankerler, halka ait muazzam miktarlarda parasermayeyi, bu irkin iadamlar gruhunun emrine verdiler ve bylece de kumarbazlar srs oald. ngiltere Bankas Guvernrl ile grevli James Morris, 1848de Lordlar Kamaras Gizli Komitesinde, Borsada para, genel bir ifadeyle, baka yerlerden daha ucuzdur, diyordu (C.D. 1848, bask 1857, n 219). .aiz getiren sermayeyi irdelerken, faiz orannn, uzun bir yllar dizisinde, dier koullar eit kalmak zere, kendisi kr eksi faizden fazla bir ey olmayan giriim kr ile deil, ortalama kr oran ile belirlendiini grm bulunuyoruz. Ticari faizdeki, yani bor para verenler tarafndan, ticaret dnyasndaki iskontolar ve borlar iin hesaplanan faizdeki deimeler iin de, sanayi evrimi srasnda, faiz orannn kendi asgarisini at ve ortalama dzeyine eritii (ki, daha sonra bunu aar) bir evreye ulalaca ve bu hareketin krdaki ykselmenin bir sonucu olduu da daha nce belirtilmiti ve bir baka yerde ayrntl bir biimde incelenecektir. Bu arada iki eyi burada belirtmek gerekir. Birincisi: .aiz oran uzun bir sre iin ayn dzeyde kalyorsa (biz burada, ngiltere gibi, ortalama faiz orannn uzun bir dnem iin veri olduu, ve kendisini, uzun vadeli borlar karl denen faizde buna zel faiz de denebilir gsteren belli bir lkedeki faiz oranndan szediyoruz), bu prima facie faiz orannn bu dnem boyunca yksek olduunun bir kantdr, ama bu, giriim kr orannn yksek olduunu zorunlu olarak tantlamaz. Bu son ayrm, genellikle kendi sermayeleri ile i gren kapitalistler iin azok ortadan kalkmtr; bunlar kendi kendilerine faiz dedikleri iin yksek bir kr oran gerekletirirler. Uzun sreli yksek bir faiz oran olasl, kr oran yksek olduu zaman vardr; ne var ki bu sylenenler, fiili skklk evreleri iin deildir. Ama, bu yksek kr oran, yksek bir faiz oran dldkten sonra, geriye ancak dk bir giriim kr oran brakabilir. Yksek kr oran srp gittii halde, giriim kr oran debilir. Bu bir kez balaynca giriimin devam etmesi zorunluluu nedeniyle olasdr. Bu aama boyunca iler byk lde srf kredi sermayesi ile (bakalarnn sermayesi ile) yrtlr; ve yksek
455
kr oran ksmen speklatif ve gelecekte umulan nitelikte olabilir. Yksek bir faiz oran, yksek bir kr oran ile ama azalan bir giriim kr ile denebilir. Bu deme (ve bu ksmen speklasyon dnemleri boyunca yaplr) krdan deil, bor alnan sermayenin kendisinden yaplr ve bu bir sre byle devam edebilir. kincisi: Para-sermayeye olan talebin ve dolaysyla faiz orannn, kr oran yksek olduu iin bydn sylemek, sanayi sermayesine olan talebin arttn ve dolaysyla faiz orannn yksek olduunu sylemekle ayn ey deildir. Bunalm zamanlarnda bor sermayesine olan talep ve dolaysyla faiz oran en st dzeyine ykselir; kr oran ve bununla birlikte sanayi-sermayesine olan talep bsbtn yokolup gitmitir. Bu gibi zamanlarda herkes, daha nce balanm olduu ykmllklerini tasfiye iin, yalnzca demede bulunma amacyla bor alr. Buna karlk, bunalmdan sonraki canlanan faaliyet dneminde, bor sermayesi, satnalma amacyla ve para-sermayeyi retken ya da ticari sermayeye evirme amacyla talep edilir. Ve o srada bu talebi yapan ya sanayi kapitalisti ya da tccardr. Sanayi kapitalisti bunu retim aralar ile emek-gcne yatrr. Emek-gc talebi kr oranyla belirlendii iin, buna kar artan talep, hi bir zaman kendi bana kr orannn ykselmesinin bir nedeni deildir. Yksek cretler her ne kadar sanayi evriminin baz zel evreleri srasnda daha yksek krlarn bir sonucu olabilirse de, yksek krn bir nedeni deildir. Emein smrs zellikle uygun koullar altnda yerald iin emek-gcne olan talep artabilir ama, emek-gcne ve dolaysyla deien sermayeye olan talepteki bu ykselme, kendi bana kr artrmaz; tersine, onu pro tanto drr. Ne var ki deien sermayeye olan talep orann gene de ayn zamanda artrabilir, bylece de faiz orann ykseltebilecek para-sermayeye olan talep de artabilir. Emek-gcnn piyasafiyat, ortalamann zerine ykselir, ortalamann zerinde emeki altrlr ve faiz oran ayn zamanda, bu gibi koullar altnda para-sermayeye olan talep artt iin ykselir. Emek-gcne olan talepteki bu ykselme, bu metan fiyatn, dier metalara olan talepteki ykselmenin o metan fiyatn artrmas gibi ykseltir; ama, zellikle bu metan nispi ucuzluuna geni lde bal bulunan kr, artm olmaz. Ama ayn zamanda varsaylan koullar altnda bu, para-sermayeye olan talebi artrd iin faiz orann da ykseltir. Para-kapitalist, eer paray bor vermek yerine kendisini sanayi kapitalistine dntrecek olursa, emek-gc iin daha fazla demede bulunmak zorunda kalmas olgusu krn ykseltmez, daha ok, bununla orantl olarak drr. lerin gidii yle olabilir ki, kr gene de ykseltebilir, ama bunun nedeni hi bir zaman, emee daha fazla demede bulunmas deildir. Bununla birlikte, bu durum parasermayeye olan talebi artrd srece, faiz orann ykseltmek iin ye[sayfa 453]
456
terlidir. lerin baka bakmlardan uygun gitmedii srada cretlerin [sayfa 454] baz nedenlerle ykselmesi halinde, bu cret artlar, kr orann drr, ama faiz orann, para-sermayeye olan talebi artrd lde ykseltir. Emek bir yana brakldnda, Overstoneun sermayeye olan talep dedii ey yalnzca metalara olan talepten ibarettir. Metalara olan talep, ya ortalamann zerine ykseldii ya da metalarn arz ortalamann altna dt iin fiyatlarn ykseltir. Sanayi kapitalisti ya da tccar, ayn miktar meta iin eskiden 100 sterlin derken imdi diyelim 150 sterlin demek durumunda kalrsa, 100 sterlin yerine imdi 150 sterlin bor almak ve eer faiz oran %5 ise, eskiden 5 sterlin derken imdi 7 sterlin faiz demek zorundadr. deyecei faiz tutar imdi daha fazla sermaye bor almak zorunda olduu iin ykseltmitir. Bay Overstoneun btn abas, bor sermayesi ile sanayi sermayesinin faizlerini zde eyler olarak gstermektir; te yandan da onun Bank Acti tamamen, faizler arasndaki bu ayn fark, para-sermayenin karna smrmek iin dzenlenmitir. Metalara olan talebin, bunlarn arznn ortalamann altna dmesi halinde, eskisinden daha fazla para-sermaye ekmemesi olasl vardr. Bunlarn toplam deeri iin ayn meblan ya da daha kk bir meblan denmesi gerekecektir, ama ayn mebla karlnda daha kk miktarda kullanm-deeri alnm olacaktr. Bu durumda, metalara olan talep, bunlarn arzlarna gre artaca ve dolaysyla metalarn fiyat ykselecei halde, bor sermayesine olan talep ayn kalacak ve bu yzden de faiz oran ykselmeyecektir. Bor sermayesine olan toplam talep artmadka faiz orannda bir deime olamaz ve yukardaki varsaymlar gerei durum byle deildir. Bir nesnenin arz, tahlda, pamukta, vb., kt bir rn alndnda olduu gibi ortalamann altna da debilir; ve bu metalarda yaplacak speklasyon, fiyatlarda meydana gelebilecek daha da fazla ykselmeyi hesaba katt ve bunu geici olarak ykseltmenin en iyi yolu da arzn bir ksmn piyasadan ekmek olduu iin, bor sermayesine kar talep artabilir. Ama, satn alnan metalarn bedelini bunlar satmakszn demek iin para, ticari polie ilemleri yoluyla salanr. Bu durumda, bor sermayesine olan talep artar ve faiz oran, bu metan piyasaya arzna yapay olarak engel olmak iin giriilen bu manevrann sonucu olarak ykselebilir. Bu ykselen faiz oran, yleyse, meta-sermaye arzndaki yapay azalmay yanstr. Buna karlk, bir nesneye olan talep, arzndaki art ve o nesnenin ortalama fiyatnn altnda satlmas nedeniyle byyebilir. Bu durumda, bor sermayesine olan talep ayn kalabilir ya da hatta debilir, nk, ayn miktar para ile daha fazla meta elde edilebilir. retim amalar iin en uygun ann avantajlarndan yararlanmak amacyla, ya da fiyatlarda ilerde meydana gelecek ykselme umuduyla,
457
speklatif amaca dayal stok ylmas da olabilir. Bu durumda, bor sermayesine olan talep byyebilir ve faiz orannda grlen ykselme retken [sayfa 455] sermaye elerinin ar stok ylmasna yaplan sermaye yatrmn yanstr. Biz burada yalnz, meta-sermayeye olan talebin ve meta-sermaye arznn, bor sermayesine kar olan talebi etkilemesini incelemekteyiz. Sanayi evrimi evrelerinde yeniden-retim srecinin deien durumlarnn bor sermayesi arzn nasl etkilediini yukarda irdelemi bulunuyoruz. Piyasa faiz orannn, (bor) sermaye arz ve talebi tarafndan belirlendii yolundaki sama nermeyi Overstone kendi nermesiyle, yani bor sermayesinin genel olarak sermaye ile edeer olduu yolundaki nermesiyle kurnazca birletirmitir, ve bylece o, tefeciyi biricik kapitalist ve sermayesini de biricik sermaye haline getirmeye abalamaktadr. Darlk sralarnda, bor sermayesine olan talep, deme aracna olan taleptir ve baka bir ey deil; bu hi bir zaman, satnalma arac olarak paraya olan bir talep deildir. Ayn zamanda, faiz oran, gerek sermaye, yani retken ve meta sermaye ister bol ister kt olsun, ok fazla ykselebilir. deme aracna talep tccarlar ile reticiler salam bir gvence gsterebildikleri srece srf bir paraya evrilmeye olan taleptir; bu gvence yoksa bu talep para-sermaye talebidir, bylece aldklar deme arac avans bunlara yalnz parann biimini vermi olmaz, ayn zamanda da, demede bulunmalar iin, biimi ne olursa olsun ellerinde bulunmayan bir edeeri de salam olur. imdiki bunalm teorisi zerindeki tartmada her iki tarafn da hem hakl ve hem de haksz olduu nokta ite budur. Yalnzca bir deme arac ktl bulunduunu syleyenlerin kafasnda, ya yalnz bona fide gvencelere sahip kimseler vardr, ya da bunlar, btn mflis dolandrclar, kat-paralar aracl ile deme gc olan ve saygdeer kapitalistlere dntrmenin, bankalarn grevi olduuna ve buna glerinin de yettiine inanan budalalardr. Yalnzca bir sermaye ktl olduunu syleyenler ise, ya dpedz szck oyunu yapmaktadrlar, nk, ite tam byle zamanlarda, arithalatn ve ar-retimin bir sonucu olarak, evrilemeyen [inconvertible] bir sermaye kitlesi vardr, ya da bunlar yalnzca, imdi gerekten, kendi ileri iin artk bakalarna ait sermayeyi elde edemeyecekleri bir duruma den ve gene imdi bankann yalnz kaybettikleri sermayeyi demeleri iin yardmda bulunmakla kalmayp, dolandrclklarn srdrmelerini salamasn da isteyen kredi valyelerinden szetmektedirler. Parann, deerin bamsz bir biimi olarak, metalara kart bir durumda bulunmas ya da deiim-deerinin parada bamsz bir biime brnmek zorunda olmas, kapitalist retimin temel bir ilkesidir; ve bu da ancak, belli bir metan, deeri dier btn metalarn ls haline gelen bir madde halini alarak, genel bir meta dier btn metalardan farkl par excellence bir meta eklini almasyla mmkndr. Bunun,
458
kendisini, zellikle, parann yerine, bir yandan kredi ilemlerini, te yandan kredi-parasn geni lde koyan, gelimi kapitalist uluslar arasnda iki bakmdan ortaya koymas zorunlu olur. Kredilerin ksld ya da bsbtn kesildii darlk zamanlarnda, para birdenbire, biricik deme [sayfa 456] arac ve dier btn metalarla mutlak bir kartlk iersinde, deerin gerek bir varlk biimi olarak ortaya kar. Metalarn evrensel deer kayb, bunlarn paraya, yani tamamyla kendi hayali biimlerine dntrlmesindeki glk ya da hatta olanakszlk ite buradan gelir. kinci olarak, kredi-parasnn kendisi de, ancak, nominal deeri tutarndaki gerek parann mutlak olarak yerini ald lde paradr. Darya bir altn ak ile evrilebilirlii, yani gerek altnla zdelii kukulu hale gelir. Bu evrilebilirliin koullarnn korunmas amacyla alnan, faiz orannn ykseltilmesi, vb. gibi zoraki nlemlere de ite bunun iin bavurulur. Bu durum, hatal para teorilerine dayanan ve Overstone ve ayn soydan para-tccarlarnn karlar iin ulusun srtna yklenen yalan-yanl yasalarla, u ya da bu ulara kadar gtrlebilir. Ne var ki bunun asl temelini hazrlayan, retim tarznn kendisinin dayand temeldir. Kredi-parasndaki bir deer kayb (para olarak tad tamamen hayali niteliini kaybetmesinin burada szn bile etmiyoruz) btn mevcut ilikileri altst eder. Bu yzden de, paradaki bu deerin hayali ve bamsz varln korumak amacyla, metalarn deerleri feda edilir. Parade-er olarak, ancak para gvenli olduu srece o da gvenlidir. Para olarak birka milyon iin, meta olarak birok milyonlarn bu nedenle feda edilmesi gerekir. Kapitalist retimde bu kanlmazdr ve onun ho yanlarndan birisi de budur. Daha nceki retim tarzlarnda bu olmaz, nk dayandklar dar temel zerinde ne kredi ne de kredi-paras pek fazla gelimez. Emein toplumsal nitelii metalarn para-varlk biimi ve dolaysyla da gerek retime yabanc bir ey olarak grnd srece para bunalmlar gerek bunalmlardan bamsz ya da bunlarn younlam ekli olarak kanlmazdr. te yandan, bir bankann kredisi sarslmad srece, bu gibi durumlarda, kredi-parasn artrmak suretiyle panii hafifletecei ve daraltmak suretiyle de iddetlendirecei ak bir eydir. Modern sanayiin btn tarihi, ierdeki retimin rgtlenmi olmas kouluyla, madeni paraya ancak uluslar aras ticaretin dengesi geici olarak bozulduu zamanlarda gerekten gereksinme duyulabileceini gstermitir. piyasann imdi bile madeni paraya gereksinmesi olmadn, szde ulusal bankalarn nakit demeleri geici olarak durdurmalar ve bu yola ancak olaanst durumlarda biricik are olarak bavurmalar da gstermektedir. ki birey szkonusu olduunda, bunlarn birbirleriyle alverilerinde her ikisinin de aleyhte bir demeler dengesine sahip olduklarn sylemek gln olur. Bunlarn karlkl olarak birbirlerinin alacakls ve borlusu olmalar halinde, eer karlkl alacaklar birbirini gtrmyorsa, bakiye iin birisinin alacakl, tekisinin ise borlu olmas gerekecei
459
aktr. Uluslar szkonusu olduunda durum hi de byle deildir. Bir ulus iin, ticaret bilanosunun eninde sonunda kapatlmas gerektii halde, demeler bilanosunun lehte ya da aleyhte olabileceini kabul eden btn iktisatlar da durumun byle olmadn kabul ederler. [sayfa
457]
demeler bilanosu, ticaret bilanosundan, ticaret bilanosunun belli bir tarihte kapatlmas gerekmesi bakmndan ayrlr. Bunalmlarn imdi gerekletirdikleri ey, demeler bilanosu ile ticaret bilanosu arasndaki fark, ksa bir aralk halinde daraltmaktr; bunalm geiren ve bu nedenle de demelerini zamannda yerine getirmeyen bir ulusun kar karya kald belirli durumlar zaten hesaplarn tasfiyesi zamannda byle bir ksalmaya yolamtr. nce, darya deerli maden sevki; ardndan, gnderilen mallarn dk fiyatlarla sat; elden karlmak ya da ierde onlar karlnda para avanslar elde etmek iin meta ihrac; faiz orann ykseltmek, kredileri kesmek, senet ve tahvillerin deerlerini drmek, yabanc tahvilleri elden kartmak, bu deeri drlm tahvillere yatrlmak zere yabanc sermayeyi ekmek, ve ensonu, bir yn alaca tasfiye eden iflas. Ayn zamanda, bunalmn patlak verdii lkeye ou kez hala madeni para gnderilmektedir, nk bu lkeye ekilen ekler gvenli olmamakta ve madeni parayla deme en gvenilir olmaktadr. stelik, Asya bakmndan, btn kapitalist uluslar, genellikle ayn zamanda dorudan doruya ya da dolayl onun borlusudurlar. Bu eitli koullar, dier ilgili ulus zerinde tam etkisini gsterir gstermez, o da ayn ekilde altn ve gm ihra etmeye balar, ksacas, demeler vadesinde yaplamamaktadr ve ayn olaylar yinelenmektedir. Ticari kredide, faiz kredi fiyat ile nakit fiyat arasndaki fark olarak metalarn fiyatna ancak, polieleri normal vadenin zerinde olduklar srece girer. Tersi durumda girmez. Ve bunu herkesin bir eliyle ald krediyi bir baka eliyle vermesi olgusu aklar. [Bu, benim deneyimlerime uymuyor. -..E.] Ama, iskonto, buraya bu biim iersinde girdii srece, bu, bu ticari kredi ile deil, para piyasas tarafndan belirlenir. Eer faiz orann belirleyen para-sermaye arz ve talebi, Overstoneun ne srd gibi, fiili sermayenin arz ve talebi ile ayn ey olsayd, faiz, eitli metalara ya da ele alnan ayn metan eitli evrelerine (hammadde, yar mamul rn, son eklini alm rn) bal olarak, ayn zamanda dk ve yksek olurdu. 1844te ngiltere Bankasnn faiz oran, %4 (ocaktan eylle) ile, %2 ve 3 (kasmdan yl sonuna kadar) arasnda oynuyordu. 1845te %2, 2, ve ocaktan ekime kadar %3, geriye kalan aylarda %3 ile 5 arasndayd. Temiz Orleans pamuunun ortalama fiyat 1844te 6 peni, 1845te 47/8 peni idi. 3 Mart 1844 tarihinde Liverpooldaki pamuk stoku 627.042 balya ve 3 Mart 1845te 773.800 balya idi. Pamuun dk olan fiyatlarna gre faiz orannn 1845te dk olmas gerekirdi, ve gerekten de bu srenin byk bir ksmnda dkt.
460
Ama, iplik fiyatlarna gre faiz orannn yksek olmas gerekirdi, nk, fiyatlar nispi olarak, krlar mutlak olarak yksekti. Libresi 4 peni olan pamuktan 1845te, 4 peni eirme gideriyle (iyi cins secunda mule twist No 40) ya da iplikiye denen 8 peni toplam giderle iplik erilebilir, ve bu iplik, 1845 eyll ve ekiminde libresi 10 ya da 11 peniden [sayfa 458] satlabilirdi. (Bkz: aada, Wylienin tankl.) Btn sorun u ekilde zmlenebilir: Bor sermayesi arz ve talebi, genellikle sermaye arz ve talebi ile ayn olurdu (bu son sz sama olduu halde; nk, sanayici ya da tccar kapitalist iin meta, onun sermayesinin bir biimidir, ama o hi bir zaman sermaye olarak byle bir meta talep etmez, o ancak belli bir meta meta olarak talep eder ve, kendi sermayesinin devresinde onun oynamak zorunda olduu role bakmakszn bir meta olarak, rnein tahl ya da pamuk olarak bu meta satn alr ve karln der), eer ortada bor para verenler olmasayd ve onlarn yerine bor veren kapitalistler, makinelere, hammaddelere, vb. sahip olsaydlar ve bunlar imdi evlerin kiraya verilmesi gibi, bu nesnelerden bazlarna kendileri de sahip bulunan sanayi kapitalistlerine bor ya da kiraya vermi olsalard. Byle bir durumda, bor sermayesi arz, sanayi kapitalistleri iin retim elerinin ve tccarlar iin metalarn arz ile ayn ey olurdu. Ama aktr ki, o zaman da, bor veren ile bor alan arasndaki kr blm, bor verilen ve onu kullanmakta olann mlkiyetinde bulunan sermayenin oranna bal olurdu. Bay Weguelinegre (B. A., 1857), faiz oran kullanlmayan sermaye miktar tarafndan belirlenir (252); o, kullanm yeri arayan byk bir sermaye kitlesinin bir gstergesinden baka bir ey deildir (271); daha sonra bu kullanlmayan sermaye floating capital (dolaan sermaye) halini alyor ve bu szle o ngiltere Bankas banknotlar ile lkedeki dier tr dolam aralarn, rnein, tara bankalar dolam aralarn ve lkedeki sikke miktarn kastediyor ... floating capitala (dolaan sermayeye) ben bankerlerin rezervlerini de katyorum diyor (502, 503) ve daha sonra kle altnlar da buna ekliyor (503). Bylece ayn Bay Weguelin, ngiltere Bankasnn faiz oran zerinde Biz [ngiltere Bankas] kullanlmayan sermayenin daha byk bir ksmn elde bulundurduumuz zaman byk etkisi olduunu syledii (1198) halde Bay Overstoneun yukardaki tanklna gre, ngiltere Bankas, sermaye iin bir yer deildir. Bay Weguelin unlar da sylyor: Bence iskonto oran, lkede bulunan kullanlmayan sermayenin miktar ile belirlenir. Kullanlmayan sermaye miktarn, tamam kle rezervi olan, ngiltere Bankasnn rezervleri temsil eder. Bu nedenle, bu altn ekildiinde lkedeki kullanlmayan sermaye miktar azalr ve dolaysyla da, geriye kalann deeri artm olur (1258). J. Stuart Mill yle diyor (2102): Banka, banking departmentnn borlar karlayabilmesi iin, bu ksmda rezervleri doldurabilmek iin elden geleni yapmak zorundadr; ve bu nedenle darya bir altn aknn gelierek devam ettiini farkeder etmez,
461
rezervlerini gven altna almak ve iskontolar ya da senet satlarn daraltmaya balamak zorundadr. Rezerv, yalnz banking department bakmndan dnldnde, yalnz mevduatlar iin rezerv demektir. Overstonelara gre banking departmenn otomatik banknot [sayfa 459] kartlmasyla ilgilenmeksizin, yalnz banker olarak hareket etmesi gerekir. Ama, gerek darlk zamanlarnda Banka, banking departmentn yalnz banknotlardan ibaret bulunan yedeklerinden bamsz olarak, altn rezervini dikkatle izler ve, iflas etmek istemiyorsa izlemek zorundadr da. nk, kle rezervi suyunu ektii lde, banknot rezervi de erir ve bunu, hi kimse, 1844 tarihli Bank Act ile bunun byle olmasn akllca dzenleyen Bay Overstonedan daha iyi bilemez. [sayfa 460]
462
OTUZNC BLM
KRED SSTEMNDE DOLAIM ARACI
DOLAIM hznn byk dzenleyicisi kredidir. Bu, para piyasas zerindeki iddetli basknn genellikle niin dolu bir dolamla aktn aklar. (The Currency Theory Reviewed, s. 65.) Bunu iki anlama almak gerekir. Bir yandan, dolam aracnda tasarruf salayan btn yntemler, kredi zerine dayanrlar. te yandan, rnein 500 sterlinlik bir banknot alalm. A, bunu bir polieyi demek iin belli bir tarihte Bye verir; B, ayn gn bunu bankerine mevduat olarak yatrr; banker gene ayn gn bununla, C iin bir polie iskonto eder; C, bununla bankaya deme yapar ve banka da bunu bill brokera [simsara] avans olarak verir, vb.. Banknotun satnalma ve demeye hizmet etmek zere burada yapt dolamn hzn, tekrar tekrar bir kimseye mevduat biiminde geri dnmesi ve tekrar bir bakasna bor biiminde devredilmesinin hz etkiler. Dolam aracndaki basit tasarruf, en gelimi biimde clearing houseda vadesi gelen polielerin dpedz deitirilmelerinde ve parann srf bakiyelerin tasfiyesi iin deme arac olarak grd genel ilevde grlr. Ne var ki, bu polielerin kendi varlklar da, gene, sanayiciler ile tccarlarn karlkl olarak birbirlerine verdikleri krediye baldr. Bu kredi azalrsa, polielerin ve zellikle uzun vadeli olanlarn saylar da azalr, dolaysyla da, hesaplarn tasfiyesi ile ilgili bu [sayfa 461] yntemin etkinlii azalr. Paray alveri ilemlerine kartrmadan ibaret bulunan, ve btnyle, parann deme arac
463
olarak ilevine ki, bu da gene krediye dayanr dayanan bu tasarruf, ancak iki trde olabilir (bu demelerin bir araya toplanmasyla ilgili olarak u ya da bu lde gelimi teknikler dnda); polielerin ya da eklerin temsil ettii karlkl alacaklar, ya ayn banker tarafndan tasfiye edilir ve bu banker, yalnzca, birinin hesabndaki alaca dierinin hesabna aktarr, ya da eitli bankerler kendi aralarnda bu tasfiye ilemini yaparlar.11 Sekiz-on milyonluk polienin, rnein Overend, Gurney and Co. firmas gibi, bir bill brokern elinde toplanmas, hesaplarn bu ekilde ayn yerde karlkl olarak denkletirilmesini daha geni boyutlara ulatrmann bellibal yollarndan biriydi. Dolam aracnn etkinlii bu ekildeki tasarruf ile, yalnzca hesaplarn kapatlmas iin gerekli olan kk bir miktarn elde bulundurulmas derecesine kadar artrld. te yandan, dolam arac olarak akan parann hz tamamen (bu yolla da parada tasarruf salanmtr), para ile ardarda yapldklar srece, satnalma ve satlarn akna, demeler zincirine baldr. Ama dolamn hzn kredi etkiler ve dolaysyla da artrr. rnein tek bir para paras, kredinin aracl olmakszn, ancak be hareketi gerekletirebilir ve srf dolam arac olarak her bireyin elinde daha uzun sre kalr; ilk sahibi olan A, Bden, B, Cden, C, Dden, D, Eden ve E, .den satn almada bulunur, yani elden ele geii srf gerek satn almalar ve satlar yoluyla olmutur. Ama, A, Bnin yapt deme ile ald paray bankaya yatrr ve banka da bunu Cnin polielerini iskonto etmekte kullanr, C, Dden satn alr, D paray bankasna yatrr ve banka da bunu Eye bor verir ve Ede .den satn alrsa, srf dolam arac (satnalma arac) olarak hz bile, birka kredi ilemiyle, Bnin paray bankere vermesi, bankerin Cye ait senedi iskonto etmesi, Dnin paray bankerine vermesi, bankerin Eye ait senedi iskonto etmesi ile, yani drt kredi ilemi aracl ile artrlm olur. Bu kredi ilemleri olmakszn, ayn para paras, pepee be satn almay belli bir, srede yerine getiremezdi. .illi alm ve satmlarda araclk etmeksizin, mevduat olarak yatrlma ve iskonto ilemleri yoluyla onun el deitirmesi olgusu, burada, bir dizi fiili alm-satmda el deitirmesini hzlandrmtr. [sayfa 462] Bir ve ayn banknotun, birka bankada mevduat tekil edebileceini daha nce grmtk. Bunun gibi, ayn bankada, eitli mevduatlar da tekil edebilir. Banker, Ann yatrm olduu banknotla Bnin
11
Bir banknotun dolamda kald ortalama gn says:

5 Banknot 10 Banknot ? 48 79 70 236 137 71 58 20-100 Banknot 209 121 34 27 200-500 Banknot 31 48 12 9 1,000 Banknot 22 13 8 7
Yllan 1792 1818 1846 1856
(ngiltere Bankas kasadar Marshall tarafndan derlenmitir. Report on Bank Acts, 1857, Appendix II, s. 300-301.)
464
poliesini iskonto eder. B, Cye deme yapar ve C, ayn banknotu ayn bankaya yatrr. Basit para dolamn irdelerken (Buch I, Kap III, 2), fiili dolamdaki para kitlesinin, dolam hz ile demelerdeki tasarruf veri kabul edildiinde, metalarn fiyatlar ve alverilerin miktar ile belirlendiini gstermi bulunuyoruz. Ayn yasa, banknotlarn dolamn da dzenlemektedir. Aadaki tabloda, ngiltere Bankasnn, halkn elinde bulunduu srece yllk ortalama banknot says gsterilmektedir; 5-10 sterlin, 20100 sterlin, 200 ve 1.000 sterlin arasnda daha byk miktarlar ve bir de, bu gruplarn herbirinin toplam dolamdaki yzdeleri bu tabloya alnmtr. Miktarlar biner eklindedir, yani son sfr yazlmamtr. [Bkz: aadaki tablo.]* (B. A. 1858, s. xxv.) Dolamdaki banknotlarn toplam tutar, deYllar 1844 1845 1846 1847 1848 1849 1850 1851 1852 1853 1854 1855 1856 1857 5-10 Banknot 9.263 9.698 9.918 9.591 8.732 8.692 9.164 9.362 9.839 10.699 10.565 10.628 10.680 10.659 % 45,7 46,9 48,9 50,1 48,3 47,2 47,2 48,1 45,0 47,3 51,0 53,6 54,4 54,7 20-100 Banknot 5.735 6.082 5.778 5.498 5.046 5.234 5.587 5.554 6.161 6.393 5.910 5.706 5.645 5.567 % 28,3 29,3 28,5 28,7 27,9 28,5 28,8 28,5 28,2 28,2 28,5 28,9 28,7 28,6 2001,000 Banknot 5.253 4.942 4.590 4.066 4.307 4.477 4.646 4.557 5.856 5.541 4.234 3.459 3.323 3.241 % 26,0 23,8 22,6 21,2 23,8 24,3 24,0 23,4 26,8 24,5 20,5 17,5 16,9 16,7 Toplam 20.241 20.722 20.286 19.155 18.085 18.403 19.398 19.473 21.856 22.653 20.709 19.793 19.648 19.467
mek ki, ticari iler, ihracat ile ithalatn gsterdii gibi, iki katndan fazla artt halde, 1844ten 1857ye kadar mutlak bir azalma gstermitir. 5 ve 10 sterlinlik daha kk banknotlar, tabloda da grld gibi, 1844te 9.263.000 sterlinden, 1857de 10.659.000 sterline ykselmitir. Ve bu, o sradaki, altn dolamnda grlen zellikle byk artla ayn zamanda olmutur. Buna karlk, daha yksek deerdeki banknotlarda (200-1.000 sterlin) 1852de 5.856.000 sterlinden, 1857de 3.241.000 sterline bir azalma, yani 2 milyon sterlinden fazla bir dme olmutur. Bu yle aklanr: 8 Haziran 1854te, Londradaki zel bankerler, hisse senetli
* Bu tablo, Marxn deindii kaynan fotokopisinin rneidir. Baz rakamlar yanltr. -Ed.
465
bankalarn, Clearing House kuruluuna katlmalarna izin vermiler, ve ksa bir sre sonra kesin kliring ileri, ngiltere [sayfa 463] Bankas iersinde rgtlenmitir. Gnlk takaslar imdi, eitli bankalarn bu kurulutaki hesaplarndaki transferler ile yaplmaktadr. Bu sistemin kabul edilmesiyle bankerlerin eskiden hesaplarnn kapatlmas iin kullandklar byk banknotlar artk gereksiz hale gelmitir. (B. A. 1858, s. v.) Toplam ticarette kullanlan parann nasl ok kk bir asgariye indirilmi bulunduu, Kitap Ie alnan (Kap. III, not 103), tablodan kartlabilir. Bu tabloyu, Londradaki firmalarn en byklerinden birisi olan ve kk bir tccarn gerekli her tr mal satn alabilecei Morrison, Dillon and Co., Banka komitesine sunmutur. W. Newmarchn Banka Komitesinde (1857) yapt tankla (n 1741) gre, dolam aracndaki tasarrufa baka koullar da yardmc olmaktadr: bir peni ile gnderilen posta havalesi, demiryollar, telgraf, ksacas, gelien ulatrma ve haberleme aralar; bylece imdi ngiltere, aa yukar ayn banknot dolam ile, be-alt kez daha fazla iin yrtlmesini salayabilmektedir. Bu ayrca byk lde, dolamdan 10 sterlinin zerindeki banknotlarn ekilmesinden de ileri gelmitir. Bir sterlinlik banknotlarn da dolamda bulunduu skoya ile rlandada banknot dolamnn yaklak %31 ykselmi olmas olgusunun doal aklamasn, Newmarch burada grmektedir (1747). Birleik Krallkta, bir sterlinlik banknotlar da dahil, toplam banknot dolamnn 39 milyon sterlin olduu sylenmitir (1749). Altn dolam ise 70 milyon sterlin (1750). skoyada, banknot dolam 1834te 3.120.000 sterlin, 1844te 3.020.000 sterlin ve 1854te 4.050.000 sterlindi (1752). Yalnz bu saylardan bile, banknot kartan bankalarn, bu banknotlarn her an altn paraya evrilebildikleri srece dolamdaki banknot saysn hi bir ekilde artramayaca aktr. [Likit olmayan kat para burada hi dikkate alnmamtr; likit olmayan banknotlar ancak, imdi Rusyada olduu gibi devlet kredisi ile fiilen desteklendii yerlerde genel dolam arac halini alabilir. O zaman bunlar, Kitap Ide (Kap. III, 2, c) Sikke ve Deer Sembolleri bal altnda incelenmi bulunan, devlet tarafndan kartlan likit olmayan kat para ile ilgili yasalara tabidirler. -.. E.] Dolamdaki banknot miktar, devir gereksinmelerince dzenlenir ve her fazla banknot, kendisini kartana doru gerisin geri dner. ngilterede yalnz ngiltere Bankasnn banknotlar, yasal deme arac olarak genel dolamda bulunduklar iin, biz bu noktada tara bankalarnn, nemsiz ve yalnzca yerel olan banknot dolamlarn dikkate almayabiliriz. 1858 Banka Komitesi nnde, ngiltere Bankas Guvernr Mr. Neave yle tanklk ediyor: n 947. (Soru:) Halka sunulduunu [sayfa 464] sylediiniz aa yukar 20.000.000 sterlinlik banknot miktarnn ayn kalmas iin hangi nlemleri alyorsunuz? Olaan zamanlarda, halkn
466
kullanmas iin yaklak 20.000.000 sterline gereksinme olduu grlyor. Yl boyunca baz zel dnemlerde bu miktar 1.000.000 ya da 1.500.000 sterlin daha artyor. Halkn daha fazlasn istemesi halinde, bunu daima ngiltere Bankasndan alabileceini sylemitim. 948. Panik arasnda halkn banknot miktarn azaltmanza izin vermeyeceini sylediniz; bunu aklamanz istiyorum. Panik srasnda bence halk istedii kadar banknot elde edebilir; ve hi kukusuz bankann bir taahhd olduu srece, halk bu taahhd Bankadan banknot almak iin kullanabilir. 949. bu duruma gre, yle grnyor ki, her an yaklak 20.000.000 sterlin tutarnda geerli para gerekmektedir? Halk iin, 20.000.000 sterlin tutarnda banknot; bu, deiiklik gsteriyor. 18.500.000, 19.000.000, 20.000.000, vb. sterlin kadar, ama ortalama alnrsa 19-20 milyon sterlin diyebilirsiniz. Commercial Distress (C. D. 1848-57) (Ticari Bunalm konusunda Lordlar Komitesinde, Thomas Tookeun tankl, n 3094: Bankann, halkn elindeki kendi dolam arac miktarn geniletme konusunda bir yetkisi yoktur; ama bankann, ok iddetli bir ileme bavurmakszn halkn elindeki banknot miktarn azaltma yetkisi vardr. Nottinghamda 30 yl bankerlik yapan J. C. Wright, bu tara bankas iin dolamda halkn gereksinme duyduu ve istediinden fazla banknot tutulabilme olanakszln uzun uzun akladktan sonra, ngiltere Bankas iin unlar sylyor (C.D. 1848-57) n 2844: ngiltere Bankas zerinde (banknot kartlmas iin) herhangi bir denetim bulunduunu bilmiyorum ama, herhangi bir dolam fazlal mevduata geecek ve bylece baka bir ad alm olacaktr. Ayn ey, neredeyse tamamen kat parann dolamda bulunduu skoya iin de dorudur, nk hem burada ve hem de rlandada, bir sterlinlik banknotlar da kullanlmakta ve skolar altndan nefret etmektedir. Bir sko bankasnn mdr Kennedy diyor ki, bankalar kendi banknot dolamlarn bile daraltamazlar ve yaplabilmeleri iin banknot ya da altna gereksinme bulunan i alveriler olduu srece, bankerlerin, ya mevduat sahiplerinin talepleri yoluyla, ya da u veya bu ekilde, bu alverilerin gerektirdii miktarda dolam aracn salamalar gerekir sko bankalar, ilemlerini snrlandrabilirler ama, dolam aralarn denetleyemezler. (Ibid., n 3446, 3448.) Bunun gibi, Union Bank of Scotlandn mdr Anderson da diyor ki (Ibid., n 3578): kendi aranzdaki [sko bankalar arasndaki] deiim sistemi, herhangi bir bankann ar banknot kartmasn engelliyor mu? Evet; deiim sisteminden daha gl bir engel daha var [aslnda bununla hi bir ilgisi bulunmuyor, ama, her bankann banknotlarnn btn skoyada dolamda bulunmasn gerekten de salam oluyor], skoyada yaygn olan bu bankada hesap bulundurma uygulamas; elinde paras olan herkesin bir banka hesab var ve hemen gereksinmesi [sayfa 465] olmayan paray her gn bu hesaba yatryor, bylece ignnn sonunda, halkn
467
cebindeki para bir yana, bankalarn dnda pek az para bulunuyor. Ayn ey, rlanda Bankas Guvernr MacDonnel ile rlanda Provincial Bankn Mdr Murrayn ayn Komitedeki tanklklarnn da belirttii gibi rlanda iin de geerlidir. Banknot dolam, ngiltere Bankasnn isteinden bamsz olduu gibi, bu banknotlarn altna evrilebileceini garanti eden bankann kasalarndaki altn rezervinin durumundan da bamszdr. 18 Eyll 1846 tarihinde, ngiltere Bankasnn dolamdaki banknotlar 20.900.000 sterlin, Bankadaki kle altn ve gm tutar 16.273.000 sterlindi; ve 5 Nisan 1847de dolamdaki banknot 20.815.000 sterlin ve kle tutar 10.246.000 sterlindi. ... lkede dolamdaki parada herhangi bir daralma olmakszn alt milyon altnn ihra edildii apakt. (J. G. Kinnear, The Crisis and The Currency, London 1847, s. 5.) Kukusuz, bu ancak, ngilterede bu-gnk koullar altnda olmutur ve burada bile ancak, yasalarn, banknot kartlmas ile deerli maden rezervi arasnda farkl bir oran ngr- medii srece olabilmitir. Demek oluyor ki, yalnz i ve ticaretin gereksinmeleri, dolamdaki para banknot ve altn miktar zerinde etkili olmaktadr. Burada her eyden nce ilerin genel durumundan bamsz olarak, her yl kendilerini yineleyen devresel dalgalanmalar dikkate almak gerekir; bylece son 20 ylda dolam bir ayda yksek, dierinde dk ve bir baka ayda orta dzeyde olmaktadr. (Newmarch, B. A. 1857, n 1650.) Bu nedenle her yl austos aynda hasat giderlerini demek iin, genellikle altn olarak birka milyon ngiltere Bankasndan i dolama gemektedir; nk, cretler bu ayda yaplan bellibal demelerdir ve banknotlar ngilterede bu ama iin pek geerli olmamaktadr. Yl sonuna kadar bu para tekrar bankaya dnmektedir. skoyada, altn lira yerine, neredeyse bir sterlinlik banknotlardan baka bir ey bulunmamakta ve bu yzden banknot dolam, buna benzer durumlarda, yani ylda iki kez, mays ve kasm aylarnda, 3 milyondan 4 milyona ykselmektedir; iki hafta sonra geriye ak balamakta ve yaklak bir ay iersinde tamamlanmaktadr. (Anderson, C. D. 1848-57, n 3595-3600.) ngiltere Bankasnn banknot dolam da her ayda bir, temett, yani devlet borlar zerinden faiz denmesi nedeniyle geici dalgalanmalar gstermekte, banknotlar nce dolamdan ekilmekte ve sonra da tekrar piyasaya kmaktadr; ama ok gemeden de gene geriye dnmektedir. Weguelin (B. A. 1857, n 38) banknot dolamndaki bu dalgalanmann ikibuuk milyona ulatn sylemektedir. Ne var ki, mahut Overend, Gurney ve Ortaklar firmasndan Bay Chapman, para piyasasnda bu yzden doan dalgalanmann ok daha yksek olduunu tahmin etmektedir. Bu temettlerin denmesi iin 6-7 milyon sterlini ektiiniz zaman, bu arada bu meblan yerini doldurabilecek birisinin arac olarak bulunmas gerekir. (B. A. 1857, n 5196.) [sayfa 466] Dolam arac miktarnda, sanayi evriminin eitli evrelerine te-
468
kabl eden dalgalanmalar ok daha nemli ve uzun srelidir. imdi de bu konuda ad geen firmann bir baka ortann, saygdeer Quaker Samuel Gurneyin sylediklerine kulak verelim (C. D. 1848-57, n 2645): Ekim (1847) sonunda, halkn elindeki banknot tutar 20.800.000 sterlindi. O dnemde, para piyasasnda banknot elde etmede byk bir glk vard. Bu, 1844 tarihli yasann koyduu snrlandrmalar sonucu, bunlar elde edememek kaygsndan ileri geliyordu. Halen [Mart 1848] halkn elindeki banknot miktar ... 17.700.000 sterlindir ama, u anda herhangi bir ticari panik bulunmad iin bu miktar gerekli olann ok zerindedir. Londrada, elinde kullanabileceinden daha ok miktarda banknot bulundurmayan ne banka vardr ne de sarraf. 2650. ngiltere Bankasnn kasalar dnda bulunan ... banknot miktar, aktif bir dolamn devam iin tamamen yetersiz kalmakta, i dnyasnn hali ve kredi durumu ... ayn ekilde dikkate alnmam bulunmaktadr. 2651. Halen halkn elinde bulunan dolam miktar ile ilgili olarak tadmz fazlalk duygusu, byk lde, iinde bulunduumuz byk durgunluk durumundan gelmektedir. Yksek fiyatlar ve alverilerdeki canllk karsnda, 17.700.000 sterlin bize bir snrlama duygusu vermektedir. [lerin durumu byle olduu ve verilen borlarn geriye dn dzenli olduu ve dolaysyla kredi sarslmad srece, dolamdaki genileme ve daralma, yalnzca, sanayiciler ile tccarlarn gereksinmelerine bal bulunmaktadr. Altn hi deilse ngilterede, toptan ticarette sz konusu haline gelmedii ve altn dolamna, mevsimlik dalgalanmalar dnda, uzun bir sre iin olduka deimez gzyle baklabildii iin, ngiltere Bankasnn banknot dolam, bu deimelerin yeterli dorulukta bir ltn oluturur. Bunalm izleyen durgunluk dneminde dolam en alt dzeyindedir; canlanan taleple birlikte, dolam aracna kar daha byk bir gereksinme doar ve artan gnenle birlikte byr; dolam arac miktar, ar-gerilim ve ar-speklasyon dneminde tepe noktasna ular; bunalm gibi patlak verir ve daha dn ynla bulunan banknotlar piyasada grlmez olur ve onunla birlikte, senet kranlar, senet ve tahvil karlnda bor verenler ve meta satn alclar da, ngiltere Bankas imdada arlr, ama onun gc de ok gemeden tkenir, nk 1844 tarihli Bank Act, btn dnya banknot diye feryat eder ve meta sahipleri ellerindekini satamadklar halde borlarn demeye arlr ve banknot bulabilmek iin her trl fedakarl yapmaya hazrken, bankay banknot dolamn ksmaya zorlamaktadr. Panik srasnda, diyor daha nce ad geen Wright (loc. cit., n 2930), lke, bankerler ile bakalar dolam aracn istif halinde biriktirdikleri iin, olaan zamana gre iki kat dolam aracna gereksinme duyar. Bunalm bir kez patlak verdi mi, artk yalnzca, bir deme arac sorunu halini alr. Ama herkes, bu deme aracn ele geirmek iin bir bakasna bal olduu ve hi kimse, vadesi geldiinde karsndakinin [sayfa 467] demeyi yapp yapamayacandan emin olmad iin, piyasada
469
bulunan bu deme arac, yani para iin bir hcumdur balar. Herkes eline geirebildii paray bir yana istif eder ve bylece, en ok gereksinme duyulduu bir gnde banknotlar ortalkta grnmez olur. Samuel Gurney (1848-57 C. D. n 1116), 1847 Ekiminde, byle bir bunalm srasnda, kasalara kitlenen banknot miktarnn 4-5 milyona ulatn tahmin etmektedir. -.. E.] Bu konuda, Gurneyin daha nce ad geen orta Chapmann, 1857 tarihli Banka Komitesindeki sorgusu zellikle ilgintir. Buraya, ben, bu tankln, deinilen baz noktalar daha sonra incelenecekse de, bellibal yerlerini alacam. Bay Chapman yle diyor: 4963. Herhangi bir kapitalistin (Londrada olduu gibi), para piyasas zerinde, dolam aracnn ok dk dzeyde olduu bir srada, byk bir ktlk ve bask yaratacak gce sahip bulunmasnn doru bir ey olmad inancn tadn da hi tereddt etmeden syleyebilirim. Bir amaca ulamak istedikleri takdirde piyasadan 1 ya da 2 milyon sterlin tutarnda banknot ekebilecek gte birden fazla kapitalistin bulunmas da ... mmkndr. 4965.* Byk bir speklatr, 1 ya da 2 milyon sterlin tutarnda devlet esham satabilir ve bylece piyasadan para eker. Daha ok yaknlarda byle bir ey oldu ve ok iddetli bir bask yaratyor. 4967. Bu srada banknotlar gerekten de retken deildir. Ama bu, onun [speklatrn -.] byk amacn eer gerekletiriyorsa hi bir ey deildir; onun byk amac, devlet fonlarnn fiyatn drmek, ktlk yaratmaktr ve bunu yapmak tamamen onun gc iersindedir. Bir rnek: Bir sabah borsada paraya kar byk bir talep vard; hi kimse bunun nedenini bilmiyordu; birisi Chapmandan %7den 50.000 sterlin bor vermesini istedi. Chapman ok ard, nk onun faiz oran ok daha dkt; kabul etti. Biraz sonra adam gene geldi, %7 den 50.000 sterlin daha ald ve ardndan da %8den 100.000 sterlin daha; ve %8den daha da istiyordu. Bu durumda Chapman bile tedirgin oldu. Az sonra, piyasadan birdenbire nemli miktarda para ekildii aa kt. Ama Chapman yle diyor, %8den epeyce bor verdim; daha teye gitmekten korktum; ne olacan bilmiyordum. urasn hi unutmamak gerekir ki, halkn elinde neredeyse her zaman banknot olarak 19-20 milyon sterlin bulunduu varsaylmakla birlikte, bu banknotlarn fiilen dolamda bulunan ksm ile, bankalarda yedek olarak atl tutulan ksm, birbiriyle orants bakmndan srekli nemli lde deiir. Eer bu yedek byk ve dolaysyla fiili dolam kk ise, bu, para piyasas asndan dolamn dolu, parann bol olduu (the circulation is full, money is plentiful) anlamna gelir, yok eer bu [sayfa 468] yedek kk, dolaysyla da fiili dolam dolu ise, para piya* 1894 Almanca basksnda bu say 4995tir. -Ed.
470
sas diliyle dolam dk, para kt (the circulation is low, money is scarce) dier bir deyile, atl bor sermayeyi temsil eden ksm kktr. Dolamda, sanayi evriminin evrelerinden bamsz gerek bir genileme ya da daralma halkn gereksinmesi olan miktar gene de ayn kalmak zere-, ancak teknik nedenlerle meydana gelir; rnein, vergilerin ya da devlet borlar ile ilgili faizlerin dendii zamanlarda. Vergiler dendii zaman, normalin zerinde banknot ve altn ngiltere Bankasna akar, ve aslnda gereksinmeleri dikkate alnmakszn dolam daralm olur. Devlet borlar zerinden temett dendii zaman bunun tersidir. Birinci durumda, dolam arac elde etmek iin bankadan bor alnr. kinci durumda, yedekleri geici olarak byd iin zel bankalarda faiz oran der. Bunun, mutlak dolam arac miktar ile bir ilikisi yoktur; ne var ki bu, bu dolam aracn harekete geiren ve bu sre, kendisi iin bor sermayesinin elden karlmas anlamna gelen ve dolaysyla da kr cebe indiren bankay yakndan ilgilendirir. Bir durumda, dolam arac yalnzca geici olarak yer deitirmitir ve ngiltere Bankas bunu, aylk vergilerden ve devlet borlar zerinden denen aylk temettlerin denmesinden hemen nce, ksa vadeli borlar vererek dengeler; bu fazla banknotlarn kartlmas nce, vergilerin denmesinin yolat boluklar doldurur ve ok gemeden bunlarn bankaya yaplan demelerle geriye dn ise, temettlerin denmesi ile halkn eline geen fazla banknotlar geriye getirmi olur. Dier durumda ise, dk ya da dolu dolam, daima yalnzca, ayn miktar dolam aracnn, fiili dolam ve mevduata, yani bor verme aracna, farkl bir ekilde blm sorunudur. te yandan, eer rnein, ngiltere Bankasna altn akna dayanlarak kartlan banknot says artm ise, bu banknotlar, Banka dnda polielerin iskontosuna yardmc olur ve borlarn tekrar denmesi yoluyla tekrar Bankaya dnerler, bylece dolamdaki mutlak banknot miktar ancak geici olarak artm olur. Dolam eer ilerdeki genileme nedeniyle dolu ise (bu, fiyatlar nispeten dk olduu durumda bile olabilir), ykselen krlar ile artan yeni yatrmlar sonucu, bor sermayesine olan talep nedeniyle, faiz oran nispeten yksek olabilir. lerdeki daralma ya da belki de kredi bolluu nedeniyle dolam dk ise, faiz oran, fiyatlar yksek olsa bile dk olabilir. (Bkz: Hubbard.) Mutlak dolam miktarnn, ancak darlk zamanlarnda faiz oran zerinde belirleyici bir etkisi vardr. Dolu dolam iin talep, 1847de Bank Actin yrrlkten kaldrlmasnn dolamda herhangi bir genilemeye yolamayp, yalnzca, istif edilmi banknotlar meydana kararak bunlar dolama aktarmasnda olduu gibi, kredi eksiklii nedeniyle, [sayfa 469] ya srf, bir yana ylan dolam aracna olan talebi (para dolamnn azalan hz ile ayn zde para paralarnn srekli olarak bor sermayesine evrilmesi dikkate alnmazsa) yanstabilir; ya da, 1857de
471
Bank Actin yrrlkten kaldrlmasndan bir sre sonra olduu gibi, o gnk koullar altnda, daha fazla dolam aracna fiilen gereksinme olabilir. Yoksa mutlak dolam arac miktarnn, faiz oran zerinde herhangi bir etkisi yoktur, nk dolam aracndaki tasarruf ile hznn deimedii kabul edildiinde faiz orann belirleyen ey, nce, metafiyatlar ile yaplan alverilerin miktar (bylece, bunlardan biri genellikle dierinin etkisini ntralize eder) ve ensonu, kredi durumudur, oysa, mutlak dolam miktar, hi bir ekilde, faiz oran zerinde ters bir etki gstermez; ve ikinci olarak da, nk meta-fiyatlar ve faizin, birbirleri zerinde herhangi bir dorudan karlkl iliki iersinde bulunmalar zorunluluu yoktur. Bank Restriction Actin yrrlkte kald srece (1797-1819) bir currency [dolam arac] fazlal vard, ve faiz oran, daima, nakit demelerin yeniden balamasndan sonraki dzeye gre, daha yksekti. Daha, sonra, banknot kartlmasnn snrlandrlmas ve kurlarn ykselmesiyle, hzla dt. 1822, 1823 ve 1832de genel dolam dk ve faiz oran da yleydi. 1824, 1825 ve 1836da dolam dolu idi ve faiz oran ykseldi. 1830 yaznda dolam dolu ve faiz oran dkt. Yeni altn madenlerinin bulunmasndan beri para dolam btn Avrupada geniledi ve faiz oran ykseldi. Bu nedenle, faiz oran, dolamdaki para miktarna bal deildir. Dolam arac kartlmas ile sermaye bor verilmesi arasndaki fark, en iyi, fiili yeniden-retim sreci ortaya koymaktadr. . retimi oluturan farkl ksmlarn birbirleriyle ne ekilde deiildiklerini grm bulunuyoruz.(Kitap II, Part III [kinci Cilt, nc Ksm. -Ed.]) rnein, deien sermaye, maddi bakmdan, emekilerin geim aralarndan, kendi rnlerinin bir ksmndan olumaktadr. Ama bu onlara, para para, para olarak denmektedir. Kapitalist bunu yatrmak zorundadr, ama yeni deien sermayeyi gelecek hafta, bir nceki hafta dedii eski parayla deyebilmesi byk lde kredi sistemi rgtne baldr. Ayn ey, toplam toplumsal sermayeyi oluturan eitli ksmlar arasnda rnein tketim aralar ile, tketim aralarnn retim aralar arasndaki deiim iin de geerlidir. Bunlarn dolam iin parann, grm olduumuz gibi, deiimi yapan taraflarn birisi ya da her ikisi tarafndan yatrlm olmas gerekmektedir. Para bunun zerine dolamda kalmakta, ama deiim tamamlandktan sonra kendisini yatrana geri dnmektedir, nk, bu para, onun fiilen kullanlan sanayi sermayesinin zerinde ve tesinde yatrlm bulunmaktadr. (Kitap II, Yirminci Blm). Gelimi bir kredi sisteminde, parann bankerlerin [sayfa 470] elinde toplanmasyla bu paray yatran, hi deilse nominal olarak bankerler olmaktadr. Bu yatrm yalnzca dolamdaki parayla ilgilidir. Bu bir sermaye yatrm deil, dolama yaplan bir yatrmdr. Chapman: 5062. Halkn elinde byk miktarlarda para olduu
472
halde,bunlara sahip olunamad zamanlar olabilir. Panik srasnda da para vardr; ama herkes bunu, bor verilebilir sermayeye, yani bor verilebilir paraya evirmemek iin gzn drt amaktadr; herkes bu paraya, gerek deme gereksinmelerini karlamak amacyla sk skya sarlmaktadr. 5099. Krsal blgelerdeki tara bankerleri kullanmadklar bakiyeleri size ve dier firmalara gnderiyorlar deil mi? Evet. 5100. te yandan Lancashire ve Yorkshire blgeleri sizden, ilerinde kullanmak zere senetlerinin iskonto edilmesini istiyorlar? Evet. 5101. Demek ki, lkenin bir ksmndaki fazla para, lkenin teki ksmndaki talebi karlamak iin kullanlyor? Evet, tamamen yle. Chapman, bankalarn, kendi fazla para-sermayelerini, ksa dnemler iin eshama ve hazine bonolarna yatrma adetlerinin, son zamanlarda, bu parann at call [emre hazr] yani istenildiinde denilmek zere bor verilmesinin yaygnlamasndan beri epeyce azaldn sylemektedir. O, ahsen bu gibi bonolarn satn alnmasnn hi de pratik olmad kansnda. Bu yzden o, parasn gvenilir polielere yatryor ve bunlarn bir ksmnn her gn vadesi geldii iin, daima, gn gnne ne miktarda parann eline geeceini bilmi oluyor. [5101-5105.] hracattaki byme bile kendisini az ok her lke iin, ama zellikle krediyi veren lke iin, i para piyasas zerinde, darlk dnemine kadar pek de hissedilmeyen artan bir talep olarak ortaya koymaktadr. hracat artt zaman ngiliz fabrikatrleri, sevkedilen ngiliz mallarna karlk ihracat tccarlar zerine genellikle uzun vadeli polieler ekiyorlar (5126). 5127. Genellikle bu polielerin zaman zaman tekrar ekilecei konusunda bir uzlama szkonusu deil mi? [Chapman:] Bu, bizden saklanan bir eydir; biz bu tr bir polieyi kabul edemeyiz. ... Bunun yapldn syleyebilirim, ama byle bir konu zerinde konumam. [Masum Chapman.] 5129. lke ihracatnda, geen yl olduu gibi 20 milyon sterlinlik byk bir art olunca, bu, doal olarak, bu ihracat temsil eden polielerin iskontosu iin byk sermaye talebine yolamayacak mdr? Hi kukusuz. 5130. Bu lke genel kural olarak, yaplan btn ihracatlar iin yabanc lkelere kredi verdiine gre, bu, bir sre iin, buna tekabl edecek ekilde artm bir sermayenin emilmesi olmayacak mdr? Bu lke, muazzam kredi vermektedir; ama, daha sonra kendi hammaddesi iin kredi almaktadr. Bize Amerikadan daima 60 gn, teki lkelerden 90 gn vade tannmaktadr. te yandan biz de kredi veriyoruz; Almanyaya mal gnderdiimizde, iki ya da ay veriyoruz. Wilson, Chapmandan, ngiltere zerine polielerin, ithal edilen bu [sayfa 471] hammaddeler ile smrge mallarnn gemiye yklenmesiyle ayn anda ekilip ekilmediini ve bu polielerin, ykleme belgeleriyle birlikte gelip gelmediini soruyor (5131). Chapman yle sanyor, ama bu gibi ticari ilemler konusunda bilgisi bulunduunu itiraf etmiyor, ve
473
bu alanda uzman olanlardan sorulmasn tavsiye ediyor. Chapman Amerikaya ihracat yaparken, mallarn transit olarak simgelendiini, sylyor 5133; bu kark sz herhalde, ngiliz ihracatsnn, metalarna karlk Londradaki byk Amerikan bankalarndan birisine drt ay vadeli bir polie ektii ve bu firmann Amerikadan maddi bir teminat getirdii anlamna geliyor. 5136. Genel kural olarak, daha uzak yerlerle ticaret yapan, ve sermayesini, mallar satlana kadar bekleyen tccarlar da yok mu? Kendilerine ait byk servetleri olan, kendi sermayelerini yatrabilen ve mallarna karlk avans almayan firmalar bulunabilir; ama, mallarnn byk ksm, nl baz eski firmalarn polieleri ile avanslara evrilmi durumdadr. 5137. Bu firmalar ... Londrada ya da Liverpoolda, ya da bir baka yerde bulunmakta. 5138. Bu nedenle, fabrikatrn kendi parasn yatrmas ya da Londrada ya da Liverpoolda para verecek bir tccar bulmas farketmemektedir; bu gene de bu lkede verilen bir avans mdr? Tamamen yle. Pek az durumda fabrikatrn bununla bir ilgisi vardr [ama 1847de neredeyse btn durumlarda vard]. Diyelim, Manchesterde mamul mal ticareti yapan bir kimse, mal satn alr ve bunlar Londradaki drst bir firma aracl ile sevkeder; Londradaki firma, bu mallarn hepsinin anlamaya uygun biimde sandklandna kanaat getirirse, Hindistana, ine ya da bir baka yere gnderilen bu mallar karlnda, Londradaki bu firma zerine alt ay vadeli polie eker; imdi artk bankaclk alemi ie karr ve bu polieyi onun iin iskonto eder; bylece, mallarn bedelini deme zorunda olduu tarihte, bu polienin iskonto edilmesi yoluyla para salam olur. 5139. O, bu paray elde etmitir ama, banker de kendi parasn elinden kartmtr, deil mi? Bankerin elinde de polie vardr, banker bu polieyi satn almtr; o, kendi banka sermayesini, bu ekilde, yani ticari polieleri krmak suretiyle kullanmaktadr. [Demek ki, Chapman bile polie iskonto etmeye bir para avans olarak deil, ama bir meta satn alnmas olarak bakmaktadr. -.. E.] 5140. Bu gene de, Londrada para piyasas zerindeki talebin bir ksmn tekil etmektedir? Hi kukusuz, bu, para piyasasnn ve ngiltere Bankasnn bellibal uradr. ngiltere Bankas bu polieleri elde etmekten bizim kadar memnundur, nk bunun iyi bir yatrm olduunu bilirler. 5141. Bu ekilde, ihracat arttka, para piyasas zerindeki talep de artm olmuyor mu? lkenin gnenci arttka biz [Chapmanlar] buna katlm oluyoruz. 5142. Demek ki, sermayenin kullanm iin bu eitli alanlar birdenbire artnca, hi kukusuz, bunun doal sonucu olarak, faiz oran da yksek olacaktr? Kesinlikle yle. [sayfa 472] 5143te Chapman, yaplan byk ihracatmz karsnda, kle iin bylesine bir gereksinmemiz olduunu hi anlayamyor. 5144te saygdeer Wilson soruyor: hracatmz iin, yaptmz ithalat iin, alm olduumuzdan daha fazla kredi vermi olmuyor muy-
474
uz? Ben de bu noktada kukuluyum. Bir kimse, Manchesterdeki mallarnn Hindistana gnderilmesini kabul ettiinde, sizin on aydan daha ksa bir sreyi kabul etmemiz olanakszdr. Hindistan bize deme yapmadan bir sre nce, pamuu iin bizim Amerikaya deme yapmamz gerekiyor (bu tamamen dorudur); ama gene de o, ilerinde olduka hassastr. 5145. Geen yl olduu gibi mamul mallar ihracatmzda 20 milyon sterlinlik bir art olsa, bu artan mal miktarn telafi etmemiz iin hammadde ithalatmzda eskisine gre ok byk bir art olmas zorunlu olacaktr [ve bu ekilde, ar-ihracat, ar-ithalat ile ar-retim, ar-ticaret ile bir tutulmu oluyor] deil mi? Hi kukusuz yle. 5146. ok nemli miktarda hesap bakiyesi dememiz gerekecek, yani hi kukusuz o srada hesap bakiyesi aleyhimizde olacak, ama uzun vadede Amerika ile ... dviz hesab lehimizdedir ve bir sredir Amerikadan byk miktarda kle almaktayz. 5148. Wilson, tefeciba Chapmana, ald yksek faiz orann, byk bir gnencin ve yksek bir kr orannn belirtisi diye kabul edip etmediini soruyor. Chapman besbelli bu lafebesinin bnlne aarak, doal olarak, bunu doruluyor, ama unlar ekleyecek kadar da drst davranyor: Ba skan kimseler de vardr ve bunlarn yerine getirmek zorunda olduu ykmllkleri vardr; krl olsun olmasn bunlar yerine getirmeleri gerekir; ama bunun sreklilii [yani, yksek faiz orannn devam] gnencin belirtisi olabilir. Her ikisi de, yksek bir faiz orannn, ayn zamanda, 1857de olduu gibi, lkenin, bakalarnn cebinden dedikleri iin yksek bir faizi deyebilen (ve bylece de, herkes iin faiz orannn belirlenmesine yardmc olan) gezginci kredi valyeleri tarafndan perian edildiinin, oysa bu arada kendilerinin gelecek krlar zerinden beyler gibi yaadklarnn belirtisi olabileceini de unutuyorlar. Ayn zamanda bu, fabrikatrler ile bakalar iin de ok krl bir i salayabilir. Bor sisteminin sonucu olarak geriye demeler tamamen aldatc hale gelir. .aiz oran yksek olduu srada, bakalarndan daha dk bir oranla iskonto yapt iin, ngiltere Bankasn ilgilendirdii kadaryla, herhangi bir aklamay gerektirmemekle birlikte, aadaki noktalar da akla kavuturmu olur. 5156. Diyebilirim ki, diyor Chapman, uzun bir sredir yksek bir faiz orannn bulunduu u sralarda, iskontolarmz en st dzeydedir. [Chapman bu szleri, kntden iki ay nce, 21 Temmuz 1857de sylemiti.] 5157. 1852de [faiz oran kk iken] iskontolarmz bu kadar yksek deildi. nk iler, o srada gerekten epeyce daha salklyd. 5159. Piyasada byk bir para ak varken ... ve banka oran dk [sayfa 473] iken, bir polie azalmas olur. ... 1852de, tmyle farkl bir gidi vard. lkenin ithalat ve ihracat hi bir zaman imdiki dzeyde olmamt. 5161. Bu yksek iskonto oran ile iskontolarmz, 1854teki kadar oktu. [.aiz orannn 5 ile 5 arasnda olduu srada.]
475
Chapmann tanklnn ok elenceli bir ksm, bu insanlarn, halkn parasna gerekten nasl kendi paralar gzyle baktklarn ve iskonto ettikleri polielerin devaml evrilebilirlik hakkn nasl kendilerinde grdklerini aklamaktadr. Sorular ve yantlar byk bir bnl ortaya koymakta. Byk firmalarca kabul edilen polielerin her an paraya evrilmesini salamak, ve ngiltere Bankasnn, her trl koul altnda bunlarn bill brokerlar iin reeskontunu salamasn temin etmek, yasakoyucunun ykmll haline geliyor. Ve gene de 1857de, 8 milyon olan borlaryla kyaslandnda ok kk sermayeleri olan, byle bill broker iflas etti. 5177. Bu szlerinizle onlarn, [yani, Baringler ya da Loydlar tarafndan kabul edilen polielerin] imdi ngiltere Bankasnn zorunlu olarak altnla deitirilebilir banknotlar gibi, zorunlu olarak iskonto edilmesi gerektii inancnda olduunuzu mu sylemek istiyorsunuz?, Bunlarn iskonto edilmemesinin ok esef verici bir ey olaca inancndaym; elinde, Smith, Payne and Co., ya da Jones, Loyd and Co. firmalarnn polieleri bulunan bir kimsenin, bunlar iskonto ettiremedii iin demeyi durdurmak zorunda kalmas ok olaanst bir durum. 5178. Messrs. Baringin szlemesi, polienin vadesi geldiinde belli bir miktar parann denmesini zorunlu klmyor mu? Bu tamamen doru; ama Messrs. Baring, bu szlemeyi yaptnda ve, byle bir szlemede bulunan dier her tccar bunu hi bir zaman altn sterlin olarak demeyi akllarna bile getirmezler; bunu, Clearing Houseda deyeceklerini dnrler. 5180. Halka henz polienin vadesi gelmeden, bunu herhangi bir kimseye iskonto ettirecek para isteme hakkn verebilecek bir sistemin bulunmasn m dnyorsunuz? Hayr, polieyi kabul edenden deil; ama eer siz bununla, bizim iskonto edilmi ticari polieleri elde etmemizin olanakszln anlatmak istiyorsanz, durumu batan sona deitirmemiz gerekir. 5182. yleyse siz onun, [ticari polienin] ayn, ngiltere Bankas banknotlarnn altna evrilebilir olmas gibi, paraya evrilebilir olmas gerektii kansndasnz? Baz koullar altnda tamamen yle. 5184. Demek ki, sizce currency ile ilgili mevzuat yle olmal ki, salam nitelikte bir polie her an, tpk banknot gibi kolayca deiilebilmelidir? Evet yle. 5185. ngiltere Bankasnn ya da herhangi bir kimsenin yasayla bunu deitirme zorunda olmas gerektiini mi sylemek istiyorsunuz? Benim sylemek istediim, currency ile ilgili yasa hazrlanrken, salam ve yasal olmas kaydyla lkedeki polielerin paraya evrilmeme olasln engelleyen hkmler getirilmelidir. Banknotlarn altna evrilmesine oranla, ticari polielerin paraya evrilmesi ite budur. [sayfa 474] 5190. lkedeki para-tccarlar aslnda yalnzca halk temsil ederler. Tpk Bay Chapmann daha sonralar, Davidson davasnda, mahkeme nnde halk temsil etmesi gibi. Bkz: Great Ciy .rauds.*
* S. Laing, New Series of the Great City .rauds of Cole, Davidson, and Cordon, London. -Ed.
476
5196. ayn sonunda [temettler dendii zaman] mutlaka ... ngiltere Bankasna gitmemiz gerekiyor. Temettlerin denmesi iin dolamdan, gelirin 6-7 milyon sterlinini ektiinizde, o arada birisinin bunu salamas gerekir. [Bu duruma gre, szkonusu olan, sermaye ya da bor sermayesi deil, para arzdr.] 5169. Bizim ticari evremizi tanyan herkesin bilmesi gerekir ki, hazine tahvillerini satma olanan bulamadmz, Hindistan tahvillerinin hi bir ie yaramad, birinci derecede ticari polieleri iskonto ettiremediiniz bir duruma dnce, yaptklar i gerei, talep zerine dolam arac demek durumunda bulunanlarn ki, btn bankerler bu durumdadr byk bir endieye kaplmalar doaldr. Bunun sonucu ise herkesin rezervini iki katna kartmas oluyor. Aa yukar 500 dolaynda bulunan btn tara bankerlerinin, Londradaki muhabirlerine banknot olarak 5.000 sterlin gndermelerini istemeleri zerine, btn lkede bunun etkisinin ne olacan grrsnz. Bylesine snrl miktar ortalama olarak alsak bile, ki dpedz abes bir eydir dolamdan 2.500.000 sterlin ekilmi olacaktr. Peki bu miktar kim salayacak? te yandan, elinde paras bulunan zel kapitalistler, vb., faiz ne olursa olsun paray vermeye yanamyorlar; bunlar da Chapmann azyla konuuyorlar: 5195. Gerektiinde paray geri almak kukusunu tamaktansa hi faiz almamak yedir. 5173. Sistemimiz yledir: Bir anda ulusal sikke ile denmesi talep edilebilecek 300 milyon sterlin bor bulunsa, bu miktarn tamamnn karl 23.000.000 kat sterlin ya da buna yakn bir mebla tutar; bu bizi her an kvrandrabilecek bir durum deil midir? te bunalm srasnda kredi sisteminden birdenbire para sistemine geiin sonucu. Bunalm srasnda lke iersindeki panikten baka, bir para miktarndan, ancak kle altn, evrensel para olduu lde szedilebilir. Oysa Chapmann hi szn etmedii de bu; o yalnz banknot olarak kat paradan szediyor. Ayn Chapman: 5218. Para piyasasndaki dzensizliin bellibal nedeni [1847 Nisan ay ile daha sonra ekim ayndaki] o ylki olaanst ithalat sonucu, takaslarmz dzenlemek iin gerekli para miktar idi. Her eyden nce, bu dnya piyasas para rezervi o srada en alt dzeye indirilmiti. Sonra bu ayn zamanda, kredi-paras ile banknotlarn evrilebilirlii iin gvence olarak i gryordu. Bu ekilde, tamamen farkl iki ilevi birletiriyordu, ama bunlarn her ikisi de, parann niteliinden ileri geliyordu, nk, gerek para daima dnya piyasa parasdr [sayfa 475] ve kredi-paras daima dnya piyasa paras zerine dayanr. 1847de, 1844 tarihli Bank Act yrrlkten kaldrlmakszn, Clearing Houselarn, ilerini dzenlemesi olanakszd. (5221.) Ama Chapman ne de olsa kanlmaz bunalm sezmiti: 5236. Para piyasasnda baz durumlar vardr ki (ve bugnk durum buna ok
477
yakndr); para elde edilmesi son derece gtr ve Bankaya bavurulmas zorunludur . 5239. Bizim, Bankadan, 1847 Ekiminin 19, 20, ve 22sinde, cuma, cumartesi ve pazartesi gnleri aldmz meblalar ile ilgili olarak, eer biz gelecek aramba gn senetleri alabilirsek ne mutluydu bize; para tekrar bize dorudan doruya akm, panik bitmiti. 23 Ekim sal gn Bank Act yrrlkten kaldrlm ve bylece bunalm sona ermiti. Chapman, ayn Londra zerine ekilen polielerin, 100-120 milyon sterlin tuttuuna inanyor (5274). Bu mebla, tara firmalar zerine ekilen yerel polieleri iermiyor. 5287. 1856 Ekiminde, halkn elindeki banknot tutan, 21.155.000 sterline ulat halde, para bulmada olaanst bir glk vard; halkn elinde bu kadar para olduu halde biz elimizi sremiyorduk. Bu durum, Eastern Bankn bir sre iin (Mart 1856) iine dt skkln yolat korkudan ileri geliyordu. 5290-92. Panik sona erer ermez, krlarn faizden salayan btn bankerler, hemen paray kullanmaya baladlar. 5302. Chapman, banka rezervleri azald andaki huzursuzluu, mevduatlar ile ilgili endieye bal olarak aklamyor, ama daha ok, birdenbire byk paralar demek zorunda kalabilecek kimselerin hepsinin de, para piyasasnda bir darlk olduu anda, son snak olarak bankaya bavurabileceklerini ok iyi bildiklerini sylyor; ve eer bankalarn rezervleri ok kk ise, bunlar bizi grmekten pek holanmazlar, tam tersine. Ne varki bu rezervlerin gerek byklk olarak eriyip gittiini grmek de ok ho. Bankerler gnlk ilerinin gerektirdii kadar kk bir miktar, ya kendi ellerinde ya da ngiltere Bankasnda tutmakta, bill brokerlar, herhangi bir rezerv olmakszn lkedeki akkan banka parasn elde bulundurmakta. Ve ngiltere Bankasnn elinde mevduatlar karl borlarn dengelemek iin, bankerlere ve bakalarna ait yedeklerle, ok dk bir dzeye, diyelim 2 milyon sterline kadar dmesine izin verdii baz public deposits (devlet mevduat), vb. dnda bir ey bulunmamakta. Kat olarak bu 2 milyon dnda, demek ki btn bu speklasyonun, darlk zamanlarnda kle rezervinden baka bir yedei bulunmamakta (ve bu da yedei azaltmakta, nk dar giden kleye karlk gelen banknotlarn da geersiz klnmas gerekmektedir), ve bylece, darya altn ak yoluyla bu yedekteki her klme, bunalm artrmaktr. 5306. Clearing Houseda ticari ilemleri tasfiye etmek iin para [sayfa 476] bulunmad takdirde, bence bundan sonraki tek seenek, bir araya gelerek, demelerimizi birinci snf polielerle, Hazine zerine, Messrs, Smith, Payne, vb., zerine ekilecek polielerle yapmaktr. 5307. Demek oluyor ki, hkmet size dolam arac salamakta baar gsteremedii taktirde, bunu siz kendiniz icad edeceksiniz? Baka ne
478
yapabiliriz? Halk gelip dolam aracn elimizden alyor; para bulunmuyor. 5308. Onlarn haftann her gn Manchesterde yaptklarn, demek, siz de Londrada yapm olacaksnz? Evet. Cayleyin (Attwood okuluna bal bir Birminghaml), Overstoneun sermaye anlayyla ilgili olarak sorduu bir soruya Chapmann yant zellikle kurnazcadr: 5315. Bu komitede, 1847 bunalm gibi bir bunalm srasnda, herkesin arad eyin para deil sermaye olduu sylendi, bu konuda dnceniz nedir? Bunu anlayamadm; biz yalnzca para ticareti yapyoruz; bununla ne demek istediinizi anlayamyorum. 5316. Eer siz onunla [ticari sermaye] bir kimsenin kendi iinde kulland para miktarn kastediyorsanz, buna sermaye diyorsanz, birok durumda, bu, kendisine halk tarafndan Chapmanlarn aracl ile verilen kredi yoluyla ilerinde kulland parann ok kk bir ksmn oluturur. 5339. Bizim madeni parayla deme yapmamza son verdiren ey, zenginlik istei midir? Kesinlikle deil. ... Bunun nedeni zenginlik isteimiz deil, ok yapay bir sistem iersinde hareket etmemizdir; dolam aracmz zerinde ok byk bir talebin eiine vardmzda (superincumbant), bu dolam aracn elde etmemizi engelleyen durumlar doabilir; lkenin btn ticari sanayii felce mi urayacak? Btn istihdam yollarn kapatacak myz? 5338. demelerimizi madeni parayla yapmaya devam m edelim, yoksa, lke sanayiini mi devam ettirelim sorusu sorulsa, ben, bunu brakalm demekte hi duraksamam. Bunalm artrmak ve sonularndan yararlanmak amacyla, [5358] banknot istif edilmesiyle ilgili olarak, bunun ok kolay olabileceini sylyor. Bunun iin, byk banka yeterli olabilir. 5383. Bu ticaret merkezindeki byk alverilerle yakn ilgisi bulunan bir insan olarak, kapitalistlerin, penelerine den kimselerin mahvolup gitmelerinden byk krlar salamak iin bu bunalmlardan yararlandklarn bilmeniz gerekmez mi? Bunun byle olduuna hi kuku yok. Ve biz bu konuda; ticari bir deyile kurbanlarn mahvolup gitmesinden muazzam krlar elde etme abas iersinde, ensonu kendi ipini kendi eliyle ekmekle birlikte, bay Chapmana pekala inanabiliriz. Orta Gurney de yle diyor: Bu ileri bilen iin, ilerdeki her deiiklik bir yarar salar, Chapman diyor ki: Toplumun bir kesiminin, teki kesimden hi haberi yok; bunlardan birisi, rnein, ktaya ihracat yapan, ya da kulland hammaddeyi ithal eden fabrikatr; bunun, kle iiyle uraan kimse ile ilgili hi bir bilgisi yok. (5046.) Ve bylece, gnlk gnelik bir gnde Gurney ile Chapmann kendileri de, bu konuda bilgileri olmad [sayfa 477] iin, o mahut iflasla yzyze geldiler. Daha nce de grdmz gibi, banknot kartlmas her zaman bir sermaye avans anlamn tamyor. Tookeun, Lordlar Kamarasnn C. D. 1848 Komitesindeki aadaki tankl, yalnzca, bir sermaye avansnn, yeni banknotlar kartlmas yoluyla bir banka tarafndan bile
479
gerekletirilmi olsa bile, mutlaka dolamdaki banknot saysnda bir art belirtmediini gstermektedir. 3099. rnein, ngiltere Bankasnn, avanslarn byk lde genilettii halde, ek banknot kartlmasna yolamayacana inanyor musunuz? Bunu kantlayan pek ok olgu var; en arpc rneklerden birisi 1835te, Bankann, Dou Hint mevduatlar ile Dou-Hint Kumpanyasndan alnan borlar, halka verilen daha byk avanslarda kullanmasyd. O srada halkn elinde bulunan banknot miktar aslnda daha da azalmt. Ve 1846da, demiryolu mevduatnn bankalara denmesi srasnda da buna benzer bir tutarszlk grlmt; senet ve tahviller (iskonto edilen ve mevduat olarak) yaklak otuz milyona kmt, oysa bunun halkn elindeki banknot miktarnda farkedilebilir bir etkisi olmamt. Banknotlar dnda, toptan ticaretin, ok daha nemli bir baka dolam arac daha vardr: polieler. Salam polielerin her yerde ve her koul altnda kabul edilmesinin, ilerin dzenli ak iin ne denli nemli olduunu Bay Chapman bize gstermiti. Gilt nicht mehr der Tausves Jontof, was soll gelten, Zeter, Zeter!* Bu ki dolam arac arasnda acaba ne gibi bir bant vardr? Gilbart bu konuda yle yazyor: ... Banknot dolam miktarndaki azalma, polie dolam miktarn dzenli olarak artrr. Bu polieler iki snftr: ticari polieler ve banker polieleri ... para ktlanca bor para verenler, bizim zerimize polie ekin, biz kabul ederiz derler. Ve bir tara bankeri, nakit verecek yerde, mterisi iin polie iskonto edince, ona, Londradaki temsilcisi zerine yirmibir gnlk kendi ekini verir. Bu polieler, dolam arac olarak hizmet ederler.(J. W. Gilbart, An Inquiry into the Causes of the Pressure, etc., s. 31.) Bunu Newmarch biraz deiik bir biimde doruluyor, B. A. 1857, n 1426: Polie dolam miktarndaki dalgalanmalar ile banknot dolamndaki dalgalanmalar arasnda bir bant yoktur ... olduka dzenli biricik sonu ... para piyasas zerinde, iskonto oranndaki bir ykselme ile kendisini gsteren bir bask olduu sralarda, polie dolam hacminde byk bir art olduudur, ve bunun tersi de dorudur. Bununla birlikte, bu gibi zamanlarda ekilen polieler hi bir zaman, Gilbartn dedii gibi yalnz ksa vadeli banka-ekleri deildir. Tersine [sayfa 478] bunlar ounlukla ve gerek alverileri hi bir ekilde temsil etmeyen ya da yalnzca zerlerine polie ekilmesi amacyla yaplan ilemleri temsil eden hatr senetleridir; bunlarn her ikisinin de yeteri kadar rneini vermi bulunuyoruz. Economist (Wilson) bu polieler ile banknotlarn gvenilirliini karlatrrken yle diyor: Talep zerine
* Eer Tausves-Jontof da bir hise, Geriye ne kalr? Aalk iftirac! Heine, Disputation. -Ed.
480
denilebilir banknotlarn fazlal, hi bir zaman piyasada tutulamazlar, nk bu fazlalk, deme iin daima bankaya dnecektir, oysa, iki ay vadeli polieler, ok fazla miktarlarda ekilebilir, nk bunlarn vadesi gelip de dierleri ile deitirilmelerine kadar herhangi bir denetim szkonusu deildir. Uzak bir tarihte denecek olan polielerin dolamnn gvenilir diye kabul edilip de, talep zerine denen kat parann dolamnn gvenliine kar kmak bizim iin tamamen aklanamaz bir eydir. (Economist, May 22, 1847, s. 575.) Dolamdaki polie miktar bu nedenle, tpk banknotlar gibi yalnzca, i ve ticaretin gereksinmeleri ile belirlenir; olaan zamanlarda, Birleik Krallkta 1850 ile 1860 arasnda, dolamda, 39 milyon banknota ek olarak, yaklak 300 milyon polie bulunuyordu ve bu polielerin 100120 milyonu yalnz Londra zerine ekilmiti. Dolamdaki polie hacminin, banknot dolam zerinde bir etkisi yoktur, ancak para darl srasnda, polie miktar artp da nitelikleri bozulunca, dolamdaki banknot miktarnn, polie miktar zerinde bir etkisi olduu grlr. Ensonu, bunalm dneminde, polie dolam btnyle ker; herkes nakit deme kabul ettii iin, deme vaadi artk geersiz duruma gelir; yalnzca banknot, hi deilse ngilterede, dolam gcn korur, nk, toplam serveti ile ulus, ngiltere Bankasn desteklemektedir. Ne de olsa kendisi de 1857de para piyasasnn kodamanlarndan olan Bay Chapmanm bile Londrada, istedii anda tm para piyasasn altst edebilecek ve bylece daha kk para ticareti yapanlara kan kusturabilecek gte birka byk para-kapitalistin bulunduundan ac ac yakndn grm bulunuyoruz. Bir-iki milyon deerinde esham satp, piyasadan buna eit banknot (ve ayn zamanda bor sermayesi) ekerek, bir darl nemli lde younlatrabilecek byle birka para kapkasnn olduunu sylyordu. byk bankann elele vermesiyle mevcut darlk buna benzer manevralarla bir panie evrilebilirdi. Londradaki en byk sermaye gc hi kukusuz ngiltere Bankasdr, ama, yar-hkmet kuruluu olarak stats, yetkisini byle zalim bir ekilde ortaya koymaktan onu alkoyuyordu. Gene de, zellikle 1844 tarihli Banka Yasasndan beri o da, kpn doldurmann yollarn renmiti. ngiltere Bankasnn 14.553.000 sterlinlik bir sermayesi olduu gibi, buna ek olarak da emrinde 3 milyon sterlinlik bakiye, yani datlmam [sayfa 479] kr ve, gerekli olana kadar Bankaya yatrlmas gereken vergi, vb. olarak hkmet tarafndan toplanan btn para bulunuyordu. Biz buna bir de, normal zamanlarda yaklak 30 milyon sterlin tutarndaki teki mevduatlar ile, herhangi bir rezerve dayanmakszn kartlan banknotlar katarsak, Newmarchn aadaki szlerinin (B. A. 1857, n 1889)
481
olduka lml bir tahmin olduunu grrz: Para piyasasnda (Londra) srekli olarak kullanlan fonlarn tutarnn, 120 milyon sterlin kadar bir ey olabileceini rahatlkla syleyebilirim; bu 120 milyon sterlinin ok nemli bir ksm, aa yukar yzde 15-20 kadar, ngiltere Bankas tarafndan kullanlmaktadr. Bankann, kasalarndaki kle rezervi tarafndan karlanmamak zere kartt banknotlar ile, kendisi iin yalnz dolam arac deil, bu karlksz banknotlarn nominal tutarnda hayali olsa bile bir ek sermaye tekil eden deer sembolleri de yaratm olur. Ve bu ek sermaye, ek kr getirir. 1857 Banka Yasasnda Wilson, Newmarcha soruyor: 1563. Bir bankerin dolam arac, ortalama dzeyde tutulduu srece, bu bankerin fiili sermayesine bir ektir, deil mi? Tabii yle. 1564. Demek ki, bu dolamdan elde ettii kr, fiilen sahip bulunduu sermayeden deil, krediden salanan bir kr oluyor? Elbette. Ayn ey, banknot kartan zel bankalar iinde dorudur. 18661868 numaral yantlarnda Newmarch, bunlar tarafndan kartlan btn banknotlarn te-ikisini (son te-birin, bu bankalardaki kle rezervler tarafndan karlanmas gerekiyor), bu miktarda sikke tasarruf edildii iin, bir o kadar sermaye yaratlmas olarak kabul ediyor. Bunun sonucu olarak bankerin kr, teki kapitalistlerden daha byk olmayabilir. Byle de olsa, bu kr onun, bu ulusal sikke tasarrufundan salad gerei gene ortadadr. Ulusal bir tasarrufun zel bir kr halini almas olgusu burjuva iktisatlarn zerre kadar artmamakta, nk genellikle kr, ulusal emee elkonulmasdr. rnein kartt banknotlarn srf devlet sayesinde kredisi olan ngiltere Bankasnn (1797-1817) devletten, yani halktan, devlet borlar zerinden faiz biiminde demeler alarak, devletin ald gce dayanarak ayn banknotlar kattan paraya evirmesinden ve sonra da bunu tekrar devlete bor vermesinden daha sama bir ey olabilir mi? Ne var ki, bankalarn sermaye yaratma iin baka yollar da var. Gene Newmarcha gre, tara bankalar, yukarda sylendii gibi, ellerindeki fazla fonlar (yani, ngiltere Bankas banknotlarn), iskonto edilmi polieler karlnda Londradaki bill brokerlara gndermeyi adet haline getirmiler. Bu polieler ile banka kendi mterilerine hizmet etmekte, nk kendi yerel mterilerinden ald polieleri, yapt ticari ilerin kendi yresinde bilinmesine engel olmak iin tekrar kullanmama kuraln izlemektedir. Londradan alnan bu polieler yalnz, Londrada dorudan doruya demeler yapmak zorunda bulunan ve bankann Londra zerine kendi ekini tercih etmeyen mterilere hizmet etme [sayfa 480] amacn yerine getirmekle kalmaz, ayrca, bankerin cirosu bunlar iin yerel kredi salad iin, yerel demelerin tasfye edilmelerine de hizmet etmi olurlar. Bylece, rnein Lancashireda, btn yerel bankalarn kendi banknotlar ile, ngiltere Bankasna ait banknotlarn byk bir ksm, bu gibi polieler tarafndan dolam dna srlmtr. (Ibid.,
482
1568-1574.) Bylece biz, burada, bankalarn, 1) kendi banknotlarn kartmak, 2) Londraya, vadesi 21 gn olan ama ekilir ekilmez karl nakit olarak hemen kendilerine denen ekler ekmek ve, 3) her eyden nce ve aslnda banka aracl ile yaplan ciro nedeniyle hi deilse o blgeyi ilgilendirdii kadaryla bir krediye haiz bulunan iskonto edilmi polielere deme yapmak suretiyle bankalarn nasl kredi ve sermaye yarattklarn grm bulunuyoruz. ngiltere Bankasnn gcn, piyasa faiz orann dzenlemesi ortaya koyar. Normal faaliyet sralarnda Banka, kle rezervinden darya olan lml altn akna, deme aracna olan talep, son otuz yl boyunca nemli lde sermaye gc kazanan zel bankalar, hisse senetli bankalar ve bill brokerlar tarafndan karland iin, iskonto orann ykselterek12 engel olamaz. Byle bir durumda, ngiltere Bankasnn baka arelere bavurmas gerekir. Ama Banker Glynin (Glyn, Mills, Currie ve Ortaklar firmasndan), 1848-57 ticari bunalmn aratran Commercial Distress Komisyonunda syledii szler kritik dnemler iin hl gerekliini korumaktadr: 1709. lke zerindeki byk bask koullar altnda, ngiltere Bankas faiz orann dzenler. 1710. Olaanst bunalm dnemlerinde ... zel bankerler ile simsarlarn (brokers) iskontolar nispeten snrl hale gelince, bu ii yerine getirmek ngiltere Bankasnn zerine dmekte ve o zaman piyasa orann dzenleme gcne bu banka sahip bulunmaktadr. u da var ki, hkmetin korumas altnda bulunan ve bunun getirdii ayrcalklardan yararlanan bir kamu kuruluu olan ngiltere Bankas, gcn, teki zel giriimlerin yapt gibi, insafszca ktye kullanamaz. Bu nedenle Hubbard, Bankaclk Komitesinde (B. A. 1857) yle demektedir: 2844. [Soru:] skonto oran en yksekken, Banka, gidilecek en ucuz yer ve en dkken bill brokerlar en ucuz firmalardr, deil mi? [Hubbard:] Bu daima byle olacaktr, nk ngiltere Bankas hi bir zaman rakipleri kadar dk dzeye inmemekte ve iskonto oran en yksekken, hi bir zaman ayn ykseklikte olmamaktadr. [sayfa
481]
Ne yazk ki, darlk zamanlarnda ngiltere Bankasnn, zel deyimiyle piyasay sktrmas, yani zaten ortalamann zerinde bulunan faiz orann daha da ykseltmesi, i hayatnda gene de ciddi bir olaydr.
12 Londra Union Bank hissedarlarnn 17 Ocak 1894te yaptklar genel toplantda Bakan Ritchie, ngiltere Bankasnn iskonto orann, 1893te, temmuzda %2den 3e ve austosta %4e karttn ve drt hafta iersinde, buna karn o zamandan beri altn olarak tam 4 milyon sterlin kaybettiini, banka orann %5e ykselttiini ve bunun zerine altnn kendisine geri dndn, banka orannn eyllde %4e ve ekimde de %3e drldn anlatmaktadr. Ama bu banka oran piyasada kabul edilmemiti. Banka oran %5 iken, iskonto oran %3 idi ve para iin oran %2; banka oran %4e dnce iskonto oran %23/8 ve para oran %1; banka oran %3 iken iskonto oran %ye ve para oran bunun da altnda bir eye dmt. (Daily News, January 18, 1894.) -.. E.
483
Banka, piyasay sktrmaya balar balamaz, darya ihracat iin btn satn almalar hemen kesilmekte ... ihracatlar, fiyatlar, depresyonun en dk noktasna ulaana kadar beklemekte ve ancak o zaman satn almada bulunmaktadrlar. Ama bu noktaya varlnca kurlar dzenlenmekte depresyonun en dk noktasna ulaana kadar, altn ihrac durmaktadr. thalat iin mal satn alnmas, darya gnderilmi bulunan altnn bir ksmnn geriye gelmesini salayabilir ama bunlar, darya aka engel olamayacak kadar ge gelmektedirler. (J. W, Gilbart, An lnquiry into the Causes of the Pressure on the Money-Market, London 1840, s. 35.) Dolam aracn, dviz kurlar ile dzenlemenin bir baka etkisi de, ktlk sralarnda, ok yksek bir faiz oranna yolamasdr. (loc. cit., s. 40.) Kambiyo kurlarnn dzeltilmesinin yk, lkedeki retken sanayiin omuzlarna yklenmekte, oysa, bu srada ngiltere Bankasnn krlar, ilerini daha az miktarda deerli madenle yrtmesi sonucu, fiilen bymektedir. (loc. cit., s. 52.) Ama, Samuel Gurney dostumuz da der ki: .aiz oranndaki byk dalgalanmalar, bankerler ile tefeciler iin yararldr konjonktrdeki btn dalgalanmalar, iini bilen kimse iin yararldr. Piyasadaki istikrarszl insafszca smrerek Gurneyler iin kayman toplad halde, ngiltere Bankas bunu ayn rahatlkla yapamyor ama, ilerin genel durumunu saptama konusunda sahip olduklar olaanst olanaklar sayesinde, yneticilerin ceplerine dolan kiisel krlar bir yana, gene de olduka tatl bir kra konuyor. Nakit demelere balandnda, 1817 tarihli Lordlar Kamaras Komitesine sunulan bilgilere gre, 1797den 1817 tarihine kadar geen btn dnem iin ngiltere Bankasnn salad bu krlar u ekilde idi:
Bonolar ve temett artlar Sahipleri arasnda bllen yeni hisse senetleri Sermayenin artan deeri Toplam 7.451.136 7.276.500 14.553.000 29.280.636
Bu sonu, 11.642.100 sterlin zerinden 19 yllk bir dnemde alnan bir sonutur. (D. Hardcastle, Banks and Bankers, 2nd ed., London 1843, s. 120.) Nakit demeleri 1797de durduran rlanda Bankasnn toplam kazancn da ayn yntemle deerlendirecek olursak, u sonular elde ederiz:
1821'de verilmesi gereken temettler Deklere edilen bonolar Aktif art Sermayenin artan deeri Toplam 4.736.085 1.225.000 1.214.800 4.185.000 11.360.885
484
Bu, 3 milyon sterlinlik bir sermaye zerinden alnan sonutur. (Ibid., s. 363-64)* [sayfa 482] Ve btn bunlar, merkezilemenin faziletleri zerine yaplan konumalardan sonra! Odak noktas szde ulusal bankalar ile byk para tccarlar ve bunlarn evresindeki tefecilerden oluan kredi sistemi, byk bir merkezilemeyi iermekte ve bu parazitler snfna yalnzca, zaman zaman sanayici kapitalistleri soyma olanan vermekle kalmamakta, ayn zamanda da fiili retime en tehlikeli biimde burnunu sokma gcn vermektedir ve bu ete, retim konusunda hi bir ev bilmedii gibi, onunla en ufak bir ilgisi de bulunmamaktadr. 1844 ve 1845 tarihli yasalar, saylan, maliyeciler ve stock-jobbers [borsa komisyoncular] ile artan bu ekyalarn byyen gcnn bir kantdr. Eer hl bu saygdeer ekyalarn, hem ulusal ve hem de uluslararas retimi srf retimin karlar iin smrdklerinden ve kendilerinin de smrldnden, kukulanan varsa, bankerlerin yksek ahlaki deerleri konusundaki u vaazdan ok eyler renebilir: Bankaclk kurulular ... ahlaki ve dini kurumlardr. ... Bankerlerin uyank ve azarlayc gzleri tarafndan grlmek korkusu, ka gen tccar, yaygarac ve msrif kimselerle dostluk kurmaktan alkoymutur? ... Bankerinin gznde itibarn srdrmek endiesi ayn ey midir? Bankerinin bir ka atmasnn onun zerindeki etkisi, arkadalarnn lk ve cesaret krc szlerinden daha byk deil midir? Kukuya yolamas ve dolaysyla parasal olanaklarnn kstlanmas ya da kesilmesi sonucunu verebilecek bir hilekarlk ya da yalanclkla sulanma olasl onu tirtir titretmez mi? ... Ve onun iin bankerlerin dosta tavsiyesi, papaznkinden daha da deerli deil midir? (G. M. Bell, skoyal bir banka mdr, The Philosophy of Joint-Stock Banking, London 1840), s.46, 47.) [sayfa 483]
* Almanca baskda bu say 163tr. -Ed.
485
OTUZDRDNC BLM
CURRENCY PRlNCIPLE VE 1844 TARHL NGLZ BANKA YASASI
[BUNDAN nceki bir yaptta,13 Ricardonun meta-fiyatlaryla ilgili olarak, parann deeri zerine olan teorisi, incelenmiti; bu nedenle, burada, biz, kendimizi yalnz zorunlu olan noktalarla snrlandrabiliriz. Ricardoya gre, madeni parann deeri, onda maddelemi bulunan emek-zaman ile belirlenir; ama, ancak, para miktar, deiilecek olan metalarn miktar ve fiyat ile tam bir orant iersinde bulunduu srece. Eer para miktar, bu orann zerine kacak olursa, deeri der, metafiyatlar ykselir; yok eer bu normal orann altna derse, deeri ykselir, meta-fiyatlar der dier btn koullar eit olarak kabul ediliyor. Birinci durumda, bu altn fazlalnn bulunduu lke, deeri dm bulunan altn ihra edecek ve meta ithal edecektir; ikinci durumda, altn, kendi deerinin zerinde deer biilen lkelere akacak, buna karlk, deerinin altna den metalar bu lkelerden, normal fiyatlarna ulaacaklar dier piyasalara akacaktr. Bu koullar altnda, altnn kendisi, sikke ya da kle olarak, kendi deerinden daha byk ya da daha kk-bykln madeni deerinin bir simgesi haline gelebilir ve uras da aktr ki, dolamdaki altna evrilebilir banknotlarn da ayn [sayfa 484] yazgy paylamalar zorunludur. Banknotlar altna evrilebilir ve dolay13 Karl Marx, Zur Kritik der politischen Ekonomie, Berlin 1859, s. 150 vd. (Ekonomi Politiin Eletirisine Katk, Sol Yaynlar, Ankara 1976, s. 217 vd.)
486
syla da gerek deerleri nominal deerlerine tekabl edebilir, ama madeni ve altna evrilebilir banknotlardan oluan toplam dolam arac (the aggregate currency, consisting of metal and of convertible notes), dolamdaki metalarn deiim-deerleri ve altnn madeni deeri ile belirlenen dzeyin zerine ykselerek ya da altna derek yukarda saylan nedenlerle, toplam miktarlarna bal olarak deer kazanabilir ya da kaybedebilir. Altna oranla kadn deil, bir arada alnan altn ve kadn ya da bir lkenin toplam dolam aracnn bu deer kayb, Ricardonun temel bulularndan biridir ve Lord Overstone ile ortaklar bunu kendi hizmetlerine alarak Sir Robert Peelin 1844 ve 1845 tarihli banka yasasnn temel ilkesi yapmlardr. (loc. cit., s. 155.) Ad anlan yaptta verilen bu rikardocu teorinin yanlln burada tekrar ortaya koymaya gerek yoktur. Bizi, burada, yalnzca, Peelin yukarda sz edilen Banka Yasalarn dikte eden banka teorisyenleri okulunun, Ricardonun tezlerini ileyi biimleri ilgilendiriyor. 19. yzyl ticari bunalmlar, zellikle 1825 ve 1836 byk bunalmlar, Ricardonun para teorisinin gelimesine deil, ama yeni bir uygulamasna olanak salad. Bunlar, artk, Humee gre 16. ve 17. yzyllarda deerli madenlerin deerden dmeleri, ya da Ricardoya gre 18. yzyl boyunca ve 19. yzyln banda kat parann deerinin dmesi gibi, tek bana ekonomik grngler deildi; bunlar, imdi iersinde kapitalist retim srecinin btn elerinin atmalarn ortaya dkt ve kkeni ve aresi bu srecin en yzeysel, en soyut alannda, para dolam alannda aranan, dnya pazarnn byk frtnalaryd. Bu iktisadi meteoroloji peygamberleri okulunun hareket noktasn oluturan gerek teorik varsaym, gerekte, Ricardonun salt madeni dolam yasalarn bulmasna neden olan dogmaya varmaktadr. Bunlara kalan i, kredi ya da banknot dolamn, bu yasalara baml klmaktan ibaretti. Ticari bunalmlarn en genel, en gze grnr olay, meta-fiyatlarnn olduka uzun sreli bir genel ykselii izleyen, ani ve genel ddr. Meta-fiyatlarndaki genel dme, parann btn metalara oranla greli deerinin ykselmesi gibi ve, tersine, fiyatlarn genel ykselii parann greli deerinde bir dme gibi gsterilebilir. Her iki durumda da grngnn sz edilmekte, ama aklanmamaktadr. ... .arkl syleyi biimi, sorunu Almancadan ngilizceye evriliyormu gibi bir ufak deiiklikle yerinde brakmaktadr. Demek ki, Ricardonun para teorisi, tam zamannda geliyordu, bu teori, ayn fikrin yersiz yinelenmesine bir neden-sonu ilikisi grnts kazandryordu. Meta-fiyatlarnn genel dnemsel d neden ileri gelmektedir? Parann greli deerinin dnemsel ykseliinden. Meta-fiyatlarnn genel dnemsel ykselii neden ileri gelmektedir? Parann greli deerinde dnemsel bir dten. Ayn biimde gene doru saylmas gereken bir ifadeyle denilebilirdi ki, [sayfa 485] fiyatlarn dnemsel ykselii ve d, fiyatlarn dnemsel ykselii ve dnden ileri gelir. ... Bilinen eylerin yinelenmesine bir neden-
487
sonu ilikisi grn kazandrmas bir kez kabul edildikten sonra, geri kalan ey, kolaylkla bundan karlabilir. Meta-fiyatlarnn ykselmesi, parann deerinin dmesinden ileri gelir, ama parann deerinin dmesi, Ricardonun bize rettii gibi, dolamda bir ar bolluktan, yani dolaan para kitlesinin parann kendi ikin deeriyle ve metalarn ikin deeriyle belirlenen dzeyi amasndan ileri gelir. Gene ayn biimde, meta- fiyatlarnda genel bir d, dolamda bulunan parann ktl sonucunda parann deerinin kendi ikin deerinin zerine kmasyla aklanr. Demek ki, dnemsel olarak fazla ya da eksik para dolamda bulunduu iin, fiyatlar dnemsel olarak ykselirler ya da derler. Eer imdi fiyatlarn ykselmesinin para dolamnda bir azalmayla, fiyatlarn dmesinin ise bir artmayla birlikte gitmesi szkonusuysa, bu istatistiki olarak kantlanamasa da dolamda bulunan meta kitlesindeki herhangi bir azalma ya da oalma sonucu, dolamdaki para miktarnn mutlak olmasa bile, hi deilse greli bir ekilde artm ya da azalm olduu sylenebilir. Grdk ki, Ricardoya gre fiyatlarn bu genel dalgalanmalar, salt madeni bir dolamla zorunlu olarak birlikte meydana gelirler, ama ardarda gelileriyle birbirlerini denkletirirler, bylece rnein yetersiz bir dolam, fiyatlarda bir dmeye, metalarn yabanc lkelere ihracna neden olur, ama, bu ihracat, dardan ieriye bir altn ithaline yolaar, gene bu da fiyatlarn ykselmesini dourur; metalarn ithal ve altnn ihra edildii ok fazla dolam durumunda ise bunun tersi olmaktadr. O halde Ricardonun dolam ile kusursuz bir uyum iinde olan fiyatlardaki bu genel dalgalanmalara karn, bu dolamn iddetli ve had biimi, yani bunalm biimi, gelimi kredi sistemi dnemlerine ait olduuna gre, banknot basmnn tam tamna madeni dolam yasalaryla dzenlenmedii apak ortadadr. Madeni dolam, derhal sikke olarak dolama giren ve bylece ieri ya da dar akyla meta-fiyatlarnda dmeye ya da ykselmeye neden olan deerli madenlerin ithalinde ve ihracnda kendine are bulur. imdi meta-fiyatlar zerinde ayn etkiyi elde etmek iin, bankalarn, yapay olarak madeni dolamn yasalarn taklit etmeleri gerekecektir. Eer altn dardan ieriye akn ederse, bu dolamda yetersizlik olduunun, parann deerinin fazla yksek, meta-fiyatlarnn ise fazla dk olduunun bir kantdr ve, bunun sonucu olarak, yeni ithal edilen altna orantl olarak banknotlar dolama koymak gerekir. Bunun tersi durumda, lkeden kan altnn miktaryla orantl olarak, banknotlar dolamdan ekmek gerekir. Baka bir deyile, banknotlarn dolama srl, deerli madenlerin ithalat ve ihracatna gre ya da kambiyo kuruna gre dzenlenmelidir. Ricardonun, altnn ancak sikke olduu ve, sonu olarak, ithal edilen her altnn dolaan paray artrd, dolaysyla fiyatlar ykselttii; ihra edilen her altnn sikkeyi azaltt ve, sonu olarak, fiyatlar drd yolundaki yanl varsaym, bu [sayfa 486] teorik varsaym, burada, ayr ayr her durumda mevcut olan altn kadar sikkeyi dolama koymaktan ibaret olan pratik de-
488
neyim haline gelir. Lord Overstone (Jones Loydun bankeri), Albay Torrens, Norman, Clay, Arbuthnot ve ngilterede Currency Principle okulu ad altnda tannan daha pek ok yazar, bu retiyi yalnzca tlemekle kalmadlar, Sir Robert Peelin 1844 ve 1845 Banka Yasalar sayesinde, bu teoriyi, hl yrrlkte olan ngiliz ve sko banka mevzuatnn temeli yaptlar. En geni anlamyla btn lke lsnde yaplan deneyimlere gre, onlarn, pratik planda olduu gibi teorik plandaki utanlacak fiyaskolar ancak kredi teorisinde aklamasn bulabilecektir. (loc. cit., s.165-168.*) Bu okulun eletirisini, Thomas Tooke, James Wilson (Economist, 1844-1847) ve John .ullarton yapmlardr. Ne var ki, biz, baz vesilelerle, zellikle bu cildin Yirmisekizinci Blmnde, bunlarn da, altnn nitelii konusunda ne kadar eksik bilgi sahibi olduklarn ve, para ile sermaye ilikisi konusunda nasl belirsizlik iersinde bulunduklarn grm bulunuyoruz. Biz, burada, yalnzca, Peelin Banka Yasalar (B. C. 1857) ile ilgili olarak, 1857 tarihli Avam Kamaras Komitesindeki tartmalardan baz blmleri almakla yetineceiz. -.. E.] ngiltere Bankas eski Guvernr J. G. Hubbardn tankl: 2400. Kle ihracnn ... meta-fiyatlar zerinde hi bir etkisi olmamtr. Bunun etkisi, ok nemli bir etkisi, faiz getiren tahvillerin fiyat zerinde olmutur, nk faiz oran deiince, bu faizi ieren metalarn deeri zorunlu olarak nemli lde etkilenir. Hubbard, 1834-1843 ve 1845-1853** yllarn kapsayan iki tablo veriyor. Bu tablolar, balca onbe ticari maldaki fiyat deimelerinin, altn ihra ve ithali ile, faiz oranndan tamamen bamsz olduunu gsteriyor. te yandan bu tablolar, gerekte, bizim yatrlmam sermayemizin temsilcisi olan altn ihracat ve ithalat ile, faiz oran arasndaki yakn ilikiyi gsteriyor. [2402] 1847de ok byk miktarda Amerikan tahvil ve deerli senedi tekrar Amerikaya ve Rus tahvil ve senetleri tekrar Rusyaya, ve dier Kta Avrupas tahvil ve senetleri, hububat ikmalimizi saladmz yerlere transfer edilmitir. Hubbardn aadaki tablolarnn dayand balca onbe mal unlar iermektedir: pamuk, pamuk iplii, pamuklu dokumalar, yn, ynl kuma, keten, keten bezi, indigo, dkme demir, kalay, bakr, donya, eker, kahve ve ipek. [sayfa 487] Hubbardn bu konudaki yorumu: 1834-43 yllar arasndaki 10 ylda olduu gibi, 1844-53 yllar arasndaki 10 ylda, bankann kle altn rezervindeki dalgalanmalar da, her zaman, iskonto zerine avans verilmi bor verilebilir parann deerindeki bir azalma ya da art ile birlikte olmutur; bu lkede meta-fiyatlarndaki deimeler, ngiltere Bankasnn kle rezervindeki dalgalanmalarda grld gibi, dolam miktarndan tam bir bamszl ortaya koymaktadr. (Bank Act Report, 1857, II,
* Karl Marx, Ekonomi Politiin Eletirisine Katk, s. 234- 231. -Ed. ** 1894 Almanca baskda: 1856. -Ed.
489
II. 1834-1843
Bankann skontonun Kle Piyasa Oran Rezervi 9.104.000 %2 6.274.000 %3 7.918.000 %3 4.077.000 %5 10.471.000 %2 2.684.000 %6 4.571.000 %4 3.642.000 %5 4.873.000 %5 10.603.000 %2 11.566.000 %2 Balca Onbe Maln .iyat .iyat DeimeArt Azal yen 7 7 1 11 3 1 5 9 1 4 11 8 5 2 5 9 1 7 6 2 3 2 2 13 1 14 -
Tarih 1 Mart 1834 1 Mart 1835 1 Mart 1836 1 Mart 1837 1 Mart 1838 1 Eyll 1839 1 Haziran 1840 1 Aralk 1840 1 Aralk 1841 1 Aralk 1842 1 Haziran 1843
II. 1844-1853
Tarih 1 Mart 1844 1 Aralk 1845 1 Eyll 1846 1 Eyll 1847 1 Mart 1850 1 Haziran 1851 1 Eyll 1852 1 Aralk 1853 Bankann Kle Rezervi 16.162.000 13.237.000 16.366.000 9.140.000 17.126.000 13.705.000 21.853.000 15.093.000 skontonun Piyasa Oran %2 %4 %3 %6 %2 %3 %1 %5 Balca Onbe Maln .iyat .iyat DeiArt Azal meyen 11 4 7 8 6 6 3 5 9 1 2 11 2 9 5 1 14 I
s. 290, 291.) Metalarn arz ve talebi piyasa-fiyatlarnn belirlediine gre, iskonto orannda ifadesini bulan bor verilebilir para-sermayeye olan talebi (ya da daha dorusu bunun arza gre gsterdii sapmalar), gerek sermaye talebi ile zdeletirmekle Overstoneun nasl bir yanlgya dt burada ak hale geliyor. Meta-fiyatlarnn, currency [dolam arac -.] miktarndaki dalgalanmalar tarafndan dzenlendii yolundaki sav, imdi, iskonto oranndaki dalgalanmalarn, para-sermayeden farkl olarak, gerek maddi sermayeye olan talepteki dalgalanmalarla ifade edildii eklindeki tmce ile gizleniyor. Ayn komitede hem Normann ve [sayfa 488] hem de Overstoneun fiilen bu sav ne srdklerini ve zellikle ikincinin, en sonunda keye sktrlana kadar, durmadan kaamak yollara bavurmak zorunda kaldn grm bulunuyoruz. (Blm XXVI.) Belli bir lkede mevcut altn miktarndaki deiikliklerin, dolam
490
arac hacmini artrmak ya da azaltmak suretiyle, bu lkedeki meta-fiyatlarn ykseltmesi ya da drmesi gerekecei, aslnda eski bir martavaldr. Eer altn ihra ediliyorsa, demek ki, bu Currency teorisine gre, meta-fiyatlarnn bu altn ithal eden lkede ykselmesi gerekir ve bylece, altn ihra eden lkeden yaplan ihracatn deerinin de, altn ithal eden lkenin piyasas zerinde ykselmesi gerekir; buna karlk, altn ithal eden lkenin ihracat deerinin, i piyasada, yani altn alan lkede bir ykselme meydana getirdii halde, altn ihracats lkenin piyasasnda dmesi gerekecektir. Ama aslnda, altn miktarndaki bir azalma, yalnzca faiz orann ykseltir, oysa, altn miktarndaki art, faiz orann drr; faiz oranndaki dalgalanmalar, maliyet-fiyatlarnn belirlenmesine ya da arz ve talebin belirlenmesine girmemi olsayd, meta-fiyatlar da bundan hi etkilenmemi olurdu. Ayn raporda, Hindistan ile i yapan byk bir firmann yneticisi N. Alexander, 1850lerde Hindistana ve ine byk gm ak konusunda aadaki grleri ne sryor. Bu, ksmen, inde ngiliz dokumalarnn satn engelleyen in Savann ve ksmen de, Avrupada ipekbcekleri arasnda grlen ve talya ile .ransadaki ipekbcei yetitirilmesini byk lde azaltan hastaln bir sonucuydu. 4337. Gm ak ine mi yoksa Hindistana mdr? Gm Hindistana gnderiyorsunuz ve bunun byk bir ksm ile afyon satn alyorsunuz; bu afyonun hepsi de, ipek satn alnmas iin fon oluturmak zere ine gidiyor; Hindistandaki pazarlarn durumu (buradaki gm birikimine karn), tccar iin, mal ya da ngiliz mamulleri gndermek yerine, gmle demede bulunmay daha krl hale getiriyor. 4338. Gm elde etmek iin, .ransadan darya byk bir ak olmam mdr? Evet, ok byk. 1344. .ransadan ve talyadan ipek ithal etmek yerine, biz, oralara, hem Bengalden ve hem de inden byk miktarlarda ipek gnderiyoruz. Baka bir deyile, gm, o ktann para madeni, Asyaya metafiyatlar, bu metalar reten lkede (ngilterede) ykseldii iin deil, bu metalar ithal eden lkedeki ar ithal sonucu fiyatlar dm olduu iin, meta yerine gnderilmitir; ve bu, gm ngiltere .ransadan ald halde ve karln ksmen altnla demek zorunda olduu halde byle olmutur. Currency teorisine gre, fiyatlarn, yaplan bu gibi ithaller sonucu ngilterede dmesi, Hindistanda ve inde ykselmesi gerekirdi. Bir baka rnek. Lordlar Kamaras Komitesinde (C. D. 1848-57) Liverpoollu ilk tccarlardan birisi yle tanklk ediyor: 1994. 1845 yl sonunda [pamuk iplikiliinden] daha kazanl ve bylesine byk krlar salayan bir baka i yoktu. Pamuk stoku byk ve iyiydi, ie [sayfa 489] yarar pamuun libresi 4 peniye satn alnabilirdi, ve bu pamuktan, iyi secunda mule twist No 40, 4 peniyi gemeyen bir maliyetle yaplabilir, yani ipliki iin libre bana btn gider 8 peniyi gemezdi. Bu iplik,
491
byk miktarlarda satlr ve libresi 10 ve 11 peniden eyll ve ekim aylar iin byk szlemeler yaplrd, ve baz durumlarda iplikiler, pamutn ilk maliyetine eit kr salarlard. 1996. Bu i kolu, 1864 balarna kadar kazanl olmaya devam etti. 2000. 3 Mart 1844te pamuk stoku [627.042 balya] bugnknn [3 Mart 1848de 301.070 balya olan stokun] iki kat idi ama fiyat libre bana 1 peni daha pahal idi. [5 peniye karlk 6 peni.] Ayn zamanda, secunda mule twist No 40 iyi makine ipliinin libresi 1847 Ekim aynda 11-12 peniden 9 peniye, aralk sonunda 7 peniye dt; iplik, eirildii pamuun satnalma fiyatna satld (Ibid., n 2021 ve 2022). Bu, sermaye kt olduu iin, parann pahal olmas gerektiini syleyen Overstoneun bilgeliindeki bencillii ortaya koymaktadr. 3 Mart 1844te banka faiz oran %3 idi; 1847 Ekim ve Kasmnda %8 ve 9a ykseldi, ve 3 Mart 1848de hl %4 idi. Pamuk fiyatlar satlarnn bsbtn durmas ve bunu izleyen yksek faiz oranyla birlikte ortaya kan panik sonucu, ikmal durumuna tekabl eden fiyatlarn ok altna dt. Dolaysyla bir yandan 1848 ylnda ithalatta byk bir dme, te yandan da, Amerikadaki retimde bir azalma grld; bylece, 1849 ylnda pamuk fiyatlarnda bir ykselme oldu. Overstonea kalrsa, lkede pek ok para olduu iin metalar da fazla pahalyd. 2002. Pamuklu sanayiindeki son gerileme, hammadde stoku ok fazla azalmakla birlikte fiyatlar daha dk grndne gre, hammadde ktlna balanamaz. Overstone, fiyatlar ya da metalarn deerini parann deeriyle, yani faiz oranyla ne gzel de birbirine kartryor. Soru 2026ya verdii yantta Wylie, Currency teorisi zerine genel yargsn zetliyor, ve buna dayanarak da 1847 Maysnda Cardwell ile Sir Charles Wood, 1844 tarihli Banka Yasasn btn hkmleriyle uygulama zorunluluunu teyit ediyorlar. Bu lkeler bana yle geldi ki, nitelikleri gerei, paraya yapay olarak yksek bir deer ve btn meta ve rnlere yapay ve mahvedici dk bir deer vereceklerdir. Bu Banka Yasasnn genellikle i hayat zerindeki etkileri ile ilgili olarak da unlar sylyor: malatn yapld kentlerden, Birleik Devletlere giden mallarn satn alnmalar iin tccarlar ile bankerler zerine ekilen ve normal drt ay vadeli olan polieler, byk fedakarlklara katlanlmakszn iskonto ettirilmedii iin, bu drt aylk polielerin iskonto edilmez hale geldii 25 Ekim tarihli (Banka Yasasnn yrrlkten kaldrld) Hkmet Genelgesine kadar, siparilerin yerine getirilmesi byk lde engelleniyordu. (2097). Daha sonra, Banka Yasasnn yrrlkten kaldrlmasnn taray da ferahlattm gryoruz. 2102. Geen ekim aynda [1847] burada mal satn alp da siparilerinin, ne kadar mmknse o kadarn hemen kesintiye uratmayan Amerikal alc, yok [sayfa 490] gibiydi; ve parann pahall haberi Amerikaya ulanca btn yeni sipariler kesildi. 2134. Tahl ile ekerin zel bir durumu vard. Tahl piyasasn, alnacak rnn durumu, ekeri ise byk stoklar ile ithalat
492
etkilemiti. 2163. Amerikaya olan borlarmzn ... bir ksm, sevkedilen mallarn zorunlu satlar ile tasfiye edildi ve korkarm ki, geriye kalan da, buradaki iflaslar ile iptal edildi. 2196. Doru anmsyorsam, 1847 Ekiminde bizim borsada yzde 70 faiz dendi.. [Uzun sren yan etkileriyle 1837 bunalmn 1842de normal bunalm-sonras dnem izledi ve ar-retimi kabul etmemekte nk byle bir ey, vlger ekonomiye gre sama ve olanakszd ayak direyen sanayiciler ile tccarlarn bencil krl en sonunda yle bir karkla yolat ki, Currency Okulu kendi dogmasn ulusal lde uygulamaya koyma olanan buldu. 1844 ve 1845 tarihli banka mevzuat yasalat. 1844 tarihli Banka Yasas, ngiltere Bankasn, iki ksma, para basma ksm ile bankaclk ilemleri ksmna ayrd. Birinci ksm, 14 milyon tutarnda teminat bellibal ksm devlet borlar ile, btn madeni birikimi bunun drtte-birinden fazlas gm olamaz kabul eder ve bu toplam tutarnda banknot kartr. Bu banknotlar, halkn elinde bulunmad srece, bankaclk ksmnda alkonulur ve, gnlk kullanm iin gerekli kk bir sikke miktar (bir milyon kadar) ile birlikte, her an emre hazr yedeini tekil eder. Banknot kartan ksm, halka, banknot karlnda altn ve altn karlnda banknot verir; halkla olan dier ilemleri bankaclk ksm yrtr. ngiltere ile Gallerde 1844de kendi banknotlarn kartma yetkisi verilen zel bankalarn bu ayrcalklar devam etti, ancak kartacaklar miktar saptand; bu bankalardan birisi kendi banknotlarn kartmaya son verdii takdirde, ngiltere Bankas, bylece ortaya kan miktarn te-ikisi kadar kendi karlksz banknotlarn artrabilir; bu ekilde kartt banknotlar 1892 ylnda 14 milyondan 16 milyon (tam olarak sylenirse 16.450.000) sterline km oldu. Demek ki, bankann hazinesinden kan her altn be sterlin iin, be sterlinlik bir banknot, banknot kartma ksmna dner ve yokedilir; hazineye giden her be altn sterlin iin yeni bir be sterlinlik banknot, dolama girer. Bu ekilde, Overstoneun, madeni dolam yasalarn sk skya izleyen ideal kat para dolam uygulamaya konulmutur ve bylece, Currency teorisi savunucularna gre, bunalmlar artk tmyle sona erdirilmitir. Oysa aslnda, Bankann birbirinden bamsz iki ksma ayrlmas, kritik zamanlarda, ynetimi, bankann btn mevcut olanaklarndan rahata yararlanma olaslndan yoksun brakmtr; bylece, yle durumlar olabilir ki, bankaclk ksm iflasn eiinde olduu halde ihra ksmnn elinde, 14 milyonluk teminata ek olarak, hi el srlmeyen bir-ka milyon altn bulunabilir. Ve bu, hemen hemen her bunalmda, byk [sayfa 491] ksm, bankann deerli maden rezervi ile karlanmas gereken byk bir altn ihracnn yerald dnem bulunduu iin ok daha da kolay olabilir. Ne var ki, o zaman darya giden, her altn be sterlin iin, lke-ii dolam be sterlinlik bir banknottan yoksun kalacak ve bylece, dolam arac miktar tam da kendisine en fazla gereksinme bulunduu
493
srada azalacaktr. Demek ki, 1844 tarihli Banka Yasas, btn ticaret alemini, bylece, bunalmn patlak verdii anda yedek bir banknot istifi yapmaya tevik etmekte, baka bir deyile, bunalm hzlandrmakta ve younlatrmaktadr. Kritik anlarda, parasal araca, yani deme aralarna kar talebin bu gibi yapay yollardan younlatrlmas ve ayn anda da arzn snrlandrlmas ile Banka Yasas, faiz orann, bunalm srasnda imdiye dein grlmeyen bir ykseklie kartm oluyor. Dolaysyla, yasa, bunalmlar yokedecei yerde, ya btn sanayi aleminin ya da Banka Yasasnn yokolup gidecei bir noktaya kadar younlatrm oluyor. Hem 25 Ekim 1847de ve hem de 12 Kasm 1857de bunalm byle bir noktaya kadar ulat; hkmet o srada, 1844 tarihli yasay yrrlkten kaldrarak, Bankann banknot kartma tahdidini kaldrd ve bu da her iki halde, bunalmn stesinden gelinmesine yetti. 1847de, birinci snf teminatlar karlnda tekrar banknot kartlaca konusunda verilen gvence, istifteki 4-5 milyon sterlinlik banknotun yeniden gn na kmasna ve dolama sokulmasna yetti; 1857de, yasal miktar aan banknot kartlmas, neredeyse bir milyona ulat, ama bu ancak ok ksa bir sre devam etti. urasn da belirtmek gerekir ki, 1844 mevzuat hl, madeni parayla yaplan demelerin durdurulduu ve banknotlarn devale edildii bir dnem olan 19. yzyln ilk yirmi yln anmsatan izleri tamaktadr. Banknotlarn tadklar gvenceyi kaybedecekleri korkusu hl aka bellidir. Ama bu kayg tamamen dayanakszdr, nk 1825 ylnda bile, dolamdan ekilmi bulunan bir sterlinlik eski banknot stokunun ortaya kartlarak dolama sokulmas, bunalm sona erdirdi ve bylece, en yaygn ve derin gvensizlik zamanlarnda bile, banknotlarn gvencesinin sarslmadn tantlam oldu. Ve bunun anlalmas hi de g deildir, nk ne olursa olsun btn ulus, kendi gvencesi ile bu deer sembollerini desteklemektedir. .. E.] imdi de, Banka Yasasnn etkisi zerine yaplan birka yoruma gzatalm. John Stuart Mil1, 1844* tarihli Banka Yasasnn ar-speklasyonu engellediine inanyor. Ne mutlu ki, bu bilge kii, 12 Haziran 1857de konutu. Drt ay sonra bunalm patlak verdi. O, dpedz, banka mdrleri ile genellik1e ticaret erbabn, bunlar, ticari bunalmn niteliinden daha iyi anladklar, ve ar-speklasyonu desteklemekle hem kendilerine ve hem de halka yaptklar byk ktlk iin kutlad. (B.C. 1857, n 2031.) [sayfa 492] Bilge kii Bay Mill, cret deyen fabrikatrler ile dierlerine avans olarak verilmek zere, bir sterlinlik banknot kartld takdirde, ... bu banknotlarn, bunlar tketim iin harcayan kimselerin ellerine geebileceini ve bu durumda, bu banknotlarn kendilerinin, metalar iin bir talep tekil edeceini ve bir sre iin fiyatlarda bir ykselmeye yolaabi* 1894 Almanca baskda: 1847. -Ed.
494
leceini [2066] dnyor. Acaba Bay Mill, fabrikatrlerin iilere altn yerine katla deme yaptklar iin daha yksek bir cret mi deyeceklerini sanyor? Yoksa o, fabrikatr, 100 sterlinlik banknot halinde ald borcu altnla deitirmi olsa, bu cretlerin, derhal bir sterlinlik, banknotlarla denmesi halinden daha m az bir talep tekil edeceine inanyor? rnein o, baz maden blgelerinde, cretlerin yerel bankann banknotlar ile dendiini ve bu yzden birka iinin birarada tek bir be sterlinlik banknotu aldn bilmiyor mu? imdi bu onlarn taleplerini artrm m oluyor? Yoksa bankerler fabrikatrlere, byklere gre kk banknotlarla daha kolay ve daha ok miktarda m para veriyor? [Millin bir sterlinlik banknotlara kar olan bu garip korkusu, ekonomi politik zerine olan tm yapt, elikiye kar hi duraksama gstermeyen bir semecilii aa vurmam olsayd, anlalmaz ve aklanamaz bir ey olurdu. Bir yandan, Overstonea kar Tooke ile birok noktada fikir birlii halinde; te yandan, meta-fiyatlarnn, mevcut para miktar ile belirlendiine inanyor. te bunun iin, teki btn koullar eit olmak zere, her kartlan bir sterlinlik banknot iin, bir altn sterlinin, Bankann kasalarna doru yola koyulacana hi akl kesmiyor. Dolam arac miktarnn artabileceinden ve dolaysyla deerinin deceinden, yani meta-fiyatlarnn ykseleceinden korkuyor. Yukarda sz edilen kaygnn ardnda yatan ite yalnzca budur. -.. E.] Tooke, C. D. 1848-57 nnde, Bankann iki ksma ayrlmas, ve banknotlarn madeni paraya evrilmesini garanti altna almak iin alnan gereksiz nlemlerle ilgili olarak u grleri ne sryor: 1837 ve 1839 yllarna gre, faiz orannda 1847de grlen daha byk dalgalanmalarn biricik nedeni, Bankann iki ksma ayrlmasdr (3010). Banknotlarn gveni ne 1825te ve ne de 1837 ile 1839da etkilenmi oldu (3015). 1825te altna kar olan talebin tek amac, tara bankalarnn bir sterlinlik banknotlarna olan gvenin btnyle sarslmasyla ortaya kan boluun doldurulmasyd; bu boluk, ngiltere Bankas da bir sterlinlik banknotlar kartana kadar yalnz altn ile doldurulabildi (3022). 1825 Kasm ve Aralnda, ihracat amalar iin altna kar en ufak bir talep bulunmuyordu (3023). erde olduu kadar darda da grlen bu gven kayb karsnda, temettler ile mevduatlarn denmesinin durdurulmas, banknotlarn denmesinin durdurulmasndan ok daha tehlikeli sonular verebilirdi (3028). 3035. Eninde sonunda banknotlarn altna evrilebilmesini tehlikeye atabilecek bir durumun, bir ticari bunalm srasnda daha da ciddi [sayfa 493] glkleri birlikte getirebilecek bir durum olduunu syleyemez misiniz? Kesinlikle sylenemez. 1847 yl boyunca ... daha fazla miktarda dolam arac kartlmas, 1825 ylnda olduu gibi, bankann kasalarnn tekrar dolmasna katkda bulunabilirdi (3058).
495
1857 B. A. Komitesinde Newmarch yle tanklk ediyor: 1357. (Bankann) ksmlarnn bu ekilde ayrlmalarnn ... birinci kt etkisi ... ve, kle rezervinin ikiye blnmesinin kanlmaz sonucu, ngiltere Bankasnn, bankaclk ilemlerinin, yani ngiltere Bankasnn, onu lkenin ticaret hayat ile en yakn temasa getiren ilemlerinin tamamnn, daha nceki rezerv miktarnn ancak yarsyla yrtlmesi olmutur. Rezervin bylece ikiye blnmesiyle yle bir durum ortaya kmtr ki, bankaclk ksmnn rezervi, kk lde bile olsa bir azalma gsterdii anda, Bankann iskonto oran zerinde deiiklik yapmas zorunlu hale gelmitir. Dolaysyla, bu azalan rezervler, iskonto orannda sk sk deiikliklere ve ani ykselmelere yolamaktadr. 1358. 1844ten beri deiikliklerin [1857 Haziranna kadar] says altm bulmutur, oysa 1844 ten nce, ayn sredeki deiiklikler hi kukusuz bir dzineye bile ulamamtr. 1811'den beri ngiltere Bankasnn mdr ve bir sre iin de Guvernr olan Palmerin, C. D.. 1848-57 Lordlar Kamaras Komitesindeki tankl zellikle ilgintir: 828. 1825 Aralnda, bankada kalan kle rezervi yaklak 1.100.000 sterlindi. Eer bu Yasa [1844 tarihli Banka Yasas] yrrlkte bulunsayd banka o srada kukusuz in toto* iflas ederdi. Aralkta, sanrm, bir haftada 5-6 milyon banknot kartld ve o srada panik hafifletilmi oldu. 825. Banka eer o srada grm bulunduu ilemleri yrtmeye kalkm bulunsayd, bugnk Yasann baarszla urayaca birinci dnem [1 Temmuz 1825ten beri] 28 ubat 1837 idi; o dnemde bankann elinde 3.900.000-4.000.000 sterlin deerinde kle vard, ve Bankann rezervinde yalnzca 650.000 sterlin kalm olacakt. Dier bir dnem 1839 ylnda, 9 Temmuzdan 5 Arala kadar devam eden dnemdi.. 826. Bu dnemdeki rezerv miktar neydi? Yedek, 5 Eyllde toplam 200.000 sterlin daha azd (the reserve was minus altogether 200.000). 5 Kasmda, yaklak bir, bir-buuk milyona ykseldi. 830. 1844 tarihli Yasa, bankann, 1837 ylnda Amerikan ticaretine yapt yardm engellerdi. 831. Belli bal Amerikan firmalarndan iflas etti. ... Amerikayla ilgili hemen btn firmalar, gvenilemez bir duruma dtler ve Banka o srada yardma gelmeseydi, bir-iki firmadan fazlasnn, ilerini srdrebileceklerini sanmyorum. 836. 1837 bunalm, [sayfa 494] 1847 bunalm ile kyaslanamaz. 1837 ylndaki bunalm balca Amerika ticaretine inhisar ediyordu. 838. (1837 Haziran banda banka ynetimi bunalma are bulma sorununu tartt. ) Baz baylar ... uygulanacak en doru ilkenin faiz orannn ykseltilmesi olduu dncesini savundular, bylece meta-fiyatlar drlm olacakt; ksacas, paray pahallandrp metalar ucuzlatarak, d demeler yaplabilecekti. 906.
* Tamamyla. -.
496
Bankann gcnn, yani fiili sikke miktarnn eski ve doal yntemlerle snrlandrlmas yerine, 1844 tarihli yasa ile yapay bir snrlandrma getirilmesi, yapay glkler yaratma eilimini tar ve dolaysyla, meta-fiyatlar zerinde gereksiz bir ilem Yasa hkmleri uyarnca gerekli olabilir. 968. 1844 tarihli Yasa hkmlerini ileterek, normal koullar altnda kle rezervini fiilen dokuz-buuk milyonun altna indiremezsiniz. O zaman bu, fiyatlar ile kredi zerinde bir baskya yolaar ve d lkelerle yaplan ticarette kambiyo kurlarnda, altn ithalini artracak bir karklk yaratarak emisyon ksmnn kasalarndaki altn miktarn bytr. 996. imdi sizin (bankann) tabi olduunuz snrlandrmalar altnda siz, kambiyo kurlar zerinde etkin olabilmek iin gm gerektii bir srada, elinizin altnda yeterli lde gm bulunmayacaktr. 999. Bankann kasalarndaki gm miktarn bete-bir olarak snrlandran hkmn amac nedir? Bu soruyu yantlayamam. Bunun amac, paray pahalandrmakt; Currency teorisi dnda, bankann iki ksma ayrlmas ve sko ve rlanda bankalarnn, belli bir miktarn tesinde kartacaklar banknotlarn karl olarak altn rezervi bulundurma zorunluluunun konulmas ayn amaca dayalyd. Bu usul, maden rezervinin bir merkezde toplanmamas sonucunu dourdu ve bylece aleyhteki kambiyo kurlarnn dzeltme gc azaltlm oldu. Aadaki btn koullarn amac faiz orann ykseltmekti: ngiltere Bankas, karlnda altn rezervi bulunmas hali dnda, 14 milyonun zerinde banknot kartamayacakt; bankaclk ksm, sradan bir banka gibi ynetilecek para bolken faiz orann drmeye, para ktken faiz orann ykseltmeye alacakt; Kta Avrupas ve Asya ile kambiyo kurlarnn balca dzeltme arac olan gm rezervinin snrlandrlmas; sko ve rlanda bankalar ile ilgili olan ve ihracat iin hi bir ekilde altna gereksinme gstermeyen, ama imdi, bunlarn karttklar banknotlarn tamamen hayali olan evrilebilirliini salamak bahanesiyle altn bulundurulmasn zorunlu klan hkmler. Gerek udur ki, 1844 tarihli yasa, sko bankalarnda ilk kez 1857 ylnda altna kar bir hcuma neden oldu. Yeni Banka mevzuat, darya altn ak ile i piyasa amalar iin olan altn ak arasnda herhangi bir ayrm da yapmyor; ama sylemeye gerek yoktur ki, bunlarn etkileri tamamen farkldr. Dolaysyla da, piyasa faiz orannda srekli byk dalgalanmalar meydana geliyor. Gm ile ilgili olarak Palmer, iki ayr nedenle, 992 ve 994 numaral yantlarnda, bankann yalnzca kambiyo kurlarnn ngiltere lehine olduu zaman, yani gm ok bollatnda, banknot karlnda gm [sayfa 495] satn alabildiini sylyor; nk: 1003. Gm olarak nemli miktarda kle bulundurmann tek amac, kambiyo kurlar lke aleyhine olduu srece, d demeleri kolaylatrmaktr. 1004. Gm ... dnyann her yerinde para olan bir metadr, ve dolaysyla da [d demeler] amac iin ... en dolaysz metadr. Son zamanlarda Birleik Devletler yalnzca altn kabul etmektedir..
497
Ona gre, aleyhte olan kambiyo kurlar, d lkelere altn akna yolamad srece, darlk zamanlarnda bankann faiz orann eski %5lik dzeyin zerine kartmasna gerek yoktu. 1844 tarihli yasa olmasayd, banka, kendisine getirilen btn birinci snf polieleri hi glk ekmeden iskonto edebilirdi. [1018-20.] Ama, 1844 tarihli yasa ve bankann 1847 Ekiminde iinde bulunduu durum karsnda, bankann kredi firmalarndan isteyebilecei ve bunlarn da, demelerini yapabilmek iin vermekten kanabilecekleri hi bir faiz oran yoktu [1022]. Ve bu yksek faiz oran da, Yasann tam amacyd. 1029. ... .aiz orannn d talepler [deerli madenler iin] zerindeki etkisi ile lke iersindeki bir kredi skkl dneminde Banka zerindeki basky frenlemek amacyla faiz oranndaki ykselme arasnda benim izmek istediim byk ayrm. 1023. 1844 tarihli yasadan nce ... kurlar lkenin lehinde iken ve btn lkede kesin bir panik ve endie varken, banknot kartlmas iin konulmu hi bir snr yoktu ve bu bunalm durumu ancak byle hafifletilebilirdi. ngiltere Bankasnn ynetiminde 39 yl bir yer igal eden bir kimse ite bunlar sylyor. imdi de, zel bir bankeri, 1801den beri Spooner, Attwood and Co. firmasnn ortaklarndan olan Twellse kulak verelim. 1857 tarihli B. C.de dinlenen tanklar arasnda yalnz o, lkenin iersinde bulunduu gerek durumu grmemize yardm ediyor ve yaklaan bunalm gryor, Ne var ki o da, baka bakmlardan Birminghaml bir little-shilling adamdr; tpk, bu okulun kurucular olan ortaklar Attwood kardeler gibi. (Bkz: Zur Kritik der pol. (Ek., s. 59.*) yle tanklk ediyor: 4488. Sizce, 1844 tarihli yasa nasl iledi? Sorunuzu eer bir banker olarak yantlamam gerekirse, Yasann fazlasyla iyi ilediini syleyebilirim, nk, bankerler ile her trden [para] kapitalistler iin zengin bir verim salad. Ama bu yasa ilerini gvenle dzenleyebilmesi iin iskonto orannn kararl olmasn isteyen drst ve alkan iadamlar iin ok kt ilemi oldu. ... Bor para vermeyi pek krl bir i haline getirdi, 4489. O, [Banka Yasas] Londradaki ticaret bankalarnn, hisse senedi sahiplerine %20-%22 kr vermelerini salam oldu deil mi? Geen gn bunlardan birisi %18, ve sanrm bir bakas %20 veriyordu; bunlarn, 1844 tarihli yasay ok kuvvetle desteklemeleri gerekir. 4490. Byk sermayesi olmayan kk iadamlar ile saygdeer tccarlar ... gerekten de ok byk skntya sokuyor [sayfa 496] Benim bu konuda bilgi edinmemi salayan tek yol, bunlara ait olan ve artc miktarlara ulaan denmemi polieleri grmemdir. Bunlarn, hepsi de daima kk meblalar, belki de 20 ile 100 sterlin arasnda; bunlarn byk bir ksm denmemi ve lkenin her yanna denmemi olarak geri dnyorlar; bu her zaman, kk esnaf ... arasndaki byk skntnn bir belirtisidir. 4494. imdi o, ilerin krl olmadn syly* Ekonomi Politiin Eletirisine Katk, s. 111. -Ed.
498
or. Aadaki szleri, hi kimsenin bir bunalmdan en ufak bir kuku bile duymad srada, bunalmn gizli varln farkettiini gstermesi bakmndan ok nemlidir. 4494. Mallarn fiyat Mincing Lanede ayn kalyor, ama hi bir ey sattmz yok, ne fiyatta olursa olsun satamyoruz; nominal fiyat koruyoruz. 4495. u olay anlatyor: Bir .ransz, Mincing Lanedeki bir komisyoncuya belli bir fiyatta satlmak zere 3.000 sterlinlik mal gnderiyor. Komisyoncu istenilen fiyat kabul edemiyor ve .ransz da bu fiyatn altnda satamyor. Metalar satlmyor, ama .ransza para gerek. Bu durumda komisyoncu ona 1.000 sterlin avans veriyor ve .ransz da, mallarn teminat gstererek komisyoncuya ay vadeli 1.000 sterlinlik bir polie ekiyor. ay sonra polienin vadesi geliyor ama mallar gene satlmyor. Komisyoncu polieyi demek zorunda kalyor ve 3.000 sterlinlik teminata sahip olduu halde bunu nakite eviremiyor ve bunun sonucu g duruma dyor. Bylece bir kimse kendisiyle birlikte bir bakasn da zor duruma sokmu oluyor. 4496. Byk ihracatla ilgili olarak ... lke iersinde ilerde bir durgunluk olduunda, bu zorunlu olarak ihracat kamlyor. 4497. lke iersindeki tketimin azaldn m sanyorsunuz? Gerekten ok fazla ... byk lde ... kk esnaf bu konuda en iyi otoritedir. 4498. thalat gene de ok byk; bu, tketimin fazla olduunu gstermiyor mu? Gsteriyor, eer satabilirseniz, ama depolarn ou bu mallarla dolu; szn ettiim u olayda, elde, satlmayan 3.000 sterlin deerinde mal var. 4514. Para deerli olduunda, sermayenin ucuz olduunu syleyebilir misiniz? Evet. Demek ki bu adam, yksek bir faiz oran deerli bir sermaye ile ayn eydir diyen Overstone ile hi de ayn fikirde deil. Aadaki satrlar ilerin nasl yrtldn gsteriyor: 4616. Dierleri, ok ileri gidiyor ve alacak ithalat ve ihracat ileri eviriyorlar; sermayelerinin kendilerine saladnn ok tesinde byk iler; btn bunlardan hi kuku yok. Bu adamlar baarya ulaabilirler; giritikleri tehlikeli ite anslar yardm eder, byk servetler elde edebilirler, ilerini yoluna koyarlar. imdi ilerin byk lde yrtld sistem ite bu. Bir sevkiyatta yzde 20, 30, 40 kayb gze alanlar var, bir dahaki riskli i bu kayplarn geriye getirebilir. Ardarda baarszla urarlarsa mahvolup giderler; son zamanlarda bu gibi durumlara sk sk raslyoruz; ticari firmalar geriye bir kuru brakmadan iflas edip gidiyorlar. [sayfa 497] 4791. Dk faiz oran [son on yldaki] bankerler aleyhine iliyor, dorudur, ama sizlere defterleri gstermeden imdiki krlarn [kendi krlarnn], eskisine gre ne denli yksek olduunu anlatmak ok g olur. .azla para kartlmas nedeniyle faiz dt zaman, byk mevduatlarmz bulunur; faiz yksek olursa, bundan bu ekilde yararlanrz. 4794. Para, lml bir faiz orannda iken bize daha fazla talep yaplr; daha fazla bor veririz; bu i [biz bankerler iin] byle iler. .aiz oran
499
ykselince biz de ortalamann zerinde faiz alrz; almamz gerekenin zerinde faiz alrz. ngiltere Bankasnn kartt banknotlarn kredisinin, btn uzmanlarca her trl kukunun tesinde kabul edildiini grm bulunuyoruz. Gene de Banka Yasas bu banknotlarn evriIebilirlii iin, altn olarak dokuz-on milyonu tamamen balyor. Bu rezervin kutsall ve dokunulmazl bylece, eski zamanlardaki iddiharclar arasnda grlenden ok daha ileriye gtrlm oluyor. Mr. Brown (Liverpool), C. D.1847-57 Komisyonunda yle tanklk ediyor: 2311: Bu para [emisyon ksmndaki maden rezerv], Parlamento Yasasn ihlal etmeksizin el srlemediine gre, denize dklm gibidir. Daha nce de ad geen ve yapt tanklk, Londradaki modem inaat sistemini gstermek iin de kullanlan (Kitap II, Blm XII) inaat mteahhidi E. Capps, 1844 tarihli Banka Yasas konusundaki kansn yle zetliyor [B. A. 1857]: 5508. Btnyle bakldnda ... imdiki sistem [Banka Yasasnn getirdii sistem] demek ki size gre sanki, sanayiin krlarn zaman zaman tefecinin cebine aktarmak iin kurnazca dzenlenmi bir plan gibidir, yle mi ? Evet yle. Yap iinde bunun byle ilediini biliyorum. Daha nce de sylendii gibi sko bankalar da, 1845 tarihli Banka Yasas ile, ngiliz bankalarna benzeyen bir sistem altna zorla sokulmutu. Bunlar, her banka iin saptanan snrn tesinde banknot kartmak iin altn rezervi bulundurma zorundaydlar. Bunun sonucu, 1848-57 C. D. Komisyonundaki u tann szlerinden anlalabilir. Bir sko Bankasnn mdr Kennedy: 3375.1845 tarihli Yasann yrrle girmesinden nce skoyada, altn dolam diyebileceimiz bir ey var myd? Hayr, hi yoktu. 3376. O zamandan beri, herhangi ek bir dolam oldu mu? Hayr olmad; halk altndan holanmaz. 3450. sko bankalarnn 1845ten beri tutmak zorunda olduklar yaklak 900.000 sterlin tutarndaki altn, onun kansnca, yalnzca zararl olabilir ve skoyann sermayesinin bu kadarlk bir ksmn kr getirmeyecek bir biimde emmektedir. Ayrca, Union Bank of Scotlandn mdr Anderson da diyor ki: 3588. sko bankalarnn altn iin ngiltere Bankas zerindeki tek basks dviz iindi yle mi? yle, ve bu bask, Edinburghta altn [sayfa 498] tutmakla kalkm olmayacaktr. 3590. ngiltere Bankasnda [ya da ngilteredeki zel bankalarda] ayn miktarda teminata sahip olmakla, ngiltere Bankasna bir altn ak yapmadan nce ne kadar gcmz varsa gene o kadar gcmz var. Ensonu, Economistten (Wilson) bir yaz aktaryoruz: sko bankalar, Londradaki ubelerinde, kullanlmayan nakit meblalar tutuyorlar; bu ubeler de bunlar ngiltere Bankasna koyuyor. Bu durum sko bankalarna, bu meblalarn snrlar iersinde bankann madeni rezervleri zerinde kullanma hakk salyor, ve bu para, d demelerin yapl-
500
mas gerektii anda gerekli bulunan bu yerde daima bulunmaktadr. Bu sistem, 1845 tarihli Yasa ile bozulmu bulunuyor: 1845 tarihli Yasann skoya zerindeki etkisi sonucu son zamanlarda bankann sikkelerinde, skoyadaki srf olasla dayal bulunan ve belki de hi yaplamayacak olan bir talebin karlanmas iin byk bir ak grlmtr. ... Bu dneme kadar, byk bir miktar, dzenli olarak Londra ile skoya arasnda gidip gelirdi. Bir sko bankasnn, kendi banknotlar iin artan bir talep bekledii bir an gelince, Londradan bir sandk altn getirildi; bu dnem geince de ayn sandk, ou kez almadan Londraya geri gnderildi. (Economist, October 23, 1847 [s. 1214-1215].) [Ve, Banka Yasasnn babas, banker Samuel Jones Loyd, nam dier Lord Overstone btn bunlara ne diyor? Daha 1848de, Ticari Bunalm konusundaki Lordlar Kamaras Komitesinde 25 Ekim 1847 tarihli Hkmet Mektubunun verdii, banknot kartlmasnn artrlmas yetkisinin bile bunalmn iddetini azaltmaya yettii olgusuna karn, yeterli sermaye yokluunun neden olduu bunalm ve yksek faiz orannn, fazladan banknot kartlmasyla ortadan kaldrlamayacan (1524 ) yinelemiti: O, Yksek faiz ile sanayi krlarndaki dmenin, sanayi ve ticaret amalar iin kullanlabilecek maddi sermayedeki azalmann zorunlu bir sonucu (1604) olduu grn savunuyordu. Ve bununla birlikte, aylardr sanayiin iersine dt bunalm, depolar dolduran, taran, ama fiilen satlamayan maddi meta-sermayeden ibaret bulunuyordu; ite srf bu yzden, maddi retken sermaye, daha fazla satlmas olanaksz meta-sermaye retmemek iin, btnyle ya da ksmen bou bouna beklemektedir. Ve, 1857 tarihli Banka Komitesinde de yle diyordu: 1844 tarihli yasa ilkelerine olan kesin ballk ve uygulanmasnda gsterilen abukluk ile her ey dzen ve yumuaklk iersinde geti, parasal sistem gvenli ve salamdr, lkedeki gnen tartlamaz durumdadr, 1844 tarihli yasann erdemine olan kamu gveni gnden gne glenmekte, ve eer komite, bu yasann dayand ilkelerin salaml ya da salad yararl sonularn daha baka pratik rneklerini grmek istiyorsa, komiteye verilecek doru ve yeterli yant: evrenize baknz, lkenin bugnk i ve ticaret durumuna bir gzatnz, ... halkn memnunluuna baknz, [sayfa 499] toplumun btn snflarna yaylan servet ve gnence baknz; ve bunu yaptktan sonra komite, bu sonularn alnmasn salayan yasann devamna engel olup olmamak konusunda, yerinde ve adaletli bir karar verebilecektir. (B. C.1857; n 4189.) Overstoneun 14 Temmuzda Komite nnde okuduu vgye, ayn yln 12 Kasmnda, banka ynetimine yazlan mektup biimindeki yantta, geriye kalanlarn kurtarlabilmesi iin, 1844 tarihli, mucizeler yaratan yasann, hkmete yrrlkten kaldrld bildiriliyordu. -.. E.]
[sayfa 500]
501
OTUZBENC BLM
DEERL MADEN VE KAMBYO KURU
I. ALTIN REZERVNN HAREKET
Darlk zamanlarnda banknot birikimi bakmndan urasn dikkate almak gerekir ki, bu, en ilkel toplum koullar altnda, karklk zamanlarnda deerli maden ymann bir tekrardr. 1844 tarihli yasann ileyii lkedeki btn deerli madenleri dolam arac haline sokmak istedii iin de ilgintir; bu yasa, darya bir altn akn, dolam aracndaki daralma ile, ieriye bir altn akn, dolam aracndaki genileme ile bir tutmak istemektedir. Ama, sonuta denemeler, bunun tersinin doru olduunu tantlamtr. Biraz ilerde szn edeceimiz tek bir istisna dnda, ngiltere Bankasnn dolamdaki banknot miktar, 1844ten beri hi bir zaman, kendisine kartma yetkisi verilen azami dzeye ulamamtr. 1857 bunalm, te yandan, baz koullar altnda bu azaminin de yeterli olmadn tantlamtr. 1857 yl 13 Kasmndan 30 Kasmna kadar, bu azaminin zerinde gnde ortalama 488.830 sterlin dolamda bulunuyordu (B. A. 1858, s. x). O srada, yasal azami 14.475.000 sterlin, art, bankann mahzenlerindeki maden rezerv miktar idi. Deerli maden girii ve k ile ilgili olarak unlar dikkate almak gerekir: Birincisi, bir yandan altn ve gm retmeyen bir blge iersinde, ileri-geri maden hareketi ile, te yandan, altn ve gmn retim [sayfa 501] kaynaklarndan, eitli dier lkelere ak ve bu ek madenin
502
bunlar arasndaki dalm arasnda bir ayrm yapmak gerekir. Rusyadaki altn madenlerinden nce, Kaliforniya ile Avustralya, etkilerini hissettiriyorlard, 19. yzyln bandan beri altn ikmali, anan sikkelerin deitirilmesine, lks eyalarn yapmna ve Asyaya gm ihracna ancak yetiyordu. Bununla birlikte, nce, o zamandan beri Asyaya gm ihrac, Amerika ile Avrupann Asya ile yapt ticaret nedeniyle olaanst art gsterdi. Avrupadan ihra edilen gmn yerini, geni lde ek altn arz ald. Sonra, yeni ithal edilen altnn bir ksmn, ierdeki para dolam emdi. 1857 ylna kadar, altn olarak yaklak 30 milyonun, ngilterenin i dolamna eklendii tahmin edilmitir.14 Ayrca, Avrupa ve Amerikann btn merkez bankalarndaki ortalama maden rezervi dzeyi 1844ten beri art gsterdi. Ayn zamanda, daha byk miktarlarda altn sikke i dolamdan kt ve hareketsiz hale geldii iin, panii izleyen durgunluk dneminde banka rezervlerindeki daha hzl byme sonucu i para dolamnda bir genileme oldu. Ensonu: lks eyalarn yapm iin deerli maden tketimi, yeni altn yataklarnn bulunmasndan beri artan zenginlik sonucu, byme gsterdi. kincisi, deerli maden, altn ya da gm retmeyen lkeler arasnda gider gelir, ayn lke srekli olarak bu madeni hem ithal etmekte ve hem de ihra etmektedir. Bu hareketin u ya da bu yndeki arldr ki, son tahlilde, darya bir altn ak m yoksa ierde bir byme mi olduunu belirler, nk, dpedz gidip gelmeler ve ou kez paralel hareketler, geni lde birbirini eitler. Ne var ki, bu nedenle, sonucu ilgilendirdii kadaryla, bu sreklilik ve ou kez de, her iki hareketin birbirine paralel oluu dikkate alnmamtr. Daha byk bir deerli maden ithali ya da ihrac, daima, meta ithali ya da ihrac arasndaki orann bir sonucu ve ifadesi olarak yorumlanmtr, oysa, bu ayn zamanda meta alveriinden tamamen bamsz olarak, bizzat deerli maden ithali ile ihrac arasndaki bantnn bir gstergesidir. ncs, ithalatn ihracattan fazla oluu ya da bunun tersi, genellikle, merkez bankalarnn maden rezervlerindeki artla ya da azalmayla llmtr. Bu ltn hassaslk derecesi, doal olarak, genellikle bankacln merkezileme derecesine baldr. nk buna bal ola14 Bunun para piyasas zerinde yapt etkiyi, Newmarchn aadaki tankl gstermektedir: 1509. 1853 ylnn sonunda, halk arasnda olduka byk bir kayg vard ve o yln eyllnde, ngiltere Bankas, iskonto orann nedenle ykseltti. ... Ekim ay balarnda, halk arasnda nemli derecede bir kayg ve korku vard. Bu kayg ve korku, Avustralyadan yaklak 5 milyon sterlin tutarnda deerli madenin gelmesi sonucu, kasm ay sona ermeden ok byk lde azald ve neredeyse yokoldu ... Ekim ve kasm aylarnda yaklak 6 milyon sterlin tutarnda deerli madenin gelmesiyle, 185 gznde gene ayn ey oldu. ayda, eyll, ekim ve kasmda, yaklak 8 milyon sterlin tutarnda deerli maden gelmesiyle, bir kayg ve korku dnemi olduunu bildiimiz 1855 gznde tekrar ayn ey oldu; ve sonra, geen yln, 1856nn sonunda gene tamamen ayn eyin olduunu gryoruz. Gerekte, herhangi bir mali basknn doal ve tam zm iin, altn bir geminin erimesini bekleme alkanlna kaplp kaplmadmz konusunda, hemen her komite yesinin gzlemlerine bavurabilirim. [B. A. 1857.]
503
rak, [sayfa 502] ulusal bankalar denilen kurulularda genellikle birikmi bulunan deerli madenlerin hacmi, ulusal maden rezervini temsil eder. Ama bunun byle olduu kabul edildiinde, bu salkl bir lek deildir, nk, ek olarak yaplan bir ithal, baz koullar altnda, i dolam ve lks eya yapmnda daha fazla altn ve gm kullanlmasyla emilmi olabilir; ayrca, ek bir ithal yaplmakszn, i dolam iin, altn sikke ekilmi olabilir ve bylece maden rezervi, ihracatta ayn zamanda bir art olmakszn azalabilir. Drdncs, azalma hareketi uzun bir sre devam ettiinde, altn ihrac darya bir altn ak biimini alabilir ve bu azalma, hareketin eilimini temsil eder ve bankann maden rezervini, ortalama dzeyinin epeyce altna, neredeyse ortalama asgarisine doru drr. Bu asgari dzey, banknotlarn denmelerini gvence altna alan yasalarla her ayr durum iin farkl ekilde belirlendii iin, azok keyfi olarak saptanmtr. Darya altn aknn ngilterede ulaabilecei nicel snrlar konusunda, Newmarch, 1857 Banka Yasas Komitesinde yle tanklk etmitir (Tanklk n 1494): Deneyimlere gre, d ticaretteki dalgalanmalardan doan darya altn aknn, 3-4 milyon sterlini amas olasl pek azdr. 1847de, ngiltere Bankasnn altn rezervi dzeyinde 23 Ekimde meydana gelen en dk nokta, 26 Aralk 1846ya gre 5.198.156 sterlin, ve 1846 ylnn (29 Austos) en yksek dzeyine gre 6.453.748 sterlin bir azalma olduunu gstermitir. Beincisi, ulusal bankalar denilen kurumlarn maden rezervlerinin saptanmas, ki, bu saptanma, bu maden birikiminin bykln bizzat dzenlemez, nk bu byklk srf i ve d ticaretin felce uramas ile byyebilir, ynl bir ilevi yerine getirir: 1) uluslararas demeler iin yedek fon, bir baka deyile, dnya-paras yedek fonu; 2) ardarda genileyen ve daralan i maden dolam iin yedek fon; 3) mevduatlarn denmesi ve kat parann altna evrilmesi iin yedek fon (bu son ilev, bankann ilevleri ile ilgili olup, para olarak parann ilevleri ile hi bir ilikisi yoktur). Bankalarn bu yedek-fonlar, dolaysyla, bu ilevin herbirini etkileyen koullar tarafndan da etkilenebilir. Bylece uluslararas bir fon olarak, demeler dengesi bu dengeyi belirleyen etmenler ve ticaret dengesine oran ne olursa olsun tarafndan da etkilenebilir. maden dolamna ait yedek fon olarak da, bu dolamdaki genileme ya da daralma tarafndan etkilenebilir. nc ilev teminat fonu olma ilevi-, sylendii gibi, maden rezervinin bamsz hareketini belirlemez, ama iki ynl etkisi olur. dolamda madeni parann (gmn deer-ls olduu lkelerde gm sikkeler de dahil) yerini alan banknotlarn kartlmas halinde, yedek fonun 2)deki ilevi geersiz olur. Ve deerli madenin bu ilevin yerine getirilmesine hizmet eden ksm, uzun bir sre d lkelerin yolunu tutar. Bu durumda, maden sikkeler i dolam iin ekilmemilerdir ve bylece, maden rezervinin, dolamdaki sikke haline getirilmi madenin bir ksmnn hareketsiz
504
hale [sayfa 503] getirilmesiyle artmas da bununla birlikte ortadan kalkm olur. Ayrca, mevduatlarn denmesi ve banknotlarn altna evrilmesi iin her zaman asgari bir maden rezervi bulundurulmas gerekiyorsa, bu da kendine gre, darya ya da ieriye altn aknn sonularn etkiler; bu, rezervin, bankann her zaman bulundurma zorunda olduu ksmn ya da, belli zamanlarda, yararsz olduu iin elden kartmak istedii ksm etkiler. Dolam, tamamen madeni ise ve bankaclk sistemi toplam ise, banka da kendi maden rezervini, kendi mevduatlarnn denmesi iin teminat olarak drme zorundadr ve darya bir maden ak, 1857de Hamburgda grld gibi bir panie yolaabilir. Altncs, belki de 1837 dnda, gerek bunalmlar, daima, ancak kambiyo kurlarndaki bir deimeden sonra, yani deerli maden ithali, ihracna gre tekrar arlk kazanr kazanmaz patlak verirler. 1825te gerek k, altn ak kesildikten sonra gelmiti. 1839 da, bir altn ak vard, ama bu bir kntye yolamad. 1847de altn ak nisan aynda kesildi ve knt ekim aynda geldi. 1857de, d lkelere altn ak, kasm ay banda kesildi ve knt ayn ayn sonlarnda geldi. Bu, 1847 bunalmnda zellikle belliydi; altn ak, hafif bir bunalm balangcna yolatktan sonra nisan aynda kesildi ve gerek ticari bunalm ancak ekim aynda balad. Aadaki tanklk, 1848 [Secret Committee of the House of Lords on Commercial Distressde] Ticari Bunalm Konusundaki Lordlar Kamaras Gizli Komitesinde yaplmt. Bu tanklk 1857 ylna kadar baslmamt. (Biz bunu da C. D.1848-57 olarak aktarmtk.) Tookeun tankl: 1847 Nisanda, szcn tam anlamyla panie varmamakla birlikte bir darlk balamt, ama nispeten ksa sreli oldu ve nemli bir ticari iflas grlmedi. Ekim aynda para darl, nisan ayndakinden ok daha youndu ve neredeyse hi grlmemi sayda ticari iflaslar oldu (2996). Nisan aynda kambiyo kurlar, zellikle Amerika ile, olaand byklkte ithalatn denmesinde bizi nemli miktarda altn ihracna zorlad ancak byk bir abayla Banka darya altn akn durdurdu ve oranlar ykseltti (2997). Ekim aynda kambiyo kurlar ngilterenin lehine idi (2998). Kambiyo kurlarnda deime, nisann nc haftasnda balad (3000). Temmuz ve austosta dalgaland (3001). Austosta altn ak, i dolam iin bir talepten ortaya kt (3003). ngiltere Bankas Guvernr J. Morris: Kambiyo kuru 1847den beri ngilterenin lehinde olduu ve dolaysyla altn ithali yapld halde, bankann kle rezervi azald. 2.200.000 sterlin, i talep sonucu, lkeden kt(137). Bu, bir yandan, demiryolu yapmnda daha fazla ii almasyla, te yandan, bunalm srasnda ellerinde altn bulunmasn arzu eden bankerler ile akland (147). [sayfa 504] 1811den beri, ngiltere Bankasnn eski guvernr ve mdrle-
505
rinden, Palmer: 684. 1847 Nisannn ortalarndan 1844 tarihli yasann snrlandrc maddesinin kaldrld gne kadar geen dnem boyunca, dviz durumu bu lkenin lehine idi. 1847de kendi bana bir parasal panik yaratan da altn ak, bu nedenle, her zaman olduu gibi, yalnzca bir bunalmn habercisiydi, ve patlak vermeden nce, tersine bir ak balamt bile: 1839da, tahl, vb. satn alnmas iin, darya kuvvetli bir altn ak oldu, ama ne bunalm vard, ne de parasal panik. Yedincisi, genel bunalmlar yerleir yerlemez, altn ile gm retici lkelerden ieri akan yeni deerli madenler bir yana eitli lkelerin kendi birikimleri olarak, varolduklar eski denge durumu iersinde orantl olarak dalrlar. teki koular eit olmak zere, her lkedeki birikimin bykl, o lkenin, dnya piyasasnda oynad rol ile belirlenecektir. Bu birikim, normal payndan daha fazlasna sahip bulunan lkeden, normal miktarn daha azna sahip olan lkelere doru akar. Bu gidi-geli hareketleri, yalnzca eitli ulusal rezervler arasndaki balangta varolan dalm yeniden salar. Ne var ki, bu yeniden dalm, kambiyo kurlarn incelerken ele alacamz, eitli koullarn etkisi ile meydana gelir. Normal dalm yeniden kurulur kurulmaz bu andan balayarak bir byme aamasna girilir ve ardndan tekrar da ak hareketi balar. [Bu son tmce, kukusuz, dnya para piyasasnn merkezi olarak, yalnzca ngiltere iin geerlidir. -.. E.] Sekizincisi, darya maden ak, genellikle, d ticaret durumunda bir deimenin belirtisidir ve bu deiiklik de, yaklaan yeni bir bunalmn n habercisidir.15 Dokuzuncusu, demeler dengesi. Asya lehinde ve, Avrupa ile Amerika aleyhinde olabilir.16 Balca iki dnemde, deerli maden ithali yer alr. Bir yandan, bu bunalm izleyen ve snrl bir retimi yanstan, dk faiz orannn birinci evresinde yer alr; ve sonra, faiz orannn ykseldii ama ortalama dzeyine henz ulamad ikinci evrede. Bu, geriye demelerin abuk geldii, ticari kredinin bol olduu ve dolaysyla da, bor sermayesine olan talebin, retimdeki genilemeyle ayn oranda artmad bir evredir.
15 Newmarcha gre, d lkelere altn ak u nedenden ileri gelebilir 1) tamamen ticari koullardan yani 1836-1844 aras ve tekrar 1847de olduu gibi, eer ithalat ihracattan fazla olmu ise - belli bal byk bir hububat ithali; 2) 1857de Hindistanda demiryolu yapmnda olduu gibi, d lkelerde ngiliz sermaye yatrm iin ara salamak iin, ve 3) 1853 ve 1854te Douda, sava amalar iin olduu gibi, d lkelerde belirli harcamalar nedeniyle. 16 1918. Newmarch. Hindistan ile ini bir araya getirirseniz, Hindistan ile Avustralya arasndaki alveri hesaba katlrsa ve daha da nemlisi in ile Birleik Devletler arasndaki ticaret dikkate alnrsa, bu gensel ilemde denge bizim araclmz ile salanmaktadr ... ve bu durumda, ticaret dengesinin yalnz bu lkenin deil, .ransa ile Birleik Devletlerin de aleyhinde olduu dorudur. - (B A. 1857.)
506
Her iki [sayfa 505] evrede de, nispeten bol bor sermayesi ile, altn ve gm biiminde, yani yalnzca balca bor sermayesi olarak i grebilecei bir biimde ek sermaye fazlal, zorunlu olarak, faiz orann ve onunla birlikte de piyasann genel durumunu ciddi olarak etkiler. te yandan, bir maden ak, srekli ve byk lde bir deerli maden ihrac, geriye demeler ak durur durmaz ve piyasalar malla dolar dolmaz balar, ve bir gnen grnts ancak kredi aracl ile srdrlr; baka bir deyile, bor sermayesine kar byk lde artan bir talep ve dolaysyla da faiz oran en azndan ortalama dzeyine ular ulamaz bu maden ak balar. Kendisini darya altn aknda ortaya koyan bu koullar altnda, sermayenin, dorudan doruya bor verilebilir sermaye biiminde srekli ekilde ekilmesinin etkisi nemli lde younlar. Bu, zorunlu olarak, faiz oran zerinde dolaysz bir etki yapar. Ama, faiz oranndaki ykselme, kredi ilemlerini snrlama yerine bunlar geniletir ve btn kredi kaynaklar zerinde byk bir baskya yolaar. te bu yzden, bu dnem, kntden nce gelen dnemdir. Newmarcha soruldu (B. A. 1857): 1520. Ama o zaman, dolamdaki senetlerin hacmi, iskonto oran ile birlikte artyor mu? yle grnyor. 1522. Tamamen olaan zamanlarda, ana hesap defteri gerek deiim aracdr; ama bir glk ortaya ktnda, rnein demin szn ettiim koullar altnda, banka iskonto orannda bir ykselme olur ... o zaman, ilemler, doal olarak, polie ekilmesine dklr; bu polieler, yalnz, yaplan alveriin yasal kantlar olmas bakmndan daha uygun olmakla kalmaz, baka yerlerdeki satn almalar gerekletirmek iin de daha elverili olduklar gibi, sermaye salayabilecek bir kredi arac olmalar ynnden de ok elverilidirler. stelik, baz tehlikeli durumlar bankay, iskonto orann ykseltme durumunda brakr brakmaz bylece, ayn zamanda, bankasnn iskonto edecei senetlerin vadelerini ksaltma olasl da ortaya km olur bunun hzla ykselecei konusunda genel bir kayg ortal kaplar. Herkes, ve her eyden nce de kredi sahtekarlar, bylece, gelecekteki senetleri iskonto ettirmek ve belli bir tarihte elden geldiince ok kredi aracn ellerinde bulundurma abasna derler. Bu nedenler, yleyse una varyor: etkisini hissettiren ey, ithal ya da ihra edilen deerli madenin, deerli maden olarak dpedz miktar deil, nce, deerli madenin para biiminde sermaye olarak tad zgl nitelik sayesinde ve sonra da, terazinin bir kefesine eklendiinde sallanmakta olan gstergenin kesinlikle bir yana dnmesine yeterli olan bir ty gibi hareket etmesi ile bu etkisini gstermi olur; yaplacak bir ekin u ya da bu yannn ar basmasna yetecei koullar altnda ortaya kt iin bu etkiyi gsterir. Byle olmasayd, diyelim 5-8 milyon sterlin tutarndaki bir altn knn ve bu, bugne kadar grlen en st snrdr hissedilebilir bir etki yaratmasn aklamak olanaksz olurdu. ngilterede ortalama altn olarak dolamda
507
bulunan 70 milyon sterlin ile kyaslandnda bile nemsiz grlen, sermayenin [sayfa 506] bu kk azalmas ya da art, ngiltereninki gibi bir retim hacmi ile kyaslandnda gerekten de ihmal edilebilir ufak bir byklktr.17 Ama, bir yandan btn para-sermayeyi retimin emrine sokmaya (ya da ayn ey demek olan, btn para geliri sermayeye evirmeye) ynelmi bulunan, te yandan, evrimin belli evresinde maden rezervini en aza indirerek yerine getirmesi gerekli ilevleri yapmasna olanak vermeyen, ite bu gelimi kredi ve bankaclk sistemidir ki, btn organizmadaki bu ar hassasl yaratmaktadr. retimin daha az gelimi aamalarnda, birikimin, ortalama dzeyinin altna dmesi ya da zerine ykselmesi nispeten nemsiz bir sorundur. Bunun gibi, snai evrimin kritik dneminde ortaya kmad takdirde, ok nemli lde bir altn ak bile nispeten etkisizdir. Yapm olduumuz aklamalarda, kt bir rn dneminin, vb. sonucu olarak yer alan, darya altn ak durumlarn incelemedik. Bu gibi durumlarda, bu altn aknda ifadesini bulan, retimin dengesindeki byk ve ani sarsnt, bu akn etkileri bakmndan daha fazla bir aklamay gerektirmez. Bu sarsntnn, retimin btn hzyla ilerledii bir dneme raslamas lsnde, yapaca etki de o kadar byk olur. Biz, bir de, banknotlarn altna evrilebilirliinin teminat ve tm kredi sisteminin ekseni olarak, maden rezervinin ilevini inceleme-d braktk. Merkez bankas, kredi sisteminin eksenidir. Ve maden rezervi de bankann eksenidir.18 Kitap Ide deme aralarnn irdelenmesinde (Kap. III) gstermi olduum gibi, kredi sisteminden parasal sisteme gei, gereklidir. Maden esasna dayal bir sistemin kritik bir anda devam ettirilmesi iin, gerek servetten ok byk fedakarlklar yaplmas gerektiini, Tooke da, Loyd-Overstone da kabul etmilerdir. Tartma, yalnzca bir fazlalk ya da eksikliin denge haline getirilmesi ve doacak sonucun az ya da ok rasyonel bir biimde ele alnmas eklini alyor.19 Toplam retimle kyaslandnda nemsiz belli bir miktar maden, sistemin eksen noktas olarak kabul edilmitir. Bunalmlar srasnda eksen
17 rnein, Weguelinin gln yantna baknz [B. A. 1857], burada, Weguelin, be milyonluk altn aknn bir o kadar sermaye eksilmesi olduunu sylyor ve bylece, fiyatlarda belirsiz byklkte bir art ya da gerek sanayi sermayesinde deer kayb genileme ya da daralma olduu zaman meydana gelmeyen belirli olaylar aklamaya alyor. Bu grngleri, dorudan doruya, gerek sermayenin (bu sermayenin maddi eleri asndan dnldnde) kitlesindeki bir genileme ya da daralmann belirtileri olarak aklamaya kalkmak da gene ayn derecede glntr. 18 Newmarch (B. A. 1857): 1364. ngiltere Bankasndaki kle rezervi aslnda, lkenin tm ticaretinin dayand merkezi rezerv ya da maden birikimidir; lkedeki btn teki bankalar, ngiltere Bankasna, yedek sikkelerini ekebilecekleri, merkezi bir birikim ya da depo olarak bakmaktadrlar; ve kambiyo kurlarnn etkisi ite daima bu birikim ya da hazine zerinde kendisini gsterir. 19 Demek ki, pratikte hem Bay Tooke ve hem de Bay Loyd, altna kar olan fazla talebi ... zamannda ... faiz orann ykseltme ve sermaye yatrmn snrlandrma yoluyla krediyi daraltma ile karlayacaklardr. ... Ne var ki, Bay Loydun ilkeleri, ok ciddi huzursuzluklar yaratacak olan ... baz [yasal] snrlamalara ve mevzuata yolaar. (Economist [11 Aralk], 1847, s. 1418.)
508
noktas olarak sahip bulunduu bu niteliin dehet verici aklanmas bir yana, ite size birinci snf teorik bir ikicilik. Her eyi iyi bilen ekonomi politik, [sayfa 507] sermayeyi, ex profess* ele ald srece, altn ve gme tepeden, kmseyerek bakyor ve bunlar en ilgisiz ve yararsz sermaye biimleri olarak gryor. Ama, bankaclk sistemini ele ald anda, her ey tepetaklak ediliyor ve, altn ile gm par excellence** sermaye oluveriyor ve korunmalar iin, dier her trden sermaye ile emek feda ediliyor. Ama, altn ile gm, teki servet biimlerinden nasl ayrdediliyor? Deerlerinin byklkleri ile deil, nk bu, onlarda maddeleen emek miktar ile belirlendii iin bunlarn deerinin bykl ile deil, servetin toplumsal niteliinin bamsz somutlamalarn temsil etmesi, ifade etmesi olgusuyla ayrdedilirler. [Toplumun serveti, ancak, kendileri bu servetin zel malikleri olan, zel bireylerin serveti olarak vardr. Bu servet, toplumsal niteliini, ancak, bu bireylerin, kendi gereksinmelerini karlamak iin karlkl olarak farkl nicelikte kullanm-deerlerini deimeleri olgusunda ortaya koyar. Kapitalist retim sisteminde, bunu, ancak para aracl ile yapabilirler. Yani bireyin serveti, ancak, para aracl ile toplumsal servet olarak gerekleir. Servetin toplumsal nitelii, ite bu eyde, parada somutlamtr. -.. E.] Servetin bu toplumsal varl bylece, toplumsal servetin gerek elerinin yansra ve onlarn dnda, bir eyin, maddenin ve maln tesinde bir grne brnr. retim ak halindeyken bu unutulur. Kendisi de servetin toplumsal bir biimi olan kredi, paray bir yana iter ve onun yerine geer. retimin toplumsal niteliine olan gvendir ki, rnlerin para-biiminin, bir ey, uucu, dsel, srf hayali bir ey grnne brnmesine izin verir. Ne var ki, kredi sarslr sarslmaz ve, modern sanayi evriminde bu evre zorunlu olarak daima ortaya kar btn gerek servet, fiilen ve hemen paraya, altn ve gme evrilecektir; sistemin kendisinden zorunlu olarak doup gelien lgnca bir istek ortaya kar. Ve, bu muazzam talebi karlamas beklenen altn ve gmn hepsi, topu topu, bankann mahzenlerindeki birka milyondan ibarettir.20 Darya altn aklarnn etkileri arasnda, demek ki, toplumsal retim olarak retimin, gerekte toplumsal denetim altnda olmamas olgusu, servetin toplumsal biiminin onun dnda bir ey olarak var olmasyla arpc bir biimde ortaya konmu olur. Kapitalist retim sistemi, aslnda, bu zellii, meta ticaretine ve zel meta deiimine dayandklar srece, daha nceki retim sistemleriyle paylar. Ama ancak kapitalist retim sistemindedir ki, bu, en arpc ve acayip, sama eliki
20 Altna olan talebin, faiz orann ykseltme dnda deitirilemeyecei grne tamamen katlyor musunuz? Chapman (Byk borsa simsarl firmas Overend, Gurney ve Ortaklarnn, kurucularndan): Katldm syleyebilirim. ... Kle rezervimiz belli bir noktaya dnce, hemen tehlike anlarn almamz, gcmzn kesildiini ve darya para gnderen herkesin bylece kendisini felakete attn sylememiz yerinde olur. (B. A. 1857, Evidence n 5057.) * Mesleki olarak, aka. -. ** En stn. -.
509
ve paradoks biiminde, gze grnr hale gelir, nk, her eyden nce, dorudan kullanm-deeri, reticilerin kendi tketimleri iin retim, kapitalist [sayfa 508] retimde tamamen ortadan silinmi, bylece de servet, ancak, birbiri iine geen retim ve dolam eklinde ifade edilen toplumsal bir sre olarak varolmaktadr; sonra da, kredi sisteminin gelimesiyle kapitalist retim, servetin ve servete ait hareketlerin ayn anda maddi ve hayali engeli olan maden engelini amak iin durmadan bir yol aramakta, ama her seferinde ban bu duvara arpmaktadr. Bunalm srasnda, btn polielerin, senetlerin ve metalarn, ayn anda, banka parasna, ve btn bu banka parasnn da altna evrilebilir olmas talep edilmektedir.
II. KAMBYO KURLARI
[Kambiyo kuru, para olarak kullanlan madenlerin, uluslararas hareketine ait barometre olarak bilinmektedir. Eer ngilterenin Almanyaya, Almanyann ngiltereye yapmas gerekenden daha fazla deme yapmas gerekiyorsa, markn, sterlinle ifade edilen fiyat Londrada ykselir, ve sterlinin markla ifade edilen fiyat, Hamburg ve Berlinde der. Eer ngilterenin Almanyaya olan bu deme ykmllklerindeki fazlalk, rnein, Almanyann ngiltereden yapaca satn almalardaki fazlalkla tekrar dengelenmezse, Almanya zerine mark olarak ekilen polielerin sterlin fiyatnn, ngiltereden Almanyaya deme ykmllklerini yerine getirmek zere, polie yerine maden (altn sikke ya da kle) gndermeye yetecek noktaya kadar ykselmesi gerekir. Olaylarn izledii tipik yol budur. Eer bu deerli maden ihrac, daha byk boyutlara ular ve daha uzun bir sre srecek olursa, bundan, ngilterede banka rezervleri etkilenir ve ngiltere para piyasas, zellikle de ngiltere Bankas koruyucu nlemler almak zorunda kalr. Bunun balca yolu, daha nce de grdmz gibi, faiz orann ykseltmektir. Darya altn ak nemli bir lye ulanca, kural olarak para piyasas daralr, yani para-biiminde bor sermayesine olan talep, arz epeyce aar ve bunu doal olarak daha yksek bir faiz oran izler; ngiltere Bankasnca saptanan iskonto oran bu duruma uyar ve piyasada kendisini hissettirir. Bununla birlikte, darya kle ak normal ticari ilemler karmndan baka nedenlerle de olabilir (rnein, yabanc devletlere borlar, d lkelere sermaye yatrmlar, vb. gibi), ve byle durumlarda Londra para piyasas, faiz orannda fiili bir ykselmeyi hakl gsterecek durumda deildir; ngiltere Bankas byle olunca, nce, zel deyimiyle, ak piyasada byk ikrazlarla paray ktlatrmak zorunda kalr ve bylece, faiz orannda bir ykselmeyi hakl gsterecek ya da gerekli klacak bir durumu yapay olarak yaratr; bu gibi manevralar yldan yla glemektedir. -.. E.] .aiz oranndaki bu ykselmenin kambiyo kurlar zerindeki etki-
510
si, 1857 banka mevzuat ile ilgili Avam Kamaras Komitesindeki (alntlarda, B. A. ya da B. C. 1857 olarak gemektedir) u ifadelerle gsterilmektedir. [sayfa 509] John Stuart Mill: 2176. Ticari bir glk durumunda daima ... tahvil fiyatlarnda nemli bir dme olmakta ... yabanclar, bu lkede demiryolu hisse senetleri satn almakta, ya da ngiliz yabanc demiryolu hisse sahipleri bunlar d lkelerde satmaktadrlar ... kle transferi bu lde nlenmektedir. 2182. eitli lkeler arasndaki, faiz oran ile ticari basknn dengelenmesinin genellikle bunlar aracl ile saland, tahvil ve hisse senetleri zerine i yapan zengin bir bankerler ve simsarlar snf. ..ykselmesi olas senetlerle tahvi11eri satn almak iin, her an pusuda beklemektedirler. ... Bunlarn senet ve tahvil satn alacaklar lkeler, darya kle gndermekte olan lkelerdir. 2184. Bu sermaye yatrmlar 1847 ylnda, darya altn aknn azalmasna yetecek derecede, byk bir lde yapld. 1838den beri ngiltere Bankasnn mdrlerinden ve bankann eski Guvernr J. G. Hubbard: 2545. Avrupada eitli para piyasalarnda dolamda bulunan ... Avrupa lkelerine ait byk miktarlarda tahvil vardr, ve bunlarn deeri ... bir piyasa yzde 1 ya da 2 der dmez, bunlar, deerlerini henz koruduklar piyasalara gnderilmek zere derhal satn alnrlar. 2565. D lkeler, bu lkenin tccarlarna epeyce borlu deiller mi? Evet, byk lde. 2566. yleyse, bu borlarn tahsili, bu lkede ok byk bir sermaye birikimine neden olabilir? 1847de, durumumuz, Amerikann ve Rusyann bu lkeye olan, u kadar milyonluk eski borlarna bir izgi ekmekle, kesinlikle dzeltilmi oldu. [ayn zamanda, ngiltere de bu ayn lkelere hububat iin olan u kadar milyonluk borcunun byk bir ksmna ngiliz borlularn iflaslar yoluyla bir izgi ekmekten geri kalmad. Bkz: B. A. 1857, Otuzuncu Blm, s. 31. -.. E.] 2572. 1847de, bu lke ile St. Petersburg arasnda kurlar ok yksek idi. Bankaya, 14 milyon sterlinlik snrlandrmaya bakmakszn [altn rezervinin zerinde ve tesinde -.. E.] banknot kartma yetkisini veren Hkmet Mektubu yaynlannca, iskonto orannn %8 olmas bekleniyordu. O anda, o sradaki iskonto oran ile, St. Petersburgdan Londraya altn sevketmek ve bu altn, satn alnmas karlnda ekilecek ay vadeli polie ile %8 zerinden bor vermek ok krl bir iti. 2573. Altn zerine yaplan btn ilemlerde, dikkate alnmas gerekli pek ok nokta vardr; [altna karlk ekilen. -.. E.] polienin vadesi boyunca yatrmlar iin szkonusu olan bir kambiyo kuru ve bir faiz oran vardr.
ASYA LE OLAN KAMBYO KURU
Aadaki noktalar, bir yandan, ngilterenin, Asya ile olan kambiyo kurlarnn aleyhinde olduu zaman urad zararlar, Asyadan yap-
511
tklar ithalat ngilteredeki araclar yoluyla deyen dier lkeler zarar hesabna nasl telafi ettiini gstermesi bakmndan nemlidir. te [sayfa 510] yandan, bunlar bir de, Bay Wilsonun deerli maden ihracnn kambiyo kurlar zerindeki etkisini, genellikle sermaye ihracnn bu kurlar zerindeki etkisi ile bir tutmak iin burada bir kez daha budalaca bir giriimde bulunmasn gstermesi bakmndan da nemlidir; her iki durum da altn ihrac, deme ya da satnalma arac olarak deil, sermaye yatrm iin yaplmaktadr. Her eyden nce, sylemeye gerek yoktur ki, Hindistan demiryolu yatrm iin u kadar milyon sterlin tutarnda deerli maden gndermek ile demir ray gndermek arasnda hi bir fark yoktur; bunlar, yalnzca, ayn miktar sermayeyi bir baka lkeye transfer etmenin iki farkl biimidir; yani bu, normal ticari dolama girmeyen ve ihracat lkenin, bu demiryollarnn salayacaklar kazantan, gelecekte ellerine geecek yllk bir gelirden baka bir deme beklemedikleri bir transferdir. Bu ihracat eer deerli maden biiminde yaplrsa, ihracat lkenin para piyasas ve onunla birlikte de faiz oran zerinde dorudan bir etkisi olacaktr; zorunlu olarak, her trl koul altnda olmasa bile, daha nce zetlenen koullar altnda bu etkiyi gsterir, nk, deerli maden, deerli maden olarak dorudan doruya bor verilebilir para-sermaye ve btn para sisteminin esasdr. Gene bu deerli maden ihrac, dviz kurunu da dorudan doruya etkiler. Deerli maden, ancak, diyelim Hindistan zerine ekilen ve Londra para piyasasna arzedilen polielerin, bu fazladan demeleri karlamaya yetmemesi nedeniyle ve bu lde ihra edilmitir. Baka bir deyile, Hindistan zerine ekilen polieler iin, bunlarn arzn aan bir talep bulunmaktadr ve bylece kurlar, Hindistana borlu olduu iin deil, olaanst meblalar Hindistana gndermek zorunda olduu iin, bir sre ngilterenin aleyhine dnmektedir. Uzun srede, Hindistana bu ekilde gnderilen deerli madenlerin, Hindistanda ngiliz mallarna kar olan talepleri artracak bir etki yaratmas gerekir, nk dolayl olarak Hindistann Avrupa mallarna kar tketim gcn ykseltir. Ama sermaye, eer ray, vb. biimde gnderilmi ise, dviz kuru zerinde herhangi bir etkisi olamaz, nk, Hindistann bunu telafi edecek bir geriye demede bulunmas szkonusu deildir. te srf bu nedenle, para piyasas zerinde herhangi bir etkisi olamaz. Wilson, byle bir etkinin varln, bu gibi bir fazladan harcamann, parasal araca kar ek bir talep yarataca ve dolaysyla da faiz orann etkileyeceini syleyerek kurmak istemektedir. Byle bir durum olabilir; ama btn durumlarda bunun byle olacan ne srmek tamamen yanltr. Raylar nereye gnderilirse gnderilsin, ister ngiltere, ister Hindistan toprana densin, bunlar, belli bir alanda ngiltere retiminin belirli bir genilemesinden baka bir eyi ifade etmezler. ok geni snrlar iersinde bile, retimdeki bir genilemenin, faiz orann ykseltmeksizin olamayacan sylemek sama olur. Parasal aralar, yani kredi ilemlerini kapsayan, yaplan toplam
512
iler byyebilir; ama bu kredi ilemleri, faiz oran ayn kald halde artabilir. Binsekizyzkrklarda ngilterede demiryolu hummas srasnda durum fiilen byleydi. [sayfa 511] .aiz oran ykselmedi. Ve aktr ki, gerek sermayeyi, bu durumda metalar ilgilendirdii kadaryla, para piyasas zerindeki etki, bu metalar ister yabanc lkelere gnderilsin, ister lke iersinde tketilsin, gene ayn olacaktr. Bu, ancak, ngilterenin d lkelere yapt sermaye yatrmlarnn, onun ticari ihracat, yani karlnda deme yaplmasn gerektiren ihracat zerinde kstlayc bir etki yapt ve bylece bir geriye aka yolat zaman, ya da bu sermaye yatrmlar, zaten, ar kredi genilemesine ve kredi sahtekarl ilemlerinin balangcna iaret eden genel belirtiler olmas lsnde farkedilebilirdi. Wilsonun sorularyla Newmarchn bunlara verdii yantlar yle: 1786. Bir baka gn siz, Dou iin olan gm talebi ile ilgili olarak, Douya srekli olarak gnderilen byk miktarlarda kleye karn, Hindistan ile kambiyo kurlarnn bu lkenin lehine olduuna inandnz sylemitiniz; kurlarn, bu lkenin lehine olduunu kabul etmenizin herhangi bir dayana var m? Evet var. ... 1851 ylnda Birleik Krallktan Hindistana yaplan ihracatn gerek deeri 7.420.000 sterlindi; buna, India House eklerinin tutarn, yani kendi giderlerini karlamak amacyla, Dou Hint Kumpanyasnn, Hindistandan ektii fonlar da eklemek gerekir. O yl, bu eklerin toplam 3.200.000 sterlindi ve bylece, Birleik Krallktan Hindistana yaplan toplam ihracat 10.620.000 sterlindi. 1855te ... Birleik Krallktan ihra edilen mallarn gerek deeri 10.350.000 sterline ykseldi ve India House ekleri 3.700.000 sterlindi, bylece de bu lkeden yaplan toplam ihracat 14.050.000 sterlindi. 1851 ylyla ilgili olarak, bence, Hindistandan bu lkeye yaplan ithalatn gerek deerinin ne olduunu sylemek iin bilgi bulunmamakta, ama 1854 ve 1855te bir gerek deer bildirimi var; 1855te Hindistandan bu lkeye ithal edilen mallarn toplam gerek deeri 12.670.000 sterlindi ve bu miktar, daha nce sylediim 14.050.000 sterlin ile karlatrlnca, iki lke arasndaki dorudan ticaret bakmndan Birleik Krallk lehine 1.380.000 sterlinlik bir bakiye brakr. [B.A.1857.] Bunun zerine, Wilson, kambiyo kurlarnn da, dolayl ticaret tarafndan etkilendiini belirtiyor. rnein, Hindistandan Avustralya ve Kuzey Amerikaya yaplan ihracat, Londra zerine eklerle karlanyor ve bu nedenle de sanki bu mallar Hindistandan dorudan doruya ngiltereye gitmi gibi kambiyo kurlarn etkiliyor. stelik, Hindistan ile in bir arada dnlnce, bilano, ngilterenin aleyhine oluyor, nk in, devaml olarak Hindistana afyon iin ar bir deme yapmak, ve ngiltere de ine demede bulunmak zorunda ve bylece, bu meblalar, bu dairesel yoldan Hindistana gitmekte (1787, 1788). 1791. Wilson, imdi de, sermayenin, ister demir ray ve lokomotif, ister sikke biiminde gitmi olsun, dviz kurlar zerindeki etkisinin
513
ayn olup olmayacan soruyor. Newmarch doru olarak yle yantlyor: Son birka ylda, demiryolu yapm iin Hindistana gnderilmi [sayfa 512] bulunan 12 milyon sterlin, Hindistann dzenli aralklarla ngiltereye demek zorunda olduu, yllk bir denein satn alnmasna hizmet etmitir. Ama, kle piyasas zerindeki ilk etkisi bakmndan, bu 12 milyon sterlinlik yatrm, ancak klenin fiili bir para yatrmn gerekletirmesi lsnde etkili olabilirdi. 1797. [Weguelin soruyor:] Bu demir (raylar) iin geriye bir deme yaplmadna gre, kurlar etkiledii nasl sylenebilir? Yaplan harcamalarn, metalar biiminde gnderilmi bulunan ksmnn, kurlar etkilediini sanmyorum. ... ki lke arasndaki kurlar, denilebilir ki, yalnzca, bir lkede arzedilen senet ya da polie miktar ile, dier lkede buna karlk arzedilen miktar tarafndan saptanr; kurlar zerine olan rasyonel teori ite budur. imdi, bu 12 milyon sterlinin darya gnderilmesine gelince, para her eyden nce bu lkede toplanmtr ... imdi, eer yaplan alveriin nitelii gerei, bu 12 milyon sterlinin hepsinin, Kalkta, Bombay ve Madrasta hazineye yatrlm bulunmas gerekiyorsa ... gm fiyatlar ve kurlar zerinde ani bir talep ok iddetli bir ekilde kendisini gsterir; tpk Hindistan Kumpanyasnn, yarn, senetlerinin, 3 milyondan 12 milyon sterline ykseltileceini ilan etmesi gibi. Ne var ki, bu 12 milyon sterlinin yars ... bu lkede metalar ... demir raylar, keresteler ve dier malzemenin ... satn alnmasnda harcanmtr ... bu, bu lkeye ait sermayenin, Hindistana gnderilecek zel bir trdeki meta iin bu lkede harcanmasdr, ve bu, burada sona erer. 1798. [Weguelin:] Ama, demiryollar iin gerekli demir ve kereste gibi nesnelerin retimi, yabanc mallarn byk lde tketimine yolaar ve bu da kurlarn etkileyebilir? Hi kukusuz. Wilson imdi, demirin, byk bir lde, emei temsil ettiini ve bu emek iin denen cretin, byk bir lde ithal edilen mallar temsil ettiini dnyor (1799) ve yle soruyor: 1801. Ama tamamen genel bir ifadeyle, karlnda rn ya da baka bir ekilde herhangi bir ey almakszn, ithal edilen nesnelerin tketimi ile retilen mallar d lkelere gnderdiimiz takdirde, kambiyo kurlar bu lkenin aleyhine dnm olmaz m? Byk demiryolu harcamalar srasnda bu lkede geerli olan, ite bu ilkenin kendisiydi [1845]. , drt ya da be yl, demiryollar iin 30 milyon sterlin harcand, ve bunun hemen hepsi de, cretlerin denmesine gitti. yl boyunca, demiryolu, lokomotif, vagon ve istasyonlarn yapmnda, btn fabrika blgelerinde alanlardan daha fazla sayda insan altrld. Bu kimseler ... aldklar cretleri, ay, eker, alkoll ikiler ve dier yabanc mallarn satn alnmasnda harcadlar; bu metalar ithal edilmiti; ama u da bir gerektir ki, bu byk harcamalarn yapld srada, bu lke ile dier lkeler arasndaki kambiyo kurlar byk lde karkla uramad. Darya kle ak olmad, tersine, ieriye bir akda oldu.
514
1802. Wilson, ngiltere ile Hindistan arasnda eit bir ticaret dengesi ve kambiyo kurlar ile, fazladan demir ve lokomotif gnderilmesinin, [sayfa 513] Hindistanla aradaki kambiyo kurlarn etkileyecei, zerinde srar ediyor. Newmarch, raylar oraya sermaye yatrm olarak gnderildii ve Hindistan da bunlar iin u ya da bu ekilde bir demede bulunmad srece, bunu bu ekilde grmyor; yle ekliyor: Bir lkenin, ticaret yapt dier btn lkeler ile srekli olarak kendi aleyhinde, ters bir kambiyo kuru durumuna sahip olamayaca ilkesini kabul ediyorum; bir lkeyle aleyhte bir kur, bir bakasyla lehte bir kur yaratr. Wilson, u samalkla itiraz ediyor: 1803. Sermaye u ya da bu biimde gnderilmi olsun, sermaye transferi gene ayn olmayacak mdr? Bor bakmndan ayn olabilir. 1804. Demek ki, Hindistanda demiryolu yapmnn etkisi, ister kle, ister malzeme gnderilsin, sanki hepsi de kle olarak gnderilmi gibi, sermayenin deerini burada artrmas bakmndan sermaye piyasas zerinde ayn olacak mdr? Demir fiyatlar eer ykselmemise, bu, herhalde, raylarn ierdii sermayenin deerinin artmam olduunun bir kant idi. Bizi burada ilgilendiren ey, para-sermayenin deeri, yani faiz orandr. Wilson, para-sermayeyi, genel olarak sermaye ile zdeletirmek istiyor. Aslnda yaln gerek u ki, ngilterede 12 milyon sterlin, Hint demiryollar iin toplanmt. Bu, kambiyo kurlar ile dorudan hi bir ilgisi bulunmayan bir sorun olduu gibi, bu 12 milyonun gnderilmesi de para piyasas iin bir nem tamaz. Eer para piyasas iyi durumda ise, bunun zerinde mutlaka etkili olmas gerekmez; tpk ngiliz demiryolu hisse senetlerinin 1844 ve 1845te para piyasasn etkilememesi gibi. Yok eer para piyasas, her naslsa dar bir boazda ise, faiz orann gerekten de etkileyebilir, ama kukusuz bu etki ykseltici bir yndedir; ve bu, Wilsonun teorisine gre, ngiltere iin kambiyo kurlarn lehte etkileyecek, yani bu, Hindistana olmasa bile bir baka lkeye deerli maden ihrac eilimini frenleyecektir. Bay Wilson, bir konudan dierine atlyor. Soru 1802de, etkilenecei kabul edilen ey kambiyo kurlardr. Soru 1804de ise, sermayenin deeri; oysa bunlar birbirinden tamamen farkl eylerdir. .aiz oran kurlar, kurlar faiz orann etkileyebilir, ama kurlar dalgalanrken faiz oran kararl, faiz oran dalgalanrken kurlar kararl olabilir. Darya gnderilen sermayenin srf biimi nedeniyle bylesine farkl bir etki yaratacan, yani sermayenin biimindeki farkn, zellikle para-biiminde oluunun bu denli nemli olduunu ki bu aydnlanm ekonomiye ok ters dmektedir Wilson bir trl kafasna sokamyor. Newmarchn Wilsona verdii yant tek yanldr, nk o, birdenbire ve neden yokken kambiyo kurundan faiz oranna niin atladn belirtmiyor. Newmarchn, Soru 1804e verdii yant belirsiz ve kaamaktr: Kukusuz, eer 12 milyon sterlinin toplanmas iin bir talep varsa, genel faiz oran bakmndan bu 12 milyonun, kle ya da malzeme olarak gnderilmek zere istenmesinin bir nemi yoktur. Bununla birlikte bence [sylediinin
515
tam tersini sylemek istedii zaman, bu bununla birlikte ne gzel bir geitir] bu pek de nemsiz deildir (nemsizdir, ama gene [sayfa 514] de nemsiz deildir, nk, bir durumda 6 milyon sterlin derhal geri dnecektir, dierinde o kadar abuk geri dnmeyecektir. Bu nedenle, 6 milyon sterlinin bu lkede harcanmasnn ya da tamamen lke dna gnderilmesinin baz farklar [ne kesinlik!] olabilir. Alt milyonun derhal geri dneceini sylerken ne demek istiyor acaba? ngilterede harcanm bulunan 6 milyon sterlin, Hindistana sevkedilmi olan raylar, lokomotifler, vb. eklinde bulunmakta, dolaysyla geriye dnmemektedir; bunlarn deeri amortisman yoluyla ok yava dnmektedir; oysa, deerli maden olarak bu alt milyon, belki de, ayni olarak, ok hzl dnebilirdi. teki alt milyon cretlere harcand iin, bu para tketilmitir; ama demeler iin kullanlan para, her zamanki gibi lke iersinde dolamda bulunmaktadr ya da rezerv oluturmaktadr. Ayn ey, ray reticilerinin krlar ve alt milyonun, deimeyen sermayeyi yerine koyan ksm iin de dorudur. Demek ki, geriye dnlerle ilgili bu belirsiz szler, yalnzca, dorudan doruya unu sylemekten kanmak iin sylenmitir: Para lkede kalmtr ve, bor verilebilir parasermaye olarak i grd srece, para piyasas iin tek fark (dolamn daha fazla sikke emebilecei olasl dnda) B yerine Ann hesabna geirilmesidir. Sermayenin, baka lkelere deerli maden deil metalar eklinde transfer edildii bu tr bir yatrm, kambiyo kurunu (ama, ihra edilen sermayenin yatrld lke ile olan kuru deil) ancak, bu ihra edilen metalarn retimi, baka yabanc metalarn fazladan ithalini gerektirdii lde etkiler. Bu retim, demek ki, fazladan yaplan bu ithali dengeleyememektedir. Bununla birlikte, ister sermaye yatrm iin, ister normal ticari amalar iin olsun, krediyle yaplan btn ihracat iin ayn ey olmaktadr. stelik, bu ithal fazlal, ngiliz mallar iin, rnein, smrgeler ya da Birleik Devletler tarafndan, bir tepki eklinde ek bir talep fazlaln da davet edebilir. Daha nce [1786] Newmarch, Dou Hint Kumpanyasnn senetleri nedeniyle ngiltereden Hindistana yaplan ihracatn, ithalattan daha fazla olduunu sylemiti. Sir Charles Wood, onu, bu nokta zerinde sorguya ekiyor. ngilterenin Hindistana yapt ihracatn Hindistandan yapt ithalattan olan bu fazlaln, aslnda, Hindistandan yaplan ve karlnda ngilterenin bir edeer demedii ithalat oluturuyor. Dou Hint Kumpanyasnn (imdi Dou Hint hkmeti) polieleri, Hindistandan alnan bir hara haline geliyor. rnein, 1855te Hindistandan ngiltereye ithalat, 12.610.000 sterline ulayor; ngilterenin Hindistana ihracat ise 10.350.000 sterline; Hindistan lehine olan 2.250.000 sterlin.* Eer btn
* Yaklak 2 milyon; daha dorusu 2.320.000.-Ed.
516
durum bu ise, bu 2.250.000 sterlinin [sayfa 515] herhangi bir ekilde Hindistana denmesi gerekirdi. Ama, o srada, India Housedan* haberler geliyor. India House, Hindistandaki eitli eyaletler zerine, 3.250.000 sterline kadar polie ekilmesini kabul edeceini ilan ediyor. (Bu mebla, Dou Hint Kumpanyasnn Londradaki giderleriyle, hisse senedi sahiplerine denecek temettler iin toplanyordu.] Ve bylece, yalnz yaplan ticaretten ileri gelen 2.250.000 sterlinlik ak kapatlyor, 1.000.000 sterlinlik bir fazlalk da deniyordu. (1917.) [B. A.1857. ] 1922. [Wood:] Demek ki, bu India House polielerinin etkisi, Hindistana yaplan ihracat artrmak deil, bunu pro tanto azaltmak oluyor? [Bunun anlam: Hindistandan yaplan ithalat, bu lkeye yaplacak ayn miktar ihracat ile karlama zorunluluunda bir indirim yaplmasdr.] Newmarch bunu, ngilterenin bu 3.700.000 sterlin karlnda Hindistana iyi bir hkmet ihra ettiini syleyerek aklyor (1925). Eski bir Hindistan Bakan olan Wood, ngilterenin Hindistana ithal ettii iyi hkmetin ne olduunu ok iyi biliyor ve hakl olarak u alayl yant veriyor: 1926. yleyse, sizin bu sylediiniz, Dou Hint Kumpanyas polieleriyle salanan ihracat, rn deil, iyi hkmet ihracat oluyor. ngiltere, d lkelerde, iyi bir hkmet kurmak iin ve sermaye yatrm olarak bu ekilde epeyce ihracat yaptna ve bylece, normal ticaret dzeninin tamamen dnda bir ithalata ksmen, ihra ettii iyi hkmet karl ald hara ve ksmen de, smrgelere, ve baka yerlere yatrlan sermayenin, gelirleri biiminde, yani karlnda herhangi bir edeer demek zorunda bulunmad haralar biiminde bir ithalata sahip bulunduuna gre, karlnda herhangi bir ey ihra etmeksizin, ald bu harac dpedz tkettii zaman, kambiyo kurlarnn bundan etkilenmeyecei apaktr. u halde, ngiltere bu harac, ngilterede deil d lkelerde, retken ya da retken olmayan biimde szgelimi, bununla Krma silah ve cephane gnderdii zaman yeniden yatrd zaman, kambiyo kurlarnn bundan etkilenmeyecei de aktr. stelik dardan yaplan ithalatn, ngilterenin gelirine girmesi lsnde hi kukusuz bunlarn, karlnda herhangi bir edeer demeyi gerektirmeyen hara biiminde denmesi gerekir ve, bu karl denmeyen haracn deiimi ya da normal ticari yollardan ngiltere bunlar hem tketebilir ve hem: de sermaye olarak yatrabilir. Bu her iki durumda da kambiyo kurlar etkilenmez, ve ite bizim bilge Wilson bunu gremiyor. Yerli ya da yabanc bir rnn, gelirin bir ksmn tekil etmesi halinde yabanc rn szkonusu ise, yerli rnn yalnzca yabanc bir rnle deitirilmi olmas yeterlidir-bu gelirin, retken ya da retken olmayan biimde tketimi, belki retimin leini deitirebilir ama, kambiyo kurlar zerinde hi bir etkisi olmaz. Aadaki satrlar, bunu akldan kartmadan okumak gerekir: [sayfa 516]
* Eskiden Hindistanda byk eyalet: Madras, Bombay ve Bengal. -.
517
1934. Wood, Krma gnderilen sava malzemesinin, Trkiye ile olan kambiyo kurlarn nasl etkileyebileceini Newmarcha soruyor. Newmarch yantlyor: Srf sava malzemesi gnderilmesinin kurlar mutlaka etkileyeceini sanmyorum ama; deerli maden gnderilmesi mutlaka kurlar etkileyecektir. Burada o, para-biimindeki sermayeyi, teki biimlerdeki sermayelerden bylece ayrm oluyor. Ama imdi Wilson soruyor: 1935. Karlnda herhangi bir ithalat yaplmamak zere, herhangi bir maldan byk bir miktarda ihra ederseniz (Bay Wilson, iyi hkmet ya da daha nce ihra edilen sermaye yatrmlar dnda, ngiltereye, karlnda herhangi bir ihracat yaplmakszn ok nemli lde ithalat hi bir zaman normal ticari harekete girmeyen ithalat yapldn unutuyor. Ama bu ithalat tekrar, diyelim, Amerikan rnleriyle deitiriliyor ve, bu Amerikan mallarnn, karlnda herhangi bir ithalat yaplmakszn ihra edilmi olmas, bu ithalatn deerinin, darya bir edeer ak olmakszn tketilebilecei olgusunu deitirmiyor; bunlar, karlnda bir ihracat yaplmakszn alnmtr ve bu nedenle de ticaret dengesine girmeksizin tketilebilir], ithalatnz ile yaratm olduunuz d borlar dememi oluyorsunuz [ama eer siz, bu ithalatlar, rnein, darya verilmi kredi ile demi durumda iseniz, yeni bir borca girmi olmazsnz ve bu sorunun da uluslararas ticaret dengesi ile bir ilgisi kalmaz; sorun, yalnzca tketilen rnler ister yerli, ister yabanc olsun, retken ve retken olmayan harcamalar eklini alr], ve bu yzden yaptnz ihracatn karlnda bir ithalat yaplmad iin, d borlarn denmemesi nedeniyle, bu ilemle, kambiyo kurlarn etkilemi olmanz gerekmez mi? Genel olarak alndnda, lkeler bakmndan bu dorudur. Wilsonun bu szleri unu sylemeye varyor; karlnda ithalat olmayan her ihracat ayn zamanda, karlnda bir ihracat bulunmayan bir ithalattr, nk, yabanc, yani ithal edilmi metalar, ihra edilen mallarn retimine girmektedir. Buradaki varsaym, bu trden her ihracn, karl denmeyen ithalata dayand ya da yarattdr ve dolaysyla darda bir borcu ngrmektedir. Aadaki iki durum dikkate alnmad zaman bile bu varsaym yanltr: 1) ngiltere, baz ithalatn, yani Hindistandan yapt ithalatn bir ksmn, bedavadan yapmakta, karlnda bir edeer dememektedir. Bu mallar, Amerikadan yapt ithalat ile deitirebilir ve bunlar, karlnda ithalat yapmakszn ihra edebilir; her halkarda, deeri ilgilendirdii kadaryla yapt i, kendisine bedavaya mal olan bir eyi ihra etmekten ibarettir. 2) ngiltere, yapt ithalatn karln, szgelimi Amerikadan yapt ithalat deyebilir ve bu, ek bir sermaye tekil eder; eer o bunlar, retken olmayan biimde; diyelim sava malzemesi olarak tketirse, bu, Amerikaya kar herhangi bir bor tekil etmez ve Amerika ile olan kurlar etkilemez. Newmarch, 1934 ve 1935 numaral yantlarnda kendisiyle eliiyor ve
518
Wood, 1938 numaral soruda dikkatini buna ekiyor: Karlnda ithalat yaplmakszn ihra edilen nesnelerin [sava malzemesinin] yapmnda kullanlan mallarn hi birisi, bu nesnelerin gnderildii lkeden gelmiyor ise, nasl olur da bu lke ile olan kambiyo kurlar bundan etkilenir; Trkiye ile olan ticaretin, normal denge durumunda olduu kabul edilirse, bu sava malzemesinin Krma gnderilmesi ile, bu lke ile Trkiye arasndaki kurlar nasl etkilenmi olabilir? Burada, Newmarch soukkanlln yitiriyor ve ayn basit soruyu 1934 numarada doru olarak yantladn unutarak yle diyor: Bana yle geliyor ki, biz, artk pratik sorular tkettik ve imdi baka bir alemdeki metafizik tartmalara daldk.
[sayfa 517]
[Wilson un, ister deerli maden, ister meta biiminde olsun, bir lkeden bir baka lkeye yaplan her sermaye transferinin, kambiyo kurlarn etkiledii konusundaki iddiasnn bir deiik ekli daha var. Wilson, kukusuz, faiz orannn, zellikle, karlkl kambiyo kurlar szkonusu olan iki lkedeki faiz oranlar arasndaki orann, kambiyo kurunu etkilediini biliyor. imdi eer o, genel olarak sermaye fazlalklarnn, yani her eyden nce, deerli maden de dahil her tr metan, faiz orann etkilemede bir rol olduunu gsterebilirse, hedefine bir adm daha yaklam olacaktr; bu sermayeden nemli bir miktarn bir baka lkeye transferi, bu durumda, her iki lkede de faiz orann zt ynlerde olmak zere deitirecektir. Bylece ikincil bir yoldan, her iki lke arasndaki kambiyo kuru da deimi olacaktr. -.. E.] te bylece, o srada yaynlamakta olduu Economistin 22 Mays 1847 tarihli saysnn 574. sayfasnda yle diyor: ... Kukusuz, kle dahil her trden byk meta stoklarn ortaya koyduu gibi, bu sermaye bolluu, zorunlu olarak, yalnzca meta-fiyatlarnn dmesine yolamayacak, sermayenin kullanm iin daha dk bir faiz orann da birlikte getirecektirl). Eer elimizde bulunan meta stoku, nmzdeki iki yl iin lkeye yetecek miktarda ise, belli bir sre iin bu metalar zerinde tasarruf etme gc, bu stoklarn yalnzca iki ay yeterli olabilecei duruma kyasla, daha dk bir faiz oran zerinde elde edilebilir2). Btn para ikrazlar, hangi ekil altnda yaplrsa yaplsn, yalnzca, metalar zerindeki tasarruf gcnn, bir kimseden bir bakasna aktarlmasndan ibarettir. Bu nedenle, metalar bol olduu zaman, parann faizinin dk olmas, metalar kt olduu zaman ise parann faizinin yksek olmas gerekir3). Metalar bollatnda, satc says, alc saysna oranla artar, ve hemen kullanlmak zere gerekli olann zerindeki miktar orannda, daha byk bir ksmnn ilerde kullanlmak zere saklanmas gerekir. Bu koullar altnda, mal elinde bulundurann, gelecekte yaplacak bir deme iin ya da kredi ile sat yapmaya raz
519
olaca [sayfa 518] oranlar, birka hafta iersinde elindeki btn stokun eriyeceine gveni bulunmas haline gre daha dk olacaktr4). l )inci yarg ile ilgili olarak, bunalm izleyen dnemde daima olduu gibi, ieriye byk bir deerli maden aknn, retimde bir daralma ile ezamanl olarak yer alabileceini dikkate almak gerekir. Bir sonraki evrede, deerli maden, balca deerli maden reten lkelerden gelebilir; dier metalarn ithali genellikle bu dnem boyunca yaplan ihracatla dengelenir. Bu iki evrede, faiz oran dktr ve ancak yava yava ykselir, bunun nedenini irdelemi bulunuyoruz. Bu dk faiz oran, her trden byk meta stoklarnn etkisine bavurmakszn, her zaman aklanabilir. Ve bu etki nasl meydana gelir? Dk pamuk fiyat, rnein iplikilerin, vb. yksek kr salamalarn olanakl hale getirir. Ve imdi, niin faiz oran dktr? Kukusuz, bor alnan sermaye zerinden elde edilebilecek kr yksek olduu iin deil. Ama yalnzca ve srf, o gnk koullar altnda, bor sermayesine kar talep, bu krla orantl olarak bymedii iin; baka bir deyile, bor sermayesinin, sanayi sermayesinden farkl bir harekete sahip olmas nedeniyle. Oysa Economistin tantlamak istedii ey bunun tam tersidir, yani bor sermayesinin hareketiyle, sanayi sermayesinin hareketinin zde olduudur. 2 )nci yarg ile ilgili olarak, eer biz, iki yllk stoklarla ilgili sama varsaym, bir anlam ifade etmeye balayaca noktaya indirgersek, bu, piyasann ar dolu olduunu gsterir. Bu, fiyatlarda bir dmeye neden olur. Bir balya pamua daha az para denmesi gerekecektir. Ve bu, hi bir zaman, bu pamuun satn alnmas iin gerekli parann daha kolay bor alnd eklinde bir sonuca ulalmasn hakl gstermez. Bu, para piyasasnn durumuna baldr. Para eer daha kolay bor alnabiliyorsa, bunun tek nedeni, ticari kredinin, normal banka kredisinin kullanmndan daha az gereksinme gsterecek bir durumda bulunmasdr. Piyasay dolduran metalar, ya geim aralardr ya da retim aralar. Her ikisinin de dk fiyatta olmas, sanayici kapitalistin krn artrr. Sanayi sermayesi ile paraya olan talep arasndaki zdelikten ok, bir ztlk szkonusu deilse, bu niin faiz orann drsn? Koullar yledir ki, tccar ile sanayici kapitalist, birbirine daha kolay kredi verebilmektedirler; ticari kredideki bu kolaylk nedeniyle, sanayici de tccar da daha az banka kredisine, muhta durumdadr; dolaysyla faiz oran dk olabilir. Bu dk faiz orannn, her ikisi de, birbirine paralel bir yol izleyebilmesine karn, deerli maden giriiyle hi bir ilgisi yoktur, ve, ithal edilen mallarn fiyatlarnn dk olmasn salayan ayn nedenler, ayn zamanda, bir ithal edilen deerli maden fazlal da yaratabilir. Eer ithal piyasas gerekten tkabasa dolu ise, bu, ithal mallarna kar talebin azalm olduunu tantlar ve bu durum, i snai retimde bir daralmaya balanmam ise, dk fiyatlar ile aklanamaz; ama bu gene, dk fiyatlarla arithalat olduu srece, aklanmas olanaksz bir durum olur. .iyatlardaki
520
bir dmenin, faiz oranndaki bir dmeye eit olduunu tantlamak iin [sayfa 519] bir yn samalk. Bunlarn her ikisi de ayn zamanda yanyana bulunabilir. Byle olduu zaman da, bu, sanayi sermayesinin hareketi ile bor verilebilir para-sermayenin hareketinin ynlerindeki ztln bir yansmas olacaktr. Yoksa, bunlarn zdeliinin bir yansmas deil. 3 )nc nokta ile ilgili olarak, bu aklamadan sonra bile, bol bol meta bulunurken, para faizinin niin dk olmas gerektiini anlamak gtr. Meta ucuzken, belli bir miktar satn almak iin eskiden 2.000 sterlin gerekirken imdi yalnzca 1.000 sterlin yeterli olabilir. Ama belki de ben, 2.000 sterlin yatrrm da eskisinin iki kat meta satn alabilirim. Bylece, bor alabileceim ayn sermaye yatrm ile, iimi geniletmi olurum. Daha nceki gibi, 2.000 sterlin deerinde metalar satn alrm. Meta piyasas zerindeki talebim, meta-fiyatlarndaki dme ile birlikte ykseldii halde, para piyasasndaki talebim, bu nedenle ayn kalabilir. Ama eer, metalara kar bu talep azalr, yani retim, meta-fiyatlarndaki dme ile genilemezse bu, Economistin btn yasalarn yalanlayan bir olaydr-; kr artt halde, bor verilebilir para-sermayeye olan talep azalrd. Ama bu artan kr, bor sermayesine kar bir talep yaratr. u da var ki, meta-fiyatlarnn dk dzeyi, belki de u nedenden ileri gelebilir: Birincisi, talep noksanl. Bu durumda, faiz oran, metalar ucuz olduu iin deil; retim felce urad iin dktr, nk, bu dk fiyatlar, felce urayan retimin yansmalarndan baka bir ey deildir. kincisi, arzn talebi amasndan ileri gelebilir. Bu, piyasa, vb. zerinde ar bir ylmann sonucu olabilir, ve bir bunalma yolaabilir ve bunalm boyunca yksek bir faiz oran ile ayn zamanda grlebilir; ya da bu, metalarn deerindeki bir dmenin sonucu olabilir, bylece ayn talep daha dk fiyatlarla karlanabilir. Bu son durumda, faiz oran niin der? Kr artt iin mi? Eer bu, ayn retken ya da meta-sermayenin elde edilmesi iin daha az para-sermayenin gerekli olmasndan ileri geliyorsa, bu yalnzca, kr ile faizin birbirleriyle ters orantl olduklarn tantlar. Her ne olursa olsun, Economistin genel yargs yanltr. Metalarn dk para-fiyatlar ile, dk bir faiz oran, mutlaka bir arada bulunmaz. Byle olmasayd, rnlere ait para-fiyatlarnn dk olduu en yoksul lkelerde faiz oran en dk, tarmsal rnlere ait para-fiyatlarn en yksek olduu en zengin lkelerde faiz orannn en yksek olmas gerekirdi. Genel olarak, Economist de kabul ediyor: Parann deeri derse, faiz oran zerinde bir etkisi olmuyor, 100 sterlin, her zamanki gibi 105 sterlin getiriyor. Eer 100 sterlinin deeri daha az olursa, 5 sterlininki de yle oluyor. Bu bant, ilk meblan deer kazanmas ya da kaybetmesi ile deimi olmuyor. Deer asndan dnldnde, belli bir miktar meta, belli bir miktar paraya eittir. Bu deer artarsa, daha byk bir para miktarna eit olur. Dtnde ise bunun tersi dorudur. Eer deer 2.000e eitse, %5 = 100; eer 1.000e eitse, %5 = 50dir. Ama bu, faiz orann hi bir ekilde deitirmez. Bu sorunun tek rasyonel
521
taraf, ayn miktar metan sat deeri, 2.000 sterlin tuttuu [sayfa 520] zaman gerekli olan para miktarnn, l.000 sterlin tuttuu zamanki paradan daha fazla tutmu olmasdr. Ama bu, yalnzca, kr ile faizin burada birbiriyle ters orantl olduunu gsterir. nk, deimeyen ve deien sermayeleri oluturan ksmlarn fiyatlar ne kadar dk olursa, kr o kadar yksek ve faiz o kadar dktr. Ama bunun tersi de olabilir ve ou kez de yle olur. rnein, iplik ve dokuma iin talep olmadndan, pamuk ucuz olabilir; ve, pamuklu sanayiideki byk krlar, pamua kar byk bir talep yaratt iin pamuk nispeten pahal olabilir. te yandan, srf pamuk fiyat dk olduu iin, sanayicilerin krlar yksek olabilir. Hubbardn tablosu, faiz oran ile meta-fiyatlarnn, tamamen bamsz hareket ettiklerini, oysa, faiz orannn hareketlerinin, maden rezervi ile kambiyo kurlarnn hareketlerine sk skya bal olduunu tantlamaktadr. Economist diyor ki: Bu nedenle, metalar ne zaman bol olursa, parann faizinin dk olmas gerekir. Bunalm srasnda bunun tamamen tersi olur. Metalar ar boldur, paraya evrilemez ve bu yzden de faiz oran yksektir; evrimin bir baka evresinde metalara olan talep byktr ve dolaysyla geriye demeler hzldr, ama ayn zamanda, bu hzl geriye demeler nedeniyle faiz oran dk olduu iin, fiyatlar ykselmektedir. Ne zaman onlar (metalar) kt ise, parann faizinin yksek olmas gerekir. Bunalm izleyen gevek dnemde bunun tersi dorudur. Metalar, talebe oranla deil mutlak anlamda kttr; ve faiz oran dktr. 4 )nc yargyla ilgili olarak, bir meta sahibinin, bunu nasl olsa satabilecei kaydyla, mevcut stokun hzla tkenmesi haline gre, piyasann malla dolup tat sralarda elindekileri daha ucuz fiyatla elden karmas akla-yatkn bir eydir, ama bu yzden niin faiz orannn dmesi gerektii, o kadar ak deildir. Piyasann, ithal mallaryla dolup tat bir srada, meta sahiplerinin, mallarn piyasaya srmekten kanmak iin, bor sermayesine kar artan bir talepte bulunmalar sonucu, faiz oran ykselebilir. Ticari kredinin akcl, banka kredisine olan talebi nispeten dk tutabilecei iin, faiz oran debilir. Economist, 1847de, ykselen faiz oranlarnn ve para piyasas zerinde basn yapan dier durumlarn, kambiyo kurlar zerindeki hzl etkisinden szediyor. Ama unu da unutmamak gerekir ki, kambiyo kurlarndaki deimeye karn, darya altn ak, nisan ay sonuna dek devam etti; mays balarna dek bunda bir dn olmad. 1 Ocak 1847de, bankann maden rezervi 15.066.691 sterlindi; faiz oran %3; Paris zerinde aylk kambiyo kuru 25,75; Hamburgda
522
13,10; Amsterdamda 12, idi. 5 Martta, maden rezervi 11.595.535 sterline dt; iskonto oran %4e ykseldi; kambiyo kuru Paris zerinde [sayfa 521] 25,67ye dt. Hamburg zerinde 13,9e, Amsterdam zerinde 12,2ye dt. Altn ak devam etti. Aadaki tabloya baknz:
1847 ngiltere Bankas'nn Kle Rezervi 11.231.630 10.246.410 9.867.053 9.329.841 9.243.890 9.337.746 9.588.759 Para Piyasas En Yksek Aylk Kurlar Paris Hamburg Amsterdam 25,67 13,9 12,2 25,80 13,10 12,3 25,90 13,10 12,4 26,02 13,40 12,5 26,05 13,12 12,6 26,45 13,123/4 12,6 26,27 13,15 12,7
20 Mart 3 Nisan 10 Nisan 17 Nisan 24 Nisan 4 Mays 8 Mays
Banka skonto Oran %4 Banka skonto Oran %5 Para ok kt Banka skonto Oran %5,5 Piyasa skk Skklk Artyor Skklk en st dzeyde
1847de, ngiltereden toplam deerli maden ihrac 8.602.597 e ulat.

Amerika Birleik Devletleri'ne .ransa'ya Ticaret ortakl olan Avrupa kentlerine Hollanda'ya 3.226.411 2.479.892 958.781 247.743
Mart sonunda kurlarda meydana gelen deiiklie karn, altn ak, belki de Amerikaya, tam bir ay daha devam etti. Biz bylece, [diyor Economist, 2 Austos 1847, s. 954] faiz oranndaki ykselmenin etkilerinin ve aleyhteki kurlar dzeltme ve altn akn tekrar bu lkeye evirme ilemlerini izleyen basknn ne kadar hzl ve gl olduunu grm oluyoruz. Bu etki, ticaret dengesinden tamamen ayr olarak ortaya kmtr. Daha yksek bir faiz oran, hem yabanc ve hem de ngiltereye ait tahvillerin fiyatlarnn dmesine, ve yabanclar hesabna byk satn almalarn yaplmasna yolat; bu, bu lkeden ekilecek polie miktarn artrd, te yandan yksek faiz oran ile, para elde edilmekte ekilen glk ylesine bykt ki, miktarlar artt halde bu polielere olan talep dt. ... Ayn nedenle ithalatla ilgili sipariler iptal edildi ve, d lkelerdeki ngiliz sermaye yatrmlar paraya evrildi ve kullanlmak zere bu lkeye getirildi. Bylece, rnein, 10 mays tarihli Rio de Janeiro Price Currentda unlar okuyoruz: Kurlar, [ngiltere ile] esas olarak [Brezilya] devlet tahvillerinin, ngiliz mteriler hesabna yaplan byk lde satlarnn denmesi iin piyasa zerinde meydana gelen basknn sonucu olarak bir gerileme daha gsterdi. Bu lkeye ait olan ve faiz oran burada ok dk iken d lkelerdeki devlet ve dier tahvillere yatrlan sermaye, faiz oran ykselince bylece
523
[sayfa 522]
tekrar geri getirildi.

NGLTERENN TCARET DENGES
Yalnz Hindistan, iyi hkmet, ngiliz sermayesinde faiz, temett, vb. karl ngiltereye 5 milyon hara vermek zorundayd ve bu miktara, resmi memurlarn maalarndan yaptklar tasarruflar ile ngiliz tccarlarnn, ngiltereye yatrlmak zere krlarndan ayrarak her yl ana-yurda gnderdikleri meblalar dahil deildi. Her ngiliz smrgesi, ayn nedenler iin byk demeler yapmak zorundayd. Avustralya, Bat Hint Adalar ve Kanadadaki bankalarn ou, ngiliz sermayesi ile kurulmutur ve temettler ngilterede denebilir. Ayn ekilde, ngiltere, zerinden faiz ald bir ok yabanc Avrupa, Kuzey Amerika ve Gney Amerika hazine bonolarna sahiptir. Buna ek olarak, yabanc demiryollar, kanallar, madenler, vb. zerinde hisseleri bulunmakta ve buralardan temett almaktadr. Btn bunlar iin demelerin hemen hepsi, ngiliz ihracat tutarnn zerinde ve tesinde kalan rnlerle yaplmtr. Buna karlk, ngiltereden, yabanc lkelerdeki ngiliz hisse senetleri sahipleriyle, d lkelerdeki ngilizlerin tketimi iin gnderilen mebla, buna kyasla nemsizdir. Ticaret dengesini ve borsa kurlarn ilgilendirdii kadaryla, sorun, her dnemin kendine zg sorunudur. Genellikle ... ngiltere, ihracatna uzun vadeli krediler vermekte, oysa ithalata pein para demektedir. Belirli zamanlarda, uygulamadaki bu farkn kurlar zerinde nemli etkileri olmaktadr. hracatmzn ok nemli lde artt bir zamanda, rnein 1850de, srekli ve artan bir ngiliz sermaye yatrmnn devam etmesi gerekir ... bu ekilde, 1850ye ait demeler, 1849da ihra edilen mallar karl yaplabilir. Ama, 1850deki ihracatn 1849daki ihracat 6 milyondan fazla amas halinde, bunun pratikteki sonucu, bu miktarda bir fazla parann darya gnderilmesi ve ayn yl iersinde dnmesi olmak gerekir. Ve bu ekilde, kambiyo kurlar ile faiz oran zerinde bir etki meydana getirilmi oluyor. Bunun tersine, ticari bir bunalm sonucu ilerimiz bozulunca ve ihracatmz byk lde azalnca, geen yllarn byk ihracatna ait demeler ithalatmzn deerini nemli miktarda ayor, kurlar bununla orantl olarak lehimize dnyor, ierde hzla sermaye birikiyor, faiz oran dyor. (Economist, 11 Ocak 1851 [s. 30].) Kambiyo kurlar unlara bal olarak deiebilir: 1) Nedeni ne olursa olsun tamamen ticari ya da darya sermaye yatrm ya da sava iin hkmet harcamalar, vb. gibi, d lkelere nakit demeler yapld srece o andaki demeler dengesi sonucu. 2) Belli bir lkede metal ya da kat- parann deer kaybetmesi sonucu. Bu tamamen nominaldir. Eer 1 sterlin, eskisine gre ancak onun yars kadar bir paray temsil ediyorsa, 25 frank yerine 12,5 frank saylmas doaldr. [sayfa 523]
524
3) Para olarak birisi gm teki altn kullanan iki lke arasndaki kambiyo kurlar szkonusu olduunda, kurlar, bu iki madenin deerindeki nispi dalgalanmalara baldr, nk bunlar zorunlu olarak, iki maden arasndaki pariteyi deitirirler. 1850deki kurlar buna rnek olabilir: ngilterenin ihracat byk lde artt halde, bu kurlar ngiltere aleyhine idi. Gene de darya bir altn ak olmad. Bu durum, altn karsnda gmn deerindeki geici ykselmenin bir sonucuydu. (Bkz: Economist, 30 Kasm 1850 [s.1319-1320].) 1 sterlinin kur paritesi: Paris, 25 frank 20 sent; Hamburg, 13 mark 10,5 ilin; Amsterdam 11 florin 97 selit. Paris kurlarnn 25,20 frank gemesi lsnde, .ransann ngiliz borlular ya da .ransz metalarnn alclar iin daha lehte olmaktadr. Her iki durumda da, amacn gerekletirmek iin, daha az sterline gereksinmesi olacaktr. Deerli madenin kolayca elde edilemedii daha uzak lkelerde, ngiltereye yaplacak demeler iin gerekli polieler kt ve yetersiz olduunda, bunun doal sonucu, kendilerine kar byk bir talep olduu iin genellikle ngiltereye gnderilen rnlerin fiyatlarn, polie yerine bunlar gndermek amacyla ykseltmektedir; Hindistanda ou kez durum budur. ngilterede para ok bolken, faiz oran dk, tahvil ve senet fiyatlar yksek iken bile, kurlar aleyhte olabilir ya da hatta darya bir altn ak bile meydana gelebilir. 1848 yl boyunca, salam polieler, pek az ve orta derecede olanlar, 1847 bunalm ve Hindistan ile yaplan ticarette genel bir kredi azl sonucu, kolayca kabul edilmedikleri iin, ngiltere, Hindistandan byk miktarlarda gm kabul etti. Btn bu gmler daha ngiltereye gelir gelmez, devrimin pek ok para-yma oluumuna yolat Kta Avrupasnn yolunu tuttu. Ayn gm kitlesi, bu sefer de kambiyo kurlar krl hale getirdii iin 1850de tekrar Hindistan yolculuuna ktlar. Parasal sistem esas olarak bir katolik, kredi sistemi ise protestan kurumudur. The Scotch hate gold. [skolar altndan nefret eder.] Metalarn, kat biimindeki parasal varl, ancak toplumsal bir varlkt. Kurtuluu getiren, imandr. Metalarn znde tad ruh olarak paradeere iman, retim tarzna ve onun getirmesi kanlmaz dzene iman, srf kendisini genileten sermayenin kiilemesi olarak retime araclk eden bireylere iman. Ne var ki, protestanlk kendisini katolikliin temellerinden ne kadar kurtarm ise, kredi sistemi de ancak o kadar kendisini parasal sistemin esaslarndan kurtarmtr. [sayfa 524]
525
OTUZALTINCI BOLM
KAPTALST-NCES LKLER
.AZ getiren sermaye ya da arkaik biimiyle sylersek tefeci sermaye, ikiz kardei tccar sermayesi ile birlikte, kapitalist retim tarzndan ok nce gelen ve toplumun ok farkl ekonomik biimlerinde bulunan, Nuh zamanndan kalma sermaye biimlerine aittir. Tefeci sermayenin varl, ancak, rnlerin hi deilse bir ksmnn metalara dnm olmasn ve parann, eitli ilevleri iersinde, meta ticaretinin yansra gelimi bulunmasn gerektirir. Tefeci sermayenin gelimesi, tccar sermayesinin gelimesiyle ve zellikle para-ticareti yapan sermayenin gelimesiyle bal haldedir. Eski Romada, manfaktrn, antik dnyadaki ortalama gelime dzeyinin ok altnda bulunduu Cumhuriyetin son yllarndan balayarak, tccar sermayesi, para-ticareti yapan sermaye ve tefeci sermaye, antik biim iersinde kendi en st dzeylerine kadar geliti. Biz, para ymann zorunlu olarak parayla birlikte ortaya ktn grm bulunuyoruz. Ama profesyonel iddiharclar, ancak tefeciye dntkten sonra nem kazanmlardr. [sayfa 525]
526
Tccar, kr salamak, sermaye olarak kullanmak, yani yatrmak iin bor para alr. Dolaysyla, ilksel toplum biimlerinde faizcinin tccarla ilikisi, modern kapitalistle olan ilikisi ile ayndr. Bu zgn iliki katolik niversiteler tarafndan da uyguland. Alcala, Salamanca, Ingolstadt, Breisgaudaki .reiburg, Mayence, Cologne, Treves niversiteleri, birbiri ardna, ticari borlar iin faizin yasalln kabul ettiler. Bu onaylamalarn ilk be tanesi Lyons kenti konsllnn arivlerinde saklanm ve Bruyset-Ponthusun Trait de lusure et des intrts, Lyons, adl yaptnn ekinde yaynlanmtr. (M. Augiet, le Crdit Public, etc., Paris 1842, s. 206.) Kle ekonomisinin (ataerkil trde deil de daha sonra Yunan ve Roma zamanlarnda) servet yma ve dolaysyla parann, kle, toprak vb., satn alnmas yoluyla bakalarnn emeine elkonulmas arac olarak hizmet ettii btn biimlerde, para, srf bu ekilde yatrlabildii iin, sermaye olarak harcanabilir, yani faiz getirebilir. Bununla birlikte, kapitalist retime ngelen dnemlerde, tefeci sermayenin varolduu karakteristik biimler iki trdr. Ben, karakteristik biimler deyimini zellikle kullanyorum. Bu ayn biimler, kapitalist retimde, kendilerini yinelerler, ama yalnzca ikincil biimler olarak. O zaman bunlar artk, faiz getiren sermayenin niteliini belirleyen biimler deillerdir. Bu iki biim unlardr: birincisi, st snflarn bol keseden harcayan senyrlerine, zellikle byk toprak sahiplerine,bor para vererek tefecilik; ikincisi, kendi emek aralarna sahip bulunan kk reticilere bor para vererek tefecilik. Bunlar, zanaatlar kapsar, ama esas olarak kylleri kapsar, nk, zellikle kapitalist-ncesi koullar altnda, bu koullarn, kk bamsz bireysel reticilerin varlna izin verdii srece kyl snf bunlarn ezici ounluunu oluturur. Bir yandan zengin toprak sahiplerinin tefecilik yznden ykm, te yandan kk reticilerin bsbtn yoksullamas, byk miktarlarda para-sermayenin oluumuna ve younlamasna yol amtr. Ne var ki, bu srecin, modern Avrupada olduu gibi, ne lde eski retim tarzna son verdii ve bunun yerine kapitalist retim tarzn geirip geirmedii, tamamen tarihsel gelime aamasna ve bununla birlikte ortaya kan koullara baldr. .aiz getiren sermayenin karakteristik biimi olarak tefeci sermaye, bizzat alan kyl ile kk usta zanaatnn yrtt kk-lekli retimin egemenliine tekabl eder. Emeki, emek aralar ve emein rn ile sermaye biiminde gelimi kapitalist retim koullarnda olduu gibi, kar karya gelince, bir retici olarak, herhangi bir bor para alma olanana sahip deildir. Bor para alsa hile, bunu, artk, rnein, kiisel gereksinmelerini karlamak iin rehinci dkkanndan almaktadr. Oysa, emeki, ister gerek, ister szde olsun, emek aralar ile rnnn sahibi olduu zaman, bor sermayesinin karsna retici olarak kar, ve bor sermayesi de onun karsnda tefeci sermaye olarak bulunur. Banker, zenginlere, oysa tefeci, fakirlere bor verdii iin, banke-
527
re [sayfa 526] sayg duyulduu halde tefecinin kmsendiini ve nefret edildiini sylerken Newman konuyu hafife alm oluyor. (.. W. Newman, Lectures on Political Economy, London 1851, s. 44.) Newman, iki toplumsal retim tarz arasndaki farkn ve bunlara tekabl eden toplumsal dzenlerin, konunun zn oluturduunu ve bu durumun, zengin ile fakir arasndaki ayrmla aklanamayaca olgusunu gremiyor. stelik, kk reticinin kann emip kurutan tefecilik, zengin byk malikane sahibinin kann kurutan tefecilikle elele gider. Romal patrisyenlerin faizcilii, Romal plebleri, bu kk kyllerin kkn kazr kazmaz, bu tr smr sona erdi ve bu kk kyl ekonomisinin yerini katksz bir kle ekonomisi ald. Kt ktna geim aralarnn zerindeki tm fazlalk (daha sonra reticilerin cretleri halini alan miktar), faiz biimi iersinde, tefecilik tarafndan tketilebilir (bu, sonra, kr ve toprak rant biimini alr), dolaysyla, devletin hak talep ettii pay dnda kalan btn art-deeri yutan bu faiz dzeyini, faizin normal olarak hi deilse ancak art-deerin bir ksmn oluturduu modern faiz oran dzeyi ile karlatrmak ok samadr. Byle bir karlatrma, cretli iinin, kr, faizi ve toprak rantnm, yani tm art-deeri rettii ve kendisini altran kapitaliste verdii olgusunu grmezlikten gelmi oluyor. Carey, bu sama karlatrmay, sermayedeki gelimenin ve buna bal olarak faiz oranndaki dmenin, emeki iin ne denli yararl olduunu gstermek amacyla yapyor. stelik, ele geirdii kurbanndan art-emek szdrmakla yetinmeyen tefeci, onun elindeki emek aralarnn, topran, evin, vb. bile mlkiyetini yava yava eline geirmekte ve srekli olarak onu mlkszletirme abas iersinde bulunmaktadr; ve burada gene emekinin, kendi emek aralarndan bu ekilde tamamen mlkszletirilmesinin, kapitalist retim tarznn ulamak istedii bir sonu deil, daha ok, onun k noktas iin bir nkoul olduu unutulmaktadr. cretli-kle, tpk gerek kle gibi, durumu nedeniyle hi deilse retici olma nitelii iersinde bir alacaklnn klesi haline gelemez; cretli-klenin, tketici olma nitelii iersinde bir alacaklnn klesi haline gelebilecei de dorudur. Tefeci sermaye, bu biim iersinde, gerekten de, retim tarzn deitirmeksizin, dorudan reticinin btn art-emeini ele geirmektedir; byle olunca emek aralarnn, reticilerin mlkiyet ya da tasarrufunda bulunmas ve buna tekabl eden kk-lekli retim onun temel nkouludur; bylece, bir baka deyile, sermaye, emei dorudan doruya boyunduruu altna almaz, ve dolaysyla onun karsna sanayi sermayesi olarak kmaz, bu tefeci sermaye, retim tarzn ykma uratr, retici gleri gelitirmek yerine felce uratr, ve ayn zamanda, emein toplumsal retkenliinin, kapitalist retim tarznda olduu gibi, emein kendi aleyhine de olsa geliemedii sefil koullar devam ettirir. Tefecilik. bylece, bir yandan, antik ve feodal servet ve antik ve feodal mlkiyet zerinde zayflatc ve ykc bir etki yapar. te yandan
528
da, [sayfa 527] kk-kyl ve kk-kasabal* retimini, ksacas, reticinin hala kendi retim aralarnn sahibi olarak grnd btn biimleri zayflatr ve ykar. Gelimi kapitalist retim tarznda, emeki, retim aralarnn yani ekip bitii topran, iledii hammaddelerin, vb. sahibi deildir. Oysa bu sistemde, reticinin, retim aralarndan ayrlmas, retim tarznn kendisinde fiili bir devrimi yanstr. Birbirinden ayr emekiler, ayrn ama birbirine bal faaliyetleri yerine getirmek amacyla byk iyerlerinde biraraya getirilmilerdir; alet, makine haline gelmitir. retim tarznn kendisi, artk kk mlkiyetle birarada olan retim aletlerinin dalmasna izin vermedii gibi, emekinin kendisinin de tek bana almasna izin vermez. Kapitalist retimde, tefecilik, artk, reticiyi kendi retim aralarndan ayramaz, nk zaten reticiler retim aralarndan ayrlmlardr. Tefecilik, retim aralarnn dank olduu yerlerde, para-serveti biraraya toplar. retim tarzn deitirmez, ama onun zerine kene gibi iyice yapr ve mahveder. Kann emerek gcn keser ve yenidenretimi, gitgide daha perian koullar altnda devam etmek zorunda brakr. retim aralar mlkiyetinin, reticinin kendilerine ait olmasnn, ayn zamanda, politik statnn, yurttan zerkliinin temelini oluturduu antik dnyada pek belirgin bir biimde grlen tefecilere kar nefretin kkeninde ite bu yatmaktadr. Kleliin egemenlii lsnde ya da art-rnn feodal bey ve maiyeti tarafndan tketilmesi lsnde, kle sahibi ya da feodal bey, tefecinin penesine der, ama retim tarz hala ayn kalr; yalnzca, emekinin durumu daha da arlar. Borca batan kle sahibi ya da feodal bey daha da zalimleir, nk, kendisi de daha fazla ezilmektedir. Ya da en sonu, antik Romada valyelerin olduu gibi, kendisi de toprak sahibi ya da kle sahibi haline gelen tefeciye yerini brakr. Ne de olsa, byk lde bir politik iktidar arac olduu iin, smrs de az ok ataerkil kalan bu eski smrcnn yerini, kat, para-delisi bir sonradan grme almtr. Ama, bylece retim tarz deimemitir. Tefecilik, ancak salam temeli ve srekli yeniden-retiminin dayand politik rgtlenmenin de temeli olan mlkiyet biimlerini yokettii ve ztrd lde btn kapitalist-ncesi retim tarznn zerinde devrimci bir etkiye sahiptir. Asya biimleri altnda, tefecilik, ekonomik knt ve politik yozlama dnda, herhangi bir etki gstermeksizin uzun sre devam edebilir. Ancak kapitalist retimin dier nkoullarnn bulunduu yer ve zamanda, tefecilik, bir yandan feodal bey ile kk-lekli reticiyi mahvetmek, te yandan, emek aralarn sermaye iersinde toplamak suretiyle, yeni retim tarznn kurulmasnda yardmc aralardan biri halini alr. [sayfa 528]
* Almanca zgn metinde kleinbrgerliche, .ranszca eviride petite bourgeoise olmakla birlikte, ngilizce eviride small-burgher olan bu terimi, kk-burglu karl, kk-kasabal olarak eviriyoruz, -.
529
Ortaada hi bir lkede genel bir faiz oran yoktu. Kilise daha balangta, faizle bor verilmesini yasaklamt. Yasalar ile mahkemeler, bor para verilmesiyle ilgili pek az koruyucu nlem koyuyordu. Tek tek durumlarda ise alnan faiz ok yksekti. Snrl para dolam, ou demeleri nakit yapma gereklilii ve hele polie ilemlerinin henz daha gelimemi bir dzeyde bulunmas, halk bor para almaya zorluyordu. Hem faiz oranlarnda ve hem de tefecilik anlaynda byk farkllklar vard. Charlemagne zamannda %100 faiz, tefecilik saylyordu. Constance gl zerinde Lindanda 1348de baz kasaballar %2162/3 alyorlard. Zrihte Kent Meclisi, yasal faiz orannn %431/3 olmasn kararlatrmt. talyada normal faiz oran, 12. yzyldan 14. yzyla kadar %20yi gemedii halde, bazan %40 denmesi zorunlu hale geliyordu. Verona, %12 faiz orann yasal oran olarak saptad. mparator .rederik II, faiz orann %10 olarak saptad, ama yalnzca Yahudiler iin. Hristiyanlar iin de bir ey sylemeye tenezzl etmedi. Almanyann Ren eyaletlerinde, 13. yzyldan beri %10 faiz oran kurald. (Hllmann, Geschishte des Stdtewesens, II, s. 55-57.) Tefeci sermaye, sermayenin retim tarznn henz bulunmad bir sermayeye zg bir smr yntemi kullanmaktadr. Bu durum, kendisini, burjuva ekonomisi iersinde geri kalm sanayi kollarnda ya da modem retim tarzna geie direnen sanayi kollarnda yinelemektedir. rnein eer biz, ngilteredeki faiz orann Hindistandaki ile karlatrmak istiyorsak, ngiltere Bankasnn faiz orann deil, rnein kk makineleri kiraya verenlerin, ev sanayilerinde alan kk reticiye uyguladklar faiz orann almamz gerekir. Tefecilik, tketici servete zt, kendisi sermaye douran bir sre olmas bakmndan tarihsel olarak nemlidir. Tefecinin sermayesi ile tccarn serveti, toprak mlkiyetinden bamsz, bir para-servetin olumasn tevik eder. Ne kadar az rn meta niteliine girerse ve deiimdeerinin retim zerindeki egemenlii ne kadar az ve snrlysa, para, o kadar fazla fiili ve asl servet kullanm-deerlerindeki snrl temsil ediliine zt, genel olarak servet eklinde grnr. te para-ymann temeli budur. Dnya-paras ve para-yma olarak, para olmas dnda o, zellikle, deme arac biimidir ve byle olduu iin de, metalarn mutlak biimi olarak grnr. Ve zellikle bu deme arac ilevi, faizi ve dolaysyla da para-sermayeyi gelitirir. arur edici ve yozlatrc zenginliin istedii ey, para olarak para, her eyi satnalma (ve bu arada da borlarn deme) arac olarak paradr. Kk reticinin paraya, her eyden nce deme yapmak iin gereksinmesi vardr. (Toprakbeyleri ile devlete ayni olarak yaplan hizmetin ve denen vergilerin, para-ranta ve para-vergilere dnmesi burada byk bir rol oynar.) Her iki durumda da, para olarak para gereklidir. te yandan, para-ymay ilk kez gerek hale getiren ve para-ycnn ryalarn gerekletiren ey, tefeciliktir. Bu para-ymann sahibinden istenen ey, sermaye deil para olarak
530
paradr; ama, faiz aracl ile o, bu birikmi paray, sermayeye, yani art-emein bir parasn ya da tamamn ele geirme aracna evirir ve ayn ekilde, retim aralarnn bir ksmn, bunlar nominal olarak bakalarnn mlkiyetinde kalsa bile elde etmek ister. Tefecilik, retimin gzeneklerinde yaar, tpk Epikrn tanrlarnn, dnyalar arasndaki bolukta yaamas gibi. Para bulmak ne kadar gleirse, meta-biim, rnlerin genel biimini o kadar az oluturur. Dolaysyla, tefeci, paraya gereksinmesi olann deme ya da direnme gc dnda hi bir engel tanmaz. Kk-kyl ve kk-kasabal retiminde para, emekinin retim aralar (bu retim tarznda emeki hala byk lde bu retim aralarnn sahibidir), beklenmedik durumlar ya da olaanst kargaalklar sonucu elinden kt ya da normal yeniden-retim yoluyla yerine konulmad zamanlarda, belli bal satnalma arac olarak i grr. Geim aralar ile hammaddeler, bu retim gereksinmelerinin nemli bir ksmn oluturur. Bunlar eer ok pahal hale gelirlerse, rn iin yaplan demeler ile yerine konma olasl ortadan kalkabilir, tpk normal bir kt rn dneminin, kylnn tohumluunu yerine koymasna engel olmas gibi. Romal patrisyenlerin plebleri askere almaya zorlayarak mahvettikleri, ve onlarn emek aralarn yeniden-retmelerine engel olan, ve bu nedenle de, bunlar dilenci haline sokan bu sava (yoksullama ve yeniden-retim iin gerekli koullardan yoksun brakma burada egemen biimdir), patrisyenlerin hazinelerini, depolarn, o zamann paras olan yama edilmi bakrla doldurdu. Bunlar, pleblere gerekli metalar, hububat, atlar, srlar dorudan vermek yerine, kendileri iin ie yaramayan bu bakrlar bor verdiler ve bu durumdan, ok ar tefeci faizler kopartmak iin yararlanarak, plebleri, kendilerine borlu kleler haline getirdiler. Charlemagne zamannda .rank kylleri gene byle savalarla perian oldular ve nlerinde, borlu olmak yerine serf haline gelme dnda bir seenekleri kalmad. Roma mparatorluunda, bilindii gibi, ekilen byk alk ou kez ocuklarn satlmasna ve zgr insanlarn kendilerini kle olarak zenginlere satmalarna yolat. te btn bunlar genel dnm noktalar ile ilgili eyler. Bireysel durumlarda ise, kk reticilerin, retim aralarnn devam, ya da kayb, binlerce beklenmedik olaya bal olup, bu olaylarn ya da kayplarn herbiri, yoksulluun belirtisi ve asalak tefecinin yavaa sokulaca ve yerleecei bir yara olabilir. Yalnzca bir ineinin lm bile, kkkylnn yeniden-retimini eski leinde yenilemesine engel olabilir. Ardndan tefecinin penesine der ve bir kez bu peneye dt m oradan zor kurtulur. Tefecinin gerekten nemli ve kendisine zg alan, ne var ki, deme arac olarak parann ilevidir. Belli bir tarihte vadesi dolan bir deme, toprak rant, hara, vb. kendisiyle birlikte, bu ama iin para bulma gereksinmesini de getirir. Bu nedenle, antik Romadan modern zamanlara kadar byk lde tefecilik, vergi tahsildarlarna, fermiers
[sayfa 529]
531
gnraux,[sayfa 530] receveurs gnrauxya* dayanr. Demek ki, ticaret ve meta retiminin genellemesiyle birlikte, satnalma ve demenin zaman olarak birbirinden ayrlmasnda da bir gelime olur. Parann belli bir tarihte denmesi zorunlu olur. Bunun nasl olup da, bugnlerde bile, para-kapitalist ile tefecinin birbirine kart bir duruma yolaabileceini, modern para bunalmlar gstermektedir. Ne var ki, bu ayn tefecilik, reticileri gitgide daha fazla borca batrarak ve tek bana faiz yk normal yeniden-retimi olanaksz hale getirdii iin, olaan deme aralarn yok ederek, deme arac olarak paraya kar olan gereksinmeyi daha da artrmann balca yollarndan biri durumunu alr. Bu noktada tefecilik, deme arac olarak paray birden ortaya karr ve parann bu ilevini, sanki kendi alanym gibi, geniletir. Kredi sistemi, tefecilie kar bir tepki olarak geliir. Ama bu, ne yanl anlalmaldr, ne de antik yazarlar, kilise pederleri, Lutherya da ilk sosyalistlerin yapt gibi yorumlanmaldr. Bu, faiz getiren sermayenin kapitalist retim tarznn koullarna ve gereksinmelerine boyun emesinden ne fazla ve ne de az bir eyi ifade eder. Genellikle, faiz getiren sermaye, modern kredi sisteminde, kapitalist retim tarznn koullarna uymutur. Tefecilik, bu niteliiyle yalnzca, devam etmekle kalmayp, gelimi kapitalist retime sahip uluslarda, daha nceki btn yasalarn getirdii engellerden de kurtulmutur. .aiz getiren sermaye, kiiler ya da snflarla ilikisi bakmndan, ya da bor almann, kapitalist retim tarzna tekabl eden anlamda yaplmad ve yaplamayaca; bor almann, bir rehincide olduu gibi kiisel bir gereksinmenin sonucu yapld; parann saa-sola samak amacyla msrif zenginlerce bor alnd, ya da, reticinin, kk ifti ya da zanaat gibi kapitalist olmayan bir retici olduu ve bu yzden de, dorudan retici olarak henz kendi retim aralarnn sahibi bulunduu; en sonu, kapitalist reticinin bizzat ok kk lekte retim yapmas nedeniyle, kendi bana i gren reticilere benzedii yer ve durumlarda, tefeci sermayesi biimini hl korur. .aiz getiren sermayeyi kapitalist retim tarznn temel bir esi olmas lsnde tefeci sermayeden ayran ey, hibir zaman, bu sermayenin nitelii ya da zellii deildir. Bu, salt, sermayenin ilem grd deiik koullardr ve bu nedenle de bor para verenle kar karya gelen bor alann tmyle dnm bir zelliidir. Serveti olmayan bir kimse sanayici ya da tccar kiilii ile kredi ald zaman bile, bu, onun kapitalist olarak ilev yapaca ve bor alnan sermaye ile, karl denmeyen emee elkoyaca dncesiyle yapar. Krediyi, o, potansiyel kapitalist kiiliiyle alr. Serveti olmayan, ama enerjisi, kararll, yetenei ve ticari zekas olan bir kimse, bu ekilde kapitalist olabilir ve her bireyin ticari dein, kapitalist retim tarznda olduka doru olarak [sayfa 531]
* Mltezim, genel tahsildar. -.
532
tahmin edilebilir ve bu durum, kapitalist retim tarznn mazur gstericileri tarafndan byk bir hayranlkla karlanr. Bu durum srekli olarak, bireysel kapitalistlerin zaten bulunduklar alanlara, onlara sahip olacak bir yn yeni sanayi valyesi getirmekle birlikte, ayn zamanda, sermayenin kendi stnln takviye eder, dayand temeli geniletir ve, toplum katlarndan kendisi iin devaml yeni gler devirmesini de salar. Bunun gibi, ortaada katolik kilisesinin, toplumsal durumuna, doumuna ve servetine bakmakszn, kilise hiyerarisini lkenin en iyi beyinlerinin oluturmas, dinsel egemenlii kurup salamlatrmasnn ve halk ezmesinin balca yollarndan birisi olmutur. Ynetici snf, ynetilen snfn en nde gelen kafalarn ne kadar fazla bnyesi iersinde eritebilirse, egemenlii o denli salam ve o denli tehlikeli hale gelir. Modern kredi sistemini balatanlar, kendilerine k noktas olarak, genellikle faiz getiren sermayeye kar bir aforozu deil, tersine, onun aka tannmasn alyorlard. Biz, burada, tefecilie kar uyanan ve yoksul halk, rnein Montsde-pit (1350de .ranch-Comt de Sarlinsde, ve daha sonra, 1400 ve 1479da talyada Perugia ve Savonada) gibi kurululara kar korumay amalayan tepkileri szkonusu etmiyoruz. Bunlar, dindarca istekleri, bunlarn gerekletirilmeleri srasnda tam tersine eviren tarihin cilvelerini ortaya dkmeleri bakmndan dikkate deerdir. Ilml bir tahlile gre, ngiliz ii snf, Monts-de-pitnin modern izleyicileri olan rehinci dkkanlarna %100 faiz dyor.21 17. yzyln son on yl boyunca, ngiliz aristokrasisini, gayrimenkule dayanan kat para kullanan ifti bankalar aracl ile tefecilikten kurtarmaya kalkan Dr. Hugh Chamberleyne ya da John Briscoe gibi kimselerin kredi hayallerinden de sz etmiyoruz.22 Venedik ve Cenovada, 12. ve 14. yzylda kurulan kredi kurumlar, deniz ticareti ile ona bal bulunan toptan ticareti, modas gemi tefecilikten ve para iindeki tekelden kurtarmak gereksinmesinden domutur. Bu kent cumhuriyetlerinde kurulan gerek bankalar, ayn anda, devletin ilerdeki vergi gelirleri karlnda bor ald kamu kredi kurumlar halini almlardr, ama urasn da unutmamak gerekir ki, bu kurumlarn [sayfa 532] kuran tccarlarn kendileri bu devletlerin nde gelen
21 Bir ay iersinde sk sk grlen dalgalanmalar ve kk bir mebla elde etmek iin rehine verilen bir eyann kurtarlmas iin bir bakasnn rehine verilmesi ile, paraya karlk denen faiz bu denli artmaktadr. Bakentte yaklak 240 izinli rehinci var, lkede ise nerdeyse 1.450. Bu i iin kullanlan sermayenin bir milyon sterlini getii tahmin ediliyor, ve bu sermaye bir ylda devir yapyor ve her seferinde ortalama yaklak %331/3 faiz salyor; yaplan bir hesaba gre, ngilterede alt tabaka, bir sre iin ald bor karl ylda yaklak bir milyon demektedir ve ceza olarak elkonulan eyalar bu miktarn dndadr. (J. D. Tuckett, A History of the Past and Present State of the Labouring Populution, London 1846, I, s. 114.) 22 Yaptlarnn balarnda bile, balca amalar olarak unlar belirtiyorlar: Toprak sahiplerinin genel yarar, topran deerindeki byk art, soylularn, byk toprak sahiplerinin, vb. vergi d tutulmas, yllk gelirlerinin artrlmas, vb.. Yalnz, tefeciler, soylular ile iftilere, .ransadan gelen bir istil ordusunun yapabileceinden daha fazla zarar veren, o beterin beteri ulus dmanlar zarar etmeye katlanabilirler.
533
yurttalar idiler ve, faizcilerin penelerinden kendilerini olduu kadar devleti de kurtarmak23 ve ayn zamanda da, devlet zerinde daha sk ve gvenli bir denetim kurmak istiyorlard. ngiltere Bankas kurulduu zaman, Toryler ite bunun iin kar kmlard: Bankalar cumhuriyeti kurululardr. Venedikte, Cenovada, Amsterdamda ve Hamburgda gelimi bankalar vardr, ama .ransa Bankas ya da spanya Bankas diye bir eyi duyan var mdr? Amsterdam Bankas (1609), modern kredi sisteminin gelimesinde, Hamburg Bankasndan (1619) daha fazla a ac deildi. Bu, salt bir mevduat bankasyd. Verdii ekler, aslnda, yatrlm bulunan sikke haline getirilmi ve getirilmemi deerli madenler karlnda makbuzlard ve ancak alclarn sralar ile dolamda bulunuyordu. Ama, Hollandada, ticari kredi ve para ticareti, ticaret ve manfaktr ile elele geliti, ve faiz getiren sermaye, bu gelime srasnda, snai ve ticari kredinin egemenlii altna girdi. Bu, dk faiz orannda zaten grlebilir. Ne var ki, Hollanda, 17. yzylda, ngilterenin imdi olduu gibi, ekonomik gelimenin modeli kabul ediliyordu. Yoksulluk temeline dayanan eski usul tefecilik tekeli, bu lkede, kendi arl ile kt. Btn 18. yzyl boyunca, ticaret ve sanayi sermayesi, faiz getiren sermayeye boyun eeceine, bunun tersini salamak iin Hollanda rnek gsterilerek, faiz orannn zorunlu olarak indirilmesi (ve yasalarn buna gre dzenlenmesi) iin feryat ediliyordu. Bu hareketin balca szcs, o gnk ngiliz zel bankacln babas Sir Josiah Child idi. Tefecilerin tekeline kar, toptan hazr elbise yapmclar Moses & Son irketinin, zel terziler tekeline kar verdii savamda yapt gibi verip veritiriyordu. Bu ayn Josiah Child, ngiliz stock-jobbinginin (borsa speklatrlnn) de babasyd. Bylece Dou Hint Kumpanyasnn bu otokrat, bu kumpanyann tekelini serbest ticaret adna savunuyordu. Thomas Manleye (Interest of Money Mistaken)* kar yle diyordu. ekingen ve titreyen tefeciler gruhunun savunucusu sfatyla, en ar toplarn, benim en zayf olduunu ilan ettiim noktalar zerine eviriyor ... dk faiz orannn servetin nedeni olduunu dpedz yadsyor ve bunun yalnzca onun sonucu olduuna yemin ediyor. (Traitis sur le Commerce, etc., 169, trad. Amsterdam et Berlin, 1754.) Bir lkeyi [sayfa 533] zenginletiren ticaret olduuna gre ve faiz orann indirmek de tica23 Zengin sarraf (bankalarn ncs), rnein, ngilterede Charles IIye, yzde-yirmi, yzde otuz faiz detiyordu. Bu krl i, sarraf, gitgide daha fazla krala bor vermeye, btn gelire gzkoymaya, Parlamentonun salad btn olanaklar bu olanaklar salanr salanmaz, rehin almaya, ve ayn zamanda, senetlerini, firmalar ve haralar satn ve rehin almaya tevik etti; ve bylece btn gelirler, bunlarn elinden geiyordu. (John .rancis, History of the Bank of England, London 1848, I, s. 31.) Bir banka kurulmas, bundan nce birka kez nerilmiti. En sonu, bu bir zorunluluktu. (l. c., 38.) Parlamentonun kabul edecei deneklerin teminat zerine, akla-yatkn bir faiz oran ile para bulabilmek iin, tefecilerin kann kuruttuu hkmetin kendisi iin, bir banka kurulmas zorunluydu. (l. c., s. 59, 60.) * Thomas Manley, bu kitabn yazar deildi. Kitap, yazarnn ad konmadan 1668de Londrada yaymlanmt. -Ed.
534
reti artrdna gre, tefecilikte faizin drlmesi ya da kstlanmas, kukusuz, bir ulusun servetinin en verimli balca nedenidir. Bir eyin ayn anda baz koullar altnda bir neden ve dier koullar altnda bir sonu olabileceini sylemek hi de sama deildir. (l. c., s. 155.) Yumurta tavuun nedeni ve tavuk da yumurtann nedenidir. .aizi drmek, servette bir arta neden olabilir ve servette her art, faiz orannda daha da fazla bir indirime neden olabilir. (l. c., s. 156.) Ben almay savunuyorum, bana kar olan kimse ise tembellii ve miskinlii. (s. 779.) Tefecilie kar bu iddetli sava, faiz getiren sermayenin sanayi sermayesine boyunemesi iin gsterilen bu istek, modem bankaclk sisteminde, kapitalist retimin bu nkoullarn kuran organik bulularn habercilerinden baka bir ey deildir; bankalar, bir yandan, btn atl para rezervlerini biraraya toplayp, bunlar para piyasasna srerek, tefeci sermayesinin tekelini elinden almakta, te yandan da, kredi parasn yaratarak, deerli maden tekelini snrlandrmaktadr. Bizim, yukarda Josiah Child rneinde grdmz gibi, tefecilie ayn kar kma, faiz getiren sermayenin sanayi sermayesine boyunemesi iin bu istek, 17. yzyln son otuz yl ile 18. yzyln balarnda ngilterede bankaclk zerine btn yazlarda grlecektir. Biz, ayrca bunlarda, kredinin mucizeler yaratan etkileri, deerli maden tekeline son verilmesi ve bunun yerini kadn almas, vb. konularnda ok byk hayallere raslyoruz. ngiltere Bankas ile skoya Bankasnn kurucusu skoyal William Peterson yle diyor: ngiltere Bankasna kar, btn sarraflar ile rehinciler byk bir yaygara kopardlar. (Macaulay, History of England, IV, s. 499.). lk on yl boyunca banka, byk zorluklara kar savam verdi; byk d kavgalar; kard banknotlar ancak nominal deerlerinin ok altnda kabul ediliyordu ... sarraflar (bunlarn elindeki deerli maden ticareti, ilkel bankacln temeli olarak i gryordu), bankay, yaptklar iler azald, iskonto oranlar dt, devlette yaptklar iler, rakiplerinin eline getii iin kskanyorlard. (J. .rances, l. c., s. 73.) ngiltere Bankas kurulmadan nce, 1683te bir Ulusal Kredi Bankas kurulmas iin bir plan nerilmiti. Bu bankann amalar arasnda, elinde nemli miktarda mal bulunan bir tccar, bu bankann yardm ile bu mallar rehine koyarak kredi salar ve bunlar zararna sataca yerde, iyi bir piyasa bulana kadar, personelini altrr ve ticaretini gelitirir. [J. .rances, l. c., s. 39-40.] Birok giriimlerden sonra bu Kredi Bankas, Bishopsgate Streetde Devonsbire Houseda kuruldu. Banka, sanayicilerle tccarlara, rehin edilen mallar karlnda ve deerlerinin drtte- tutarnda, polie biiminde bor veriyordu. Bu polielerin dolamn salamak iin, her i kolundan, birka kii bir dernek oluturdular ve bu polielerin sahipleri buralardan sanki nakit demede bulunuyormuasna, [sayfa 534] kolayca mal alabiliyordu. Bu banka ii ge-
535
limedi. Mekanizmas fazla karkt ve maln deer kaybetmesi halinde, gze alnan risk ok fazlayd. Eer biz, ngilterede, modern kredi sisteminin kurulmasna nclk eden ve onu teorik olarak zendiren bu kaytlarn gerek ieriklerine gzatarsak, bunlarda grdmz tek koul, faiz getiren sermaye ile genel olarak bor verilebilir retim aralarnn, kapitalist retim tarznn boyunduruu altna sokulmas isteidir. te yandan, eer biz, yalnzca kullanlan szlere bakarsak ifade biimi de dahil SaintSimonun izleyicilerinin, bankaclk ve kredi konusundaki hayalleriyle tam bir anlama halinde bulunduumuzu ou kez ararak gryoruz. Tpk fizyokratlarn yazlarnda cultivateurn,* topra fiilen ekip bien kimse iin deil, byk ifti karl kullanlmas gibi, Saint-Simon ile onu izleyenlerde, travailleur** iin deil, sanayici ve tccar kapitalist iin kullanlmtr. Un travailleur a besoin daides, de seconds, douvriers; il les cherche intelligents, habiles, dvous; il les met loeuvre, et leurs travaux son productifs.*** ([Enfantin] Religion saint-simonienne. Economie politique et Politique, Paris 1831, s. 104.) Gerekte unu unutmamak gerekir ki, Saint-Simon, yalnz son yapt, Le Nouveau Christianismede dorudan doruya ii snf adna konumakta ve onlarn zgrle kavuturulmasnn, abalarnn hedefi olacan ilan etmektedir. Daha nceki btn yazlar, aslnda, feodal dzene kar modern burjuva toplumun ya da Napoleon dneminin marealleri ile yasa koyucularna kar, sanayici ile bankerin vgsnden baka bir ey deildir. Owenn ayn dnemdeki yazlaryla karlatrldnda, ne byk bir fark!24 Saint Simonun izleyicileri iin, sanayi kapitalist, yukarya alnan pasajda da grld gibi, gene travailleur par excellence.***** kalmaktadr. Bunlarn yazlann eletirel bir gzle okuduktan sonra, insan, bunlarn kredi ve banka hayallerinin, SaintSimonun eski izleyicisi Emile Pereire tarafndan kurulan crdit mobilierde gerekletiini grnce, armayacaktr. u da var ki, bu
24 Msvedde zerinde tekrar alm olsayd, Marx, kukusuz bu ksm epeyce deitirirdi. Bunun nedeni, Marxn tam bu satrlar yazd srada, .ransada kinci mparatorluk dneminde, Saint-Simonun eski izleyicilerinin oynadklar rol olmutur; bu okulun, dnyay bortan kurtaracak olan kredi hayalleri, tarihin cilvesiyle, hi grlmemi lekte muazzam bir dolandrclk eklinde gerekletirilmiti. Daha sonralar Marx, Saint-Simonun dehasndan ve ansiklopedik zekasndan yalnz hayranlkla szetmitir. Daha nceki yaptlarnda Saint-Simonun burjuvazi ile proletarya arasnda tam o srada meydana gelmeye balayan ztl grmemesi ve, travailleun arasna, burjuvazinin retime faal olarak katlan ksmn da sokmas, .ouriernin, sermaye ile emei uzlatrma abas zerindeki anlayna tekabl eder ve .ransann o gnlerdeki ekonomik ve politik durumu ile aklanr. Bu konuda, Owenn daha uzak grl olmas, bulunduu ortamn farkl oluundan ileri geliyor, nk Owen, sanayi devrimi ve snf ztlamasnn adamakll keskinletii bir dnemde yaamt - .. E. * ifti tarmc. -. ** Emeki. -. *** Bir travailleur (ii), yardmclara, destekilere, emekilere gereksinme duyar; bunlarn zeki, becerikli, bal olmasn ister; o bunlar ie koar ve bunlarn emei retkendir. (Religion saint-simonienne, Economie politique et Politique, Paris 1831, s. 104.) **** En stn emeki. -.
536
biim ancak, .ransa gibi, ne kredi sisteminin ve ne de byk-lekli sanayiin henz [sayfa 535] modem gelime dzeyine ulamad bir lkede egemen olabilirdi. Bu, ngiltere ve Amerikada kesinlikle olanakszd. Crdit mobilierin ekirdei, Doctrine de Saint-Simon. Exposition. Premire annee, 1828-29, 3. ed., Paris 1831, adl yapttan alnan ksmlarda zaten bulunmaktadr. Bankerlerin, kapitalistler ile zel tefecilerden daha ucuza bor para verebilecekleri anlalabilir bir eydir. Bu bankerler, bu nedenle, sanayicilere, bor verebilecekleri kimsenin seiminde daha kolay yanlabilen gayrimenkul sahipleri ile kapitalistlerden daha ucuza, yani daha dk faizle ara salayabilirler (s. 202). Ama yazarlarn kendileri dipnotta unlar ekliyorlar: Bankerlerin, aylak zenginler ne travailleurler arasndaki araclktan saladklar kar, ou kez bizim rgtlenmemi toplumumuzun verdii ve kendisini eitli sahtekarlklar ve gzboyayclk eklinde ortaya koyan frsatlarla dengelenir ya da hatta ortadan kaldrlr. Bankerler ou kez travailleurler ile aylak zenginler masnda toplumun zararna, her ikisini de smrmek amacyla, yolunu bulurlar. Travailleur, burada, capitaliste industriel* anlamna gelir. Ne var ki, modern bankaclk sisteminin emrindeki aralar srf aylak kimselerin aralar olarak grmek de yanltr. Her eyden nce bu, sermayenin, sanayiciler ve tccarlar tarafndan, geici olarak para rezervi ya da yatrlacak sermaye eklinde, bo duran para-biiminde tuttuklar ksmdr. u halde, bu, aylak sermayedir, ama aylaklarn sermayesi deildir. Sonra, genellikle bu, btn gelir ve tasarruflarn, geici ya da srekli olarak biriktirilecek ksmdr. Her ikisi de banka sisteminin niteliinde esastr. Ama unu da her zaman aklda tutmak gerekir ki, nce para deerli maden biimindeki, kredi sisteminin, kendi nitelii gerei, hi bir zaman kendisini kopartamayaca temel olarak kalr. Sonra, kredi sistemi, toplumsal retim aralarnn zel kimselerin (sermaye ve toprak mlkiyeti biiminde) tekelinde bulunmasn ngrr ve kendisi, bir yandan, kapitalist retim tarznn znde tad bir ekildir, te yandan da, onun en yksek ve nihai biimine ulamasnda itici gtr. Bankaclk sistemi, resmi rgtlenmesini ve merkezilemesini ilgilendirdii kadaryla, kapitalist retim tarznn meydana getirdii yapay ve en gelimi rndr; bu olgu, daha 1697 ylnda, Some Thoughts of the Interests of England adl yaptta ifade edilmiti. Bu, ngiltere Bankas gibi kurumlarn, gerek hareketleri tamamen kendi alanlar dnda kald ve bunlarn karsnda pasif bir rol oynad halde, ticaret ve sanayi zerindeki muazzam kudretinin nedenidir. Bankaclk sistemi, gerekte genel bir defter tutma ve retim aralarnn toplumsal bir lekte dalma biimine sahiptir; ama, yalnzca bu biime. Grm olduumuz gibi, bireysel kapitalistin ya da bir bireysel sermayenin ortalama kr, her
* Sanayici kapitalist. -.
537
sermayenin ilk elden ele geirdii art-emek miktaryla deil, toplam sermayenin ele geirdii toplam art-emek miktar tarafndan belirleniyordu [sayfa 536] ve her bireysel sermaye, ancak toplumsal sermayedeki payyla orantl olarak bir kr alyordu. Sermayenin bu toplumsal nitelii, ancak kredi ve bankaclk sisteminin tam olarak gelimesiyle ortaya km ve btnyle gereklemitir. te yandan, bu sistem daha da ileri gitmitir. Bu sistem, toplumun henz faal olarak kullanlmayan btn mevcut ve hatta potansiyel sermayesini, sanayici ve tccar kapitalistlerin emrine verir; dolaysyla, bu sermayeyi ne bor veren ve ne de bor alan, onun gerek sahibi ya da reticisi deildir. Bylece, o, sermayenin zel niteliini yokeder ve dolaysyla, sermayenin kendisinin ortadan kaldrlmasn, fiilen, ama ancak fiilen ierir. Bankaclk sistemi aracl ile, zel bir i olarak sermaye bltrlmesi, bu toplumsal ilev, zel kapitalistler ile tefecilerin elinden alnmtr. Ama ayn zamanda, bankaclk ve kredi, bylece, kapitalist retimi bizzat kendi snrlarnn tesine itmede en gl manivela, ve bunalmlar ile speklasyonlarn en etkili aralarndan birisi halini almtr. Bankaclk sistemi, ayrca, parann yerine, eitli dolaan kredi biimlerini koyarak, parann, aslnda emein ve emein rnlerinin toplumsal niteliinin zel bir ifadesinden baka bir ey olmadm gstermektedir; ne var ki, zel retimin temeli ile ztlk halinde bulunan bu nitelii ile para, son tahlilde daima bir ey, dier metalarn yansra zel bir meta olarak grnmek zorundadr. En sonu, kukusuz kredi sistemi, kapitalist retim tarzndan, biraraya gelmi emee dayanan retim tarzna gei srasnda gl bir manivela olarak hizmet edecektir; ama doal olarak, ancak retim tarznn kendisindeki teki byk organik devrimler ile bantl bir e olarak. Buna karlk, sosyalist anlamda, kredi ve bankaclk sistemiyle ilgili hayaller, kapitalist retim tarz ve onun ekillerinden birisi olarak kredi sistemi konusunda tam bir bilgisizlikten ileri gelmektedir. retim aralarnn sermayeye dntrlmesi sona erer ermez (bu, toprak zerinde zel mlkiyetin ortadan kaldrlmasn da ierir) kredi artk bir ey ifade etmez hale gelir. Ne var ki, bunu, Saint-Simonun izleyicileri bile anlamlard. te yandan, kapitalist retim tarz varolmaya devam ettii srece, faiz getiren sermaye de, onun biimlerinden birisi olarak varln srdrr ve gerekte, ona ait kredi sisteminin temelini oluturur. Yalnz, meta retimini srdrmek ve paray ortadan kaldrmak isteyen sansasyonel yazar Proudhon,25 o acayip yaratk crdit gratuityi*, kk-burjuva snfnn dindarca isteinin bu szde gereklemi eklini hayal edebilecek gteydi. Religion saint-simonienne, Economie politique et Politiquein 45.
25 Karl Marx, Misre de la Philosophie, Bruxelles et Paris, 1847. - Karl Marx, Zur Kritik der politischen konomie, s. 64 [Ekonomi Politiir Eletirisine Katk, s. 116. -Ed.] * Karlksz kredi. -.
538
sayfasnda unlar okuyoruz: Kredi, baz kimselerin alma yetenei ve [sayfa 537] istei olmakszn snai aletlere sahip bulunduu ve dier alkan kimselerin ise, emek aletlerinden yoksun olduu bir toplumda, bu aralarn, sahiplerinin elinden bunlar nasl kullanacan bilenlerin eline, mmkn olduu kadar kolay ekilde aktarlmas amacna hizmet eder. Bu tanmn, krediye, mlkiyetin oluum eklinin bir sonucu olarak baktna dikkat ediniz. Bu nedenle kredi, mlkiyetin bu oluumuyla birlikte ortadan kalkar. Daha ilerde 98. sayfada, bugnk bankalar, kendi alanlar dnda yeralan ilemlerin balattklar, ama kendilerinin ilk itici kuvveti salamadklar hareketleri izlemeyi kendi ileri saymaktadrlar; baka bir deyile, bankalar, kendilerine bor verdikleri travailleurs bakmndan, kapitalistlerin roln oynamaktadrlar. Bankalarn, kendilerinin ynetimi ele almalar ve ynettikleri kurumlar ile yaptklar ilerin says ve yararll ile (s. 101) kendilerini gstermeleri fikri, crdit mobilieryi ekirdek olarak iermektedir. Ayn ekilde, Charles Pecqueur, bankalarn (Saint-Simonun izleyicileri buna Systeme gnral des banques diyor) retimi ynetmesini istiyor. Pecqueur, aslnda, Saint-Simonun bir izleyicisidir, ama ok daha radikaldir. O kredi kurumunun ... btn ulusal retim hareketini denetlemesini istiyor. Gereksinme iersindeki yetenekli ve erdemli kimselere, ara ve gereler verecek, ama bu borlular zorla sk bir retim ve tketim birlikteliine sokmadan, tersine, kendi deiim ve retimlerini dzenlemelerine yardm edecek ulusal bir kredi kurumunun kurulmasna aln. Bu ekilde, baaracanz tek ey, zel bankalarn zaten imdi yaptklar ey, yani anari, retim ve tketim arasnda oranszlk, bir kimsenin birden bire mahvolmas ve bir bakasnn birdenbire zengin olmas olur; bylece kuracamz kurum, bir kimseye belli bir miktar kar salamaktan, buna karlk, bir bakasnn bunun ceremesini ekmesinden baka bir i yapm olmayacaktr ... ve siz, yalnzca, tpk imdi kapitalist patronlarn yaptklar gibi, yardm ettiiniz cretli-emekilere birbirleriyle rekabet etmeleri iin ara salam olacaksnz.(Ch. Pecqueur, Theorie Nouvelle dEconomie Sociale et Politique, Paris 1842, s. 434.) Tccar sermayesi ile faiz getiren sermayenin en eski sermaye biimleri olduunu grm bulunuyoruz. Ama bunlardan faiz getiren sermayenin halkn kafasnda par excellence sermaye biimini almas doaldr. Tccar sermayesinde, araya, siz ister buna kandrma, emek ya da baka bir ey deyin, aracnn faaliyeti girmektedir. Oysa, faiz getiren sermayede, sermayenin kendi kendisini retici nitelii, kendisini genileten deer, art-deer retimi tamamen gizemli bir zellik gibi grnmektedir. te bunun iin, baz iktisatlar bile, zellikle .ransa gibi, sanayi sermayesinin henz tamamen gelimedii lkelerde, faiz getiren sermayeye temel sermaye biimi olarak sarlmakta ve rnein toprak rantna, bor biimi burada da egemen olduu iin, srf onun deiik bir biimi gzyle bakmaktadrlar. Bylece, kapitalist retim tarznn i d-
539
zenlenmesi tamamen yanl anlalmakta ve topran da sermaye gibi yalnz kapitalistlere [sayfa 538] bor verildii olgusu gzden karlm olmaktadr. Kukusuz, makineler ve brolar gibi retim aralar da, para yerine aynen bor verilebilir. Ama o zaman bunlar, belli bir para miktarn temsil ederler, ve faize ek olarak, anma ve ypranma iin bir ksm denmesi olgusu, bunlarn kullanm-deerleri, yani sermayenin bu elerinin zgl doal biimlerine baldr. Burada, kesin rol oynayan etmen, gene, bunlarn dorudan reticilere mi ki bu da, hi deilse bu olayn getii alanda kapitalist retim tarznn bulunmamas nkoulunu gerektirir, yoksa sanayici kapitalistlere mi ki bu da tamamen, kapitalist retim tarzna dayanan varsaymdr dn verilmi olmasdr. Burada, binalarn, vb. bireysel kullanm iin kiralanmas halini ayrca tartma konusu etmek, hem konu-d ve hem de anlamsz bir ey olur. i snfnn, bu yollarla da, hem de ok byk lde soyulduu apaktr, ama bunu da, gene, iilere, geim aralarn satan perakendeci tccarlar yapmaktadr. Ve bu, retim srecinin kendisinde yeralan asl smrye paralel giden ikincil bir smr eklidir. Satma ile bor verme arasndaki ayrm, bu durumda tamamen nemsiz ve yalnzca biimseldir, ve daha nce de deinildii gibi,* sorunun gerek niteliine bsbtn yabanc olanlar dnda, hi kimseye nemli bir eymi gibi grnmez. Tefecilik, ticaret gibi, belli bir retim tarzn smrr. O, bu biimi yaratmaz, ama onunla dsal iliki iersindedir. Tefecilik onu daima yeni batan smrebilmek iin, dorudan doruya devam ettirmeye abalar; tutucudur ve bu retim tarzn yalnzca daha sefil hale getirir. retim srecine meta olarak ne kadar az retim esi girer ve oradan meta olarak karsa, bunlarn ilk biimleri olan para, ayr bir hareket olarak o kadar fazla grnr. Toplumsal yeniden-retimde dolamn oynad rol nedenli nemsiz olursa, tefecilik o denli geliip serpilir. Para-servetin, zel bir tr servet olarak gelimesi, tefeci sermaye bakmndan, bu sermayenin btn alacaklarnn, para alacak biiminde bulunduu anlamna gelir. Bir lkede, retimin ana gvdesi ne kadar fazla doal hizmetlerle, yani kullanm-deerleriyle snrl ise, bu sermaye o kadar fazla geliir. Tefecilik, aadaki ikili rol oynad lde, sanayi sermayesinin nkoullarn gelitirmekte gl bir mekanizmadr: birincisi, genellikle, tccar servetinin yan sra, bamsz bir para-servet oluturmak; ikinci olarak da, emek aralarna elkoymak, yani emek aralarnn eski sahiplerini mahvetmek.
* Bu baskda s. 302-309. -Ed.
540
ORTAALARDA .AZ
Ortaalarda nfus, tamamen tarmsald. Bu feodal sistem iersinde [sayfa 539] ancak az bir alveri olabilirdi ve dolaysyla kr da kk olurdu. Dolaysyla, tefecilie kar olan yasalar ortaalarda haklyd. Ayrca, tarmsal bir lkede, bir kimse fakirlie ya da sefalete dmedike, ancak ender olarak bor para almak ister. ... Henry VIII zamannda faiz %10 olarak snrlandrlmt. James I bunu yzde 8e indirdi. ... Charles II, yzde 6ya indirdi; Kralie Annen saltanat srasnda, bu, yzde 5e indirildi. ... O devirlerde, bor verenlerin, aslnda, yasal olmakla birlikte fiili bir tekelleri vard, ve bu nedenle de, teki tekelciler gibi bunlarn da bir dzen iersine sokulmas gerekiyordu. Zamanmzda, faiz orann dzenleyen, kr orandr. O devirlerde ise, kr orann dzenleyen ey faiz oran idi. Bor para veren, tccardan yksek bir faiz oran istedi mi, tccar da mallarna yksek bir kr oran koymak zorundayd. Bylece, byk bir miktar para, alclarn cebinden alnp, bor para verenlerin cebine konuyordu. (Gilbart, History and Principles of Banking. s. 163, 164, 165.) Bana sylendiine gre, her Leipzig .uarnda ylda imdi 10 gulden, yani her yz gulden iin 300 gulden alnyormu;* bazlar, Neuenburg .uarn da ekleyince, bu, her yz gulden iin 40 gulden ediyormu; acaba bu byle mi bilmiyorum. Utan verici! Bunun eytanca sonucu ne olacaktr? ... imdi Leipzigde 100 florini olan herkes ylda 40 florin alyor ve bu, her yl bir kyl ya da kasabaly paralayp gvdeye indirmekle ayn eydir. Bir kimsenin 1.000 florini varsa ve ylda 400 florin alyorsa, bu, her yl bir valye ya da zengin soyluyu gvdeye indirmek demektir. Eer bir kimsenin elinde 10.000 florini varsa, ylda 4.000 florin alyorsa, bu, her yl zengin bir kontu yiyip yutmak demektir. Eer bir kimsenin, byk tccarlar gibi, 100.000 florini varsa ve ylda 40.000 florin alyorsa, bu, her yl varlkl bir prensi inemeden yutmak demektir. Yok eer bir kimsenin elinde 1.000.000 florin var da, ylda 400.000 florin alyorsa; bu, her yl hametli bir kraln gvdeye indirilmesi demektir. Ve o, bylece, ne kendisini, ne maln-mlkn tehlikeye atmakta, i g yapmamakta, ocan karsna geip patates kzartmaktadr; aalk bir ekya evde oturup da on ylda btn dnyay ite bylece gvdeye indirebilir. (Bu para, Bcher vom Kaufhandel und Wueher vom Jahre 1524 adl yapttan alnmtr; Luthers Werke, Wittenberg 1589, Teil 6, s.312.) Onbe yl nce, ylesine tehdit edici bir ekilde yaylmt ki, her hangi bir dzelmeyi pek de ummadm bir srada, tefecilie kar kalemi elime aldm. O zamandan heri ylesine saldrgan hale geldi ki, artk, ktlk, gnah ya da ayp diye snflandrlmasna tenezzl etmiyor ve
* Yazar burada, ylda kez, -Yeni ylda, Paskalyada ve St. Michael Gnnde kurulan Leipzig .uarnda taksitte, faizle birlikte denen 100 gulden bortan szediyor. -Ed.
541
sanki halk iin byk bir yarar ve hristiyanca hizmet salyormu gibi, katksz erdem ve onur gibi vlmek istiyor. imdi bizim, onura [sayfa 540] dnen bu utantan, erdeme dnen bu ktlkten kurtulmamza kim yardm edecek? (Martin Luther, An die Pfarherm wider den Wueher zu predigen, Wittenberg 1540.) Yahudiler, Lombardlar, tefeciler, gasp edenler, bizim ilk bankerlerimiz, bizim ilkel para tccarlarmzd, bunlarn karakteri biraz adice idi. ... Bunlara, Londral sarraflar da katld. Bir btn olarak ... bizim ilkel bankerler ... kt bir takm idi; bunlar agzl tefeciler, ta kalpli vampirlerdi. (D. Hardcastle, Banks and Bankers, 2nd ed., London 1843, s.19, 20.) Venedikin (bir banka kurmakla) gsterdii rnek, bylece hemen taklit edildi; btn ky kentleri, ve genellikle, bamszlklar ve ticaretleriyle n yapm btn kentler, ilk bankalarn kurdular. Gemilerinin ou kez uzun zaman alan dn yolculuu, kanlmaz olarak krediyle i yaplmasna yolat. Bunu, Amerikann bulunmas ve bu kta ile yaplan ticaret daha da younlatrd. (Esas nokta da buydu.) Gemilerin kiralanmas byk borlar zorunlu hale getirdi; bu, eski Atinada ve Yunanda uygulanm bulunan bir usuld. 1308de, Bruges tccar loncasnn bir sigorta irketi vard. (M. Augier, l. c., s. 202, 203.) Modern kredi sisteminin gelimesinden nce, 17. yzyln son otuz ylnda ngilterede bile hl grlen ve byk toprak sahiplerine ve genellikle zevksefa peinde koan varlkl kiilere verilen borlarn ne boyutlara ulat, dier eyler arasnda, Sir Dudley Northun yaptlarnda grlebilir. Sir North, yalnz ilk ngiliz tccarlarndan birisi deil, ayn zamanda, zamannn en nde gelen teorik iktisatlardan birisiydi: Bu lkede ticaretle uraan kimselere ilerini yrtmek iin verilen miktar, faizle kullanlan parann onda-biri bile deildir; faizle verilen parann byk bir ksm, lks eya ve byk toprak sahipleri olduu halde, topraklarnn getirdiinden daha fazla harcayan kimselerin giderlerinin karlanmas iin kullanlyordu; bunlar malikanelerini satmaktansa rehine koymay tercih ediyorlard. (Discourses upon Trade, London 1691, s. 67.) 18. Yzylda Polonya: Varova, balca temeli ve amac bankerlerin tefecilik yapmas olan, ok canl bir polie ticaretiyle urayordu. Msrif toprakbeylerine %8 faizle bor verecekleri paray salamak iin, d lkelerden ak polie kredisi aryorlar ve buluyorlard; bu kredi her hangi bir meta ticaretine dayanmyordu ve polieyi eken yabanc, bu dalavere ile yaplan geriye demeleri ald srece devam ediyordu. Ne var ki bunlar, yaptklar bu iin bedelini, Tapper ve dier ok saygdeer Varoval bankerlerin iflaslar sonucu ok ar biimde dediler. (J. G.
542
Bsch, Theoretisch-praktische Darstellung der Handlung, ete.,. 3rd. ed., Hamburg 1808, vol.II., s. 232, 233.) [sayfa 541]
.AZN YASAKLANMASI LE KLSENN SALADII IKARLAR
.aiz alnmas kilisece yasaklanmt, ama sknt ve darlk srasnda, para bulmak amacyla mal-mlk satlmas yasaklanmamt. Borcu alann borcunu demesine kadar belli bir sre iin gvence olarak, borcu verene mal ve mlkn devredilmesi de yasaklanmam, alacaklya parasndan ayr kalmasna dl olarak, bu maldan serbeste yararlanma hakk tannmt. ... Bizzat kilise, kiliseye bal topluluklar ve pia corpora* bu uygulamadan, zellikle hal seferleri srasnda byk karlar salamlardr. Bylece, ulusal servetin ok byk bir ksm, l el denilen bir kurumun tasarrufuna gemi oldu; hele Yahudiler, bu gibi tefecilikle uramaktan men edildikleri ve bu gibi gayrimenkul ipotekleri tasarruf etmenin saklanmas olanaksz olduu iin, bu servet daha da bykt. ... .aiz zerine konulan bu yasaklama olmasayd, kilise ile manastrlar hi bir zaman bu kadar byk servet sahibi olamazlard. (l. c., s. 55.) [sayfa 542]
* Hayr kurumlar. -.
543
ALTINCI KISIM
ARTI-KRIN TOPRAK RANTINA DNMESI

OTUZYEDNC BLM
GR
TOPRAK mlkiyetinin eitli tarihsel biimlerinin tahlili bu yaptn kapsam dnda kalr. Bununla ancak, sermaye tarafndan retilen artdeerin, toprak sahibinin payna den blm lsnde ilgileneceiz. u halde tpk manfaktrde olduu gibi, tarmda da kapitalist retim tarznn egemen olduunu varsayyoruz; bir baka deyile, tarm, dier kapitalistlerden, esas olarak sermayelerinin ve bu sermayenin harekete geirdii cretli emein yatrlma biimiyle ayrdedilen kapitalistler tarafndan yrtlmektedir. Bizi ilgilendirdii kadaryla, nasl fabrikatr, iplik ya da makine retirse, ifti de, buday vb. retir. Kapitalist retim tarznn, tarm da denetimine ald varsaym, bu retim tarznn, retimin ve burjuva toplumunun btn alanlarnda hkm srmesi demektir, yani onun nkoullar, rnein sermayeler arasnda serbest rekabet, sermayenin bir retim alanndan dierine aktarlmas olana ve ortalama krn bir dzeyde olmas vb. tmyle olgunlamtr. Burada inceleyeceimiz toprak mlkiyeti biimi, sermayenin ve kapitalist retim tarznn etkisi ile, ya feodal toprak sahipliinden ya da toprak ve tarlann zilyetliinin dorudan retici iin retimin nkoullarndan biri olduu ve onun topraa sahip olmasnn, kendi retim tarznn gelimesi asndan [sayfa 543] en elverili koul olarak gzkt, bir geim arac olarak
544
kk-kyl tarmndan dnen, zellikle tarihsel bir biimdir. Nasl, kapitalist retim tarz, daima, emein koullarnn, emekilerin elinden alnmasna dayanyorsa, bu, tarmda da, tarm emekilerinin topraktan kopartlmalarn ve tarm kr amacyla yrten kapitaliste bal klnmalarn ngrr. Bylece, tahlilimizin amac asndan baka toprak mlkiyeti ve tarm biimlerinin var olmu olmas, ya da hl var olduu yolundaki itiraz, tamamen yersizdir. Byle bir itiraz, ancak, tarmdaki kapitalist retim tarzn ve buna tekabl eden toprak mlkiyeti biimini, tarihsel deil de, ebedi kategoriler olarak alan iktisatlara uygulanabilir. Bizim, toprak mlkiyetinin modern biimini inceleme nedenimiz srf, sermayenin topraa yatrlmasndan doan btn zgl retim ve deiim ilikilerini inceleme gereksinmesine dayanr. Bu yaplmadka, sermaye tahlilimiz tamamlanm olmayacaktr. Bu nedenle, biz, yalnzca sermayenin bizzat tarma, yani belli bir halk besleyen ana tarm rnnn retimine yatrlmas zerinde duracaz. Bu ama iin, buday kullanabiliriz, nk buday, kapitalist ynden gelimi modern uluslarn balca geim aracdr. (Ya da, tarm yerine, madencilii kullanabiliriz, nk her ikisi iin de yasalar ayndr.) Adam Smithin en byk katklarndan biri, keten ve boya eczas gibi tarmsal rnlerin retimine ve bamsz sr yetitiriciliine vb. yatrlan sermaye iin toprak rantnn, ana geim maddesinin retimine yatrlan sermayeden elde edilen toprak rant tarafndan belirlendiini gstermi olmasdr.* Gerekten de, o zamandan beri, bu konuda baka hibir ilerleme kaydedilmemitir. Btn snrlamalar ya da eklemeler, toprak mlkiyeti zerine ayr bir incelemede yaplmaldr, burada deil, bu yzden, buday retimine ayrlm toprak kastedilmedike ex professo toprak mlkiyetinden szetmeyeceiz, buna, yalnzca, yeri gelince, rnek olarak bavuracaz. Eksik bir ey kalmasn diye, toprak deyiminin iine, topran bir eki olarak bir kimseye ait olduklar srece, suyu, vb. kattmz da belirtelim. Toprak mlkiyeti, baz kiilerin, yeryznn belli blgelerini, baka herkesi dtalayarak, tamamen, kendi zel irade alanlar eklinde tekelleri altna almalarn ngrr.26 Bunu aklmzda tutarsak, sorun, kapitalist
* Smith, An lnquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations, Aberdeen, London 1848, s. 105-106.-Ed. 26 Hi birey, Hegelin gelitirdii zel toprak mlkiyetinden daha komik olamaz. Buna gre, insan bir birey olarak, iradesini, dsal doann ruhu olarak gereklie vermelidir, ve bu yzden bu doaya sahip olmal ve onu kendi zel mlk yapmaldr. Eer bu, bireyin, bir birey olarak insann yazgsysa, bundan, her insann, gerek bir birey olmak iin, bir toprak sahibi olmas gerektii kacaktr. ok yeni bir rn olan topran serbest zel mlkiyeti Hegele gre belirli bir toplumsal iliki deil, bir birey olarak insann doayla bir ilikisi, insann, her eyi mlk edinmekte mutlak bir hakkdr. (Hegel, Philosophie des Rechts, Berlin 1840, s. 79.) En azndan u kadar aktr: birey, ayn toprak parasna dayanarak, ayn biimde gerek bir birey haline gelmek isteyen bir baka bireyin iradesine kar, salt kendi iradesi ile bir toprak sahibi olarak varln koruyamaz. Bu, kesinlikle, iyi niyetten baka bir eyi de gerektirir. stelik, bireyin
545
retim temeli zerinde, bu tekelin gerekletirilmesini, yani iktisadi deerini aratrmaktr. Bu kiilerin, yeryznn baz blgelerini kullanmada ya da ktye kullanmada, yasal gce sahip olmalaryla, hi bir ey zmlenmiyor. Bu gcn kullanlmas, tmyle, onlarn istemlerinden bamsz olan, iktisadi koullara dayanr. Yasal gr, tek bana, yalnzca, btn dier mal sahipleri, mallaryla ne yapabiliyorlarsa, toprak sahibinin de toprakla ayn eyi yapabilecei anlamna gelir. Ve bu gr, bu topran serbest zel mlkiyeti konusundaki yasal gr, eski dnyada, ancak toplumun organik dzeninin dalmasyla ve modern dnyada, ancak kapitalist retimin gelimesiyle ortaya kar. Bu, Asyaya, Avrupallar tarafndan ancak baz blgelerde sokulabilmitir. lkel birikimi incelediimiz blmde (Buch I, Kap. XXIV), bu retim tarznn, bir yandan, dorudan reticilerin, topran (vasallar, serfler, kleler vb. eklinde) yalnzca bir eki olma durumundan kmalarn, te yandan da, insan ynlarnn topraktan kopartlmalarn art kotuunu grmtk. Bu lde, toprak mlkiyetinin tekeli tarihsel bir ncldr ve ynlarn u ya da bu biimde smrlmesine dayanan btn nceki retim tarzlarnda olduu gibi, kapitalist retim tarznn da temeli olmaya devam etmektedir. Ama, balang halindeki kapitalist retim tarznn karsnda bulduu toprak mlkiyeti biimi ona uymaz. O, nce, tarm, sermayeye bal klarak, kendisi iin, gerekli olan biimi yaratr. Bylece hukuki biimleri ne kadar farkl olursa olsun feodal toprak mlkiyetini, klan mlkiyetini, mark komnlerindeki kk kyl mlkiyetini, bu retim tarznn gereklerini karlayan iktisadi biimlere dntrr. Kapitalist retim tarznn, belli bal sonularndan biri, bir yandan, tarm, toplumun en azgelimi kesimince uygulanan, kendi kendine devam eden salt deneysel ve mekanik bir sre olmaktan kartp, zel mlkiyet koullar altnda bu ne kadar mmknse, tarmbilimin bilinli, bilimsel bir [sayfa 545] uygulamas haline sokmas;27 yani bir yandan, toprak mlki[sayfa 544]
iradesini gerekletirmek iin nereyi snrladn bu iradenin gereklemesi iin btn bir lkeyi mi, yoksa, mal edinilmeleriyle, iradenin, eya zerinde stnlnn kendini gsterebilecei [s. 80] btn bir lkeler grubunu mu gerektirdiini saptamak, kesinlikle olanakszdr. Burada Hegel tam bir kmaza giriyor. Mal edinme, ok zel bir trdendir; bedenimle deebileceimden fazlasna sahip olmam, ama te yandan aktr ki, dsal eyler tutabileceimden daha yaygndr. Byle bir eye bylece sahip olmakla, bir bakas, dolaysyla ona balanmaktadr. Mal edinme eylemini elimle uygularm, ama bunun kapsam geniletilebilir. (s. 90.) Bu, kavramm, olaanst bir saflkla kabul edilmesidir, ve ta balangta, burjuva toplumuna ait ok belirli bir hukuki toprak mlkiyeti grn mutlak olarak kabul eden bu kavramn, bu toprak mlkiyetinin gerek yapsn hi anlamadn tantlar. Bu, ayn zamanda, toplumsal, yani iktisadi gelime gerekleri deitike, pozitif hukukun belirlenmelerinin de deiebilecei ve deimesi gerektiinin kabuln de ierir. 27 Johnston gibi ok tutucu tarm kimyaclar, gerekten rasyonel bir tarmn, her yerde, zel mlkiyetten kaynaklanan almaz engellerle karlatn kabul etmektedirler. Dnyadaki zel mlkiyet tekelinin ex professo savunucular olan yazarlar da bunu kabul etmekteler; rnein Charles Comteun, zel amac, zel mlkiyetin savunulmas olan iki ciltlik yaptnda olduu gibi. Bir Ulus diyor, onu besleyen topran her blm, genel karla en iyi uyuan amaca ayrlmadka, nitelii ile badaan bir gnen ve g derecesine eriemez. Ulusun zenginliinde gl bir gelime salamak iin, tek ve zellikle son derece bilgili bir iradenin, eer mmknse,
546
yetini, egemenlik ve kulluk ilikilerinden koparmas, te yandan da, bir retim arac olarak topra, toprak mlkiyetinden ve toprak sahibinden ki onun iin toprak, yalnzca, tekeli sayesinde sanayici kapitalistten, kapitalist iftiden toplad belli bir para miktarn temsil eder tmyle ayrmasdr; [kapitalist retim tarz] toprak sahiplii ile toprak arasndaki balanty ylesine kknden zer ki, malikaneleri skoyada olduu halde, toprak sahibi btn yaamn stanbulda geirebilir. Bylece, toprak mlkiyeti, btn eski siyasal ve toplumsal sslerini ve ilikilerini, ksacas, daha sonra greceimiz gibi, hem sanayici kapitalistlerin kendilerinin, hem de onlarn teorik szclerinin toprak mlkiyetine kar giritikleri savamn ateiyle yararsz ve sama fazlalklar diye verdikleri btn bu geleneksel ekleri zerinden atarak, saf iktisadi biimini alr. Bir yandan, tarmn rasyonelletirilerek ilk kez toplumsal bir lde ilenebilir hale getirilmesi, te yandan da topraktaki mlkiyetin ad absurdum* azaltlmas, kapitalist retim tarznn byk baarlardr. Btn dier tarihsel ilerlemeleri gibi, bunlar da, nce, dorudan reticileri tmyle yoksullatrarak elde etmitir. Esas konumuza gemeden nce, yanl, anlamaya meydan vermemek iin, balang niteliinde birka sz daha sylemek gerekiyor. Kapitalist retim tarznn nkoullar o halde unlardr: Topra gerekten ileyenler, bir kapitalist tarafndan, tarmla, yalnzca sermayenin zel bir smr alan olarak, zel bir retim dalndaki sermayesi iin bir yatrm olarak uraan bir kapitalist ifti tarafndan istihdam edilen cretli iilerdir. Kapitalist ifti, toprak sahibine, kulland topran sahibine, sermayesini, bu zel retim dalna yatrma hakk karlnda szleme ile saptanm belirli dnemlerde, rnein her yl, (tpk parasermaye dn alann belirli bir faiz demesi gibi) bir miktar para der. ster tarmsal toprak, yap arsalar, madenler, balklk blgeleri ya da [sayfa 546] ormanlar iin olsun denen bu para miktar toplamna, toprak rant ad verilir. Bu, toprak sahibinin, topran, kapitalist iftiye kiralamay kabul ettii btn dnem iin denir. Bu nedenle, toprak rant, burada, topraktaki mlkiyetin, iktisadi adan gerekletii, yani deer rettii biimidir. O halde, burada, birlikte ve karlkl ztlk halinde, momlknn her parasnn grevini vermeyi ve her parasnn btn tekilerin gnencine katkda bulunmasn salamay stlenmesi gerekir. Ama byle bir iradenin varl ... topran zel paralara blnmesiyle ... ve her mal sahibine gvence verilen, mlkn hemen hemen mutlak bir biimde kullanma yetkisiyle badamayacaktr. [Traite de la proprite,Tome I, Paris 1834, s. 228. -Ed.] Johnston, Comte ve tekiler, mlkiyet ile rasyonel bir teknik tarm arasndaki bir elikiden szettiklerinde, yalnzca bir btn olarak belli bir lkenin toprann ilenmesi zorunluluunu dnyorlar. Ama, zel tarmsal rnlerin ekiminin piyasa-fiyatlarndaki dalgalanmalara bal oluu ve bu ekimdeki bu fiyat dalgalanmalarndan doan srekli deiiklikler hemen para kazanlmas amacna yneltilmi olan kapitalist retimin tm ruhu-, ardarda kuaklar zincirinin gereksinme duyduu tm srekli yaam gereksinmeleri dizisini salamak zorunda olan tarmla eliki halindedir. Ancak ender olarak, yani zel mlk olmayp, devlet denetimine tabi olduklar zaman bir btn olarak toplumun karlarna azok uygun den bir biimde ynetilen ormanlar, bunun arpc bir rneini verirler. * Anlamszca, sama olarak. -.
547
dern toplumun erevesini oluturan snfn hepsi cretli iiler, sanayici kapitalistler ve toprak sahipleri ortaya km oluyor. Sermaye, ya kimyasal nitelikte iyiletirmeler, gbreleme vb. ile olduu gibi geici bir biimde, ya da drenaj kanallar, sulama almalar, dzleme, iftlik binalar vb. ile olduu gibi daha srekli bir biimde topraa katlarak, ona balanabilir. Baka yerlerde, topraa bu biimde uygulanan sermayeye la terre-capital* adn verdim.28 Bu, sabit sermaye kategorisine dahildir. Topraa katlan sermayenin faizi, ve bir retim arac olarak bu yolla onda meydana getirilen iyiletirmeler, kapitalist iftinin toprak sahibine dedii rantn bir blmn oluturabilir,29 ama ister doal, ister ilenmi durumda olsun, topran o haliyle kullanm iin denen gerek toprak rantn oluturmaz. Bizim imdiki aratrma alanmz dnda kalan toprak mlkiyeti zerine yntemli bir incelemede, toprak sahibinin gelirinin bu blm, uzun uzadya tartlmaldr. Burada, onun hakknda birka sz sylemek yetecektir. Tarmdaki allm retim srelerine elik eden, daha geici sermaye yatrmlarnn istisnasz hemen hepsi, kapitalist ifti tarafndan yaplr. Tarm rasyonel bir biimde yaplrsa, yani rnein Birleik Devletlerin eski kle-sahipleri arasnda moda olduu gibi, topran vahice yama edilmesine indirgenmezse, genel olarak asl tarm gibi, bu yatrmlar da, topra iyiletirirler,30 rnn artrrlar, ve topra salt malzeme olmaktan karp toprak-sermayeye dntrrler; bununla birlikte, kibar toprak sahipleri bu tip uygulamalara kar szleme ile kendilerini gvence altna almlardr. lenmi bir tarla, ayn doal nitelikteki ilenmemi bir tarladan daha deerlidir. Topraa katlan ve daha uzun bir sre iinde tketilen, daha srekli, sermaye yatrmlar da, esas olarak ve baz alanlarda ou kez tmyle kapitalist ifti tarafndan yaplr. Ama szlemede ykmlenilen zaman sona erer ermez, ve kapitalist retimin gelimesi [sayfa 547] ile, toprak sahiplerinin szleme sresini mmkn olduu kadar ksaltmaya almalarnn nedenlerinden biri de budur-, topraa katlm olan iyiletirmeler, asl maddenin, topran ayrlmaz bir nitelii olarak toprak sahibinin mal olurlar. Toprak sahibi, yeni yapt szlemede,
28 Misre de la Philosophie, s. 165 [Karl Marx, .elsefenin Sefaleti, Sol Yaynlar, Ankara 1975, s. 171, 172. -Ed.] Burada terre-matire ve terre-capital arasnda bir ayrm yapmtm. Zaten retim aralar biimine dntrlm bulunan topraklara salt daha ok sermaye yatrma olgusu, topraa madde olarak, yani topran boyutlarna bir ey eklemliksizin, topra sermaye olarak artrr. ... Sermaye olarak toprak, herhangi bir baka sermayeden daha lmsz deildir. ... Sermaye olarak toprak, sabit sermayedir; ama sabit sermaye de, tpk, dner sermaye gibi, tketilir. 29 Oluturabilir diyorum, nk baz koullar altnda, bu faiz, toprak rant yasasyla dzenlenir ve bu yzden byk doal verimlilie sahip bakir topraklar arasndaki rekabette olduu gibi, ortadan kaybolabilir. 30 Bkz: James Anderson, [A Calm lnvestigation of the Circumstances that have led to the Present Scarcity of Grain in Britain, London 1801, s. 35-36, 38, -Ed.] ve Carey [The Past, The Present and The .uture, Philadelphia 1848, s. 129-131. -Ed.] * Sermaye olarak toprak, toprak-sermaye. -.
548
topraa katlan sermayenin faizini, toprak rantnn kendisine ekler. Ve bunu, imdi topra ister bu iyiletirmeleri yapan kapitalist iftiye, ister bir baka iftiye kiralasn, gene yapar. Bylece rant artm olur, ve eer topran satmak isterse (topran fiyatnn nasl belirlendiini birazdan greceiz), imdi deeri daha yksek olacaktr. Yalnzca topra deil, iyiletirilmi topra karlnda hi bir ey demedii topraa katlan sermayeyi de satmaktadr. Bizzat toprak rantnn hareketlerinden tamamen ayr olarak, toprak sahiplerinin artan bir biimde zenginlemesinin, rantlarnn, srekli artmasnn ve iktisadi gelime sreci ile birlikte, malikanelerinin para-deerinin durmadan bymesinin srlarndan biri de burada yatar. Bylece, toplumsal gelimenin, kendi yardmlar olmakszn yaratlm bir rnn cebe indirirler fruges consumere nati.* Ama bu, ayn zamanda, tarmn rasyonel gelimesinin nne kan en byk engellerden de biridir, nk kirac ifti, kiralama dnemi boyunca tam kazancn almay umut edemeyecei btn iyiletirmelerden ve harcamalardan kanr. Yalnzca, 18. yzylda, modern rant teorisinin** gerek bulucusu ayrca zamannn becerikli bir kapitalist iftisi ve ileri bir tarmbilimcisi olan James Andersonun deil, ayn zamanda, gnmzde, ngilteredeki toprak mlkiyetinin bugnk yapsna kar kanlarn da, bu durumu bir engel sayarak, bkp usanmadan iddetle yerdiklerini gryoruz. A. A. Walton,*** History of the Landed Tenures of Great Britain and Ireland, London 1865te, bu konuda yle diyor (s. 96, 97): lkenin her yerindeki pek ok tarmsal birliin tm abalar, bu iyiletirmeler, kirac iftinin ya da emekinin koullarn dzeltmekten ok, toprakbeyinin malikanesinin ve kiraya verdii mallarn deerinin ok daha byk lde artmas anlamna geldii srece, tarmsal iyilemenin gerek ilerlemesi asndan ok geni ve gerekten dikkate deer sonular veremeyeceklerdir. Genellikle, iftiler, toprakbeyi ya da onun aracs kadar, ya da hatta Tarmsal Birliin bakan kadar, topran iyice temizlenmesi ve ilenmesinde daha ok emek istihdam ile birlikte, iyi drenaj, bol gbre ve iyi ynetimin, hem iyiletirmede, hem retimde fevkalade sonular vereceinin farkndalar. Ancak, btn bunlarn yaplabilmesi iin epeyce harcama gerekmektedir, ve iftiler unun da farkndalar ki, topra [sayfa 548] ne kadar iyiletirseler ya da deerini artrsalar; uzun dnemde esas kr, daha yksek rant ve malikanelerinin artan deeri biiminde, toprakbeyleri alacaklardr. ... Bu sylevcilerin [tarm enliklerinde konuan toprakbeyleri ve araclarnn] garip bir dikkatsizlikle onlara sylemeyi ihmal ettikleri eyi yani yaptklar btn iyiletirmelerde, aslan
* Topran meyvelerini tketime yetenekli. -. - (Horace, Epistles. Book I. 2, 27. Ed.) ** J. Andersonun rant teorisi konusundaki bkz. K. Marx, Theorien ber den Mehwert (K. Marx-..Engels, Werke, Band 26, 2. Teil, s.103-l06, 110-114, 134-139).-Ed. *** Asl meslei mimarlk olan Alfred A. Walton, demokratik davalarn aktif bir destekleyicisi ve Birinci Enternasyonalin 1867den 1870e kadar Genel Konsey yesiydi -Ed.
549
paynn, uzun vadede mutlaka toprakbeylerinin cebine gideceini-, grebilecek kadar uyanktrlar. ... lk kirac, iftlii ne kadar iyiletirirse, onun ardl, toprakbeyinin, rant, her zaman, nceki iyiletirmelerden doan topraktaki deer artyla orantl olarak artracan grecektir. Asl tadmda bu sre, topran yap amacyla kullanld haldeki kadar aklkla henz grlmez. ngilterede yap amacyla kullanlan, ama freehold* olarak satlmam olan topran ok byk bir blm, toprak sahiplerince, 99 yllna, ya da mmknse daha ksa bir sre iin kiralanmtr. Bu dnemin sona ermesinden sonra, yaplar, topran kendisiyle birlikte, toprak sahibinin eline geer. Onlar [kiraclar] kiralarnn bitimine kadar ar bir toprak rant dedikten sonra, kiralamann bitimiyle, evi oturulabilir bir halde byk toprakbeyine devretmek zorundadrlar. Kiralama biter bitmez, arac ya da deneti gelecek, evinizi inceleyecek, ve onu iyice onarmanz salayacak, sonra da ona elkoyacak ve beyinin mlkne katacaktr. ... in asl udur ki, eer bu sistemin olduka uzun bir sre tam olarak ilemesine izin verilirse, hem krallktaki ev mlkiyetinin tamam, hem de toprak, byk toprakbeylerinin elinde toplanacaktr. Temple Bardan kuzeye ve gneye, Londrann Bat Yakasnn tm, yarm dzine byk toprakbeyine aittir denilebilir, hepsi ok yksek kiralarla verilmitir ve kiralamalarn tamamen sona ermedii yerlerde de bunlarn vadesi yaknda dolacaktr. Krallktaki btn kentler iin aa yukar ayn ey sylenebilir. Bu gzdoymaz dtalama ve tekel sistemi, burada da kalmaz. Liman kentlerimizdeki dok yerlerinin hemen tm, ayn gasp sreci ile, karadaki byk levyatanlarn** elinde toplanmtr. ( l.c., s. 93.) Bu durumda, aktr ki, 1861 nfus saym, ngiltere ve Gal iin toplam nfusu 20.066.224 ve toprakbeylerinin saysn 36.032 olarak verirken, evsahiplerinin, ev saysna ve nfusa oran, byk toprakbeyleri bir yana, kkler te yana konulduunda tmyle farkl gzkecektir. Bu yap sahiplii rnei nemlidir. Her eyden nce, gerek toprak rant ile, toprak rantna bir ek olabilecek, topraa katlan sabit sermaye faizi arasndaki fark aka gstermektedir. Tarmdaki kirac tarafndan topraa katlan sermayenin faizi gibi, yaplarn faizi de, kiralama srd srece, sanayici kapitalistin, yap speklatrnn ya da kiracnn eline geer ve topran kullanm iin, belirlenmi tarihlerde yllk olarak denmesi gereken toprak rant ile hi bir ilgisi yoktur. kinci olarak, [sayfa 549] bakalarnca topraa katlan sermayenin sonunda toprakla birlikte toraksahibinin eline getiini ve bunun faizinin kiray artrdn da gstermektedir. Baz yazarlar, ya toprakbeyliinin szcs gibi hareket ederek ve burjuva iktisatlarnn saldrlarna kar iddetle savunmaya geerek, ya da Carey gibi, kapitalist retim sistemini, bir elikiler sistemi olmaktan kartp, bir uyumluluklar sistemine dntrmeye alarak, toprak
* Mlk, mlkiyet. -. ** Tevratta ve hristiyan yazmnda ou kez ktl simgeleyen bir deniz canavar. -.
550
rantn toprak mlkiyetinin bu zgl ikisadi anlatmn, faizle zdemi gibi gstermeye almlardr. Bylece, toprakbeyleri ile kapitalistler arasndaki kartlk ortadan kalkacakt. Kapitalist retimin ilk aamalarnda ise kart yntem kullanlmtr. O zamanlar, halk arasnda toprak mlkiyetine hl zel mlkiyetin eski ve saygdeer biimi gzyle baklyor, sermaye faizi, tefecilik olarak yeriliyordu. Bu yzden, nasl Turgot,* faizi hakl gsterecek nedenleri toprak rantnn varlndan karmsa, Dudley North, Locke ve dierleri de, sermaye faizini toprak rantna benzer bir biimde sundular. Toprak rantnn topraa katlan sermayenin faizi iin herhangi bir ekleme olmakszn saf biimiyle varolabilecei ve varolduu gerei bir yana, yakn zamann bu yazarlar unutuyorlar ki, toprakbeyi, bu yolla, ona hi bir eye malolmayan baka kiilerin sermayelerinin faizini almakla kalmaz, ayn zamanda, bakalarna ait bu sermayeyi, karln vermeden cebe indirir. Belirli bir retim tarznn karl olan btn dier mlkiyet biimleri gibi, toprak mlkiyetini de hakl karacak neden udur: retim tarznn kendisi geici bir tarihsel zorunluluktur ve buna, ondan kan retim ve deiim ilikileri de dahildir. lerde greceimiz gibi, toprak mlkiyetinin dier mlkiyet biimlerinden u bakmdan farkl olduu bir gerektir: gelimenin belli bir aamasnda kapitalist retim tarznn bak asndan bile toprak mlkiyeti gereksiz ve zararl grnmektedir. Toprak rant bir baka ekilde de faizle kartrlabilir ve bylelikle onun zgl nitelii yanl yorumlanabilir. Toprak rant, toprakbeyinin gezegenimizdeki belirli bir toprak parasn kiraya vermek yoluyla toplad belirli bir miktar para biimine brnr. Grmtk ki, her zel para toplam sermayeye dntrlebilir, yani sanal bir sermayenin faizi olarak dnlebilir. rnein, eer, ortalama faiz oran %5 ise,ylda 200 sterlinlik bir toprak rant, 4.000 sterlinlik bir sermayenin faizi olarak kabul edilebilir. Bu yolla sermayeye dntrlen toprak rant, topran al-fiyatn ya da deerini oluturur. Bu, emein fiyat gibi, prima facie** akla-uygun olmayan bir kategoridir, nk yeryz, emein rn deildir ve bu yzden deeri yoktur. Ama te yandan, bu akla-uygun [sayfa 550] olmayan biimin arkasnda, gerek bir retim ilikisi gizlenmitir. Eer bir kapitalist, ylda 200 sterlin rant getiren bir toprak satn alr ve bunun iin 4.000 sterlin derse, sanki bu sermayeyi faizli senetlere yatrm veya dorudan doruya %5 faizle dn vermi gibi, 4.000 sterlinlik sermayesi zerinden, ylda, ortalama %5 faiz alm olur. Bu, 4.000 sterlinlik bir sermayenin %5ten genilemesi demektir. Bu varsayma gre, toprann al-fiyatn, onun getirdii gelirle yirmi yl iinde karlayabile* Anne-Robert Jacques Turgot (1827-81); lAuhie baronu, Quesnayn rencisi ve kendisi de .izyokrat yazar. Rflecxions sur la formation et la distribution du richessesi 1766da yaymlad. Quesneynin 1774de lmnden sonra XVI. Louisnin maliye bakan olarak .zyokrat grleri uygulamak istedi ama baarl olamad. -Ed. ** lk bakta. -.
551
cektir. Bu nedenle, ngilterede malikanelerin al-fiyat, u kadar yllk alm olarak hesaplanmaktadr. Bu da yalnzca toprak rantnn sermayeye dntrlmesini ifade etmenin bir baka yoludur. Gerekten de bu, topran deil onun getirdii toprak rantnn olaan faiz oranna gre hesaplanm al-fiyatdr. Ama, tersine olarak, rant, sermayeye dntrlmesiyle aklanamaz ve ondan kartlamazken, rantn sermayeye dntrlmesi, rantn varln ngrr. Rantn satndan bamsz olarak varl, aratrmann balang noktas olarak daha dorudur. O halde, bundan u sonu kar: eer toprak rantnn sabit bir byklk olduunu varsayarsak, faiz oran ykselip dtke, topran fiyat da tersine olarak ykselip debilir. Olaan faiz oran %5ten %4e decek olursa, ylda 200 sterlinlik bir toprak rant, 4.000 sterlin yerine, 5.000 sterlinlik bir sermayenin gerekletirilmesini temsil edecektir. Bylece, ayn toprak parasnn fiyat, 4.000 sterlinden 5.000 sterline, ya da 20 yllk almdan 25 yllk alma ykselmi olur. Kart durumda, bunun tersi olacaktr. Bu, topran fiyatnn, toprak rantnn kendisinden bamsz olan ve yalnzca faiz oran ile dzenlenen bir hareketidir. Ama grm olduumuz gibi, toplumsal gelime srasnda kr oran dme eilimi gsterdiine gre, ve bu yzden bir kr oran ile dzenlendii lde, faiz oran da ayn eitime sahip olduuna gre ve stelik, faiz oran, kr orannn etkisinin dnda, dn verilebilir sermayenin bymesi sonucu da dme eilimi gsterdiine gre, bundan u sonu kar: topran fiyat, toprak rantnn hareketinden ve rantn da bir blmn oluturduu, topran rnlerinin fiyatlarndan bile bamsz olarak, bir ykselme eilimine sahiptir. Toprak rantnn kendisinin, topra satn alan kii asndan brnd faiz biimiyle kartrlmas toprak rantnn niteliini hi bilmemekten doan bir kartrmadr bu insan zorunlu olarak en sama sonulara gtrr. Btn eski lkelerde toprak mlkiyeti zellikle kibar bir mlkiyet biimi ve toprak alm da fevkalade gvenli bir sermaye yatrm sayldndan, toprak rantnn satn alnd faiz oran dier uzun vadeli sermaye yatrmlarnnkinden genellikle daha dktr; yle ki, gayrimenkul satn alan bir kimse, ayn sermaye iin dier yatrmlarda %5 alacakken, al-fiyat zerinden yalnzca %4 faiz alr. Bir baka deyile, toprak rant iin dier yatrmlarn getirecei ayn miktarda yllk gelir miktar iin dediinden daha fazla sermaye der. Bu, Mr. Thiersi,* La Proprit zerine yazd genellikle ok zayf yaptnda [sayfa 551] (.ransz Ulusal Meclisinde, 1849da Proudhona kar yapt bir konumann yeniden basm**) toprak rantnn dk olduu sonucuna gtrmtr, oysa
* Louis-Adolphe Thiers (1797-1877), tarihi, politikac ve devlet adam. Louis-Philippe dneminde iileri bakan ve babakan. nc Cumhuriyette, 1871-73 aras ilk bakan. 1871 Paris Komnnn kanl kasab. Kepazece biyografisini izleyen Marx, .ransada Savata onun iin, Thiers, u bacaksz canavar, der. -Ed. ** Proudhonun konumas, Compte rendu des sances de IAssamblee Nationale de (Tome II, Paris 1849, s. 666-71) yaynlanmtr. -Ed.
552
ki bu, yalnzca onun al-fiyatnn yksek olduunu kantlamaktadr. Sermayeye dntrlm toprak rantnn, topran fiyat ya da deeri gibi grlmesi, yle ki, bylelikle topran herhangi bir mal gibi alnp satlmas gerei, baz savunucularn toprak mlkiyetini hakl gstermelerine bir neden olmutur, nk, tpk dier mallarda olduu gibi, alc, toprak iin bir karlk demektedir; ve toprak mlkiyetinin byk bir blm bu yolla el deitirmitir. Bu durumda ayn neden, klelii hakl gstermek iin de kullanlabilir, nk kle sahibince satn alnan klenin emeinin getirdii kazan, yalnzca bu alma yatrlan sermayenin faizini temsil etmektedir. Toprak rantnn varln hakl gsterecek nedeni, onun alm ve satmndan karmak, genel olarak, onun varln, gene kendi varl ile hakl gstermek anlamna gelir. Toprak rantnn yani kapitalist retim tarz temeline dayanan toprak mlkiyetinin bamsz ve zgl iktisadi biiminin bilimsel bir tahlili iin, onu, anlam arptan ve insan artan, konuyla ilgisiz her eyden arnm saf biimiyle incelemek ne kadar nemli ise, toprak mlkiyetinin fiili etkilerinin anlalmas iin hatta, toprak rant kavramyla ve toprak rantnn niteliiyle elien ve gene de toprak rantnn varolu biimleri gibi grnen pek ok gerein teorik olarak kavranlmas iin teoride bu karklklara yolaan kaynaklar renmek de o kadar nemlidir. Uygulamada, kiracnn toprak sahibine, topra ileme hakk karlnda, kira paras olarak dedii her ey, toprak rant gibi grnr. Bu haracn bileimi ve kaynaklar ne olursa olsun, gerek toprak rant ile ortak yan udur: toprak sahibi denen kiinin, gezegenimizin bir blmn tekel altna almas ona byle bir hara almak ve byle bir deer bimek olanan vermektedir. Bunun gerek toprak rant ile ortak yan udur: bu hara, daha nceden de belirttiimiz gibi, topran kiralanmasndan gelen sermayeye dntrlm gelirden baka bir ey olmayan topran fiyatn belirlemektedir. Yukarda grdk ki, topraa katlan sermayenin faizi, toprak rantnn byle dardan gelme bir parasn oluturabilir; bu, iktisadi gelime ilerledike, lkenin toplam rant zerinde srekli olarak byyen fazladan bir ekleme haline gelecek bir paradr. Ama bu faizden ayr olarak, kira paras ksmen ya da baz durumlarda, yani gerek toprak rantnn hi olmad bu yzden de topran gerekten de deersiz olduu bir durumda tamamen, ya ortalama krdan ya normal cretlerden, ya da her ikisinden birden yaplan bir indirimi gizleyebilir. ster krdan, ister [sayfa 552] cretlerden olsun, bu blm burada, toprak rant olarak grnr, nk normal olarak sanayici kapitalistin ya da cretli iinin eline geecei yerde, kira paras biiminde toprakbeyine denmektedir. ktisadi adan, bu blmlerden ne biri ne de dieri, toprak rantn oluturur; ama uygulamada, gerek toprak rant kadar toprakbeyinin gelirini, tekelin iktisadi gereklemesini oluturur ve toprak fiyatlar zerinde ayn
553
derecede belirleyici etkisi vardr. Biz, imdi, toprak rantnn, kapitalist retim tarzndaki toprak mlkiyetini ifade etme yolunun, kapitalist retim tarznn kendisi varolmadan, yani ne kiracnn kendisi bir sanayici kapitalist ne de ynetimi kapitalist bir ynetim tipi olmadan, resmen var olduu koullardan szetmiyoruz. rnein rlandada durum budur. Orada kirac, genellikle bir kk iftidir. Rant olarak toprakbeyine dedii miktar ou kez yalnzca kendi krnn, yani (kendi emek aletlerinin sahibi olmas sfatyla hakkettii) kendi z art-emeinin bir ksmn deil, ayn zamanda bir baka durumda ayn miktar emek karlnda alabilecei, normal cretinin de bir ksmn iine alr. Bunun yan sra, topran iyiletirilmesi iin hi bir ey yapmayan toprakbeyi, kiracnn ounlukla topraa kendi emeiyle katt kk sermayesine de elkoyar. Bu, tpk tefecinin benzer koullarda yapaca eye benzer; tek fark tefecinin, bu ite, hi olmazsa kendi sermayesini de tehlikeye atacadr. Bu srekli yama, rlanda Kiraclk Haklar Yasas zerindeki tartmann zdr. Bu yasann temel amac, kiracsna topraktan kmasn emrettii zaman, toprakbeyini toprakta yapt iyiletirmeler ya da topraa katt sermayesi karlnda kiracya tazminat vermeye zorlamaktr. Palmerston, u alayc yantla, bu talebi hep bir kenara atmtr: Avam Kamaras, toprak sahiplerinin meclisidir.* Ayrca toprakbeyinin topran verdii toplam rn ile hi bir ilikisi olmayan kapitalist retime sahip lkelerde bile yksek bir kiray kabul ettirebilecei, istisnai koullardan da szetmiyoruz. rnein, ngiliz fabrika blgelerinde, kk toprak paralarnn ya kk baheler halinde ya da bo zamanlarda amatr iftilik iin iilere kiralanmas byle bir nitelik tamaktadr. (Reports of lnspectors of .actories.) Bizim burada szn ettiimiz, gelimi kapitalist lkelerdeki tarmsal ranttr. rnein, ngiliz kiraclar arasnda, retim, eitim, gelenek, rekabet ve dier durumlarla sermayelerini tarma kirac olarak yatrmaya yneltilmi ve zorlanm birok kk kapitalist bulunmaktadr. [sayfa 553] Ortalama krdan daha az bir krla yetinmek ve bunun bir ksmn rant olarak toprakbeylerine devretmek zorundadrlar. Ancak bu koulla sermayelerini, topraa, tarma yatrmalarna izin verilmektedir. Toprakbeyleri, her yerde, yasama zerinde nemli, ngilterede ise stelik, ezici bir etkiye sahip olduklarndan, bu durumdan, btn kiraclar snfn aldatarak soymak amacyla yararlanabilmektedirler. rnein, her* Marxn bu cilt zerinde alt srada, Parlamentonun 1862-63 oturumunda, rlanda grubunun, rlandal kirac iftilerin haklar iin giritikleri yeni bir mcadeleye tank olundu. Palmerston, 23 haziran 1863de o mahut szleri syledi ve komnist doktrinler diye tanmlanan, toprak kiralama sistemindeki ufaktefek reformlara saldrd. Marx bu konuya, Uluslararas i Birliinin yllk toplantsnda yapt konumada yer verdi. O sralar, rlanda Kiraclk Haklar Yasas kal zaten on yl olmutu. Bu yasa ilk ktnda Marx, New York Daily Tribunede (11 Temmuz 1853) bunun getirdii hkmleri analiz eden bir makale de yazmt. Bu yaz, Marx ve Engels rlanda Konusunda (Londra, 1971) balkl yaptta yaynland. -Ed.
554
kesin kabul edecei gibi, jakobenlere-kar sava srasnda anormal bir biimde artan kiralarn, aylak toprakbeylerinin karna uygun olarak devam etmesini salamak iin, lkeye yklenen bir ekmek vergisi 1815 Tahl Yasalar, olaanst zengin harmanlar dnda, gerekten de, tarmsal rnlerin fiyatlarnn, tahl ithalatnn kstlanmad bir durumda decei dzeyden daha yukarda tutulmas sonucunu yaratt. Ama bu yasalar, fiyatlarn, toprakbeylerinin, yabanclara ait tahln ithalatnda yasal snr oluturacak biimde, normal fiyat grevini yapmak zere ilan ettikleri dzeyde tutulmas sonucunu yaratmad. Ama, kira ilikileri, bu normal fiyatlarn yaratt hava iinde szlemeye baland. Bu aldanma ortadan kalkar kalkmaz, yeni normal fiyatlar ieren yeni bir yasa yapld, ki bu da agzl toprakbeyinin hayalledii eyin, eski yasalar kadar gsz bir ifadesiydi. Bu yolla, kiraclar, 1815ten otuzlara kadar dolandrldlar. Bundan, btn bu dnem boyunca sren bir tarmsal sknt sorunu dodu. Bundan, bu dnemde, btn bir kiraclar kuann mlksz-letirilmesi ve ykm ve bunlarn yerlerine yeni bir kapitalistler snfnn gemesi sonucu dodu.31 Ancak, ok daha genel ve nemli olan bir gerek, gerek iftlikemekisinin cretinin normal ortalamann altna dmesidir, yle ki, bu cretin bir ksm, kira parasnn bir blmn oluturmak zere kartlr ve bylece, topak rant kisvesi altnda, emekinin yerine, toprakbeyinin cebine akar. rnein, ngilterede ve skoyada uygun konuma sahip birka ile dnda durum, hemen hemen genellikle byledir. ngilterede, Tahl Yasalarnn kabulnden nce atanm olan parlamento denetleme komitelerinin, cretlerin dzeyi zerine yapt aratrmalar bunlar 19. yzylda, cret tarihine yaplan en deerli ve hemen hemen hi yararlanlmam katklardr ve ayn zamanda da ngiliz aristokrasisi ve burjuvazisinin kendileri iin diktikleri bir tehir direidir inandrc bir biimde ve her kukunun tesinde kantlad ki, jakobenlere-kar sava srasndaki yksek kira oranlan ve toprak fiyatlarndaki buna tekabl eden art, ksmen, cretlerden dlen miktardan ve cretleri asgari fiziksel gereksinmelerin bile altna drlmesinden, baka bir deyile, normal cretin bir ksmnn toprakbeylerine devredilmesinden baka bir nedene bal deildir. Parann deerinin dmesi ve tarmsal blgelerde Yoksullar Koruma Yasalarnn ktye kullanlmas gibi eitli olaylar, [sayfa 554] kiraclarn gelirlerinin byk lde artt ve toprakbeylerinin alacak servetler toplad bir zamanda, bu iin yaplmasn mmkn kld. Gerekten de, tahln vergilendirilmesi iin kiraclarn ve toprakbeylerinin ne srdkleri esas iddialardan biri, iftlik-emekilerinin cretlerini daha aa drmenin fiziksel adan olanaksz olmasyd. Bu durum, nem31 Bkz: Anti-Corn Law Price-Essays. Ancak, Tahl Yasalar, her zaman fiyatlar yapay olarak daha yksek bir dzeyde tutmutur. Daha iyi yerlerdeki kiraclar iin, bu, lehte bir durumdur. Bunlar, koruyucu gmrklerin, hakl ya da haksz olarak istisnai ortalama fiyata gvenen byk kiraclar ynn pasif tutmasndan kazan saladlar.
555
li lde deimemitir ve btn Avrupa lkelerinde olduu gibi, ngilterede de, normal cretlerin bir ksm, her zamanki gibi, toprak rant tarafndan emilmektedir. Hayrsever aristokratlardan Kont Shaftesbury, sonralar Lord Ashley, ngiliz fabrika iilerinin durumlar karsnda ok olaanst bir biimde duyguland ve on saatlik ign ajiasyonu srasnda parlamentoda onlarn szcs olarak hareket ettii zaman, sanayicilerin szcleri, ona ait kylerde alan tarm emekilerine ait cret istatistiklerini yaynlayarak intikamlarn aldlar (bkz: Buch. I, Kap. XXIII, 5, e). (ngiliz Tarm Proletaryas), bunlar bu hayrseverin ald toprak rantnn bir ksmnn, kiraclarnca, onun iin, tarm emekilerinin cretlerinden arlan ganimetten olutuunu aka gstermekteydi. Bu yayn, u bakmdan da ilgintir: onun ortaya kardklar, 1814 ve 1815 komitelerince yaplan en kt aklamalar yannda cesaretle yer alabilir. Koullar, tarm emekilerinin cretinde geici bir art olmasn zorlar zorlamaz, kapitalist kirac iftiler, ayn zamanda toprak rant da drlmedike, cretleri, sanayiin dier dallarnda ykseltildii gibi normal dzeye ykseltmenin olanaksz olaca ve onlar mahvedecei yolunda lk atmaya balarlar. Burada, toprak rantnn iinde, emekilerin cretlerinden dlen ve toprakbeylerine devredilen bir miktarn bulunduu itiraf yatmaktadr. rnein, ngilterede, 1849dan 1859a kadar, tarm emekilerinin cretleri, nemli olaylarn biraraya gelmesiyle art gsterdi; bu olaylar, rlandadan gelen tarm emekileri arzn kesen rlanday terk olay; tarmsal nfusun fabrikalarca olaanst bir biimde emilmesi; sava dnemine zg bir asker talebi; Avustralya ve Birleik Devletlere (Kaliforniya) fevkalade geni lde g edilmesi, ve burada zerinde durmamza gerek olmayan dier durumlardr. Ayn zamanda, bu dnem boyunca, 1854 ve 1856 kt tarm yllar dnda, ortalama tahl fiyatlar %16dan fazla dt. Kirac iftiler kiralarn drlmesi iin yaygara kopardlar. Tek tek baz durumlarda baarl oldular, ama, bir btn olarak, bu talebi gerekletiremediler. Baka eylerin yan sra, buharl-motorlarn ve yeni makinelerin seri olarak retimi ile, ki bunlar bir dereceye kadar atlarn yerini alm, onlar ekonominin dna itmi, ama ayn zamanda, ksmen, tarmsal gndeliki iileri ilerinden ederek yapay bir nfus fazlal yaratm ve bylece cretlerde yeni bir de yolamtr, retim maliyetlerinde bir indirim yoluna gittiler. Ve bu, bu onyl boyunca, toplam nfustaki bymeye karlk tarmsal nfustaki nispi azalmaya karn, ve tamamen tarmc olan baz blgelerdeki tarmsal nfusun mutlak azalmasna karn [sayfa 555] oldu.32 Bu yzden, o zamanlar Cambridgede ekonomi politik profesr olan .awcett [1884te Posta ve Telgraf Bakan iken lmtr] 12 Ekim 1865teki Sosyal Bilim Kongresinde yle diyordu: iler g etmeye balyorlard ve iftiler, daha
32 John C. Morton, The .orces Used in Agriculture, Londra Sanat Derneindeki konuma, 1860; 12 sko ve 35 ngiliz kontluundaki 100 kiracdan toplanan gerek belgelere dayandrlmtr.
556
imdiden, g yznden emek daha pahal hale gelmeye balad iin, eskiden dedikleri kadar yksek kiralar demeyeceklerine dair yaknyorlard. O halde, burada da, yksek toprak rant, dorudan doruya, dk cretlerle bir tutulmaktadr. Ve toprak fiyatlarnn dzeyi bu durumla belirlendii srece artan rant topran deerindeki bir ykseli emein deer yitirmesi ile, yksek toprak fiyat, dk emek fiyat ile zdetir. Ayn ey, .ransa iin de geerlidir. Rant artyor, nk bir yandan ekmein, arabn, etin, sebzelerin ve meyvenin fiyatlar artyor, te yandan emein fiyat ayn kalyor. Eer yal kiiler, 100 yl kadar geriye giderek, babalarnn hesaplarn incelerlerse, krsal .ransada bir gnlk emein fiyatnn bugnknn ayns olduunu greceklerdir. O zamandan beri, etin fiyat katna kmtr. ... Bu devrimin kurban kimdir? Bir mlke sahip olan zengin adam m, yoksa orda alan yoksul adam m? ... Ranttaki art, genel bir felaketin kantdr. (Du Mcanisme de la Socit en .rance et en Angleterre, M Rubichon, 2. bask, Paris 1837, s. 101.) Bir yandan ortalama krdan, te yandan da ortalama cretlerden dlen miktar temsil eden ranta ait rnekler: Daha nce de aktarma yaptmz, emlak komisyoncu ve tarm makinisti Morton* diyor ki, birok yerde, byk mlklerin rantnn kklerinkinden daha dk olduu grlmektedir; nk, ikinciler iin rekabet, birinciler iin olan rekabetten genellikle daha fazladr ve iftilikten baka bir ile uramay dnebilen pek az kk ifti bulunduundan, uygun bir i bulma kaygs, ou durumda, onlar mantken onaylayabilecekleri ranttan daha yksek rant demeye srklemektedir. (John L. Morton, The Resources of Estates, London 1858, s. 116.) Ancak, ngilterede bu farkn yava yava ortadan kalkt dnlmektedir. Morton bunu byk lde tam da kk kiraclar snfnn g etmesine balyor. Ayn Morton, bir rnekle, bizzat kiracnn cretinin ve daha da kesin bir biimde, onun emekilerinin cretlerinin, toprak rant yznden bir miktar dtn gstermektedir. Bu, iki atl sabann kullanlamad 70-80 akrdan (30-34 hektar) az kira topraklarnda ortaya kmaktadr. ifti, herhangi bir emeki kadar zahmetle, kendi elleriyle almadka, iftlii onun geimini karlamayacaktr. Eer iin yaplmasn iiye brakr ve kendisi yalnzca onlar gzlemeye [sayfa 556] devam ederse, pek uzak olmayan bir dnemde, rantn deyemediini grmesi ok mmkndr. (l. c., s. 118.) Bu nedenle, Morton, belirli bir yerdeki kiraclar ok yoksul olmadka, kiralanan yerin 70 akrdan kk olmamas gerektii sonucuna varr, yle ki, kiraclar iki ya da at kullanabilsinler.
* Marx burada yanlm. Buradaki alnt, nceki dipnotta (32) ad anlan John Chalmers Mortandan (1821-88) deil, John Lockbart Mortondan yaplm. Ayn ada yaayan her iki Morton da tarm bilimiyle uramlardr. -Ed.
557
Membre de lInstitut et de la Socit Centrale dAgriculture, Msy Leonce de Lavergne olaanst bir basiret gsteriyor. Economie Rurale de lAngleterre adl yaptnda, (alntlar ngilizce evirisindendir, London 1855), .ransada kullanlan, ama srn yerine atn getii ngilterede kullanlmayan, srdan elde edilen yllk kazanca ilikin aadaki karlatrmay yapyor (s. 42):
St Et Emek .RANSA 4 milyon 16 milyon 8 milyon 28 milyon NGLTERE St 16 milyon Et 20 milyon Emek 36 milyon
Ama onun sylediine gre, ngilterede daha byk bir toplam elde edilmesinin nedeni, ngilterede stn, .ransadakinden iki kat pahal olmasdr. Oysa, her iki lkedeki et fiyatlar eit alnmtr (s. 35); bu nedenle, ngiliz st retimi 8 milyon sterline ve toplam da 28 milyon sterline der, bu da .ransadakine eittir. Mr. Lavergne, hem miktar, hem de fiyat farkllklarnn ikisini birden hesaplamalarna katnca, gerekten de biraz fazla oluyor, yle ki, ngiltere baz maddeleri .ransadan daha pahalya retince bu, ngiliz tarmnn bir stnl gibi grnyor, oysa bu, olsa olsa kiraclar ve toprakbeyleri iin daha byk bir kr anlamna gelir. Mr. Lavergnein, yalnzca ngiliz tarmnn baarlarndan haberli olmakla kalmayp, ayrca ngiliz kiraclarnn ve toprakbeylerinin nyarglarn da onaylad 48. sayfada anlalyor: Genel olarak btn tahllar bir byk saknca tarlar. ... Bunlar, yetitikleri topran gcn tketirler. Mr. Lavergne, dier bitkilerin buna yolamadna inanmakla kalmyor, ayrca, yem rnlerinin ve yumrulu rnlerin topra zenginletireceine de inanyordu. Yem bitkileri, bymeleri iin gerekli esas unsurlar atmosferden alr, topraa ondan aldklarndan daha ok ey verirler; bylece, hem dorudan doruya, hem de, hayvan gbresine dnmek suretiyle, tahllarn ve genel olarak topran gcn tketen btn rnlerin verdii zarar, iki yolla giderirler; bu nedenle, ilkelerden biri, bu rnlerle en azndan almak ekilmelerdir; Norfolk almak ekimi bundan ibarettir. (s. 50-51.) Tevekkeli deil, bu ngiliz ky peri masallarna inanan Mr. Lavergne, tahl zerine konan gmrk vergisi kaldrldndan beri, ngiliz iftlik-emekilerinin cretlerinin eski anormalliklerini yitirdiine de inanyor. (Bu konuda daha nce sylenenlere baknz: [sayfa 557] Buch I, Kap. XXIII, 5, s. 701-729.) Ama, Mr. John Brightn, 14 Aralk 1865te, Birminghamda yapt konumay da dinleyelim. 5 milyon ailenin, tmyle, parlamentoda temsil edilmediine deindikten sonra, yle devam ediyor: Birleik Krallkta, bunlardan bir milyonu ya da bir milyondan fazlas, talihsiz
558
yoksullar listesine dahildir. Bir milyonu da yoksulluun tam biraz stnde, ama her zaman yoksullua decekler diye korku iindedirler. Koullar ve umutlar bundan daha lehte deildir. imdi, toplumun bu kesiminin bilisiz ve aa tabakasna bakalm. Dk koullarna, yoksulluklarna, aclarna, ve herhangi bir dzelme konusundaki kesin umutsuzluklarna bakalm. Neden Birleik Devletlerde, hatta Gney devletlerinde, kleliin hkm srd dnemde bile her zenci, kendisi iin bir genel azatlk yl geleceine inanyordu? Ama bu insanlar iin bu lkedeki, bu en aa tabakadaki snf iin burada ilan ediyorum ki, ne daha iyi bir ey umudu, ne de onu elde etmek iin birazck heves vardr. Bir Dorsetshire emekisi olan John Cross hakknda son zamanlarda gazetelerde kan bir kk yazy okudunuz mu? Haftada alt gn alyordu, ve haftada sekiz ilin karlnda yirmidrt yl boyunca yannda alt patronu, ona mkemmel bir bonservis vermiti. John Cross, bu cretle, ahr gibi bir evde yaayan yedi ocuunu zayf karsn ve ufak bebeini geindirmek zorundayd. John Cross, alt penilik bir tahta parmaklk ald hukuken, ald sanrm. Bu su iin, sulh yarglarnca yargland ve 14 veya 20 gnlk hapse mahkum oldu. ... Diyebilirim ki, John Cross unkine benzeyen binlerce durum, btn lkede, zellikle Gneyde grlebilir, ve bunlarn koullar yledir ki, imdiye kadar en gayretli aratrmac bile nasl sa kaldklar esrarn zememitir. imdi lkeye bir gzatn ve bu be milyon aileye ve bu tabakann umutsuz koullarna bakn. zgr olmayan ulusun durmadan alt ve hemen hemen hi dinlenme bilmedii doru deil m? Ynetici snfla karlatrn bunu ama o zaman komnistlikle sulanacam. ... Ama, alan ve zgr olmayan bu byk ulusu, ynetici snflar diyebileceimiz kesimle karlatrn. Onun zenginliine bakn, gsteriine bakn, lksne bakn. Bkknlna tank olun nk onlar arasnda da bkknlk vardr, ama bu, doygunluun getirdii bkknlktr sanki yeni bir zevk peindelermi gibi, oradan oraya koumalarna bakn. (Morning Star,14 Aralk1865.) Aada, art-emein ve dolaysyla art-rnn, toprak rantyla en azndan kapitalist retim tarz temeli zerinde, art-rnn, nitel ve nicel olarak zellikle belirlenmi parasyla nasl genellikle kartrldn greceiz. Genel olarak art-emein doal temeli, yani onun yokluu halinde bu emein var olamayaca doal nkoul udur: Doa topran hayvansal ya da bitkisel rnleri, balklk blgeleri vb. biiminde gerekli geim aralarn, btn bir ignn tketmeyecek bir emek [sayfa 558] harcanmas koullarnda salamaldr. Bu tarmsal emein doal verimi, (bunun iine basit toplama, avlanma, balklk ve sr yetitiricilii iin harcanan emek de girer), btn art-emein temelidir, nk btn emek, her eyden nce ve balangta yiyecek elde etmeye ve retmeye yneliktir. (Hayvanlar, ayn zamanda, souk iklimlerde snmak iin deri salarlar; ayrca maara-konutlar vb..) Art-rnle toprak rantnn ayn biimde birbirine kartrlmasnn,
559
Mr. Doveda* daha farkl bir biimde ifade edildii grlr. Balangta tarmsal ve snai emek ayrlmamlard; ikincisi birincinin bir ekiydi. Topra ileyen kabilenin, ev komnnn ya da ailenin art-emei ve artrn, hem tarmsal, hem de snai emei. kapsyordu. Her ikisi birarada yryordu. Uygun aletler olmakszn avlanmak, balklk ve tarm olanakszd. Dokuma, eirme vb. nce tarmsal bir yan ura olarak uygulanyordu. Daha nceleri gsterdik ki, nasl, bir tek iinin emei gerekliemee ve art-emee ayrlrsa, ii snfnn toplam emei de ayn ekilde blnebilir; yle ki, ii snf iin toplam geim aralarn (bu ama iin gerekli olan retim aralar dahil) reten ksm, toplumun tm iin gerekli-emek grevini yerine getirir. i snfnn geri kalannca harcanan emee de art-emek gzyle baklabilir. Ama gerekli-emek, hi de, yalnzca tarmsal emekten olumu deildir, ayrca, emekinin ortalama tketimine zorunlu olarak giren btn dier rnleri reten emei de kapsar. stelik, toplumsal adan, bazlar yalnzca gerekli-emek harcar, nk bakalar yalnzca,art-emek harcamaktadr, ve tersi de sylenebilir. Bu, aralarndaki bir iblmnden baka bir ey deildir. Ayn ey, genel olarak tarm ve sanayi emekileri arasndaki iblm iin de geerlidir. Bu yanda emein salt snai nitelii, te yanda salt tarmsal niteliine tekabl eder. Bu salt tarmsal emek hi de doal deil, daha ok toplumsal gelimenin bir rndr hem de her yerde henz erimemi olan ok modern bir rn ve retimin gelimesinde ok belirli bir aamaya tekabl eder. Nasl ki, tarmsal emein bir ksm, ya yalnzca lks gereksinmeleri karlayan, ya da sanayide hammadde grevi yapan, ama brakn ynlar iin yiyecek olarak hizmet etmeyi, hi bir ekilde yiyecek grevi yapmayan rnler iinde maddeleirse, te yandan snai emein bir ksm da, hem tarm hem de tarm-d emekiler iin gerekli tketim aralar grevi yapan rnler iinde maddelemitir. Toplumsal bir bak asndan, bu snai emee, art-emek gzyle bakmak yanltr. Tarmsal emein gerekli ksm kadar, bu da, ksmen, gerekli-emektir. Ayrca, nceden doal olarak tarmsal emee bal olan snai emein bir ksmndan bamsz klnm bir biiminden, imdi ondan ayrlm olan, zellikle tarmsal emein zorunlu bir karlkl ekinden baka bir ey deildir. (Salt maddi adan, rnein makine ile alan 500 dokumac, ok [sayfa 559] byk bir lde art-kuma, yani kendi giyimleri iin gerekenden fazla kuma retir.) En sonu, toprak rantnn, yani topran retim yada tketim amalaryla kullanlmas karlnda, toprak rant ad altnda, toprakbeyine denen kira parasnn eitli grnmleri incelenirken, u da aklda tutulmaldr: kendilerinin deeri olmayan, yani toprak gibi emek rn olmayan, ya da antikalar ve baz byk ustalarn sanat eserleri vb. gibi
* P. Dave, The Elements of Political Science, Edinburgh 1854, s. 264, 273. -Ed.
560
emek harcanarak yeniden retilemeyecek olan eylerin fiyat, birok raslansal dzenlemelerle belirlenebilir. Bir eyi satmak iin, bu ey tekel altna alnmak ve yabanclatrlmak olanan tasn yeter; baka bir eye gerek yoktur. Toprak rantnn analizini karanlk hale getiren ve onu incelerken kanlmas gereken byk hata vardr. 1 Toplumsal retim srecinin farkl gelime aamalarna ait olan eitli rant biimlerinin birbirine kartrlmas. Rantn zgl biimi ne olursa olsun, btn tipler u ortak nitelie sahiptir: Rantn maledinilmesi, toprak mlkiyetinin gerekletirildii biimdir ve toprak rant da, buna karlk, toprak mlkiyetinin varln, gezegenimizin belirli paralarna, belirli kiilerin sahip olmasn ngrr. Sahip, Asyada, Msrda vb. olduu gibi, topluluu temsil eden bir kii olabilir, ya da bu toprak mlkiyeti klelikte ya da serflikte olduu gibi, yalnzca, herhangi bir kiinin, dolaysz reticilerin kendilerine sahip olmasnn raslansal bir sonucu olabilir; ya da, retici olmayanlarn, doann salt zel mlkiyetine sahip olmas, toprak zerinde yalnzca bir hak olabilir; en sonu, kolonistlerde ve toprak sahibi kk kyllerde olduu gibi, dorudan doruya ayr ve toplumsal olarak gelimemi emee belirli toprak paralarnn rnlerinin, dolaysz reticiler tarafndan retilmesi ve maledilmesinin kapsamna giriyor grnen, toprakla olan bir iliki de olabilir. eitli rant biimlerindeki bu ortak e, yani rantn toprak mlkiyetinin, iktisaden gerekletirilmesi oluu, baz kiilerin, gezegenimizin ,baz blmlerinde zel hakka sahip olmalarna olanak salayan hukuksal masal farkllklarn gzden kamasn mmkn klmaktadr. 2 Toprak rantnn tm art-deerdir, art-emein rndr. Ayni rant olarak gelimemi biiminde, hl dorudan doruya art-rnn kendisidir. Buradan, kapitalist retim tarzna tekabl eden rantn ki bu, her zaman, krn stnde, yani kendisi art-deerden (art-emek) oluan metalarn bir deer blmnn stnde bir fazladr art-deerin bu zel ve zgl parasnn, yalnzca genel olarak art-deerin ve krn varlnn genel koullarnn aklanmasyla akland yolunda yanl bir dnce kar. Bu koullar unlardr: dolaysz, reticiler kendi [sayfa 560] emek-glerini yeniden-retmek iin, kendi yeniden-retimleri iin gerekli olan zamann tesinde almaldrlar. Genel olarak art-emek harcamaldrlar. Bu, znel kouldur. Nesnel koul ise, art-emek harcayabilmeleri gerektiidir. Doal koullar yle olmaldr ki, mevcut emek-zamanlarnn bir blm, reticiler olarak yeniden-retimlerine ve kendi geimlerine yetmelidir, gerekli geim aralarnn retimi btn emekglerini tketmemelidir. Doann verimlilii, burada bir snr, bir ba-
561
lang noktas, bir temel yaratyor. te yandan, emeklerinin toplumsal retken gcnn geliimi, teki srr oluturur. Daha yakndan incelersek, geim aralarnn retimi, dorudan reticilerin varlklarnn ve genel olarak btn retimin en birinci koulu olduuna gre, bu retimde kullanlan emek, yani en geni iktisadi anlamyla tarmsal emek, yeterince verimli olmaldr ki, btn mevcut emek-zamann, dorudan reticiler iin geim aralarnn retiminde sourmasn, yani tarmsal artemek ve dolaysyla tarmsal art-rn mmkn olsun. Daha gelitirirsek, toplam tarmsal emek, toplumun bir parasnn hem gerekli, hem de art-emei, toplumun tm iin, yani tarm-d emekiler iin de gerekli geimi salamaya yetmelidir. Dolaysyla bu demektir ki, tarmsal ve snai emek arasndaki byk iblm mmkn olmaldr; ve gene bunun gibi, geim aralar retim iftilerle, hammadde retenler arasndaki iblm de mmkn olmaldr. Geim aralarnn dorudan reticilerin emei, kendi alarndan, gerekli-emek ve art-emek olarak blnrse de, bu emek, toplumsal adan, yalnzca, geim aralarn retmek iin harcanan gerekli-emei temsil eder. Bu arada ayn ey, tek tek atlyelerdeki iblmnden farkl olarak, toplumun tm iindeki btn iblm iin de geerlidir. Bu emek, belirli maddelerin retimi iin, bu belirli maddelerle, toplumun belirli bir gereksinmesinin karlanmas iin gerekli olan emektir. Eer bu iblm orantl ise, eitli gruplarn rnleri deerleri zerinden (gelimenin sonraki bir aamasnda retim-fiyatlar zerinden satlrlar) ya da, bu deerlerin belirli bir deiik biimi olan fiyatlar zerinden, ya da genel yasalarla belirlenen retim-fiyatlar zerinden satlrlar. Bu, gerekten de, deer yasasnn tek tek metalar ya da maddeler dolaysyla deil de, iblm ile bamsz klnm belirli toplumsal retim alanlarnn her bir toplam rne dolaysyla yapt bir etkidir, yle ki, yalnzca her zgl meta iin, gerekli emek-zamanndan fazlas kullanlmam oluyor, ayn zamanda, toplam toplumsal zamann yalnzca gerekli oransal miktar, eitli gruplarca tketilmi oluyor. nk metan, kullanm-deerini temsil etmesi koulu geerlidir. Ama eer bireysel metalarn kullanm-deeri, bunlarn zel bir gereksinmeyi karlayp karlamadklarna balysa, toplam rn kitlesinin kullanm-deeri, her zel rn eidi iin duyulan belirli nicelikte toplumsal gereksinmeyi, yeterli bir biimde karlayp karlamadna ve dolaysyla, emein bu, nicel olarak belirlenmi toplumsal gereksinmelere uygun olarak, farkl alanlar arasnda orantl biimde datlp datlmadna [sayfa 561] baldr. (Bu noktaya, sermayenin retimin, eitli alanlar arasnda dalmnda deinilecektir.) Toplumsal gereksinme, yani toplumsal lekte kullanm-deeri, burada, retimin eitli zgl alanlarnda harcanan toplam toplumsal emek-zaman miktar iin belirleyici e olarak grnmektedir. Ama bu, yalnzca, nceden tek tek metalara uygulanm olan yasann aynsdr, yani bir metan kullanm-deeri, onun deiim-deerinin ve dolaysyla deerinin temelidir. Ancak bu orann ihlali, metan
562
deerinin, dolaysyla onun ierdii art-deerin gerekletirilmesini olanaksz kld lde, bu nokta, gerekli-emek ve art-emek arasndaki iliki asndan bir anlam tar. rnein, toplam rnde gerekleen emek-zaman, belli koullar altnda gerekli olan kadar olduu halde, retilen pamuklu mallar nispeten fazla olabilir. Ama burada, toplumun genel emeinin fazla bir miktar bu zel retim kolunda harcand iin, rnn bir ksm yararszdr. Bu nedenle, sanki ancak gerekli oranda retilmi gibi satlr. Gerekli emek-zaman, burada, farkl bir anlama brnm olsa da, eitli zel retim alanlar iin kullanlabilecek bu toplumsal emek-zaman paynn nicel snr, genel olarak deer yasasnn daha gelimi bir ifadesinden baka bir ey deildir. Bunun ancak bu kadar, toplumsal gereksinmelerin karlanmas iin gereklidir. Burada ortaya kan snrlama, kullanm-deeri yzndendir. Toplum, mevcut retim koullar altnda, toplam emek-zamannn ancak bu kadarn bu zel retim tr iin kullanabilmektedir. Ama art-emein ve art-deerin znel ve nesnel koullarnn, genel olarak, ne kr ne de rantn zel biimi ile hi bir ilgisi yoktur. Bu koullar, hangi zel biime brnrse brnsn, art-deer iin geerlidirler. Bu nedenle, toprak rantn aklamazlar. 3 Aadaki ayrdedici zellik, esas olarak, toprak mlkiyetinin iktisaden gerekletirilmesinde, toprak rantnn gelimesinde, n plana kar: yani, toprak rantnn miktar hi de alcnn hareketleriyle belirlenmez, daha ok alcnn hi katlmad toplumsal emein bamsz gelimesiyle belirlenir. Bu yzden, kolayca, gerekte meta retimine ve zellikle, btnyle meta retimi olan kapitalist retime dayanan btn retim dallarnn ve onlarn btn rnlerinin ortak bir nitelii olan eye, rantn (ve genel olarak tarmsal rnlerin) bir zellii olarak baklm olabilir. Toprak rantnn miktar (ve onunla birlikte topran deeri) toplam toplumsal emein bir sonucu olarak, toplumsal gelime ile byr. Bu, bir yandan topran rnlerinin piyasasnn ve bu rnlere olan talebin genilemesine yolaar, te yandan da, bizzat topraa olan talebi canlandrr, bu da btn i faaliyeti dallarnda, hatta tarmsal olmayanlarda bile rekabeti bir retimin nkouludur. Daha tam bir ifadeyle, eer yalnzca gerek tarmsal rant gznnde tutulursa rant ve dolaysyla topran deeri, toprak rnleri piyasas ile ve bylece de geim aralar ve hammaddelere gereksinme duyan ve talep eden tarm-d nfusun [sayfa 562] artmas ile birlikte geliir. Tarm-d nfusa oranla tarmsal nfusu srekli olarak azaltmak, kapitalist retimin niteliinde vardr, nk sanayide (dar anlamda) deimeyen sermayenin deien sermayeye gre art, deien sermayede, nispi bir azalma olsa da, mutlak bir artla birarada gider; te yandan, tarmda, belirli bir toprak parasndan yararlanmak iin gerekli olan deien sermaye mutlak olarak azalr; bylece, bu, ancak yeni toprak1arn ekime almas lsnde artabilir, ama
563
bu da, gene, nkoul olarak, tarm-d nfusta daha da fazla bir bymeyi gerektirir. Gerekten de, biz, burada, tarmn ve onun rnlerinin ayrdedici bir zelliini incelemiyoruz. Tam tersine, ayn ey, meta retimine ve onun mutlak biimi olan kapitalist retime dayanan btn teki retim dallan iin de geerlidir. Bu rnler, ancak dier metalar onlar iin bir edeer olduklar, yani dier rnler onlarn karsna metalar ve deerler olarak ktklar lde, bylece de, reticilerin kendileri iin dorudan geim arac olarak retilmeyip de metalar olarak, ancak deiim-deerlerine (para) dnmeleriyle, yabanclamalaryla, kullanm-deeri haline gelen rnler olarak retildikleri lde, metadrlar, ya da gerekletirilecek, paraya dntrecek bir deiim-deerine sahip kullanm-deerleridirler. Bu metalarn piyasas, toplumsal iblm ile geliir; retken emeklerin ayrlmas, karlkl olarak onlarn rnlerini, metaya, birbiri iin edeere dntrr; onlar karlkl olarak piyasa grevi yapar duruma getirir. Bu, hi de tarmsal rnlere zg deildir. Rant, para-rant olarak, ancak meta retimi temeli zerinde zellikle de kapitalist retimde geliebilir ve tarmsal retim meta retimi haline geldii lde, yani tarm-d retim tarmsal retimden bamsz olarak gelitii lde geliir; nk, tarmsal rn, bu lde, meta, deiim-deeri ve deer haline gelir. Kapitalist retim ile meta retimi, ve bylece deer retimi gelitii srece, art-deer ve art-rn retimi de geliir. Ama sonuncunun gelitii oranda, toprak mlkiyeti, toprak tekeli araclyla, bu art-deerin gitgide artan bir blmn ele geirme ve bylelikle de rantnn deerini ve bizzat topran fiyatn ykseltme yeteneine kavuur. Kapitalist, hl, bu art-deerin ve art-rnn gelimesinde faal bir grev yapmaktadr. Ama toprak sahibi, bu bymeye hibir katkda bulunmadan, yalnzca art-rn ve art-deerdeki byyen pay maledinme durumundadr. Onun durumunun ayrdedici zellii budur; topran rnlerinin ve bylece bizzat topran deerinin, bunlarn piyasas geniledii lde, bunlara olan talep ve bununla birlikte, toprak rnlerinin karsna kan metalar alemi baka bir deyile, tarm-d meta reticileri yn ve tarm-d meta retimi byd lde artmas gerei deil. Ama bu, toprak sahibi hi bir ey yapmadan gerekletiinden, deer toplamn, art-deer toplamnn ve art-deerin bir blmnn toprak rantna dnmesinin, toplumsal retim srecine, genel olarak meta retiminin gelimesine bal olmas, ona, esiz bir ey gibi [sayfa 563] grnr. Bu nedenle, Dove, rnein rant bundan karmaya alr. Dove der ki, rant, tarmsal rn toplamna deil, onun deerine baldr;* ama bu da, tarm-d nfusun toplamna ve verimliliine baldr. Ama btn dier rnler iin u da dorudur ki, o rn,
* P. Dove, The Elements of Political Science, Edinburgh 1854, s. 279. -Ed.
564
kendine edeer oluturan, btn dier metalarn ksmen toplam, ksmen de eidi arttka, bir meta olarak geliir. Bu, daha nce, deerin genel sunuluu ile bantl olarak gsterilmiti.* Bir yandan, bir rnn deiilebilirlii, genel olarak, ona ek olarak var olan metalarn eitliliine baldr. te yandan da, zellikle, bu rnn, meta olarak retilebilecei miktar, ona baldr. ster snai, ister tarmsal olsun, hi bir retici, tek bana ele alndnda, deer ya da meta retmez. Onun rn ancak belirli toplumsal karlkl-ilikiler, kapsam iinde bir deer ve bir meta haline gelir. Birincisi, toplumsal emein bir ifadesi olarak grnd srece, bu nedenle de. Birey olarak reticinin emek-zaman genel olarak toplumsal emekzamannn bir paras sayld srece bu byledir ve ikincisi, emeinin bu toplumsal nitelii, parasal nitelii araclyla ve fiyat ile belirlenen genel deiilebilirlii araclyla, rnne damgasn vurmu grnr. Bu yzden. eer bir yandan rant yerine art-deer, ya da daha da dar bir biimde, genel olarak art-rn aklanyorsa, te yandan da, metalar ve deerler olmak sfatyla btn rnlere ait olan bir zellii, yalnzca tarmsal rnlere atfetmek hatasna dlr. Bu, deerin genel belirlenmesinden, belirli bir metan deerinin gerekletirilmesine geenler tarafndan, daha da kabalatrlr. Her meta, deerini, ancak dolam sreci iinde gerekletirebilir ve deerini gerekletirip gerekletirmedii ya da hangi lde gerekletirdii, mevcut piyasa koullarna baldr. O halde, tarmsal rnlerin deer haline gelmeleri ve deer olarak gelimeleri, yani dier metalarn karsna meta olarak kmalar ve tarm-d rnlerin onlarn karsna meta olarak kmas; ya da toplumsal emein zgl ifadeleri olarak gelimeleri, toprak rantnn bir zellii deildir. Toprak rantnn zellii, daha ok udur: tarmsal rnlerin, deerler (metalar) olarak gelitikleri koullarla birlikte ve onlarn deerlerinin gerekletii koullarla birlikte, toprak mlkiyetinin kendi yardm olmakszn retilmi olan bu deerlerin artan bir blmn maledinme gc de byr; ve bylece, art-deerin artan bir blm, toprak rantna dnr. [sayfa 564]
* Kapital, Birinci Cilt, s. 106. -Ed.
565
OTUZSEKZNC BLM
.ARKLILIK RANTI (D.ERANSYEL RANT): GENEL GRLER
TOPRAK rant tahliline, u varsaymla balayacaz: bu tr bir rant deyen rnler, art-deerin bir ksmnn ve dolaysyla toplam fiyatnda bir ksmnn, toprak rant haline dnd rnler, yani hem tarm, hem de madencilik rnleri, btn dier metalar gibi, retim-fiyatlar zerinden satlrlar. (Bizim amacmz iin, kendimizi tarm ve madencilik rnleriyle snrlamamz yeterlidir.) Bir baka deyile, sat-fiyatlar u elerden oluur: maliyetleri (tketilen deimeyen ve deien sermayenin deeri), art, genel kr oran tarafndan belirlenen ve tketilsin ya da tketilmesin yatrlan toplam sermaye zerinden hesaplanan bir kr. O halde, biz, bu rnlerin ortalama sat-fiyatlarnn, retim-fiyatlarna eit olduunu varsayyoruz. imdi u soru ortaya kyor: bu koullar altnda toprak rantnn gelimesi nasl mmkn oluyor; yani krn bir blmnn toprak rantna dnm hale gelmesi, bylece meta-fiyatnn bir blmnn toprakbeyine dmesi nasl mmkn oluyor. Toprak rantnn bu biiminin genel niteliini sergilemek iin, belirli bir lkedeki fabrikalarn ounun glerini, buharl makinelerden elde ettiklerini, daha kk bir ksmnn da, doal alayanlardan elde ettiklerini varsayalm. Ayrca varsayalm ki, birincilerde, 100lk bir sermaye tketen bir meta miktar iin, retim-fiyat 115tir. %15 kr, yalnzca [sayfa 565] tketilen 100lk sermaye zerinden deil, bu meta-deerin
566
retilmesinde kullanlan toplam sermaye zerinden hesaplanmtr. Daha nce gstermitik ki, bu retim-fiyat, bireysel reticinin bireysel maliyet-fiyat tarafndan deil, btn retim alanndaki ortalama sermaye koullar altndaki metan ortalama maliyet-fiyat tarafndan belirlenir. Bu, gerekten de, retimin piyasa-fiyat, dalgalanmalarndan ayr olarak, ortalama piyasa-fiyatdr. Metalarn deerinin nitelii, kendini, bu deerin belirli bir meta miktarnn ya da tek bana bir metan retimi iin, tek bana herhangi bir retici asndan gerekli emek-zamanyla deil de, toplumsal bakmdan gerekli emek-zamanyla, yani mevcut ortalama toplumsal retim koullar tarafnda, piyasadaki toplumsal bakmdan gerekli meta trlerinin toplam miktarnn retimi iin gerekli emek-zamanyla belirlenmesini, genel olarak piyasa-fiyat biiminde ve stelik, dzenleyici piyasa-fiyat, ya da retimin piyasa-fiyat biiminde ortaya kor. Bu durumda kesin rakamlar nem tamadndan, ayrca, su gc ile ileyen fabrikalardaki maliyet-fiyatnn 100 yerine 90 olduunu varsayacaz. Bu meta miktarna ait, retimin dzenleyici piyasa-fiyat, %15 krla, 115 olduuna gre, makinelerini su gcne dayanarak ileten fabrikatrler de metalarn 115ten, yani piyasa-fiyatn dzenleyen ortalama fiyat zerinden satacaklardr. O zaman, krlar 15 yerine 25 olacak, dzenleyici retim-fiyat, onlara %10luk bir art-kr salayacaktr, bunun nedeni, metalarn retim-fiyatnn zerinde satmalar deil, retim-fiyatna satmalardr, nk onlarn metalar, istisnai uygun koullar altnda, yani bu alanda hkm sren ortalamadan daha uygun koullar altnda retilmektedir, ya da sermayeleri bu uygun koullarda ilemektedir. ki ey, hemen ortaya kyor. Birincisi, doal bir alayan devinim gc olarak kullanan reticilerin art-kr, her eyden nce, dolam srecindeki alverilerin piyasa-fiyatlarndaki raslansal dalgalanmalarn, raslansal sonular olmayan tm art-krda (retim-fiyatlarn tartrken bu kategoriyi tahlil etmitik) ayn snfa dahildir. Bu durumda, bu art-kr da, dierleri gibi, bu uygun durumdaki reticilerin bireysel retim-fiyatlar ile, btn bu retim-alanndaki, piyasay dzenleyen genel toplumsal retim-fiyat arasndaki farka eittir. Bu fark, metalarn genel retim-fiyatnn, bireysel retimfiyatlarnn zerinde kalan fazlasna eittir. Bu fazlann, iki dzenleyici snr, bir yandan bireysel maliyet-fiyat, ve dolaysyla, bireysel retimfiyat ve te yandan da, genel retim-fiyatdr. Su gc ile retilen metalarn deeri daha kktr, nk onlarn retimi iin daha kk bir toplam emek miktar gereklidir, yani daha az emek maddelemi bir biimde deimeyen sermayenin iine onun bir paras olarak girer. Burada kullanlan emek daha retkendir, onun bireysel retken gc, ayn trden fabrikalarn ounluunda istihdam edilenden daha byktr. Onun daha byk retken gce sahip olduu, ayn miktarda meta
567
retmek iin, tekilere gre daha az miktarda deimeyen sermaye daha az miktarda maddelemi emek gerektirmesi gerei ile gsterilmitir. Ayrca da, daha az canl emek gerektirir, nk su ile ileyen arkn stlmasna gerek yoktur. stihdam edilen emein bu daha byk bireysel verimlilii, deeri drr, ama maliyet-fiyatn ve bylelikle, metan retim-fiyatn da drr. Birey olarak sanayici kapitalist iin, bu, kendini metalarnn daha dk maliyet-fiyat biiminde ortaya kor. Daha az miktarda maddelemi emek iin deme yapmak ve istihdam edilen daha az canl emek-gc iin, daha az cret demek zorundadr. Metalarnn maliyet-fiyat dk olduundan, bireysel retim-fiyat da dktr. Maliyet-fiyat, 100 yerine 90dr. Bu nedenle, bireysel retim-fiyat, 115 yerine yalnzca 103 olacaktr (100 : 115 = 90 : 103). Bireysel retim-fiyat ile genel retim-fiyat arasndaki fark, onun bireysel maliyet-fiyat ile genel maliyet-fiyat arasndaki fark tarafndan snrlanmtr. Bu, onun art-krnn snrlarn oluturan byklklerden biridir. Dieri, genel retim-fiyatnn bykldr ki, genel kr oran, dzenleyici elerden biri olarak bunun iine girer. Eer kmr ucuzlarsa sanayici kapitalistin bireysel maliyet-fiyat ile, genel maliyet-fiyat arasndaki fark ve bununla birlikte art-kr azalacaktr. Eer, metalarn bireysel deerleri zerinden ya da bireysel deerleri tarafndan belirlenen retim-fiyat zerinden satmak zorunda braklrsa, bu fark yok olacaktr. Bu, bir yandan, metalarn genel piyasa-fiyatlar, bireysel fiyatlarn rekabet vastasyla eitlenmesinden doan fiyat zerinden satlmas gereinin, ve te yandan da onun harekete geirdii emein daha byk bireysel veriminin, btn emein verimlilii gibi; emekiye deil, iverene yarar salamas, sermayenin verimlilii gibi grnmesi gereinin bir sonucudur. Genel retim-fiyat, bu art-krn snrlarndan biri olduuna gre, genel kr oran dzeyi onun elerinden biri olduundan, bu art-kr, ancak genel ve bireysel retim-fiyat arasndaki farktan ve bunun sonucu olarak, genel ve bireysel kr oran arasndaki farktan doabilir. Bu farkn stnde bir fazlalk, rnlerin piyasa tarafndan dzenlenen retim fiyatna deil, bu fiyatn stnde satlmasn ngrr. kincisi, buraya kadar, buhar yerine doal sugc kullanan fabrikatrn art-kr, baka herhangi bir art-krdan hi bir ekilde farkl deildir. Btn normal art-kr, yani raslansal satlar ya da piyasa-fiyat dalgalanmalar yznden olmayan btn art-kr, belirli bir sermayenin metalarnn bireysel retim-fiyat ile, genel olarak bu retim alanndaki sermaye tarafndan retilen metalarn piyasa-fiyatlarn ya da bir baka deyile, bu retim dalna yatrlan toplam sermayenin metalarnn piyasa-fiyatlarn dzenleyen genel retim-fiyat arasndaki farkla dzenlenir. Ama imdi bu farka bakalm. Mevcut durumda, sanayici kapitalist, art-krn, genel kr oran tarafndan dzenlenen retim-fiyatndan kiisel olarak kendisi iin do[sayfa 566]
568
an arty hangi duruma borludur? [sayfa 567] Bunu ilknce, doada hemen hazr olarak bulunan ve suyu buhara dntren kmr gibi, kendisi bir emek rn olmayan doal bir gce alayann devindirici gcne borludur. Kmrn deeri vardr, onun iin bir edeer denmek zorundadr ve bir maliyeti vardr. alayan, retimine hi emek girmeyen doal bir retim esidir. Ama hepsi bu deil. Buharla igren fabrikatr de, ona hi bir eye malolmayan, ama emei daha verimli yapan ve bylece emekiler iin gerekli olan geim aralarnn yapmn ucuzlatrdklarna gre, artdeeri ve bylelikle kr artran doal gler kullanr. Bu doal gler, bylece, elbirliinden, iblmnden vb. doan, emein toplumsal doal gleri gibi, sermaye tarafndan tekel altna alnrlar. .abrikatr, kmr iin deme yapar, ama suyun fiziksel durumunu deitirme, buhara dnme nitelii iin, buharn esneklii vb. iin yapmaz. Bu doal glerin tekel altna alnmas, yani onlarn rettii emek-gcndeki art,* buhar makineleriyle alan btn sermayeler iin geerlidir. Bu durum, emek rnnn, art-deeri temsil eden ksmn,cretlere dntrlen ksmna bakarak artrabilir. Bunu yapt srece, genel kr orann artrr, ama hi bir art-deer yaratmaz, nk, bu, bireysel krn ortalama kr zerinde kalan ksmndan oluur. Bu yzden, bu durumda, doal bir gcn, bir alayann kullanlmasnn art-kr yaratmas gerei yalnzca, buradaki artan emek veriminin doal bir g uygulanmasndan domas durumuna bal olamaz. Deiiklik yaratan baka durumlar gereklidir. Tersine olarak, doal glerin, sanayide, yalnzca uygulanmas, genel kr oran dzeyini etkileyebilir, nk bu, gerekli geim aralarm retmek iin gerekli olan emek miktarn etkiler. Ama kendi bana genel kr oranndan hi bir sapma yaratmaz ve bizim burada ilgilendiimiz ite tam bu noktadr. Ayrca, bir bireysel sermayenin zel bir retim alannda baka yoldan gerekletirdii art-kr nk eitli retim alanlarnda grlen kr oranlarndaki sapmalar, srekli olarak bir ortalama oranda dengelenirler-, raslansal sapmalardan ayr olarak, maliyet-fiyatnda, retim-maliyetlerinde bir d yzndendir. Bu d, ya sermayenin ortalamadan daha byk miktarlarda kullanlmas gereinden doar, yle ki, retimin faux fraissi** drlr, emein verimliliini artran genel nedenler (elbirlii, iblm vb.), daha fazla younlukla, daha yksek lde etken hale gelebilir, nk bunlarn faaliyet alan daha genilemitir; ya da, bu d, iler sermaye miktarndan ayr olarak, daha iyi emek yntemleri, yeni bulular, gelitirilmi makineler, kimyasal imalat srlar vb., ksacas yeni ve gelimi, ortalamadan iyi retim aralar ve retim yntemleri kullanlmas gereinden doar.
* Bunu emek-gcndeki art yerine emein retkenliindeki art diye almak belki daha doru olur. -Ed. ** retken olmad halde zorunlu olan ikincil maliyetler; beklenmedik masraf. -.
569
Maliyet-fiyatndaki d ve bundan doan art-kr, burada, ilev gren sermayenin yatrlma biiminin sonucudur. Bunlar, ya sermayenin bir kiinin elinde [sayfa 568] olaanst byk miktarlarda toplanmas gereinden (ortalama olarak, eit byklkte sermaye kullanlr kullanlmaz, ortadan kalkan bir koul) ya da, belirli bir byklkteki sermayenin zellikle verimli bir biimde kullanlmas gereinden (istisnai retim yntemi genelleince, ya da daha gelimi bir yntem onu geince yok olan bir koul) doar. O halde, art-krn nedeni, burada, ister daha fazla bir byklkte sermaye kullanlmas yznden olsun, ister sermayenin daha etkin uygulanmas yznden olsun, sermayeden (ki bu, onun harekete geirdii emei de kapsar) doar; ve iin aslnda, ayn retim alanndaki btn sermayenin ayn biimde yatrlmamas iin hi bir zel neden yoktur. Tam tersine, sermayeler arasndaki rekabet, bu farkllklar gitgide daha ok ortadan kaldrr. Deerin, toplumsal bakmdan gerekli emek-zamanyla belirlenmesi, metalarn ucuzlamasyla ve metalarn ayn uygun koullar altnda retilmesi yolundaki zorlama ile kendini ortaya kor. Ama alayandan yararlanan bir sanayici kapitalistin art-krnda durum bakadr. Onun kulland emein artan retkenlii, ne sermayenin ve emein kendinden gelir, ne de sermayeden ve emekten farkl olan, ama sermayeye katlm olan bir doal gcn salt uygulanmasndan gelir. Bu, rnein buharn esneklii gibi, bir doa gcnn, ama ayn retim dalndaki tm sermayenin emrinde olmayan bir doa gcnn uygulanmasna bal olan, emein daha byk doal retkenliinden doar. Bir baka deyile, ne zaman bu retim alanna sermaye genel olarak yatrlrsa, bunun da uygulanaca sanlmamaldr. Tam tersine, bu, yalnzca yeryznn ve eklentilerinin belirli blmlerini elinde tutanlarn emrinde olan, alayan gibi, tekel altna alnabilir bir doa gcdr. Daha byk bir emek retkenlii iin bu doal ncln yaratlmas, herhangi bir sermayenin, suyu buhara dntrebilmesi gibi, sermayenin gc dahilinde deildir. Bu, ancak, doada yerel olarak bulunur ve bulunmad yerde, belirli bir sermaye yatrm ile kurulamaz. Makineler ve kmr gibi emein retebildii rnlere deil, topran baz blmlerinde hkm sren zgl doal koullara baldr. alayanlara sahip olan fabrikatrler, sahip olmayanlarn bu doal gc kullanmalarna engel olurlar, nk toprak, zellikle sugcne sahip toprak, enderdir. Ama belli bir lkedeki alayanlar snrl da olsa, bu, snai amalar iin kullanlmas mmkn olan sugc miktarnn artmasn engellemez. Devindirici gcnden tamamen yararlanabilmek iin, insan, alayan elektrik enerjisi retmede kullanabilir. Eer byle bir durum varsa, sugcnden mmkn olduu kadar yararlanabilmek iin, su ark gelitirilebilir; sradan arkn su miktarna uygun dmedii yerlerde, tribnler kullanlabilir vb.. Bu doal gce sahip olunmas, ona sahip olann elinde bir tekel oluturur; bu, yatrlm sermayenin retkenliinde, bizzat sermayenin
570
retim sreci ile yaratlamayacak bir artn kouludur;33 bu biimde tekel altna [sayfa 569] alnabilen bu doal g, her zaman topraa baldr. Byle bir doal g, szkonusu retim alannn genel koullarna dahil deildir, bu retim alannn genellikle yaratlabilen koullarna da dahil deildir. imdi varsayalm ki, alayanlar, ait olduklar topraklarla birlikte, yeryznn bu blmlerinin sahibi olduu kabul edilen kiilerin, yani toprak sahiplerinin elinde olsun. Bu sahipler alayanlara sermaye yatrlmasn ve bunlardan sermaye tarafndan yararlanlmasn engellesinler. Byle bir yararlanmaya izin verebilirler de, yasaklayabilirler de. Ama sermaye kendi bana alayan yaratamaz. Bu nedenle, bu alayanlarn kullanlmasndan doan art-kr, sermaye yznden deil, sermaye tarafndan tekel altna alnabilen, ve tekel altna alnm olan bir doal gcn kullanlmas yzndendir. Bu koullar altnda art-kr, toprak rantna dntrlr, yani bir alayann sahibinin eline geer. Eer, fabrikatr, alayann sahibine ylda 10 sterlin derse, onun kr 15 sterlindir, yani bu durumda retim-maliyetini meydana getiren 100 sterlin zerinden %15tir; ve, kendi retim alannda buharla alan btn teki kapitalistler kadar, ya da onlardan daha iyi bir durumda olmas olasdr. Eer, kapitalistin kendisi bir alayann sahibi olsayd, bu, durumda hi bir deiiklik yaratmayacakt. Byle bir durumda, eskiden olduu gibi 10 sterlinlik art-kr, alayan sahibi sfatyla cebine atacakt, kapitalist sfatyla deil; ve bu fazla, gerekte sermayesinden deil, tekel altna alnabilen, sermayesinden ayr, kt bir doal gcn denetiminden kaynakland iindir ki, toprak rantna dntrlr. Birincisi, aktr ki, bu rant, her zaman bir farkllk rantdr, nk metalarn genel retim-fiyatna belirleyici bir e olarak dahil olmaz, daha ok ona dayanr. Deimez bir biimde, bir yanda tekel altna alnm doal gce egemen olan zel bir sermayenin, bireysel retim-fiyat ile, te yanda szkonusu retim alanna yatrlan toplam sermayenin genel retim-fiyat arasndaki farktan doar. kincisi, bu toprak rant, kullanlan sermayenin ya da onun tarafndan elkonulan emein retkenliindeki mutlak arttan domaz, nk bu, ancak metalarn deerini drebilir; bu, belirli bir, retim alanna yatrlm zgl ayr sermayenin, retkenlii kolaylatran bu istisnai ve doal koullarn dnda tutulan sermaye yatrmlaryla karlatrldnda, sahip olduu daha fazla nispi verimlilik yzndendir. rnein, kmrn deeri olmas ve sugcnn deeri olmamas gereine karn, eer buharn kullanlmas, sugcnn kullanlmasnn salamad ezici bir yarar salyorsa, ve bu yararlar, masraf fazlasyla karlyorsa, o zaman, sugc kullanlmayacak ve hi bir art-kr retemeyecek ve dolaysyla
33 .azla kr iin. bkz: Inquiry [into those Principles, Respecting the Nature of Demand and the Necessey of Consumption, lately advocated by Mr. Malthus, London 1821. -Ed.] (Malthusa kar).
571
da hi rant retemeyecektir. ncs, doal g, art-krn kayna deil, yalnzca doal temelidir, nk bu doal temel, emein retkenliinde istisnai bir art mmkn klmaktadr. Ayn biimde, kullanm-deeri, genel olarak, deiim-deerini tar, ama onun nedeni deildir. Eer ayn kullanmdeeri [sayfa 570] emeksiz elde edilebilseydi, hi bir deiim-deerine sahip olmayacak, ama gene de, eskiden olduu gibi, kullanm-deeri olarak ayn doal yararlla sahip olacakt. te yandan, kullanm-deerine sahip olmadka, yani emein doal bir taycs olmadka, hi bir ey deiimdeerine sahip olamaz. eitli deerlerin, retim-fiyatlar biiminde ve eitli bireysel retim-fiyatlarnn, piyasay dzenleyen, genel bir retimfiyat biiminde ortalamaya ulamalar gerei olmasayd, alayann kullanlmas yoluyla ortaya kan emein retkenliindeki salt art, bu metalarn ierdii kr payn artrmakszn, yalnzca, bu alayann. Yardmyla retilen metalarn fiyatn drecekti. te yandan, bunun gibi, sermayenin kendi mal gibi kulland emein doal ve toplumsal retkenliini maledinmesi gerei olmasayd, emein artan retkenlii kendi bana art-deere dntrlmeyecekti. Drdncs, kendi bana alayann zel mlkiyetinin, art-deer (kr) blmnn yaratlmasyla, ve dolaysyla, genel olarak alayan araclyla retilen metan fiyatnn yaratlmasyla hi bir ilgisi yoktur. Eer toprak mlkiyeti olmasayd, rnein alayann bulunduu toprak, fabrikatr tarafndan hak iddia edilmeyen toprak olarak kullanlm olsayd, bu art-kr gene mevcut olacakt. Bu nedenle, toprak mlkiyeti, deerin art-kra dntrlen blmn yaratmaz, yalnzca, toprak sahibinin, alayann sahibinin, bu art-kr, fabrikatrn cebinden kendi cebine aktarmasn mmkn klar. Toprak mlkiyeti, bu art-krn yaratlmasnn nedeni deildir, onun toprak rant biimine dntrlmesinin, ve dolaysyla krn ya da meta-fiyatnn bu blmnn topran ya da alayann sahibi tarafndan maledinilmesinin nedenidir. Beincisi, aktr ki, alayann fiyat, eer toprak sahibi onu bir nc tarafa, ya da hatta fabrikatrn kendisine satacak olursa alaca fiyat, fabrikatrn bireysel maliyet-fiyatna girse de, metalarn retimfiyatna hemen girmez; nk burada rant, buhar makinesi tarafndan retilen benzer metalarn retim-fiyatndan doar ve bu fiyat, alayandan bamsz olarak dzenlenmitir. stelik, bir btn olarak alayann bu fiyat, akla-aykr bir ifadedir, ama onun arkasnda gerek bir iktisadi iliki sakldr. Genel olarak toprak gibi ve herhangi bir doal g gibi, alayann da bir deeri yoktur, nk hi bir maddelemi emei temsil etmemektedir ve dolaysyla, normal olarak, deerin, para terimi ile ifadesinden baka bir ey olmayan fiyata da sahip deildir. Deer yoksa, eo ipso* para ile ifade edilebilecek bir ey de yoktur. Bu fiyat, sermaye* Ayn gerekten. -.
572
ye evrilmi ranttan baka bir ey deildir. Toprak sahiplii, toprak sahibinin bireysel krla ortalama kr arasndaki fark maledinmesini mmkn klar. Bu yolla elde edilen, her yl yenilenen kr, sermayeye evrilebilir ve o zaman, bizzat doal gcn fiyat gibi gzkebilir. Eer alayan kullanan fabrikatrn gerekletirdii art-kr, ylda 10 sterlin tutuyorsa, [sayfa 571] ve ortalama faiz %5 ise, o zaman, bu 10 sterlin, 200 sterlinlik bir sermayenin yllk faizini temsil eder ve o zaman yllk 10 sterlinin ki alayan, sahibinin, bunu, fabrikatrden almasn mmkn klmtr sermayeye evrilmesi, bizzat alayann sermaye-deeri gibi grnr. alayann kendisinin deeri olmad, onun fiyatnn, kapitaliste hesaplanan, maledinilmi art-deerin salt bir yansmas olduu, hemen u gerekten ortaya kar: 200 sterlinlik fiyat, yalnzca, 10 sterlinlik bir art-krn, 20 yl ile arplmasyla elde edilen sonucu temsil eder, oysa, dier koullar eit kalrsa, ayn alayan, sahibinin, bu 10 sterlini, her yl, saysz yllar boyunca 30 yl, 100 yl ya da x yl maledinmesini mmkn olacaktr ve oysa te yandan, sugc ile uygulanamayan yeni bir retim yntemi, buhar makinesi ile retilen metalarn maliyet-fiyatn 100 sterlinden 90 sterline drecek olursa, art-kr, ve bylelikle rant ve bylece de alayann fiyat yok olacaktr. imdi, farkllk rant kavramn genel olarak tanmladmza gre asl tarm iindeki incelenmesine geeceiz. Tarm iin syleyeceklerimiz, btnyle madencilik iin de geerlidir. [sayfa 572]
573
OTUZDOKUZUNCU BLM
.ARKLILIK RANTININ BRNC BM (.ARKLILIK RANTI I)
RICARDOnun aadaki saptamalar tamamen dorudur: Rant, her zaman, eit noktalarda iki sermaye ve emek kullanm ile elde edilen rnler arasndaki farktr. (Principles, [London 1852], s. 59.) (.arkllk rant kastediliyor, nk, Ricardo, farkllk rantndan baka rant olmadn varsaymaktadr.) Bu, genel olarak art-kr deil; toprak rantn ilgilendirdiinden, eit toprak paralar zerinde diye eklemesi gerekirdi. Bir baka deyile art-kr, eer normalse ve dolam srecindeki raslansal olgular yznden deilse, her zaman iki eit miktarda sermaye ve emein rnleri arasndaki fark olarak retilir, ve bu art-kr, iki eit miktarda sermaye ve emek, eit sonu vermeyen eit toprak paralar zerinde kullanld zaman, toprak rantna dnr. Ayrca, bu art-krn, yatrlan eit miktarlardaki sermayenin, eit olmayan sonularndan domas, hi de mutlaka gerekli deildir. eitli yatrmlar, eit olmayan miktarlarda da sermaye kullanabilirler. Gerekten de, durum genellikle byledir. Ama rnein, herbiri 100 sterlinlik eit oranlar, eit olmayan sonular yaratrlar; yani bunlarn kr oranlar farkldr. Bu, herhangi bit sermaye yatrm alannda art-krn varlnn, genel nkouludur. kinci nkoul, bu art-krn toprak rant biimine (ya da krdan ayr bir [sayfa 573]
574
biim olarak genel olarak ranta) dntrlmesidir; her durumda, bu dnmn ne zaman, nasl ve hangi koullarda gerekletii aratrlmaldr. Ricardo, farkllk rantyla snrl kalmak kouluyla, aadaki gzlemde de hakldr: Hangi neden olursa olsun, ayn ya da yeni topraktan elde edilen rndeki eitsizlii azaltrsa, toprak rantn da drmeye eilim gsterir, ve hangi neden olursa olsun, bu eitsizlii artrrsa, zorunlu olarak kar bir etki yaratr ve toprak rantn ykseltmeye eilim gsterir. (s. 74.) Ancak bu nedenler arasnda yalnzca genel nedenler (verimlilik ve yer) deil, unlar da bulunur: 1) ayn biimde ileyip ilemedii asndan, vergilerin dalm; ngilterede olduu gibi vergilerin dalm merkeziletirilmedii ve vergi, rant zerine deil de, toprak zerine konduunda, daima ikinci durum szkonusudur; 2) lkenin farkl ksmlarnda, tarmsal gelimedeki farkllktan doan eitsizlikler, nk, bu retim dal, geleneksel nitelii yznden, manfaktre gre daha zor eitleir; ve 3) sermayenin kapitalist kiraclar arasnda dalmndaki eitsizlik. Tarmn, kapitalist retim tarz tarafndan istilas, bamsz olarak retimde bulunan kyllerin cretli-iilere dntrlmesi, gerekten de, bu retim tarznn son fethi olduundan, burada, bu eitsizlikler, btn dier retim dallarnda olduundan daha byktr. Bu balang szlerinden sonra, nce, Ricardonunkinin tersine, benim tahlilimin kendine zg zelliklerinin ksa bir zetini sunacam. nce, eit ldeki farkl toprak paralarna uygulanan eit miktarlarda sermayenin, eit olmayan sonularn, ya da eit olmayan ldeki toprak paralar szkonusu ise, eit olanlara dayanlarak hesaplanan sonular greceiz. Bu eit olmayan sonularn sermayeden tamamen bamsz olan iki genel nedeni udur: 1) Verimlilik. (Bu birinci hususa ilikin olarak, topran doal verimlilii ile ne kastedildiini ve hangi elerin ie kartm tartmak gerekli olacaktr.) 2) Topran yeri. Bu, koloniler durumunda belirleyici bir edir ve genel olarak toprak paralarnn ekilebilecei sray belirler. Ayrca, aktr ki, farkllk rantnn bu iki nedeni verimlilik ve yer kart ynlerde ileyebilir. Belirli bir toprak paras, ok uygun bir yere sahip olabilir, ama verimlilii ok dk olabilir, ya da tersi olabilir. Bu durum nemlidir. nk belirli bir lkenin toprann ekime almasnda, iyiden ktye doru, ya da ktden iyiye doru, ayn ekilde pekala nasl ilerlenebileceini aklar. En sonu, aktr ki, genel olarak toplumsal retimin ilerlemesi, bir yandan yerel piyasalar yaratmak ye haberleme ve ulatrma olanaklar salayarak yerleri [sayfa 574] iyiletirmek yoluyla, toprak rantnn bir nedeni olarak yerden doan
575
farkllklar gidermek etkisine sahiptir, te yandan da tarm, manfaktrden ayrarak ve bir yandan byk retim merkezleri kurup, te yandan da tarmsal blgeleri nispeten tecrit ederek toprak paralarnn ayr ayr yerleri arasndaki farklar artrr. Ancak, imdilik, yerle ilgili bu sorunun zerinde durmayacaz ve doal verimlilikle yetineceiz. Doal verimlilikteki farkllk, iklimsel elerden vb. baka, topran st tabakasnn kimyasal bileimine, yani bitkinin besini olan farkl ieriine baldr. Ancak, iki toprak paras iin kimyasal bileimin ve bu adan doal verimliliin ayn olduunu varsaysak bile, gerek etkin verimlilik, bu bitki besini unsurlarnn azok kolaylkla emilecek ve ekinleri beslemek zere hemen kullanlabilecek bir biimde olup olmamasna bal olarak deiir. Bu nedenle, benzer doal verimlilie sahip toprak paralar zerinde ayn doal verimliliin ne lde salanabilecei, ksmen tarmdaki kimyasal gelimelere, ksmen de mekanik gelimelere bal olacaktr. Verimlilik, topran nesnel bir nitelii olmakla birlikte, her zaman, iktisadi bir iliki, tarmdaki mevcut gelimenin kimyasal ve mekanik dzeyiyle olan bir iliki anlamna gelir, ve, bu yzden, bu gelime dzeyiyle deiir. ster kimyasal yollarla (sert killi toprak zerinde baz sv gbrelerin kullanlmas ve ar killi topraklarn kirelendirilmesi gibi), ister mekanik yollarla (ar topraklar iin zel sabanlar gibi), eit verimlilikte bir topra, gerekte daha az verimli yapan engeller, yokedilebilir (aalama da bu blme dahildir). Ya da hatta, ekime alan toprak tiplerinin sras buna uyarak deitirilebilir , rnein, ngiliz tarmnn belirli bir gelime dneminde, hafif kumlu toprakla ar killi topran dzeltilmesi gibi. Bu, bir kez daha gstermektedir ki, tarihsel olarak, ekime alan topraklarn sralanmasnda tersi olduu gibi, daha verimli topraktan daha az verimli topraa da geilebilir. Ayn sonu, toprak bileiminde, yapay olarak yaratlan bir iyiletirme ile, ya da, yalnzca tarmsal yntemlerde bir deiiklikle elde edilebilir. En sonu, toprakalt da ilenmeye ve st tabakalara dndrlmeye balanr balanmaz, toprak tiplerinin farkl toprakalt koullarna bal olan, hiyerarik dzenlenmesinde bir deiiklikle de ayn sonu yaratlabilir. Bu, ksmen, (yem bitkilerinin ekimi gibi) yeni tarmsal yntemler kullanlmasna, ksmen de, ya toprakaltn st tabakalara eviren, st toprakla kartran ya da toprakaltn evirmeden eken mekanik aralarn kullanlmasna baldr. eitli toprak paralarnn farkl verimlilii zerindeki btn bu etkiler yledir ki, iktisadi verimlilik asndan, emein retkenliinin dzeyi, bu durumda tarmn, doal toprak verimliliini hemen yararlanlabilir klma yetenei eitli gelime dnemlerinde farkl olan bu yetenek-, doal toprak verimlilii denen eyde, onun kimyasal bileimi ve dier doal zellikleri kadar bir etken oluturur. O halde, tarmda belirli bir gelime aamasnn mevcut olduunu [sayfa 575] varsayyoruz. Ayrca, toprak tiplerinin hiyerarik dzenlenmesi-
576
nin bu gelime aamasna uyduunu varsayyoruz ki, kukusuz, farkl toprak paralar zerindeki ezamanl sermaye yatrmlarnda durum her zaman byledir. O zaman farkllk rant, ya ykselen ya da alalan bir sra oluturur, nk gerekte ekilen toprak paralarnn tm iin bu sra belirlenmi bulunsa da, bu srann olumasna yolaan bir dizi hareket, aralksz meydana gelmitir. Drt toprak trnn mevcut olduunu varsayalm: A, B, C, D. Ayrca, bir quarter budayn fiyatnn = 3 sterlin ya da 60 ilin olduunu varsayalm. Rant, yalnzca farkllk rant olduuna gre, en kt toprak iin quarter bana bu 60 ilinlik fiyat, retim-fiyatna eittir, yani sermaye art ortalama kra eittir. A, harcanan her 50 ilin karlnda 1 quarter = 60 ilin getiren en kt toprak olsun; dolaysyla, kr, 10 ilin ya da %20 olacaktr. B, ayn harcama karlnda 2 quarter = 120 ilin getirsin. Bu 70 ilinlik kr, ya da 60 ilinlik bir art-kr demektir. C, ayn harcama iin 3 quarter = 180 ilin getirsin; toplam kr = 130 ilin; art-kr = 120 ilindir. D, 4 quarter = 240 ilin = 180 ilinlik art-kr getirsin. O zaman aadaki sray elde etmi olacaz [Tablo I]: TABLO I
Toprak Tipi A B C D Toplam rn Quarter 1 2 3 4 10 ilin 60 120 180 240 600 Yatrlan Sermaye 50 50 50 50 Kr Quarter 1 /6 11/ 6 21/ 6 31/ 6 ilin 10 70 130 190 Rant Quarter ilin 1 60 2 120 3 180 6 360
Herbirinin rant yledir: D = 190 ilin = 10 ilin, ya da D ile A arasndaki fark; C = 130 ilin = 10 ilin, ya da C ile A arasndaki fark; B =70 ilin = 10 ilin, ya da B ile A arasndaki fark; ve B, C, D iin toplam rant = 6 quarter = 360 ilin, D ve A, C ve A, B ve A arasndaki farklarn toplamna eittir. Belirli bir kouldaki belirli bir rn temsil eden bu sra, soyut olarak dnldnde (durumun gerekte niin byle olabileceinin nedenlerini zaten sunmu bulunuyoruz), Dden Aya, verimli topraktan, [sayfa 576] gitgide daha az verimli topraa doru alalabilir, ya da Adan Dye, nispeten zayf topraktan, gitgide daha ok verimli topraa doru ykselebilir, ya da, ensonu, dalgalanabilir, yani bir ykselerek, bir alalarak rnein D,den Cye, Cden Aya ve Adan Bya dalgalanabilir. Alalan bir sra durumunda sre aadaki gibi olurdu: Bir quar-
577
ter budayn fiyat, yava yava, diyelim 15 ilinden 60 iline ykseldi. D tarafndan retilen 4 quarter (bu 4 quarter, u kadar milyon quarter olarak alnabilir), artk yetimemeye balaynca, budayn fiyat, arz eksikliinin, C tarafndan retilebilecei bir noktaya ykseldi. Yani budayn fiyatnn quarter bana 20 iline ykselmesi gerekti. Quarter bana 30 iline ykseldiinde, B, ekime alabildi; ve 60 iline ulatnda, A ekime alabildi; ve yatrlan sermaye, %20den daha aa bir kr oran ile yetinmek zorunda kalmad. Bu yolla, D iin bir rant olumu oldu, nce quarter bana 5 ilinden = rettii 4 quarter iin 20 ilin; sonra quarter bana 15 ilinden = 60 ilin, sonra da quarter bana 45 ilinden = 4 quarter iin 100 ilin. Eer, Dnin kr oran, balangta, ayn ekilde %20 idiyse, o zaman Dnin 4 quarter buday zerinden toplam kr da 10 ilinden ibaretti, ama, bu fiyat 15 ilin olduunda, fiyatn 60 ilin olduu durumdan daha fazla tahl temsil ediyordu. Ama tahl, emek-gcnn yenidenretimine dahil olduundan ve her quartern bir ksm cretlerin bir ksmn, teki ksm da deimeyen sermayeyi karlamak zorunda olduundan, bu koullar altnda, art-deer ve bylece, dier eyler eit ise, kr oran da daha yksek oluyordu. (Kr oran sorununun zel olarak ve ayrntsyla tahlili gerekecek.) te yandan, eer sra ters dzende ise, yani eer sre Adan baladysa, o zaman, budayn fiyat, nce, yeni toprak ekime almak zorunda olunca quarter bana 60 ilinin zerine kacaktr. Ama, gerekli arz, 2 quarterlk bir arz, B tarafndan retilecei iin, fiyat, tekrar 60 iline decektir; nk B, buday, quarter bana 30 ilin maliyetle retti, ama 60 iline satt, nk arz, tam talebi karlamaya yetmektedir. Bylece nce B iin 60 ilin olmak zere ve C ve D iin de ayn yolla, bir rant olutu; C ve Dnin, srasyla quarter bana 20 ve 10 ilinlik bir gerek deere sahip buday retmesine karn, batan beri, piyasa-fiyatnn 60 ilinde kald varsayld, nk, toplam talebin doyurulmasnda Ann rettii bir quarterlk arza her zamanki kadar gerek vard. Bu durumda, talepteki, arzn zerine kan, nce A tarafndan sonra A ve B tarafndan doyurulan art, srasyla B, C ve Dnin ekilmesini mmkn klm olmayacak, yalnzca, ekim alannda genel bir genilemeye yolaacak ve daha verimli topraklar ancak sonralar ekime alabilecekti. Birinci srada, fiyattaki bir art, rant ykseltecek ve kr orann drecektir. Byle bir azalma, kar etki yapan koullar tarafndan, tamamen ya da ksmen engellenebilir. Bu nokta, ilerde daha ayrntl [sayfa 577] aklanmaldr. Unutulmamaldr ki, genel kr oran, btn retim alanlarnda, art-deer tarafndan, ayn biimde belirlenmez. Snai kr belirleyen, tarmsal kr deildir, bunun tersi dorudur. Ama bundan, baka zaman szedelim. kinci srada, yatrlan sermaye zerinden kr oran ayn kalacaktr. Kr miktar daha az tahlla temsil olunacaktr; ama tahln nispi fiyat,
578
dier metalarnkine kyasla artm olacaktr. Ancak, krdaki art, byle bir artn yerald her yerde, kapitalist kirac iftinin cebine akaca ve byyen bir kr olarak gzkeceine, rant biiminde krdan ayrlr. Ancak, tahln fiyat, burada varsaylan koullar altnda deimeden sabit kalabilir. .arkllk rantnn gelimesi ve bymesi, hem sabit, hem de artan fiyatlar iin, ve hem daha kt topraktan daha iyi topraklara doru devaml bir ilerleme iin, hem de daha iyi topraktan daha kt topraklara doru devaml bir gerileme iin ayn kalacaktr. imdiye kadar varsaydk ki: 1) fiyatlar bir srada artar, tekinde deimeden kalr; 2) daha iyi topraktan daha ktye, ya da daha kt topraktan daha iyiye srekli bir ilerleme vardr. Ama imdi, varsayalm ki, tahla olan talep, balangtaki 10 rakamndan 17 quartera ksn; ayrca, en kt toprak Ann yerini, 60 ilinlik retim-fiyatyla (50 ilin maliyet, art 10 ilin, %20 kr) 11/3 quarter reten bir baka A topra alsn, yle ki, quarter bana retim-fiyat = 45 ilin olsun; ya da, belki, eski A topra srekli, rasyonel ekimle iyiletirilmi olabilir, ya da ayn maliyetle, rnein yoncaya vb. geilmesiyle daha verimli olarak iletiliyor olabilir, yle ki, ayn sermaye yatrmyla rn, 11/3 quartera ykselir. Ayrca, varsayalm ki, B, C, ve D tipi topraklar, eskiden olduu gibi ayn rn versinler, ama rnein verimi A ve B arasnda olan A, ve ayrca B ve C aras verimlilikte B ve B gibi yeni toprak trleri de ortaya karlsn. O zaman aadaki olguyu gzlemleyeceiz: Birincisi: Bir quarter budayn retim-fiyat, ya da dzenleyici piyasa-fiyat 60 ilinden 45 iline, ya da %25 dyor. kincisi: Ekim, daha fazla verimli topraktan daha az verimliye doru, ve daha az verimli topraktan, daha fazla verimliye doru, bir arada ilerliyor. A topra, A toprandan daha verimli, ama, imdiye kadar ekilmi olan B, C ve D topraklarndan daha az verimlidir. B ve B, Adan, Aden ve Bden daha verimli, ama C ve Dden daha az verimlidir. Sra, bylece, apraz biimde ilerliyor. Ekim, Adan vb. mutlak olarak daha az verimli topraa doru deil, imdiye kadar en verimli toprak tipleri olan C ve Dye gre, nispeten daha az verimli topraa doru ilerliyor; te yandan, ekim, mutlak olarak daha verimli topraa deil, imdiye kadar en az verimli toprak olan Aya gre, ya da A ve Bye gre nispeten daha fazla verimli topraa doru ilerler. ncs: Bnin rant der; onun gibi C ve Dnin rant da der; 2 [sayfa 578] ama tahl olarak toplam rant 6 quarterdan 7 / quartera ykse3 lir; ekilen ve rant getiren toprak miktar artar, ve rn miktar 10 quarterdan 17 quartera kar. Kr, A iin ayn kalmasna karn, tahl olarak ifade edilirse artar, ama kr orannn kendisi artabilir, nk nispi artdeer artar. Bu durumda, cret, yani deien sermaye yatrm, ve dolaysyla toplam harcama, ucuzlayan geim aralar yznden azalr. Para
579
olarak ifade edilen bu toplam rant, 360 ilinden 345 iline der. Yeni sray yazalm. [Tablo II.] TABLO II
Toprak Tipi rn Yatrlan Sermaye Kr Quarter 2 /9 5 /9 8 /9 12/9 15/9 18/9 28/9 ilin 10 25 40 SS 70 85 130 Rant Quarter 1 /3 2 /3 1 11/3 12/3 22/3 71/3 ilin 15 30 45 60 75 120 345 Quarter Bana retim.iyat (ilin) 45 36 30 253/7* 22 20 15
Quarter ilin A 11/3 60 50 A' 12/3 75 50 B 2 90 50 B' 21/3 105 50 B'' 21/3 120 50 C 3 135 50 D 4 180 50 Toplam 17 * 1894 Almanca baskda: 252/7. -Ed.
Ensonu, eer eskisi gibi, yalnzca A, B, C ve D toprak trleri ekilmi olsayd, ama bunlarn verimlilii yle bir ekilde ykselseydi ki, A, 1 quarter yerine 2 quarter; B - 2 yerine 4 quarter; C - 3 yerine 7 quarter; D 4 yerine 10 quarter retse, ayn nedenler, eitli toprak tiplerini farkl biimde etkilediinden, toplam retim 10 quarterdan 23e kar. Nfustaki bir art ve fiyatlardaki bir d vastasyla, talebin bu 23 quarter emeceini varsayarsak, aadaki sonucu elde edeceiz [Tablo III]: TABLO III
Toprak Tipi A B C D Toplam rn Quarter 2 4 7 10 23 ilin 60 120 210 300 Yatrlan Sermaye 50 50 50 50 Quarter Bana retim.iyat 30 15 84/7 6 Kr Quarter 1 /3 21/3 51/3 81/3 Rant ilin Quarter ilin 10 0 0 70 2 60 160 5 150 250 8 240 15 450
[sayfa 579]
Bu ve dier tablolardaki saysal oranlar rasgele seilmilerdir, ama varsaymlar tamamen akla-uygundur. lk ve esas varsaym, tarmda bir iyiletirmenin farkl topraklar zerinde farkl etki yapaca ve bu durumda en iyi toprak tipleri olan C
580
ve Dyi, A ve B tiplerinden daha fazla etkileyeceidir. Deneyim, bunun kart da ortaya kabilse bile, genel olarak durumun byle olduunu gstermitir. Eer iyiletirme daha kt topraklan iyilerinden daha fazla etkileseydi, sonuncularn rant ykseleceine derdi. Ama, biz, tablomuzda, btn toprak tiplerinin verimindeki mutlak bymenin, daha iyi toprak tipleri olan C ve Dnin, daha fazla olan nispi verimlerindeki bir art da birlikte getirdiini varsaydk; bu, ayn sermaye yatrmndaki rn arasndaki farkta bir art ve dolaysyla, farkllk rantnda bir art demektir. kinci varsaym, toplam talebin, toplam rndeki arta ayak uydurduudur. Birincisi, byle bir artn daha ok kerteli olarak III. sra kuruluncaya kadar deil de, birdenbire doacan dnmeye gerek yok. kincisi, yaam gereksinmeleri tketiminin, bunlar ucuzladka artaca doru deildir. ngilterede Tahl Yasalarnn kaldrlmas bunun tersinin geerli olduunu tantlad. (bkz: Newman*); kart gr, yalnzca, hava durumunun basit sonular olan, hasattaki byk ve ani deiikliklerin, tahl fiyatlarnda bir seferinde olaanst bir d, teki seferinde de olaanst bir art yaratmas gereinden kaynaklanr. Byle bir durumda, fiyattaki ani ve ksa mrl azalma, tketimin genilemesi zerinde tam etkisini gsterecek zaman bulamazken, bu azalma, dzenleyici retim-fiyatnn kendisinin alalmasndan doarsa, yani uzunvadeli bir nitelik tarsa, bunun tersi geerlidir. ncs, tahln bir ksm, brandi ya da bira olarak tketilebilir; ve bu her iki maddenin artan tketimi, hi de dar snrlar iinde hapsolmu deildir. Drdncs, sorun, ksmen nfustaki arta, ksmen de ngilterenin 18. yzyln ortasndan ok sonralar hl yapt gibi, lkenin tahl ihra etmesi gereine baldr, yle ki, talep, yalnzca ulusal tketim snrlar iinde dzenlenmez. En sonu, buday retimindeki art ve fiyat azalmas, avdar ya da yulaf yerine budayn ynlarn temel tketim maddesi olmas sonucunu verebilir, yle ki, ona olan talep, yalnzca bu nedenle bile olsa artabilir, tpk retim azalp, fiyat ykselince bunun tersinin yer alabilecei gibi. Bylece, bu varsaymlarla ve daha nce seilen oranlarla, sra III. quarter bana fiyatn 60 ilinden 30 iline, yani %50 dmesi; retimin, sra Ie kyasla, 10dan 23 quartera, yani %130 ykselmesi; rantn, B topra iin sabit kalmas, C iin %25,** ve D iin %331/3*** artmas; ve toplam rantn 18 sterlinden 22% sterline:**** yani %25***** ykselmesi sonucunu verir. [sayfa 580] Ya toplumun herhangi bir aamasndaki belirli sralamalar olduklar, rnein yanyana, farkl lkede mevcut bulunduklar, ya da ayn lkenin gelimesindeki farkl dnemlerde birbirlerini izledikleri
* .. Newrnan, Lectures on Political Economy, London 1851, s. 158. -Ed. ** 1894 Almanca basksnda: iki katna kmas. -Ed. *** lbid.: iki katndan fazlasna kmas. - Ed. **** Ibid.: 22. -Ed. ***** Ibid.: %221/9. -Ed.
581
dnlebilecek olan bu tablonun bir karlatrmas (ki bununla sra I, Adan Dye ykselerek ve Dden Aya alalarak, iki kez ele alnacaktr) unu gsterir: 1) Sra, tamamlandnda, oluum srecinin seyri ne olursa olsun, her zaman aa inen bir izgideymi gibi grnr; nk, rant tahlil ederken, balang noktas, daima en fazla rant getiren toprak olacaktr, ve ancak sonunda hi rant getirmeyen topraa geleceiz. 2) En kt toprak, yani hi rant getirmeyen toprak zerindeki retim-fiyat, her zaman piyasa-fiyatn dzenleyen fiyat olacaktr; Tablo Ideki piyasa-fiyat, eer sras ykselen bir izgide olumusa, gittike daha iyi toprak durmadan ekime aldndan, salt sabit kalsa da, bu byledir. Byle bir durumda, en iyi toprakta retilen tahln fiyat, A tipi topran dzenleyici olarak kalmas, bu tip toprakta retilen miktara bal olduu srece, dzenleyici bir fiyattr. Eer, B, C ve D, talebin gerektirdiinden daha fazla retirse, A, dzenleyici olmaktan kar. Storch, en iyi toprak tipini dzenleyici olarak aldnda, mphem bir biimde bunu gznnde tutmaktadr.* Bu yolla, Amerikan tahl fiyat, ngiliz tahl fiyatn dzenlemektedir. 3) .arkllk rant, (corafi yer sorununu imdilik bir yana brakrsak), tarmsal gelimedeki her belirli aama iin belirli olan, topran doal verimliliindeki farkllklardan doar; bir baka deyile, en iyi toprak alannn snrl oluundan ve eit olmayan toprak tiplerine eit miktarda sermaye yatrlmas gereinden doar, yle ki, ayn miktarda sermaye, eit olmayan bir rn sonucunu verir. 4) .arkllk rantnn ve dereceli bir farkllk rantnn varl daha iyi topraklardan daha ktye ilerleyen alalan bir sra halinde geliebildii gibi, daha kt topraklardan daha iyiye doru kart ynde ilerleyen ykselen bir sra halinde de geliebilir, ya da almak hareketlerle, dama biiminde ortaya kabilir. (Sra I, Dden Aya; ya da Adan Dye ilerleyerek oluturulabilir; sra II, her iki tip hareketi ierir.) 5) Oluma biimine bal olarak, farkllk rant, toprak rnlerinin, duraan, ykselen ya da den fiyatyla birlikte geliebilir. Den bir fiyat durumunda, toplam retim ve toplam rant artabilir ve en kt toprak olan Ann yerini daha iyisi alm olsa da, ya da Ann kendisi iyilemi olsa da ve daha iyi, ya da hatta en iyi olan dier toprak zerindeki rant azalabilse, de, imdiye kadar rantsz olan toprakta rant geliebilir (Tablo II); bu sre, ayrca, (para olarak) toplam rantta bir azalma ile bantl olabilir. En sonu, ekimdeki genel bir iyiletirme yznden [sayfa 581] fiyatlarn dt bir zamanda, yle ki en kt topran rnnn ve bunun fiyatnn azald bir zamanda, daha iyi topraklarn rant ayn kalabilir ya da debilirken, bu rant en iyi topraklarda artabilir. Gene de, her topra* H. Storch, Cours dconomie politique au Exposition des principes qui dterminent la prosprit des nations, Tome II, St.-Petersburg 1815. s. 78-79. -Ed.
582
n farkllk rant, en kt topraa oranla, eer rnlerin miktarndaki farkllk verilmi ise, diyelim bir quarter budayn fiyatna baldr. Ama fiyat verildiinde, farkllk rant rnlerin miktarndaki farkn byklne baldr ve eer btn topraklarn mutlak veriminin artmasyla, daha iyi topraklarn verimi, daha ktlerinkine nispeten daha fazla byrse, bu farkn bykl de orantl olarak byr. Bu yolla, (bkz: Tablo I), fiyat 60 ilin olduunda, D zerindeki rant onun Aya oranla farkllk rn ile belirlenir; bir baka deyile, 3 quarterlk fazla ile belirlenir. Bu yzden, rant = 3 x 60 = 180 ilindir. Ama Tablo IIIte, fiyat = 30 ilinken, rant, A = 8 quartera kyasla, Dnin art-rn miktar ile belirlenir; bu nedenle de, 8 x 30 = 240 ilin elde ederiz. Bylece, West, Malthus ve Ricardoda hl grlen farkllk rantna ilikin birinci yanl varsaym, yani bunun, zorunlu olarak gittike daha kt topraklara doru bir hareketi, ya da topran veriminin srekli azalmasn ngrd varsaym halledilmi oluyor.* Grdmz gibi, bu, gittike daha iyi topraklara doru bir hareketle de oluabilir; daha iyi bir toprak, nceden en kt topran igal ettii en dk mevkiye geince oluabilir; tarmdaki ileriye dnk bir iyileme ile bantl olabilir. nkoul, yalnzca, farkl toprak trlerindeki eitsizliktir. Verimlilikteki art asndan, toplam alann mutlak verimindeki artn bu eitsizlii ortadan kaldrmadn, artrdn, olduu gibi braktn, ya da azalttn varsayar. 18. Yzyln bandan ortalarna kadar ngilterenin tahl fiyatlar, den altn ve gm fiyatlarna karn srekli olarak derken, ayn zamanda (bu dnemin tmne bir btn olarak bakarsak), rantta, rantn toplam miktarnda, ekili toprak alannda, tarmsal retimde ve nfusta bir art vard. Bu, ykselen bir izgide, ama en kt toprak olan Ann ya iyiletirdii ya da tahl retimi alanndan silindii bir biimde, Tablo II ile bantl olarak ele alnan Tablo Ie tekabl eder; ancak bu demek deildir ki, A, baka tarmsal ya da snai amalar iin kullanlmamaktadr. 19. yzyln balarndan (tarih daha kesin belirlenmelidir) 1815e kadar tahl fiyatlarnda, ranttaki, toplam rant miktarndaki, ekili toprak alanndaki, tarmsal retimdeki ve nfustaki dzenli bir artla birlikte giden srekli bir art vard. Bu, alalan bir izgide, Tablo Ie tekabl eder. (Burada bu dnemdeki dk nitelikli topran ekimi zerine kaynaklar gster.) [sayfa 582] Pettynin ve Davenantn zamanlarnda, iftiler ve toprak sahipleri, iyiletirmelerden ve yeni topran ekime almasndan yaknrlard; daha iyi topran rant azalyor, ve rant getiren toprak alannn geni* [West] Essay on the Application of Capital to Land, London 1815. - Malthus, Principles of Political Economy. London 1836. - Malthus, An Inquiry into the Nature and Progress of Rent, and the Principles by which it is regulated. London 1815. - Ricardo, On the Principle of Political Economy and Taxation, Third edition, London 1821, Chap. II. -Ed.
583
lemesiyle rant miktar artyordu. (Bu nokta, ilerde, alntlarla aklanmaldr; bunun gibi, belli bir lkedeki topran, ekili eitli ksmlarnn verimindeki fark da aklanmaldr.) Genel olarak farkllk rantna bakldnda, belirtmek gerekir ki, piyasa-deeri, her zaman, toplam rn miktarna ait toplam retim-fiyatnn zerindedir. Bir rnek olarak, Tablo Ii alalm. On, quarterlk toplam rn 600 iline satlmaktadr, nk piyasa-fiyat quarter bana 60 ilin tutan retim-fiyat ile belirlenmektedir. Ama gerek retim-fiyat yledir:
A ................................ B ................................ C ................................ D ................................ 1 quarter = 60 ilin 2 quarter = 60 ilin 3 quarter = 60 ilin 4 quarter = 60 ilin 10 quarter = 240 ilin 1 quarter = 60 ilin 1 quarter = 30 ilin 1 quarter = 20 ilin 1 quarter = 15 ilin Ortalama 1 quarter = 24 ilin
Bu 10 quartern gerek retim-fiyat 240 ilindir; ama bunlar 600 iline, yani retim-fiyatnn %250sine satlmaktadr. 1 quarter iin gerek ortalama fiyat 24 ilindir, piyasa-fiyat, 60 ilin, yani gene retimfiyatnn %250sidir. Bu, kapitalist retim temeli zerinde, rekabet yoluyla kendini ortaya koyan piyasa-deeri tarafndan bir belirlenmedir; bu sonuncusu sahte bir toplumsal deer yaratr. Bu, topran rnlerinin tabi olduu piyasa-deeri yasasndan doar. Bylece tarmsal rnler de dahil olmak zere, rnlerin piyasa-deerinin belirlenmesi her ne kadar toplumsal adan bilinsiz ve kastsz bir davran olsa da, toplumsal bir davrantr. Zorunlu olarak rnn deiim-deerine dayanr, topraa ve onun verimindeki farklara deil. Eer kapitalist, toplum biiminin ykldn ve toplumun bilinli ve planl bir birlik olarak rgtlendiini varsayarsak, o zaman, 10 quarter, 240 ilinin ierdiine eit bir bamsz emek-zaman miktarn temsil edecektir. O zaman toplum, bu tarmsal rn, onun iindeki gerek emek-zamannn iki-buuk katna satn almayacak ve toprak sahipleri snfnn temeli bylece yklacaktr. Bu, rnn fiyatnda, ithalattan doan miktar kadar bir azalma ile ayn etkiyi yaratacaktr. Bu nedenle, mevcut retim tarzn koruyarak, ama, farkllk rantnn da devlete dendiini varsayarak, dier eyler eit olmak kouluyla, tarmsal rnlerinin fiyatlarnn ayn kalaca doruyken, eer kapitalist retimin yerine, birlik geerse, rnlerin deerinin ayn kalacan sylemek de o derece yanltr. Ayn trden metalar iin piyasa-fiyatnn zdelii, deerin toplumsal niteliinin, kapitalist retim ve genel olarak, bireyler arasnda metalarn deiimine dayanan herhangi bir retim temeli [sayfa 583] zerinde kendini ortaya koyu biimidir: Toplumun, tketici kimliiyle, tarmsal rnler iin yapt fazla deme, emek-zamannn tarm-
584
sal retimdeki gerekletirilmesinde eksi olan ey, imdi toplumun bir kesimi iin, toprakbeyleri iin bir artdr. Gelecek blmde II balyla verilecek tahlil iin nemli olan bir ikinci durum da yledir: Sorun, yalnzca, akr bana, ya da hektar bana rant sorunu deil, genel olarak retim-fiyat ile piyasa-fiyat arasndaki, ya da, akr bana, bireysel ve genel retim-fiyat arasndaki fark sorunu deil; ayrca da, her tip topraktan ne kadar akrn ekili olduu sorunudur. Burada nem tayan nokta, dorudan doruya yalnzca rantn byklyle, yani tm ekili alann toplam rantyla ilgilidir; ama ayn zamanda da ne fiyatlarda bir ykselme, ne de fiyatlar dtnde eitli toprak tiplerinin nispi verimlerindeki farklarda bir art yokken, rant oranndaki bir ykselmenin incelenmesinde bir temel ta olarak bize yardmc olur. Yukarda unu vermitik [Tablo I]: TABLO I
Toprak Tipi A B C D Toplam Akr 1 1 1 1 4 retim-.iyat rn Tahl-Rant Para-Rant (Sterlin) (Quarter) (Querter) (Sterlin) 3 1 0 0 3 2 1 3 3 3 2 6 3 4 3 9 10 6 18
imdi, ekili dnmlerin saysnn, her kategoride, iki katna ktn varsayalm. O zaman durum u olur [Tablo Ia]: TABLO Ia
Toprak Tipi A B C D Toplam Akr 2 2 2 2 8 retim.iyat (Sterlin) 6 6 6 6 rn Tahl-Rant Para-Rant (Quarter) (Querter) (Sterlin) 2 4 6 8 20 0 2 4 5 12 0 6 12 18 36
[sayfa 584]
ki durum daha varsayalm. Birinci durumda, retimin, iki en fakir toprak tipi zerinde aadaki biimde yayldn dnelim [Tablo Ib]:
585
TABLOIb
Toprak Tipi Akr retim-.iyat Akr Bana (Sterlin) 3 3 3 3 Toplam (Sterlin) 12 12 6 6 36 rn Tahl-Rant Para-Rant (Quarter) (Quarter) (Quarter)
A B C D Toplam
4 4 2 2 12
4 8 6 8 26
0 4 4 6 14
0 12 12 18 42
Ve en sonu, 4 toprak kategorisi iin, retimde ve ekili alanda eit olmayan bir genileme varsayalm [Bkz: Tablo Ic]. Her eyden nce, btn bu durumlarda, I, la, Ib ve Ic akr bana rant ayn kalr, nk, gerekte, ayn toprak tipindeki akr bana ayn sermaye yatrmnn sonucu deimeden kalmtr. Biz, yalnzca, herhangi bir lkede, verilen herhangi bir anda geerli olan eyi, yani eitli toprak tiplerinin, toplam ekili alanla belirli oranlar halinde bulunduunu varsaydk. Ve, ayrca, karlatrlan herhangi iki lke iin, ya da farkl dnemlerdeki ayn lke iin, her zaman geerli olan eyi, yani toplam ekili alann farkl toprak tipleri arasnda dalma oranlarnn deitiini varsaydk. TABLO Ic
Toprak Tipi Akr retim-.iyat Akr Bana (Sterlin) 1 2 5 4 12 3 3 3 3 Toplam (Sterlin) 3 6 15 12 36 rn Tahl-Rant Para-Rant (Quarter) (Quarter) (Quarter)
A B C D Toplam
1 4 15 16 36
0 2 10 112 24
0 6 30 36 72
Iay, I ile karlatrrsak, grrz ki, drt kategorinin hepsindeki topran ekimi, ayn oranda artarsa, ekili akr miktarnn iki katna kmas toplam retimi iki katna karr ve ayn ey, tahl ve para-rant iin de geerlidir. [sayfa 585] Ancak, eer Ibyi ve sonra da Icyi I ile karlatrrsak, grrz ki, her iki halde de, ekim altndaki alan katna kmtr. Her iki halde de, 4 akrdan 12 akra kmtr, ama Ibde, arta en fazla katkda bulun-
586
anlar A ve B snflar olmu, A hi rant getirmemi ve B en kk miktarda farkllk rant getirmitir. Bylece yeni ekilmi 8 akrdan, A ve Bnin herbiri 3, yani birlikte 6 akr ykmlenirken, C ve Dnin herbiri 1, yani birlikte 2 akr ykmlenirler. Baka bir deyile, artn -eyreini A ve B, ve ancak bir-eyreini C ve D ykmlenir. Bu nclle, Ibnin I ile karlatrlmasnda, kat artm ekim alan, rnn kat artmas sonucunu vermez, nk rn 10dan 30a deil, yalnzca 26ya kar. te yandan artn nemli bir ksm, hi rant getirmeyen A ile ilgili olduundan ve daha iyi topraklardaki artn byk bir ksm, B ile ilgili olduundan, tahl-rant, yalnzca 6 quarterdan 14 quartera ve para-rant 18 sterlinden 42 sterline kar. Ama eer Icyi I ile karlatrrsak, ki burada hi rant getirmeyen toprak, alan olarak artmakta ve asgari bir rant getiren toprak ancak pek az artmaktadr, C ve D ise, artn esas ksmn ykmlenmitir, grrz ki, ekili alan katna ktnda retim 10dan 36 quartera yani balangtaki miktarnn katndan fazlasna ykselir. Tahl-rant 6dan 24 quartera ya da, balangtaki miktarn drt katna ve para-rant da bunun gibi, 18 sterlinden 72 sterline kar. Btn bu durumlarn hepsinde, tarmsal rnn fiyatnn deimeden kalmas, eyann doas gereidir. Btn durumlarda, toplam rant, bu genileme, tamamen, hi rant getirmeyen toprak zerinde olmadka, ekimin genilemesiyle artar. Ama bu art deiir. Eer bu genileme daha iyi toprak tiplerini iin iine katyorsa, ve dolaysyla toplam rn yalnzca alann genilemesiyle orantl olarak deil de, bunun yerine, ondan daha hzl artyorsa, tahl ve para-rant da o lde artar. Eer, genilemede esas szkonusu olan, en kt toprak ve ona yakn toprak tipleri ise (bununla en kt topran sabit bir tipi temsil ettii varsaylyor), toplam rant, ekimin yaylmasyla orantl olarak artmaz. Bylece, hi rant getirmeyen A toprann ayn kalitede olduu iki lke verilmise, rant, toplam ekili alandaki en kt toprak ve dk toprak tipleri tarafndan temsil edilen ksmla ters orantldr ve bu yzden de, eit toplam toprak alanlar zerinde eit sermaye yatrmlar varsayarsak, retimle ters orantldr. Bylece belli bir lkenin toplam toprak alan iindeki, en kt ekili toprak miktaryla, daha iyi ekili toprak miktar arasndaki bir iliki, toplam rant zerinde, en kt ekili topran kalitesi ile, daha iyi ve en iyisinin kalitesi arasndaki ilikinin, akr bana rant zerindeki ve baka eyler ayn kalmak kouluyla toplam rant zerindeki etkisinin, tersi bir etki yapar. Bu iki noktann kartrlmas, farkllk rantna kar ileri srlen her trden hatal itirazlara yolamtr. O halde, toplam rant, ekimin yalnzca genilemesiyle ve bunun sonucu olarak topraa daha byk sermaye ve emek yatrlmasyla artar. Ama en nemli nokta udur: eitli toprak trleri iin, akr bana [sayfa 586] rantlarn orannn ve dolaysyla da her akra yatrlan sermayeye
587
ilikin olarak dnlen rant orannn ayn kalacan varsaymamza karn, genelde, aadaki durum gzlemlenecektir: Eer Iay I ile karlatrrsak, ekili akr saysnn ve bunlara yatrlan sermayenin orantl olarak artt bu durumda, grrz ki, toplam retim, genileyen ekili alanla orantl olarak arttka, yani her ikisi de iki katna ktka, rant da iki katna kar. Nasl ki akr says 4ten 8e ktysa; rant da 18 sterlinden 36 sterline kmtr. Eer 4 akrlk toplam alan ele alrsak, grrz ki, toplam rant 18 sterlini bulmutur ve bylece, hi rant getirmeyen toprak da dahil olmak zere, ortalama rant 4 sterlindir. rnein, 4 akrn hepsine sahip olan bir toprakbeyi bu hesaplamay yapabilir; ve bu yolla, ortalama rant, btn lke iin istatistiki olarak hesaplanm olur. 18 sterlinlik toplam rant, 10 sterlinlik bir sermaye yatrm ile elde edilmitir. Bu iki rakamn oranna rant oran adn veriyoruz, dolaysyla, mevcut durumda, bu, %180dir. 4 yerine 8 akrn ekildii Iada ayn rant oran elde edilir, ama btn toprak tipleri, arta ayn oranda katkda bulunmutur. 36 sterlinlik toplam rant, 8 akr ve 20 sterlinlik bir sermaye yatrm iin, akr bana 4 sterlin ortalama rant ve %180lik bir rant oran verir. Ama, artn esas olarak iki dk kaliteli toprak kategorisi zerinde yer ald Ibyi ele alrsak, 12 akr iin 42 sterlinlik bir rant ya da akr bana, 3 sterlinlik bir ortalama rant elde ederiz. Yatrlan toplam sermaye 30 sterlin, dolaysyla da rant oran = %140dr. Bylece akr bana ortalama rant 1 sterlin azalm ve rant oran %180den %140a dmtr. O halde, burada, toplam rantta, 18 sterlinden 42 sterline bir art, ama hem akr bana hem de sermaye temeli zerinde hesaplanan ortalama rantta bir d gryoruz: d, retimdeki bir arta paralel olarak yer alr, ama bununla orantl deildir. Bu durum, btn topraklar iin hem akr bana, hem de sermaye harcamas temeli zerinden hesaplanan rant ayn kalsa da, gene ortaya kar. Ortaya kar, nk, artn eyrei hi rant getirmeyen A topranda ve ancak asgari rant getiren B toprandadr. Eer Ib durumunda, genilemenin tm, yalnzca A topranda yer alsayd, Ada 9 akr; Bde 1 akr, Cde 1 akr ve Dde 1 akr olacakt. Toplam rant eskisi gibi 18 sterlin olacakt; dolaysyla da 12 akr iin ortalama rant, akr bana 1 sterlin olacakt; ve 30 sterlinlik bir sermaye yatrm zerinden 18 sterlinlik bir rant %60lk bir rant oran verecekti. Toplam rant artmamken, hem akr bana, hem de yatrlan sermaye zerinden hesaplanan ortalama rant, byk lde azalm olacakt. Ensonu, Ieyi I ve Ib ile karlatralm. I ile karlatrldnda alan katna kmtr. Sermaye de yle. Toplam rant 12 akr iin 72 sterlin, ya da, akr bana Durum Ideki 4 sterline karn 6 sterlindir. Yatrlan sermaye zerinden rant oran (72 sterlin: 30 sterlin) %180 yerine, [sayfa 587] %240tr. Toplam rn, 10 quarterdan 36yakmtr. Toplam ekili akr miktarnn, yatrlan sermayenin ve ekili toprak
588
tipleri arasndaki farklarn ayn olduu, ancak dalmn farkl olduu Ib ile karlatrldnda, rn, 26 quarter yerine 36 quarter, akr bana ortalama rant 3 sterlin yerine 6 sterlin,ve yatrlan ayn toplam sermayeye ilikin rant oran %140 yerine %240tr. Tablo Ia, Ib ve Icdeki eitli koullarn ister farkl lkelerde ayn zamanda yanyana bulunuyorlar gzyle bakalm, ister ayn lkede birbiri arkasndan varoluyorlar gzyle bakalm, aadaki sonulara ularz: En kt, rantsz topran rn ayn kaldndan, tahln fiyat deimeden kald srece; ekili eitli toprak tiplerinin verimliliindeki farkllk ayn kald srece; herbirinin rn, dolaysyla, her toprak tipindeki ekili alann eit tam paralar (akrlar) zerindeki belli eit sermaye yatrmlar ayn kald srece; bu yzden, her toprak kategorisinin akr bana rantlar arasndaki oran sabit kald ve ayn toprak trnn her parasna yatrlan sermayenin rant oran sabit kald srece: Birincisi, btn artn, rantsz toprakta olduu durum dnda, rant, ekili alann genilemesiyle ve bunun sonucu olan artan sermaye yatrm ile, durmadan oalr. kincisi, hem akr bana ortalama rant (toplam rant bl toplam ekili akr says), hem de, ortalama rant oran (toplam rant bl yatrlan toplam sermaye), ok byk lde deiebilir ve gerekten de, her ikisi de, ayn dorultuda, ama birbirleriyle farkl orantda deiirler. Eer, genilemenin yalnzca rantsz toprak Ada olduu durumu hesaba katmazsak, grrz ki akr bana ortalama rant ve tarma yatrlan sermaye zerinden ortalama rant oran, eitli toprak gruplarnn toplam ekili alan iindeki oranlarna; ya da, ayn anlama gelen, kullanlan toplam sermayenin deiik verimlilikteki toprak eitleri arasndaki dalmna baldr. ster ok, ister az toprak ekilsin, ve bu yzden toplam rant ister daha byk, ister daha kk olsun (genilemenin yalnzca Ada kald durum dnda), akr bana ortalama rant, ya da yatrlan sermaye zerinden ortalama rant oran, toplam ekili alan iindeki eitli toprak kategorilerinin oranlar deimedii srece, ayn kalr. Ekimin genilemesi ve sermaye yatrmnn yaylmas ile, toplam rantta, hatta ok byk lde bir art meydana gelmesine karn, rantsz topran ve ancak, pek az farkllk rant getiren topran genilemesi, daha byk rant getiren stn nitelikteki topran genilemesinden daha fazla olduu zaman, akr bana ortalama rant ve sermaye zerinden ortalama rant oran azalr. Tersine olarak, daha iyi toprak, toplam alann nispeten daha byk bir ksmn oluturduu ve dolaysyla yatrlan sermayeden nispeten daha byk bir pay ald lde, akr bana ortalama rant ve sermaye zerinden ortalama rant oran, bununla orantl olarak artar. Bundan dolay, eer, ya ayn dnemdeki farkl lkeleri, ya da ayn lkenin farkl dnemlerini karlatrrken, istatistiki almada genellikle yapld gibi, toplam ekili topran akr ya da hektar bana ortalama [sayfa 588] rant ele alrsak, grrz ki, akr bana ortalama rant dzeyi ve bunun sonucu olarak toplam rant, belli bir lye, kadar, (hi bir zaman
589
daima ayn kalmayan, ama tersine daha hzl artan) belli bir lkenin toprann, nispi deil, mutlak verimliliine; yani ayn alann verdii ortalama rn miktarna uyar. nk, toplam ekili alanda, stn topraklarn pay ne kadar bykse, eit byklkteki toprak alanlar zerindeki eit sermaye yatrmlarnn rn o kadar byk; ve akr bana ortalama rant o kadar yksek olur. Tersi durumda, bunun kart olur. Bylece rant, farkl verimlilik oran ile deil, mutlak verimlilikle belirleniyor grnr ve farkllk rant yasas geersiz grnr. Bu nedenle, baz olgular reddedilir, ya da onlar, ortalama tahl fiyatlarndaki ve ekili topran farkl verimliliindeki varolmayan farklarla aklamak iin aba harcanr, oysa bu, olgular, yalnzca, toplam rantn, toplam ekili toprak alanna ya da topraktaki toplam sermaye yatrmna orannn rantsz topran verimlilii ayn kald ve dolaysyla retim fiyatlar ve eitli toprak trleri arasndaki farklar deimedii srece yalnzca akr bana rant ya da sermaye zerinden rant oran tarafndan deil, bunun kadar da, ekili akrlarn toplam says iindeki her toprak tipine ait dnmlerin nispi says ile; ya da, ayn ey demek olan yatrlan toplam sermayenin eitli toprak tipleri arasndaki dalm ile belirlenmesi gereinden doar. in garibi, imdiye kadar bu gerek tamamyla gzden karlmtr. Her ne olursa olsun, gryoruz ki (ve bu bizim daha ileri tahlilimiz iin nemlidir), fiyatlar ayn kald, eitli topraklarn farkl verimlilii deitirilmedii ve akr bana rant, ya da gerekten rant getiren her toprak tipinde akr bana sermaye yatrm iin, yani gerekten rant getiren btn sermaye iin rant oran deimeden kald srece, akr bana ortalama rantn nispi dzeyi ve ortalama rant oran, (ya da toplam rantn, topraa yatrlan toplam sermayeye oran), ekimin yalnzca yaygn bir biimde genilemesiyle, ykselebilir ya da debilir. I bal altnda ele alnan farkllk rant biimine ilikin olarak aadaki ek hususlar da belirtmek zorunludur; bunlar, farkllk rant II iin de ksmen geerlidir. Birincisi, grld ki, fiyatlar sabit olduu ve ekilen toprak paralarnn farkl verimlilii deitirilmeden kald zaman, akr bana ortalama rant, ya da sermaye zerinden ortalama rant oran ekimin genilemesiyle artabilir. Belli bir lkenin btn topraklar maledinilir edinilmez, ve topraktaki yatrm, ekim ve nfus belli bir dzeye eriince kapitalist retim tarz egemen hale gelince ve tarm da kucaklaynca, btn bunlar veri olan koullardr deien kalitede ekilmemi topran fiyat (yalnzca farkllk rantnn varln varsayarsak) ayn kalitede ve edeer yerdeki ekili toprak paralarnn fiyat tarafndan belirlenir. Bu toprak, [sayfa 589] hi rant getirmese de yeni topra ekime amann maliyeti karldktan sonra fiyat ayndr. Topran fiyat, gerekten de, sermayeye evrilmi
590
ranttan baka bir ey deildir. Ama ekili toprak durumunda bile, fiyat yalnzca, gelecek rantlar der, rnein mevcut faiz oran %5 iken ve yirmi yllk rant nceden bir kerede dendii zaman olduu gibi. Toprak satld zaman rant getiren toprak olarak satlr ve rantn gelecekte olma nitelii (ki burada, bu topran bir rn olarak ele alnyor, oysa, yalnzca yle gibi grnmektedir), ekili topra ekilmemi topraktan ayrmaz. Ekilmemi topran fiyat, onun rant gibi, rantn, szlemeli biimini temsil eden eyin fiyat toprak gerekte kullanlmadka tamamen gerek-ddr. Ama bu biimde a priori olarak belirlenmitir ve alc bulunur bulunmaz gerekletirilir. Bu yzden, belirli bir lkedeki gerek ortalama rant, onun yllk, gerek ortalama rant ve bu sonuncunun toplam ekili alanla bants tarafndan belirleniyorken, ekilmemi topran fiyat, ekili topran fiyat ile belirlenir ve bu nedenle, ekili topraa yatrlan sermayenin ve oradan elde edilen sonularn bir yansmasndan baka bir ey deildir. En kts dnda, btn topraklar rant getirdiine gre, (ve bu rant, farkllk rant II bal altnda grebileceimiz gibi, sermaye miktar ve buna tekabl eden ekim younluu ile artar), ekilmemi toprak paralarnn nominal fiyat bylece oluur ve bunlar bylece metalar haline, sahipleri iin bir zenginlik kayna haline gelirler. Bu, ayn zamanda, btn bir blgede, hatta ekili olmayan ksmda bile, toprak fiyatnn neden arttn da aklar (Opdyke). rnein Birleik Devletlerde toprak speklasyonu, tamamen, sermaye ve emein ekilmemi topraktaki bu yansmasna dayanr. kincisi, ekili topraklarn geniletilmesinde, ilerleme, genel alarak ya dk kalitede topraklara doru ya da eitli belli toprak tipleri zerinde, bunlarla karlalan biime bal alarak, deien rnlarda yer alr. Dk kalitede toprak zerinde genileme, doal olarak asla isteyerek yaplmaz, bir kapitalist retim tarz varsayarsak, ancak ykselen fiyatlardan doabilir ve herhangi bir baka retim tarznda ise ancak zorunluluktan doabilir. Ama bu, mutlaka byle deildir. Zayf toprak, gen lkelerdeki her ekim genilemesinde kesin nem tayan, yer nedeniyle nispeten daha iyi bir topraa ye tutulabilir; stelik, belli, bir blgedeki toprak oluumu, genel alarak verimli diye snflandrlabilse bile, gene de daha iyi ve daha kt topraklarn karmakark bir durumundan oluabilir, yle ki, dk kalitedeki toprak, salt stn kalitedeki topran hemen yaknnda bulunmas nedeniyle bile olsa, ekilmek zorunda olabilir. Eer dk kaliteli toprak stn toprakla evrelenmise, sonuncusu, ona, henz ekili alann bir paras haline gelmemi alan ya da gelmek zere olan daha verimli topraa kyasla, yer stnl salar. Bylece, Michigan eyaleti, tahl ihracats haline gelen ilk Bat eyaletlerinden biri olmutur. Oysa, topra, bir btn alarak zayftr. Ama, New York eyaletine yaknl ve Gller ve Erie kanalndan geen su [sayfa 590] yollar, ona balangta, doann daha verimli toprak bahettii ama Batya daha uzak olan eyaletlere bakarak stnlk salamtr. New York
591
eyaleti ile kyaslanan eyaletin oluturduu rnek de, stn kaliteli topraktan dk kaliteli topraa geii sergiler. New York eyaleti topra, zellikle bat ksm, buday ekimi iin oranlama kabul etmez bir biimde daha verimlidir. Bu verimli toprak, agzlce ekim yntemleriyle verimsiz toprak haline dntrlmtr ve imdi Michigan topra daha verimli grnmektedir. 1838de, buday unu, Batya gitmek zere Buffalodan gemilere yklenirdi ve New York ile Yukar Kanadann, buday blgesi, bu arzn ana kaynaklarydlar. imdi, yalnzca oniki yl sonra, byk bir buday ve un arz, Erie gl boyunca Batdan getirilmekte ve Erie Kanal zerinden Dauya yollanmak zere, Buffalo ve bitiik Blackrock limannda gemilere yklenmektedir. ... Bat eyaletlerinden gelen bu byk arzn ki bu arz, Avrupadaki ktlk srasnda anormal bir biimde canlanmt etkisi Bat New Yorkta budayn deerini drmek, buday ekimini daha az kazanl yapmak ve New York iftilerinin dikkatini, daha ok otlakla ve st veren hayvan yetitiriciliine, meyve yetitiriciliine ve KuzeyBatnn onlarla byle dorudan doruya rekabet edemeyeceini dndkleri krsal ekonominin teki dallarna evirmek olmutu. (J. W. Johnston, Notes on North America, London 1851, I, s. 220-223.) ncs, kolonilerdeki ve genel olarak, daha ucuz fiyatlarla tahl ihra edebilen gen lkelerdeki topran, zorunlu olarak daha byk doal verimlilikte olmas gerektii yanl bir varsaymdr. Byle durumlarda tahl, yalnzca deerinin altnda deil, retim-fiyatnn da altnda, yani daha eski lkelerdeki ortalama kr orannn belirledii retim-fiyatnn da altnda satlr. Johnstonun dedii gibi (s. 223), bizim, byk doal retkenlik ve snrsz zengin toprak paralar fikri ile her yl Buffalo limanna akan byk buday arzn salayan yeni eyaletler arasnda bir iliki kurmay adet edinmi olmamz gerei, her eyden nce, iktisadi koullarn bir sonucudur. rnein Michigan gibi bir alann tm nfusu, nce, hemen yalnzca, iftlikle ve zellikle snai rnlerle ve tropikal mallarla deiilebilen tek ey alan tarmsal yn rnleri retimiyle urarlar. Bu yzden bu nfusun tm art-retimi tahl biiminde ortaya kar. Bu, bandan itibaren, modern dnya piyasas temeli zerinde kurulmu olan koloni devletleri, daha nceki, zellikle eski zamanlardaki devletlerden ayrr. Bunlar, dnya pazar araclyla, baka koullar altnda kendileri retmek zorunda olacaklar giysi ve aletler gibi mamul mallar alrlar. Ancak byle bir temel zerindedir ki, Birleik Devletlerin Gney eyaletleri, pamuu, ana rnleri yapabildiler. Dnya pazarndaki iblm bunu mmkn klar. Dolaysyla, genlikleri ve nispeten kk nfuslar hesaba katldnda byk bir art-retime sahip grnyorlarsa, bu ne [sayfa 591] topraklarnn verimliliine de emeklerinin verimli oluu yznden deil, daha ok, emeklerinin ve dolaysyla da bu emein katld art-rnn tek yanl biimi yzndendir.
592
stelik, yeni ekilmi olan ve daha nce uygarln hi dokunmad nispeten dk kalitede bir toprak, iklim koullarnn o zamanlar tmyle aleyhte olmamas kaydyla hi olmazsa topran st tabakalarnda kolayca emilen, byk lde bitki besini biriktirmitir. yle ki, gbre uygulanmas olmakszn ve hatta ok yzeysel bir ekimle bile uzun bir sre rn verecektir. Batnn krlar, ek olarak, hemen hibir temizleme masraf gerektirmeme stnlne sahiptirler, nk doa onlar ekilebilir yapmtr.[33a] Bu tr daha az verimli alanlarda fazla, topran yksek veriminin, yani akr bana rnn bir sonucu olarak deil, daha yal lkelere oranla topran ifti iin maliyeti hi ya da hie yakn bir ey olduundan hi bir ileme yaplmadan ekilebilen byk akr miktarnn bir sonucu olarak retilir. rnein, New Yorkun, Michigann, Kanadann vb. baz ksmlarnda olduu gibi, yarcln var olduu yerlerde durum budur. Bir aile, ilemeden, byle, diyelim 100 akr eksin, akr bana rn fazla olmasa da 100 akrdan gelen rn, sat iin nemli bir fazla brakr. Buna ek olarak, doal otlaklarda, sr hemen hi bir maliyeti olmadan, yapay otlaklar gerektirmeden otlatlabilir. Burada belirleyici olan topran nitelii deil, niceliidir. Byle ilenmeden ekim olana, doal olarak, azok hzl bir biimde, yani yeni topran verimiyle ters orantl ve rnlerinin ihrac ile doru orantl olarak, tketilir. Ve gene de, byle bir lke, budayn bile ilk mkemmel rnlerini verecek ve lkenin kayman alanlara, pazara gnderilmek zere tahldan byk bir art salayacaktr. (l.c., s. 224.) Daha olgun uygarlklara sahip, ekilmeyen topran fiyatnn ekileninki ile belirlendii vb, lkelerdeki mlkiyet ilikileri, byle ekstansif bir ekonomiyi olanaksz klar.33a [Son zamanlarda Malthusun nl nfus, geim aralar zerinde bir yktr szn, gln hale koyan ve onun yerine, nfus zerinde bir yk olan geim aralar onlardan zorla uzaklatrlmadka. tarmn ve onunla birlikte Almanyann yklaca yolundaki tarmc feryatlar douran ey, tam da bu krlk ya da bozkr blgelerin hzla byyen ekimidir. Bu bozkrlarn, krlarn, pampalarn, Ilanolarn vb. ekimi, gene de yalnzca balang halindedir: bu yzden bunun Avrupa tarmndaki devrim yapc etkisi, gelecekte, imdiye kadar olduundan daha da fazla kendini duyuracaktr. -..E.] Bu yzden bu topran, Ricardonun dnd gibi ar lde zengin olmas gerekmedii ya da eit verimlilikte topraklarn ekilmesi gerekmedii, u aadaki rnekten anlalabilir. Michigan eyaletinde, 1848de 465.900 akra buday ekilmiti ki, bu, 4.739.300 bushel ya da akr
33a [Son zamanlarda Malthusun nl nfus, geim aralar zerinde bir yktr szn, gln hale koyan ve onun yerine, nfus zerinde bir yk olan geim aralar onlardan zorla uzaklatrlmadka. tarmn ve onunla birlikte Almanyann yklaca yolundaki tarmc feryatlar douran ey, tam da bu krlk ya da bozkr blgelerin hzla byyen ekimidir. Bu bozkrlarn, krlarn, pampalarn, Ilanolarn vb. ekimi, gene de yalnzca balang halindedir: bu yzden bunun Avrupa tarmndaki devrim yapc etkisi, gelecekte, imdiye kadar olduundan daha da fazla kendini duyuracaktr. -..E.]
593
bana ortalama 101/5 bushel veriyordu; tohumluk tahl kardktan sonra bu, akr bana 9 bushelden az brakyordu. Bu eyaletin 29 ilesinden 2si ortalama 7 bushel, 3' ortalama 8 bushel, 2-9, 7-10, 6-11, 3-12, 4-13 bushel ve yalnzca bir ile ortalama 16 bushel ve bir dieri akr bana 18 bushel retmitir. (l. c., s. 225.) Pratik ekim iin, daha yksek toprak verimlilii, bu verimlilikten hemen yararlanmada daha byk yetenekle elele gider. Sonuncusu [sayfa 592] doal olarak zayf bir toprakta olduundan daha byk olabilir, ama bu, bir kolonistin ilk ele alaca ve sermaye eksik olduu zaman ele almas gereken toprak trdr. Ensonu, ekimin daha byk alanlara imdiye kadar ekilmi olan topraktan daha dk kalitede topraa bavurulmas gereken az nce deinilen durum dnda Adan Dye kadar eitli tr topraklara yaylmas, bylece, rnein B ve Cden daha byk paralarn ekilmesi, tahl fiyatlarnda hi de, rnein pamuk eirmedeki bir nceki yllk yaylmann, iplik fiyatlarnda srekli bir art gerektirmesinde olduundan daha fazla bir n art gerektirmez. Piyasa-fiyatlarndaki nemli art ya da dler retimin hacmini etkilerse de, (kapitalist ilikiler iinde ileyen btn teki retim dallarnda olduu gibi) tarmda buna baklmakszn, gene de, retimi ne geciktirici ne de olaanst bir biimde canlandrc bir etki yapan dzeydeki ortalama fiyatlarda bile, srekli bir nispi fazlaretim vardr; bu fazla-retim, aslnda, birikimle zdetir. teki retim tarzlarnda bu nispi fazla-retimi, dorudan doruya nfus art, kolonilerde ise srekli g, harekete geirir. Talep srekli olarak artar ve bunu nceden gren yeni sermaye, bu yatrm, farkl tarmsal rnler iin koullara gre deise de, srekli olarak yeni topraa yatrlr. Bunu yaratan, aslnda, yeni sermayelerin oluumudur. Ama bireysel kapitalist asndan, o, retiminin hacmini, onu hl kendisi denetleyebildii lde mevcut sermayesinin hacmi ile ler. Onun amac, piyasann mmkn olduu kadar byk bir blmn ele geirmektir. Eer herhangi bir fazla-retim olursa, suu kendi zerine almayacak, rakiplerinin zerine atacaktr. Bireysel kapitalist, mevcut piyasann daha byk bir orann kendine ayrarak ya da bizzat piyasay genileterek retimini geniletebilir.
[sayfa 593]
594
KIRKINCI BLM
.ARKLILIK RANTININ KNC BM (.ARKLILIK RANTI II)
BURAYA kadar, farkllk rantn, yalnzca, farkl verimlilikteki eit toprak alanlarna yatrlm eit sermaye miktarlarnn deien retkenlii olarak ele aldk, yle ki, farkllk rant, en kt, rantsz topraa yatrlan sermayeden gelen rn ile stn kalitedeki topraktan gelen rn arasndaki farkla belirleniyordu. .arkl toprak paralarna yatrlm yanyana sermayeler bulunuyordu, yle ki, her yeni sermaye yatrm, topran daha yaygn ekimini, ekili alanda bir genilemeyi ifade ediyordu. Ancak, son tahlilde, farkllk rant, nitelii gerei, yalnzca topraa yatrlan eit sermayelerin farkl retkenliinin sonucuydu. Ama, eer farkl retkenlikteki sermayeler ardarda ayn toprak parasna, ya da yanyana, farkl toprak paralarna yatrlrsa, sonular ayn olmak kaydyla, bir ey fark eder mi? Her eyden nce, yadsnamaz ki, art-krn oluumu asndan Ann bir akr bana 3 sterlinlik retim-fiyatnn 1 quarter getirmesi, yle ki 3 sterlin, retim-fiyat ve 1 quartern dzenleyici piyasa-fiyat olurken, Bnin bir akr bana 3 sterlinlik retim-fiyatnn 2 quarter, bylelikle 3 sterlin art-kr getirmesi, bunun gibi, Cnin bir akr bana 3 sterlinlik retim-fiyatnn 3 quarter ve 6 sterlin art-kr getirmesi ve en sonu, Dnin bir akr bana 3 sterlinlik retim-fiyatnn 4 quarter ve 9 sterlin [sayfa 594] art-
595
kr getirmesi ile ayn sonucun bu 12 sterlinlik retim-fiyatnn ya da 10 sterlinlik sermayenin, bir ve ayn akra, ayn sra iinde, ayn baar ile uygulanmasndan elde edilmesi arasnda bir fark yoktur. Her iki durumda da, herbiri 2 sterlinlik olan deer blmleri, ardarda ister yanyana deiik verimlilikte drt akra, ister ardarda tek ve ayn akr topraa yatrlan 10 sterlinlik bir sermaye szkonusudur ve bunlarn deiik rnlerinden dolay, bir blm hi art-kr getirmezken, teki blmler, rantsz yatrma gre rn farklaryla orantl olarak,art-kr getirirler. Art-kr ve sermayenin farkl deer blmleri iin eitti art-kr oranlar her iki durumda da ayn biimde oluur. Ve rant onun zn oluturan bu art-krn bir biiminden baka bir ey deildir. Ama ne olursa olsun, ikinci yntemde, art-krn ranta dntrlmesiyle, artkrn kapitalist kiracdan toprak sahibine aktarlmasn ieren bu biim deiiklii ile ilgili baz zorluklar vardr. ngiliz kiraclarn resmi tarm istatistiklerinde direnilerinin nedeni budur. Ve sermaye yatrmlarnn gerek sonularnn belirlenmesi konusunda toprakbeylerine kar giritikleri savamn nedeni de budur (Morton). nk rant, toprak kiraya verildii zaman saptanr ve bundan sonra, ardarda sermaye yatrmlarndan doan art-kr, kiralama devam ettii srece kiracnn cebine akar. te bunun iin kiraclar, uzun sreli kiralamalar iin savamlar, te yandan da, toprak beylerinin daha byk gce sahip olmalar yznden istee gre saptanan kira srelerinin, yani her yl iptal edilebilen kiralamalarn saysnda bir art olmutur. Bu yzden, ta batan beri aktr ki, eit sermayelerin, yanyana, eit toprak alanlarna eit olmayan sonularla m yatrld, yoksa bunlarn ayn topraa ardarda m yatrld, art-krn oluum yasas asndan nemsiz olsa da, art-krn toprak rantna dntrlmesi asndan, byk lde farkeder. kinci yntem, bu dntrmeyi, bir yandan daha dar snrlar iine, bir yandan da daha deiken snrlar iine hapseder. Bu nedenle, entansif ekim uygulayan lkelerde, vergi tahakkuk memurunun ii, Mortonun Resources of Estates* adl yaptnda gsterdii gibi, ok nemli, karmak ve g bir meslek haline gelir (ve iktisadi adan, entansif ekimle, sermayenin, bitiik birka toprak paras arasnda blnmesi yerine, ayn toprak paras zerinde younlamasndan baka bir eyi kastetmiyoruz). Eer toprak iyiletirmeleri daha srekli bir nitelikteyse, topran yapay olarak ykseltilmi farkllk verimlilii, kiralama sona erer ermez, doal farkllk verimliliiyle akr, ve bu yzden rantn deerlendirilmesi, genel olarak, farkl verimlilikteki paralar zerinde rant saptanmasna tekabl eder. te yandan, art-krn oluumu, aktif sermayenin bykl ile belirlendii srece, belirli bir miktar aktif sermaye iin rant miktar, lkenin ortalama rantna eklenir ve bylece, yeni kiracnn ekime ayn entansif biimde devam etmesi iin yeterince ser* London 1858, s. 209, cd. -Ed.
596
mayeye hkmetmesinin ortam hazrlanr. [sayfa 595] .arkllk rant IInin incelenmesinde, aadaki hususlar gene vurgulanmaldr. Birincisi, bunun temeli ve hareket noktas, yalnzca tarihsel adan deil, ayrca herhangi bir belli zaman dnemindeki hareketleri szkonusu olduu srece de, farkllk rant Idir, yani eit olmayan verimlilikte ve farkl yerlerdeki topraklarn yanyana, ayn zamanda ekilmesidir; bir baka deyile, toplam tarmsal sermayenin eit olmayan blmlerini, eit olmayan nitelikteki toprak paralarna, yanyana, ayn zamanda uygulanmasdr. Tarihsel olarak bu aktr. Kolonilerde, kolonistlerin yatracak pek az sermayeleri vardr; balca retim aralar emek ve topraktr. Her ailenin ba, kendisi ve akrabalar iin, komu kolonistler yannda bamsz bir i alan arar. Kapitalist-ncesi retim tarzlarnda bile, asl tarmsal durum genellikle byle olsa gerek. Bamsz retim dallar olarak koyun obanl ve sr yetitiriciliinde, genel olarak topraktan yararlanma, azok ortaklaadr ve bu yararlanma ta batan beri olduka youndur. Kapitalist retim tarznn hareket noktas, retim aralarnn, gerekten ya da hukuken, bizzat topra ileyenin mal olduu daha nceki retim tarzlardr, tek szckle, tarmla elsanat gibi megul olunmasdr. Eyann doas gerei, bu sonuncusu, cretli-emekilere dnen dorudan reticiler karsnda, retim aralarnn younlamasna ve bunlarn sermayeye dnmesine ancak kademeli olarak izin verir. Kapitalist retim tarz, burada, tipik olarak ortaya kt lde, nce, zellikle koyun oban- l ve sr yetitiriciliinde oluur. Ama bu haliyle, sermayenin nispeten kk bir toprak alan zerinde younlamasnda deil, atlarn bakm masraflarndan ve teki retim-maliyetlerinden tasarruf eden daha geni-lekli retimde, ama aslnda, ayn topraa daha fazla yatrm yapmamakla kendini gsterir. stelik tarla tarmnn doal yasalarna uygun olarak sermaye, burada, ayn zamanda, daha nce retilmi olan retim aralar anlamnda kullanlmaktadr ekim, belirli bir gelime dzeyine ulat ve toprak buna uygun olarak kuvvetini tkettii zaman, topran ekiminde belirleyici e haline gelir. lenen alan ilenmeyen alana oranla kk olduu ve topran gc tketilmedii srece (ve gerek tarmn ve bitkisel beslenmenin egemen olmasndan nceki dnemde, sr yetiti- riciliinin ve et tketiminin hkm srd srada durum budur), yeni gelien retim tarz, kyl retiminin karsna, esas olarak bir kapitalist iin ilenen topran yaygnl ile, bir baka deyile, gene sermayenin daha byk toprak alanlarna yaygn uygulan ile kar. Bu yzden, bandan beri anmsanmaldr ki, farkllk rant I, bir hareket noktas grevi yapan tarihsel temeldir. te yandan, herhangi bir belli anda, farkllk rant IInin hareketi, yalnzca, kendisi de farkllk rant Iin rengarenk te-melinden baka bir ey olmayan bir alan iinde olur.
[sayfa 596]
597
kincisi, II. biimindeki farkllk rantnda kiraclar arasnda sermayenin dalmndaki (ve kredi elde etme olanandaki) farkllklar da, verimlilikteki farkllklara eklenir. Gerek imalat (manfaktr -.) sanayiinde, her i dal, hzla, kendi asgari i hacmini ve buna tekabl eden sermayeyi gelitirir, bunun altnda hi bir bireysel i, baar ile yrtlemez. Ayn biimde, her i dal, bu asgarinin stnde, reticiler ynnn hkmedecei ve hkmettii, bir normal ortalama sermaye miktar gelitirir. Daha byk bir sermaye hacmi, fazla-kr retebilir, daha kk bir hacim, ortalama kr bile getirmez. Kapitalist retim tarz, tarmda, kapitalist retim tarznn klasik yurdu olan ngilterede grlebilecei gibi, ancak yavaa ve eit olmayan bir biimde geliir. Serbest tahl ithalat mevcut olmad srece, ya da hacim kk olduu iin etkisi ancak snrl olduu srece, dk kalitedeki topra ileyen ve dolaysyla, ortalama retim koullarndan daha kt koullar altnda olan reticiler, piyasafiyatn saptarlar. iftilie yatrlan ve genel olarak buna elverili olan toplam sermaye ynnn byk bir blm onlarn elindedir. uras bir gerektir ki, rnein, kyl, kk toprak paras zerinde daha ok emek harcar. Ama bu emek, retkenliin nesnel toplumsal ve maddi koullarndan tecrit edilmi emektir; bu koullardan zorla kopartlan ve yoksun braklan emektir. Bu durum, gerek kapitalist kiraclarn, art-krn bir blmn maledinmelerini mmkn klar eer kapitalist retim tarz, tarmda da manfaktrde olduu kadar eit bir biimde geliseydi, en azndan bu nokta szkonusu olduu lde, bu durum ortadan kalkabilirdi. nce, imdilik bu art-krn, toprak rantna dnmesinin hangi koullar altnda gerekleebileceinin zerinde durmadan, farkllk rant II ile art-krn oluumunu ele alalm. Bu durumda ortadadr ki, farkllk rant II, yalnzca farkl bir biimde ifade edilmi olan, ama znde ona zde olan, farkllk rant Idir. eitli toprak tiplerinin verimliliindeki deiiklik, farkllk rant I durumunda, ancak topraa yatrlan sermayelerden eit olmayan sonular elde edildii lde, yani ya eit sermaye byklklerine, ya da orantl miktarlara gre elde edilen rn miktarlar eit olmad lde etkisini gsterir. Bu eitsizlik, ister ayn topraa ardarda yatrlan eitli sermayeler iin olsun ister farkl tipte birka toprak parasna yatrlan sermayeler iin olsun bu, ne verimlilikteki farkllkta, ne topran rnnde hi bir deiiklik yapamaz ve dolaysyla da sermayenin daha retken biimde yatrlan blmleri iin farkllk rantnn oluumunda hi bir deiiklik yapamaz. Bu, gene, imdi de, eskiden olduu gibi, ayn sermaye yatrmyla farkl verimlilik gsteren topraktr, u farkla ki, farkllk rant I durumunda, eitli toprak trlerinin bunlara yatrlan toplumsal sermayenin farkl eit paralar iin yaptn, burada, ayn toprak, farkl paralar halinde ardarda yatrlan bir sermaye iin yapar. [sayfa 597] Eer Tablo Ide [Bkz: s. 576] gsterilen, eitli kiraclar tarafndan
598
herbiri 2 sterlinlik bamsz sermayeler biiminde, drt toprak tipinin, A, B, C, ve Dnin her akrna yatrlacak olan 10 sterlinlik sermayenin ayns, bunun yerine, Dnin tek ve ayn akrna ardarda yatrlsayd, yle ki birinci yatrm 4 quarter, ikincisi 3, ncs ve drdncs 1 quarter (ya da bunun tersi bir sralama ile) getirseydi, o zaman en az retken olan sermayenin salad quartern fiyat, yani = 3 sterlin, hi farkllk rant getirmeyecek, ama retim-fiyat 3 sterlin olan buday arzna gereksinme olduu srece, retim-fiyatn belirleyecekti. Ve kapitalist retim tarznn hkm srdn varsaydmza gre, yle ki, 3 sterlinlik fiyat, genel olarak 2 sterlinlik bir sermayenin getirdii ortalama kr iereceine gre, teki 2 sterlinlik blmden her biri, retimdeki farka gre art-kr getirecektir, nk bu retim, kendi retim-fiyatnda deil, 2 sterlinlik en az retken yatrmn retim-fiyatnda satlmaktadr; sonuncu yatrm hi rant getirmez ve rnlerinin fiyat, retim-fiyatlar genel yasas ile belirlenir. Art-krn oluumu, Tablo Ideki gibi olacaktr. Burada bir kez daha grlmektedir ki, farkllk rant II, farkllk rant Ii nceden varsayar. 2 sterlinlik bir sermayeden elde edilen, yani en kt topraktan elde edilen asgari retim, burada, 1 quarter varsaylmaktadr, Ayrca, 4 quarter getiren ve kiracnn 3 quarterlk bir farkllk rant dedii 2 sterlinden baka, D tipi toprakla i gren kiracnn, bu ayn topraa, tpk en kt toprak A zerindeki ayn sermaye gibi, yalnzca 1 quarter getiren 2 sterlin yatrd da varsaylmaktadr. Bu, rant getirmeyen bir sermaye yatrm olacaktr, nk ona yalnzca ortalama kr salamaktadr. Ranta dntrlebilecek hi art-kr olmayacaktr. te yandan, Ddeki ikinci sermaye yatrmnn bu azalan rn, kr oran zerine hi bir etki yapmayacaktr. Sanki, 2 sterlin A tipi topran ek bir akrna yeniden yatrlm gibi olacaktr, bu art-kr ve dolaysyla, A, B, C ve D topraklarnn farkllk rantn hi bir biimde etkilemeyecek bir durumdur. Ama, kirac iin, Ddeki bu 2 sterlinlik ek yatrm, varsaymmza uygun olarak, Dnin akr bana yaplan balangtaki 2 sterlinlik yatrm kadar krl olabilecektir, bu sonuncusunun 4 quarter getirmesine karn, bu byledir. Dahas, eer herbiri 2 sterlinlik iki baka yatrm, srasyla 3 quarter ve 2 quarterlk ek bir rn getirecek olurlarsa, gene, Ddeki, 4 quarter, yani 3 quarterlk bir art-kr getiren 2 sterlinlik ilk yatrmdan gelen rne oranla bir azalma olmu olacaktr. Ama bu, yalnzca art-krn miktarndaki bir azalma olacaktr ve ne ortalama kr ne de dzenleyici retim-fiyatn etkilemeyecektir. Sonuncu durum, ancak, eer, bu azalan art-kr getiren ek retim, Adaki retimi gereksiz klar ve akr Ay ekim dna atarsa, szkonusu olacaktr. Byle bir durumda, eer akr B, rantsz toprak ve piyasa-fiyatnn dzenleyicisi haline gelmise, akr Ddeki ek sermaye yatrmnn azalan retkenliine, retim-fiyatnda, rnein 3 sterlinden 1 sterline bir d elik edecektir.
[sayfa 598]
Dnin rn imdi = 4 + 1 + 3 + 2 = 10 quarter olacaktr, oysa
599
eskiden = 4 quarter idi. Ama Bnin dzenledii quarter bana fiyat 1 sterline dm olacaktr. D ve B arasndaki fark = 10 - 2 = 8 quarter, quarter bana 1 sterlin zerinden = 12 sterlin olacaktr, oysa Dden gelen para-rant nceden = 9 sterlin idi. Buraya bir nokta koyalm. Akr bana hesaplanan rant miktar, herbiri 2 sterlinlik iki ek sermayenin azalan art-kr oranna karn, %331/3 artm olacaktr. .arkllk rantnn genel olarak ve I. biimle birlemi II. biim halinde zel olarak, nasl son derece karmak birlemelere yolaacan buradan anlyoruz, oysa rnein Ricardo, bunu, ok tek-yanl olarak ve sanki basit bir sorun imi gibi ele almaktadr. Yukardaki durumda olduu gibi, dzenleyici piyasa-fiyatnda bir dme ve ayn zamanda da verimli topraklardan gelen rantta ykselme olabilir, yle ki, gerek mutlak rn, gerek mutlak art-rn artar. (.arkllk rant Ide, alalan bir sra ile, akr bana mutlak art-rnn sabit kalmasna ya da hatta azalmasna karn, nispi art-rn ve bylece de akr bana rant artabilir.) Ama ayn zamanda da, ayn topraa ardarda yaplan sermaye yatrmlarnn retkenlii, bunlarn byk bir blmnn daha verimli topraklara dmesine karn azalr. Belli bir gr asndan gerek retim, gerekse retim-fiyatlar ile ilgili olarak emein retkenlii artmtr. Ama, bir baka gr asndan bu azalmtr, nk art-kr oran ve akr bana art-rn ayn topraktaki eitli sermaye yatrmlar iin azalr. Ardarda sermaye yatrmlarnn azalan retkenlii durumunda, yalnzca, eer bu sermaye yatrmlar en kt toprak Ann dnda bakasna yaplamyorsa, farkllk rant IIye, zorunlu olarak retim-fiyatnda bir art ve retkenlikte mutlak bir azalma elik eder. Eer, 2 sterlinlik bir sermaye yatrm ile 3 sterlinlik bir retim-fiyatnda 1 quarter veren Ann bir akr, 2 sterlinlik ek bir harcama, yani 5 sterlinlik toplam yatrm ile, yalnzca toplam 1 quarter verirse, o zaman bu 1 quartern retim fiyat = 6 sterlin, ya da 1 quarterinki = 4 sterlindir. Byyen bir sermaye yatrm ile retkenlikteki her azalma, burada akr bana den retimde nispi bir azalma anlamna gelecektir , oysa, stn nitelikte topraklar zerinde, bu, yalnzca fazla art-rnde bir azalmay ifade edecektir. Ama, eyann doas gerei, entansif ekimin gelimesiyle, yani ayn topraa ardarda sermaye yatrmlar ile, bu, daha iyi topraklar zerinde daha avantajl olarak ya da daha byk lde gerekleecektir. (Eskiden yararsz olan bir topran, yararl toprak haline dntrld srekli iyiletirmeleri kastetmiyoruz.) Bu yzden, ardarda sermaye yatrmlarnn azalan retkenliinin balca etkisi, yukarda belirtilen etki olmaldr. Daha iyi topran seilmesinin nedeni, yatrlan sermayenin krl olaca konusunda en byk vaadi vermesidir; nk bu toprak, yararlanlmaya hazr en doal verimlilik elerini iermektedir. [sayfa 599] Tahl Yasalarnn kaldrlmasndan sonra, ngilterede ekim daha da youn hale geldii zaman, eski buday toprann byk bir blm baka amalara, zellikle sr otlaklarna ayrlm, buday iin en uygun
600
verimli topran ise suyu kurutulmu ve baka yollarla iyiletirilmiti. Bylece, buday ekimi iin sermaye daha dar bir alanda younlamt. Bu durumda ve en iyi topran en byk art-rn ile, rantsz toprak Ann retimi arasndaki btn olas art oranlar, burada, akr bana art-rnde, nispiden ok mutlak bir artla uyuur yeni oluan artkr (potansiyel rant) eski ortalama krn ranta dntrlm bir blmn (retimin eskiden ortalama kr ifade eden bir blmn) deil, bu biimden ranta dntrlen ek bir art-kr temsil eder. te yandan, yalnzca, tahla olan talebin, piyasa-fiyatnn Ann retim-fiyatnn stne kaca lde artt, yle ki A, B, ya da herhangi bir baka trde topran art-rnnn, ancak 3 sterlinden daha yksek bir fiyata arz olunabilecei bir durumda A, B, C ve D toprak tiplerinden herhangi birine yaplan ek bir sermaye yatrmndan gelen rndeki azala, retim-fiyatndaki ve dzenleyici piyasa-fiyatndaki bir ykselme elik edecektir. Bu, (en azndan Ann kalitesinde) ek A toprann ekilmesiyle sonulanmakszn ya da baka koullarn sonucu olan daha ucuz bir arz olmakszn, uzun bir zaman dnemi boyunca devam ettii srece, baka her ey eit ise, cretler, ekmein fiyatndaki artn sonucu olarak artacak ve kr oran buna uygun olarak decektir. Bu durumda, artan talebin, Adan daha dk kalitedeki topran ekime almasyla m, yoksa drt toprak tipinden herhangi birine yaplan ek sermaye yatrmlaryla m karland nemli deildir. .arkllk rant, o zaman, azalan bir kr oran ile birlikte artacaktr. Zaten ekili olan topraklara yatrlan daha sonraki ek sermayelerin azalan retkenliinin, retim-fiyatnda bir arta, kr orannda bir de ve daha yksek farkllk rantnn olumasna yolaabilecei nk, sonuncusu, belli koullar altnda, tpk Adan daha dk kalitedeki toprak, piyasa-fiyatna dzenliyormuasna her tr toprak zerinde artacaktr bu tek durum, Ricardo tarafndan farkllk rant IInin btn oluumunu indirgedii tek durum, normal durum olarak nitelendirilmitir. Eer yalnzca A tipi toprak ekilmi olsayd ve ona yaplan ardarda sermaye yatrmlarna rndeki orantl bir art elik etmemi olsayd, durum gene bu olacakt. O halde, burada, farkllk rant IInin incelenmesinde, farkllk rant I tamamen gzden yitirilir. Ekili topraklardan gelen arzn yetersiz olduu ve bu nedenle dk kalitede yeni ek toprak ekime alncaya kadar, ya da eitli toprak trlerine yatrlan ek sermayeden gelen toplam retim, ancak, o zamana dek egemen olan retim-fiyatndan daha yksek bir retim-fiyatnda arz edilinceye kadar, piyasa-fiyatnn, srekli olarak retim-fiyatndan [sayfa 600] yksek olduu bu durum dnda, ek sermayelerin retkenliindeki orantl d, dzenleyici retim-fiyatn ve kr orann olduu gibi brakr. Geri kalanlar iin, ek durum mmkndr. a) Eer A, B, C ya da D toprak tiplerinden herhangi birine yatrlan
601
ek sermaye, yalnzca Ann retim-fiyatyla belirlenen kr orann getirirse, o zaman, A tipi ek topran ekilmesi durumunda oluacandan daha fazla hi bir art-kr ve dolaysyla, hibir potansiyel rant olumaz. b) Eer ek sermaye daha byk bir rn getirirse, dzenleyici fiyatn ayn kalmas kouluyla, kukusuz, yeni art-kr (potansiyel rant) oluur. Durum zorunlu olarak bu deildir; zellikle de, bu ek retim, A topran ekim dna ve bylece de rekabet eden topraklar dizisinin dna att zaman, durum bu deildir. Bu durumda dzenleyici retimfiyat der. Eer buna cretlerdeki bir dme elik ederse, ya da eer daha ucuz rn, deimeyen sermayeye onun elerinden biri olarak girecek olursa, kr oran ykselecektir. Eer ek sermayenin artan retkenlii en iyi topraklar olan C ve D zerinde ortaya kmsa, artan artkrn (ve dolaysyla artan rantn) oluumunun fiyatlardaki dme ve kr oranndaki ykselme ile ne lde birlikte gidecei, btnyle, artan retkenlik derecesine ve yeni ek sermaye miktarna bal olacaktr. Kr oran, cretlerde bir dme olmakszn, deimeyen sermaye unsurlarnn ucuzlamasyla da ykselebilir. c) Eer ek sermaye yatrm azalan art-kr ile birlikte ama ek harcamadan gelen rn, gene de Aya yatrlan ayn sermayeden gelen rnn zerinden bir fazla brakacak bir biimde gerekleirse, artan arz, A topran ekim dnda brakmadka, btn durumlar altnda yeni bir art-kr oluumu meydana gelir. Bu, D, C, B ve A zerinde ayn zamanda meydana gelebilir. Ama te yandan, eer en kt toprak A, ekim dna atlmsa, o zaman, dzenleyici retim-fiyat der ve para olarak ifade edilen art-krn ve dolaysyla farkllk rantnn artmas ya da dmesi, 1 quarter azalm fiyat ile art-kr oluturan quarterlarn artan says arasndaki ilikiye bal olacaktr. Ama her ne olursa olsun, burada belirtmeye deer ki, ardarda sermaye yatrmlarndan gelen art-krn azalmas ile, retim-fiyat, ilk bakta, ykselecek gibi grlrken, bunun yerine debilir. Bu azalan art-rnlerle ek sermaye yatrmlar, btnyle, rnein herbiri 2 sterlinlik drt yeni bamsz sermayenin, A ve B, B ve C, C ve D arasnda verimlilie sahip ve srasyla 1, 21/3, 22/3 ve 3 quarter rn veren topraklara yatrlaca duruma tekabl eder. Btn bu topraklar zerinde, drt ek sermayenin hepsi iin art-kr orannn, nispeten daha iyi topraktaki ayn sermaye yatrmnn art-kr oranna oranla azalm olmasna karn, art-kr (potansiyel rant) oluacaktr. Ve bu drt sermayenin, Dye mi vb. yatrld, yoksa D ve A arasnda m datld nemsiz olacaktr. imdi farkllk rantnn iki biimi arasnda nemli bir farka geliyoruz. [sayfa 601] .arkllk rant Ide, sabit retim-fiyat ve sabit farkllklar mevcutken, akr bana den ortalama rant, ya da sermaye zerinden ortalama rant oran, rant ile birlikte artabilir. Ama bu ortalama, yalnzca bir soyut-
602
lamadr. Akr bana ya da sermayeye gre hesaplanan gerek rant miktar burada, ayn kalr. te yandan, ayn koullar altnda, akr bana hesaplanan rant (farkllk rant II) miktar, yatrlan sermayeye oranla llen kr oran ayn kalsa da artabilir. A, B, C ve D topraklarndan herbirinde, 2 sterlin yerine 5 sterlinlik sermayenin, yani 10 sterlin yerine toplam 20 sterlinin yatrlmasyla, retimin iki katna ktn ve nispi verimliliin ayn kaldn varsayalm. Bu, bu toprak trlerinden herbirinin 1 akr yerine 2 akrn ayn maliyette ekmekle ayn eydir. Kr oran ayn kalacaktr; bunun art-krla ya da rantla ilikisi de ayn kalacaktr. Ama eer, A imdi 2, B - 4, C - 6 ve D - 8 quarter getiriyorsa, retim-fiyat gene de quarter bana 3 sterlin olarak kalacaktr, nk bu art, ayn sermaye ile iki katna km olan verimlilik yznden deil, iki katna km sermaye ile ayn orantl verimlilik yzndendir. Eskiden nasl Ann 1 quarteri 3 sterline mal oluyorduysa, imdi de Ann iki quarteri 6 sterline malolacaktr. Drt topran hepsinde kr iki katna kacaktr, ama yalnzca yatrlan sermaye iki katna kt iin. Ama, ayn oranda rant da iki katna km olacaktr; B iin 1 yerine 2 quarter, C iin 2 yerine 4 quarter ve D iin 3 yerine 6 quarter olacaktr; ve buna uygun olarak da B, C ve D iin para-rant, imdi, srasyla 6 sterlin, 12 sterlin ve 18 sterlin olacaktr. Akr bana rn gibi, akr bana para-rant ve dolaysyla topran fiyat da, ki bununla para-rant sermayeye evrilir, iki katna kacaktr. Bu biimde hesaplanan tahl ve para olarak rant miktar ve bylece de topran fiyat artar, nk hesaplanmasnda kullanlan lt, yani akr, sabit byklkte bir alandr. te yandan, yatrlan sermaye zerinden kr oran olarak hesaplandnda, orantl rant miktarnda hi bir deiiklik yoktur. 18lik rant 10luk sermaye yatrmna gre ne ise, 36lk toplam rant, 20lik sermaye yatrmna gre odur. Ayn ey, her tip topran para-rantnn ona yatrlan sermayeye oran iin de geerlidir; rnein, Cde, 12 sterlinlik rant, 5 sterlinlik sermayeye gre ne ise, eskiden 6 sterlinlik rant, 2 sterlinlik sermayeye gre o idi. Burada, yatrlan sermayeler arasnda hi bir yeni farkllk domaz, ama yalnzca, ek sermaye, eskiden olduu gibi ayn orantl rne sahip rant getiren topraklardan birine ya da hepsine yatrld iin, yeni art-krlar doar. rnein eer bu iki kat yatrm, yalnzca Cde yer almsa, C, B ve D arasndaki sermayeye gre hesaplanan farkllk rant ayn kalacaktr: nk Cden elde edilen rant miktar iki katna kt zaman, yatrlan sermaye de iki katna kmtr. Bu gsterir ki, retim-fiyat, kr oran ve farkllklar deimeden kalrken (ve dolaysyla, sermayeye gre hesaplanan art-kr oran ya da [sayfa 602] rant oran deimeden kalrken) akr bana den rn ve para olarak rant miktar ve, dolaysyla, topran fiyat ykselebilir. Ayn ey, azalan art-kr ve dolaysyla rant oranlaryla, yani hl rant getiren ek sermaye harcamalarnn azalan retkenliiyle de meyda-
603
na gelebilir. Eer 2 sterlinlik ikinci sermaye yatrmlar, retimi iki katna karmam, B yalnzca 3 quarter, C - 5 quarter ve D - 7* quarter getirmise, Bdeki 2 sterlinlik ikinci sermaye iin rant, 1 yerine yalnzca quarter, Cde - 2 yerine 1 quarter ve Dde - 3 yerine 2 quarter olacaktr. Bu durumda ardarda iki yatrm iin rant ve sermaye arasndaki
B: Rant C: Rant D: Rant Birinci Yatrm 3 Sermaye 6 Sermaye 9 Sermaye 2 2 2 B: Rant C: Rant D: Rant kinci Yatrm 1 Sermaye 3 Sermaye 6 Sermaye 2 2 2
oranlar yle olacaktr: Sermayenin nispi retkenliinin ve sermaye zerinden hesaplanan art-krn bu azalan oranna karn, tahl ve para-rant, Bde 1 querterdan 1 quertera (3 sterlinden 4 sterline), Cde - 2 querterdan 3 quertera (6 sterlinden 9 sterline) ve Dde - 3 querterdan 5 quertera (9 sterlinden 15 sterline) km olacaktr. Bu durumda ek sermayeler iin farkllklar, Aya yatrlan sermayeye oranla, azalm olacaktr, retim-fiyat ayn kalacaktr, ama akr bana rant ve dolaysyla akr bana topran fiyat artm olacaktr. imdi farkllk rant Ii, kendi temeli olarak ngren farkllk rant IInin bileimleri ele alnacaktr. [sayfa 603]
* 1894 Almanca baskda: 6 quarter. -Ed.
604
KlRKBRNC BLM
.ARKLILIK RANTI II BRNC DURUM: RETM-.YATI SABT
BURADAK varsaym, piyasa-fiyatnn, nceden olduu gibi, en kt toprak Aya yatrlan sermaye tarafndan dzenlendiini kabul etmektedir. I. Eer rant getiren topraklardan B, C, D herhangi birine yatrlan ek sermaye, yalnzca A topra zerindeki ayn sermaye kadar retirse, yani eer yalnzca dzenleyici retim-fiyatnda ortalama kr getirir, ama hi art-kr getirmezse, o zaman rant zerindeki etkisi sfrdr. Her ey eskisi gibi kalr. Sanki A kalitesinde, yani en kt topraktan rasgele birka akr ekili alana eklenmi gibidir. II. Ek sermayeler eitli topraklardan herbirinin zerinde, byklklerine orantl olarak ek rn getirirler; bir baka deyile retim hacmi, her toprak tipinin zel verimliliine gre ek sermayenin byklyle orantl olarak byr. Otuzdokuzuncu blmde aadaki Tablo I ile ie baladk. [Bkz: s. 605, Tablo I]: Bu durumda, tabloda olduu gibi, sermaye yatrmnn btn topraklarda iki katna kmas zorunlu deildir. Ek sermaye bir ya da birka rant getiren topraa, hangi oranda olursa olsun yatrld srece, yasa ayndr. Gerekli olan tek ey, retimin her toprak zerinde sermaye ile ayn oranda artmasdr. Burada rant, yalnzca, topraktaki artan bir [sayfa 604] sermaye yatrmnn sonucu olarak ve bu artla orantl olarak artar.
605
TABLO I
Toprak Tipi A B C D Toplam Sermaye 2 2 2 2 10 Kr rn Satretim(Quar .iyat .iyat ter) 3 3 3 3 12 1 2 3 4 10 3 3 3 3 Rant Kazan Quert er 3 6 9 12 30 0 1 2 3 6 Sterlin 0 3 6 9 18 ArtKr Oran (%) 0 120 240 360*
Akr 1 1 1 1 4
* 1894 Almanca baskda bu stun: %12. %24, %36. -Ed.
Ve imdi una dnmtr: TABLO II

Toprak Tipi A B C D Toplam Akr 1 1 1 1 4 Sermaye
Kr
retim -.iyat
Rant Sat- Kazan (Quarter) .iyat Querter Sterlin rn 2 4 6 8 20 3 3 3 3 6 12 18 24 60 0 2 3 6 12 0 6 12 18 36
ArtKr Oran
(%)
2+2=5 2+2=5 2+2=5 2+2=5 20
1 1 1 1
6 6 6 6
0 120 240 360
Artan sermaye harcamasnn sonucu olan ve bununla orantl olan rn ve ranttaki bu art, rnn ve rantn miktar asndan, rant getiren ayn kalitedeki toprak paralarnn ekili alanlarnn artm olduu ve eskiden ayn tip topraklara yatrlan sermaye harcamasna eit bir harcama ile ekime ald zamankinin ayndr. rnein Tablo IIdeki durumda, eer 2 sterlinlik ek sermaye B, C, ve Dnin ek bir akrna yatrlm olsayd, sonu ayn kalacakt. stelik, bu varsaym, daha retken bir sermaye yatrmn deil, yalnzca ayn alan zerinde nceki baarnn aynsyla, daha fazla bir sermaye harcamasn ifade eder. Btn nispi oranlar burada ayn kalmaktadr. Kukusuz, oransal [sayfa 605] farkllklar hesaba katmaz, salt aritmetik farkllklar hesaba katarsak, o zaman, farkllk rant, eitli topraklar zerinde deiebilir. rnein ek sermayenin yalnzca B ve Dye yatrlm olduunu varsayalm. Bu durumda D ve A arasndaki fark = 7 quarterdr, oysa eskiden = 3 qarter idi; B ve A arasndaki fark = 3 quarterdr, oysa eskiden = 1 idi; C ve B arasndaki fark = - 1dir oysa eskiden = + 1 idi vb.. Ama, eit sermaye harcamalar iin retkenlik farklln ifade ettii lde, farkllk rant Ide belirleyici olan bu aritmetik farkllk, burada tamamen nemsizdir; nk yalnzca, eitli toprak paralar zerindeki her eit serma-
606
ye blm iin farkllk deimeden kalrken, farkl ek sermaye yatrmlarnn ya da ek yatrm yokluunun bir sonucudur. III. Ek sermayeler art-rn getirir ve bylece de art-kr oluturur, ama kendi artlaryla orantl olarak deil, azalan bir oranda. [Bkz: Tablo III.] TABLO III
Toprak Tipi A B C D Toplam Akr 1 1 1 1 Sermaye 2 2+2=5 2+2=5 2+2=5 17 Kr 1 1 1 3 retim.iyat 3 6 6 6 21 rn (Quarter) 1 2+1=3 3+2=5 4+3=7 17 Sat.iyat 3 3 3 3 Rant Kazan Quert Sterlin er 3 10 15 22 51 0 1 3 5 10 0 4 9 16 30 ArtKr Oran (%) 0 90 180 330
Bu nc varsaym durumunda da, gene ek ikinci sermaye yatrmlarnn eitli topraklar arasnda ayn biimde datlp datlmad; azalan art-kr retiminin orantl olarak meydana gelip gelmedii; ek sermaye yatrmlarnn hepsinin, rant getiren ayn toprak tipinde olup olmad, ya da bunlarn rant getiren deiik kalitedeki toprak paralar arasnda eit olarak m, yoksa eit olmayan bir biimde mi datld nemsizdir. Btn bu durumlar gelitirilecek yasa iin nemsizdir. Tek varsaym, ek sermaye yatrmlarnn, rant getiren topraklardan herhangi birinin zerinde art-kr getirecei, ama sermayedeki art miktarna gre azalan oranda art-kr getireceidir. nmzdeki tabloda bu azalmann snrlar, en iyi toprak D zerindeki ilk sermaye harcamasnn rn olan 4 quarter= 12 sterlin ve en kt toprak Adaki ayn sermaye harcamasnn rn olan 1 quarter= 3 sterlin arasndadr. Sermaye yatrm I durumunda, en iyi topraktan gelen rn, st snr oluturur ve ne rant ne de art-kr getiren en kt toprak Adaki ayn sermaye harcamasndan [sayfa 606] gelen rn, ardarda sermaye yatrmlarnn azalan retkenlii ile, art-kr reten toprak tiplerinden herhangi biri zerinde ardarda sermaye yatrmlarnn getirdii rnn alt snrdr. Nasl ki, varsaym II, ekili alana, daha iyi topraklardan, ayn kalitedeki toprak paralarnn eklendii, ekili topraklardan herhangi birinin miktarnn ykseldii duruma tekabl ediyorsa, varsaym III de, eitli verimlilik dereceleri, Dden Aya kadar, yani en iyiden en kt topraklara kadar uzanan topraklar arasnda dalm olan ek paralarn ekildii duruma tekabl eder. Eer ardarda sermaye harcamalar, yalnzca D toprana yaplmsa, bunlar, D ve A arasnda, sonra D ve C arasnda, ve gene bunun gibi D ve B arasndaki mevcut farkllklar ierebilirler. Eer bunlarn hepsi C toprana yaplmsa, o zaman yalnzca C ve A, ve C ve B arasndaki farkllklar; eer yalnzca Bye yaplmsa, yalnzca B ve A arasndaki farkllklar
607
ierebilirler. Ama yasa udur: Btn bu topraklar zerinde, rant, yatrlan ek sermaye ile orantl olarak olmasa da mutlak olarak artar. Art-kr oran, gerek ek sermaye, gerekse topraa yatrlan toplam sermaye gznnde tutulursa azalr; ama art-krn mutlak bykl artar; tpk, genel olarak sermaye zerinden azalan kr orannn ounlukla mutlak kr miktarnda bir artla elele gitmesi gibi. Bylece Bye yatrlan bir sermayenin ortalama art-kr = sermaye zerinden %90dr, oysa bu, ilk sermaye harcamas iin = %120 idi. Ama toplam art- kr 1 quarterdan 1 quartera, ya da 3 sterlinden 4 sterline ykselir. Toplam rant yatrlan sermayenin iki kata km byklyle ilikili olarak deil de, kendi bana dnlrse mutlak olarak artmtr. eitli topraklardan gelen rantlardaki farkllklar ve bunlarn nispi oranlar, burada deiebilir; ama farkllklardaki bu deime, birbirine oranla rantlardaki artn nedeni deil, bir sonucudur. IV. Daha iyi topraklardaki ek sermaye yatrmlarnn, ilk yatrmlardan daha ok rn getirdii durum, daha te bir tahlil gerektirmemektedir. Sylemeye gerek yok ki, bu varsaym altnda, akr bana rant artacak ve harcama hangi topraa yaplm olursa olsun, ek sermayeye oranla daha ok artacaktr. Bu durumda, ek sermaye yatrmna iyiletirmeler elik eder. Bu, ek bir daha az sermaye harcamasnn, ek bir daha fazla sermaye harcamasnn daha nce yarattnn ayns, ya da ondan daha byk bir etki yaratt durumlar da ierir. Bu durum bir nceki ile tamamen zde deildir, ve ayrm, btn sermaye yatrmlarnda nemlidir. rnein eer 100, 10luk bir kr getirirse ve eer belli bir biimde kullanlan 200, 40lk bir kr getirirse, o zaman, kr %10'dan %20ye kmtr ve bu lde, sanki daha etkili bir biimde kullanlan 50, 5 yerine 10luk bir kr getiriyormu gibidir. Burada, krn, retimdeki orantl bir artla ilikili olduunu varsayyoruz. Ancak fark udur ki, bir durumda sermayeyi iki katna karmam gerekirken, tekinde, yarattm etki, imdiye kadar kullanlan sermaye ile iki katna kmtr. 1) Eskisinin [sayfa 607] yars kadar canl ve maddelemi emekle, ncekinin ayn rn m, yoksa, 2) ayn emekle ncekinin iki kat rn m, yoksa, 3) iki kat emekle, eski retimin drt katn m retmi olmam hi de ayn ey deildir. Birinci durumda, emek canl ya da maddelemi biimde serbest kalmtr ve baka trl kullanlabilir; sermaye ve emei kullanma gc artar. Sermayenin (ve emein) serbest kalmas, bizatihi bir zenginlik artdr; bu, bu ek sermayenin birikimle elde edilmiliiyle tamamen ayn etkiye sahiptir, ama birikim zahmetine gerek brakmamaktadr. 100lk bir sermayenin on metrelik bir rn rettiini varsayn. 100, deimeyen sermayeyi, canl emei ve kr iermektedir. Bylece bir metre 10a malolur. imdi, eer ben, ayn 100lk sermaye ile 20 metre retebilirsem, o zaman bir metre 5e malolur. te yandan, eer 50lik bir sermaye ile 10 metre retebilirsem, o zaman da bir metre ge-
608
ne 5e malolur, ve nceki meta arz yeterliyse, 50lik bir sermaye serbest kalr. Eer 40 metre retmek iin 200lk bir sermaye yatrmam gerekiyorsa, o zamanda bir metre 5e malolur. Deerin ve ayrca fiyatn belirlenmesi, burada, sermaye harcamasyla orantl olan retim miktarndan baka herhangi bir farkllk ayrdetmemize olanak vermez. Ama birinci durumda, ek sermaye, belki de, eer gerekli olursa, retimi iki katna karmak zere tasarruf edilmitir;* ikinci durumda sermaye serbest kalmtr;** nc durumda, eski retken g tarafndan salanaca zamanki ile ayn oranda olmasa bile, artan retim, yalnzca yatrlan sermayenin oalmas ile elde edilebilir. (Bu, Birinci Ksma dahildir.) Kapitalist retim asndan, deimeyen sermaye kullanlmas, her zaman,art-deeri artrma bakmndan deil, daha ok, maliyet-fiyatn drme bakmndan, deien sermaye kullanlmasndan daha ucuzdur, ve art-deer yaratan ede, emekte bile maliyet tasarrufu, dzenleyici retim-fiyat ayn kald srece, kapitalist iin bu grevi yerine getirir ve ona kr salar. Gerekte, bu, kapitalist retim tarzna uygun den kredi gelimesini ve ikraz sermayesinde bir bolluu ngrr. Eer 100 sterlin yl boyunca 5 emekinin retimi ise, bir yandan 100 sterlin ek deimeyen sermaye; te yandan da 100 sterlin deien sermaye kullanrm. Eer art-deer oran = %100 ise, o zaman, 5 emekinin yaratt deer = 200 sterlindir; te yandan, 100 sterlin deimeyen sermayenin deeri = 100 sterlin ve sermaye olarak, eer faiz oran = %5 ise, belki de = 105 sterlindir. Ayn para miktarlar retime deimeyen sermaye deeri byklkleri olarak m, yoksa deien sermaye deeri byklkleri olarak m srlmelerine bal olarak, rettikleri rn asndan ok farkl deerler ifade ederler. stelik, kapitalistin gr asndan metalarn maliyetine ilikin olarak u farkllk da vardr; bu para, sabit sermayeye yatrld lde 100 sterlinlik deimeyen sermayeden yalnzca [sayfa 608] anma ve eskime metan deerine girer, oysa cretlere yatrlan 100 sterlin, tmyle, metada yeniden retilmelidir. Hi sermaye edinmeyen ya da ancak yksek faiz oranlarnda edinen kolonistler ve genel olarak bamsz kk reticiler durumunda, rnn cretleri temsil eden blm onlarn geliridir, oysa kapitalist iin bu, bir sermaye yatrm oluturur. Bu yzden, birinciler, bu emek harcanmasna, kendilerini her eyden ok ilgilendiren emek-rnn vazgeilmez nkoulu gzyle bakarlar. Ama, art-emeklerine gelince, zorunlu emek karldktan sonra, bu, apak bir biimde, art-rnde gerekleir; ve bu sonuncuyu satabildikleri anda, ya da kendileri iin kullandklar anda, ona, kendilerine hi bir eye malolmam bir ey gzyle bakarlar, nk onlara hi bir maddelemi emee malolmamtr. Onlara zenginliin yabanclamas gibi gzken ey, yalnzca madde* 1894 Almanca baskda: sermaye serbest kalr. -Ed. ** Ibid. : Ek sermaye tasarruf edilir. -Ed.
609
lemi emek harcanmasdr. Kukusuz, ellerinden geldiince yksee satmak isterler; ama deerin altnda ve kapitalist retim fiyatnn altnda bir sat bile, bu kr, borlar, ipotekler vb. tarafndan nceden emilmedike, onlara gene kr gibi grnr. te yandan, kapitalist iin, gerek deimeyen, gerekse deien sermaye yatrm, bir sermaye konmasn temsil eder. Sonuncunun nispeten daha byk lde konmas, dier eyler ayn kalmak kouluyla, maliyet-fiyatn ve, gerekte, metalarn deerini drr. Bu yzden, kr, yalnzca art-emekten, dolaysyla da yalnzca deien sermaye kullanmndan doarsa da, canl emek, birey olarak kapitaliste, retim-fiyatndaki, baka her eyden nce asgariye drlmesi gereken en pahal unsur gibi grnebilir. Bu, donmu emein nispeten daha byk kullanmnn canl emee oranla, toplumsal emein retkenliinde bir arta ve daha byk bir toplumsal zenginlie iaret ettii gereinin kapitalistvari tahrif edilmi bir biiminden baka bir ey deildir. Rekabet asndan, her ey byle tahrif edilmi ve baaa evrilmi grnr. retim-fiyatlarnn deimeden kald varsaylarak, daha iyi topraklardaki, yani Bden yukar btn topraklardaki ek sermaye yatrmlar, deimeyen, artan, ya da azalan retkenlikle yaplabilir. A topra iin, eer retkenlik ayn kalrsa ki bunda toprak hi rant getirmemeye devam eder ve ayrca eer retkenlik artarsa, bu, ancak varsaydmz koullar altnda mmkn olacaktr; o zaman Aya yatrlan sermayenin bir blm rant getirirken, teki getirmeyecektir. Ama eer Adaki retkenlik azalacak olursa, bu, olanaksz olacaktr, nk, o zaman retim-fiyat ayn kalmayacak, ykselecektir. Ama btn bu durumlarda, yani ek sermayelerin getirdii art-rn, bu ek sermayelerle, ister orantl, ister bu orandan daha byk ya da daha kk olsun bu yzden de sermaye zerinden art-kr oran, bu sermaye artt zaman, ister sabit kalsn, ister ykselsin, ister dsn, akr bana art-rn ve buna uygun olan art-kr artar ve dolaysyla tahl ve para olarak potansiyel rant da artar. Akr bana hesaplanan art-kr ya da rantn salt miktarndaki [sayfa 609] byme, yani bir sabit birime mevcut durumda bir akr ya da bir hektar gibi belli bir toprak miktarna dayanlarak hesaplanm artan bir miktar, artan bir oran olarak ifadesini bulur. Bundan dolay akr bana hesaplanan rantn bykl, byle koullar altnda yalnzca topraa yatrlan sermayedeki artn sonucu olarak artar. Elbette, bu, retim-fiyatlarnn ayn kald varsayldnda ve, te yandan, ek sermayenin retkenlii ister deimeden kalsn, ister azalsn ya da artsn, buna bakmakszn gerekleir. Bu son durumlar akr bana rantn byklnn artt aral deitirir, bizzat bu artn varln deil. Bu, farkllk rant IIye zg olan ve onu farkllk rant Iden ayran bir olgudur. Eer ek sermaye yatrmlar, zaman iinde ardarda ayn topraa yaplmak yerine, mekan iinde ardarda, uygun kalitedeki yeni ek toprak zerine yanyana yaplm olsayd, rantn miktar artm olacakt ve nceden de gsterildii gibi,
610
toplam ekili alandan gelen ortalama rant da artacakt, ama akr bana rantn bykl deil. Toplam retimin ve art-rnn miktar ve deeri szkonusu olduu lde ayn sonu verilmise, sermayenin daha kk bir toprak alan zerinde younlamas, akr bana rant miktarn ykseltir, oysa ayn koullar altnda, sermayenin daha byk bir alana dalmas, teki koullar eit olmak kaydyla, bu etkiyi yaratmaz. Ama kapitalist retim tarz ne kadar geliirse, ayn toprak alan zerinde sermayenin younlamas da o kadar geliir ve bu yzden de, akr bana hesaplanan rant o kadar ok artar. Dolaysyla, retim-fiyatlarnn zde olduu, top-rak tipindeki farkllklarn zde olduu, ve ayn miktarda sermayenin yatrld ama bir lkede, daha ok, snrl bir toprak alan zerinde ardarda harcamalar biiminde olduu halde, tekinde, daha ok, daha byk bir alana dzenli harcamalar biiminde yatrld iki lke veril-mise, toplam rant her iki lke iin de ayn olsa bile, akr bana rant ve dolaysyla topran fiyat birinci lkede daha yksek, ikincisinde daha dk olacaktr. Bylece, rantn byklndeki farkllk, burada, eitli topraklarn doal verimliliindeki farklln bir sonucu olarak aklanamaz, kullanlan emein miktarndaki farklln bir sonucu olarak da ak-lanamaz, yalnzca sermayenin yatrld farkl biimlerin bir sonucu olarak aklanabilir. Burada art-rnden szettiimizde, bu, her zaman, retimin artkr temsil eden tam kesri olarak anlalmaldr. ounlukla, fazla rn ya da art-rnle, retimin toplam art-deeri temsil eden blmn ya da baz durumlarda ortalama kr temsil eden blmn kastederiz. Bu terimin rant getiren sermaye durumunda ald zel anlam, daha nce de grld gibi, yanl anlamaya yolamaktadr. [sayfa 610]
611
KlRKKNC BLM
.ARKLILIK RANTI II KNC DURUM: RETM-.YATI DYOR
RETM-.YATI, ek sermaye yatrmlar, deimeyen, den, ya da ykselen bir retkenlik oran ile birlikte yerald zaman debilir.
I. Ek Sermaye Yatrmnn retkenlii Ayn Kalr
Bu yzden, bu durumda, varsaym, retimin, eitli topraklara yatrlan sermaye ile orantl olarak ve bunlarn herbirinin kalitelerine uygun olarak arttdr. Bu demektir ki, topraklardaki sabit farkllklar iin, art-rn, artan sermaye yatrmyla orantl olarak artar. O halde, bu durum farkllk rantn etkileyebilecek olan A toprandaki herhangi bir ek sermaye yatrmn kapsamaz. Bu toprak iin, art-kr oran = 0dr; bylece de, ek sermayenin retkenliinin ve dolaysyla art-kr orannn ayn kaldn varsaydmzdan = 0 olarak kalr. Ama bu koullar altnda dzenleyici retim-fiyat ancak debilir, nk bu, Ann retim-fiyat deil, bir sonraki iyi topran, Bnin, ya da dzenleyici durumuna gelen Adan daha iyi herhangi bir topran retim-fiyatdr; yle ki, sermaye Adan, ya da belki de, eer Cnin retimfiyat, dzenleyici retim-fiyat haline gelirse, A ve Bden ekilir ve bylece Cden aa durumda olan btn topraklar, tahl reten topraklar [sayfa 611]
612
arasndaki rekabetin dna atlr. Bunun nkoulu, varsaylan koullar altnda, ek sermaye yatrmlarndan gelen ek rnn talebi karlamasdr, yle ki, dk kalitedeki A toprandan vb. gelen rn, tam bir arzn yeniden kurulmas iin gereksiz hale gelir. O halde, rnein Tablo IIyi ele alalm, ama yle bir biimde ele alalm ki, 20 quarter yerine 18 quarter talebi karlasn. A topra retim d kalacaktr. B* ve onun quarter bana 30 ilinlik retim-fiyat dzenleyici olacaktr. Bu durumda, farkllk rant u biime brnr [Tablo: IV] TABLO IV Tablo IIye oranla, toprak rant, bylece, 36 sterlinden 9 sterline
Toprak Tipi B C D Toplam Akr 1 1 1 3 Sermaye 5 5 5 15 Kr 1 1 1 3 retim.iyat 6 6 6 18 rn
(Quarter)
Quarter Bana Sat.iyat 1 1 1
Kazan 6 9 12 27
ArtKr Oran (Querter) (Sterlin) TahlRant 0 2 4 6 ParaRant 0 3 6 9

(%)
4 6 8 18
0 60 120
ve tahlda 12 quarterdan 6 quartera dm olacaktr; toplam retim yalnzca 20den 18e, 2 quarter dm olacaktr. Sermaye zerinden hesaplanan art-kr oran, te-bire, yani %180den %60a dm olacaktr.** Bylece, burada, retim-fiyatndaki bir de, tahl ve para olarak ranttaki bir azalma elik etmitir. Tablo Ie oranla, yalnzca para-rantta bir azalma vardr; her iki durumda da, tahl-rant 6 quarterdr; ama bir durumda bu = 18 sterlin, tekinde ise 9 sterlindir. C*** topra iin, tahl-rant, Tablo I ile karlatrldnda ayn kalmtr. Gerekte, ayn biimde hareket eden ek sermayenin sonucu olan ek retim yzndendir ki, Adan gelen rn, piyasa-d braklm, ve dolaysyla A topra, rekabet iindeki bir retim esi olarak safd edilmitir ve bu gerek yzndendir ki, eskiden dk kaliteli A toprann oynad roln aynsn daha iyi B toprann oynad yeni bir farkllk rant I olumutur. Dolaysyla, bir yandan Bden gelen rant ortadan kalkmtr; te yandan ise, ek sermaye yatrm [sayfa 612] Bden gelen rant ortadan kalkmtr; te yandan ise, ek sermaye yatrm ile B, C ve D arasndaki farkllklarda varsaymmza uygun olarak hi bir deime olmamtr. Bu nedenle, retimin ranta dntrlm olan blm azalmtr. Eer, yukardaki sonu A dnda tutulmuken talebin karlanmas muhtemelen, C ya da Ddeki, ya da her ikisindeki sermayenin iki katndan fazlasnn yatrlmasyla baarlm olsayd, o zaman sorun far* 1894 Almanca baskda: D. -Ed. ** Ibid.: yaryarya, %180den %90a,-Ed. ** 1894 Almanca baskda: C ve D topra iin. -Ed.
613
kl bir biime brnecekti. rnein, eer nc sermaye yatrm, Cye yaplmsa. [Bkz: Tablo IVa.] Bu durumda, Tablo IV ile karlatrldnda, Cden gelen retim 6 quarterdan 9 quartera, art-rn 7 quarterdan 3 quartera ve pararant 3 sterlinden 4 sterline ykselmitir. te yandan, bu sonuncunun 12 sterlin olduu Tablo II* ve 6 sterlin olduu Tablo I ile karlatrldnda, para-rant azalmtr. Tahl olarak toplam rant = 7 quarterdr ve Tablo IIye oranla (12 quarter) dm ve Tablo Ie oranla (6 quarter) ykselmitir; para olarak (10 sterlin) her ikisine de oranla (18 sterlin ve 36 sterlin) dmtr. Eer 2 sterlinlik nc sermaye yatrm, B topra zerinde kullanlm olsayd, varsaymmza gre, ardarda yatrmlar ayn toprak zerinde hi bir farkllk dourmadna ve B topra hi bir rant getirmediine gre, bu, gerekten de retimin miktarn deitirecek, ama rant etkilemeyecekti. TABLO IVa
Toprak Tipi B C D Toplam Akr 1 1 1 3 Sermaye 5 7 5 17 Kr 1 1 1 3 retimrn .iyat (Quarter) 6 9 6 21 4 9 8 21 Quarter Bana Sat-.iyat 1 1 1 Kazan 6 13 12 31 TahlRant
(Querter)
ParaRant
(Sterlin)
ArtKr Oran
(%)
0 3 4 7
0 4 6 10
0 60 120
te yandan eer nc sermaye yatrmnn, C yerine D zerinde olduunu varsayarsak, unu elde ederiz [Bkz: s. 614, Tablo: IVb] Burada yatrlan sermaye 10 sterline kar yalnzca 17 sterlin olmasna, yani iki kat olmamasna karn, toplam rn 22 quarterdr, Tablo Idekinin iki katndan fazladr. Tablo IIde yatrlan sermayenin [sayfa 613] daha byk yani 20 sterlin olmasna karn, toplam rn de Tablo IIdekinden 2 quarter daha byktr. TABLO lVb
Toprak Tipi B C D Toplam Sermaye 5 5 7 17 Kr 1 1 1 3 retimrn .iyat (Quarter) 6 6 9 21 4 6 12 22 Quarter Bana Sat-.iyat 1 1 1 Kazan 6 9 18 33 ArtKr Oran (Querter) (Sterlin) (%) TahlRant 0 2 6 8 ParaRant 0 3 9 11 0 60 120
Akr 1 1 1 3
* 1894 Almanca baskda: I. -Ed.
614
Tablo I ile karlatrldnda, D toprandan gelen tahl-rant 3* quarterdan 6 quartera kt halde, para-rant, 9 sterlin olarak ayn kalmtr. Tablo II ile karlatrldnda, Dden gelen tahl-rant ayndr, yani 6 quarterdr, ama para-rant 18 sterlinden 9 sterline dmtr. Toplam rantlar karlatrrsak, Tablo IVbdeki tahl-rant = 8 quarter, Tablo Idekinden = 6 quarter, ve Tablo IVadakinden = 7 quarter, daha byktr; ama Tablo IIdekinden = 12 quarter, daha kktr. Tablo IVbdeki para-rant = 12 sterlin, Tablo IVadakinden = 10 sterlin, daha byk ve Tablo Idekinden = 18 sterlin, ve Tablo IIdekinden = 36 sterlin daha kktr. Toplam rantn, Tablo IVbdeki koullar altnda (Bden gelen rantn safd edilmesiyle), Tablo Idekine eit olmas iin, 6 sterlinlik daha fazla art-rne, yani yeni retim-fiyat olan 1 sterlin zerinden 4 quartera gereksinmemiz vardr. O zaman, Tablo Ideki gibi, gene 18 sterlinlik bir toplam rant elde ederiz. Gereken ek sermayenin bykl, onu, Cye ya da Dye yatrmamza, ya da ikisi arasnda bltrmemize gre deiecektir. Cde, 5 sterlinlik sermaye 2 quarterlk art-rn getirir; dolaysyla 10 sterlinlik ek sermaye 4 quarterlk ek art-rn getirir. Dde, burada varsaylan koullar altnda, yani ek sermaye yatrmlarnn retkenliinin ayn kalmas koulunda, 4 quarterlk ek tahl-rant retmek iin, 5 sterlinlik ek sermaye yetecektir. O zaman, aadaki sonulan elde edeceiz. (Bkz: s. 615, tablo IVe, IVd.) Toplam para-rant, ek sermayelerin sabit retim-fiyatlarnda yatrld Tablo IIdekinin tam yars olacaktr. [sayfa 614] TABLO lVc
Toprak Tipi B C D Toplam Akr 1 1 1 Sermaye 5 15 7 27 Kr 1 3 1 5 retim.iyat 6 18 9 33 Rant Sat(Quarter) .iyat rn 4 18 12 34 1 1 1 Kazan 6 27 18 51
Querter Sterlin
0 6 6 12
0 9 9 18
ArtKr Oran (%) 0 60 120
TABLO lVd
Toprak Tipi B C D Toplam Akr 1 1 1 Sermaye 5 5 12 22 Kr 1 1 2 4 retim.iyat 6 6 15 27 Sat(Quarter) .iyat rn 4 6 20 30 1 1 1 Kazan 6 9 30 45 Rant
Querter
0 2 10 12
Art-Kr Oran Sterlin (%) 0 0 3 60 15 120 18
* 1894 Almanca baskda: 2. -Ed.
615
En nemli ey, yukardaki tablolar Tablo I ile karlatrmaktr. Grrz ki, retim-fiyat yaryarya, yani quarter bana 60 ilinden 30 iline dmken, toplam para-rant, ayn, yani = 18 sterlin kalmtr, ve tahl-rant buna uygun olarak iki katna, 6 quarterdan 12 quartera kmtr. B zerinde rant yokolmutur; C zerinde, para-rant, IVcde yaryarya artm, ama IVdde yaryarya dmtr; D zerinde IVede ayn, = 9 sterlin kalm ve IVdde 9 sterlinden 15 sterline kmtr. retim 10 quarterdan IVcde 34 quartera ve IVdde 30 quartera kmtr; kr ise, 2 sterlinden, IVcde 5 sterline ve IVdde 4 sterline kmtr. Toplam sermaye yatrm, bu durumda 10 sterlinden 27 sterline, ve tekinde 10 sterlinden 22 sterline kmtr; yani her iki durumda da iki katndan fazla artmtr. Rant oran, yani yatrlan sermaye zerinden hesaplanan rant, lVten IVdye kadar btn tablolarda her toprak tr iin her yerde ayndr ki bu, zaten, ardarda iki sermaye yatrmnn retkenlik orannn her toprak tipi iin ayn kald varsaymyla ifade edilmitir. Ama Tablo Ie oranla, bu oran, gerek btn toprak trlerinin [sayfa 615] ortalamas, gerek tek tek bunlarn herbiri iin, dmtr. Tablo Ide bu, ortalama olarak = %180 olduu halde, IVcde = 18 : 27 x 100 = %655/11, IVdde = 18 : 22 x 100 = %80dir. Akr bana ortalama para-rant artmtr. nceden, Tablo Ide, drt akrn tmnden, akr bana ortalama 4 sterlin olduu halde, IVc ve IVdde bu, akr zerinde, akr bana 6 sterlindir. Rant getiren toprak zerinde, eskiden ortalamas 6 sterlin olduu halde, bu, imdi akr bana 9 sterlindir. Demek ki, akr bana rantn para-deeri artmtr ve imdi eskiden temsil ettiinin iki kat kadar tahl temsil etmektedir; ama, 12 quarterlk tahl-rant, imdi, srasyla 34 ve 30* quarterlk toplam retimin yansndan az olduu halde, Tablo Ide, 6 quarter, 10 quarterlk toplam retimin 3/5ini temsil eder. Dolaysyla toplam retimin tam kesri olarak rantn dm olmasna ve ayrca yatrlan sermaye zerinden hesaplanan rantn dm olmasna karn, rantn akr bana hesaplanan para-deeri ykselmitir ve bir rn olarak deeri daha da ykselmitir. Eer Tablo IVdde, D topran ele alrsak, grrz ki, burada sermaye harcamasna tekabl eden retim-fiyat = 15 sterlindir, ki bunun 12 sterlini yatrlan sermayedir. Para-rant = 15 sterlindir. Tablo Ide, ayn D topra iin, retim-fiyat = 3 sterlin, yatrlan sermaye = 2 sterlin, ve para-rant = 9 sterlin idi; yani sonuncusu, retim-fiyatnn kat ve sermayenin hemen hemen drt kat idi. Tablo IVdde, D iin 15 sterlin olan para-rant, retim-fiyatna tam eittir ve sermayeden yalnzca byktr. Gene de, akr bana para-rant 2/3 byktr, yani, 9 sterlin yerine 15 sterlindir. Tablo Ide 3 quarterlk tahl-rant = 4 quarterlk toplam rnn dr; Tablo IVdde, bu, 10 quarter ya da Dnin akr bana den toplam rnn (20 quarter) yarsdr. Bu gstermektedir ki, akr bana rant, toplam rnn
* 1894 Almanca baskda: 33 ve 27. -Ed.
616
daha kk bir tam kesrini oluturmasna ve yatrlan sermayeye oranla dm olmasna karn, akr bana rantn para-deeri ve tahl deeri artabilir. Tablo Ide toplam rnn deeri = 30 sterlin; rant = 18 sterlin ya da onun yarsndan fazladr. IVdde toplam rnn deeri = 45 sterlindir ki bunun 18 sterlini ya da yardan az ranttr. imdi, fiyatta quarter bana 1 sterlinlik de, yani %50lik bir de karn, ve rekabet eden topraklarn 4 akrdan 3 akra dmesine karn, akr bana hesaplanan, gerek tahl-rant, gerek para-rant artarken, toplam para-rantn ayn kalmasnn ve toplam tahl-rantn iki katna kmasnn nedeni, daha fazla quarterlk art-rn retilmesidir. Tahln fiyat %50 der ve art-rn %100 artar. Ama bu sonucun elde edilmesi iin, varsaydmz koullar altnda toplam retim katna kmaldr ve stn topraklardaki sermaye yatrm, iki katndan fazla artmaldr. Bu sonuncunun hangi oranda artmas gerektii, her toprak tipine yatrlan sermayenin retkenliinin, onun byklyle orantl olarak artt daima varsaylrsa, her, eyden nce, ek sermaye yatrmlarnn daha iyi [sayfa 616] ve en iyi topraklar arasndaki dalmna baldr. Eer retim-fiyatndaki d daha kk olsayd, ayn para-rant retmek iin daha az ek sermaye gerekecekti. Eer A topran ekim dna atmak iin gerekli olan arz ve bu yalnzca Ann akr bana den retime deil, ayrca Ann tm ekili alan iindeki payna da baldr bylece, eer bu ama iin gerekli olan arz, ve bu nedenle, Adan daha iyi topraklarda gerekli olan ek sermaye yatrm miktar da daha byk olsayd, o zaman, teki koullar ayn kalmak kaydyla, B toprann para ve tahl-rant getirir olmaktan kmasna karn, para ve tahl-rantlar daha da ok artacakt. Eer Adan kartlan sermaye = 5 sterlin olsayd, bu durum iin karlatrlacak tablolar, Tablo II ve Tablo IVd olacakt. Toplam retim 20 quarterdan 30, quartera ykselecekti. Para-rant yalnzca yar byklkte, ya da 36 sterlin yerine 18 sterlin olacakt; tahl-rant, ayn, yani 12 quarter olacakt. Eer, D zerinde, 27 sterlinlik bir sermayeyle, 44 quarter = 66 sterlinlik Dnin eski oranna uygun olarak 2 sterlinlik sermaye bana 4 quarter bir toplam rn retebilseydi, toplam rant, bir kez daha, Tablo IIde elde edilen dzeye ulaacakt, ve tablo, aadaki gibi grnecekti:
Toprak Tipi B C D Toplam Sermaye (Sterlin) 5 5 27 37 retim (Quarter) 4 6 44 54 Tahl-Rant (Quarter) 0 2 22 24 Para-Rant (Sterlin) 0 3 33 36
Toplam retim, Tablo IIdeki 20 quartera kar 54 quarter ola-
617
cakt ve para-rant ayn = 36 sterlin olacakt. Ama toplam sermaye 37 sterlin olacakt, oysa bu, Tablo IIde = 20 idi. Toplam yatrlan sermaye hemen hemen iki katna kacakken, retim, yaklak olarak, katna kacakt; tahl-rant iki katna kacak ve para-rant ayn kalacakt. Demek ki, eer retkenlik ayn kalrken rant getiren daha iyi topraklardaki, yani Adan daha iyi btn topraklardaki ek para-sermaye yatrmnn bir sonucu olarak fiyat derse, o zaman, toplam sermaye, retim ve tahl-rantla ayn oranda artmama eilimine sahiptir; bylece, tahl-ranttaki art, den fiyat yznden ortaya kan para-rant kaybn karlayabilir. Ayn yasa, ayrca, Dye deil, Cye, yani daha fazla rant getiren topraklar yerine daha az rant getiren topraklara daha ok sermaye yatrldka, yatrlan sermayenin orantl bir biimde byk olmas gerei ile de kendini ortaya koyar. Sorun, yalnzca udur: para-rantn ayn kalabilmesi [sayfa 617] ya da ykselebilmesi iin, belli bir miktarda ek art-rn retilmelidir, ve art-rn getiren topraklarn verimlilii ne kadar bykse, bu, o kadar az sermaye gerektirecektir. Eer B ve C, ve C ve D arasndaki farkllk daha da bykse, daha az ek sermaye gerekli olacaktr. Kesin oran, 1) fiyattaki d oran, bir baka deyile, imdi rant getirmeyen B topra ile, eskiden rant getirmeyen toprak olan A arasndaki farkllk tarafndan; 2) Bnin stndeki daha iyi topraklar arasndaki farkllklarn oran tarafndan; 3) yeni yatrlan ek sermaye miktar tarafndan; ve 4) bunun, eitli kalitedeki topraklar arasnda dalm tarafndan belirlenir. Gerekte, gryoruz ki, bu yasa, yalnzca, birinci durumda zaten gsterilmi olan eyi ifade etmektedir: retim-fiyat verildii zaman, bykl ne olursa olsun, rant, ek sermaye yatrmnn bir sonucu olarak artabilir. nk, Ann safd edilmesi yznden imdi Bnin en kt toprak ve quarter bana 1 sterlinin yeni retim-fiyat olduu bir durumda, yeni bir farkllk rant Ie sahip bulunuyoruz. Bu, Tablo II iin olduu kadar, Tablo IV iin de geerlidir. Balang noktamzn A yerine B topra olmas ve retim-fiyatmzn 3 sterlin yerine 1 sterlin olarak alnmas dnda, bu, ayn yasadr. Burada nemli olan ey udur: Sermayeyi A toprandan ekmek ve arz onsuz yaratmak iin, u ya da bu kadar sermaye gerekli olduu lde, grrz ki, btn toprak paralarnda olmasa da, en azndan bazlarnda ve ekili toprak paralarnn ortalamas szkonusu olduu srece, buna, deimeyen, ykselen, ya da alalan bir akr bana rant elik edebilir. Grmtk ki, tahl-rant ve para-rant, birbirleriyle tek tr bir iliki srdrmezler. Tahl-rantn hl ekonomide bir nem tamas, yalnzca gelenekler yzndendir. Bunun gibi, pekala gsterilebilir ki, rnein, bir fabrikatr, 5 sterlinlik kr ile, nceden 10 sterlinlik bir krla satn alabileceinden ok daha fazla iplik satn alabilir. Bu her durum ve koulda gsterir ki, sayn toprakbeyleri, ayn zamanda, imalat kurulularn, eker rafinerilerinin ve alkol damtm evlerinin vb. sahipleri ya da hissedarlar olduklar zaman, kendi hammaddelerinin reticileri
618
olmak sfatyla, para-rant dt zaman bile, gene nemli bir kr salayabilirler.34

II. Ek Sermayenin Azalan retkenlik Oran
Demin ele alnan durumda olduu gibi, bu durumda da, retimfiyat, ancak Adan daha iyi topraklardaki ek sermaye yatrmlar Adan gelen retimi gereksiz kld ve bu yzden sermaye Adan ekildii, [sayfa 618] ya da A teki rnlerin retimi iin kullanld zaman debildii lde, bu, soruna, yeni hi bir ey getirmemektedir. Bu durum yukarda ayrntl olarak tartlm bulunuyor. Akr bana tahl ve para olarak rantn artabilecei, azalabilecei ya da deimeden kalabilecei gsterilmiti. Karlatrmalar yaparken, kolaylk olsun diye, aadaki tabloyu veriyoruz [Tablo IV]: TABLO IV
Toprak Tipi A B C D Toplam Sermaye 2 2 2 2 10 Kr Quarter Bana retim.iyat 3 1 1 3 /4 rn
(Quarter)
Akr 1 1 1 1 4
TahlRant
(Querter)
ParaRant
(Sterlin)
Art-Kr Oran
(%)
1 2 3 4 10
0 1 2 3 6
0 3 6 9 18
0 120% 240% 360% 180%

(Ortalama)
imdi, B, C ve Dnin, azalan bir retkenlik orannda saladklar 16 quarterlk bir miktarn Ay ekim dnda tutmaya yettiini varsayalm. Byle bir durumda Tablo III, aadakine dnr [Tablo V]: TABLO V
Toprak Tipi B C D Toplam Akr 1 1 1 3*** Sermaye Yatrm 2+2=5 2+2=5 2+2=5 15 Kr 1 1 1 rn
(Quarter)
Sat.iyat 15/7 15/7 15/7
Kazan 6 84/7 126/7 27 3/7
Tahl-Rant Para-Rant
(Querter) (Sterlin)
Art-Kr Oran (%) 0 %513/7 %1371/7** %942/7 Ortalama****
2+1=3 3+2=5 4+3=7 16
0 1 4 5
0 24/7 66/7 93/7
* 1894 Almanca baskda: 512/5. -Ed. ** lbid.: 1371/5. -Ed. *** lbid.: 4. -Ed. **** Burada, VI., VII., VIII., IX. ve X. Tablolardaki gibi hi rant getirmeyen toprak hesaba katlmamnr. -Ed. 34 Yukardaki, IVadan IVdye kadar olan tablolar yeniden hesaplanmaldr. nk bunlarn
619
Burada, ek sermayenin azalan bir retkenlik orannda, ve eitli toprak tipleri iin deien bir azalmada, dzenleyici retim-fiyat 3 sterlinden 15/7 sterline dmtr. Sermaye yatrm, yar yarya 10 sterlinden 15 sterline ykselmitir. Para-rant, hemen hemen yar yarya [sayfa 3 1 619] 18 sterlinden 9 / sterline dmtr, ama tahl-rant, yalnzca / 7 12 orannda 6 quarterdan 5 quartera dmtr. Toplam retim 10dan l6ya, ya da %60 orannda ykselmitir. Tahl-rant, toplam rnn tebirinden biraz azn oluturmaktadr. Yatrlan sermayenin para-ranta oran 15 : 93/7dir, oysa eskiden bu oran 10 : 18 idi.
III. Ek Sermayenin Artan retkenlik Oran
Bu, bu blmn bandaki, retkenlik oran ayn kalrken retimfiyatnn dt Deike Iden, yalnzca, A topram darda brakmak iin belli bir miktar ek rn gerektiinde, bunun burada hzl olmasyla ayrlr. Ek sermaye yatrmlarnn artan retkenliinde olduu gibi den retkenliinde de, yaratlan etki, yatrmlarn eitli topraklar arasndaki dalmna uygun olarak deiebilir. Bu deien etki, farkllklar dengeledii ya da vurgulad lde, daha iyi topraklarn farkllk rant ve bundan dolay da toplam rant, zaten farkllk rant Ide olduu gibi, decek ya da ykselecektir. Dier bakmlardan, herey, A ile birlikte darda braklan toprak alannn ve sermayenin byklne, ve talebi karlayacak ek rn retmek iin, ykselen bir retkenlik halinde, gerekli olan artan sermayenin nispi byklne baldr. Burada incelenmeye deer olan ve gerekten de bizi bu farkllk krnn farkllk rantna dntrlme yolunun aratrlmasna geri gtren tek nokta udur: retim-fiyatnn ayn kald birinci durumda, Aya yatrlabilecek olan ek sermaye, farkllk rantna etki yapmaz, nk A topra, eskiden olduu gibi hi bir rant getirmez, rnnn fiyat ayn kalr ve piyasay dzenlemeye devam eder. retkenlik oran ayn kalrken, retim-fiyatnn dt ikinci durumda, Deike Ide, A topra zorunlu olarak darda braklacaktr. Deike II iin (den retkenlik oran durumunda den retim-fiyat) bu daha da geerlidir. nk tersi durumda A toprana yatrlan ek
hepsinde bir hesaplama hatas vardr. Bu durum, bu tablolardan kartlan teorik sonular etkilememise de, ksmen, akr bana retim iin olduka byk saysal deerler getirmitir. Bunlara bile ilke olarak kar klamaz. Btn kabartma ve toporafik haritalarda, dey iin, yatay iin olandan ok daha byk bir lek semek adettir. Ama gene de, herhangi biri, tarmc duygularnn bu yzden incindiini dnrse, akr saysn onu tatmin edecek herhangi bir saysal deerle arpmakta serbesttir. Ayrca, Tablo Ide, 1, 2, 3, 4 quarter yerine, akr bana 10,12, 14, 16 bushel (8 bushel = 1 quarter) seilebilir, teki tablolardaki elde edilen saysal deerler olaslk snrlar iinde kalacaktr; sonucun, yani rant artnn sermaye artna orannn tamamen ayn olduu grlecektir. Bir sonraki blmde yaynlayann dahil ettii tablolarda byle yaplmtr. - .. E.
620
sermaye retim-fiyatn artrmak zorunda kalacaktr. Ama, burada, ek sermayenin retkenliinin artmas yznden retim-fiyatnn dt ikinci durumun Deike IIInde, bu ek sermaye, baz koullar altnda, daha iyi topraklara olduu gibi, A toprana da yatrlabilir. 2 sterlinlik bir ek sermayenin A toprana yatrld zaman 1 quarter yerine 1 quarter rettiini varsayalm. [Bkz: s. 621, Tablo VI.] TABLO VI
Toprak Tipi A B C D Akr 1 1 1 1 Sermaye 2+2=5 2+2=5 2+2=5 2+2=5 20 Kr 1 1 1 1 4 retim.iyat 6 6 6 6 24 rn
(Quarter)
Sat.iyat 28/11 28/11 28/11 28/11
Rant Kazan 6 12 18 24 60
Querter
1+11/5=21/5 2+22/5=42/5 3+33/5=63/5 4+44/5=84/5 22
0 21/5 42/5 63/5 131/5
ArtKr Sterlin Oran (%) 0 0 6 120 12 240 18 360 36 240
Temel Tablo I ile karlatrlmaktan baka, bu tablo, iki katlk bir sermaye yatrmnn, sermaye yatrmna orantl olan sabit bir retkenlikle birlikte gittii Tablo II ile de karlatrlmaldr. Varsaymmza uygun olarak, dzenleyici retim-fiyat der. Eer bu, sabit, = 3 sterlin kalacak olsayd, o zaman eskiden yalnzca 2 sterlinlik bir sermaye ile hi bir rant getirmeyen en kt toprak A, imdi, daha kt toprak ekime sokulmakszn rant getirecekti. Bu, yatrlan ilk [sayfa 620] sermaye, iin deil, sermayenin yalnzca bir blm iin bu topran retkenliindeki bir art nedeniyle olacakt. lk 3 sterlinlik retim-fiyat 1 quarter getirir; ikincisi 11/5 quarter getirir; ama 21/5 quarterlk tm rn, imdi ortalama fiyat zerinden satlmaktadr. Ek sermaye yatrmyla,retkenlik oran arttna gre, bu bir iyiletirmeyi ngrr. Bu iyiletirme akr bana yatrlan sermayede genel bir arttan (daha fazla gbre, daha fazla mekaniklemi emek, vb.) oluabilir, ya da yle olabilir ki, nitelik olarak farkl, daha retken bir sermaye yatrmnn ortaya karlmas, eer mmknse, yalnzca bu ek sermaye araclyla mmkn olur. Her iki durumda da, akr bana 5 sterlinlik sermaye yatrm 21/5 quarterlk bir rn getirir, oysa bu sermayenin yarsnn, yani 2 sterlinin yatrlmas, yalnzca 1 quarterlk rn getirir. A tipi topraktan nemli bir alan, akr bana yalnzca 2 sterlinlik bir sermaye ile ekilmeye devam edildii srece, A toprandan gelen rn, geici pazar koullarna baklmakszn, yeni ortalama fiyat yerine, ancak daha yksek bir retim-fiyat zerinden satlmaya devam edilebilirdi. Ama, akr bana 5 sterlinlik sermaye biimindeki yeni iliki ve dolaysyla da iyiletirilmi ynetim evrensel hale gelir gelmez dzenleyici retim-fiyat 28/11 sterline dmek zorunda kalacaktr. Sermayenin iki blm arasndaki, farkllk ortadan kalkacaktr, ve o zaman, aslnda, bir akrlk A toprann yalnzca
621
2 sterlinlik bir sermaye ile ekilmesi anormal olacak, yani yeni retim koullarna uymayacaktr. Bu durumda, ayn akra yatrlan sermayenin farkl blmlerinin getirdii rnler arasnda artk bir farkllk olmayacak, ancak akr bana yeterli ve yetersiz bir toplam sermaye yatrm arasnda bir farkllk olacaktr. Bu her eyden nce gstermektedir ki, ok saydaki kirac iftilerin ellinde bulunan yetersiz sermaye (ok sayda olmaldr, nk kk bir say, yalnzca retim-fiyatlarnn altnda satmak zorunda kalrd), topraklarn kendilerinin, azalan bir dizide farkllamalaryla ayn etkiyi dourur. Dk kalitedeki topraklarn dk [sayfa 621] kalitede ekimi, stn topraklardan gelen rant artrr; eit lde kt kalitede daha iyi ekilmi topraklardan, tersi durumda, gelmeyecek olan rantn gelmesine bile yolaabilir. kinci olarak, gstermektedir ki, farkllk rant, ayn toplam alana yaplan, ardarda sermaye yatrmlarndan doduu lde, gerekte, eitli sermaye yatrmlarnn etkilerinin artk tannamad ve ayrdedilemedii ve bu yzden de en kt topraktan rant gelmesi sonucunu vermek yerine: 1) rnein Ann bir akrn toplam rnnn ortalama fiyatn yeni dzenleyici fiyat yapt, ve 2) yeni koullar altnda topran yeterli ekimi iin gerekli olan akr bana toplam sermaye miktarnn deimesi olarak ortaya kt, ve tek tek ardarda sermaye yatrmlarnn da, bunlarn herbirine ait etkileri kadar, seilemez bir biimde, birbirine karm grnecei bir ortalamaya dnr. stn kalitedeki topraklardan gelen tek tek farkllk rantlar iin de tamamen ayn ey geerlidir. Her durumda, bunlar, imdi normal hale gelmi olan artm sermaye yatrmnda szkonusu topraktan gelen ortalama retim ile en kt topraktan gelen retim arasndaki farkla belirlenirler. Hibir toprak,bir sermaye yatrm olmakszn rn vermez. Basit farkllk rantnda, farkllk rant Ide bile, durum budur; retim-fiyatn dzenleyen bir akrlk A topra, u u fiyatlarla u u kadar rn getirir, ve stn kalitede B ve D topraklar u kadar farkllk rn ve dolaysyla dzenleyici retim-fiyatnda, u u kadar para-rant getirir dendii zaman, daima mevcut retim koullar altnda normal saylan belli bir miktar sermayenin yatrld varsaylmaktadr. Ayn biimde, metalarn retim-fiyatlarnda retilebilmeleri iin, her ayr sanayi dalnda, belli bir asgari sermaye gereklidir. Eer bu asgari dzey, ayn toprak zerindeki iyiletirmelerle ilikili olan ardarda sermaye yatrmlarnn bir sonucu olarak deiirse, bu deiiklik kerteli olarak gerekleir. rnein Ann, belirli bir sayda akr bu ek iler sermayeyi almad srece, Ann daha iyi ekilen akrlarnda, deimeyen retim-fiyat yznden, bir rant ortaya kar ve btn stn kalitedeki topraklardan, B, C ve Dden gelen rant artar. Ama yeni ekim yntemi normal yntem olacak kadar genel hale gelir gelmez, retimfiyat der; stn kalitedeki paralardan gelen rant gene azalr, ve A toprann imdi ortalama hale gelmi olan iler sermayeye sahip bulun-
622
mayan blm, rnn, bireysel retim-fiyatnn, yani ortalama krn altnda satmak zorunda kalr. Den bir retim-fiyat durumunda, bu, ayrca, artan sermaye yatrmnn sonucu olarak gereken toplam rn, stn kalitedeki topraklarca salanr salanmaz, ve bylece, rnein, iler sermaye, Adan ekilir ekilmez, yani A, bu belli rnn, rnein budayn retiminde artk rakip olmaktan kar kmaz ek sermayenin azalan retkenliiyle bile ortaya kar. Yeni dzenleyici daha iyi toprak Bye, imdi ortalama olarak yatrlmas gereken sermaye miktar, bu durumda normal hale gelir, [sayfa 622] ve toprak paralarnn deien verimliliinden szedildii zaman, bu yeni akr bana normal sermaye miktarnn kullanld varsaylmaktadr. te yandan, aktr ki, rnein ngilterede 1848den nce akr bana 8 sterlin ve bu yldan sonra 12 sterlin olan bu ortalama sermaye yatrm, kira szlemelerinin yaplmasnda lt olacaktr. Bundan daha fazla harcayan ifti iin, szleme sresi boyunca, art-kr ranta dntrlmez. Szlemenin bitiminden sonra bunun olup olmayaca da ayn ek sermaye artrmn yapabilecek durumda olan iftiler arasndaki rekabete bal olacaktr. Burada, artan retimi, ayn ya da hatta azalan bir sermaye harcanmas ile salamaya devam eden trde srekli toprak iyiletirmelerinden sz etmiyoruz. Bu tr iyiletirmeler, sermayenin rnleri olmalarna karn, topran kalitesindeki doal farkllklarla ayn etkiye sahiptir. O halde gryoruz ki, farkllk rant II durumunda, aslnda farkllk rant I durumunda grnmeyen bir etken ortaya kar, nk bu sonuncusu, akr bana normal sermaye yatrmndaki herhangi bir deiiklikten bamsz olarak var olmaya devam edebilir. Bu etken, bir yandan, retimi, imdi akr bana normal ortalama retim olarak grnen, dzenleyici A toprandaki eitli sermaye yatrmlarnn sonularnn bulanklamasdr. te yandan da normal asgarideki ya da akr bana sermaye yatrmnn ortalama byklndeki deiikliktir, yle ki, bu deiiklik topran bir zellii gibi grnr. En sonu, bu, art-kr rant biimine dntrme yolundaki farkllktr. stelik, I ve II. tablolarla karlatrldnda Tabla VI gsteriyor ki, para-rant, Ie gre iki kat artm, ama IIye gre deimemiken, tahlrant, Ie gre iki kattan fazla ve IIye gre 11/5 quarter artmtr. Eer (teki koullar ayn kalmak kaydyla) daha fazla ek sermaye, stn kalitedeki topraklara ayrlm olsayd, ya da eer te yandan Adaki ek sermayenin etkisi daha az farkedilir, ve bylece Adan gelen quarter bana dzenleyici ortalama fiyat daha yksek olsayd, bu para-rant byk lde artm olacakt. Eer ek sermaye araclyla doan retkenlik art, eitli topraklar iin baka baka sonular verirse, bu, onlarn farkllk rantlarnda bir deiiklik yaratacaktr.
623
Her durum ve koulda, gsterilmitir ki, rnein iki katna km bir sermaye yatrm ile akr bana rant, retim-fiyat, yatrlan ek sermayenin retkenlik orannn artmas sonucu derken, yani bu retkenlik, artan sermayeden daha yksek bir oranda byd zaman yalnzca iki katna kmakla kalmayabilir, iki kattan fazla da artabilir. Ama eer retim-fiyat, A toprann retkenliindeki daha hzl bir art sonucu ok daha aa decek olursa, bu debilir de. rnein B ve Cdeki ek sermaye yatrmlarnn, retkenlii, Ada artrdklar oranda artrmadklarn, yle ki, B ve C iin orantl farkllklarn azaldn ve retimdeki artn fiyattaki d karlamadn [sayfa 623] varsayalm. Bu durumda, Tablo II ile karlatrldnda, Dden gelen rant artacak ve B ve Cden gelen decektir. En sonu, eer stn kaliteli topraklara Ada olduundan daha fazla ek sermaye, retkenlikte ayn nispi artla yatrlmsa, ya da eer stn kaliteli topraklardaki ek sermaye yatrm, artan bir retkenlik orannda yaplmsa, para-rant ykselecektir. Her iki durumda da farkllklar artacaktr. Ek sermaye yatrmnn getirdii iyiletirme, farkllklar tamamen ya da ksmen azaltt ve Ay B ve Cden daha fazla etkiledii zaman para-rant der. stn kaliteli topraklarn retkenliindeki art ne kadar kkse, bu, o kadar fazla der. Tahl-rant ykselecek mi, decek mi, yoksa deimeden mi kalacak, bu, yaratlan eitsizliin derecesine baldr. TABLO VIa
Toprak Tipi A B C D Toplam Akr 1 1 1 1 4 Sermaye Yatrm 2+2=5 2+2=5 2+2=5 2+2=5 20 Kr 1 1 1 1 Sat-.iyat Kazan Tahl-Rant Para-Rant (Querter) (Sterlin) 1+3=4 1 6 0 0 2+2=4 1 6 3+5=8 1 12 4 6 4+12=16 1 24 12 18 32 16 24 rn
(Quarter)
Ya eidi topraklarn ek verimliliindeki orantl farkllk deimeden kalrken rant getiren topraklara, rant getirmeyen A toprandan daha fazla sermaye yatrld zaman ve daha yksek rant getiren topraklara, daha dk rant getirenlerden daha fazla sermaye yatrld zaman; ya da verimlilik ek sermaye ayn kalrken daha iyi ve en iyi topraklarda Ada olduundan daha ok artt zaman, para-rant artar ve bunun gibi tahl-rant da artar, yani para ve tahl-rantlar daha iyi topraklardaki daha ktlerdekinin zerinde olan bu verimlilik artyla orantl olarak artar. Ama btn durumlarda, artan retken g, yalnzca deimeyen sermaye yatrmyla, artan verimliliin sonucu olmayp, ek bir sermayenin sonucu olduu zaman, rantta nispi bir art vardr. u gr as
624
mutlak olarak geerlidir: bu sermaye, ister sabit ya da azalan fiyatlarda sabit bir retkenlik oranyla, ister sabit ya da den fiyatlarda azalan bir retkenlik oranyla, isterse den fiyatlarda artan bir retkenlik oranyla faaliyet gstersin, btn teki durumlarda olduu gibi, burada da, rant [sayfa 624] ve akr bana artan rant (farkllk rant I durumunda olduu gibi, btn ekili alan zerinden ortalama rant bykl), topraktaki artan bir sermaye yatrmnn sonucudur. nk bizim varsaymmz: ek sermayenin, sabit, den, ya da ykselen bir retkenlik oranyla sabit fiyatlar; ve sabit, den ya da ykselen retkenlik oranyla den fiyatlar, una dnr: sabit ya da den fiyatlarda ek sermayenin sabit bir retkenlik oran, sabit ya da den fiyatlarda den bir retkenlik oran, ve sabit ve den fiyatlarda artan bir retkenlik oran. Btn bu durumlarda rant deimeden kalabilir ya da debilirse de, teki koullar ayn kalmak kaydyla, eer ek sermaye yatrm, artan retkenlik iin bir nkoul deilse, daha da fazla decektir. Bu durumda ek sermaye, mutlak olarak azalm olsa bile her zaman nispeten yksek rantn nedenidir.
[sayfa 625]
625
KIRKNC BLM
.ARKLILIK RANTI II NC DURUM: YKSELEN RETM-.YATI SONULAR
[YKSELEN bir retim-fiyat, hi rant getirmeyen en kt kalitedeki topran retkenliinin azalmasn ngrr. A toprana yatrlan 2 sterlinlik sermaye 1 quarterdan az, ya da 5 sterlin - 2 quarterdan az retmedike, ya da Adan bile daha kt bir toprak ekime almak zorunda olmadka, varsaylan dzenleyici retim-fiyat, quarter bana 3 sterlinin zerine kamaz. kinci sermaye yatrmnn, sabit ya da hatta artan retkenlii durumunda, bu, ancak eer 2 sterlinlik birinci sermaye yatrmnn retkenlii azalmsa mmkn olacaktr. Bu durum olduka sk grlr. rnein, eski ekim yntemi altnda yzeysel bir srme ile, gc tkenmi olan st toprak gitgide daha az rn verdii zaman ve sonra da, daha derinden srlerek altst edilen toprak, daha rasyonel bir ekimle eskisinden daha iyi rn rettii zaman. Ama, dorusunu sylemek gerekirse, bu zel durum burada geerli deildir. Yatrlan 2 sterlinlik ilk sermayenin retkenliinin azalmas, koullarn orada da benzer olduu varsaylsa bile, stn topraklar iin farkllk rant Ide bir azalma anlamna gelir; oysa biz, burada, yalnzca farkllk rant IInin zerinde duruyoruz. Ama bu zel durum, farkllk rant IInin varl ngrlmeden ortaya [sayfa
626
kamayaca ve aslnda farkllk rant Ideki bir deiikliin II zerindeki etkisini temsil ettii iin, bunu rneklendirerek aklayacaz [Tablo: Vll]: TABLO VII
626]
Toprak Tipi A B C D
Akr
Yatrlan Sermaye (Sterlin) 2+2=5 2+2=5 2+2=5 2+2=5 20
Kr 1 1 1 1
retim -.iyat 6 6 6 6
rn (Quarter) +1=11/3 1+2=3 1+3=5 4+5=7 17
Sat.iyat 33/7 33/7 33/7 33/7
Kazan 6 12 18 24 60
TahlRant (Qr.) 0 1 3 5 10
ParaRant () 0 6 12 18 36
Rant Oran (%) 0 120 240 360 240
1 1 1 1
Para-rant ve kazan, Tablo IIdekinin ayndr. Artan dzenleyici retim-fiyat, rn miktar olarak kaybedilmi olan telafi eder; bu fiyat ve rn miktar ters orantl olduuna gre bunlarn matematiksel arpmnn ayn kalaca aktr. Yukardaki durumda, ikinci sermaye yatrmnn retkenliinin, birinci sermayenin ilk retkenliinden daha byk olduu varsaylmtr. Aadaki tabloda gsterilecei zere, ikinci yatrmn, yalnzca birincininkine e bir retkenlie sahip olduunu varsayarsak, hi bir ey deimez. [Bkz: Tablo VIII] TABLO VIII
Toprak Tipi A B C D Yatrlan Sermaye (Sterlin) 2+2=5 2+2=5 2+2=5 2+2=5 20 Kr 1 1 1 1 retim -.iyat 6 6 6 6 rn (Quarter) +1=11/3 1+2=3 1+3=4 2+4=6 15 Sat.iyat 4 4 4 4 Kazan 6 12 18 24 60 TahlRant (Qr.) 0 1 3 4 9 ParaRant () 0 6 12 18 36 Rant Oran (%) 0 120 240 360 240
Akr
1 1 1 1
Burada da, ayn oranda artan retim-fiyat, para-rantta olduu gibi, rn durumunda da, retkenlikteki azalmay tamamen telafi eder. nc durum, saf biimiyle, ancak birinci sermaye yatrmnn retkenlii sabit kalrken, ikinci sermaye yatrmnn retkenlii azald [sayfa 627] zaman ki birinci ve ikinci durumlarda bu her zaman varsaylmtr ortaya kar. Burada farkllk rant I etkilenmemitir, yani, deiiklik yalnzca farkllk rant IIden doan blm etkilemektedir. ki rnek vereceiz: birinci rnekte ikinci sermaye yatrmnn retkenliinin ye, ikinci rnekte e indiini varsayyoruz [Tablo IX]:
627
TABLO IX
Toprak Tipi A B C D Yatrlan Sermaye (Sterlin) 2+2=5 2+2=5 2+2=5 2+2=5 20 Kr 1 1 1 1 retim.iyat 6 6 6 6 rn (Quarter) 1+=1 2+1=3 3+1=4 4+2=6 15 Sat.iyat 4 4 4 4 Kazan 6 12 18 24 60 TahlRant (Qr.) 0 1 3 4 9 ParaRant () 0 6 12 18 36 Rant Oran (%) 0 120 240 360 240
Akr
1 1 1 1
retkenlikteki azalmann Tablo VIIIde birinci sermaye yatrm iin, IXda ikinci sermaye yatrm iin olmas gerei dnda Tablo IX, Tablo VIIIin aynsdr [Tablo X]: TABLO X
Toprak Tipi A B C D Yatrlan Sermaye (Sterlin) 2+2=5 2+2=5 2+2=5 2+2=5 20 Kr 1 1 1 1 retim.iyat 6 6 6 6 rn (Quarter) 1+=1 2+=2 3+=3 4+1=5 12 Sat.iyat 44/5 44/5 44/5 44/5 Kazan 6 12 18 24 60 TahlRant (Qr.) 0 1 2 3 7 ParaRant () 0 6 12 18 36 Rant Oran (%) 0 120 240 360 240
Akr
1 1 1 1
Bu tabloda da, toplam kazan, para-rant ve rant oran, Tablo II, VII ve VIIIdekinin ayn kalr, nk yatrlan sermaye ayn kalrken, rn ve sat-fiyat gene ters orantldr. [sayfa 628] Ama, retim-fiyatnn ykseldii teki olas durumda, yani o zamana kadar ekilme zahmetine demeyen kt kalitedeki topran ekime almas durumunda iler nasldr? a ile gstereceimiz bu tr bir topran rekabete girdiini varsayalm. O zaman eskiden rant getirmeyen A topra rant getirecek ve nceki Tablo VII, VIII, ve X, aadaki biimleri alacaklardr [Tablo VIIa, VIIIa, Xa): TABLO VlIa
Toprak Tipi a A B C D Akr 1 1 1 1 1 Sermaye 5 2+2 2+2 2+2 2+2 Kr 1 1 1 1 1 retim -.iyat 6 6 6 6 6 30 rn (Quarter) 1 +1=1 1+2=3 1+3=5 2+3=7 19 Sat.iyat 4 4 4 4 4 Kazan 6 7 14 21 28 76 Rant Querter 0 2 3 5 11 Sterlin 0 1 8 15 22 46 Art 0 1 1+7 1+2x7 1+3x7
628
TABLO VIIla
Toprak Tipi a A B C D Akr 1 1 1 1 1 Sermaye 5 2+2 2+2 2+2 2+2 Kr 1 1 1 1 1 retim -.iyat 6 6 6 6 6 30 rn (Quarter) 1 +1=1 1+2=3 1+3=4 2+4=6 16 SatKazan .iyat 44/5 44/5 44/5 44/5 44/5 6 71/5 142/5 213/5 284/5 78 Rant Querter 0 1* 3 4 10** Sterlin 0 11/5 82/5 153/5 224/5 48 Art 0 11/5 11/5+71/5 11/5+2x71/5 11/5+3x71/5
* 1894 Almanca baskda: 2. -Ed. ** Ibid.: 9. -Ed.
TABLO Xa
Toprak Tipi a A B C D Akr 1 1 1 1 1 Sermaye 5 2+2 2+2 2+2 2+2 Kr 1 1 1 1 1 retim.iyat 6 6 6 6 6 30 rn (Quarter) 11/8 1+=1 2+=2 3+=3 4+1=5 135/8 Sat.iyat 41/3 41/3 41/3 41/3 41/3 Kazan 6 62/3 131/3 20 262/3 722/3 Rant Querter 0 /8 13/8 25/8 37/8 8
1
Sterlin 0 /3 71/3 14 202/3 422/3

2
Art 0 /3 2 /3+62/3 2 /3+2x62/3 2 /3+3x62/3

2
a toprann araya katlmasyla yeni bir farkllk rant I doar; bu yeni temel zerinde, farkllk rant II de deimi bir biimde geliir. a topra yukardaki tablonun herbirinde farkl verimlilie sahiptir; orantl [sayfa 629] olarak artan verimlilikler dizisi ancak A toprayla balar. Ykselen rantlar dizisi de ayn biimde davranr. Daha nce rantsz olan, en kt rant getiren topran rant, yalnzca btn daha yksek rantlara eklenen bir sabittir. Ancak bu sabitin karlmasndan sonradr ki, farkllklar dizisi daha yksek rantlar iin aka ortaya kar ve bunun gibi, farkl topraklarn verimlilik dizisi ile olan paralellii de ortaya kar. Btn tablolarda Adan Dye kadar verimlilikler u iliki iindedir: 1: 2 : 3 : 4, ve buna uygun olarak rantlar da u iliki iindedir: VIIada 1 : (1 + 7) : (1 + 2 x 7) : (1 + 3 x 7), VIIIada 11/5 : (11/5 + 71/5) : (11/5 + 2 x 71/5) : (11/5 + 3 x 71/5), ve Xada 2/3 : (2/3 + 62/3) : (2/3 + 2 X 62/3) : (2/3 + 3 x 62/3). Ksacas eer Adan gelen rant = n, ve bir sonraki daha yksek verimlilikteki topraktan gelen rant = n +m ise, dizi yledir: n : (n + m) : (n + 2m) : (n + 3m), vb.. -.. E.] [Daha nce geen nc durum, elyazmasnda ayrntsyla incelenmediinden yalnzca balk vardr yukarda olduu gibi elinden gelen en iyi bir biimde boluu doldurmak, yaynlayana den bir grev
629
oldu. Ancak, buna ek olarak, ana durum ve dokuz alt durumdan oluan yukardaki tm farkllk rant II tahlilinden genel sonular karmak da gene ona dmektedir. Ancak elyazmasnda sunulan rnekler bu amaca pek uygun dmemektedir. Birincisi, bunlar eit alanlar iin rnleri 1 : 2 : 3 : 4, ilikisinde olan toprak paralarn, yani ta bandan beri byk lde abartlm olan ve bu temel zerine yaplan varsaymlarn ve hesaplarn daha sonraki gelimesinde son derece mthi saysal deerlere yolaan farkllklar karlatrrlar. kincisi, tamamen yanl [sayfa 630] bir izlenim yaratrlar. Eer 1 : 2 : 3 : 4, vb. ilikisinde olan verimlilik dereceleri iin 0 : 1 : 2 : 3 vb. dizisinde rantlar elde edilmise, kii ikinci diziyi birinciden karmak ve rantlarn iki kat, kat vb. artmasn, toplam rnlerin iki kat, kat vb. artmasyla aklamak eilimine kaplr. Oysa bu, btnyle yanl olacaktr. Verimlilik dereceleri n : (n + 1) : (n + 2) : (n + 3) : (n + 4) ilikisinde olduu zaman bile, rantlar 0 : 1 : 2 : 3 : 4 ilikisi iindedirler. Rantlar verimlilik dereceleri gibi deil, sfr noktas olarak rantsz toprakla balayan verimlilik farkllklar gibi ilikidedirler. Metni rneklemek iin zgn tablolarn sunulmas gerekliydi. Ama aadaki aratrma sonular iin anlalr bir temel elde etmek zere, aada rnlerin bushel 1/8 quarter ya da 36,35 litre) olarak ve ilin (=mark) olarak gsterildii yeni bir tablo dizisi sunuyorum. Bunlarn birincisi, Tablo XI, nceki Tablo Ie tekabl eder. 10 ilinlik kr eklendiinde = akr bana 60 ilinlik bir toplam retim-fiyat yapan, 50 ilinlik bir ilk sermaye yatrmyla Adan Eye kadar be farkl kalitedeki toprak iin rnleri ve rantlar gsterir. Tahl olarak rn daha dk alnmtr: akr bana 10, 12, 14, 16, 18 bushel. Ortaya kan retim-fiyat, bushel bana 6 ilindir. Aadaki 13 tablo, bu blmde ve nceki iki blmde incelenen, sabit, den ve ykselen retim-fiyatlarnda ayn toprakta akr bana 50 ilinlik ek sermayenin yatrld farkllk rant IInin farkl durumuna tekabl eder. Bu durumlardan herbiri, srasyla birinciye gre ikinci sermaye yatrmnn 1) sabit 2) den ve 3) ykselen retkenlii durumunda aldklar biimle sunulmulardr. Bu rnekleme amac iin zellikle yararl olan birka baka deike yaratr. Durum Ide: Sabit retim-fiyat unlar elde ederiz: Deike 1: kinci sermaye yatrmnn retkenlii ayn kalr (Tablo XII). Deike 2: retkenlik azalr. Bu, ancak, A topranda hi bir ikinci sermaye yatrm yaplmad zaman yer alabilir, yani yle ki: a) B topra da hi rant getirmez (Tablo XIII), ya da, b) B topra tmyle rantsz hale gelmez (Tablo XIV). Deike 3: retkenlik artar (Tablo XV). Bu durum da, gene, A topranda ikinci bir sermaye yatrmn dtalar. Durum IIde: Den retim-fiyat unlar elde ederiz: Deike 1: kinci sermaye yatrmnn retkenlii ayn kalr (Tablo
630
XVI). Deike 2: retkenlik azalr (Tablo XVII). Bu iki deike, A toprann rekabet dna karlmasn ve B toprann rantsz hale gelmesini ve retim-fiyatn dzenlemesini gerektirir. Deike 3: retkenlik artar (Tablo XVIII). Burada A topra dzenleyici kalr. Durum IIIte: Ykselen retim-fiyat iki olaslk vardr: A topra [sayfa 631] rantsz kalabilir ve fiyat dzenlemeye devam edebilir, ya da Adan daha kt toprak rekabete girer ve fiyat dzenler, bu durumda A, rant getirir. Birinci olaslk : A topra dzenleyici olarak kalr. Deike 1: kinci yatrmn retkenlii ayn kalr (Tablo XIX). Bu, bizim varsaydmz koullar altnda, birinci yatrmn retkenliinin azalmas kouluyla mmkndr. Deike 2: kinci yatrmn retkenlii azalr (Tablo XX). Bu, birinci, yatrmn ayn retkenlii koruyabilecei olasln dtalamaz. Deike 3: kinci yatrmn retkenlii artar (Tablo XXI*). Bu, gene, birinci yatrmn retkenliinin dmesini ngrr. kinci olaslk : Dk kalitedeki bir toprak (a ile gsterilen) rekabete girer; A topra rant getirir. Deike 1: kinci yatrmn retkenlii ayn kalr (Tablo XXII). Deike 2: retkenlik azalr (Tablo XXIII). Deike 3: retkenlik artar (Tablo XXIV). Bu deike, sorunun genel koullarna uyar ve daha fazla yorum gerektirmez. imdi tablolar veriyoruz [Tablo XI]: TABLO XI
Toprak Tipi A B C D E retim.iyat (ilin) 60 60 60 60 60 rn (Bushel) 10 12 14 16 18 Sat.iyat (ilin) 6 6 6 6 6 Kazan (ilin) 60 72 84 96 108 Rant (ilin) 0 12 24 36 48 120 Rant Art 0 12 2x12 3x12 4x12 10x12
Ayn topraa yatrlan ikinci sermaye iin: Birinci Durum: retim-fiyat deimeden kalr. Deike 1: kinci sermaye yatrmnn retkenlii ayn kalr. [Tablo XII] [sayfa 632] Deike 2 : kinci sermaye yatrmnn retkenlii azalr; A topran da ikinci bir yatrm yoktur. 1) B topra rant getirmez olur. [Tablo XIII.]
*1894 Almanca baskda: XIX, -Ed.
631
TABLO XII
Toprak Tipi A B C D E retim.iyat (ilin) 60+60=120 60+60=120 60+60=120 60+60=120 60+60=120 rn (Bushel) 10+10=20 12+12=24 14+14=28 16+16=32 18+18=36 Sat-.iyat (ilin) 6 6 6 6 6 Kazan (ilin) 120 144 168 192 216 Rant (ilin) 0 24 48 72 96 240 Rant Art 0 24 2X24 3X24 4X24 10x24
TABLO XIII
Toprak Tipi A B C D E retim-.iyat (ilin) 60 60+60=120 60+60=120 60+60=120 60+60=120 rn (Bushel) 10 12+8=20 1 14+9 /3=231/3 16+102/3=262/3 18+12*=30 Sat.iyat (ilin) 6 6 6 6 6 Kazan (ilin) 60 120 140 160 180 Rant (ilin) 0 0 20 40 60 120 Rant Art 0 0 20 2x20 3x20 6x20
2) B topra tamamen rantsz hale gelmez. [Tablo XIV.] TABLO XIV

Toprak Tipi A B C D E retim.iyat (ilin) 60 60+60=120 60+60=120 60+60=120 60+60=120 rn (Bushel) 10 12+9=21 14+10=24 16+12=28 18+13=31 Sat.iyat (ilin) 6 6 6 6 6 Kazan (ilin) 60 126 147 168 189 Rant (ilin) 0 6 27 48 69 150 Rant Art 0 6 6+21 6+2x21 6+3x21 4x6+6x21
Deike 3: kinci sermaye yatrmnn retkenlii artar; burada da, A topranda ikinci bir yatrm yoktur. [Tablo XV.] TABLO XV
Toprak Tipi A B C D E retim.iyat (ilin) 60 60+60=120 60+60=120 60+60=120 60+60=120 rn (Bushel) 10 12+15=27 14+17=31 16+20=36 18+22=40 Sat-.iyat (ilin) 6 6 6 6 6 Kazan (ilin) 60 162 189 216 243 Rant (ilin) 0 42 69 96 123 330 Rant Art 0 42 42+27 42+2x27 42+3x27 4x42+6x27
[sayfa 633]
kinci durum: retim-fiyat azalr. Deike 1: kinci sermaye yatrmnn retkenlii ayn kalr. A to-
632
pra rekabet dna kar ve B topra rantsz hale gelir. [Tablo XVI.] TABLO XVI
Toprak Tipi B C D E retim-.iyat (ilin) 60+60=120 60+60=120 60+60=120 60+60=120 rn (Bushel) 12+12=24 14+14=28 16+16=32 18+18=36 Sat.iyat (ilin) 5 5 5 5 Kazan (ilin) 120 140 160 180 Rant (ilin) 0 20 40 60 120 Rant Art 0 20 2x20 3x20 6x20
Deike 2: kinci sermaye yatrmnn retkenlii azalr; A topra rekabet dna kar ve B topra rantsz hale gelir. [Tablo XVII.] TABLO XVII
Toprak Tipi B C D E retim-.iyat Sat-.iyat Kazan Rant rn (Bushel) Rant Art (ilin) (ilin) (ilin) (ilin) 5 60+60=120 12+9=21 5 /7 120 0 0 60+60=120 14+10=24 55/7 140 20 20 60+60=120 16+12=28 55/7 160 40 2x20 60+60=120 18+13=31 55/7 180 60 3x20 120 6x20
Deike 3: kinci sermaye yatrmnn retkenlii artar; A topra rekabette kalr; B topra rant getirir. [Tablo XVIII.] TABLO XVIII
Toprak Tipi A B C D E retim-.iyat Sat-.iyat Kazan Rant rn (Bushel) Rant Art (ilin) (ilin) (ilin) (ilin) 4 60+60=120 10+15=25 4 /5 120 0 0 60+60=120 12+18=30 44/5 144 24 24 60+60=120 14+21=35 44/5 168 48 2x24 60+60=120 16+24=46 44/5 192 72 3x24 4 60+60-120 18+27=45 4 /5 216 96 4x24 240 10x24
nc Durum: retim-fiyat ykselir. A) A topra rantsz olarak kalr ve fiyat dzenlemeye devam eder. Deike 1: kinci sermaye yatrmnn retkenlii ayn kalr; bu, birinci sermaye yatrmnn retkenliinin azalmasn gerektirir. [Tablo XIX.] [sayfa 634] TABLO XIX
Toprak Tipi A B C D E retim-.iyat (ilin) 60+60=120 60+60=120 60+60=120 60+60=120 60+60=120 rn (Bushel) 5+15=20 6 +18=24 7+21=28 8+24=32 9+27=36 Sat.iyat (ilin) 6 6 6 6 6 Kazan (ilin) 120 144 168 192 216 Rant (ilin) Rant Art 0 24 2x24 3x24 4x24 10x24
0 24 48 72 96 240 * 1894 Almanca baskda, Tablo XXI'in rakamlar yanllkla bu balk altna sokulmutur. Bunlar, Deike 1'e uygun olarak deitirilmitir. -Ed.
633
Deike 2: kinci sermaye yatrmnn retkenlik azalr; bu, birinci yatrmn sabit retkenliini dtalamaz. [Tablo XX.] TABLO XX
Toprak Tipi A B C D E retim-.iyat (ilin) 60 + 60 = 120 60 + 60 = 120 60 + 60 = 120 60 + 60 = 120 60 + 60 = 120 rn (Bushel) 10 + 5 = 15 12 + 6 = 18 14 + 7 = 21 16 + 8 = 24 18 + 9 = 27 Sat.iyat (ilin) 8 8 8 8 8 Kazan (ilin) 120 144 168 192 216 Rant (ilin) 0 24 48 72 96 240 Rant Art 0 24 2 x 24 3 x 24 4 x 24 10 x 24
Deike 3: kinci sermaye yatrmnn retkenlii ykselir; varsaylan koullar altnda, bu, birinci yatrmn azalan retkenliini ngrr. [Tablo XXI.] TABLO XXI
Toprak Tipi A B C D E retim-.iyat (ilin) 60+60=120 60+60=120 60+60=120 60+60=120 60+60=120 rn (Bushel) 5+12=17 6+15=21 7+17=24 8+20=28 9+22=31 Sat-.iyat (ilin) 66/7 66/7 66/7 66/7 66/7 Kazan (ilin) 120 144 168 192 216 Rant (ilin) 0 24 48 72 96 240 Rant Art 0 24 2x24 3x24 4x24 10x24
B) Dk kalitede bir toprak (a ile gsterilen) fiyat dzenleyicisi haline gelir ve bylece A topra rant getirir. Bu, btn deikeler iin, ikinci yatrmn sabit retkenliini mmkn klar. Deike 1: kinci sermaye yatrmnn retkenlii ayn kalr. [Tablo XXII.] [sayfa 635] TABLO XXII
Toprak Tipi a A B C D E retim-.iyat (ilin) 120 60+60=120 60+60=120 60+60=120 60+60=120 60+60=120 rn (Bushel) 16 10+10=20 12+12=24 14+14=28 16+16=32 18+18=36 Sat.iyat (ilin) 7 7 7 7 7 7 Kazan (ilin) 120 150 180 210 240 270 Rant (ilin) 0 30 60 90 120 150 450 Rant Art 0 30 2x30 3x30 4x30 5x30 15x30
Deike 2: kinci sermaye yatrmnn retkenlii azalr. [Tablo XXIII.] Deike 3: kinci sermaye yatrmnn retkenlii artar. [Tablo XXIV.]
634
TABLO XXIII
Toprak Tipi a A B C D E retim-.iyat (ilin) 120 60+60=120 60+60=120 60+60=120 60+60=120 60+60=120 rn (Bushel) 15 10+7=17 12+9=21 14+10=24 16+12=28 18+13=31 Sat.iyat (ilin) 8 8 8 8 8 8 Kazan (ilin) 120 140 168 196 224 252 Rant (ilin) 0 20 48 76 104 132 380 Rant Art 0 20 20+28 20+2x28 20+3x28 20+4x28 5x20+10x28
TABLO XXIV
Toprak Tipi a A B C D E retim-.iyat (ilin) 120 60+60=120 60+60=120 60+60=120 60+60=120 60+60=120 rn (Bushel) 16 10+12=21 12+15=27 14+17=31 16+20=36 18+22=40 Sat-.iyat (ilin) 7 7 7 7 7 7 Kazan (ilin) 120 168 202 236 270 303 Rant (ilin) 0 48 82 116 150 183 581 Rant Art 0 15+33 15+2x33 15+3x33 15+4x33 15+5x33 5x15+15x33
Bu tablolar aadaki sonulara yolaar: Her eyden nce, rantlar dizisi rantsz dzenleyici topra sfr noktas olarak alrsak tpk verimlilik farkllklar dizisi gibi davranr. Rant belirleyen etkenler mutlak rn deil, yalnzca rn farkllklardr. [sayfa 636] eitli topraklar ister akr bana 1, 2, 3, 4, 5 bushel getirsin, isterse 11, 12, 13, 14, 15 bushel getirsin, her iki durumda da rantlar, 0, 1, 2, 3, 4 bushel dizisini ya da bunlarn para olarak edeerini olutururlar. Ama ok daha nemli olan ey, ayn toprakta yinelenen sermaye yatrm ile elde edilen toplam ranta ilikin sonutur. Tahlil edilen 13 durumdan beinde, sermaye yatrm iki katna ktnda toplam rant iki katna kar, 10 x 12 ilin yerine 10 x 24 ilin = 240 ilin olur. Bu durumlar unlardr: Durum I, sabit fiyat, deike 1: sabit retim ykselmesi (Tablo XII). Durum II, den fiyat, deike 3: artan retim ykselmesi (Tablo XVIII). Durum III, artan fiyat her deikede de, (A toprann dzenleyici olarak kald) birinci olaslk (Tablo XIX, XX ve XXI). Drt durumda da rant iki kattan fazla artar, yani: Durum 1, deike 3, sabit fiyat, ama artan retim ykselmesi (Tablo XV). Toplam rant 330 iline kar. Durum III, her deikede de, (A toprann rant getirdii) ikinci olaslk (Tablo XXII, rant = 15 X 30 = 450 ilin; Tablo XXIII, rant = 5 x 20 + 10 x 28 = 380 ilin; Tablo XXIV, rant = 5 x 15 + 15 x 33 = 581 ilin). Bir durumda rant ykselir, ama birinci sermaye, yatrmnn getir-
635
dii miktarn iki katna deil: Durum 1; sabit fiyat, deike 2: Bnin tamamen rantsz hale gelmedii koullar altnda ikinci yatrmn den retkenlii (Tablo XIV, rant = 4 x 6 + 6 x 21 = 150 ilin). Ensonu, yalnzca durumda, toplam rant birlikte ele alnan tm topraklar iin birinci yatrm ile olduu gibi, ikinci bir yatrmla da ayn kalr (Tablo XI); bunlar A toprann rekabet dna kt ve Bnin dzenleyici, ve bu nedenle de rantsz toprak haline geldii durumlardr. Bylece, Bnin rant yalnzca yok olmakla kalmaz, ayrca da rant dizisinin ardarda gelen her teriminden kartlr: sonu byle belirlenir. Bu durumlar unlardr: Durum I, deike 2 koullar yledir ki, A topra darda braklmtr (Tablo XIII). Toplam rant, Tablo XIde olduu gibi, 6 x 20 ya da 10 x 12 = 120dir. Durum II, deike 1 ve 2. Burada A topra, varsaymlara uygun bir biimde, zorunlu olarak darda braklmtr (Tablo XVI ve XVII) ve toplam rant gene 6 x 20= 10x 12= 120 ilindir. O halde, bu demektir ki: Btn mmkn durumlarn byk ounluunda zellikle toplam miktarnda olduu gibi, rant getiren topran akr bana rant, topraktaki artan bir sermaye yatrmnn sonucu olarak ykselir. Tahlil edilen on durumdan yalnzca nde, rantn toplam deimeden kalr. Bunlar en dk kalitedeki o zamana kadar dzenleyici ve rantsz olan topran rekabet dna atld ve bir sonraki [sayfa 637] kalitedeki topran onun yerini ald, yani rantsz hale geldii durumlardr. Ama bu durumlarda bile, stn kaliteli topraklar zerindeki rantlar, ilk sermaye yatrmndan doan rantlara. kyasla ykselir; C iin rant 24ten 20ye dt zaman, D ve E iin rantlar, srasyla, 36 ve 48den 40 ve 60 iline ykselirler. Toplam rantlarn ilk sermaye yatrmndaki dzeyin altna dmesi (Tablo XI), yalnzca A topra gibi, B topra da rekabet dna atlrsa ve C topra dzenleyici ve rantsz hale gelirse mmkn olacaktr. Bylece, topraa ne kadar ok sermaye yatrlmsa ve belli bir lkede, tarmn gelimesi ve genel olarak uygarlk ne kadar ilerlemise, rantlar, toplam miktar olarak olduu gibi, akr bana da o kadar ok artar, ve toplumun, art-krlar biiminde byk toprak sahiplerine dedii hara o kadar byk olur bir kez ekime alm olan eitli topraklarn hepsi rekabeti srdrebildikleri srece bu byledir. Byk toprakbeyleri snfnn alacak canlln, bu yasa aklyor. Hi bir toplumsal snf, bu kadar masrafl yaamamaktadr, baka hi bir snf onun yapt gibi, bu ama iin parann nereden alnabileceine bakmakszn, toplumsal konumunun gerisine dmemek iin, geleneksel lks zerinde hak iddia etmemektedir, ve baka hi bir snf byle kaygszca bor stne bor ymamaktadr. Ama, bu snf baka insanlarn topraa yatrdklar, kapitalistin buradan elde ettii krlarla
636
tamamen oransz bir biimde ona bir rant getiren sermaye sayesinde gene drtayak zerine dmektedir. Ancak ayn yasa, byk toprakbeyinin canll neden giderek tkendiini de aklamaktadr. 1846da ngiliz tahl gmrkleri kaldrld zaman, ngiliz fabrikatrleri, bylelikle toprak sahibi aristokrasiyi sadakaya muhta hale soktuklarna inanmlard. Oysa, onlar, her zamankinden daha da zengin hale geldiler. Bu nasl oldu? ok basit. Her eyden nce, iftiler, imdi, szleme ile, ylda akr bana 8 sterlin yerine 12 sterlin yatrmaya zorlanyorlard. kincisi de, Avam Kamarasnda da gl bir biimde temsil edilen toprakbeyleri, akalama projeleri ve topraklar zerindeki teki srekli iyiletirmeler iin, kendi kendilerine byk bir hkmet yardm saladlar. En kt toprak tmyle tarmdan kartlmayp, bunun yerine, olsa olsa baka amalarla ve ounlukla yalnzca geici olarak kullanlr hale geldiinden, rantlar, artan sermaye yatrmyla orantl olarak ykseldi ve dolaysyla toprak sahibi aristokrasi her zamankinden daha iyi duruma geldi. Ama her ey geicidir. Okyanus-ar vapurlar ve Kuzey ve Gney Amerikann ve Hindistann demiryollar, baz ok zel toprak paralarnn, Avrupa tahl piyasalarnda rekabet etmesini mmkn kld. Bunlar, bir yandan Kuzey Amerika krlar ve Arjantin pampalar ift srme ii iin bizzat doa tarafndan temizlenmi olan dzlkler ve ilkel ekimle ve gbre olmakszn bile gelecek yllar iin zengin hasatlar vaadeden [sayfa 638] bakir topraklard. te yandan da, acmasz ve zorba bir devletin ou kez ikence ile onlardan zorla ald vergiler iin para salama amacyla rnlerinin bir blmn, hem de srekli olarak artan bir blmn satmak zorunda kalan Rus ve Hint komnist topluluklarn toprak paralar vard. Bu rnler, retim-fiyatna baklmakszn satlyordu, bunlar, tccarn nerdii fiyat zerinden satlyordu, nk, vergi zaman gelince, kylnn, aresiz, paraya gereksinmesi oluyordu. Ve gerek bakir dzlklerden, gerek vergilerin ezdii Rus ve Hint kyllerinden gelen bu rekabet karsnda, Avrupal kirac ifti ve kyller, eski rantlarda varlklarn srdremiyorlard. Avrupadaki topran bir blm tahl ekimi asndan kesinlikle rekabet dna kt ve rantlar her yerde dt. Bizim ikinci durum, deike 2 den fiyatlar ve ek sermaye yatrmnn den retkenlii-, Avrupa iin bir kural haline geldi; ve dolaysyla da skoyadan talyaya, Gney .ransadan Dou Prusyaya kadar toprakbeyleri matem tuttular. Neyse ki, dzlkler tmyle ekime alm olmaktan ok uzaktr; Avrupann btn byk toprakbeylerini ve hem de stelik kklerini ykmaya yetecek kadar kalmtr. -.. E.] Rantn tahlil edilecei balklar unlardr:
637
A. .arkllk rant, 1) .arkllk rant kavram. Bir rnek olarak sugc. Asl tarmsal ranta gei. 2) eitli toprak paralarnn, deien verimliliinden doan farkllk rant I. 3) Ayn toprak parasnda ardarda sermaye yatrmlarndan doan farkllk rant II. .arkllk rant II: a) deimeden kalan, b) den, c ) ve ykselen bir retim-fiyat ile incelenmelidir. Ve ayrca, d) art-krn ranta dnmesi. 4) Bu rantn kr oran zerine etkisi. B. Mutlak rant. C. Topran fiyat. D. Toprak rantna ilikin son szler. Genel olarak farkllk rantnn incelenmesinden kartlacak genel sonular unlardr: Birincisi, art-krn olumas eitli biimlerde gerekleebilir. Bir yandan, farkllk rant I temeli zerinde, yani tm tarmsal sermayenin deiik verimlilikteki topraklardan oluan topraa yatrlmas temeli [sayfa 639] zerinde. Ya da, farkllk rant II biiminde, ayn topraktaki ardarda sermaye yatrmlarnn deien farkllk retkenlii, yani rantsz, ama retim fiyatn dzenleyen-, en kt topraktaki ayn sermaye yatrm ile salanan retkenlikten rnein, quarter buday olarak ifade edilen daha byk bir retkenlik temeli zerinde. Ama, bu art-kr nasl doarsa dosun, bunun ranta dntrlmesi, yani iftiden toprakbeyine geii, her zaman, tek tek ardarda sermaye yatrmlarnn ksmi retimlerinin eitli gerek bireysel (yani, piyasann dzenlendii genel retimfiyatndan bamsz olan) retim-fiyatlarnn daha nceden tek bir ortalama retim-fiyatna indirgenmi olmasn ngrr. Genel dzenleyici akr bana retim-fiyatnn bu bireysel ortalama retim-fiyatndan fazlas, akr bana rant oluturur ve onun bir lsdr. .arkllk rant I durumunda, farkllk sonular, kendi balarna ayrdedilebilirler, nk bunlar belli bir akr bana sermaye yatrm ve normal kabul edilen bir ekim derecesinde birbirinden ayr ve yanyana varolan farkl toprak blmleri zerinde yer alrlar. .arkllk rant II durumunda, bunlar nce ayrdedilebilir hale getirilmelidir; aslnda farkllk rant Ie dntrlmelidir, ve bu ancak belirtilen yoldan yaplabilir. rnein s. 226daki Tablo III ele alalm. B topra, yatrlan 2 sterlinlik birinci sermaye iin akr bana 2
638
quarter, ve eit byklkteki ikinci yatrm iin 1 quarter; ikisi birlikte ayn akrdan 3 quarter getirir. Bu 3 quartern hangi parasnn yatrlan sermaye Iin ve hangi parasnn yatrlan sermaye IInin rn olduunu ayrdetmek mmkn deildir, nk hepsi ayn toprakta yetitirilmitir. Gerekte, 3 quarter, 5 sterlinlik toplam sermayenin rndr; ve sorunun asl undan ibarettir: 2 sterlinlik bir sermaye 2 quarter getirmitir ve 5 sterlinlik bir sermaye 4 quarter yerine 3 quarter getirmitir. Eer 5 sterlin 4 quarter getirseydi, yani her iki sermaye yatrmnn rn eit olsayd, gene bunun gibi, rn 5 quarter bile olsayd, yani ikinci sermaye yatrm 1 quarterlk bir fazla getirecek olsayd, durum gene tpk byle olacakt. lk 2 quartern retim-fiyat, quarter bana 1 sterlin, ikinci 1 quarternki ise quarter bana 2 sterlindir. Dolaysyla 3 quartern hepsi 6 sterline malolur. Bu, toplam rnn bireysel retim-fiyatdr ve ortalama olarak quarter bana 1 sterlin 142/7 ilin, yani yaklak 1 sterlin tutmaktadr. A topra tarafndan belirlenen genel retim-fiyat, yani 3 sterlin ile, bu, quarter bana 1 sterlinlik ve bylece 3 quarter iin 43/8 sterlinlik bir toplam art-kra yolamaktadr. Bnin ortalama retim-fiyatnda bu, 1 kadar quartera tekabl eder. Bir baka deyile, Bden gelen art-kr, Bden gelen retimin bir tam kesri ile, yani tahl olarak rant ifade eden ve genel retim-fiyatna uygun olarak 4 sterline satlan 1 quarterla temsil edilir. Ama te yandan, Bnin bir akrndan gelen rnn, Ann bir akrndan gelenden fazlas, [sayfa 640] otomatik olarak art-kr ve dolaysyla da art-rn temsil etmez. Varsaymmza gre, Ann bir akr yalnzca 1 quarter getirdii halde, Bnin bir akr, 3 quarter getirir. Bu yzden Bden gelen fazla rn 2 quarterdr, ama art-rn yalnzca 1 quarterdr; nk Bye yatrlan sermaye, Aya yatrlann iki katdr ve bylece retim-fiyat da iki kattr. Eer 5 sterlinlik bir yatrm Ada da yer alm olsayd ve retkenlik oran ayn kalsayd, o zaman, retim 1 quarter yerine 2 quarter olacakt ve o zaman grlecekti ki, gerek art-rn 3nin 1le karlatrlmasyla deil, 3nin 2yle karlatrlmasyla belirlenir, yani 2 quarter deil, yalnzca 1 quarterdr. Dahas, eer 2 sterlin tutarnda bir nc sermaye yatrm Bye yaplsayd ve bu, yalnzca 1 quarter getirseydi bu quarter o zaman Adaki gibi 3 sterline malolacakt 3 sterlinlik sat-fiyat yalnzca retim-fiyatn kapsayacak, yalnzca ortalama kr salayacak, ama hi bir art-kr salamayacak ve bylece de ranta dntrlebilecek hi bir ey getirmeyecekti. Herhangi bir belli toprak tipinden gelen akr bana retimin, A toprandan gelen akr bana retimle karlatrlmas, bunun eit bir sermaye yatrmndan m, yoksa daha byk bir sermaye yatrmndan m gelen retim olduunu gstermez, ayrca ek retimin, yalnzca retim-fiyatn m kapsadn, yoksa ek sermayenin daha byk retkenlii yznden mi olduunu da gstermez. kincisi, art-krn yeni oluumu szkonusu olduu lde, snr, retim-fiyatn tam kapsayan, yani, bir quarter, bir akrlk A toprana
639
yatrlan ayn sermaye yatrmyla ayn pahada reten, yani varsaymmza gre 3 sterline reten sermaye yatrm olan, ek sermaye yatrmlar iin azalan bir retkenlik oran varsayarsak ite bu sylediklerimizden u sonu kar: Bnin bir akrnda toplam sermaye yatrmnn artk hi bir rant getirmeyecei snra, Bnin akr bana retimin bireysel ortalama retim-fiyat, Ann akr bana retim-fiyatnn dzeyine ykseldii zaman ulalr. Eer Bye, yalnzca retim-fiyatn getiren, yani ne art-kr ne de yeni rant getiren sermaye yatrmlar yaplmsa, o zaman, bu gerekten, quarter bana bireysel ortalama retim-fiyatn ykseltir, ama art-kr ve sonunda da, nceki sermaye yatrmlarnn oluturduu rant etkilemez. nk ortalama retim-fiyat, her zaman Annkinin altnda kalr ve quarter bana fiyat fazlas azald zaman, quarterlarn says orantl olarak artar, yle ki, toplam fiyat fazlas deimeden kalr. Varsaylan durumda Bdeki 5 sterlin tutarndaki ilk iki sermaye yatrm, 3 quarter, bylece de, varsaymmza gre 1 quarterlk rant = 4 sterlin getirir. imdi, eer 2 sterlinlik, ama yalnzca bir ek quarter getiren bir nc sermaye yatrm yaplrsa, o zaman 4 quartern toplam retim-fiyat (%20 kr dahil) = 9 sterlin; bylece quarter bana ortalama fiyat = 2 sterlin olur. B zerinde, quarter bana ortalama retim-fiyat, bylece 15/7 sterlinden 2 sterline kmtr ve quarter bana art-kr, Ann dzenleyici fiyat ile karlatrldnda, 12/7 sterlinden 1 sterline dmtr. Ama 1 x 4 = 4 sterlindir, tpk eskiden 12/7 x 3 [sayfa 641] = 4 sterlin olduu gibi. imdi varsayalm ki, herbiri 2 sterlin tutarnda bir drdnc ve beinci ek sermaye yatrm, genel retim-fiyatnda bir quarter retmenin tesine gemeyen Bye yaplm olsun. Bu durumda akr bana toplam retim 62 quarter ve bunlarn retim-fiyat da 15 sterlin olacaktr. B iin quarter bana ortalama retim-fiyat, gene 2* sterlinden 24/13 sterline ykselmi olacak ve quarter bana art-kr, Ann dzenleyici retim-fiyatna oranla gene 1 sterlinden 9/13 sterline dm olacaktr. Ama imdi, bu 9/13 sterlinin, 4 quarter yerine 6 quarter temeli zerinde hesaplanmas gerekecektir. Ve 9/13 X 6 = 1 x 4 = 4 sterlindir. Bundan birinci olarak u sonu kar ki, rant getiren toprakta ek sermaye yatrmlarn mmkn klmak iin hatta, ek sermayenin tmyle art-kr retmez hale geldii ve yalnzca ortalama kr getirmeye devam ettii noktaya kadar bu koullar altnda dzenleyici retim-fiyatnda hi bir art gerekmez. Ayrca bundan u sonu kar ki, burada, quarter bana art-kr ne kadar azalrsa azalsn, akr bana toplam artkr ayn kalr; bu azal, her zaman, akr bana retilen quarter saysndaki buna tekabl eden bir artla dengelenir. Ortalama retim-fiyatnn genel retim-fiyat dzeyine ulaabilmesi iin (dolaysyla, B topra iin 3 sterlin), retimi, dzenleyici retim-fiyat sterlinden daha yksek
640
bir retim-fiyatna sahip olan ek yatrmlarn yaplmas gerekir. Ama greceiz ki, yalnzca bu, Bnin quarter bana ortalama retim-fiyatn, hemen, 3 sterlinlik genel retim-fiyat dzeyine ykseltmeye yetmez. B toprann unlar rettiini varsayalm: 1) retim-fiyat eskisi gibi 6 sterlin olan 3 quarter, yani her ikisi de art-kr getiren, ama azalan miktarda art-kr getiren herbiri 2 sterlin tutarnda iki sermaye yatrm. 2) 3 sterlinden 1 quarter; bireysel retim-fiyatnn dzenleyici retim-fiyatna eit olduu bir sermaye yatrm, 3) 4 sterlinden 1 quarter; bireysel retim-fiyatnn dzenleyici fiyat tan %25 yksek olduu bir sermaye yatrm. Bu durumda, 105/6* sterlinlik bir sermaye yatrmna akr bana 13 sterlinlik 5 quarter elde edeceiz; bu, ilk sermaye yatrmnn drt katdr, ama ilk sermaye yatrmnn retiminin kat bile deildir. 13 sterlinden 5 quarter, dzenleyici retim-fiyatnn 3 sterlin olduu varsaylrsa, quarter bana 24/11 sterlinlik bir ortalama retim-fiyat, yani quarter bana 7/11 sterlinlik bir fazla verir. Bu fazla, ranta dntrlebilir. 13 sterlinlik retim-fiyat karldktan sonra, Bnin quarter bana mevcut ortalama retim-fiyat, yani quarter bana 24/11 sterlin zerinden hesaplandnda 125/52 quarter temsil eden 3 sterlinlik bir art-kr ya da rant kalr. Para-rant 1 sterlin, ve tahl-rant quarter kadar [sayfa 642] daha az olacaktr, ama Bdeki drdnc ek sermaye yatrmnn yalnzca art-kr getirmemekle kalmayp, ortalama-krdan daha azn getiriyor olmas gereine karn, art-kr ve rant hl var olmaya devam edecektir. Varsayalm ki, yatrm 3)e ek olarak, yatrm 2) de dzenleyici retim-fiyatn aan bir fiyatta retmektedir. Bu durumda, toplam retim: 6 sterlin iin 3 quarter + 8 sterlin iin 2 quarter; 14 sterlin retim-fiyat iin, toplam 5 quarterdr. Quarter bana ortalama retim-fiyat 26/11 sterlin olacak ve 5/11 sterlinlik bir fazla brakacaktr. 3 sterlinden satlan 5 quarter, 16 sterlinlik bir toplam verir; 14 sterlinlik retim-fiyatn kardktan sonra rant iin 2 sterlin kalr. B zerindeki mevcut ortalama retim-fiyatnda bu bir quartern 55/56sna eit olacaktr. Bir baka deyile eskisinden az olsa da hl rant gelmektedir. Bu gsterir ki, her durum ve koulda, retimi, dzenleyici retimfiyatndan daha fazlaya malolan daha iyi topraklardaki ek sermaye yatrmlaryla, rantn azalmas gerekse de, en azndan kabul edilebilir uygulama snrlar iinde ortadan kalkmaz.. Bir yandan bu daha az retken sermayenin toplam sermaye yatrm iindeki tam kesriyle orantl olarak, te yandan da retkenliindeki azalla orantl olarak azalacaktr. rnn ortalama fiyat hl dzenleyici fiyatn altnda olacak ve bylece, ranta dntrlebilecek art-krn olumasna hl izin veriyor olacaktr.
641
imdi, azalan retkenlikteki ardarda drt sermaye yatrmnn (2 sterlin, 2 sterlin, 5 sterlin ve 5 sterlin) sonucu olarak, Bnin quarter bana ortalama fiyatnn, genel retim-fiyatna uyduunu varsayalm. [Bkz: Tablo, s. 644]. ifti, bu durumda, her quarter bireysel retim-fiyatndan, dolaysyla toplam quarter saysn, 3 sterlinlik dzenleyici fiyatla akan quarter bana ortalama retim-fiyatlarndan satar. Bylece 15 sterlinlik sermayesi zerinden hl %20 = 3 sterlin kr etmektedir. Ama rant yok olmutur. Quarter bana bireysel retim-fiyatlarnn genel retim-fiyatyla bu eitlenmesinde, fazlaya ne olmutur? lk 2 sterlinden gelen art-kr 3 sterlin, ikinci 2 sterlinden gelen 1 sterlindir, yatrlan sermayenin 1/3'nden, yani 5 sterlinden gelen toplam art-kr= sterlin = %90dr. Yatrm 3) durumunda, 5 sterlin yalnzca art-kr getirmemekle kalmaz, genel retim-fiyatndan satlan 1 quarterlk retimi, 1 sterlinlik bir ak verir. Ensonu, gene 5 sterlin tutarnda olan yatrm 4) durumunda, genel retim-fiyatndan satlan 1 quarterlk retimi, 3 sterlinlik bir ak verir. Bylece, her iki sermaye yatrm, birlikte, yatrm 1) ve 2)den gerekletirilen art-kra eit olan, 4 sterlinlik bir ak verir. Art-kr ve ak dengelenirler. Bu yzden rant yokolur. Gerekte, bu, yalnzca, art-kr ya da rant oluturan art-deer unsurlar, imdi, ortalama krn oluumuna girdikleri iin mmkndr. ifti, 15 sterlin zerinden bu 3 sterlin ya da %20 ortalama kr, rant pahasna yapar. [sayfa
643]
Sermaye 1) 2) 3) 4) 2 2 5 5 15
Kr 1 1 3
Kazan (Or.) 2 1 1 1 6
retim-.iyat Quarter Toplam Bana 1 3 2 3 4 6 6 6 18
Rant in Art Sat.iyat 3 3 3 3 Kazan 6 4 4 3 18 (Qr.) 1 - -1 0 3 1 -1 -3 0
Bnin bireysel ortalama retim-fiyatnn, piyasa-fiyatn dzenleyen, Ann genel retim-fiyatna eitlenmesi, ilk sermaye yatrmlarndan gelen rnn, dzenleyici fiyatn altnda olan bireysel fiyat ile dzenleyici fiyat arasndaki farkn, daha sonraki sermaye yatrmlarndan gelen rnn, dzenleyici fiyatn zerinde olan fiyat ile dzenleyici fiyat arasndaki farkla gitgide daha ok telafi edilmesini ve ensonu dengelenmesini ngrr. lk sermaye yatrmlarndan gelen rn kendi bana satld srece, art-kr gibi grnen ey, bylece, giderek onun ortalama retim-fiyatnn paras haline gelir ve dolaysyla, sonunda tmyle onun tarafndan emilinceye kadar, ortalama krn oluumuna girer. Eer Bye, 15 sterlin yerine yalnzca 5 sterlin yatrlm olsayd ve son tablodaki ek 2 quarter, akr bana 2 sterlinlik bir yatrmla Adan 2 yeni akrn ekime almasyla retilmi olsayd, yatrlan ek sermaye,
642
yalnzca 6 sterlin tutarnda olacak, yani bu 6 quartern retimi iin A ve Bdeki toplam yatrm 15 sterlin yerine, yalnzca 11 sterlin olacak ve bunlarn toplam retim-fiyat da, kr dahil, 13 sterlin olacakt. 6 quarter hl 18 sterline satlacak, ama sermaye yatrm 3 sterlin azalm olacak ve Bden gelen rant, akr bana eskisi gibi 4 sterlin olacakt. Eer ek 2 quartern retimi Adan daha dk kalitede bir topran A 1 ve A - 2nin ekime almasn gerektirirse, durum farkl olacaktr, yle ki, quarter bana retim-fiyat: A - l topranda 1 quarter iin = 4 sterlin ve A - 2 toprandaki son quarter iin= 6 sterlin olacaktr. Bu durumda, 6 sterlin, quarter bana dzenleyici retim-fiyat olacaktr. O zaman, Bden gelen 3 quarter, 10 sterlin yerine 21 sterline satlacakt, ki bu, 4 sterlinlik bir rant yerine 15 sterlinlik bir rant, ya da, 1 quarter yerine 2 quarterlk bir tahl-rant demek olacaktr. Gene bunun gibi, A zerinde bir quarter, imdi 3 sterlin = quarterlk bir rant getirecektir. Bu konuyu daha fazla tartmadan nce, bir baka gzlem yapalm: [sayfa 644] Toplam sermayenin, 1 quarterlk fazlay reten blm, toplam sermayenin, 1 quarterlk a reten blm ile dengelenir dengelenmez, Bden gelen bir quartern ortalama fiyat, A tarafndan dzenlenen quarter bana 3 sterlinlik genel retim-fiyat ile eitlenir, yani akr. Bu eitlenmenin ne kadar abuk gerekleecei ya da bu ama iin Bye dk-retkenlikte ne kadar sermaye yatrlmas gerektii, ilk sermaye yatrmlarnn art-retkenliinin veri olduu varsaylrsa, en kt, dzenleyici toprak, Ada, ayn miktarda bir yatrma oranla, daha sonraki yatrmlarn nispi dk retkenliine, ya da dzenleyici fiyata oranla, bunlarn rnnn bireysel retim-fiyatna bal olacaktr. imdi, yukardakilerden u sonular kartlabilir: Birincisi: Ayn topraa, art-retkenlikteki ek sermayeler yatrld srece, art-retkenlik azalyor olsa bile, tahl ve para olarak akr bana mutlak rant, yatrlan sermayeye oranla, nispeten azalmasna karn (bir baka deyile, art-kr ya da rant oran), artar. Burada, snr, yalnzca ortalama kr getiren, ya da rnnn bireysel retim-fiyat, genel retim-fiyat ile akan ek sermaye tarafndan belirlenir. Bu koullar altnda, daha kt topraklardan gelen retim, artan arzn bir sonucu olarak gereksiz hale gelmedike, retim-fiyat ayn kalr. .iyat dyorken bile, bu ek sermayeler, belli snrlar iinde, daha az olsa da, hl art-kr retebilirler. kincisi: Yalnzca ortalama kr getiren, bu yzden de art-retkenlii = 0 olan ek sermaye yatrm, mevcut art-krn ve dolaysyla rantn miktarn hi bir biimde deitiremez. Bylece, quarter bana bireysel
643
ortalama fiyat, stn kalitedeki topraklarda artar; quarter bana fazla azalr, ama bu azalan fazlay ieren quarterlarn says artar, yle ki matematiksel arpm ayn kalr. ncs: rn, dzenleyici fiyat aan bir bireysel retim-fiyatna sahip olan bu yzden art-retkenlik yalnzca = 0 deil, sfrdan daha azdr ya da negatif bir niceliktir, yani dzenleyici toprak Adaki eit bir sermaye yatrmnn retkenliinden daha azdr ek sermaye yatrmlar, stn topraktan gelen toplam retimin bireysel ortalama retimfiyatn, genel retim-fiyatna gitgide daha ok yaklatrrlar, yani bunlarn arasndaki, art-kr ya da rant oluturan farkll gitgide daha ok azaltrlar. Art-kr ya da rant oluturmu olan eyin giderek byyen bir blm, ortalama krn oluumuna girer. Ama, gene de, Bnin bir akrna yatrlan toplam sermaye, bu art-krn, dk-retkenlikteki sermaye miktar arttka ve bu dk-retkenlik lsnde azalmasna karn, art-kr getirmeye devam eder. Bu durumda artan sermaye ve artan retimle, rant, yalnzca ikinci durumda olduu gibi yatrlan sermayenin artan byklne gre nispi olarak azalmakla kalmaz, akr bana mutlak olarak da azalr. [sayfa 645] Rant ancak, daha iyi B toprandan gelen bireysel ortalama retim-fiyat, dzenleyici fiyatla akt zaman ortadan kaldrlabilir, yle ki daha retken ilk sermaye yatrmlarndan gelen art-krn tm, ortalama krn oluumunda tketilir. Akr bana ranttaki dn asgari snr, onun ortadan kalkt noktadr. Ama bu nokta, ek sermaye yatrmlar, dk-retkenlikte olur olmaz deil, dk-retkenlikte ek sermaye yatrm etkisi ile sermaye yatrmlarnn ar-retkenliini silecek kadar hacimce byk olduu zaman ortaya kar, yle ki, toplam sermaye yatrmnn retkenlii, Aya yatrlan sermayeninkinin ayns olur ve bu yzden de Bnin quarter bana bireysel ortalama fiyat, Ann quarter bana fiyatn ayns olur. Bu durumda da, dzenleyici retim-fiyat olan quarter bana 3 sterlin, rantn ortadan kalkmasna karn ayn kalacaktr. Ancak bu noktadan sonradr ki, retim-fiyat, ya ek sermayenin dk retkenliinin derecesinde ya da eit dk-retkenlikteki ek sermayenin hacminde bir art dolaysyla artmak zorunda kalacaktr. rnein, eer, yukardaki tabloda (s. 644) ayn toprak zerinde quarter bana 4 sterlinden 1 quarter yerine 2 quarter retilmi olsayd, 22 sterlinlik bir retim-fiyat iin 7 quarterlk bir toplam elde etmi olacaktk; bir quarter 1/7 sterline malolmu olacakt; bylece bu, genel retim-fiyatnn 1/7 sterlin zerinde olacak ve bu yzden de, sonuncusu artmak zorunda kalacakt. O halde, uzun bir sre iin, en iyi topraklardan gelen quarter bana bireysel retim-fiyat, genel retim-fiyatna eit duruma gelinceye kadar, bu sonuncunun ilkinden fazlas ve bylece de art-kr ve rant tmyle ortadan kalkncaya kadar, dk-retkenlikteki, ve hatta artan dk-retkenlikteki ek sermaye yatrlabilir.
644
Ve o zaman bile, daha iyi topraklardan gelen rantn ortadan kalkmas, yalnzca, bunlarn rnnn bireysel ortalama fiyatnn genel retim-fiyat ile aktn, yle ki bu sonuncuda henz bir arta gerek olmadn ifade eder. Yukardaki rnekte, daha iyi B topra zerinde ancak bu, daha iyi ya da rant getiren topraklar dizisinde en dk olandr 3 quarter, art-retkenlikteki 5 sterlinlik bir sermaye tarafndan ve 2 quarter, dkretkenlikteki 10 sterlinlik bir sermaye tarafndan retilmiti, yani 6 quarterlk bir toplam retilmiti; demek ki, bu toplamn 5/12si, sermayenin dk-retkenlikteki bu sonuncu kesimlerince retilmiti. Ve ancak bu noktadadr ki, 6 quartern bireysel ortalama retim-fiyat, quarter bana 3 sterline ykselir ve bylece genel retim-fiyat ile akr. Ancak, toprak mlkiyeti yasas altnda, son 2 quarter, A toprann yeni 2 akr zerinde retilebildikleri durum dnda, bu biimde quarter bana 3 sterlinden retilemezlerdi. Ek sermayenin yalnzca genel retim-fiyatnda rettii durum, snr oluturmu olacakt. Bu noktann tesinde, ayn topraktaki ek sermaye yatrm durmak zorunda kalacakt. [sayfa 646] Gerekten de, eer ifti, bir kez, ilk iki sermaye yatrm iin, 4 sterlin rant derse, onu demeye devam etmelidir, ve 3 sterlinden fazlasna* bir quarter reten her sermaye yatrm, krndan bir azalma ile sonulanacaktr. Dk-retkenlik durumunda bireysel retim-fiyatnn eitlenmesi bylece engellenir. A toprana ait retim-fiyat, quarter bana 3 sterlinin Bye ait fiyat dzenledii nceki rnekte bu durumu ele alalm. lk iki sermaye yatrmnda 3 quarter iin retim-fiyat, gene, ifti iin quarter bana 3 sterlindir; nk o, 4 sterlinlik bir rant demek zorundadr; demek ki, bireysel retim-fiyat ile genel retim-fiyat arasndaki fark cebe indiren kendisi deildir. O halde, ilk iki sermaye yatrm iin rn fiyatndaki fazlalk, nc ve drdnc sermaye yatrmlarndaki rnle ortaya kan a dengelemekte ona hizmet etmez.
Sermaye () Kr () retim.iyat () Kazan (Qr.) 2 1 1 1 Quearter Sat-.iyat Bana retim Quearter Toplam .iyat () Bana 1 3 6 2 3 4 4* 3 4 6 3 3 18 Art-Kr () 3 1 --4 Zarar () --1 3 4
2 3 2 3 5 1 6 5 1 6 15 3 18 * 1894 Almanca baskda: 3. -Ed.
1. 2. 3. 4.
Yatrm 3)ten gelen 1 quarter, iftiye, kr dahil 6 sterline malolur; ama, quarter bana 3 sterlinlik dzenleyici fiyatta bunlar yalnzca 4 sterline satabilir. Bir baka deyile, yalnzca tm krn yitirmekle
* 1894 Almanca baskda: 3 sterlinden azna. -Ed.
645
kalmayacak, ama onun da tesinde yatrd 5 sterlinlik sermayenin 1 sterlinini, ya da %10unu da yitirecektir. Kr ve sermaye kayb, yatrm 3) durumunda, 1 sterline, ve yatrm 4) durumunda 3 sterline varacak, yani toplam 4 sterlin, ya da, tam, daha iyi sermaye yatrmlarndan gelen rant kadar olacaktr; oysa bu sonunculara ait bireysel retim-fiyat, Bden gelen toplam rnn bireysel ortalama retim-fiyatnn eitlenmesinde rol oynayamazlar, nk fazla, rant olarak bir nc tarafa denir. Talebi karlamak zere, ek 1 quarter, nc sermaye yatrmyla retmek gerekmi olsayd, dzenleyici piyasa-fiyat, quarter bana 4 sterline kmak zorunda kalacakt. Dzenleyici piyasa-fiyatndaki bu [sayfa 647] artn sonucunda, Bden gelen rant, birinci ve ikinci yatrmlar iin ykselecek ve A zerinde rant oluacakt. Demek ki, farkllk rantnn, art-krn ranta biimsel bir dnmnden baka bir ey olmamasna ve toprak mlkiyetinin, yalnzca, bu durumda toprak sahibinin, iftinin art-krn kendisine aktarmasn mmkn klmasna karn, gene de grrz ki, ayn topraktaki ardarda sermaye yatrm, ya da ayn ey demek olan, ayn topraa yatrlan sermayedeki art, sermayenin retkenlik oran azald ve dzenleyici fiyat ayn kald zaman, snrna ok daha hzl ular; aslnda, art-krn, toprak mlkiyetinin sonucu olan toprak rantna salt biimsel dnmnn bir sonucu olarak, az ok yapay bir engele ulalr. Burada, tekilerden daha dar snrlar iinde gerekli hale gelen genel retim-fiyatndaki art, bu durumda, yalnzca farkllk rantndaki artn bir nedeni olmakla kalmaz, ayrca da rant olarak farkllk rantnn varl, ayn zamanda, gerekli hale gelen artan rn arzn bylece salamak zere genel retim-fiyatndaki daha nceki ve daha hzl artn bir nedenidir. Ayrca aadaki hususlar da belirtilmelidir: Eer A topra, ek rn, ikinci bir sermaye yatrmyla, 4 sterlinin altnda arzedecek olursa, ya da, retim-fiyat gerekten de 3 sterlinden yksek, ama 4 sterlinden dk olan yeni ve Adan kt toprak rekabete girecek olursa, B toprandaki bir ek sermaye yatrm ile, dzenleyici fiyat, yukardaki gibi, 4 sterline kamaz. O halde gryoruz ki, farkllk rant I ve farkllk rant II, birincisi ikincisinin temeli iken, ayn zamanda birbirleri iin snr grevi yaparlar, ki bununla bazan ayn topraa ardarda bir sermaye yatrm, bazan da ek topraa yanyana bir sermaye yatrm yaplr. Benzer biimde, teki durumlarda, rnein daha iyi toprak ele alndnda birbirlerini snrlarlar. [sayfa 648]
646
KIRKDRDNC BLM
EN KT EKL TOPRAK ZERNDE .ARKLILIK RANTI
VARSAYALIM K, tahla olan talep artyor ve arz, yalnzca, rant getiren topraklarda, dk-retkenlik koullar altnda ardarda sermaye, yatrmlarndan ya da A topranda, gene azalan retkenlikteki ek sermaye yatrmndan ya da Adan daha dk kalitede yeni topraklardaki sermaye yatrmndan doabiliyor. B topran, rant getiren topraklarn temsilcisi olarak ele alalm. Ek sermaye yatrm, B zerindeki bir quarterlk (nasl ki her akr bir milyon akr temsil edebilirse, bir quarter da burada bir milyon quarter temsil edebilir) retim, artn mmkn klabilmek iin, piyasa-fiyatnn o zamana kadar hkm sren quarter bana 3 sterlinlik retim-fiyatnn zerine kmasn gerektirir. Artan retimin, en yksek rant getiren topraklar tarafndan, C ve D, vb. topraklan tarafndan da salanabilir, ama ancak azalan art-retkenlikle; ancak, Bden gelen quartern talebi karlamak iin zorunlu olduu varsaylmaktadr. Eer bu quarter, Bye, daha fazla sermaye yatrlarak, Aya yaplan ayn ek sermaye ile retilenden daha ucuza retilirse, ya da Ada sermayeye yaplan ek, ayn eyi 3 sterline yapt halde, rnein 1 quarter retmek iin 4 sterlin gerektiren A - 1 toprana inilerek daha ucuza retilirse, Bdeki ek,sermaye, piyasa-fiyatn dzenleyecektir. [sayfa 649]
647
A, imdiye kadar olduu gibi bir quarter 3 sterline retir. Bunun gibi, B de, eskisi gibi, toplam retimi iin 6 sterlinlik bir bireysel retimfiyatnda 3 quarterlk toplam retir. imdi, eer, ek bir quarter A zerinde 3 sterline retilebildii halde, B zerinde, ek bir quarter retmek iin 4 sterlinlik bir ek retim-fiyat (kr dahil) gerekli hale gelirse, doal olarak, bu quarter, Bdense A zerinde retilecektir. O halde, bu quartern B zerinde 3 sterlinlik ek retim-fiyat ile retilebileceini varsayalm. Bu durum 3 sterlin tm retim iin dzenleyici fiyat haline gelecektir. B, imdi, 4 quarterlk mevcut retimini 15 sterline satacaktr. Bunun 6 sterlini ilk 3 quartern ve 3 sterlini son quartern retim-fiyatdr, yani 9 sterlinlik bir toplam. Bu, rant iin, eski 4 sterline karn, 6 sterline eit olan bir art-kr brakmaktadr. Bu durumda Ann bir akr da sterlinlik bir rant getirecek, ama 3 sterlinlik retim-fiyatn dzenleyen en kt toprak A deil, onun yerine daha iyi toprak B olacaktr. Kukusuz burada, A kalitesinde ve o zamana kadar ekilenlerle eit uygunlukta bir mevkide, yeni topran mevcut olmadn, ya zaten ekili olan A parasnda daha yksek bir retim-fiyatnda ikinci bir sermaye yatrmnn ya da daha da kt A - 1 toprann ekiminin gerektiini varsayyoruz. Ardarda sermaye yatrmlaryla farkllk rant II yrrle girer girmez, artan retim-fiyatnn snrlar daha iyi toprak tarafndan dzenlenebilir, ve farkllk rant Iin temeli olan en kt toprak da rant getirebilir. Bylece, bir tek farkllk rantyla bile, tm ekili toprak, rant getirecektir. O zaman, aadaki iki tabloyu elde edeceiz; burada retim-fiyat ile yatrlan sermaye toplam art %20 kr; bir baka deyile, her 2 sterlinlik sermaye zerinden sterlinlik kr ya da 3 sterlinlik bir toplam kastediyorum.
Toprak Tipi A B C D Toplam Akr 1 1 1 1 4 retimrn .iyat (Quarter) 3 1 6 3 6 5 6 7 21 17 Sat.iyat 3 3 3 3 Para Olarak Kazan 3 10 16 22 52 TahlRant (Qr.) 0 1 3 5 10 ParaRant () 0 4 10 16 31
Yalnzca bir quarter getiren 3 sterlinlik yeni sermaye, Bye yatrlmadan nce durum budur. Bu yatrmdan sonra, durum yle grnr [s. 651deki tablo]: [sayfa 650]
Toprak Tipi A B C D Toplam Akr 1 1 1 1 4 retimrn .iyat (Quarter) 3 9 6 6 24 1 4 5 7 18 Sat.iyat 3 3 3 3 Para Olarak Kazan 3 15 19 26 64 TahlRant (Qr.) 1/7 111/14 311/14 511/14 11 ParaRant () 6 13 20 40
[Bu da gene pek doru hesaplanmamtr. Her eyden nce B
648
iftisi iin 4 quartern maliyeti, birincisi retim-fiyat olarak 9 sterlin ve ikincisi rant olarak 4 sterlin, yani toplam 14 sterlindir; quarter bana ortalama = 31/9 sterlindir. Bylece, toplam retiminin bu ortalama fiyat, dzenleyici piyasa-fiyat haline gelir. Bylece, A zerindeki rant sterlin yerine 1/9 sterlin tutarnda olacak ve B zerindeki rant imdiye kadar olduu gibi 4 sterlin kalacaktr; 31/9 sterlinden 4 quarter = 14 sterlin ve, eer retim-fiyat olarak 9 sterlini kartrsak, 4 sterlin artkr iin kalr. O halde gryoruz ki, saysal deerlerde deiiklik yaplmas gerektii halde, bu rnek, zaten rant getiren daha iyi topran nasl farkllk rant II araclyla fiyat dzenleyebileceini ve bylece o zamana kadar rantsz olan tm topraklar, rant getiren toprak haline dntrebileceini gstermektedir. -.. E.] Tahln dzenleyici retim-fiyat ykselir ykselmez, yani dzenleyici topraktan gelen bir quarter tahln retim-fiyat ya da eitli toprak tiplerinden birinde dzenleyici sermaye yatrm ykselir ykselmez tahlrant artmaldr. Bu, sanki tm topraklar daha az retken hale gelmi ve 2 sterlinlik her yeni sermaye yatrmyla 1 quarter yerine, rnein, yalnzca 5/7 quarter retiyormu gibidir. Ayn sermaye yatrmyla, tahl olarak bundan baka ne retirlerse, art-kr ve dolaysyla rant temsil eden art-rne dnr. Kr orannn ayn kald varsaylrsa, ifti, kr ile daha az tahl satn alabilir. Eer ya cretler asgari fiziki dzeye, yani emek-gcnn normal deeri altna drld iin; ya emekinin gereksindii ve fabrikatrn salad teki tketim maddeleri nispeten daha ucuz hale geldii iin; ya ign daha uzun ya da daha youn hale geldii, yle ki tarm-d olan ama tarmsal kr dzenleyen retim dallarnda kr oran ayn kald veya ykseldii iin; ya da, ensonu, yatrlan sermaye miktar ayn kalsa da, tarmda daha fazla deimeyen ve daha az deien sermaye kullanld cretler artmazsa, kr oran ayn kalabilir. [sayfa 651] Bylece, daha da kt topra ekime amakszn, imdiye kadar en kt toprak olan A zerinde rantn doabilecei birinci yntemi incelemi bulunuyoruz; yani rant, onun imdiye kadar dzenleyici olan, bireysel retim-fiyat ile, daha iyi toprak zerinde dk-retkenlik koullarnda kullanlan son ek sermayenin gerekli ek rn salad, yeni, daha yksek retim-fiyat arasndaki farktan doabilir. Eer ek rnn, bir quarter 4 sterlinden daha aasna retemeyen A - 1 topra tarafndan salanmas gerekseydi, Ann akr bana rant, 1 sterline ykselmi olacakt. Ama bu durumda, A - 1 topra en kt ekili toprak olarak Ann yerini alm olacakt ve bu sonuncusu, rant-getiren topraklar dizisinde en dk konuma gemi olacakt. .arkllk-rant I deimi olacakt. O halde, bu durum, ayn toprak parasndaki ardarda sermaye yatrmlarnn deien retkenliinden doan farkllk rant IInin incelenmesine dahil deildir. Ama, bunlardan ayr olarak, A topra zerinde, farkllk rant iki
649
baka yoldan doabilir. .iyat deimeden herhangi bir belli fiyat, hatta ncekilere oranla daha dk bir fiyat ek sermaye yatrm art-retkenlikle sonuland zaman, ki bu, prima facie ye belli bir noktaya kadar, her zaman, tam da en kt topraktaki durum olmaldr. Oysa ikincisi, A toprandaki ardarda sermaye yatrmlar azald zaman. Her iki durumda da talebi karlamak iin retim art gerektii varsaylmaktadr. Ama, farkllk rant asndan, burada, daha nce gelitirilen yasa nedeniyle zel bir glk doar ki, bu yasaya gre, belirleyici etken rol oynayan ey, her zaman, toplam retim (ya da toplam sermaye harcamas), iin quarter bana bireysel ortalama retim-fiyatdr. Oysa, A topra durumunda, daha iyi topraklardaki durumlarda olduu gibi yeni sermaye yatrmlar iin bireysel retim-fiyatnn genel retim-fiyat ile eitlenmesini snrlayan bir baka retim-fiyat yoktur. nk Ann bireysel retim-fiyat, tam tamna, piyasa-fiyatn dzenleyen genel retim-fiyatdr. Varsayalm ki: 1) Ardarda sermaye yatrmlarnn retkenlii artt zaman, Ann bir akr, 5 sterlinlik bir yatrm verilmise 2 quarter yerine -6 sterlinlik bir retim-fiyatna tekabl eden 3 quarter retecektir. 2 sterlinlik birinci yatrm 1 quarter, ikincisi 2 quarter getirmitir. Bu durumda 6 sterlinlik bir retim-fiyat, 3 quarter getirecektir, yle ki 1 quartern ortalama maliyeti 2 sterlin olacaktr; yani eer 3 quarter, quarter bana 2 sterline satlrsa, o zaman A, imdiye kadar olduu gibi hi rant getirmez, ama yalnzca farkllk rant IInin temeli deimitir; dzenleyici retim-fiyat, imdi 3 sterlin yerine 2 sterlindir; 2 sterlinlik bir sermaye imdi en kt toprak zerinde 1 quarter yerine, ortalama 1 quarter retir ve imdi bu, 2 sterlinlik bir yatrm verilmise, btn daha iyi [sayfa 652] topraklar iin resmi retkenliktir. Bundan sonra, bunlarn daha nceki art-rnlerinin bir blm, gerekli rnlerinin oluumuna girer, tpk bunlarn art-krlarnn bir blmnn ortalama krn oluumuna girmesi gibi. te yandan, eer hesaplama, onlar iin genel retim-fiyat sermaye yatrmnn snr olduundan, ortalama hesabn mutlak arty hi deitirmedii daha iyi topraklar temel alnarak yaplrsa, o zaman, ilk sermaye yatrm 3 sterline malolur ve ikinci yatrmdan gelen 2 quartern herbiri de yalnzca 1 sterline malolur. Bu, bylece, A zerinde, 1 quarterlk tahl-ranta ve 3 sterlinlik para-ranta yolaacak, ama 3 quarter, eski fiyat 9 sterlin zerinden satlacaktr. Eer 2 sterlinlik bir nc sermaye, ikinci yatrmla ayn retkenlik koullar altnda yaplsayd, o zaman toplam, 9 sterlinlik bir retim-fiyat iin 5 quarter olacakt. Eer Ann bireysel ortalama retim-fiyat dzenleyici fiyat olarak kalacak olursa, o zaman bir quarter, 14/5 sterlinden satlacaktr. Ortalama fiyat bir kez
650
daha dm olacaktr nc sermaye yatrmnn retkenliindeki yeni bir artla deil, yalnzca, ikincisiyle ayn ek retkenlie sahip, yeni bir sermaye yatrmn eklenmesiyle, A topranda, daha yksek ama sabit retkenlikteki ardarda sermaye yatrmlar, rant-getiren topraklarda olduu gibi rant ykseltmek yerine, orantl olarak retim-fiyatm ve bylece de, dier eyler eit olmak kouluyla, btn teki topraklar zerindeki farkllk rantn drecektir. te yandan, 1 quarter, 3 sterlinlik bir retim-fiyatnda reten birinci sermaye yatrm, aslnda, dzenleyici olarak kalrsa, o zaman, 5 quarter, 15 sterline satlacak ve A toprandaki daha sonraki sermaye yatrmlarnn farkllk rant 6 sterlin tutarnda olacaktr. A toprann akr bana ek sermaye, nasl uygulanrsa uygulansn, bu durumda bir iyiletirme olacak ve sermayenin ilk blmn daha retken yapacaktr. Sermayenin 1/3', 1 quarter ve teki 2/3', 4 quarter retmitir demek gln olacaktr. nk, 3 sterlin yalnzca 1 quarter retecekken, akr bana 9 sterlin, her zaman 5 quarter retecektir. Burada bir rantn doup domayaca, bir art-krn elde edilip edilmeyecei, tmyle koullara bal olacaktr. Normal olarak dzenleyici retim-fiyat dmek zorunda kalacaktr. Eer A toprann bu iyiletirilmi ama daha pahal ekimi, yalnzca bu ekim daha iyi topraklarda da yerald iin oluyorsa bir baka deyile tarmda genel bir devrim oluyorsa, durum byle olacaktr; yle ki, imdi Ann doal verimliliinden szettiimiz zaman, onun, 3 sterlin yerine 6 sterlin ya da 9 sterlinle ilendii varsaylmaktadr. Eer, belli bir lkenin esas arzn salayan, A toprann ekili akrlarnn ounluu bu yeni yntemi kullanacak olursa, bu durum zellikle geerli olacaktr. Ama, eer iyiletirme, nce Ann yalnzca kk bir alanna yaylacak olursa, o zaman, bu daha iyi ekilen blm art-kr getirecek, toprakbeyi, bunu, hzla, tmyle ya da ksmen ranta dntrecek ve rant biiminde saptayacaktr. Bu yolla eer talep, artan arza ayak uydurursa A toprann gitgide daha fazlas bu [sayfa 653] yeni ekim yntemini kullanmaya baladka, A kalitesindeki tm topraklar zerinde yava yava rant oluabilir ve art-retkenlik, piyasa koullarna bal olarak tmyle ya da ksmen ortadan kalkabilir. Ann retim-fiyatnn, artan sermaye harcamas koullarnda elde edilen rnn ortalama fiyatna eitlenmesi, bu artan sermaye yatrmnn art-krnn rant biiminde saptanmasyla bylece engellenebilir. O halde, daha nce ek sermayenin retkenlii azald zaman daha iyi topraklarda grld gibi, retim-fiyatn ykselten ey, gene, yalnzca bireysel ve genel retim-fiyatlar arasndaki farkn bir sonucu olan farkllk rant yerine, art-krn ranta dntrlmesi, yani toprak mlkiyetinin mdahalesi olacaktr. Bu, A topra durumunda her iki fiyatn akmasn nleyecektir, nk, retim-fiyatnn, A zerindeki ortalama retim-fiyat tarafndan dzenlenmesine mdahale edecektir; bylece, gerekli olann zerinde bir retim-fiyatn srdrecek ve dolaysyla rant yaratacaktr. Dardan zgrce tahl ithal edilse bile, iftilerin dardan dzenlenen
651
retim-fiyatnda, rant getirmeksizin tahl ekiminde rekabet edebilecek topraklarnn, baka amalar, rnein otlak olarak kullanmaya zorlanmalaryla da ayn sonu salanabilir ya da devam ettirilebilir, yle ki yalnzca rant getiren topraklar, yani quarter bana bireysel ortalama retim-fiyatlar dardan belirlenen fiyatn altnda olan topraklar, tahl ekimi iin kullanlacaktr. Bir btn olarak, mevcut durumda retimfiyatnn decei, ama ortalamasnn dzeyine dmeyecei; ortalamann zerinde, ama en kt ekili toprak Ann retim-fiyatnn altnda olaca, yle ki, yeni A toprann rekabetinin snrland varsaylmaldr. 2) Ek sermayelerin retkenlii azald zaman. Varsayalm ki, A - 1 topra, ek quarter retmek iin 4 sterlin gerektirmektedir, oysa A topra, onu, 3 sterline, yani daha ucuza, ama gene de ilk sermaye yatrmyla retilen quarterdan sterlin daha pahalya retmektedir. Bu durumda, A zerinde retilen iki quartern toplam fiyat = 6 sterlin; bylece quarter bana ortalama fiyat da = 33/8 sterlin olacaktr. retim-fiyat artacaktr. Ama yalnzca 3/8 sterlin; oysa eer ek sermaye 3 sterlinden retim yapan yeni topraa yatrlm olsayd, bu fiyat, bir 3/8 sterlin daha artacak, ya da 3 sterline ykselecek ve bylece de btn teki farkllk rantlarnda orantl bir art getirecekti. Ann quarter bana 31/8 sterlinlik retim-fiyat, bylece, artan bir sermaye yatrm durumundaki ortalama retim-fiyatna eitlenecek ve dzenleyici fiyat olacaktr; bylece, hi bir art-kr retmeyeceinden hi bir rant getirmeyecektir. Ama, eer, ikinci sermaye yatrmyla retilen bu quarter 3 sterline satlmsa, o zaman, A topra sterlinlik bir rant getirecektir, ve gerekten de, hi bir ek sermaye yatrmnn yer almad ve dolaysyla hl [sayfa 654] quarter bana 3 sterlinden retim yapan Ann btn akrlarnda byle olacaktr. Ann herhangi bir ekilmemi alan kald srece, fiyat ancak geici olarak sterline kabilir. Ann yeni alanlarndan gelen rekabet, elverili mevkiin, bir quarter sterlinden aaya retmesini mmkn klan tm A tipi toprak tkeninceye kadar, retim-fiyatn 3 sterlinde tutacaktr. O halde, toprakbeyi, bir akrlk toprak, rant getirdii srece, kirac iftinin teki akra rantsz sahip olmasna izin vermeyecek olsa da, varsayacamz ey budur. retim-fiyatnn ortalama fiyatta eitlenip eitlenmedii, ya da, ikinci sermaye yatrmnn bireysel retim-fiyatnn 3 sterlinde dzenleyici hale gelip gelmedii, gene, mevcut A toprandaki bir ikinci sermaye yatrmnn ne lde genel hale geldiine baldr. kinci durum, yalnzca, toprakbeyi, quarter bana 3 sterlinlik fiyat zerinden elde edilen art-kr rant olarak saptamak zere, talep doyuruluncaya dek yeterli zamana sahip olduu zaman ortaya kar.
652
Ardarda sermaye yatrmlarnn azalan retkenliiyle ilgili olarak Liebige* baknz. Grdk ki, retim-fiyat sabit kald srece, yatrlan sermayenin, art-retkenliindeki ardarda azal, her zaman, akr bana rant artrr ve bu, den bir retim-fiyat ile bile olabilir. Ama genel olarak, unu belirtmek gerekir. Kapitalist retim tarz asndan, rnlerin fiyatnda, bu rnler, daha nce yaplmayan bir harcamaya ya da demeye giriilmedike salanamayaca zaman, daima, nispi bir art yer alr. nk retimde tketilen sermayenin yerine konmasyla, yalnzca baz retim aralarnn temsil ettii deerin yerine konmasn kastediyoruz. retime arac olarak giren ve hi bir eye malolmayan doal eler, retimde hangi rol oynarlarsa oynasnlar, sermayenin paralar olarak deil, doann sermayeye karlksz bir armaan olarak, yani kapitalist retim tarz altnda, btn teki retkenlikler gibi, sermayenin retkenlii gibi grnen, doann retken gcnn, emee verdii karlksz bir armaan olarak girerler. Bu yzden, balangta hi bir eye malolmayan byle bir doal g, retime katlrsa, retilmesine yardm ettii rn, talebi karlamaya yettii srece, fiyatn belirlenmesine girmez. Ama gelime sreci iinde, bu doal gcn yardmyla salanabilecek olan retimden daha byk bir retim talep edilirse, yani eer bu ek retimin, bu doal gcn yardm olmakszn, ya da insan emek-gcnn onu desteklemesiyle yaratlmas gerekirse, o zaman, sermayeye yeni bir ek e girer. Bylece, ayn retimi elde etmek iin nispeten daha byk bir sermaye yatrm gerekli olur. Btn teki koullar ayn kalmak kaydyla, retim-fiyatnda bir art olur. [sayfa 655] [1876 ubat ortasnda balanan bir defterden para. -.. E.] Topraa katlan sermaye zerinden salt faiz olarak farkllk rant ve rant. Bir sermaye harcamas gerektiren ilemler araclyla, topran fiziksel ve ksmen de kimyasal koullarn deitiren ve topraa sermaye katlmas olarak kabul edilebilecek olan szde srekli iyiletirmeler, hemen hemen tmyle belli, snrl bir yerdeki, zel bir toprak parasna, baka bir yerde, bazen pek yakndaki, baka bir toprak parasnn doal olarak sahip olduu zellikleri vermekten ibarettir. Bir toprak paras doal olarak dzdr, tekinin dzletirilmesi gerekir; biri doal akalamaya sahiptir, teki yapay akalama gerektirir; birine doa derin bir st toprak tabakas bahetmitir, teki yapay derinletirme gerektirir; bir balk toprak, doal olarak gerekli miktar kumla karmtr, tekinin, bu orann elde edilmesi iin ilenmesi gerekir; bir ayr, doal olarak sulanm ya da mil tabakalaryla kaplanmtr, teki, bu duruma ulamak iin emek gerektirir, ya da burjuva iktisatlarn diliyle, sermaye gerektirir.
* Liebig, Die Chemie in ihrer Anwendung auf Agricultur und Physiologie, Braunschweig 1862. -Ed.
653
Bu, gerekten de elenceli bir teoridir, buna gre, karlatrmal stnlkleri sonradan edinmi olan bir toprak paras durumunda, rant, faiz olduu halde, bu stnlklere doal olarak sahip olan baka bir toprak paras durumunda faiz deildir. (Aslnda bu, uygulamada ylesine arptlmtr ki, rant bir durumda gerekten de faizle aktndan, teki durumlarda da, durum kesinlikle byle deilken, hatal bir biimde, gene ranta faiz denmektedir.) Oysa toprak, sermaye yatrld iin deil, yatrlan sermaye, bu topra eskiden olduundan daha retken yapt iin sermaye yatrldktan sonra rant getirir. Belli bir lkedeki tm topraklarn bu sermaye yatrmna gereksinmesi olduu varsaylrsa, bunu almam olan her toprak parasnn nce bu aamadan gemesi gerekir ve daha imdiden sermaye yatrmnn salad topran dourduu rant (bu durumda, getirilen faiz), tpk toprak, bu stnle doal olarak sahipmi ve teki topran nce bunu yapay olarak edinmesi gerekirmi gibi, farkllk rant oluturur. .aize dnebilecek olan bu rant da, yatrlan sermaye amortize edilir edilmez salt farkllk rant haline gelir. Tersi durumda, bir ve ayn sermaye, sermaye olarak iki kez varolmak zorunda kalacaktr. ok elendirici bir olgu da, Ricardonun, deer belirlenmesinin yalnzca emee dayand fikrine kar kan tm muhaliflerinin, farkllk rantna, topraktaki farkllklardan doan bir ey gzyle bakmak yerine, burada deeri belirleyenin emek deil, doa olduunu belirtmeleridir; ama bunlar, ayn zamanda da bu belirlemeyi, topran yerine, ya da ve daha da byk bir lde ekimi srasnda topraa konan sermayenin [sayfa 656] faizine balamaktadrlar. Ayn emek, belli bir zaman dnemi iinde yaratlan bir rnde ayn deeri retir; ama bu rnn bykl ya da miktar ve dolaysyla bu rnn herhangi bir tam kesri ile ilikili olan deer blm, belli bir emek miktar iin, yalnzca rnn miktarna baldr, ve buna karlk bu sonuncusu da verilen emek miktarnn retkenliine baldr, bu miktarn mutlak byklne deil. Bu retkenliin, doa yznden mi, yoksa toplum yznden mi olduu nemli deildir. Yalnzca bizzat retkenliin emee, dolaysyla sermayeye malolduu durumda, bu, retim-fiyatn yeni bir e ile artrr ki doa kendi bana bunu yapmaz. [sayfa 657]
654
KIRKBENC BLM
MUTLAK TOPRAK RANTI
.ARKLILIK rant tahlilinde, en kt topran hi bir toprak rant getirmedii, ya da daha genel olarak koyarsak, yalnzca, rn, piyasay dzenleyen retim-fiyatnn altnda bir bireysel retim-fiyatna sahip olan topran toprak rant dedii, yle ki bu biimde ranta dntrlen bir art-kr doduu varsaymndan hareket ettik. Her eyden nce unu belirtmek gerekir ki, farkllk rant yasas bu haliyle, bu varsaymn doruluundan ya da yanllndan tmyle bamszdr. Piyasann dzenlendii genel retim-fiyatna P diyelim. O zaman, P, en kt toprak Ann retiminin bireysel retim-fiyat ile akr; yani onun fiyat, retimde tketilen deimeyen ve deien sermaye art ortalama kr (= iletmenin kr art faiz) karlar. Bu durumda rant sfra eittir. Bir sonraki daha iyi toprak Bnin bireysel retim-fiyat = Pdr, ve P > Pdr; yani P, B toprann rnnn gerek retim-fiyatndan fazlasn karlar. imdi P-P = d olduunu varsayalm; dolaysyla d, Pnin Pnden fazlas, B tipi topran iftisinin gerekletirdii art-krdr. Bu d, toprakbeyine denmesi gereken ranta dntrlr. P, nc toprak tipi Cnin gerek retim-fiyat, ve P-P = 2d olsun; o halde bu 2d ranta dntrlr; gene bunun gibi, P, drdnc toprak tipi Dnin bireysel retim-fiyat, ve toprak rantna dntrlen P-P = 3d olsun, vb.. imdi A topra iin rant [sayfa 658] = 0
655
ve dolaysyla rnnn fiyat = P + 0'n hatal olduunu varsayalm. Bunun yerine, onun da rant = r getirdiini varsayalm. Bu durumda iki farkl sonu kar. Birincisi : A toprann rnnn fiyat onun zerindeki retimfiyat tarafndan dzenlenmeyecek, bu fiyatn zerinde bir fazla ierecek, yani = P + r olacaktr. nk, kapitalist retim tarznn normal olarak ilediini varsayarsak, yani iftinin toprakbeyine dedii r fazlasnn, ne cretlerden, ne de sermayenin ortalama krndan bir kartmay temsil etmediini varsayarsak, ifti, bunu, yalnzca, rn retim-fiyatnn zerinde, bylece de, eer bu fazlay rant biiminde toprakbeyine aktarmak zorunda olmasayd, ona art-kr getirecek biimde satarak deyebilir. Bu durumda, btn topraklardan elde edilen, piyasadaki toplam retimin dzenleyici piyasa-fiyat, sermayenin, btn retim alanlarnda genel olarak getirdii retim-fiyat, yani maliyetler art ortalama kra eit bir fiyat olmayacak, retim-fiyat art rant olacaktr. P deil, P + r olacaktr. nk A toprann rnnn fiyat, genel olarak, dzenleyici genel piyasa-fiyatnn, yani toplam rnn salanabilecei fiyatn snrn temsil eder, ve bu lde, bu toplam rnn fiyatn dzenler. Ama ikincisi: Tarmsal rnlerin genel fiyatnn bu durumda nemli lde deimi olmasna karn, farkllk rant yasas, gene de hi bir biimde etkisini yitirmez. nk A toprann rnnn fiyat ve bylelikle genel piyasa-fiyat = P + r ise, B, C, D vb. topraklar iin fiyat da gene bunun gibi, = P + r olacaktr. Ama, B topra iin P-P = d olduuna gre, (p + r) - (P + r) de gene bunun gibi = d, ve C topra iin, PP. = (P + r) - (P + r) = 2d, ve ensonu, D topra iin P-P = (P + r) (P + r) = 3d olacaktr vb.. Bylece rantn bu yasadan bamsz bir e iermesine ve tarmsal rnn fiyatyla birlikte genel bir art gstermesine karn, farkllk rant, eskisinin ayn olacaktr ve ayn yasa tarafndan dzenlenecektir. O halde bundan u sonu kar ki, en az verimli topraklardaki rant asndan durum ne olursa olsun, farkllk rant yasas yalnzca bundan bamsz olmakla kalmaz, farkllk rantn, niteliine uygun olarak kavramann tek biimi, A topra zerindeki rant = 0 saymaktr. .arkllk rant asndan, bunun gerekten = 0 m yoksa > 0 m olduu nemli deildir ve aslnda hesaba katlmaz. O halde, farkllk rant yasas aadaki incelemenin sonularndan bamszdr. Eer imdi, en kt toprak Ann rnnn hi bir rant getirmedii varsaymnn temelini daha derinden aratracak olursak, yant, zorunlu olarak yle olacakt: Eer tarmsal rnn, diyelim tahln, piyasa-fiyat, A toprandaki bir ek sermayenin yatrmnn olaan retimfiyat ile sonuland, yani sermaye zerinden olaan ortalama krn geldii dzeye ularsa, bu koul, ek sermayeyi A toprana yatrmak iin yeterlidir. Bir baka deyile, bu koul, olaan kr getiren yeni sermayeyi yatrmak ve onu normal biimde kullanmak iin, kapitaliste ye-
656
terlidir. [sayfa 659] Burada unu belirtmek gerekir ki, bu durumda, piyasa-fiyat, Ann retim-fiyatndan yksek olmaldr. nk, ek sermaye yaratlr yaratlmaz, aktr ki, arz ve talep arasndaki iliki deiiklie urar. Eskiden arz yetersizdi. imdi yeterlidir. O halde fiyat dmelidir. Dmesi iin, Ann retim-fiyatndan yksek olmu olmas gerekir. Ama yeni ekime alan A toprann daha az verimli olmas gerei yznden, fiyat, B toprann retim-fiyatnn piyasay dzenledii zamanki kadar dk bir dzeye tekrar dmez. Ann retim-fiyat, piyasa-fiyatndaki, geici deil, nispeten srekli ykseliin snrn oluturur. te yandan ekime alan yeni toprak, o zamana kadar dzenleyici olan A toprandan daha verimli ise ve gene de ancak artan talebi karlamaya yetiyorsa, piyasa-fiyat deimeden kalr. Ama, en zayf toprak tipinin rant getirip getirmedii sorusunun aratrlmas, bu durumda da, bizim mevcut soruturmamzla akr, nk burada da, A toprann hi bir rant getirmedii varsaym, piyasafiyatnn, kapitalistin bu fiyatla, yatrlan sermaye art ortalama kr tam olarak kapsamasna yeterli olmas gereiyle aklanacaktr; ksacas, piyasa-fiyatnn ona metalarnn retim-fiyatn getirdii gereiyle aklanacaktr. Her durum ve koulda, kapitalist ifti, kapitalist olarak byle bir karar gcne sahip olduu lde, bu koullar altnda A topran ekebilir. A toprandaki normal sermaye yaylmasnn nkoulu imdi mevcuttur. Ama kapitalist iftinin, imdi, sermayenin yaylmas iin ortalama koullar altnda, hi rant demek zorunda olmasa bile, A toprana sermaye yatrabilecei nclnden, A kategorisine dahil olan bu topran, imdi, hemen iftinin kullanmnda olduu sonucu asla kmaz. Kirac iftinin, hi bir rant demek zorunda olmasayd, sermayesi zerinden olaan kn gerekletirebilecei gerei, hi de, toprakbeyinin topran bedavadan iftiye vermesi ve i arkadal uruna credit gratuit* bahedecek kadar hayrsever olmas iin bir temel oluturmaz. Byle bir varsaym, toprak mlkiyetinin soyutlanmas, toprak mlkiyetinin kaldrlmas anlamna gelecektir, ve tam da bu sonuncunun varldr ki, sermaye yatrmna ve toprakta sermayenin zgrce yaylmasna bir snrlama oluturur. iftinin, eer hi rant demek zorunda olmasayd, bir baka deyile, gerekte, sanki toprak mlkiyeti yokmu gibi davranabilseydi, tahl fiyatlar dzeyinin, A toprann ilenmesindeki sermayesinin yatrm ile, olaan kr gerekletirmesine olanak salayaca yolundaki basit dncesinin karsnda, bu snrlama hi de ortadan kalkmaz. Ama, farkllk rant, toprak mlkiyetinde bir tekelin varln, sermayeye bir snrlama olarak toprak mlkiyetini ngrr, nk bu olmakszn, art-kr, ne toprak rantna dntrlecek, ne de iftinin yerine toprakbeyinin payna decektir. Ve bir snrlama olarak toprak
* Bedava kredi. -.
657
mlkiyeti, farkllk rant biiminde rant, rnein A topra zerinde ortadan [sayfa 660] kalkt zaman bile, var olmaya devam eder. Eer, toprakta sermaye yatrmnn rant denmeksizin gerekleebilecei, kapitalist retime sahip bir lkedeki durumlar ele alrsak, greceiz ki, bunlarn tm de, toprak mlkiyetinin ayrca hukuken kaldrlmasna olmasa bile, de facto* kaldrlmasna dayanmaktadrlar; ama bu, ancak, tam da nitelii gerei raslansa1 olan ok zgl koullar altnda yer alabilir. Birincisi: Toprakbeyinin kendisi bir kapitalist ya da kapitalistin kendisi bir toprakbeyi olduu zaman. Bu durumda, piyasa-fiyat, imdi A topra olan topraktan, retim-fiyatn, yani sermayenin yenilenmesi art ortalama kr elde etmesini mmkn klmaya yetecek kadar ykselir ykselmez, topran kendisi ynetebilir. Ama niin? nk, onun iin, toprak mlkiyeti, sermaye yatrmna bir engel oluturmaz. Toprana yalnzca doann bir esi olarak davranabilir ve bu yzden yalnzca sermayesini yayma dnceleri, kapitalist dnceler ona yol gsterebilir. Byle durumlar pratikte ortaya kar, ama ancak istisnai olarak. Topran kapitalist ekimi, nasl ki, ilev yapmakta olan sermayenin, toprak mlkiyetinden ayrlmasn ngrrse, bir kural olarak, toprak mlkiyetinin kendi-kendine ynetimini de dtalar. Hemen anlalmaktadr ki, bu durum, salt raslansal bir durumdur. Eer artan tahl talebi, kendi-kendine yneten mlk sahiplerinin elinde olandan daha byk bir A tipi toprak alannn ekimini gerektirirse, bir baka deyile, ekilmek zere A tipi topran bir blmnn kirayla tutulmas gerekirse, toprak mlkiyetinin sermaye yatrmna koyduu snrlamann bu nazari kaldrlmas, bir anda ker. Kapitalist retim tarz altnda, sermaye ile toprak, iftiler ile toprakbeyleri arasndaki farkllama ile ie balamak, sonra da dnerek, her nerede ve her ne zaman, sermaye, toprak mlkiyeti ondan ayr ve farkl deilse, topran ekiminden rant salamayacak olursa, toprakbeylerinin bir kural olarak kendi topraklarn ynettiklerini varsaymak sama bir elikidir. (Aada aktarlan, Adam Smithin madencilik rantna ilikin paralarna baknz.**) Toprak mlkiyetinin bu kaldrlmas raslansaldr. Olabilir de olmayabilir de. kincisi: Kiraya verilen bir mlkn toplam alannda, mevcut piyasa-fiyatlarnda hi rant getirmeyen baz blmler olabilir, yle ki bunlar, aslnda bedavadan verilmitir. Ama toprakbeyi buna o gzle bakmaz, nk o, kiraya verilen topran toplam rantn grr, onu oluturan ayr ayr paralarn zgl rantn deil. Bu durumda, kiraya verilen mlkn iindeki rantsz paralar asndan, sermaye yatrmna bir snrlama olarak toprak mlkiyeti, kapitalist ifti iin ortadan kalkar; ve bu, gerekte, toprakbeyinin kendisiyle szleme ile olur. Ama, kapitalist ifti, sal bunlarla balantl olan toprak iin rant dediinden, bu paralar iin
* .iili olarak. -. ** Bu baskda: s. 681.-Ed.
658
rant demez. Burada, arz an retmek iin kesinlikle yeni bir retim [sayfa 661] alan olarak daha zayf A toprana bavurmak yerine daha zayf A toprann, yalnzca, daha iyi topran ayrlmaz bir parasn oluturduu bir dzenleme ngrlmektedir. Ama aratrlmas gereken durum, tam tamna, A tipi topraktaki baz toprak paralarnn bamsz olarak ynetilmesi gereken, yani kapitalist retim tarz altnda genellikle hkm sren koullar yznden bamsz olarak kiraya verilmesi gereken durumdur. ncs: Bir ifti, bu yolla salanan ek rn, ona yalnzca, yrrlkte olan piyasa-fiyatlarnda, retim-fiyatn getirse bile, yani ona olaan kr salasa, ama hi bir ek rant demesine olanak vermese bile, ayn kiraya verilmi mlke, ek sermaye yatrabilir. Bylece, topraa yatrlan sermayenin bir blm ile toprak rant der, ama teki ile demez. Ancak, bu varsaymn sorunun zmne ne kadar az yardmc olduu u aadakinden anlalabilir: Eer piyasa-fiyat (ve topran verimlilii), eski sermayede olduu gibi, retim-fiyatna ek olarak bir art-kr getiren ek sermayesiyle, ek bir rn elde etmesini mmkn klarsa, kira szlemesi sona ermedii srece, bu art-kr cebe indirebilmektedir. Ama niin? nk, toprak mlkiyetinin sermayesinin topraa yatrlmasna koyduu snrlama, kira szlemesi sresince ortadan kaldrl- mtr. Ama, daha zayf nitelikteki ek topran ona bu art-kr salamas iin, bamsz olarak temizlenmesi ve bamsz olarak kiraya verilmesi gerektii yolundaki basit gerek, eski topraktaki ek sermaye yatrmnn, artk, gereken arz artn retmeye yetmediini rtlmez bir biimde tantlamaktadr. Bir varsaym tekini dtalyor. uras bir gerek ki, imdi yle sylenebilir: En kt toprak A zerindeki rantn kendisi karlatrma ister toprak sahibinin kendisi tarafndan ilenen topraa gre (ama bu, salt bir raslansal istisna olarak meydana gelir), ister hi rant getirmeyen eski kiraya verilmi mlklerdeki ek sermaye yatrmlarna gre yaplsn farkllk rantdr. Ama bu, 1) eitli toprak kategorilerinin verimliliindeki farkllktan domayan ve dolaysyla A toprann hi rant getirmediini ve rnnn retim-fiyatndan satldn ngrmeyen bir farkllk rant olacaktr; ve 2) ayn kiraya verilmi mlkteki ek sermaye yatrmlarnn rant getirip getirmemesi durumunun, ekime alacak A snfndan yeni topran rant getirip getirmemesi sorunu ile ilgisi yoktur, tpk, rnein, yeni bir bamsz imalat iinin kurulmasnn, ayn daldaki bir baka fabrikatrn, sermayesinin bir blmnn, hepsini kendi iinde kullanmad iin faiz getiren senete yatrmas, ya da ona tam kr getirmeyen, ama gene de faizden daha fazla getiren baz iyiletirmeler yapmas ile ilgisi olmamas gibi. Bu, onun iin ikincil nem tar. te yandan, yeni ek kurulular, ortalama kr getirmelidir ve bu ortalama kr elde etmek umuduyla rgtlenmilerdir. Elbette uras bir gerektir ki, eski kiraya verilmi mlklerdeki ek sermaye yatrmlar ve A tipi yeni topran ek ekimi, karlkl olarak birbirini snrlar. Daha az elverili retim koullar
659
altndaki ayn kiraya verilmi mlke ek sermayenin [sayfa 662] yatrlabilecei snr, A toprandaki rakip yeni yatrmlarla belirlenir, te yandan, bu toprak kategorisinin getirebilecei rant, eski kiraya verilmi mlklerdeki rakip ek sermaye yatrmlaryla snrlanmtr. Ama btn bu belirsiz kaamaklar, basit bir biimde yle ifade edilen sorunu zmezler: Tahln (bu aratrmada, bu, genel olarak toprak rnlerini temsil etmektedir) piyasa-fiyatnn, A toprandan blmlerin ekime almasna izin verecek yeterlikte olduunu ve bu yeni alanlara yatrlan sermayenin retim-fiyatn getirebildiini, yani sermaye art ortalama kr tekrar yerine koyabildiini varsayn. Bylece, A topranda sermayenin normal yaylmas iin koullarn var olduunu varsayn. Bu yeterli midir? Bu sermaye, bu durumda, gerekten yatrlabilir mi? Yoksa piyasa-fiyat, en kt toprak Ann bile rant getirdii noktaya kadar ykselmeli midir? Bir baka deyile, toprak sahibinin tekeli, salt kapitalist gr asndan tekelin yokluunda durum byle olmazken sermaye yatrmm engeller mi? Sorunun kendisinin konu biiminden u kmaktadr ki, eer rnein, ek sermayeler, belli piyasa-fiyatnda ortalama kr getiren, ama hi rant getirmeyen eski kiraya verilmi mlklere yatrlmsa, bu durum, sermayenin, gene ortalama krlar getiren, ama hi rant getirmeyen A toprana, imdi gerekten yatrlp yatrlamayaca sorusunu hi bir biimde yantlamaz. Ama nmzdeki soru da tam budur. Hi rant getirmeyen ek sermaye yatrmlarnn talebi karlamad gerei, A tipi yeni topran ekime almas zorunluluu ile tantlanmaktadr. Eer A toprann ek ekimi ancak rant getirdii lde, yani retim-fiyatndan daha fazla getirdii lde gerekleiyorsa, tam iki seenek mmkndr. Ya, piyasa-fiyat yle olmaldr ki, eski kiraya verilmi mlklerdeki ek sermaye yatrmlar ister ifti, ister toprakbeyi tarafndan cebe indirilsin, art-kr getirsinler. .iyattaki bu art ve son ek sermaye yatrmlarndan gelen bu art-kr, bu durumda, A toprann rant getirmeksizin ekilememesi gereinin sonucudur. nk, eer, retimfiyat, yalnzca ortalama kr getirecek ekimin gereklemesi iin yeterli olsayd, fiyat bu kadar yksee kmayacakt ve bu yeni toprak paralarnn rekabeti, bunlar tam bu retim-fiyatn getirir getirmez hissedilmeye balanacakt. Hi rant getirmeyen eski kiraya verilmi mlklerdeki ek yatrmlarla rekabet edenler, bu durumda, A toprandaki gene hi rant getirmeyen yatrmlar olacakt. Ya da, eski kiraya verilmi mlklerdeki son yatrmlar hi rant getirmezler, ama gene de piyasa-fiyat, A toprann ekime almasn ve rant getirmesini mmkn klacak lde ykselmitir. Bu durumda, hi rant getirmeyen ek sermaye yatrm, yalnzca, A topra, piyasa-fiyat rant demesine izin verinceye kadar ekilmeyecei iin mmkn olmutur. Bu koul olmakszn onun ekimi, daha dk bir fiyat dzeyinde zaten balam olacakt ve rantsz olaan kr getirmek iin yksek piyasa-fiyat gerektiren eski kiraya verilmi mlklerdeki o daha sonraki sermaye yatrmlar, yer alamayacakt. uras ger-
660
ektir ki, bunlar, yksek piyasa-fiyatnda yalnzca ortalama kr [sayfa 663] getirirler. O halde A topra ekime ald andan itibaren dzenleyici retim-fiyat haline gelecek olan daha dk bir retim-fiyatnda, bunlar, bu ortalama kr getirmeyeceklerdi, yani o halde, yatrmlar bu koullar altnda hi yer almam olacaklard. Bu yolla, A toprandan gelen rant, gerekten de, hi rant getirmeyen eski kiraya verilmi mlklerdeki yatrmlarla karlatrldnda farkllk rantn oluturacaktr. Ama yle ki, Ann toprak alanlarnda oluan bu farkllk rant, bu alanlarn, rant getirmedike ekime hi de ak olmamalar gereinin bir sonucundan baka bir ey deildir, yani yle ki, aslnda, toprak tiplerindeki hi bir farkllk tarafndan belirlenmeyen ve eski kiraya verilmi mlklerdeki olas ek sermaye yatrmlarna bir engel oluturan bu rant iin zorunluluk szkonusudur. Her iki durumda da, A toprandan gelen rant, yalnzca tahl fiyatlarndaki ykselmenin bir sonucu olmayacak, tersine, ekiminin mmkn olmas iin en kt topran rant getirmesi gerektii gerei, tahl fiyatlarnn, bu koulun gerekleecei noktaya kadar ykselmesinin nedeni olacaktr. .arkllk rant u zellie sahiptir: toprak mlkiyeti, burada, yalnzca, tersi durumda, iftinin cebine akacak olan ve iftinin szleme sresi boyunca belli koullar altnda gerekten de cebe indirebilecei art-krn yolunu keser. Toprak mlkiyeti, burada, yalnzca, mlkiyetle hi bir ilgisi olmakszn (aslnda, piyasa-fiyatn dzenleyen retim-fiyatnn rekabetle belirlenmesi sonucunda) doan ve art-kra dnen metafiyatnn bir blmnn aktarlmasnn nedenidir fiyatn bu blmnn bir kiiden tekine, kapitalistten toprakbeyine aktarlmasnn nedenidir. Ama toprak mlkiyeti, fiyatn bu blmn, ya da fiyatn bu blmn koullandran fiyat artn yaratan neden deildir. te yandan, en kt toprak A, retim-fiyatnn zerinde bir ey, rant getirinceye kadar ekimi retim-fiyatn getirecek olmasna karn ekilemezse, o zaman, toprak mlkiyeti, fiyattaki bu artn yaratc nedenidir. Toprak mlkiyetinin kendisi rant yaratmtr. Eer, sz edilen ikinci durumda olduu gibi, imdi A topra zerinde denen rant, yalnzca retim-fiyatn deyen, eski kiraya verilmi mlklerdeki son ek sermaye yatrmlar ile karlatrldnda, farkllk rantn oluturuyorsa, bu gerek deimez. nk, dzenleyici piyasa-fiyat, A toprandan rant gelmesine izin verecek lde yksee kncaya kadar, A toprann ekilemeyecei koulu yalnzca bu koul, burada, piyasa-fiyatnn, eski kiraya verilmi mlklerdeki son yatrmlarn, gerekte yalnzca, retim-fiyatlarn, ama ayn zamanda da A topra zerinde rant getiren bir retim-fiyatm getirmelerini mmkn klacak bir noktaya ykselmesi gereinin temelidir. A toprann rant getirmek zorunda olmas gerei, bu durumda, A topra ile eski kiraya verilmi mlklerdeki son yatrmlar arasndaki farkllk rantnn nedenidir. [sayfa 664] Genel olarak, A toprann hi rant getirmediini sylerken tahl
661
fiyatnn retim-fiyat ile dzenlendiini varsayarak szcn kesin anlamnda rant kastediyoruz. Eer ifti, emekilerinin normal cretlerinden, ya da kendi normal ortalama krndan dlen bir miktar oluturan kiralama paras dyorsa,rant, yani metalarnn fiyatnn, cretlerden ve krdan ayr, bamsz bir parasn demektedir. Zaten belirtmitik ki, uygulamada, bu, srekli olarak, gereklemektedir. Belli bir lkede tarm emekilerinin cretleri genel olarak, normal ortalama cretler dzeyinin altna drld, yle ki, cretlerden drlen bir miktar, cretlerin bir blm, genel bir kural olarak ranta girdii srece, en kt topra eken ifti iin, bu, istisnai bir durum oluturmaz. En kt topran ekimini mmkn klan ayn retim-fiyatnda, bu dk cretler zaten onu meydana getiren bir eyi olutururlar, ve bu yzden rnn retim-fiyatnda satlmas, bu topra eken iftinin herhangi bir rant demesini mmkn klmaz. Toprakbeyi, topran, sat-fiyatnda cretlerin zerinde gerekletirdiinin, tmn ya da btn bir blmn, toprakbeyine rant biiminde demekten honut kalabilen herhangi bir emekiye de kiraya verebilir. Ancak btn bu durumlarda, kiralama paras denmesi gereine karn, hi bir gerek rant denmemitir. Ama her nerede, koullar, kapitalist retim tarz altndaki koullara tekabl ediyorsa, rant ve kiralama paras akmaldr. Oysa burada tahlil edilmesi gereken de tam bu normal kouldur. Yukarda ele alnan durumlar bile ki bunlarda, kapitalist retim tarz altnda, topraktaki sermaye yatrmlar gerekten rant getirmeden yaplabilirler sorunumuzun zmne katkda bulunmaz, koloni koullarna atfta bulunmak ise daha da yararszdr. Bir koloninin koloni olduunu saptayan lt burada yalnzca gerek tarmsal kolonilerden szediyoruz yalnzca, mevcut, doal durumdaki geni verimli toprak alan deildir. Daha ok, bu topran maledinilmemi olmas, zel mlkiyete tabi tutulmam olmas durumudur. Eski lkelerle koloniler arasndaki, toprak asndan byk fark urada yatar: Wakefieldin35 doru olarak belirttii ve fizyokrat Mirabeau perein* ve teki eski iktisatlarn ondan ok nce kefettii gibi, toprak mlkiyetinin hukuken ya da gerekte var olmay. Kolonistler yalnzca topra mal m ediniyorlar, yoksa, gerekten devlete, toprakta, geerli hukuki bir tasarruf hakk iin nominal bir toprak fiyat biiminde bir cret mi dyorlar, burada hi nemli deildir. Ayrca oraya zaten yerlemi olan kolonistlerin, topran hukuki sahibi olabilmeleri de nemli deildir. Gerekten de, toprak mlkiyeti, burada sermaye yatrmna ve ayrca, sermayesiz emek yatrmna hi bir snrlama getirmez; topran bir ksmnn oraya zaten [sayfa 665] yerlemi olan kolonistler tarafndan maledinilmesi, yeni gelenlerin sermayelerini ya da emeklerini yeni toprak zerinde kullanmalarn engel35 Wakefield, England and America, London 1833. Ayrca, Das Kapital, Buch I, Kap. xxv [Kapital, Birinci Cilt, Otuznc Blm. -Ed.] ile karlatrnz. * Baba. -.
662
lemez. Bu yzden toprak mlkiyetinin sermayenin bir yatrm alan olarak topra kstlad hallerde-; toprak mlkiyetinin, topran rnlerinin fiyat ve rant zerine etkisini incelemek gerekli olduu zaman, tarmda, ne kapitalist retim tarznn, ne de ona uygun den toprak mlkiyeti biiminin, var olmad aslnda toprak mlkiyeti hi yoktur zgr burjuva kolonilerinden szetmek son derece sama olacaktr. rnein Ricardo, toprak rant konusundaki blmnde byle yapmaktadr. nszde, topran maledinilmesinin topran rnlerinin deeri zerine etkisini aratrmak niyetinde olduunu belirtmekte ve bundan sonra dorudan doruya kolonileri bir rnek olarak almakta, bununla, topran nispeten ilkel bir durumda bulunduunu ve topraktan yararlanmann toprak mlkiyeti tekeli ile snrlanmadn varsaymaktadr. Topran salt hukuki sahiplii, toprak sahibi iin hi bir toprak rant yaratmaz. Ama, gerekten de, ona, toprak ister gerek tarmsal amalar iin, ister yap vb. gibi teki retim amalar iin kullanlsn, iktisadi koullar, topra kendisine bir art getirecek biimde kullanmasna izin verinceye dek, kullanm dnda tutmak gcn verir. O, alann mutlak bykln oaltamaz ya da azaltamaz, ama piyasaya konan toprak miktarn deitirebilir. Dolaysyla, .ouriernin de zaten gzlemlemi olduu gibi, tm uygar lkelerde topran nispeten nemli bir blmnn daima ekilmeden kalmas tipik bir gerektir. O halde, talebin, diyelim o zamana kadar ekilenlerden daha az verimli olan yeni topraklarn ekime almasn gerektirdiini varsayarsak toprakbeyi, srf topran rnnn piyasa-fiyat, iftiye retim-fiyatn ve bylece de topraktaki yatrm zerinden olaan kr getirecek lde ykseldi diye, topran hi bir karl olmadan kiraya verecek midir? Hi de deil. Sermaye yatrmnn ona rant getirmesi gerekir. Topra iin ona kiralama paras denebilinceye kadar, topran kiraya vermez. Bu yzden, piyasa-fiyat, retim-fiyatnn zerinde bir noktaya, rnein p + rye kmaldr, yle ki, toprakbeyine rant denebilsin. Varsaymmza gre toprak mlkiyeti kiraya verilinceye kadar hi bir ey getirmediinden, o zamana kadar iktisaden deersiz olduundan piyasa-fiyatndaki, retim-fiyatnn zerine kan ufak bir art, en zayf nitelikteki yeni topra piyasaya getirmeye yeter. imdi u soru douyor: En kt topran hi bir verimlilik farkndan salanamayacak toprak rant getirmesi gereinden, topran rnnn fiyatnn, zorunlu olarak, olaan anlamda bir tekel fiyat olduu ya da vergiyi devlet yerine toprakbeyinin koymas yolundaki tek ayrmla rantn bir vergi gibi girdii bir fiyat olduu sonucu kar m? Sylemeye gerek yok ki, bu vergi, kendine zg iktisadi snrlara sahiptir. Eski kiraya verilmi mlklerdeki ek sermaye yatrmlaryla, dardan gelen toprak rnlerinin rekabetiyle bunlarn ithalinin kstsz olduunu varsayarsak [sayfa 666] toprakbeylerinin kendileri arasndaki rekabetle, ve ensonu, tketicilerin gereksinmeleri ve deme yetenekleriyle snrlanmtr. Ama bura-
663
da sorun bu deildir. Sorun en kt toprak zerinden denen rantn, bir metaya konan verginin onun, fiyatna girmesi, yani metan deerinden bamsz bir e olarak girmesi ile ayn biimde, bu topran rnlerinin fiyatna varsaymmza gre genel piyasa-fiyatn dzenleyen fiyat girip girmediidir. Bu, hi de zorunlu olarak kan bir sonu deildir, ve bunun byle olduu yolundaki tartma, yalnzca metalarn deeri ile retim-fiyatlar arasndaki ayrmn imdiye kadar anlalmam olmasndandr. Grdk ki, bir btn olarak ele alndnda, metalarn retim-fiyatlarnn, yalnzca toplam deerleri tarafndan dzenlenmelerine karn, ve eitli trdeki metalarn retim-fiyatlarnn hareketinin, btn teki koullar eit olmak kaydyla yalnzca deerlerinin hareketiyle belirlenmesine karn, bir metan retim-fiyat, hi de deerine zde deildir. Gsterilmiti ki, bir metan retim-fiyat, deerinin zerinde ya da altnda olabilir, ve deeri ile yalnzca istisnai olarak akr. Dolaysyla topran rnlerinin retim-fiyatlarnn zerinde satlmas gerei, hi de bunlarn deerlerinin zerinde satldn tantlamaz; tpk, sanayi rnlerinin, ortalama olarak retim-fiyatlar zerinden satlmalar gereinin, deerleri zerinden satldklarn tantlamamas gibi. Tarmsal rnlerin, retim-fiyatlarnn zerinde ve deerlerinin altnda satlmalar mmknken, te yandan da, bir ok snai rn, salt deerleri zerinde satldklar iin, retim-fiyatn getirir. Bir metan retim-fiyatnn deeriyle bants, salt, meta reten sermayenin deien blmnn deimeyen blmne oranyla, ya da onu reten sermayenin organik bileimi ile belirlenir. Eer, belli bir retim alannda, sermayenin bileimi, ortalama toplumsal sermayeninkinden dkse, yani sermayenin cretler iin kullanlan deien paras, emein maddi koullar iin kullanlan deimeyen parasna oranla, ortalama toplumsal sermayede olduundan daha bykse, o zaman, onun rnnn deeri, retim-fiyatnn zerinde olmaldr. Bir baka deyile, byle sermaye daha ok canl emek kulland iin, emein eit biimde smrldn varsayarsak, toplumsal ortalama sermayenin eit byklkteki bir tam blmnden daha ok art-deer ve dolaysyla daha ok kr retir. Bu yzden, bu retim-fiyat, sermayenin yerine konmas art ortalama kra eit olduuna ve ortalama kr bu metada retilen krdan daha dk olduuna gre, rnnn deeri retimfiyatnn zerindedir. Ortalama toplumsal sermaye tarafndan retilen art-deer, bu dk, bileimdeki bir sermaye tarafndan retilen artdeerden azdr. Belli bir retim alanna yatrlan sermaye, toplumsal ortalama sermayeden daha yksek bir bileimde ise, durum tersidir. Onun rettii metalarn deeri, retim-fiyatlarnn altndadr, en gelimi sanayilerin rnlerinde durum genellikle byledir. [sayfa 667] Eer, belli bir retim alanndaki sermaye, ortalama toplumsal sermayeden daha dk bir bileimde ise, o zaman bu her eyden nce,
664
yalnzca, bu zel retim alanndaki toplumsal emein retkenliinin, ortalamann altnda olduunu sylemenin bir baka biimidir; nk, ulalan retkenlik dzeyi, deimeyen sermayenin deien sermayeye nispi stnlnde, ya da verilen sermaye iin cretler iin kullanlan blmn srekli azalmasnda kendini gsterir. te yandan, eer belli bir retim alanndaki sermaye daha yksek bir bileimdeyse, o zaman bu, retkenlikte, ortalamann zerinde olan bir gelimeyi yanstr. Nitelikleri gerei, incelenmeleri tartmamz dnda tutulan gerek sanat yaptlarn bir yana brakrsak, stelik aktr ki, farkl retim alanlar kendilerine zg teknik zelliklerine uygun olarak, farkl oranlarda deien ve deimeyen sermaye gerektirirler, ve canl emek bazlarnda daha byk, tekilerde daha kk rol oynamak zorundadr. rnein, tarmdan kesinlikle ayrdedilmesi gereken istihra sanayiinde, deimeyen sermayenin bir esi olarak hammadde, btnyle mevcut deildir ve hatta, yardmc madde bile ender olarak nemli bir rol oynar. Oysa madencilik sanayiinde, deimeyen sermayenin teki paras, yani sabit sermaye, nemli bir rol oynar. Gene, burada da, ilerleme, deien sermayeye oranla deimeyen sermayedeki nispi artla llebilir. Eer asl tarmdaki sermayenin bileimi, ortalama toplumsal sermayeninkinden dkse, o zaman, bu, prima facie, gelimi retime sahip lkelerde, tarmn, ileme sanayilerindeki ile ayn lde ilerlemi olduu gereini ifade eder. Byle bir gerek belirleyici iktisadi koullar da ksmen dahil1 olmak zere tm teki koullardan baka kimyada, jeolojide ve fizyolojideki daha sonraki ve olduka yeni gelimelere, ve zellikle bunlarn tarma uygulanmalarna oranla mekanik biimlerdeki gelimenin ve zellikle bunlarn uygulanmalarnn, daha erken ve daha hzl olmasyla aklanabilir. Bu arada unu belirtelim, bizzat tarmn ilerlemesinin, deien sermayeye oranla deimeyen sermayedeki nispi bir byme ile srekli olarak ifade edildii, kesin ve eskiden beri bilinen bir gerektir.36 Kapitalist retimin hkm srd belirli bir lkede, rnein ngilterede, tarmsal sermayenin bileiminin ortalama toplumsal sermayeninkinden dk olup olmad, ancak istatistiki olarak kararlatrlacak bir sorundur, ve bizim amalarmz asndan, buna ayrntl olarak girmek gereksizdir. Her durum ve koulda, tarmsal rnlerin deerinin retim-fiyatndan ancak bu varsayma dayanlarak yksek olabilecei, teorik olarak saptanmtr. Bir baka deyile tarmda belli byklkteki bir sermaye, ortalama toplumsal bileime sahip ayn byklkteki bir sermayeden, daha ok art-deer retir, ya da, ayn ey demek olan, daha ok art-emei harekete geirir ve emri altna alr (ve bununla [sayfa 668] genel olarak daha ok canl emek kullanr).
36 Bkz: Dombasle (Annales agricoles de Roville, ou Mletanges dagriculture, dconomie rurale et de legislation agricole, Paris 1824-37. -Ed.) ve R. Jones [An Essay on he Disribution of Wealth, etc., London 1831, s. 223 vd.. -Ed.].
665
O halde, bu varsaym, burada tahlil ettiimiz ve ancak bu varsaym yrrlkte olduu srece geerli olan rant biimi iin yeterlidir. Bu varsaym nerede geerli deilse, buna uygun olan rant biimi de artk geerli olmaz. Ama, tarmsal rnlerin deerinde, retim-fiyatlarnn zerinde bir fazlann salt varl, kendi bana, eitli toprak tiplerinin verimliliindeki ve ayn toprak zerindeki ardarda sermaye yatrmlarndaki farkllklardan bamsz olan bir toprak rantnn ksacas, kavram olarak farkllk rantndan kesinlikle ayrdedilecek ve dolaysyla mutlak rant diye adlandrabileceimiz bir rantn varln aklamak iin yeterli deildir. ok sayda imalat rn, ranta dntrlebilecek, ortalama krn zerinde herhangi bir fazla ya da art-kr getirmeksizin, deerlerinin, retim-fiyatlarndan daha yksek olmas gerei ile tanmlanrlar. Tersine, retimfiyat ve onun ifade ettii genel kr oran kavram ve bunlarn varl, tek tek metalarn, deerleri zerinden satlmad gereine dayanr. retim-fiyatlar, meta-deerlerinin bir eitlenmesinden doar. eitli retim alanlarnda tketilen ayr ayr sermaye-deerleri yerine konduktan sonra, bu, tm art-deeri, tek tek retim alanlarnda retilmi olan ve bylece bunlarn metalarna katlm olan miktarda orantl olarak deil, ortaya konan sermayelerin bykl ile orantl olarak datr. Ancak bu biimdedir ki, retim-fiyat ve onun tipik esi olan ortalama kr doar. Toplam sermaye tarafndan retilen art-deerin datlmasnda rekabet araclyla bu eitlemeyi salamak ve bu eitlemenin nndeki tm engelleri yenmek, sermayelerin srekli eilimidir. Bu yzden bunlar tm koullar altnda metalarn deerleri ve retim-fiyatlar arasndaki farkllktan deil de, daha ok, piyasaya hkmeden genel retim-fiyat ile, ondan farkl olan bireysel retim-fiyatlar arasndaki farkllktan doan art-krlar; belli bir retim alannda geerli olan, ve onun iin iki farkl alan arasnda geerli olmayan ve bylece de eitli alanlarn genel retim-fiyatlarn, yani genel kr orann etkilemeyen, bunun yerine deerlerin retim-fiyatlarna dnmesini ve genel bir kr orann ngren art-krlar ho grmek eilimindedirler. Ama bu varsaym, daha nce de tartld gibi, toplam toplumsal sermayenin, eitli retim. alanlar arasnda srekli olarak deien orantl dalmna, sermayelerin aralksz giri-kna, bunlarn bir alandan tekine aktarlabilmelerine, ksacas, bunlarn toplam toplumsal sermayenin bamsz paralar iin, bir sr elverili yatrm alann temsil eden, eitli retim alanlar arasndaki serbest hareketlerine dayanr. Bu durumda ncl, hi bir engelin, ya da salt raslansal ve geici bir engelin, sermayelerin rnein meta-deerlerinin retim-fiyatlarndan daha yksek olduu, ya da retilen artdeerin ortalama kr at bir retim alannda deeri retim-fiyatna indirmek ve bylece, bu retim alannn fazla art-deerini, sermayenin yararland btn alanlar arasnda orantl datmaktaki [sayfa 669] rekabetine mdahale etmemesidir. Ama eer tersi olursa, eer sermaye ancak
666
ksmen yenebilecei, ya da hi yenemeyecei, ve baz alanlardaki yatrmn snrlayan, bu yatrm, ancak, art-deerin bir ortalama kra genel eitlenmesini ksmen ya da tmyle dtalayan koullar altnda kabul eden yabanc bir gle karlarsa, o zaman aktr ki, byle retim alanlarnda, metalarn deerinin retim-fiyatlarndan fazlas, ranta dntrlebilen ve bu niteliiyle de kra gre bamsz klnm bir artkra yolaacaktr. Byle bir yabanc g ve engel, topraa yatrm yapmak abasnda sermayenin karsna kt zaman, toprak mlkiyeti tarafndan temsil edilir; byle bir g, kapitalistle kar karya olan toprakbeyidir. Burada toprak mlkiyeti, yeni ekime alacak topran, hi bir farkllk rant getirmeyen ve toprak mlkiyeti olmasayd, piyasa-fiyatndaki kk bir artla bile ekilebilecek olan, yle ki, dzenleyici piyasa-fiyatnn, bu en kt topran iftisine yalnzca retim-fiyatn salayaca bir kategoriye dahil olabilmesine karn, o zamana kadar ekilmemi ya da kiraya verilmemi olan toprakta, bir vergi koymakszn, ya da bir baka deyile bir rant talep etmeksizin hi bir yeni sermaye yatrmna izin vermeyen engeldir. Ama toprak mlkiyetinin koyduu engel yznden, piyasa-fiyat, topran, retim-fiyatnn zerinde bir art getirebilecei, yani bir rant getirebilecei bir dzeye kmaldr. Ancak, varsaymmza gre, tarmsal sermayenin rettii metalarn deeri, bunlarn retim-fiyatlarndan yksek olduundan (az sonra tartacak bir durum dnda) bu rant, retim-fiyatnn zerindeki deer fazlasn, ya da onun bir ksmn oluturur. Rantn, deer ile retim-fiyat arasndaki farkn tmne m, yoksa bunun daha byk ya da daha kk bir parasna m eit olduu, tamamen, arz ve talep arasndaki ilikiye ve yeni ekime alan topran alanna bal olacaktr. Rant, tarmsal rnlerin deerinin, bunlarn retim-fiyatlar zerindeki fazlasna eit olmad srece, bu fazlann bir blm, daima, tm art-deerin eitli bireysel sermayeler arasnda orantl dalmna ve genel eitlenmesine girecektir. Rant, retim-fiyat zerindeki deer fazlasna eit olur olmaz, art-deerin ortalama krn zerinde olan bu blmnn tm, bu eitlenmenin dna ekilecektir. Ama bu mutlak rant, ister retim-fiyat zerindeki deer fazlasnn tmne, ister yalnzca bir parasna eit olsun, tarmsal rnler, fiyatlar deerlerini at iin deil, fiyatlar deerlerine eit olduu iin, ya da fiyatlar deerlerinden dk, ama retim-fiyatlarndan yksek olduu iin, her zaman, bir tekel fiyatna satlacaklardr. Bunlarn tekeli, deerleri genel retim-fiyatndan yksek olan teki sanayi rnlerinden farkl olarak, retim-fiyat ile bir dzeye getirilmemeleri gereinden ibarettir. retimfiyatnn bir blm gibi, deerin bir blm de, gerekten verilen bir sabit, yani retimde tketilen sermaye = kyi temsil eden maliyet-fiyat olduundan, bunlarn arasndaki fark, teki, deien blme, retimfiyatnda, pye, kra eit olan, yani toplumsal sermaye [sayfa 670] zerinden ve toplumsal sermayenin bir tam kesri olarak her bireysel sermaye ze-
667
rinden hesaplanan toplam art-deere eit olan; ama metalarn deerinde, bu zel sermayenin yaratt gerek art-deere eit olan, ve bu sermayenin yaratt meta-deerlerinin btnleyici bir parasn oluturan art-deere dayanr. Eer metalarn deeri, retim-fiyatlarndan yksekse, o zaman bunlarn retim-fiyat = k + p, ve deer = k + p + d, yle ki P + d = burada ierilen art-deerdir. Onun iin, deer ile retimfiyat arasndaki fark = d, bu sermaye tarafndan yaratlan art-deerin, genel kr oran araclyla ona ayrlan art-deerden fazlasdr. Bundan u sonu kar ki, tarmsal rnlerin fiyatlar, deerlerine erimeksizin, retim-fiyatlarndan daha yksek olabilir. Ayrca bundan u kar ki, bunlarn fiyatlar deerlerine ulamadan nce, tarmsal rnlerin fiyatnda srekli bir art, belli bir noktaya kadar, yer alabilir. Gene bundan u kar ki, tarmsal rnlerin deerinin, bunlarn retim-fiyatnn zerindeki fazlas, salt toprak mlkiyetindeki tekelin bir sonucu olarak, genel piyasa-fiyatlarnda belirleyici bir e haline gelebilir. Ensonu, bundan u kar ki, bu durumda, rnn fiyatndaki art, rantn nedeni deildir, bunun yerine rant, rnn fiyatndaki artn nedenidir. En kt topran bir birim alanndan gelen rnn fiyat = p + r ise, o zaman P + rnin dzenleyici fiyat haline gelmesi varsaym olduundan, tm farkllk rantlar rnin buna tekabl eden katlarnca artacaktr. Eer tarm-d toplumsal sermayenin ortalama bileimi = 85s + 15d ve art-deer oran = %100 olsayd, o zaman retim-fiyat = 115 o1acakt. Eer tarmsal sermayenin bileimi = 75s +25d olsayd ve artdeer oran ayn olsayd, o zaman tarmsal rnn deeri ve dzenleyici piyasa-fiyat = 125 olacakt. Eer tarmsal ve tarm-d rn, ayn ortalama fiyata eitlenecekse (ksa olsun diye, her iki retim dalnda da toplam sermayenin eit olduunu varsayyoruz), o zaman toplam art-deer = 40, ya da 200lk sermaye zerinden %20 olacaktr. Birinin olduu kadar, tekinin rn de, 120ye satlacaktr. Bylece, retim-fiyatlarna eitlenmede, tarm-d rnn ortalama piyasa-fiyatlar, deerlerinin zerinde, tarmsal rnnki ise, altnda kalacaktr. Eer tarmsal rnler tam deerlerinde satlsalard, bunlar, eitlenmede olduklarndan 5 fazla, snai rnler ise 5 az olacaklard. Eer piyasa koullar, tarmsal rnlerin tam deerlerinde, retim-fiyat zerindeki tam artya satlmalarna izin vermezse, o zaman, etki iki ar u arasnda olur; snai rnler deerlerinin biraz zerinde, tarmsal rnler ise retim-fiyatlarnn biraz zerinde satlrlar. Toprak mlkiyeti, tarmsal rnn fiyatn, retim-fiyatnn zerine karabilirse de, buna deil, daha ok, piyasann genel durumuna, piyasa-fiyatnn retim-fiyatn ne lde atna ve deere yaklatna, ve bu yzden tarmda yaratlan, verilen ortalama krn zerindeki artdeerin, ne lde, ya ranta dntrleceine, ya da art-deerin ortalama kra genel eitlenmesine gireceine dayanr. Her durum ve koulda, [sayfa 671] retim-fiyatnn stndeki deer fazlasndan doan bu mutlak
668
rant, tarmsal art-deerin bir parasndan, bu art-deerin ranta dntrlmesinden, onun toprakbeyi tarafndan arlmasndan baka bir ey deildir; tpk farkllk rantnn, art-krn ranta dnmesinden, onun, genellikle dzenleyici bir retim-fiyat altnda, toprakbeyi tarafndan arlmasndan domas gibi. Rantn bu iki biimi, tek normal biimdir. Bunlardan baka, rant, yalnzca, ne retim-fiyat ne de metalarn deeri tarafndan deil, alclarn gereksinmeleri ve deme yetenekleri tarafndan belirlenen gerek bir tekel fiyatna dayanabilir. Bunun tahlili, piyasafiyatlarnn gerek hareketinin ele alnd rekabet teorisine dahildir. Belli bir lkede, tarma elverili olan btn topraklar, kiraya verilmise kapitalist retim tarznn ve normal koullarn genel olduunu varsayarsak rant demeyen hi bir toprak var olmayacaktr; ama hi rant getirmeyebilen baz sermayeler, topraa yatrlan baz sermaye paralar olabilir. nk toprak kirayla tutulur tutulmaz, toprak mlkiyeti, gerekli sermayenin yatrmna kar mutlak bir engel rol oynamay brakr. Ama, bundan sonra bile, topraa katlan sermayenin toprakbeyine dnmesi, kiracnn faaliyetini ok kesin snrlar iine hapsettii lde, toprak mlkiyeti nispi bir engel rol oynamaya devam eder. Yalnzca bu durumda, btn rant farkllk rantna dntrlecek, ancak bu, toprak verimliliindeki herhangi bir farkla deil, zel bir toprak tipindeki son sermaye yatrmlarndan gelen art-krlar ile, en kt kalitede topran kiralanmas iin denen rant arasndaki farkla belirlenen bir farkllk rant olacaktr. Toprak mlkiyeti, ancak, toprakbeyi, topra sermaye yatrmna at iin bir hara ald lde mutlak bir engel rol oynar. Byle bir alma elde edildii zaman, artk o, belli bir toprak parasndaki herhangi bir sermaye yatrmnn lsne hi bir mutlak snr koyamaz. Genel olarak konut yapm, evlerin yaplaca topran bir nc tarafndan mlkiyetinde olmas biiminde bir engelle karlar. Ama bu toprak, bir kez, konut yapm iin kiraya verilince, byk m yoksa kk m bir ev yapaca, kiracya baldr. Eer tarmsal sermayenin ortalama bileimi, ortalama toplumsal sermayeninkine eit, ya da ondan yksek olsayd, o zaman mutlak rant gene az nce tanmlanan anlamda yani gerek farkllk rantndan, gerekse gerek bir tekel fiyatna dayanan ranttan eit lde farkl olan rant, ortadan kalkacakt. O zaman tarmsal rnn deeri, retim-fiyatnn zerinde olmayacak ve tarmsal sermaye daha fazla emek harekete geirmeyecekti ve bu yzden tarm-d sermayeden daha fazla bir artemek de gerekletirmeyecekti. Uygarln ilerlemesiyle tarmsal sermayenin bileimi, ortalama toplumsal sermayeninkine eit hale gelecek olursa, ayn durum ortaya kacaktr. lk bakta, bir yandan tarmsal sermayenin bileiminin ykseldiini, baka bir deyile, onun deimeyen parasnn deien parasna oranla artt varsaymak, te yandan da, tarmsal rnn fiyatnn, yeni ve [sayfa 672] daha nce ekilenden daha kt topran rant getirmesi-
669
ne, bu durumda, ancak, piyasa-fiyatnn, deerin ve retim-fiyatnn zerinde olan fazlasndan kaynaklanabilecek bir rant, ksacas, yalnzca rnn tekel fiyatndan elde edilen bir rant getirmesine izin verecek lde ykseleceini varsaymak, elikili gibi grnmektedir. Burada bir ayrm yapmak gereklidir. Her eyden nce, kr orannn oluma biimi incelenirken belirtilmiti ki, teknik adan konuursak, ayn bileime sahip sermayeler, yani makine ve hammaddelere oranla eit miktarlarda emei harekete geiren sermayeler, bu sermayelerin deimeyen blmlerinin farkl deerleri yznden gene de farkl bileimlerde olabilirler. Hammaddeler ve makine, bir durumda tekinden daha pahal olabilir. nk, rnein, 100lk bir sermaye ile, eer bu 100 iinden karlanacak olan hammaddenin maliyeti, bir durumda 40, tekinde 20 ise, ayn miktarda emek harekete geirilemeyeceine gre, harekete geirilecek ayn miktarda emek iin (ve varsaymmza gre bu, ayn hammadde ynn harekete geirmek iin gerekli olacaktr), bir durumda tekinden daha byk bir sermaye konmas gerekecektir. Ama daha pahal hammaddenin fiyat daha ucuzunkinin dzeyine der dmez, bu iki sermayenin, ayn teknik bileimde olduu hemen ortaya kacaktr. Canl emek ile bu sermayenin kulland emek koullarnn yn ve nitelii arasndaki teknik oranlarda hi bir deiiklik olmamasna karn, bu durumda, deimeyen ve deien sermaye arasndaki deer oran ayn olacaktr. te yandan daha dk bir organik bileimdeki bir sermaye, salt deer-bileimi asndan, yalnzca deimeyen blmlerinin deerindeki bir arttan dolay, daha yksek bir organik bileimdeki bir sermaye ile ayn snftanm gibi grnebilir. Canl emek-gcne oranla daha fazla makine ve hammadde kulland iin bir sermayenin = 60s + 40d olduunu, teki sermayenin ise daha fazla canl-emek (%60), az makine (rnein %10) ve emek-gcne oranla daha az ve daha ucuz hammadde (rnein %30) kulland iin = 40s + 60d olduunu varsayalm. Bylece, bu durumda, ham ve yardmc maddelerin deerinde 30dan 80e basit bir art, bileimi eitleyebilecektir, yle ki, imdi, ikinci sermaye, makine olarak 10a karlk 80 hammadde ve 60 emek-gcnden, ya da 90s + 60dden oluacaktr, bu da teknik bileimde bir, deiiklik yer almakszn, yzde olarak gene = 60s + 40d olacaktr. Baka bir deyile, eit organik bileimdeki sermayeler, farkl deer bileiminde olabilirler ve ayn deer-bileimi yzdelerine sahip olan sermayeler, deiik organik bileim dereceleri gsterebilir ve bylece emein toplumsal retkenliinin gelimesinde farkl aamalar ifade edebilirler. O halde, salt tarmsal sermayenin genel deer-bileimi dzeyinde olmas durumu, onda emein toplumsal retkenliinin de eit lde ok gelimi olduunu tantlamayacaktr. Yalnzca gene onun retim koullarnn bir parasn oluturan kendi rnnn daha pahal olduunu, ya da eskiden yaknda bulunan gbre gibi [sayfa 673] yardmc maddelerin imdi uzaktan getirilmek zorunda olduunu vb. tantlayacaktr.
670
Ama, bundan ayr olarak, tarmn kendine zg nitelii hesaba katlmaldr. Emekten tasarruf salayan makinelerin, kimyasal yardmclarn vb. tarmda daha ok kullanldn, ve bu yzden deimeyen sermayenin, kullanlan emek-gc ktlesine oranla, yalnzca deer olarak deil, ayn zamanda, ktle olarak da, teknik adan arttn varsayalm, o zaman, tarmda, (madencilikte olduu gibi) sorun, yalnzca emein toplumsal retkenlii deil, ayn zamanda da, doal koullarna bal olan doal retkenliidir. Tarmdaki toplumsal retkenlik artnn doal gteki azal gbela karlamas, ya da hatta karlamamas bu karlama gene de ancak ksa bir sre iin etkili olacaktr olasdr, yle ki, buradaki teknik gelimeye karn, rnde hi bir ucuzlama olmaz, yalnzca daha da byk bir fiyat art engellenir. Ayrca nispi art-rn artarken, ykselen tahl fiyatlaryla, rnlerin mutlak ktlesinin azalmas da mmkndr; yle ki, esas olarak, yalnzca anma ve eskimenin yenilenmesini gerektiren makine ve hayvanlardan oluan deimeyen sermayedeki nispi bir art ve rn iinden, tam olarak srekli yenilenmeyi gerektiren cretlere harcanan deimeyen sermayedeki buna tekabl eden bir azal durumunda bu byle olur. Dahas tarmdaki ilerleme ile, teknik yardmlarn daha az gelimi olmas halinde piyasa-fiyatnda daha byk bir art gerektirecek olan, daha zayf topra ekmek ve ondan bir rant elde etmek iin, piyasa-fiyatnda ortalamann zerinde yalnzca mtevaz bir artn yetmesi de mmkndr. rnein daha geni-lekli sr yetitiriciliinde, kullanlan emekgc ktlesinin, srn kendisi tarafndan temsil edilen deimeyen sermayeye oranla ok kk olmas gerei, tarmsal sermayenin, tarmdndaki ortalama toplumsal sermayenin harekete geirdiinden, yzde olarak, daha fazla emek-gc harekete geirdii iddiasn rtyor diye kabul edilebilir. Ama burada belirtmek gerekir ki rant tahlilinde belirleyici olarak, uygar uluslarn arasnda balca geim aralarn salayan ana bitkisel besin maddelerini reten tarmsal sermaye blmn ele aldk. Adam Smith ve bu, onun deerli yanlarndan biridir zaten gstermitir ki, sr yetitiriciliinde ve genel olarak, ba geim aracnn, yani tahln retilmesi iinde kullanlmayan topraa yatrlan sermayeler iin, tamamen farkl bir fiyat belirlenmesi gzlemlenecektir. Yani bu durumda, fiyat yle bir biimde belirlenir ki, rnein yapay bir otlak olarak, sr yetitiricilii iin kullanlan, ama ayn kolaylkla, belli bir kalitedeki tahl tarlalarna dntrlebilecek olan topran rnnn fiyat, ayn kalitede ekilebilir toprak zerindeki rantn aynsn retmeye yetecek ykseklie kmaldr. Baka, bir deyile, tahl tarlalarnn rant, srn fiyatnda belirleyici bir e haline gelir ve bu nedenle Ramsay, bu [sayfa 674] biimde srn fiyatnn rant tarafndan, toprak mlkiyetinin iktisadi ifadesi tarafndan, ksacas toprak mlkiyeti araclyla yapay olarak yk-
671
seltildiini hakl olarak belirtmitir.* Ekimin yaylmas ile, ilenmemi krlar, kasaplk ete olan talebin karlanmas bakmndan yetersiz hale gelirler. Ekili topraklarn byk bir parasnn sr yetitiricilii ve beslenmesi iin kullanlmas gerekir, bu yzden de srn fiyat, yalnzca onlarn bakm iin gerekli olan emei deil, iftilikte kullanlan byle bir topraktan toprakbeyinin elde edebilecei rant ve iftinin elde edebilecei kr da demeye yetecek kadar olmaldr. En ekilmemi sahalarda retilen sr, ayn pazara getirildii zaman, arlklaryla ve iyilikleriyle orantl olarak, en ilenmi topraklar zerinde yetitirilenlerle ayn fiyata satlr. Bu alanlarn sahipleri bundan yararlanr ve topraklarnn rantn srlarnn fiyat ile orantl olarak ykseltirler. (Adam Smith, Book I, Ch, x, Part 1.) Bu durumda, gene, tahl-ranttan farkl olarak, farkllk rant en kt topran lehindedir. Mutlak rant, ilk bakta, salt bir tekel fiyatn rantn sorumlusu yapar gibi grnen bir olguyu aklar. Adam Smithin rnei ile devam ederek, rnein insan faaliyetinden bamsz olarak var olan, yani aa yetitiricilii ve bakmnn bir rn olmayan herhangi bir Norve ormannn sahibini ele alalm. Eer bu ormann sahibi, belki de ngiltereden gelen bir talebin sonucu olarak tomruk kestiren bir kapitalistten bir rant alrsa, ya da bu orman sahibi kapitalist sfatyla hareket ederek tomruu kendisi kestirirse, o zaman yatrlan sermayeden ayr olarak tomruktan onun eline byk ya da kk bir miktarda rant geecektir. Bu, doann saf bir rnnden elde edilen saf bir tekel fiyat gibi grnr. Ama aslnda, burada, sermaye, hemen tmyle emee harcanan bir deien paradan oluur ve bylece de ayn byklkteki bir baka sermayeye gre, daha fazla art-emei harekete geirir. O halde, kerestenin deeri, daha yksek bir organik bileimdeki sermayenin rnnn deerine gre, daha fazla denmemi emek ya da art-deer fazlas ierir. Bu nedenle, bu tomruktan ortalama kr elde edilebilir ve rant biiminde nemli bir art, orman sahibinin payna debilir. Tersine olarak, tomruk kesiminin kolaylkla yaygnlatrlabilmesi, bir baka deyile, retimin kolaylkla hzla artrlabilmesi sayesinde, tomruun fiyatnn, deerine eit olmas iin, ve bylece de, (ortalama kr olarak kapitaliste den blmn zerindeki) tm denmemi emek fazlasnn, rant biiminde orman sahibinin eline gemesi iin, talep ok byk lde artmaldr. Yeni ekime alan topran daha nce ekilen en kt topraktan daha da dk kalitede olduunu varsaymtk. Eer iyiyse, bir farkllk rant getirir. Ama biz, burada, tam tamna, rantn bir farkllk rant olarak ortaya kmad durumu tahlil ediyoruz. Mmkn olan yalnzca iki durum vardr: Yeni ekilen toprak, ya eskiden ekilen topraktan daha dk kalitededir, ya da onun kadar iyidir. Eer dk kalitede ise, [sayfa 675] so* G. Ramsay, An Essay on the Distribution on Wealth, Edinburgh 1836, s. 278-279. -Ed.
672
run zaten tahlil edilmi bulunuyor. Geriye yalnzca, onun kadar iyi olduu durumun tahlil edilmesi kalyor. .arkllk rant tahlilimizde gelitirmi olduumuz zere, ekimin ilerlemesi pekala, daha kt toprak kadar, eit lde iyi ya da hatta daha iyi topraklar da srme aabilir. Birincisi. nk farkllk rantnda (ya da farkllk rant olmayan durumda bile, bir yandan genel olarak toprak verimliliinin, te yandan da topran yerinin, onun, bir kat ve rant getirecek biimde dzenleyici piyasa-fiyatnda ekimine izin verip vermeyecei sorusu her zaman doduuna gre, genel olarak herhangi bir rantta) iki koul, bazan biri tekini hkmsz klarak, bazan da srasyla belirleyici etkiyi yaparak, kart ynlerde alrlar. Piyasa-fiyatndaki art ekimin maliyet-fiyatnn dmemi olmas, yani hi bir teknik ilerlemenin daha fazla ekime yeni bir hz vermemi olmas kouluyla bulunduu yer nedeniyle daha nce rekabet dna atlm daha verimli topra ekime aabilir. Ya da, dk kalitedeki topran yerinin stnln yle artrabilir ki, onun daha az olan verimlilii bununla dengelenir. Ya da piyasa-fiyatnda hi bir art olmakszn, yer, ulatrma aralarndaki gelime araclyla daha iyi topraklar rekabete sokabilir. Kuzey Amerikann geni krlk devletlerinde geni apta gzlemlenebilecei gibi. Daha eski uygarla sahip lkelerde, Wakefieldin doru olarak gzlemledii gibi, yerin belirleyici olduu kolonilerdekiyle ayn lde olmasa bile, srekli olarak ayn ey yer alr.* O halde zetlersek, yerin ve verimliliin elien etkileri, ve srekli olarak dengelenen ve durmadan, eitlenmeye ynelik ilerici deiikliklerden geen yer etkeninin deikenlii, srayla, eit lde iy1, daha iyi ve daha kt toprak alanlarn ekim altndaki eski toprak alanlaryla yeni rekabete sokar. kincisi. Doa biliminin ve tarmbilimin gelimesiyle, topra oluturan eleri hemen hizmete hazr duruma sokabilen aralar deitirilerek topran verimlilii de deitirilir. Bu yolla, bir zamanlar dk kalitede gz ile baklan .ransadaki ve ngilterenin dou kontluklarndaki hafif toprak tipleri, son zamanlarda birinci duruma ykselmilerdir. (Bkz: Passy.**) te yandan, kt kimyasal bileiminden tr deil de, ekimini nleyen baz mekanik ve fiziksel engellerden tr dk kalitede saylan toprak, bu engelleri yenecek aralar bulunur bulunmaz, iyi toprak, haline dntrlr. ncs. Btn eski uygarlklarda, rnein devlet mlkiyetindeki topraklar, komn topraklar vb. biimindeki eski tarihsel ve geleneksel ilikiler, byk toprak paralarn, salt keyfi olarak ekilmekten alkoymulardr, bunlar ekime, ancak azar azar dnmektedirler. Bunlarn eki* [E. Wakefield,] England and America. A Comparison of the Social and Political State of both Nations, Vol. I, London 1833, s. 214-215. -Ed. ** H. Passy, Rente du sol. Dictionnaire de Iconomie politiquete. Tome II, Paris 1854, s. 515. -Ed.
673
me alma sras, ne iyi kalitelerine, ne de yerlerine deil, tmyle d [sayfa 676] koullara baldr. Tarm Alanlarnn Meraya evrilmesi Yasalar araclyla, ardarda, zel mlk haline gelen ve srme alan ngiliz komn topraklarnn tarihi izlenirken, Liebig gibi bir modern tarm kimyacsnn, baz alanlar, kimyasal zellikleri yznden ekim iin ayrp, tekileri dtalayarak bu topraklarn bu sra ile seimini gsterdii yolundaki fantastik fikirden daha gln bir ey olamaz. Bu durumda daha belirleyici olan ey, hrsz yaratan frsattr; byk toprakbeylerinin maledinmelerini hakl gstermek iin bavurduklar grnte azok aklauygun hukuki hilelerdir. Drdncs. Nfusun ve sermaye artnn herhangi bir zaman ulat gelime aamasnn, ekimin genilemesine, esnek de olsa, baz snrlar koymas gereinden baka, piyasa-fiyatn geici olarak etkileyen bir dizi iyi ve kt mevsim gibi raslansal etkilerden baka, tarmn daha geni bir alana yaylmas, sermaye piyasasnn genel durumuna ve bir lkedeki i koullarna baldr. Para darl dnemlerinde, tarma ek sermaye yatrlmas iin, ekilmemi topran kiracya ister rant desin, ister demesin farketmez bir ortalama kr getirmesi yetmeyecektir. Bir sermaye fazlalnn olduu dnemlerde piyasa-fiyatnda bir art olmakszn bile, eer yalnzca teki normal koullar mevcutsa, sermaye tarma akacaktr. O zamana kadar ekilmi olandan daha iyi toprak, aslnda, salt elverisiz yer yznden, ya da o zamana kadar kullanmnn karsna almaz engeller kmsa ya da raslansal olarak, rekabet dnda tutulmu olacaktr. Bu nedenle, biz, yalnzca son ekilen topraklar kadar iyi olan topraklarla ilgileneceiz. Ancak, gene de, ekim iin temizleme maliyetinde, yeni toprak ile son ekilen arasnda farkllk vardr. Ve bu ie giriilip giriilmeyecei, piyasa-fiyatlarnn dzeyine ve kredi koullarna baldr. Bu durumda, bu toprak, gerekten rekabete girer girmez teki koullarn eit olduu varsaylrsa piyasa-fiyat bir kez daha, nceki dzeyine decektir, ve yeni toprak o zaman, buna tekabl eden eski toprakla ayn rant getirecektir. Bunun hi rant getirmedii varsaym, bu varsaymn savunucularnca, tam da tantlamalar istenen ey varsaylarak, yani son topran hi rant getirmedii varsaylarak, tantlanmaktadr. Ayn biimde, son yaplan evlerin, kiraya verilmi olsalar bile, asl ev-rant dnda, bina iin hi bir rant getirmedii de tantlanabilir. Oysa aslnda, sk sk, uzun bir sre iin, bo kaldklar zaman, herhangi bir ev-rant bile getirmezden nce, rant getirirler. Tpk, belli bir toprak parasnda ardarda sermaye yatrmlarnn, orantl bir art ve bylece de birinci yatrmla ayn rant getirebilmeleri gibi, son ekilenle ayn kalitede olan tarlalar da, ayn maliyet iin ayn kazanc getirebilirler. Tersi durumda, ayn kalitedeki tarlalarn nasl olup da ardarda ekime ald tmyle aklanamaz olacaktr; yle grnmektedir ki, geri kalanlarn hepsini rekabete sokmamak iin, ya bunlarn tmn birlikte almak, ya da bunun yerine bunlardan bir tekini bile almamak gerekir. Toprakbeyi, her zaman bir
674
rant elde etmeye, yani hi karlnda bir eyler almaya [sayfa 677] hazrdr. Ama, sermaye, isteklerini gerekletirmek iin belli koullar gerektirir. Bu yzden, toprak paralar arasndaki rekabet, toprakbeyinin onlarn rekabetini istemesine deil, yeni alanlarda teki sermayelerle rekabet etmek isteyen mevcut sermayeye baldr. Asl tarmsal rant salt bir tekel fiyat olduu lde, bu sonuncusu ancak ok kk olabilir, tpk, rnn deerinin, onun retim-fiyat zerindeki fazlas ne olursa olsun, normal koullar altnda, burada mutlak rantn ancak kk olabilecei gibi. O halde, mutlak rantn z undan ibarettir: Ayn art-deer oran ya da emein smrlme derecesi verilmise, eitli retim alanlarndaki eit lde byk sermayeler, deien ortalama bileimlerine uygun olarak farkl miktarlarda art-deer retirler. Sanayide bu eitli art-deer ktleleri, bir ortalama kr halinde eitlenirler ve toplumsal sermayenin tam paralar olarak bireysel sermayeler arasnda eit biimde datlrlar. retim, ya tarm ya da hammaddelerin karlmas iin topra gerektirdii zaman, toprak mlkiyeti, topraa yatrlan sermayeler arasnda byle bir eitlenmeyi engeller, ve tersi durumda, genel kr oranna eitlenmeye katlacak olan art-deerin bir blmn ele geirir. O halde, rant, metalarn deerinin ya da daha zel olarak art-deerin bir blmn oluturur ve onu emekilerinden ekip alm olan kapitalistlerin kucana decei yerde, onu kapitalistlerden ekip alan toprakbeylerinin payna der. Bununla, tarmsal sermayenin, tarm-d sermayenin eit byklkteki bir blmnden daha fazla emei harekete geirdii varsaylmaktadr. Bu ayrln ne lde srd, ya da hi varolup olmad, sanayiye oranla tarmn nispi gelimesine baldr. Deimeyen sermayeye oranla deien sermayedeki orantl azal, snai sermayede, tarmsal sermayede olduundan, hl daha byk olmadka, bu farkn azalmas gerektii, durumun nitelii gereidir. Bu mutlak rant, deimeyen sermayenin bir esinin, hammaddenin hi bulunmad ve makine ve teki sabit sermayeden oluan sermayenin ok nemli olduu dallar dnda, en dk sermaye bileiminin hkm srd asl istihra sanayiinde daha da nemli bir rol oynar. Rantn tmyle bir tekel fiyatna atfedilebilir grnd tam da burada, metalarn deerleri zerinden satlmalar iin ya da rantn, bir metan art-deerinin onun retim-fiyat zerindeki tm fazlasna eit olmas iin, olaanst elverili piyasa koullar gereklidir. Bu, rnein, balklktan, ta ocaklarndan, doal ormanlardan vb. gelen rant iin geerlidir.37 [sayfa 678]
37 Ricardo bunu ok yzeysel bir biimde ele almaktadr. Bkz: Principlesda, Blm IInin tam banda, Norveteki orman rantna ilikin olarak Adam Smithe kar olan pasaj.
675
KIRKALTINCI BLM
ARSA RANTI MADENCLKTEK RANT TOPRAIN .YATI
NEREDE bir rant varsa, orada her zaman farkllk rant ortaya kar ve tarmsal farkllk rant gibi, ayn yasalarla ynetilir. Nerede doal gler tekel altna alnabiliyor ve onlar kullanan sanayici kapitaliste bir art-kr gvencesi veriyorsa, ister alayanlar, zengin madenler, balkla dolu sular, ister daha elverili bir yerde bulunan bir arsa olsun, burada, yeryznn bir blmne tasarruf nedeniyle bu doal nesnelerin sahibi haline gelmi olan kii, bu art-kr, rant biiminde, ilev yapmakta olan sermayeden ekip alacaktr. Adam Smith, yap amacna ilikin toprak asndan, bunun rantnn temelinin, btn tarm-d topraklarnki gibi, asl tarmsal rant tarafndan dzenlendiini ileri srmtr (kitap I, Blm x, 2 ve 3). Bu rant, her eyden nce, burada, yerin, farkllk rant zerindeki ar basan etkisiyle (rnein balarda ve byk kentlerdeki arsalarda ok nemlidir); ikinci olarak, tek faaliyeti (zellikle madenlerde) sanayici kapitalistten farkl olarak, hi bir ey katmad ve uruna hi bir eyi tehlikeye atmad toplumsal gelimedeki ilerlemeden yararlanmak olan malsahibinin, elle tutulur ve tam pasiflii ile; ve ensonu, zellikle yoksulluun en utanmazca smrs araclyla (nk yoksulluk, evkiras iin Potosi madenlerinin spanya iin olabildiinden [sayfa 679] daha
676
kazanldr38) pek ok durumda tekel fiyatlarnn hkm srmesiyle, ve snai sermaye ile elele verip birletii zaman, cret savamlaryla uraan emekilere kar, onlar oturulacak bir yer olarak yeryznden hemen hemen kovmakta bir ara olarak kullanlabilen toprak mlkiyetinin korkun gcyle ayrdedilir.39 Bylece, toprak mlkiyeti, genel olarak toprakbeyine, karasal cismi, topran barn, havay ve bylece de yaamn salanmas ve gelimesini smrme ayrcal verdiinden, toplumun bir paras, yeryznde oturma izni iin, tekinden hara alr. Yalnzca nfus art ve onunla birlikte byyen barnak talebi deil, ya topraa katlan, ya da tm snai yaplar, demiryollar, depolar, fabrika yaplar, doklar vb. gibi onun zerinde kk salan ve ona dayanan sabit sermayenin gelimesi de, zorunlu olarak bina rantn artrr. Bir eve yatrlan sermaye zerinden faiz ve amortisman oluturduu lde ev-rantnn salt toprak iin olan rantla kartrlmas, bu durumda, Carey gibi bir kiinin tm iyi niyetiyle bile, zellikle, ngilterede olduu gibi toprakbeyi ve yap speklatr farkl kiiler olduu zaman mmkn deildir. Burada iki e ele alnmaldr: bir yandan, yeryznden yeniden-retim ya da istihra iin yararlanlmas; te yandan da, tm retimin ve tm insan faaliyetinin bir esi olarak gerekli olan yer. Ve topraktaki mlkiyet, her iki anlamda da haracn ister. Arsalara olan talep, yer ve temel olarak topran deerini ykseltir, bylece de yap malzemesi olarak hizmet eden karasal cismin elerine olan talep de ayn zamanda artar.40 Hzla byyen kentlerde, zellikle inaatn bir sanayi olarak srdrld yerlerde, rnein Londrada, yap speklasyonunda gerek amac, evin deil, toprak rantnn oluturduu, Londradaki byk bir yap speklatr olan Edward Cappsn, 1857 Banka Yasalar Seme Komitesi nnde yapt, Kitap II, Blm Xllde* aktarlan tanklkla zaten gsterilmiti. Capps, orada n 5435te yle diyordu: Kanmca dnyada ykselmek isteyen bir insan drst bir i srdrerek ykselmeyi pek az umabilir ... buna speklatif inaat eklemek zorundadr ve bu, ok kk bir apta yaplmamaldr; ... nk inaat, yaplarn kendilerinden ok az kr eder; krnn esas ksmn, gelien toprak rantlarndan elde eder. Belki bir para toprak alr ve onun iin ylda 300 sterlin vermeyi kabul eder; zenle planlayarak ve zerine baz yap trleri kondurarak, ondan ylda 400 sterlin ya da 450 sterlin kazanmay baarabilir, ve onun kr, ou durumda hemen hi dnp bakmad ... yaplarn krndan ok, ylda 100 sterlin ya da 150 sterlinlik artan toprak rant [sayfa 680] olacaktr. Ve parantez olarak, unutulmamaldr ki, genellikle 99 yln sonunda,
38 Laing [National Distress; its Causes and Remedies, London 1844. -Ed.] Newmann [Lectures on Political Economy, London 1857. -Ed.] 39 Crowlington grevi, Engels, Lage der arbeitenden Klasse in England, s. 307. 40 Londra caddelerinin dzeltilmesi; skoya kylarndaki baz kra kayalk sahiplerini, eskiden hi rant getirmeyen eyden bir rant elde etmelerini mmkn kld. Adam Smith, [An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nation, Kitap I, Blm XI, 2. * Bkz: Kapital, kinci Cilt, Onikinci Blm, s. 265-266. -Ed.
677
szlemenin bitiminden sonra btn binalaryla ve genellikle bu arada iki- kat artm olan toprak rant ile toprak, yap speklatrnden ya da onun yasal varisinden balangtaki son toprakbeyine dner. Asl madencilik rant, tarmsal rantla ayn yoldan belirlenir. Baz madenler vardr ki, bunlarn rnleri, emei demeye ve olaan krlar ile birlikte, onlar altrmakta kullanlan sermayeyi yerine koymaya gbela yetiir. Bunlar iin giriimcisine biraz kr getirirler, ama toprakbeyine hi rant getirmezler. Bunlar, ancak toprakbeyi tarafndan krl bir biimde iletilebilirler, toprakbeyi, ie girien kendisi olduundan, bu ite kulland sermayeden olaan kr elde eder. skoyadaki pek ok kmr madeni bu yolla altrlr, ve baka bir yolla da altrlamaz. Toprakbeyi, bir miktar rant demeksizin bunlar hi kimsenin altrmasna izin vermeyecektir, ve hi kimsenin de herhangi bir rant demeye gc yetmez. (Adam Smith, Book I, Ch. XI, 2.) Rantn, ondan bamsz olarak, rnn ya da topran bir tekel fiyat mevcut olduu iin, bir tekel fiyatndan m kaynakland, yoksa bir rant mevcut olduu iin, rnlerin bir tekel fiyatndan m satld arasnda bir ayrm yaplmaldr. Bir tekel fiyatndan szettiimiz zaman, genel olarak, genel retim fiyatyla olduu kadar rnlerin deeriyle de belirlenen fiyattan bamsz olarak yalnzca alclarn satnalma evkleri ve, deme yetenekleriyle belirlenen bir fiyat kastediyoruz. Ancak nispeten kk miktarlarda retilebilen ok olaanst bir kalitede arap reten bir ba, bir tekel fiyat getirir. rnn deerinden fazlal, tmyle, titiz arap iicisinin serveti ve dknl ile belirlenecek olan bu tekel fiyatndan, bac, nemli bir art-kr salayacaktr. Bir tekel fiyatndan gelen bu art-kr, ranta dntrlr ve bu biimiyle, yeryznn, esiz zelliklerle donanm bu parasna tasarruf hakk sayesinde, toprakbeyinin kucana der. O halde burada tekel fiyat, rant yaratr. te yandan, eer tahl, yalnzca retim-fiyatnn zerinde deil, ama toprak mlkiyetinin ekilmemi topraa rant denmeksizin sermaye yatrlmasna koyduu snrlar yznden, deerinin de zerinde satlrsa, rant bir tekel fiyat yaratacaktr. Bir takm insanlarn, toplumun art-deerinin bir blmn hara olarak ve stelik retimin gelimesiyle srekli olarak artan bir lde kendilerine maletmelerini mmkn klan tek eyin, bunlarn yeryznn temellk hakk olduu, kapitalize edilen rantn, yani tam da bu kapitalize edilen haracn, bu nedenle baka herhangi bir ticaret maddesi gibi satlabilen topran fiyat olarak grnmesi gerei ile gizlenmektedir. Bu yzden, alc rant hakknn, bedavadan ve kapitalistin emei, riski ve giriimcilik ruhu olmakszn elde edildiini deil,bunun yerine rant hakk iin bir edeer dediini dnr. Daha ncede belirtildii gibi, rant, alcya, yalnzca, topra ve dolaysyla rant hakkn satn ald sermayenin faizi gibi grnr. Ayn biimde kle sahibi satn [sayfa 681] ald bir zenciye kendi mlk gzyle bakar, klelik kurumu bu sfatla onu bu zenci zerinde hak sahibi kld iin deil, onu, herhangi bir ba-
678
ka meta gibi, alm-satm yoluyla elde ettii iin bu byledir. Ama temellk hakknn kendisi, satla yalnzca aktarlr, yaratlamaz. Temellk hakk satlmadan nce varolmaldr, ve bir dizi sat, srekli yineleme ile, bu hakk, bir tek satn yaratabildiinden daha fazla yaratamaz. Onu ilk olarak yaratan ey, retim ilikileriydi. Bunlar derilerini deitirmeleri gereken noktaya ular ulamaz, iktisadi ve tarihsel adan hakl olan ve toplumsal yaam yaratan sreten doan temellk hakknn maddi temeli de, ona dayanan btn ilemlerle birlikte, bir kenara atlr. Toplumun daha yksek bir iktisadi biimi asndan, tek tek bireylerce, yeryznn zel sahiplii, bir adamn tekine zel sahiplii kadar sama grnecektir. Btn bir toplum, bir ulus bile, ya da hatta hepsi birarada var olan toplumlarn tm birden bire yeryznn sahibi deillerdir. Bunlar onun yalnzca zilyetleri, yararlanma hakk sahipleridir, ve boni patres familias* gibi onu gelecek kuaklara, ilerlemi bir durumda devretmeleri gerekir. Aadaki topran fiyatnn tahlilinde, tm rekabet dalgalanmalarn tm toprak speklasyonunu ve ayrca topran reticilerin temel aletini oluturduu ve bu nedenle onlarca hangi fiyatla olursa olsun satn alnmas gerektii kk toprak mlkiyetini hesaba katmyoruz. I. Topran fiyat rant ykselmeksizin ykselebilir, yle ki: 1) .aiz oranndaki, rantn daha pahal satlmasna neden olan salt bir d ile, ve bylece kapitalize edilmi rant, ya da topran fiyat ykselir; 2) Topraa katlan sermayenin faizi ykseldii iin. II. Rant artt iin topran fiyat ykselebilir. Topran rnnn fiyat ykseldii iin, rant artabilir, bu durumda, en kt ekili toprak zerindeki rant, ister byk ister kk olsun, isterse hi olmasn, farkllk rant oran her zaman artar. Oran ile, ranta dntrlen art-deer blmnn, tarmsal rn reten yatrlan sermayeye orann kastediyoruz. Bu, art-rnn, toplam rne oranndan farkldr, nk, toplam rn, yatrlan sermayenin tmn, yani rnn yansra var olmaya devam eden sabit sermayeyi kapsamaz. te yandan, bu oran, farkllk rant getiren topraklarda rnn artan bir blmnn, bir art-rn fazlasna dnt gereini ierir. En kt topran tarmsal rnnn fiyatndaki art, nce rant ve bylece de topran fiyatn yaratr. Oysa rant, tarmsal rnn fiyatnda bir ykselme olmadan da artabilir. Bu fiyat sabit kalabilir ya da hatta azalabilir. [sayfa 682] Eer fiyat sabit kalrsa, rant, (tekel fiyatlarndan ayr olarak) yalnz* Ailenin byk babas. -.
679
ca, bir yandan, eski topraklara yatrlan sermaye miktarnn ayns verilmiken, daha iyi kalitede yeni topraklar ekildii, ama bunlar artan talebi karlamaya ancak yettii, yle ki, dzenleyici piyasa-fiyat ayn kald iin byyebilir. Bu durumda, eski topraklarn fiyat ykselmez, ama yeni ekilen topraklarn fiyat eskilerinkinin zerine kar. Ya da, te yandan, nispi retkenlii ve piyasa-fiyatnn ayn kaldn varsayarsak, topra ileyen sermaye ktlesi artt iin rant ykselir. Rantn bylece, yatrlan sermayeye oranla ayn kalmasna karn, gene de, ktlesi, rnein iki katna kabilir, nk, sermayenin kendisi iki katna kmtr. .iyatta hi bir d olmadndan ikinci sermaye yatrm, tpk birincisi gibi, bir art-kr getirir ve bu da, gene, szlemenin bitiminden sonra ranta dntrlr. Burada rantn ktlesi artar nk bir rant reten sermayenin ktlesi artar. Ayn toprak parasndaki eitli ardarda sermaye yatrmlarnn ancak rnleri eit olmad srece rant retebilecekleri, yle ki, bylece bir farkllk rant doabilecei tezi 1.000 sterlinlik iki sermayeden herbiri eit retkenlikteki iki tarlaya yatrld zaman her iki tarlann da farkllk rant reten daha iyi bir toprak tipine ait olmalarna karn, bunlardan yalnzca birinin rant retebilecei savna indirgenir. (Rant ktlesi, bir lkenin toplam rant, bu yzden, tek tek toprak paralarnn fiyat, ya rant oran, ya da hatta, tek tek toprak paralar zerindeki rant ktlesi de mutlaka artmakszn, yatrlan sermaye ktlesi ile byr; bu durumda rant miktar, ekimin daha geni bir alana yaylmas ile byr. Hatta bu, tek tek toprak paralar zerindeki rantta bir azalma ile bile birleebilir.) Tersi durumda, bu kez, teki teze, yani yanyana bulunan iki farkl toprak parasndaki sermaye yatrm ayn paradaki ardarda sermaye yatrmlarndan farkl yasalar izler tezine yolaacaktr, oysa farkllk rant, tam da, her iki durumda da yasann zdeliinden, ister ayn tarlaya, ister farkl tarlalara yatrlan sermayenin artan retkenliinden kmaktadr. Burada var olan ve grmezlikten gelinen tek deiiklik, ardarda sermaye yatrmlarnn farkl toprak paralarna uygulandnda, toprak mlkiyeti engeli ile karlamasdr; ayn toprak parasna ardarda sermaye yatrmlarnda durum byle deildir. ki farkl sermaye biiminin pratikte birbirini gemledii, kart eilimleri aklayan ey budur. Burada, hi bir zaman sermayede herhangi bir farkllk ortaya kmaz. Eer sermayenin bileimi ve bunun gibi art-deer oran ayn ka-lrsa, kr oran deimeden kalr, yle ki sermaye iki katna kt zaman, kr ktlesi iki katna kar. Ayn biimde, rant oran, varsaylan koullar altnda ayn kalr. Eer 1.000 sterlinlik bir sermaye xlik bir rant re-tirse, 2.000 sterlinlik bir sermaye, varsaylan koullar altnda, 2xlik bir rant retir. Varsaymmza gre, iki kata kan sermaye ayn tarlada ile-diine gre, deimeden kalan toprak alanna ilikin olarak hesaplanan rant dzeyi, ktle olarak artnn bir sonucu olarak da artmtr. 2 sterlinlik bir rant getiren ayn akr, imdi [sayfa 683] 4 sterlin getirir.41
680
Art-deerin bir blmnn, para-rantn nk para, deerin bamsz ifadesidir topraa oran, aslnda sama ve akla aykrdr; nk, burada, birbirleriyle llm olan ayn byklkler, kyas kabul etmezler bir yanda, zel bir kullanm-deeri, u kadar feet karelik bir toprak paras ve te yanda deer, zellikle art-deer. Aslnda bu, verilen koullar altnda, u kadar feet topran sahipliinin, bu feet karede, patates iindeki bir domuz gibi debelenen sermayenin gerekletirdii belli bir miktar denmemi emei, toprak sahibinin ekip almasn mmkn kldndan baka bir ey ifade etmez. [Elyazmasnda burada ayra iinde yazlm, ama sonradan st izilmi, Liebig ad vardr. -.. E.] Ama Prima facie, ifade, insann be liralk bir parann dnyann apyla ilikisinden szetmek istemesiyle ayndr. Ancak, baz iktisadi ilikilerin ortaya ktklar ve uygulamada kendilerini gsterdikleri akla-aykr biimlerin uzlamas, bu ilikilerin, gnlk yaamlarndaki aktif araclarn etkilemez. Ve bunlar byle ilikiler iinde hareket etmeye alk olduklarna gre, burada tuhaf hi bir ey bulmamaktadrlar. Tam bir eliki, onlara birazck bile esrarl gelmez. bantlarndan ayrlm olan ve kendi balarna tecrit edildikleri zaman sama olan belirtiler arasnda, sudaki bir balk kadar rahattrlar. Hegelin baz matematik formller iin syledii, burada da geerlidir: sradan saduyuya akla-aykr gibi gelen, aklauygun, ve ona akla-uygun gibi gelen, bizzat akla-aykrdr.* Toprak alan, kendisi ile bantl olarak ele alndnda, rantn ktlesindeki bir art, bylece, rant oranndaki bir art gibi ifade edilir. Bir durumu aklayacak koullar tekinde bulunmad zaman duyulan utangalk da buradan gelir. Ama, topran fiyat, tarmsal rnn fiyat azald zaman bile, artabilir. Bu durumda, farkllk rant ve onunla birlikte daha iyi topraklarn fiyat, daha ileri farkllamalar yznden artm olabilir. Ya da, durum bu deilse, tarmsal rnn fiyat, daha byk emek retkenlii sayesinde dm olabilir, ama yle bir biimde ki, artan retim, bunu fazlasyla dengeler. Bir quartern 60 iline malolduunu varsayalm. imdi, eer ayn akr, ayn sermaye ile, bir yerine iki quarter retecek ve bir [sayfa 684]
41 Rant zerindeki nemli almasn Kitap IVte tartacamz Rodbertusun iyi ynlerinden biri, bu noktay getirmi olmasdr. Ama, bir hata ileyerek, birinci olarak sermaye asndan bir kr artnn, her zaman bir sermaye art ile ifade edildiini, yle ki kr ktlesi artnca orann ayn kaldn varsaymtr. Oysa bu hataldr, nk sermaye bileiminde bir deiiklik verilmise, emein smrlmesi ayn kalsa da, kr oran artabilir, bunun nedeni, tam da, sermayenin deimeyen blmnn orantl deerinin deien blmne oranla dmesidir. kinci olarak, sanki klasik iktisadn, rant art ya da dne ilikin tahlilindeki genel ncl bu imi gibi, para-rantn nicel olarak belirli bir toprak parasna, rnein bir akra orann ele alma hatasn ilemitir. Bu da hataldr. Klasik iktisat, rant doal biimiyle ele ald lde, rant orann, rne gre, ve rant para-rant olarak ele ald lde, yatrlan sermayeye gre inceler, nk aslnda bunlar rasyonel ifadelerdir. * Hegel Encyclopdie der philosophichen Wissenschaften in Grundrise, 1. Teil, Die Logik. Werkede, Band 6, Berlin 1840, s. 404. -Ed.
681
quartern fiyat 40 iline decek olursa, o zaman iki quarter 80 iline malolacaktr, yle ki ayn akra yatrlan ayn sermayenin rnnn deeri, fiyatta, quarter bana te-birlik bir de karn, te-bir artm olacaktr. rn, retim-fiyatnn ya da deerinin zerinde satmakszn bunun nasl mmkn olaca, farkllk rant tahlilinde gelitirilmitir. in aslnda bu, yalnzca iki yoldan olabilir. Ya kt toprak, tarm dnda tutulur, ama daha iyi topran fiyat, farkllk rantndaki art ile artar, yani genel iyileme, eitli toprak tiplerini farkl biimde etkiler. Ya da, ayn retim-fiyat (ve eer mutlak rant deniyorsa ayn deer), emek retkenlii daha byk hale geldii zaman, en kt toprak zerinde, daha byk bir rn ktlesi ile kendini ifade eder. rn, eskisinin ayn deeri temsil eder, ama onun tam paralarnn says artarken, fiyat dmtr. Ayn sermaye kullanld zaman bu olanakszdr; nk bu durumda, ayn deer, kendini, her zaman rnn herhangi bir blm araclyla ifade eder. Ancak, ek sermaye, al ta ve deniz kuu gbresi vb. iin, ksacas etkileri birka yla yaylan iyiletirmeler iin harcad zaman, bu olanakldr. Gerekli koul, bir tek quartern fiyatnn dmesi, ama quarterlarn saysndaki artla ayn lde dmemesidir. III. Rantn ve onunla birlikte genel olarak topran ya da zel toprak trlerinin fiyatnn ykselebilecei bu farkl koullar, birbirleriyle ksmen rekabet edebilir, ya da birbirlerini ksmen dtalayabilirler, ve ancak srayla hareket edebilirler. Ama yukardakinden u sonu kar ki, topran fiyatndaki bir artn sonucu, mutlaka, rantta da bir art olmas. deildir, ya da her zaman topran fiyatnda bir art da birlikte getiren bir rant art, mutlaka, tarmsal rndeki bir arta bal deildir.42 Topran yorulmasna yolaan gerek doal nedenlerin kaynaklarn aramak yerine bu arada unu da belirtelim ki, o zamanki tarmsal kimyann dzeyi yznden farkllk rant zerine yazan iktisatlarn tm bunlardan habersizdi, snrl bir toprak alanna her sermaye miktarnn yatrlamayaca yolundaki yzeysel kavram benimsendi; rnein Edinburgh Reviewnun* Richard Jonesa kar, tm ngilterenin, Soho Meydannn ekilmesiyle doyurulamayaca iddias gibi. Eer bu, tarmn zel bir dezavantaj olarak dnlyorsa, asl tam bunun tersi dorudur. Burada sermayeyi verimli sonularla, ardarda yatrmak mmkndr, nk topran kendisi bir retim aleti olarak grev yapmaktadr; oysa bir fabrikada toprak yalnzca bir temel, bir yer ve ilemlerin bir dayanan salayan bir alan grevi yaptndan, durum byle deildir, ya da [sayfa 685] ancak snrl bir lde byledir. Dank elsanatlarna oranla geni-leRant ykseldii zaman topran fiyatndaki gerek de ilikin olarak bkz: Passy. * 1894 Almanca baskda: Westmister Review. Tome LIV, August-December 1831, s. 9495. -Ed.
42
682
kli sanayiin, kk bir alanda, ok fazla retim younlatrabilecei dorudur. Gene de, herhangi belli retkenlik dzeyinde, her zaman belirli bir miktarda yer gereklidir, ve yksek yaplarn inasnn da pratik snrlamalar vardr. Bunun tesinde, herhangi bir retim genilemesi, toprak alannda da bir genileme ister. Makineye yatrlan sabit sermaye vb. kullanmla iyilemez, tersine eskir. Yeni bulular gerekten de bu adan baz iyiletirmelere izin verirler, ama retim gcndeki herhangi bir belli gelime ile, makineler her zaman ktleeceklerdir. Eer retkenlik hzla geliirse, eski makinenin tm, daha stn olanlarla yenilenmelidir, bir baka deyile eski makinenin tm kaybedilmitir. Oysa toprak, eer gereken, biimde davranlrsa, her zaman iyileir. Ardarda sermaye yatrmlarnn, nceki yatrmlar yitirilmeden kazan getirmesine izin veren topran stnl, bu ardarda sermaye yatrmlarndan gelen rnde farklln olanakl olduunu gsterir. [sayfa 686]
683
KIRKYEDNC BLM
KAPTALST TOPRAK RANTININ DOUU
I. GR
Kapitalist retim tarznn teorik ifadesi olarak, modern iktisat asndan toprak rantnn tahlilindeki gerek gln nerede yatt konusunda akla kavumalyz. Toprak rantn yeniden aklamak iin giriilen her yeni abann kantlad gibi, daha modern yazarlarn pek ou bile, henz bunu kavram deildir. Yenilik, hemen hemen istisnasz, oktan modas gemi grlerin yinelenmesinden ibarettir. Glk, tarmsal sermayenin rettii art-rn ve tarmsal sermayenin buna tekabl eden genel olarak art-deerini aklamak deildir. Bu sorun, hangi alana yatrlrsa yatrlsn tm retken sermaye tarafndan retilen art-deerin tahlili ile zmlenmitir. Glk, daha ok, art-deerin, eitli sermayeler arasnda ortalama kra eitlenmesinden sonra eitli sermayeler, retimin btn alanlarndaki toplumsal sermaye tarafndan retilen toplam art-deerden nispi byklkleriyle orantl olarak paylarn aldktan sonra, topraa yatrlan sermaye tarafndan rant biiminde toprakbeyine denen art-deer fazlasnn kaynan, bir baka deyile, bu eitlenmeden ve genel olarak datlacak olan tm art-deerin grnteki zaten tamamlanm dalmndan sonra gelen kayna gstermekten ibarettir. Modern iktisatlar, toprak mlkiyetine kar snai [sayfa 687] sermayenin szcleri olarak bu sorunu aratrmaya iten pratik ne-
684
denlerden toprak rantnn tarihi zerine blmde daha aka belirteceimiz nedenlerden* tamamen ayr olarak, sorun, teorisyenler olarak onlar iin byk nem tayordu. Tarma yatrlan sermaye iin rantn ortaya kmasnn, yatrm alannn kendisi tarafndan yaratlan bir zel etki yznden olduunu, yeryznn kendisine ait bambaka nitelikler yznden olduunu kabul etmek, aslnda deer kavramndan vazgemekle, bylece de bu alann bilimsel olarak anlalmas yolundaki tm abalar brakmakla ayn eydir. Rantn, tarmsal rnn fiyatndan dendii yolundaki basit gzlem bile ki bu, eer ifti, retim-fiyatn kapatacaksa, rantn ayn olarak dendii yerlerde bile ortaya kar bu fiyatn, olaan retim-fiyat zerindeki fazlasn aklama, bir baka deyile, tarmsal rnlerin nispi pahalln, tarmsal retimin doal retkenliinin, teki retim dallarnn retkenliinden fazlal temeli zerinde aklama abalarnn samaln gstermitir. nk bunun tersi geerlidir: emek ne kadar retkense, onun rnnn her tam paras da o kadar ucuzdur; nk, ayn emek miktarn, yani ayn deeri ieren kullanmdeerlerinin ktlesi de o kadar ok byktr. Bu yzden, rant tahlil etmenin tm gl, tarmsal krn ortalama krn zerindeki fazlasn, art-deeri deil, bu retim alanna zg olan art-deer fazlasn; baka bir deyile, net rn deil, bu net rnn teki sanayi dallarnn net rnnn zerindeki fazlasn aklamaktan ibarettir. Ortalama krn kendisi, ok belirli tarihsel retim ilikileri altnda, toplumsal srelerin hareketleriyle oluan bir rn, grm olduumuz gibi, ok karmak ayarlama gerektiren bir rndr. Ortalama krn zerinde bir artdan biraz olsun szedebilmek iin, bu ortalama krn kendisi, bir lt ve kapitalist retimde olduu gibi genel olarak retimin bir dzenleyicisi olarak zaten belirlenmi olmaldr. Bu nedenle, tm art-emei zorlama ve tm art-deere dorudan elkoyma ilevini sermayenin yapmad toplumsal biimlerde ve bu yzden sermayenin toplumsal emei henz tamamen denetimi altna almad ya da ancak arada srada ald yerlerde, modern anlamda ranttan, ortalama krn zerinde, yani her bireysel sermayenin, toplam toplumsal sermaye tarafndan retilen art-deerdeki orantl paynn zerinde bir artdan oluan bir ranttan szedilemez. rnein Passy gibi bir kiinin (aaya baknz) ilkel toplumda, ranttan, krn** art-deerin tarihsel olarak belirlenen, ama Passyye gre hi bir toplum olmakszn da hemen hemen ayn lde var olabilecek toplumsal biiminin zerinde bir art olarak szetmesi, onun safln gsterir. Gnlerinde hl gelimemi olan kapitalist retim tarzn, genel olarak, [sayfa 688] ancak tahlil etmeye balam olan daha eski iktisatlar iin, rantn tahlili ya hi bir glk getirmez, ya da yalnzca tamamen
* Bu nedenler, Theories of Surplus Values, Part II, Chapter IXde ele alnmtr. -Ed. ** Passy, Rente du sol. Dictionnaire de Iconomie politiquete, Tome II, Paris 1854, s. 511. Ed.
685
farkl bir trde bir glk getirir. Petty, Cantillon* ve genel olarak, feodal zamanlara daha yakn olan yazarlar, toprak rantnn genel olarak artdeerin normal biimi olduunu varsayarlar, oysa onlar iin kr, hl, ekilsiz bir biimde cretlerle birlemitir ya da olsa olsa kapitalistin toprakbeyinden kopard art-deerin bir paras olarak grnr. Bylece bu yazarlar, hareket noktalar olarak, birincisi tarmsal nfusun hl ulusun byk ounluunu oluturduu ve ikincisi, toprakbeyinin, hl toprak mlkiyeti tekeli sayesinde, dorudan reticilerin art-deerine birinci elden elkoyan kii olarak grnd, bu yzden de toprak mlkiyetinin hl retimin temel koulu olarak gzkt bir durumu ele alrlar. Bu yazarlar iin, tersine olarak, kapitalist retim asndan, toprak mlkiyetinin, sermayeden, onun tarafndan retilen (yani onun tarafndan dorudan reticilerden arlan) ve zaten dorudan maledinilmi olan art-deerin bir blmn nasl geri ekip almay becerdiini aratrmaya alan soru, henz sorulamazd. .izyokratlar, baka nitelikteki glklerden sknt ekiyorlard. Bunlar, gerekte sermayenin ilk sistematik szcleri olarak, genel olarak art-deerin niteliini tahlil etmeye giritiler. Onlar iin bu tahlil, kabul ettikleri tek art-deer biimi olan rantn tahliliyle akr. Bu yzden, rant getiren sermayeyi ya da tarmsal sermayeyi, art-deer reten tek sermaye ve onun tarafndan harekete geirilen tarmsal emei de, artdeer reten tek emek sayarlar, ki bu, kapitalist gr asndan tamamen yerinde bir biimde, tek retken emek saylabilir. Art-deerin yaratlmasn belirleyici saymakta tamamen hakldrlar. Bunlar, Kitap IVte** anlatlacak olan teki stnlklerinden baka, esas olarak salt dolam alannda i gren tccar sermayesinden, Petty ve onun ardllarnca yaplan bilimsel tahlil balanglarn kendi pratik karlar uruna bir kenara iten, kaba gerekilii ile o dnemin gerek kaba iktisadn oluturan merkantil sisteme kar olarak retken sermayeye dndkleri iin deer tarlar. Bu arada belirtelim ki, merkantil sistemin bu eletirisinde, yalnzca onun sermaye ve art-deer kavramlar ele alnmtr. Daha nce belirtilmiti ki,*** parasal sistem, hakl olarak, kapitalist retimden nce ve onun koulu olarak, dnya piyasas iin retimi ve rnn metalara ve bylece de paraya dnmesini ileri srer. Bu sistemin daha [sayfa 689]
* Marx, William Pettyyi (1623-87) tuzukuru burjuvazinin, onlar iin dnyalarn en iyisi olan kendi dnyalar ile ilgili baya dncelerini bilgie sistemletirmeye ve bunlar ebedi gereklermi gibi ilan etmeye kalkan vlger iktisatlara karlk, burjuva toplumundaki gerek retim ilikilerini aratran ve bu bakmdan klasik ekonomi politiin kurucusu olarak kabul eder. (Kapital, c I, s. 96, dipnot 33) Burada gnderme yaplan yapt: A Treatise of Taxes and Contributions, London, 1667, p. 23-24. Ayrca bkz. Theories of Surplus-Values, part 1, p. 176-7. Richard Cantillon, Essai sur la nature du commerce en gnral, Amsterdam, 1756. Cantillon (1680-1734) kitab Hollandada .ranszca baslmt ama kendisi ngiliz iktisats ve taciriydi. Ed. ** Theories of Surplus-Values, Part 1, Chapters II, VI, and addenda 8-10. *** Ekonomi Politiin Eletirisine Katk, Sol Yaynlar,1970, 1. Ksm, 2. Blm, s. 258 vd..Ed.
686
merkantil sistem olarak gelimesinde, artk belirleyici olan, meta deerinin paraya dnmesi deil, art-deer, yaratlmasdr ama dolam alannn anlamsz gr asndan ve ayn zamanda yle bir biimde ki, bu art-deer art-para olarak ticaret dengesi arts olarak temsil edilir. Ama ayn zamanda, o dnemin ilgili tccar ve fabrikatrlerinin, temsil ettikleri kapitalist gelime aamasna uygun olan tipik zellii udur: feodal tarmsal toplumlarn snai toplumlara dnmesi ve buna tekabl eden, uluslarn dnya piyasasndaki snai savamlar, szde doal yol. dan deil, bunun yerine, zorlayc nlemlerle ulalacak olan, sermayenin hzlandrlm gelimesine dayanr. Ulusal sermaye azar azar ve yava yava m snai sermayeye dnyor, yoksa, bu gelime, koruyucu gmrkler araclyla, esas olarak toprak sahipleri, orta ve kk-kyller, ve elsanatlar zerine konulan bir vergi araclyla, bamsz dorudan reticilerin hzlandrlm mlkszletirilmeleri yoluyla ve iddetle hzlandrlm sermaye birikimi ve younlamas araclyla, ksacas kapitalist retim koullarnn hzlandrlm bir biimde kurulmasyla m hzlandrlyor, bu ikisi arasnda ok fark vardr. Ayn zamanda, doal ulusal retken gten, kapitalist ve snai yararlanma asndan da bu ikisi arasnda ok fark vardr. Bu yzden merkantil sistemin ulusal nitelii, onun szclerinin dudaklarnda bir szden ibaret deildir. Bunlar, yalnzca ulusun zenginlii ve devletin kaynaklar ile ilgilenme bahanesi altnda, aslnda, kapitalist snfn karlarnn ve genel olarak servet biriktirilmesinin devletin nihai amac olduunu sylerler ve bylece eski ilahi devlet yerine burjuva toplumunu ilan ederler. Ama ayn zamanda, sermayenin ve kapitalist snfn, kapitalist retimin karlarnn gelimesinin, modern toplumda ulusal gcn ve ulusal egemenliin temelini oluturduunun da bilinli olarak farkndadrlar. Dahas, fizyokratlar, aslnda tm art-deer retiminin ve bu nedenle de sermayedeki tm gelimenin doal temelinin tarmsal emein retkenlii olduunu sylerken hakldrlar. Eer insan, bir ignnde, her emekinin kendi yeniden-retimi iin gerekli olandan daha fazla geim arac ki bu tam anlamyla daha fazla tarmsal rn demektir retecek yetenekte olmasayd, eer tm alma, emek-gcnn gnlk harcanmas, yalnzca, kendi kiisel gereksinmeleri iin gerekli geim aralarnn retimine yetseydi, o zaman, ne art-rnden, ne de artdeerden szedilemezdi. Emekinin bireysel gereksinmelerini aan bir tarmsal emek retkenlii btn toplumlarn temelidir ve hepsinden nce de, toplumun srekli olarak artan bir blmnn temel gda maddeleri retimiyle ilgisini kesen ve onlar Steuartn dedii gibi, zgr balar* haline dntren, onlar teki alanlardaki smr iin elverili klan, kapitalist retimin temelidir.
* J. Steuart, An Inquiry into the Principles of Political Economy, Vol. I, Dublin 1770, s. 396. Ed.
687
Ama art-emein ve dolaysyla genel olarak art-deerin doal koullaryla ilgili en ilkel kavramlar, gerekte de tm lm deindeki klasik iktisadn alaca karanlnda papaan gibi yineleyen ve bylece, toprak rant zel bir biim olarak aratrldktan ve art-deerin zgl bir blm haline geldikten ok sonra toprak rant zerine yeni ve arpc bir eyler sylediklerini dnen Daire, Passy vb. gibi daha yeni yazarlara ne demeli?* Gelimenin eskimi belli bir aamasnda, yeni, zgn, derin ve hakl olan ne var idiyse, bunu, yavan, bayat ve yanl hale dnd bir dnemde yanklamak, zellikle kaba iktisada zgdr. Kaba iktisat, bylece, klasik iktisatla ilgili olan sorunlar konusunda tam bilisizliini itiraf eder. Bu sorunlar, ancak burjuva toplumunun daha dk bir gelime dzeyinde sorulabilecek sorularla kartrr. Ayn ey, serbest ticarete ilikin fizyokratik szleri aralksz olarak ve kendinden honut bir tavrla gevelemesi iin de geerlidir. Bu szler u ya da bu devletin pratik ilgisini ne kadar ok kendilerine ekerlerse eksinler, oktandr teorik nemlerini yitirmilerdir. Tarmsal rnn hi bir parasnn dolam srecine girmedii ya da ok nemsiz bir blmnn girdii, ve o zaman da toprakbeyinin gelirini temsil eden rn parasnn ancak nispeten kk bir blmnn dolama girdii asl doal ekonomide, rnein, birok Roma latifundiasnda ya da Charlemagne villalarnda ve aa yukar tm ortaa boyunca olduu gibi (bkz: Vinard, Histoire de travail) byk malikanelerin rn ve art-rn hi de salt tarmsal emein rnlerinden ibaret deildir. Bu, snai emein rnlerini de pekala ayn lde ierir. Temeli oluturan tarmn ikincil uralar olarak ev elsanatlar ve manfaktr emei Avrupa antikitesinde ve ortaalarda olduu gibi, geleneksel rgtn henz yklmam olduu gnmz Hint topluluunda da doal ekonominin dayand retim tarznn nkouludur. Kapitalist retim tarz, bu ilikiyi tmyle ortadan kaldrr; bu, zellikle ngilterede, 18. yzyln son te-birinde geni apta incelenebilecek olan bir sretir. Aa yukar yar-feodal toplumlarda bym olan Herrenschwand gibi dnrler, rnein 18. yzyln sonlar gibi ge bir dnemde bile, manfaktrn tarmdan bu ayrlmasn, lgnca bir toplumsal serven, aklalmaz lde riskli bir varolma biimi sayarlar. Ve, kapitalist tarmla en byk benzeime sahip antikitenin, tarmsal ekonomilerinde, yani Kartaca ve Romada bile, bir plantasyon ekonomisine benzerlik, gerekten kapitalist smr tarzna tekabl eden bir biime benzerlikten daha byktr.42a
[sayfa 690]
* Daire, Introduction. Physiocratsta, 1. Teil, Paris 1846; Passy, Rente du sol, l. c., s, 511, -Ed. 42a Adam Smith, onun zamannda (bu, gnmzde, tropikal ve subtropikal lkelerdeki plantasyonlar iin de geerlidir) toprakbeyi, rnein Catonun kendi malikanelerinde olduu gibi ayn zamanda bir kapitalist olduu iin, rant ve krn, nasl henz birbirinden ayrlmadn vurguluyor. [Smith, An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations, Aberdeen, London, s, 44. -Ed.] Ama bu ayrlma tam da kapitalist retim tarznn nkouludur, stelik kleciliin temeli, kapitalist retim tarz kavramyla tam bir eliki iindedir.
688
Ama ayn zamanda da, kapitalist retim tarzn tanyan, Herr [sayfa 691] Mommsen43 gibi her parasal ekonomide bir kapitalist retim tarz kefetmeyen bu kii iin btn esas noktalarda tmyle hayalci olan bir biimsel benzeim, hi de antikite srasndaki kta talyasnda deil, olsa olsa ancak Sicilyada bulunacaktr, nk bu ada, Roma iin haraca bal tarmsal bir yer grevi yapyordu, yle ki tarm esas olarak ihracat amalamaktayd. Modern anlamda iftiler, burada vard. Rantn nitelii zerine hatal bir kavram, ayn-rantn, ksmen kiliseye verilen aar olarak ve ksmen de eskiden yaplm szlemelerle srdrlen bir antika olarak, kapitalist retim koullaryla tamamen elikili bir biimde, ortaalarn doal ekonomisinden modern zamanlara srklenmi olmas gereine dayanr. Bylece bu, rantn, tarmsal rnn fiyatndan deil, ktlesinden, bu nedenle de toplumsal koullardan deil, yeryznden doduu izlenimini yaratr. Daha nce gstermitik ki, art-deerin bir art-rnde kendini gstermesine karn. bunun tersi, rnn ktlesindeki salt bir art temsil eden art-rnn art-deer oluturduu geerli deildir. Bu, deerde bir eksi miktar temsil edebilir. Aksi halde, 1860'n pamuk sanayii, 1840'nkine oranla byk art-deer gsterecekti, oysa tersine, iplik fiyat dmtr. Tahl fiyat artt iin, bu art-deer daha pahal hale gelen budayn mutlak biimde azalan ktlesi olarak grnd halde, ardarda kt rnlerin bir sonucu olarak rant byk lde artabilir. Tersine olarak da, azalan rantn daha byk ktlede daha ucuz buday olarak grnmesine karn, fiyat dt iin ardarda bolluk yllarnn sonucu olarak, rant debilir. Ayn-ranta gelince, imdi belirtmek gerekir ki, her eyden nce bu, modas gemi bir retim tarzndan kalan ve bir kalnt olarak varln uzatmay baaran salt bir gelenektir. Kapitalist retim tarz ile elikisi, zel szlemelerde kendi bana ortadan kalkmas ve ngilteredeki kilise aarnda olduu gibi, yasamann mdahale edebildii yerlerde, bir adlk olarak zorla silkilip atlmas ile kendini gsterir.* kinci olarak da ayn-rantn, kapitalist retim temeli zerinde srd yerlerde, bu, pararantn ortaa klndaki bir ifadesinden baka bir ey deildir ve olamaz da. Buday, rnein quarter bana 40 ilinden satlsn. Bu budayn bir blm, bunun ierdii cretlerin, yerine gemelidir ve yeni harcama iin elde bulunmak zere satlmaldr. Bir baka blm, kendine den vergi payn demek zere satlmaldr. Tohum ve hatta gbrenin bir blm, kapitalist retim tarznn ve onunla birlikte toplumsal iblmnn gelitii yerlerde, yeniden-retim srecine metalar olarak girerler, yani yerine koyma amac ile satn alnmalar gerekir ve bu yzden
43 Herr Mommsen, Roma Tarihinde, kapitalist terimini hi de modern ekonominin ve modern toplumun kulland anlamda deil, ngiltere ya da Amerikada olmasa bile, Avrupa ktasnda gemi koullar yanstan eski bir gelenek olarak yaamaya devam eden, popler bir kavram olarak kullanyor. * Burada, 1836-1860 arasnda kabul edilen Aar Hafifletme Yasasna deiniliyor. Bu yasaya gre Kilisenin ald aar ayn hizmetten para olarak deme yapmaya evrilmiti.
689
de bu quartern [sayfa 692] bir baka blm, bunun iin para salamak zere satlmaldr. Bunlar, retimin koullar olarak rnn yeniden- retimine tekrar girmek zere, gerek metalar olarak satn alnmayp ayn olarak rnn kendisinden alndklar lde yalnzca tarmda deil, deimeyen sermaye reten teki birok retim dallarnda olduu gibi kaytlarda hesap-paras olarak grnrler ve maliyet-fiyatnn eleri olarak kartlrlar. Makinelerin eskime ve anmas ve genel olarak sabit sermaye, para ile karlanmaldr. Ve ensonu, ya gerek para ya da hesap-paras cinsinden maliyetler olarak ifade edilen bu miktar zerinden hesaplanan kr gelir. Bu kr, rnn fiyat ile belirlenen, gayrisafi rnn belirli bir blm ile temsil edilir, ve o zaman, kalan fazla blm, rant oluturur. Szleme ile taahht edilen ayn-rant, fiyatla belirlenen bu fazladan daha bykse, o zaman bu, rant deil, krdan yaplan bir indirimi oluturur. Yalnzca bu olaslk yzndendir ki, ayn-rant rnn fiyatn yanstmad lde, modas gemi bir biimdir, ama gerek ranttan daha byk ya da daha kk olabilir ve bylece, yalnzca krdan bir indirimi deil, ayrca sermayenin yenilenmesi iin gerekli olan elerden yaplan bir indirimi de kapsayabilir. Aslnda, yalnzca ad olarak deil, znde de rant olduu lde, bu ayn-rant, yalnzca rnn fiyatnn retim-fiyatnn zerinde olan fazlas ile belirlenir. Yalnz, bu, bu deikenin sabit bir byklk olmasn ngrr. Ama, ayn-rantn, birincisi emekiyi geindirmeye, ikincisi kapitalist kirac iftiye gereksindiinden daha fazla yiyecek brakmaya yeteceini ve ensonu, geri kalannn doal rant oluturaca dncesi pek rahatlatc bir dncedir. 200.000 yardalk pamuklu mal reten bir fabrikatr de buna ok benzer. Bu kadar yardalk mal, yalnzca onun iilerini giydirmeye, karsn, btn oluk ocuunu ve kendisini bol bol giydirmeye yetmekle kalmaz, pamuklu mallar cinsinden byk bir rant demeye ek olarak, ayrca geriye de sat iin yeterli pamuklu kalr. Her ey ok basit! retim-fiyatn, 200.000 yardalk pamuklu mallardan karn ve rant iin bir pamuklu mallar art kalacaktr. Ama gerekten de, sat-fiyatn bilmeden retim-fiyatn, diyelim 10.000 sterlini 200.000 yardalk pamuklu maldan karmak, paray pamuklu maldan karmak, bir deiim-deerini aslnda bir kullanm-deerinden karmak ve bylece u kadar yardalk pamuklu maln, ngiliz liras zerindeki artn belirlemek safa bir dnce olacaktr. Bu, hi olmazsa, dz izgilerin ve erilerin farkedilemez bir biimde bir arada gitmelerinin bir snr vardr kavramna dayanlarak, dairenin kare yaplmasndan bile ktdr. Ama M. Passynin reetesi byledir. ster kafanzda, ister gerekte, pamuklu mallar paraya evrilmeden nce pamuklu mallardan paray karn! Geri kalan ranttr, ama bu naturaliter* (bkz: rnein Karl Arnd**) kavranmaldr, safsatacln eytanlkla* Doal olarak. -. ** K. Arnd, Die naturgemsse Wolkswirtschaft, gegenber dem Monopoliengeiste und dem Cummunismus, Hanau 1845, s. 461-62. -Ed.
690
ryla deil. [sayfa 693] Ayn-rantn tm restorasyonu ensonu u budalala indirgenmitir, retim-fiyatnn u kadar bushel budaydan karlmas ve bir hacim lsnden bir miktar parann karlmas.
II. EMEK-RANT
Eer toprak rantn, en basit biimiyle, dorudan reticinin, gerekte ya da hukuken kendisine ait olan i aletlerini (saban, sr, vb.) kullanarak, haftann bir ksmnda gerekten kendisinin sahip olduu topra ektii ve geri kalan gnlerde, feodal beyden hi bir karlk almakszn feodal beyin malikanesinde alt emek-rant biimini ele alrsak, burada, durum hl ok aktr, nk bu durumda rant ve art-deer zdetir. Burada denmemi art-emein kendisini ifade ettii biim, kr deil, ranttr. Emekinin (self-sustaining self*) bu durumda, ne lde vazgeilmez yaam gereksinmelerinin zerinde bir art, yani kapitalist retim tarz altnda cretler diye adlandracamzn zerinde bir art elde edebilecei, teki koullar deimeden kaldnda, emek-zamannn, kendisi iin emek-zaman ile feodal beyi iin zorunlu emek-zaman olarak blnd orana baldr, Bu nedenle, yaamn vazgeilmez gereksinmelerinin zerindeki bu art, kapitalist retim tarz altnda kr olarak kan eyin tohumu, tmyle, bu durumda yalnzca dorudan denmemi art-emek olmakla kalmayp, ayrca da bu sfatla ortaya kan toprak rantnn miktaryla belirlenir. Bu, burada toprakla akan ve topraktan farkl iseler, onun salt eklentileri olan retim aralarnn sahibi iin denmemi art-emektir. Burada serfin rnnn, geimine ek olarak, onun emek koullarnn yeniden-retimine de yetmesi gerektii koulu, btn retim tarzlar altnda ayn kalan bir kouldur. nk bu, bunlarn zel biiminin sonucu deil, genel olarak tm srekli ve retken emein, daima ayn zamanda da yeniden-retim olan, yani kendi ileme koullarnn yeniden-retimini de ieren her srekli retimin, doal bir nkouludur. Ayrca aktr ki, dorudan doruya emekinin, kendi geim aralarnn retimi iin gerekli olan retim aralarnn ve emek koullarnn zilyedi olarak kald tm biimlerde, mlkiyet ilikileri, ayn zamanda, dorudan bir beylik ve klelik ilikisi olarak ortaya kmaldr, yle ki, dorudan retici zgr deildir; ykml-emein bulunduu serflikten, salt bir haraca ballk ilikisine indirilebilecek olan bir zgrlk noksanl. Varsaymmza gre, burada, dorudan reticinin, kendi retim aralarna, emeinin gerekletirilmesi ve geim aralarnn retimi iin zorunlu olan gerekli maddi emek koullarna sahip olduu grlecektir. O, tarmsal faaliyetini ve onunla balantl olan krsal ev sanayilerini bamsz olarak yrtr. Kk kyllerin kendi aralarnda, Hindistanda yaptklar gibi, azok doal bir retim topluluu
* Kendi geimini kendi salayan. -.
691
oluturmalar durumu bu bamszl baltalamaz, nk burada szkonusu olan, yalnzca [sayfa 694] malikanenin ismi beyinden bamszlktr. Byle koullar altnda, topran ismi sahibi iin art-emek, brnlen biim ne olursa olsun, onlardan ancak ekonomi-d bask ile alnabilir.44 Bu, kle ya da plantasyon ekonomisinden, klenin yabanc retim koullar altnda ve bamsz olmadan almasyla ayrlr. O halde, kiisel bamllk koullar gereklidir, ne lde olursa olsun kiisel zgrlk eksiklii ve topran bir eklentisi olarak topraa bal olmak, szcn gerek anlamyla bamllk. Eer dorudan reticiler zel bir toprak sahibi ile karlamayp, Asyada olduu gibi, toprakbeyleri ve, ayn zamanda hkmdarlar olarak balarnda duran bir devletin dorudan emri altnda iseler, o zaman, rant ve vergiler akr ya da daha dorusu, burada, toprak rantnn bu biiminden farkl olan hi bir vergi bulunmaz. Byle koullar altnda, bu devlete bal herkes iin geerli olandan daha gl bir siyasal ya da iktisadi basknn varlna gerek yoktur. Devlet, bu durumda en yksek beydir. Burada, egemenlik, ulusal apta younlam olan topran sahipliinden oluur. Ama te yandan, topran gerek zel, gerek ortaklaa zilyetlii ve tasarrufu olmasna karn, topran zel mlkiyeti yoktur. denmemi art-emein dorudan reticilerden ekilip alnmasnn zel iktisadi biimi, dorudan retimin kendisinden doan ve kendisi de belirleyici bir e olarak onu etkileyen, ynetenler ile ynetilenlerin ilikisini belirler. Ama, bunun zerine de, retim ilikilerinin kendilerinden doan iktisadi topluluun tm oluumu, bylece de ayn zamanda onun zel siyasal biimi yerlemitir. Tm toplumsal yapnn ve onunla birlikte egemenlik ve bamllk ilikisinin siyasal biiminin, ksacas, buna uygun den zel devlet biiminin, en iteki srrn, gizli temelini aa vuran ey, her zaman, retim koullarna sahip olanlar ile dorudan reticiler arasndaki ilikidir bu, her zaman, doal olarak, emek yntemlerinin gelimesinde belli bir aamaya ve bylece de onun toplumsal retkenliine uygun den bir ilikidir. Bu, ayn iktisadi temelin esas koullar asndan ayn saysz farkl deneysel durumlar, doal evre, rksal ilikiler, dsal tarihsel etkiler vb. yznden, yalnzca deneyimsel olarak verilen koullarn tahlili ile anlalabilen grnteki sonsuz deimeler ve nanslar gstermesini engellemez. En basit, ve en ilkel rant biimi olan emek-rant bakmndan u kadar aktr: Rant, burada, art-emein ilkel biimidir ve onunla akr. Ama art-deerin bakalarnn denmemi emei ile bu zdeliini, burada tahlil etmek gerekmez, nk dorudan reticinin kendisi iin emei, yer ve zaman bakmndan toprakbeyi iin emeinden hl ayr
44 Bir lkenin fethinden sonra, fatihin yakn amac, orann halkn da kendi istedii gibi kullanmak oluyordu. Kar: Linguet [Throie des loix civilles, ou Principles fondamentaux de la societe, Tomes I-II, Londres 1767. -Ed.]. Bkz: ayrca Mser [Osnabrkische Geschichte, 1. Teil, Berlin und Slettin, s. 178. -Ed.].
692
olduundan ve bu sonuncusu, dorudan doruya bir nc kii iin gaddarca ykml-emek biiminde ortaya ktndan, bu art-deer [sayfa 695] hl gz1e grlr, elle tutulur biimde mevcuttur. Ayn biimde rant retmek zere topran sahip olduu z nitelik, burada, elle tutulur ak bir srra indirgenir, nk rant salama yetenei, burada, topraa bal emek-gcn ve emek-gcnn sahibini, bunu, kendi zorunlu gereksinmelerini karlamak iin gerekli olann tesinde bir lde sktrmaya ve harekete geirmeye zorlayan mlkiyet ilikisini de ierir. Rant, dorudan, emek-gcnn bu art harcamasnn, toprakbeyi tarafndan maledinilmesidir; nk dorudan retici, ona, hi bir ek rant demez. Art-deerin ve rantn yalnzca zde olmakla kalmayp art-deerin elle tutulur, art-emek biiminde olduu burada, genel olarak art-deerin doal koullar ya da snrlar olan rantn doal koullar ya da snrlar apaktr. Dorudan retici 1) yeterince emek -gcne sahip olmaldr ve 2) emeinin doal koullar, hepsinden nce de ektii toprak, yeterince retken olmaldr, ksacas, emeinin doal retkenlii, kendi zorunlu gereksinmelerinin karlanmas iin gerekli olann zerinde bir miktar art-emei elde bulundurmasna olanak verecek kadar byk olmaldr. Rant yaratan bu olanak deil, bu olana geree dntren zorlamadr. Ama olanan kendisi de, znel ve nesnel doal durumlar tarafndan koullandrlmtr. Ve burada da gizemli hi bir ey yoktur. Emek-gc ok ufak ve emein doal koullar kt ise, art-emek de kktr, ama byle bir durumda, bir yanda reticilerin istekleri, te yandan da artemei smrenlerin nispi says ve ensonu, bu birka smrc toprak sahibi iin bu pek az retken art-emein gerekletii art-rn de kktr. Ensonu, aslnda emek-rant, tm teki koullar eit kaldnda, dorudan reticinin kendi durumunu iyiletirmeye, servet edinmeye, gerekli geim aralarnn zerinde bir fazla retmeye ne lde muktedir olaca, ya da kapitalist anlatm biimini imdiden kullanrsak, kendisi iin bir kr retip retmeyecei ve ne kadar kr, yani kendisi tarafndan retilmi olan cretlerinin zerinde ne kadar bir fazla retecei, tamamen, art-emein nispi miktarna ya da ykml-emee bal olacaktr. Burada rant, art-deerin, normal, hereyi kapsayan adeta meru biimidir ve bu durumda cretlerin zerinde herhangi bir baka fazlann tesinde olmak anlamna gelen, krn zerinde bir fazla olmaktan ok uzak olup, bunun yerine, bu krn miktar ve hatta varlnn kendisi, teki koullar eitse, rant miktarna, yani toprakbeylerine teslim edilecek ykml art-emee baldr. Dorudan retici, malsahibi deil, yalnzca bir zilyet olduuna gre ve art-emeinin tm aslnda de jure* toprakbeyine ait olduuna gre, baz tarihiler, bu koullar altnda, ykml-emee tabi olanlarn ya da
* Meru. -.
693
serflerin herhangi bir bamsz mlkiyet, ya da greli konuursak, servet edinmelerinin biraz olsun mmkn olaca konusunda aknlklarn [sayfa 696] belirtmilerdir. Ancak, gelenein, bu toplumsal retim ilikilerinin ve buna uygun den retim tarznn dayand ilkel ve gelimemi koullarda egemen rol oynamas gerektii ortadadr. Ayrca aktr ki, her zaman olduu gibi, burada da, mevcut dzeni yasa olarak onaylamak ve onun, kullanm ve gelenek ile gelen snrlarn yasal olarak yerletirmek toplumun ynetici kesiminin karnadr. Bu arada unu belirtelim, her ey bir yana, bu, mevcut dzenin temelinin ve esas ilikilerinin srekli yeniden-retimi, zaman iinde, ayarl ve dzenli bir biime brnr brnmez, kendiliinden olur. Ve byle bir ayar ve dzenin kendisi, toplumsal istikrara ve salt raslant ve keyfilikten bamszla kavuacak olan her retim tarznn vazgeilmez eleridir. Bunlar, tam da onun toplumsal istikrarnn ve bu yzden de salt keyfilik ve salt raslantdan nispi zgrlnn biimidir. Geri retim sreci koullar altnda olduu gibi, buna tekabl eden toplumsal koullarda da, bu biime, bunlarn yeniden retiminin salt yinelenmesi ile kavuur. Eer bu bir sre devam etmise, gelenek ve grenek olarak yerleir ve ensonu, ak bir yasa olarak onaylanr. Ama, bu art-emek biimi, ykml-emek, tm toplumsal retken glerin eksik gelimesine ve emek yntemlerinin kendilerinin hamlna dayandna gre, doal olarak, dorudan reticinin toplam emeinin, gelimi retim tarzlar altnda, zellikle kapitalist retim tarz altnda olduundan, nispeten ok daha kk bir blmn emecektir. rnein, toprakbeyi iin ykml-emein balangta haftada iki gn olduunu kabul edelim. Bu, haftada iki gnlk ykmlemek bylece saptanmtr, tresel ya da yazl yasa ile hukuken dzenlenen sabit bir byklktr. Ama dorudan reticinin kendisinin kullanmnda olan haftann geri kalan gnlerinin retkenlii, onun deneyimi srasnda gelimesi gereken deiken bir byklktr, tpk edindii yeni istekler gibi ve tpk rnnn piyasasnn genilemesinin ve emek-gcnn bu blmn kullanrken gsterdii artan gvenin onu emek-gcn daha byk lde kullanmaya zendirecei gibi; burada unutulmamaldr ki, onun emek-gcnn kullanm hi de tarmla snrl deildir, krsal ev sanayiini de ierir. Kukusuz burada elverili koullara, doutan gelen rksal zelliklere vb. bal olarak belli bir iktisadi gelimenin yeralmas olasl ortaya kar.
III. AYN-RANT
Emek-rantn ayn-ranta dnmesi, iktisadi adan toprak rantnn niteliinde hi bir eyi deitirmez. Burada ele alnan biimlerde, toprak rantnn nitelii, rantn, art-deerin ya da art-rnn tek egemen ve normal biimi olmasdr. Bu, ayrca, rantn, kendi yeniden-retimi iin gereken emek koullarna tasarruf eden dorudan reticinin, bu
694
durumda her eyi kucaklayan emek koulu olan topran, sahibine vermek zorunda olduu tek art-emek ya da tek art-rn olmas gerei ile ifade [sayfa 697] edilir. Ve dahas, toprak dorudan reticinin karsna ondan bamsz ve toprakbeyi tarafndan kiiletirilen yabanc mlkiyet olarak kan tek emek kouludur. Ayn-rant, ne lde egemen ve stn toprak rant biimi olursa olsun, ayrca, her zaman daha nceki biimin kalntlar, yani toprakbeyi ister zel bir kii, ister devlet olsun, emek olarak, angarya-emek olarak denen rantn kalntlar, azok buna elik eder. Ayn-rant, dorudan retici iin daha yksek bir uygarlk aamas, yani emeinin ve genel olarak toplumun daha yksek bir gelime dzeyini ngrr. Ve, nceki biiminden, art-emein doal biimiyle, dolaysyla toprakbeyinin ya da onun temsilcilerinin dorudan gzetimi ve zorlamas altnda harcanmasnn artk gerekli olmamasyla ayrlr; dorudan retici, dorudan zorlamadan ok koullarn itmesiyle, krbatan ok yasal yollarla, bu emei kendiliinden harcamak zere harekete geirilir. Dorudan reticinin vazgeilmez gereksinmelerinin tesindeki ve gerekten kendisine ait olan retim alanndaki, eskiden olduu gibi kendi toprann tesinde, yakndaki beyin malikanesi zerinde olmak yerine, kendisi tarafndan ilenen topran zerindeki retim anlamnda, art-retim, daha imdiden, burada kendiliinden anlalan bir kural haline gelmitir. Bu ilikide, dorudan retici, eskiden olduu gibi bu emek-zamannn bir parasnn, balangta hemen hemen tm art blmnn, karlksz olarak toprakbeyine ait olmasna karn, tm emekzamann kendi bildiince kullanr; u farkla ki, toprakbeyi, artk, bu artemei dorudan doal biimiyle almaz, bunun yerine iinde gerekletii rnlerin doal biimiyle alr. Ayn-rantn saf biimiyle ortaya kt her yerde, toprakbeyi iin almann yaratt, klfetli ve ykml-emein dzenlenme biimine gre azok rahatsz edici fasla (bkz: Buch I, Kap. VIII, 2) (malat ve Boyar) ortadan kalkar ya da en azndan, ayn-rant ile yanyana bir miktar angarya-emek de yer ald zaman, yl boyunca bir-ka ksa arala iner. reticinin kendisi iin emei ile, toprakbeyi iin emei, artk, zaman ve yer asndan, elle tutulur bir biimde ayrlm deildir. Saf biimiyle bu ayn-rant, daha yksek lde gelimi retim tarzlarna ve retim ilikilerine de kk paralar halinde srklense de, varl iin bir doal ekonomiyi ngrr, yani ekonominin koullar ya btnyle, ya da byk blmyle ekonominin kendisi tarafndan retilir, onun gayrisafi rnnden dorudan doruya yerine konur ve yeniden-retilir. Dahas, bu, krsal ev sanayii ile tarmn birlemesini ngrr. Rant oluturan art-rn, bu bileik tarmsal ve snai aile emeinin rndr, ayn-rant, ister ortaalarda ou kez olduu gibi azok snai rn iersin, ister yalnzca, gerek toprak rnleri olarak densin, farketmez. Bu rant biiminde, art-emei temsil eden ayn-rantn, krsal ailenin tm art-emeini, tamamen tketmesi hi de gerekli deildir: Emek-ranta oranla, retici, gerekli gereksinmelerini karlayan [sayfa 698]
695
emeinin rn iin olduu gibi, rn kendisine ait olacak olan artemek iin de zaman kazanmak zere daha fazla hareket alanna sahiptir. Gene bunun gibi, bu biim, tek tek dorudan reticilerin iktisadi durumlarnda daha byk farkllklara yolaacaktr. En azndan byle bir farkllama olana, dorudan retici iin, sras geldiinde, teki emekileri dorudan doruya smrme aralarn elde etme olana vardr. Ancak, saf biimi ile ayn-rant zerinde durduumuzdan, burada, bu bizi ilgilendirmemektedir; tpk genel olarak eitli rant biimlerinin birleebilecei safln kaybedecei ve karabilecei saysz kombinasyon eitlerine giremeyeceimiz gibi. Ayn-rant biimi, belli bir rn tipine ve retimin kendisine bal olmakla ve tarm ile ev sanayiinin vazgeilmez birlemesi araclyla, kyl ailesinin pazardan ve retimin hareketinden ve kendi alan dnda kalan toplum kesiminin tarihinden bamsz olarak kendi kendini geindirdii hemen tam kendine-yeterlilii araclyla, ksacas genel olarak doal ekonominin nitelii sayesinde, bu biim, rnein Asyada grdmz gibi, duraan toplumsal koullara temel salamaya ok uygundur. Burada da daha nceki emek-rant biiminde olduu gibi, toprak rant, art-deerin ve bunun iin art-emein, yani dorudan reticinin bedavaya, dolaysyla da, bu zorlama altnda gerekletirdii temel emek koulunun, topran sahibinin yararna sunduu tm fazla emein normal biimidir. Eer hatal bir biimde nceden davranp, dorudan reticinin gerekli-emei zerinde olan emek fazlasnn kendisi iin tuttuu blmne kr diyebilirsek, krn, aynrantn belirlenmesiyle pek az ilgisi vardr. Bu kr, tersine, rantn srtndan byr ve doal snrn ayn-rantn byklnde bulur. Bu sonuncusu, emek koullarnn, bizzat retim aralarnn yeniden-retimini ciddi bir biimde tehlikeye koyan boyutlara ulaabilir, retimin yaylmasn azok olanaksz klabilir ve dorudan reticileri, geim aralarnn fiziki asgari dzeyine indirebilir. .etihi bir ticari ulus, rnein Hindistandaki ngilizler gibi, bu biimle karlat ve bundan yararland zaman durum zellikle byledir.
IV. PARA-RANT
Para-rant ile kapitalist retim tarzna dayanan, ortalama krn zerinde bir fazladan baka bir ey olmayan snai ve ticari toprak rantndan ayr olarak burada, ayn-rantn biimindeki salt bir deiiklikten doan toprak rantn kastediyoruz, tpk ayn-rantn da emek-rantn bir deimesinden baka bir ey olmay gibi. Burada, dorudan retici, rn yerine onun fiyatn toprakbeyine (bu ister devlet, ister bir zel kii olabilir) aktarr. Doal biimlerindeki rnlerin bir fazlas artk yetmez; bu doal biiminden, para-biimine dntrlmelidir. Dorudan retici, hl en azndan geim aralarnn byk blmn kendisi retmeye [sayfa 699] devam ederse de, bu rnn belirli bir blm imdi metaya
696
dntrlmeli, metalar olarak retilmelidir. Bylece, tm retim tarznn nitelii azok deiir. Bamszln, toplumsal balantdan kopukluunu yitirir. imdi daha byk ya da daha kk para harcamalarn ieren retim maliyeti oran, belirleyici duruma gelir; her durum ve koulda gayri-safi rnn paraya evrilecek blmnn, bir yandan tekrar yeniden retim aralar grevi, te yandan da dorudan geim aralar grevi yapmas gereken blmn zerinde olan fazlas, belirleyici bir rol kazanr. Ama, sonuna yaklamasna karn, bu rant tipinin temeli de, onun hareket noktasn oluturan ayn-rantnki ile ayn kalr. Eskiden olduu gibi, dorudan retici, ya miras yoluyla ya da baka bir geleneksel hakla, hl topran zilyedidir ve en hayati retim koulunun sahibi olan beyi iin fazla angarya-emek, yani paraya dntrlm art-rn biiminde, karlnda hi bir edeerin verilmedii denmemi emek harcamak zorundadr. Tarm aletleri ve her trl tanr eya gibi, topraktan ayr olan emek koullarnn sahiplii, daha nceki rant biimlerinde bile, nce gerekten, sonra da ayrca hukuken dorudan reticinin mlkiyeti haline dnmtr ve bu, para-rant biimi iin daha da geerli bir nkouldur. nce arasra, sonra azok ulusal apta ortaya kan ayn-rantn para-ranta dnmesi, ticarette, kent sanayiinde, genel olarak meta retiminde ve dolaysyla para dolamnda nemli bir gelime ngrr. Ayrca, rnler iin bir piyasa-fiyat ve bunlarn kabaca deerlerine yaklaan fiyatlarda satlmalarn varsayar, daha nceki biimlerde byle bir durum hi de gerekmiyordu. Dou Avrupada, bu dnmn, gzlerimizin nnde yeraln, hl ksmen gzlemleyebiliriz. Toplumsal emein retkenliinde belli bir gelime olmakszn, bunun ne kadar olanaksz olabilecei, Roma mparatorluunda bunu uygulamak iin giriilen eitli baarsz abalarla ve hi olmazsa bu rantn devlet vergisi blmn para-ranta dntrmeye alldktan sonra ayn-ranta dnlerle tantlanabilir. Ayn gei glkleri, rnein, para-rantn, daha nceki biimlerin kalntlaryla birletii ve onlar tarafndan bozulduu devrim-ncesi .ransada grlr. Ayn-rantn bir biim deitirmesi ve onun antitezi olarak pararant, imdiye kadar incelediimiz toprak rant tipinin, yani art-deerin ve retim koullarnn sahibi iin harcanmas gereken denmemi artemein normal biimi olarak toprak rantnn sonal biimi ve ayn zamanda da son bulma biimidir. Bu rant, saf biimiyle, emek-rant ve ayn-rant gibi, krn zerinde bir fazlay temsil etmez. Anlald zere kr iine alr. Kr onun yansra, hemen hemen fazla emein ayr bir blm olarak ortaya kt lde, daha nceki biimlerdeki rant gibi, ancak, para-rantn temsil ettii art-emein harcanmasndan sonra kalan, ister kiinin kendisinin, ister bakasnn fazla emeinin, smrlme olanaklaryla ilikili olarak geliebilecek olan bu reym halindeki krn normal snrn oluturmaya devam eder. Eer bu rantla birlikte, herhangi [sayfa 700] bir kr gerekten de doacak olursa, o zaman, bu kr, rantn
697
snrn oluturmaz, tersine, rant, krn snrdr. Ancak, zaten belirtildii gibi, para-rant, ayn zamanda, imdiye kadar ele alnan, art-deer ve art-emekle prima facie akan toprak rantnn, yani art-deerin normal ve egemen biimi olarak toprak rantnn son bulma biimidir. Para-rant daha sonraki gelimesinde rnein kk kirac kyl ifti gibi btn ara biimlerden ayr olarak ya topran kyllerin mlk haline dnmesine ya da kapitalist retim tarzna uygun den biime, yani kapitalist kirac iftinin dedii ranta yolaacaktr. Para-rantn egemen olmas ile, toprakbeyi ile topran bir ksmnn tasarrufunu elinde tutan ve onu ileyen uyruklar arasndaki geleneksel ve greneksel yasal iliki, zorunlu olarak, pozitif hukukun kurallarna uygun olarak szleme ile saptanm saf bir para ilikisine dnr. Bylece topra ilemekle uraan zilyet, gerekte salt bir kirac haline gelir. Bu dnm, bir yandan, teki genel retim ilikilerinin izin vermesi kouluyla, eski kyl zilyetlerin gitgide daha ok mlkszletirilmesine ve bunlarn yerine kapitalist kiraclar konmasna hizmet eder. te yandan da, eski zilyedin, para karlnda, rant ykmllnden kendini kurtarmasna ve iledii topraa tam olarak sahip olan bamsz bir kylye dnmesine yolaar. Ayrca, ayn-rantn para-ranta dnmesine, kendilerini para karl kiraya veren mlksz bir gndelikiler snfnn oluumu, kanlmaz olarak elik etmekle kalmaz, hatta bu oluum ondan nce meydana gelir. Bunlarn douu srasnda, bu yeni snfn ancak arasra ortaya kt dnemde, rant demelerine tabi, daha gnen iindeki kyller arasnda, cretli tarm emekilerini kendi hesaplarna smrme grenei zorunlu olarak geliir, tpk feodal dnemlerde, daha hali-vakti yerinde kyllerin kendilerinin de serf tutmas gibi. Bu yolla, giderek, belli bir miktar servet biriktirme ve bizzat, gelecekteki kapitalistler haline dnme olana elde ederler. Bylece, toprakta bizzat alan eski zilyetler, gelimesi, krn snrlar tesindeki kapitalist retimin genel gelimesi ile belirlenen, kapitalist kiraclar iin bir ana okulunun domasn bizzat salam olurlar. Bu snf, zellikle elverili koullarn yardmna kavutuu zaman ok hzl boy atar, 16. yzylda parann o dnemdeki artan oranl deer kaybnn, geleneksel uzun kira szlemeleri altnda, onlar, toprakbeylerinin zararna olarak zenginletirdii ngilterede olduu gibi. Dahas: rant, para-rant biimine brnr brnmez ve bylece de rant deyen kyl ile toprakbeyi arasndaki iliki, szleme ile saptanan bir iliki haline gelir gelmez ancak dnya piyasas, ticaret ve manfaktr nispeten yksek, belli bir dzeye eritii zaman genel olarak mmkn olan bir gelime kapitalistlere toprak kiralama da kanlmaz olarak ortaya kar. Bu sonuncular imdiye kadar krsal snrlarn tesinde durmulardr ve imdi, kra ve tarma, kentlerde edinilmi olan sermayeyi ve onunla birlikte de gelitirilmi olan kapitalist i tarzn yani bir [sayfa 701] rnn salt bir meta olarak ve yalnzca bir art-deeri male-
698
dinme arac olarak yaratlmasn tarlar. Bu biim, yalnzca, feodal retim tarzndan kapitalist retim tarzna gei dneminde dnya piyasasna egemen olan lkelerde genel kural haline gelebilir. Kapitalist kirac ifti, toprakbeyi ile topran gerek ileyeni arasna girdii zaman, eski krsal retim tarzndan doan tm ilikiler paralanr. ifti, bu tarm emekilerinin gerek kumandan ve onlarn art-emeinin gerek smrcs haline geldii halde, toprakbeyi, yalnzca bu kapitalist kirac ile dorudan bir iliki ve aslnda yalnzca bir para ve szleme ilikisi srdrr. Bylece, rantn nitelii de, daha nceki biimlerde bile ksmen olduu gibi, yalnzca gerekte ve raslansal olarak deil, normal olarak, tannan ve egemen olan biimine dnr. Art-deerin ve art-emein normal biimi olmaktan kp, salt, bu art-emein, onun, smrc kapitalist tarafndan kr biiminde maledinilen blmnn stndeki bir fazlas durumuna der; tpk toplam art-emein, krn ve krn zerindeki fazlann, dorudan doruya onun tarafndan ekilip alnmas, toplam art-rn biiminde toplanmas ve paraya dntrlmesi gibi. Yalnzca, tarm emekisinden dorudan smr ile, sermayesi araclyla ekip ald bu art-deerin fazla blmndr ki, rant olarak toprakbeyine aktarr. Bu sonuncuya ne kadar ok ya da ne kadar az aktard, ortalama olarak, tarm-d retim alanlarndaki sermayenin gerekletirdii ortalama kr tarafndan ve bu ortalama krn dzenledii tarm-d retim-fiyatlar tarafndan konan snrlara baldr. imdi rant, art-deerin ve art-emein normal bir biimi olmaktan kp, art-emein sermaye tarafndan kendisinin meru ve normal pay olarak istenen blmnn zerinde ve bu zel retim alanna, tarmsal retim alanna zg bir fazlaya dnmtr. imdi rant yerine kr, art-deerin normal biimi olmutur ve rant, genel olarak art-deerin deil, yalnzca onun kollarndan biri olan, zel koullar altnda bamsz bir biime brnen artkrn bir biimi olarak varln srdrr. retim tarznn kendisindeki kerteli bir dnmn bu dnme nasl uygun dtn ayrntlaryla aklamaya gerek yok. Bu, zaten, kapitalist kirac ifti iin tarmsal rnleri meta olarak retmenin normal olmas ve eskiden yalnzca geim aralarnn zerindeki fazla, metalara dntrlrken, imdi, bu metalarn ancak nemsiz bir blmnn geim aralar olarak onun tarafndan dorudan doruya kullanlmas gereinden kmaktadr. imdi tarmsal emei bile, dorudan egemenlii ve retkenlii altna sokan, artk toprak deil, sermayedir. Ortalama kr ve onunla dzenlenen retim-fiyat, krdaki ilikilerin dnda ve kent ticaret ve manfaktr iinde oluur. Rant deyen kylnn kr, eitleyici bir etken olarak ona dahil deildir, nk onun toprakbeyi ile olan ilikisi kapitalist bir iliki deildir. Kr ettii lde, yani ya kendi emeiyle ya da baka insanlarn emeini smrerek, gerekli geim aralarnn zerinde bir fazla gerekletirdii lde, bu, [sayfa 702] normal ilikinin arkasnda yaplr ve teki koullar eit olmak kaydyla,
699
bu krn bykl, rant belirlemez, tersine, kr, onun snr olarak rant tarafndan belirlenir. Ortaalardaki yksek kr oran, tmyle, cretlere yatrlan deien parann egemen olduu dk sermaye bileimi yznden deildir. Topraktaki dolandrclk, toprakbeyinin rantnn ve onun vasallarnn gelirinin bir blmnn maledinilmesi yzndendir. Ortaalarda, feodalizmin istisnai kentsel gelimeyle kmedii her yerde, kr, kenti politik adan smryorsa talyada olduu gibi, te yandan da, kent, tekel fiyatlar, vergi sistemi, lonca rgt ve dorudan ticari hilekarl ve tefecilii araclyla, her yerde ve istisnasz. olarak, topra ekonomik adan smrr. Tarmsal retimde kapitalist iftinin salt ortaya knn, ok eski zamanlardan beri u ya da bu biimde rant olarak denmi olan tarm rnlerinin fiyatnn, en azndan bu ortaya k srasnda, ister bu tarmsal rnlerin fiyat bir tekel fiyat dzeyine eritii iin olsun, ister bu fiyat, tarmsal rnlerin deeri kadar ykseldii ve bunlarn deeri, gerekte, ortalama krn dzenledii retim-fiyatnn zerinde olduu iin olsun, manfaktrn retim-fiyatlarndan yksek olmas gerektiini tantlayaca dnlebilir. nk eer bu byle deil idiyse, kapitalist ifti, mevcut tarm rnleri fiyatlarnda, nce bu rnlerin fiyatndan ortalama kr hi de gerekletiremez, sonra da ayn fiyattan, bu krn zerinde, rant biiminde bir fazla deyemezdi. Bundan u sonu karlabilir: kapitalist iftiye, toprakbeyi ile szlemesinde klavuzluk eden genel kr oran, rant dahil edilmeden olumutur ve bu nedenle, tarmsal retimde dzenleyici bir rol alr almaz, bu fazlay hazr olarak bulur ve toprakbeyine der. te rnein, Herr Rodbertus, sorunu bu geleneksel biimde aklamaktadr.* Ama: Birincisi. Sermayenin, tarmda bamsz ve nde giden bir g olarak bu ortaya k, birden ve genel olarak deil, kerteli olarak ve belli retim dallarnda gerekleir. nce asl tarm deil, sr yetitiricilii, zellikle koyun reticilii gibi retim dallarn kucaklar, ki bunun esas rn olan yn, sanayiin ykselii srasnda, ilk aamalarda, retim-fiyatnn zerinde srekli bir piyasa-fiyat fazlas sunar, ve bu, ancak daha sonralar eitlenir. 16. yzylda ngilterede olan budur. kincisi. Bu kapitalist retim, nce ancak arasra ortaya ktna gre, bunun ilknce, zel verimlilikleri ya da istisnai elverililikteki yerleri araclyla, genel olarak, bir farkllk rant demeye muktedir olan topran kategorilerine uzand varsaym tartlamaz. ncs. Hatta bu retim tarz ortaya kt srada ve bu gerekten de kent talebinin gitgide, daha ok ar basmasn ngrr [sayfa 703] 17. yzyln son te-birinde, ngilterede phesiz olduu gibi, tarm rnleri fiyatlarnn retim-fiyatndan yksek olduunu varsayalm. Gene
* J. Rodbertus, Sociale Briefe an von Kirchmann, Dritter Brief: Widerlegung der Ricardoschen Lehre von der Grundrene und Begrndung einer, neuen Rententheorie. Ayrca bkz: K. Marx, Theorien ber den Mehrwert, 2. Teil, 1957, s. 3-106, 142-154. -Ed.
700
de, bu retim tarz, kendini, tarmn sermayeye salt tabi gibi olmas durumundan kurtarr kurtarmaz ve onun gelimesinde zorunlu olarak elik eden tarmsal ilerleme ve retim maliyetlerindeki d gerekleir gereklemez, 18. yzyln ilk yarsnda ngilterede olduu gibi, bir kartepki ile, tarmsal rnn fiyatnda bir dme ile denge yeniden kurulacaktr. Demek ki, rant, ortalama krn zerinde bir fazla olarak, bu geleneksel yoldan aklanamaz. Rantn ilk ortaya kt zamanda mevcut tarihsel koullar ne olursa olsun, rant kk salar salmaz, ancak daha nce tanmlanan modern koullar altnda varolabilir. Ensonu, ayn-rantn para-ranta dnmesinde unu belirtmek gerekir ki, onun yan sra, kapitalize rant, ya da topran fiyat, ve bylece de onun satlabilirlii ve satlmas, esas etkenler haline gelir ve bu nedenle yalnzca rant demeye tabi olan eski kyl, bamsz bir kyl malsahibine dnebilmekle kalmaz, ayrca kentli ve teki paral kiiler de, ya kyllere ya da kapitalistlere kiralamak zere gayrimenkul satnalabilir ve bylece, bu biimde yatrlan sermayeleri zerinden bir faiz biimi olarak ranttan yararlanabilirler, bu yzden, bu durum da, daha nceki smr tarznn, toprak sahibi ile topra gerekten ileyen arasndaki ilikinin ve rantn kendisinin dnmesini kolaylatrr.
V. YARICILIK VE KK LEKL KYL MLKYET
imdi toprak rant zerine ayrntl incelememizin sonuna gelmi bulunuyoruz. ster emek-rant, ister ayn-rant, ister (yalnzca ayn-rantn deimi bir biimi olarak) para-rant olsun, btn bu toprak rant biimlerinde, her zaman, rant deyenin, denmemi art-emei toprakbeyinin eline dorudan geen, topran fiili ileyicisi ve zilyedi olduu varsaylmaktadr. Son biimde, saf olduu, yani yalnzca ayn-rantn deimi bir biimi olduu lde para-rantta bile bu yalnzca mmkn deil, gerekte olan eydir. Balangtaki rant biiminden kapitalist ranta bir gei biimi olarak, yarclk sistemini, ya da ortakl ele alabiliriz, bunda, iletmeci (ifti), emei (kendisinin ya da bir bakasnn) ve ayrca dner sermayenin bir blmn salar, toprakbeyi de topraktan baka, dner sermayenin teki blmn (rnein sr) salar, ve rn, kirac ile toprakbeyi arasnda, lkeden lkeye deien belirli oranlarda bllr. Bir yandan ifti, burada, tam kapitalist iletmecilik iin gerekli olan yeterli sermayeden yoksundur. te yandan da, burada, toprakbeyi tarafndan maledinilen pay, salt rant biimini tamaz. Bu, gerekte koyduu sermayenin [sayfa 704] faizini ve bir fazla rant ierebilir. iftinin hemen hemen tm art-emeini de emebilir, ya da ona bu art-emein daha byk
701
ya da daha kk bir parasn brakabilir. Ama esas olarak burada, rant artk, genel olarak art-deerin normal biimi olarak ortaya kmaz. Bir yandan, ortak, ister kendisinin, ister bakasnn emeini kullansn, rnn bir blmnde, emeki sfatyla deil emek aralarnn bir ksmnn sahibi sfatyla, kendinin kapitalisti sfatyla hak iddia edecektir. te yandan da toprakbeyi, payn yalnzca toprak sahiplii temeli zerinde deil, ayrca da dn sermaye veren olarak da istemektedir.44a rnein Polonya ve Romanyada eski komnal toprak mlkiyetinin bamsz kyl iftiliine geiten sonra da varln srdren bir kalnts, daha aa toprak rant biimlerine geii gerekletirmek iin bir bahane grevi yapmtr. Topran bir blm, birey olarak kylye aittir ve bamsz olarak onun tarafndan ilenmektedir. teki blm ortaklaa ilenir ve ksmen topluluk masraflarn karlama, ksmen de kt mahsul vb. durumlarnda bir yedek olma grevi yapan bir art-rn yaratr. Art-rnn bu son iki paras ve sonunda da, zerinde yetitii toprak da dahil olmak zere tm art-rn, devlet memurlar ve zel kiiler tarafndan, giderek daha ok gaspedilir ve bylece, bu ortak topra ileme ykmllkleri devam ettirilen, balangtaki zgr kyl malsahipleri, ya angarya emee ya da ayn-ranta tabi vasallar haline dnrlerken, ortak topra gaspedenler, yalnzca gaspedilen ortak topraklarn deil, bizzat kyllerin topraklarnn bile sahibi durumuna gelirler. Ne gerek kle ekonomisini (bu da, bir bakalam yoluyla, esas olarak ev kullanmn amalayan ataerkil sistemden dnya piyasas iin plantasyon sistemine geer), ne de tm retim aletlerine sahip olan ve, ya ayn, ya da para olarak deme yaplan zgr ya da zgr olmayan baml kiilerin emeini smren toprakbeylerinin kendilerinin bamsz iftiler olduklar malikane iletmeciliini ayrntsyla incelememize gerek yok. Toprakbeyi ve retim aletlerinin sahibi ve dolaysyla bu retim eleri arasna dahil olan emekilerin dorudan smrcs, bu durumda tek ve ayn kiidir. Bunun gibi rant ve kr da akr, burada art-deerin farkl biimlerinin ayrlmas yoktur. Burada art-rn biiminde ortaya kan, emekilerin art-emeinin tm, topraa ve kleciliin zgn biiminde bizzat dorudan reticilere sahip olan tm retim aletlerinin sahibi tarafndan, dorudan, emekilerden ekilip alnr. Amerikan plantasyonlar gibi, kapitalist grnmn egemen olduu yerlerde, bu art-deerin tmne kr gzyle baklr: ne kapitalist retim tarznn kendisinin bulunduu, ne de buna uygun den grnmn kapitalist lkelerden aktarld yerlerde, bu rant olarak grnmez. Her durum ve [sayfa 705] koulda, bu biim, hi bir glk getirmez. Adna ne denirse densin, toprakbeyinin geliri, onun maledindii mevcut art-rn, burada
44a Kar: Buret [Cours dconomie politique, Bruxelles 1842. -Ed.], Tocqueville [Lancien rgime et la revolution: Paris 1856. -Ed.], Sismondi [Nouveaux principles dconomie politique. Seconde edition, Tome 1, Paris 1827. -Ed.] Antoine-Eugene Buret (1810-42) Sismondinin izleyicilerindendi.
702
normal ve egemen biimdir, bununla tm denmemi art-emek, dorudan maledinilir ve toprak mlkiyeti byle bir maledinmenin temelini oluturur. Bundan baka, kk lekli toprak mlkiyeti. Kyl, burada, ayn zamanda, onun ba retim aleti, emeinin ve sermayesinin vazgeilmez istihdam alan olarak ortaya kan toprann zgr sahibidir. Bu biimde hi bir kiralama paras denmez. Bu yzden, her ne kadar te yandan kapitalist retim tarznn gelitii lkelerde teki retim dallarna oranla rant, bir art-kr olarak, ama genel olarak emeinin btn kazanlar gibi, kylde biriken art-kr olarak ortaya ksa da, art-deerin ayr bir biimi olarak ortaya kmaz. Toprak mlkiyetinin bu biimi, daha nceki eski biimlerde olduu gibi, krsal nfusun sayca kent nfusuna byk lde ar basmasn ngrr, yle ki, kapitalist retim tarz, teki trl egemen olsa bile, bu, ancak nispeten az gelimitir ve bu yzden teki retim dallarnda da sermayenin younlamas, dar snrlar arasna hapsolunmutur ve bir sermaye paralanmas egemen durumdadr. Durumun gerei olarak, tarmsal rnn daha byk blm, dorudan geim aralar olarak, reticilerin kendileri, kyller tarafndan tketilmelidir ve ancak bunun zerindeki fazla, meta olarak kent ticaretine ulaacaktr. Tarmsal rnlerin ortalama piyasa-fiyat burada nasl dzenlenirse dzenlensin, farkllk rant, stn ya da daha elverili yerdeki topraktan gelen meta-fiyatlarndaki fazla bir blm, kapitalist retim tarz altnda olduu gibi, kukusuz burada da varolmaldr. Bu farkllk rant, bu biimin, genel piyasa-fiyatnn henz gelimedii toplumsal koullar altnda ortaya kt yerlerde bile mevcuttur; farkllk rant o zaman fazla art-rnde ortaya kar. Ancak o zamandr ki, emei daha elverili doal koullar altnda gerekletirilen kylnn cebine akar. Ya bu biimin daha ilerdeki gelimesi srasnda bir miras bllrken topran fiyat belli bir para-deerde hesaplanm olduundan, ya da btn bir malikanenin ya da onu oluturan paralarn mlkiyetindeki srekli deiiklik srasnda, toprak, iftinin kendisi tarafndan, esas olarak ipotekle para salamak suretiyle satn alndndan, topran fiyatnn kylnn gerek retim maliyetine, bir etken olarak girdii ve, bu yzden, kapitalize ranttan baka bir eyi temsil etmeyen topran fiyatnn, nceden varsaylan bir etken olduu ve bylece rantn, topran verimliliinde ve yerindeki herhangi bir farkllamadan bamsz olarak mevcut oluyor grnd bu biim altnda burada hi bir mutlak rantn mevcut olmad, yani en kt topran rant getirmedii varsaym genel olarak yaplmaldr. nk mutlak rant, ya rn deerinde onun retim-fiyatnn zerinde olan gereklemi bir fazlann varln, ya da rnn deerini aan bir tekel fiyatn ngrr. Ama burada tarm, ounlukla, dorudan geim iin topran ilenmesi [sayfa 706] olarak srdrldne gre, ve toprak, nfusun ounluunun emei ve sermayesi iin vazgeilmez bir istihdam
703
alan olarak var olduuna gre, rnn dzenleyici piyasa-fiyat, ancak olaanst koullarda deerine ulaacaktr. Ama retim-fiyatnn zerindeki bu deer fazlasnn, buna karlk, esas olarak para-topraklardan oluan bir ekonomiye sahip lkelerde, hatta tarm-d sermayenin dk bileimi ile snrlanacak olmasna karn, bu deer, canl emek esinin ar basmas yznden, genellikle retim-fiyatndan yksek olacaktr. Bir toprak parasna sahip olan kyl iin, kendisi bir kk kapitalist olduu lde, smr snr, sermayenin ortalama kr ile saptanmaz; te yandan, bir toprak sahibi olduu lde, rant zorunluluu ile de saptanmaz. Bir kapitalist olarak onun iin mutlak snr, gerek maliyetlerinin karlmasndan sonra, kendisine dedii cretlerden baka bir ey deildir. rnn fiyat bu cretleri karlad srece, topran ekecek ve ou kez asgari maddi dzeyde cretlerle ekecektir. Toprak sahibi sfatna gelince, mlkiyet engeli onun iin ortadan kalkmtr, nk bu, ancak toprak sahipliinden ayrlm bir sermaye (emek dahil) ile kar karya kalnca, sermaye yatrmna bir engel kararak kendini hissettirebilir. Kukusuz, topran fiyatnn faizinin genel olarak, baka bir kiiye, ipotekli alacak sahibine denmesi gerekir bir engel olduu dorudur. Ama bu faiz, tam da, art-emein kapitalist koullar altnda kr oluturacak olan blmnden denebilir. Bu nedenle, topran fiyatnda ve ona denen faizde nceden deer biilen rant, bu art-emek, meta-deerinin ortalama krn tmne eit olan bir parasnda gerekletirilmeksizin ve hele ortalama krda gerekletirilen art-emein zerinde bir fazlada, yani bir art-krda gerekletirilmeksizin, kylnn kapitalize edilmi art-emeinin, kendi geimi iin gerekli emein zerinde kalan bir blmnden baka bir ey olamaz. Rant, ortalama krdan dlen bir miktar ya da hatta onun gerekletirilen tek paras olabilir. Bu yzden toprak paras sahibi kylnn topran ilemesi ya da ilemek zere toprak satnalmas iin, normal kapitalist retim tarznda olduu gibi, tarm rnlerinin piyasa-fiyatnn ona ortalama kr getirmeye ve hele bu ortalama krn zerinde rant biiminde bir sabit fazla getirmeye yetecek ykseklie kmas gerekli deildir. Bu yzden, piyasa-fiyatnn, rnn, ya deerinin ya da retim-fiyatnn dzeyine ykselmesi gerekmez. Tahl fiyatlarnn, kk kyl toprak mlkiyetinin ar bast lkelerde, kapitalist retim tarzna sahip lkelerdekinden daha dk olmasnn nedenlerinden biri budur. En az elverili koullarda alan kyllerin art-emeinin bir blm, topluma bedavadan verilir ve retimfiyatnn dzenlenmesine ya da genel olarak deer yaratlmasna hi girmez. Dolaysyla, bu daha dk fiyat, reticilerin yoksulluunun bir sonucudur, hi de onlarn emek retkenliklerinin bir sonucu deil. Egemen normal biim olarak, toprak paralarnn bu zgr kendi kendini yneten kyl mlkiyeti biimi, bir yandan, klasik antikitenin en [sayfa 707] iyi dnemlerinde toplumun iktisadi temelini oluturur, te yandan da buna, modern uluslar arasnda, feodal toprak mlkiyetinin zl-
704
mesinden doan biimlerden biri olarak raslanr. ngilterede yeomanry,* svete kyllk, .ransz ve Bat Alman kylleri byledir. Kolonileri buraya katmyoruz, nk oralarda bamsz kyl, farkl koullar altnda geliir. Kendi kendini yneten kylnn zgr mlkiyetinin, kk lekli faaliyet iin, yani emekinin kendi emeinin rnne sahip olmas iin topraa tasarrufun bir nkoul olduu ve ister zgr malsahibi, ister vassal olsun, iftinin, daima, kendi geim aralarn, bamsz olarak, ailesi ile birlikte tecrit olmu bir emeki olarak retmesi gerektii bir retim tarz iin, en normal toprak mlkiyeti biimi olduu aktr. Aletlerin sahiplii, nasl ki, elsanat retiminin gelimesi iin gerekliyse, toprak sahiplii de, bu retim tarznn tam geliimi iin gereklidir. Kiisel bamszln gelimesinin temeli buradadr. Bu, bizzat tarmn gelimesi iin zorunlu bir gei aamasdr. Onun ykln getiren nedenler, snrlarn gsterir. Bu nedenler unlardr: Onun normal bir ekini oluturan krsal ev sanayiinin geni-lekli sanayiin gelimesinin bir sonucu olarak yklmas; bu ekime tabi tutulan topran kerteli zayflamas ve yorulmas; her yerde toprak paralarnn ynetiminin ikinci bir ekini oluturan ve sr yetitirmesine olanak salayan tek ey olan ortak topraklarn byk toprak sahipleri tarafndan gaspedilmesi; ve plantasyon sisteminin ya da geni-lekli tarmn rekabeti. Bir yandan tarmsal fiyatlarda bir de yolaan, te yandan daha byk harcamalar ve daha yaygn maddi retim koullar gerektiren tarmdaki iyiletirmeler de bu duruma katkda bulunur, 18. yzyln ilk yarsnda ngilterede olduu gibi. Kk lekli toprak mlkiyeti, nitelii gerei, emein toplumsal retken glerinin gelimesini, emein toplumsal biimlerini, sermayenin toplumsal younlamasn, geni-lekli sr yetitiriciliini ve bilimin ilerici uygulamasn dtalar. Tefecilik ve bir vergi sistemi, her yerde ona g kaybettirir. Topran fiyatna yaplan sermaye harcamas, bu sermayeyi tarmdan eker. retim aralarnn snrsz paralanmas ve bizzat reticilerin tecridi. nsan enerjisinin korkun israf. retim koullarnn giderek artan ktlemesi ve retim aralar fiyatlarnda art toprak paralar mlkiyetinin kanlmaz bir yasas. Bu retim tarz iin mevsimsel bolluk felaketi.45 Kk-lekli tarmn kendine zg ktlklerinden biri, zgr toprak sahiplii ile birletii yerlerde, iftinin, topran almna sermaye yatrmasndan doar. (Ayn ey, byk toprak sahibinin, birinci olarak topra satn almak, ikinci olarak da kendisi kirac ifti olarak onu [sayfa 708] ynetmek iin sermaye yatrd gei biimi iin de geerlidir.) Top45 .ransa kralnn Tookeda tahttan yapt konumaya baknz. [Newmarch, A History of Prices, and of the State of the Circulation, during the nineyears 1848-56. Vol. VI, London 1857,s. 29-30. -Ed.] * Orta snfa dahil kk toprak sahipleri kitlesi. -.
705
ran, burada, salt bir meta olarak brnd deiken nitelik yznden sahiplikteki deiiklikler artar,46 yle ki, kylnn bak asndan toprak, ardarda her kuak ile ve malikanelerin blnmesi ile birlikte, yeniden bir sermaye yatrm olarak girer, yani onun satn ald toprak haline gelir. Burada topran fiyat, retken olmayan bireysel retim maliyetlerinin ya da bireysel retici iin rnn maliyet-fiyatnn hatr saylr bir esini oluturur. Topran fiyat, kapitalize edilmi ve bu yzden ncelenmi ranttan baka bir ey deildir. Eer tarmda kapitalist yntemler kullanr, bylece toprak sahibi yalnzca rant alrsa ve ifti, toprak iin bu yllk ranttan baka bir ey demezse, o zaman aktr ki, toprak sahibinin kendisinin, topra satn alrken yatrd sermaye, gerekten de onun iin faiz getiren bir sermaye yatrm meydana getirir, ama tarmn kendisine yatrlan sermaye ile kesinlikle bir ilgisi yoktur. Burada kullanlan, ne sabit ne de dner sermayenin bir parasn oluturur;47 yalnzca alcya yllk rant almakta bir hak salar, ama rantn kendisinin retimiyle kesinlikle bir ilgisi yoktur. Topran alcs yalnzca topra satana sermayesini der ve satc da buna karlk topraktaki mlkiyetinden vazgeer. Bylece, bu sermaye artk alcnn sermayesi olarak mevcut olmaz, o, artk ona sahip deildir; bu yzden herhangi bir yoldan topran kendisine yatrabilecei sermayeye dahil deildir. Topra pahal ya da ucuz alm olmas, ya da bir hi karlnda alm olmas, iftinin kuruluuna yatrd sermayede hi bir eyi deitirmez ve rantta hi bir deiiklik yapmaz, yalnzca bunun ona faiz olarak grnp grnmemesi, ya da srasyla daha yksek ya da daha dk faiz olarak grnmesi sorununu deitirir. rnein kle ekonomisini ele alalm. Bir kleye denen fiyat, kleden ekilip alnacak olan, ncelenmi ve kapitalize edilmi art-deer ya da krdan baka bir ey deildir. Ama bir klenin satn alnmas iin denen sermaye, krn, art-emein ondan ekilip alnmasna araclk eden sermayeye dahil deildir. Tersine, kle sahibinin ayrld sermayedir, gerek retim iin elinde bulunan sermayeden dlen bir miktardr. Onun iin var olmaktan kmtr, tpk, topran satn alnmasna yatrlan sermayenin tarm iin var olmaktan kmas gibi. Bunun en iyi [sayfa 709] kant, kle sahibi ya da toprak sahibi iin, sras gelince kleler46 Bkz: Mounier [De Iagricuiture en .rance, Paris 1846. -Ed.) ve Rubichon [Du mcanisme de la socit en .rance et en Angleterre, Paris 1837. -Ed.] 47 Dr. H. Maron (Extensiv oder Intensiv?) [bu bror hakknda baka bilgi verilmemitir -.. E.] kar kt hasmlarnn yanl varsaym ile ie balyor. Topran satn alnmasna yatrlan sermayenin yatrm sermayesi olduunu varsayyor ve sonra da yatrm sermayesi ve iler sermayenin, yani sabit ve dner sermayenin, ayr ayr tanmlar konusunda tartmaya giriyor. Maronun, Alman ekonomi politii gznnde tutulursa, iktisat olmayan birinde balanabilecek olan genel olarak sermayeye ilikin tamamen amatrce kavramlar, hisse senetleri ya da hkmet tahvilleri almak zere borsaya yatrlan ve yatran iin, kiisel bir sermaye yatrmn temsil eden sermaye, ne lde herhangi bir retim dalna yatrlmsa, bu sermayenin de, ne yatrm ne de iler sermaye olmadn ondan gizlenmektedir.
706
ini ya da topra satmas dnda, bunun yeniden ortaya kmamasdr. Ama, o zaman ayn durum, alc iin hkm srer. Kleyi satnalm olmas gerei, onun kleyi hemen smrmesini mmkn klmaz. Ancak kle ekonomisinin kendisine bir ek sermaye yatrd zaman bunu yapabilir. Ayn sermaye, birinci olarak satcnn ellerinde, ikinci olarak da topra alann ellerinde, iki kez varolmaz. Alcnn ellerinden satcnn ellerine geer ve i orada biter. Alc, artk sermayeye sahip deildir. Onun yerine bir toprak parasna sahiptir. Bu topraktaki gerek bir sermaye yatrm ile retilen rantn, yeni toprak sahibi tarafndan, topraa yatrmad, topra edinmek iin verdii sermayenin faizi olarak hesaplanmas durumu, toprak etkeninin ekonomik niteliini hi deitirmez, birisinin %3lk konsolde tahvil iin 1.000 sterlin demi olmasnn, geliri ile ulusal borcun faizinin dendii sermaye ile hi bir ilgisi olmamas gibi. Aslnda, topra satn almak iin harcanan para, devlet tahvilleri satn almak iin harcanan para gibi, yalnzca kendi bana sermayedir, tpk, herhangi bir deer miktarnn, kapitalist retim tarz temeli zerinde kendi bana sermaye, potansiyel sermaye olmas gibi. Toprak iin denen ey, devlet tahvilleri ya da baka herhangi bir satnalnm meta iin denen gibi, bir miktar paradr. Bu, kendi bana sermayedir, nk sermayeye dntrlebilir. Satcnn elde ettii parann gerekten sermayeye dntrlp dntrlmedii, satcnn onu kullanna baldr. Alc iin, bu, asla tekrar byle bir ilev yapamaz, kesin olarak dedii baka herhangi bir parann yapamay gibi. Hesaplarnda bu, faiz getiren sermaye olarak grnr; nk topraktan rant ya da devlet borlarndan faiz olarak alnan geliri, bu kazan zerindeki hakkn satn alnmasnn ona malolduu para-faizi olarak kabul eder. Bunu sermaye olarak ancak yeniden satla gerekletirebilir. Ama o zaman da, bir bakas, yeni alc, eskisinin srdrd ilikinin ayns bir ilikiye girer ve bu biimde harcanan para, herhangi bir el deiiklii ile harcayan iin, gerek sermayeye dntrlemez. Kk toprak mlkiyetinde, topran kendisinin deere sahip olduu ve bylece rnn retim-fiyatna tpk makineler ya da hammaddeler gibi sermaye olarak girdii hayali, daha beslenir. Ama grdk ki, rant ve bu yzden de kapitalize rant, topran fiyat, tarmsal rnlerin fiyatna belirleyici bir etken olarak ancak iki durumda girebilir. Birincisi, tarmsal sermayenin topra satn almak iin yatrlan sermaye ile hi bir ilgisi olmayan bir sermayenin bileiminin bir sonucu olarak, toprak rnlerinin deeri, retim-fiyatlarndan yksek olduu ve piyasa koullar, toprakbeyinin bu fark gerekletirmesini mmkn kld zaman. kincisi, bir tekel fiyat olduu zaman. Ve bunlarn her ikisi de toprak paralar ynetimi ve kk toprak sahiplii altnda en az grlen durumlardr, nk tam da burada, retim, byk lde reticilerin kendi gereksin-
707
melerini karlar ve ortalama kr orannn dzenlenmesinden [sayfa 710] bamsz olarak srdrlr. Toprak paralarnn ekiminin, kiraya verilmi topraklar zerinde yrtld yerlerde bile, kiralama paras, baka koullar altnda olduundan ok daha fazla, krn bir blmn ve hatta cretlerden dlen bir miktar kapsar; bu durumda bu para yalnzca ismi bir ranttr, cretlere ve kra kar bamsz bir kategori olarak rant deildir. O halde, topran satn alnmas iin yaplan para-sermaye harcamas, bir tarmsal sermaye yatrm deildir. Kk kyllerin kendi retim alanlarnda kullanabilecekleri sermayede pro tanto* bir azalmadr. Bu, onlarn retim aralarnn bykln pro tanto azaltr ve bylece, yeniden-retimin iktisadi temelini daraltr. Genel olarak bu alanda gerek kredi ender olarak ortaya ktndan, kk kyly faizciye tabi klar. Bu tr allarn byk malikanelerde olduu yerlerde bile, bu, tarm iin bir ayakbadr. Aslnda, malikanesini ister miras olarak alm olsun, ister satn alm olsun, toprakbeyinin bor iinde olup olmamasna, bir btn olarak kaytsz kalan kapitalist retim tarz ile eliir. Kiraya verilen malikanenin kendisinin ynetiminin nitelii, toprak sahibi, ister rant kendi cebine atsn, ister ipotekli alacaklsna demesi gereksin, deimez. Grdk ki, belli bir toprak rant durumunda, topran fiyat faiz oran ile dzenlenir. Eer oran dkse topran fiyat yksektir, ve vice versa. O halde, normal olarak yksek bir toprak fiyat ve dk bir faiz oran elele gidecektir, yle ki eer kyl, dk bir faiz orannn sonucu olarak topraa yksek bir fiyat dediyse, ayn dk faiz oran, iler sermayesini de ona kolay kredi koullar ile salayacaktr. Ama toprak paralarnn kyl mlkiyeti egemen biim olduu zaman iler farkl olur. Her eyden nce, genel kredi yasalar iftiye uygulanmaz, nk bu yasalar retici olarak bir kapitalist ngrr. kincisi, toprak paralarnn mlkiyetinin egemen olduu burada kolonistlerden szetmiyoruz ve kk-kylnn, ulusun belkemiini oluturduu yerlerde, sermaye oluumu, yani toplumsal yeniden-retim nispeten zayftr ve yukarda gelitirilen anlamda dn verilebilir para-sermayenin oluumu daha da zayftr. Bu, bir aylak zengin kapitalistler snfnn younlamasn ve varln ngrr (Massie).** ncs, toprak mlkiyetinin, ou reticilerin varl iin zorunlu bir koul ve sermayeleri iin vazgeilmez bir yatrm alan olduu burada, topran fiyat, toprak mlkiyetine olan talebin arzndan ar basmas araclyla faiz oranndan bamsz olarak ve ou kez onunla ters orantl olarak ykseltilir. Byle bir durumda parseller halinde satlan toprak, byk paralar halinde satldndan ok daha yksek bir fiyat getirir, nk burada kk alclarn says byk, byk
* O lde. -. ** (Massie) An Essay on the Governing Causes of the Natural Rate of Interest, London 1750, s. 23-24. -Ed.
708
alclarnki ise kktr (Bandes Noires,*** Rubichon; Newman****). Btn bu nedenlerle, burada, nispeten yksek bir faiz oran ile topran fiyat ykselir. Topran alm iin yaplan sermaye harcamasndan kylnn burada elde ettii nispeten dk faiz (Mounier), te yandan kendisinin ipotekli alacaklarna demek zorunda olduu yksek tefeci faiz oranna tekabl eder. rlanda sistemi de, yalnzca baka bir biimde ayn eyi tar. Bu nedenle, topran fiyat, aslnda retime yabanc olan bu e, burada yle bir noktaya ykselebilir ki, retimi olanaksz klar (Dombasle). Topran fiyatnn byle bir rol oynamas, alm-satmn, bir meta olarak topran dolamnn bu lde gelimesi, meta, burada, tm rnlerin ve btn retim aletlerinin genel biimi olduu lde, pratikte, kapitalist retim tarznn gelimesinin bir sonucudur. te yandan, bu gelime, yalnzca, kapitalist retim tarznn snrl bir gelimeye sahip olduu ve tm zelliklerini ortaya sermedii yerlerde ortaya kar, nk, tam tamna, tarmn kapitalist retim tarzna artk ya da henz tabi olmamas, daha ok toplumun soyu tkenmi biimlerinden kalan bir retim tarzna tabi olmas gereine dayanr. Bu yzden reticinin rnnn para-fiyatna baml olduu kapitalist retim tarznn elverisizlikleri, burada, kapitalist retim tarznn eksik gelimesinin getirdii elverisizliklerle akr. Kyl, rnlerini meta olarak retmesini mmkn klan koullar olmakszn, tccar ve sanayici haline gelir. reticinin maliyet-fiyatnda bir e olarak topran fiyat ile retim-fiyatnda bir e olmayan topran fiyat arasndaki eliki (rant tarmsal rnn fiyatna belirleyici bir etken olarak girse de, 20 ya da daha fazla yl iin konmu olan kapitalize rant, hi bir biimde bir belirleyici olarak girmez), zel toprak mlkiyeti ile rasyonel bir tarm, topraktan normal toplumsal yararlanma arasndaki genel elikiyi gsteren biimlerin birinden baka bir ey deildir. Ama te yandan topran zel mlkiyeti ve bylece de dorudan reticilerin topraktan kopartlmalar tekilerin mlkszln gsteren, birinin zel mlkiyeti kapitalist retim tarznn temelidir. Burada, kk-lekli tarmda, zel toprak mlkiyetinin bir biimi ve sonucu olan topran fiyat, retimin kendisine bir engel olarak ortaya kar. Geni-lekli tarmda ve kapitalist bir temel zerinde ileyen byk malikanelerde mlkiyet, gene bir engel olarak hareket eder, nk, kirac iftiye, son tahlilde, kendisine deil, toprakbeyine yarayan
[sayfa 711]
*** Bu Kara ete, .ransada 19. yzyl banda speklatrlerden oluan bir topluluktu. zellikle, aristokrasi ile Kiliseden alnp kamulatrlan arazi ile ilgileniyorlar ve bu topraklarn tamamn ucuza kapatp, kk paralar halinde byk krlarla satyorlard. Marx burada Maurice Rubichonun Du mcanisme de la socit en .rance et en Angleterre, Paris, 1837 adl yaptna deiniyor. -Ed. **** .. W. Newman, Lectures on Political Economy, London 1851, p. 180-81. -Ed.
709
retken sermaye yatrmnda snrlar. Her iki biimde de, (topraktan yararlanlmasnn, ulalan toplumsal gelime yerine, tek tek reticilerin [sayfa 712] raslansal ve eit olmayan durumlarna bal klnmasnn yansra) topran canllnn smrlmesi ve israf, nsz ve sonsuz ortak mlkiyet olan topran, insan rknn ardarda kuaklar zincirinin varl ve yeniden-retimi iin terkedilmez bir koul olan topran, bilinli rasyonel ekiminin yerini alr. Kk mlkiyet durumunda, bu, toplumsal emek retkenliini gerekletirecek aralarn ve bilginin yokluundan doar. Byk mlkiyet durumunda, bu aralardan, iftinin ve mlksahibinin en byk hzla zenginlemesi iin yararlanlmasndan doar. Her iki durumda da bu, piyasa-fiyatna bamllk vastasyla olur. Kk toprak mlkiyeti zerine tm eletiri, son tahlilde, tarma bir engel ve ayakba olarak zel mlkiyetin eletirisine indirgenir. Ve bunun gibi, byk toprak mlkiyeti zerine tm kar-eletiri de buna indirgenir. Her iki halde de, kukusuz, tm ikincil siyasal dnceleri bir yana brakyoruz. Tm zel toprak mlkiyetinin, tarmsal retimin ve rasyonel ekimin, bizzat topran bakm ve iyiletirilmesinin karsna kard bu engel ve ayakba, her iki tarafta da yalnzca farkl biimlerde geliir ve bu ktln zel biimleri zerine ekiilirken onun nihai nedeni unutulmaktadr. Kk toprak mlkiyeti, nfusun byk ounluunun krsal olmasn, toplumsal deil, tecrit olmu emein egemenliini ngrr, ve bu nedenle de bu koullar altnda, zenginlik ve yeniden-retimin gelimesi, bunun hem maddi, hem de manevi nkoullar ve dolaysyla ayrca da rasyonel ekimin nkoullar szkonusu olamaz. te yandan, byk toprak mlkiyeti, tarmsal nfusu srekli olarak den bir asgariye indirir ve onun karsna byk kentlerde biraraya toplanan, srekli olarak byyen bir snai nfus. Bylece yaamn doal yasalarnn emrettii toplumsal alveri btnlnde onarlmaz bir atlaa neden olan koullar yaratr. Bunun bir sonucu olarak, topran canll bo yere harcanr ve bu israf, ticaretle, belli bir devletin srrlarnn ok tesine tanr (Liebig).* Kk toprak mlkiyeti, yaryarya toplumun dnda duran bir barbarlar snf, ilkel toplum biimlerinin btn hamln uygar lkelerin byk aclar ve yoksulluu ile birletiren bir snf yaratrken, byk toprak mlkiyeti de, emek-gcn, asl enerjisinin kendine bir snak arad ve uluslarn hayati gcnn yeniden canlandrlmas iin kuvvetini bir yedek fon olarak biriktirdii son blgede topran kendisinde baltalar. Geni-lekli sanayi ve geni-lekli makineli tarm birlikte alrlar. Balangta, birincisi, esas olarak emek-gcn, dolaysyla insanlarn doal gcn harabeye evirdii ve yokettii halde, ikincisinin daha
* Liebig, Die Chemie in ihrer Anwendung auf Agricultur und Physiologie, Braunschweig 1862. -Ed.
710
dolaysz bir biimde topran doal canlln tketmesi gerei ile [sayfa 713] birbirlerinden ayrdediliyorlarsa, gelimesinin daha ileri dneminde, krlardaki snai sistemin de iileri zayflatmas ve sanayi ve ticaretin, kendi paylarna, tarma, topra tketmek iin aralar salamasnda elele verirler. [sayfa 714]
711
YEDNC KISIM
GELRLER VE KAYNAKLARI
KIRKSEKZNC BLM
L .ORML
I48
Sermaye-kr (giriim kr art faiz), toprak-toprak rant, emekcretler, ite, toplumsal retim srecinin tm gizemini kapsayan forml. Ayrca, daha nce de gsterildii gibi,* faiz, sermayenin zgl karakteristik rn ve giriim kr da, tersine, sermayeden bamsz cretler olarak grnd iin, yukardaki l forml kendisini daha zel bir biimde una indirgemi olur: Sermaye-faiz, toprak-toprak rant, emek-cretler; burada, kapitalist retim tarzna ait art-deerin, kendine zg, zgn biimi olan kr bereket ki darda braklmtr. Bu ekonomik lemeyi daha yakndan incelediimizde unu grrz: Birincisi, yllk mevcut servetin bu szde kaynaklar ok farkl alanlara aittir ve aralarnda hi bir benzeme yoktur. Aralarndaki iliki, avukatlk creti ile, krmz pancar ve mzik arasndaki iliki gibidir. Sermaye, toprak, emek! Ne var ki, sermaye, bir nesne deil, toplumun belli bir tarihsel oluumuna ait bulunan belli bir toplumsal retim ilikisidir ve, bir nesnede kendisini ortaya koyarak bu eye belirli bir [sayfa
48
Aadaki para, Altnc Blmn elyazmalarnn deiik blmlerinde bulunmutur. -
.. E. * Bu kitapta: Yirminc Blm. -Ed.
712
toplumsal nitelik kazandrr. Sermaye, maddi ve retilmi retim aralar toplam deildir. Sermaye, daha ok, sermayeye dntrlm retim aralardr ve tpk altn ya da gmn bizatihi para olmamas gibi, bunlar da bizatihi sermaye deillerdir. Sermaye, toplumun belli bir kesiminin tekeline ald retim aralardr ve canl emek-gcnn karsna, bu emek-gcnden soyutlanm ve sermayedeki bu ztlk yoluyla kiilemi rnler ve i koullar olarak kar. Bu, yalnzca, iilerin, bamsz gler haline getirilmi rnleri, kendilerini retenlerin hakimi ve satn alcs olarak rnler olmayp, ayn zamanda da, bu emein, iilerin karsna, rnlerinin nitelikleri olarak kan toplumsal gleri ve gelecekteki ...[? okunamamtr]* biimidir. u halde, burada, biz, kesin ve, ilk bakta tarihsel olarak retilen toplumsal retim sreci iersindeki etkenlerden birinin pek gizemli, toplumsal bir biimiyle kar karyayz. Ve bir de bunun yan sra, toprak, o haliyle inorganik doa, btn ilkel vahilii iersinde rudis indigestaque moles** var. Deer, emektir. Dolaysyla, art-deer toprak olamaz. Topran mutlak verimlilii, ancak ve ancak u sonuca varr: belli bir miktar emek topran doal verimliliine bal olarak belli bir rn retir. Topran verimliliinin farkl oluu, ayn nicelikteki emek ve sermayenin, yani ayn deerin, farkl niceliklerdeki tarmsal rnlerde kendisini ortaya koymasna neden olur; yani bu rnlerin farkl bireysel deerleri olmasna yolaar. Bu bireysel deerlerin, piyasa deerleri halinde eitlenmesi, verimli topran, dk nitelikteki toprak zerindeki yararlarnn ... ekici ya da tketiciden, toprak sahibine aktarlmas, olgusu anlamna gelir. (Ricardo, Principles, London 1821, s. 62.) Ve ensonu, bu birliin nc esi, dpedz bir hayalet: Emeki bir soyutlamadan baka bir ey olmayan ve tek bana alndnda varl bile olmayan, ya da ... [okunamyor],*** aldmzda, genellikle insanolunun doa ile alveriini salayan retken faaliyeti; yalnz herhangi bir biim ya da iyi belirlenmi bir nitelikten yoksun olmakla kalmayp, toplumdan bamsz ve btn toplumlarn dnda, doal yaln biim iersinde bile, genellikle henz toplumsallamam insann, u ya da bu ekilde toplumsallam insanla paylat bir yaam belirtisi ve yaam olumlamas.
715]
II
Sermaye-faiz; toprak mlkiyeti, yeryznn bir ksmnn zel ml* Elyazmas ile yaplan daha sonraki bir karlatrma, metnin yle devam ettiini gstermitir: die Gesellschaftlichen Krfte und Zusmmenhangende .orm dieser Arbeit (kendi emeklerinin toplumsal gleri ve bu emein toplumsallam biimi). -Ed. ** O vahi ve karmakark madde kitlesi. (Ovid, Metamorphoses, Book l, 7. ) -Ed. *** Elyazmasnn daha sonraki okunmas ile saplandna gre buras yle oluyor: wenn wir das Gemeinte nehmen (onun ardnda bulunan aldmzda). -Ed.
713
kiyeti (ya da, kapitalist retim tarzna tekabl eden modern anlamda) rant; cretli-emek-cretler. Gelirlerin kaynaklar arasndaki balantnn, [sayfa 716] bu biim iersinde temsil edildii kabul ediliyor. cretli-emek ve toprak mlkiyeti, sermaye gibi, tarihsel olarak belirlenmi toplumsal biimlerdir; biri emein, dieri tekel altna alnm karasal yeryznn; ve aslnda her iki biim de sermayeye tekabl etmekte ve toplumun ayn ekonomik yapsna ait bulunmaktadr. Bu formlde ilk gze batan ey, sermayenin, belli bir retim tarzna, toplumsal retim srecinin belirli bir tarihsel biimine ait bulunan bir retim esi biiminin; belirli bir toplumsal biimle kartrlan ve bu biim tarafndan temsil edilen bir retim esinin bir yandan toprak, te yandan emek ile, gerek emek srecinin iki esi olan ve bu maddi ekil iersinde btn retim biimlerinde ortak bulunan, toplumsal biimi ne olursa olsun her retim srecinin maddi elerini oluturan toprak ve emek ile hi bir ayrm gzetilmeksizin yanyana getirilmi olmasdr. Ondan sonra. .ormlde: sermaye-faiz, toprak-toprak rant, emek cretler, sermaye, toprak ve emek, srasyla (kr yerine) faizin kaynaklar olarak grnmekte, toprak rant ile cretler, bunlarn rnleri ya da meyveleri olarak; batakiler temel, sonrakiler sonu, batakiler neden, sonrakiler etken; ve gerekte bu o ekilde yaplyor ki, her bireysel kaynak ile kendi rn arasnda, sanki onu darya atan ve reten bir e gibi balant kuruluyor. Btn gelirler, (kr yerine) faiz, rant, cretler, rnlerin deerini oluturan ayr ksmdr, yani genel bir deyile, deerin ksmlar ya da para olarak ifade edilen belli para kesirleri, fiyat kesirleridir. Sermaye-faiz forml imdi gerekte, sermayenin en anlamsz formldr, ama gene de onun formllerinden bir tanesidir. Ama nasl olur da, toprak, deer yaratabilir, yani toplumsal bakmdan belirlenmi bir miktar emek ve stelik, kendi rnlerinin deerinin, rant oluturan o belirli ksm nasl yaratabilir? Toprak, rnein, bir kullanmdeeri, maddi bir rn, buday yaratmada, bir retim esi olarak yeralr. Ama, budayn deerinin, retimi ile herhangi bir ilikisi olamaz. Budayn bir deeri temsil etmesi, ancak belli bir miktar maddelemi emei iermesi lsnde szkonusudur, ve bu emein kendisini ortaya koyduu zel nesne ya da bu nesnenin zel kullanm-deerinin burada bir nemi yoktur. Bu, hi bir zaman u olgularla elikili deildir: 1) teki koullar eit olmak zere, budayn pahal ya da ucuz olmas, topran retkenliine baldr. Tarmsal emein retkenlii, doal koullara bal olup, ayn emek miktar, bu retkenlie bal olarak, daha fazla ya da az rn-le, kullanm-deeriyle temsil olunur. Bir kile budayda ne miktar emein temsil edildii, ayn miktar emekle ka kile buday elde olunduuna baldr. Deerin, bu durumda ne miktar rnde temsil olunaca, top-ran verimliliine baldr. Ama bu deer bellidir ve bu dalmdan bamszdr. Deer, kullanm-deerinde temsil
714
edilmitir; ve kullanm-deeri, deerin yaratlmas iin bir nkouldur; ve, bu yana toprak gibi bir kullanm-deerini, te yana da deeri, ve hem de deerin zel bir [sayfa 717] ksmn koyarak bir kartlk yaratmak samadr. 2) ... [elyazmas burada kalyor].
III
Vlger ekonomi politik, aslnda, burjuva retim ilikileri iersinde skp kalm burjuva retimini yrten kimselerin fikirlerini, doktriner bir ekilde yorumlamaktan, sistemletirmekten ve savunmaktan fazla bir ey yapmamaktadr. Bu durumda bizim, bu prima facie sama ve dpedz elikilerin grld ekonomik ilikilerin yabanclam d grntlerinde kaba ekonomi politiin zel bir rahatlk duymasna ve bu ilikilerin sradan bir kimse iin bile anlalmas g olmad halde, i bantlar ne kadar gizlenirse, o lde ak hale gelmesine amamamz gerekir. Ne var ki, d grn ile eylerin z, eer dorudan doruya aksayd, her trl bilim gereksiz olurdu. Demek ki vlger ekonomi politiin, kendisine k noktas olarak ald l formln, yani toprak-rant, sermaye-faiz, emek-cretlerin ya da emein-fiyatnn, prima facie olanaksz bileim olduu konusunda en ufak bir kukusu bulunmuyor. nce, karmzda deeri bulunmayan kullanm-deeri toprak ile, deiim-deeri rant var: bylece, bir nesne, olarak alnan toplumsal bir iliki, doa ile orantl hale getiriliyor, yani aralarnda herhangi bir oran bulunmayan iki byklk, birbiriyle belli bir oran iersinde kabul ediliyor. Sonra sermaye-faiz. Sermaye, eer kendi bana para ile temsil edilen belli bir deerler toplam olarak anlalyorsa, o zaman da, belli bir deerin, kendi deerinden daha fazla bir deere sahip olduunu sylemek prima facie samadr. te bu sermaye-faiz formlndedir ki, btn ara balar bir yana itilmi, sermaye en genel formlne indirgenmi ve dolaysyla formln kendisi de aklanamaz ve sama bir hale gelmitir: Vlger iktisat, sermaye-faiz formln, bir deeri kendisine eit hale getirmeyen gizemli nitelii nedeniyle, srf fiili kapitalist ilikilere daha fazla yakn dt iin, sermaye-kr formlne tercih eder. Ama ardndan, 4'n 5e ve 100 talerin 110 talere eit olamayaca dncesiyle rahatsz olarak, deer olarak sermayeden, sermayenin maddi varlna, emein retim koulu olarak sermayenin kullanm-deerine, makinelere, hammaddelere, vb. ynelmektedir. Bylece o, bir kez daha, balangtaki anlalmas olanaksz, 4 = 5 bantsnn yerine, aralarnda herhangi bir orann szkonusu olamayaca bir banty, bir yanda bir nesne olana kullanm-deeri ile, te yanda toprak mlkiyetinde olduu gibi, belirli bir toplumsal iliki olan art-deer arasndaki banty koyuyor. Vlger iktisat ite bu ortak lleri bulunmayan bantya ular ulamaz, her ey ona apak geliyor ve artk daha fazla kafa yorma gereksinmesini duymuyor. nk artk o, burjuva anlayna gre akla-
715
uygun noktaya ulam demektir. En sonu, emek-cretler ya da emein-fiyat, Birinci Ciltte gsterildii gibi, deer kavramyla olduu kadar, [sayfa 718] fiyat kavramlaryla da fiyat genellikle deerin kesin bir ifadesinden baka bir ey olmadna gre prima facie elien bir ifadedir. Ve emein-fiyat sz, sar logaritma sz kadar sama bir eydir. Ne var ki, vlger iktisat burada halinden daha da honuttur, nk artk burjuvazinin o engin grne ulamtr, yani emek iin para demektedir, ve forml deer kavram arasndaki eliki, onu, deeri anlamak iin gerekli btn ykmllklerden kurtarmtr. Kapitalist49 retim srecinin, genellikle toplumsal retim srecinin, tarihsel olarak belirlenmi bir biim olduunu grm bulunuyoruz. Genellikle toplumsal retim sreci de, zgl tarihsel ve ekonomik retim ilikileri iersinde yeralan, bu retim ilikilerinin kendilerini reten ve yeniden-reten ve bylece de bu srecin varlnn maddi koullarn ve bunlarn karlkl ilikilerini, yani kendilerine zg toplumsal ve ekonomik biimini devam ettiren bir sre olarak, insan yaamnn maddi koullarnn bir retim srecidir. nk, bu retim faaliyetine katlanlarn doa ile ve birbirleriyle olan karlkl ilikilerinin btn, ekonomik yaps asndan dnldnde, toplumun ta kendisidir. Btn kendinden ncekilerde olduu gibi, kapitalist retim sreci de, belirli maddi koullar iersinde devam eder ve bu koullar da gene, kendi yaamlarn yeniden retme sreci iersinde bulunan bireylerin giritikleri belirli toplumsal ilikilerin dayanaklardr. Bu koullar, bu ilikiler gibi, kapitalist retim srecinin bir yandan gerekli nkoullar, te yandan sonular ve yaratt eylerdir; bunlar, bu sre tarafndan retilir ve yeniden retilir. Biz, ayrca sermayenin kapitalist, yalnzca kiilemi sermayedir ve retim srecinde srf sermayenin bir aracs olarak ilev yapar kendisine tekabl eden toplumsal retim srecinde, dorudan reticilerden ya da emekilerden belirli miktarda art-emek szdrdmda grm bulunuyoruz; sermaye, bu art-emei, bir edeer vermeksizin elde eder ve aslnda, her ne kadar karlkl serbest szlemeden douyormu gibi grnrse grnsn, bu emek daima zora dayanan emek olarak kalr. Bu art-emek, art-deer olarak ortaya kar ve bu art-deer, art-rn olarak varolur. Art-emek, genellikle, belli gereksinmelerin zerinde ve tesinde harcanan emek olarak, daima varolmak zorundadr. Kapitalist sistemde olduu gibi kleci sistemde de, vb. o yalnzca kart bir biime brnr, ve toplumun bir tabakasnn tam bir aylakl ile tamamlanr. Kazalara kar gvence olarak belirli miktarda bir art-emek gereklidir, ve nfusun gereksinmeleri ve bymesindeki gelimeye uygun olarak
49
Elyazmalarna gre Krksekizinci Blmn balangc. - .. E.
716
yeniden-retim srecindeki zorunlu ve gitgide artan genileme, kapitalist adan birikim adm alr. Bu art-emei, retici glerin, [sayfa 719] toplumsal ilikilerin gelimesi iin daha yararl bir ekilde ve koullar altnda zorlamas ve, daha nceki klelik, serflik, vb. biimlerinde olduundan daha yksek ve yeni elerin yaratlmas, sermayenin uygarlatrc yanlarndan biridir. Bylece o, bir yandan, toplumun bir kesimi tarafndan, dier kesimin saf d braklmas pahasna, toplumsal gelimenin (maddi ve zihinsel yararlar da dahil) ezilmesine ve tekel altna alnmasna varacak bir aamann domasna yolaar; te yandan da, genel olarak maddi emee ayrlan zamanda daha byk bir azalma ile bu art-emein daha yksek bir toplum biimiyle bilemesini olanakl klarak, maddi aralar ve ekirdek halindeki koullar yaratr. nk, emein retkenliindeki gelimeye bal olarak art-emek, ksa bir toplam ignnde daha byk, ve uzun bir toplam ignnde nispeten daha kk olabilir. Gerekli emek-zaman = 3 ve art-emek = 3 olursa, toplam ign = 6 ve art-emek oran = %100 olur. Yok eer, gerekli emekzaman = 9 ve art-emek = 3 olursa, toplam ign = 12 ve art-emek oran yalnz = %331/3 olur. Bu durumda, belirli bir zamanda, dolaysyla da belirli bir art-emek zamannda ne kadar kullanm-deeri retilebilecei, emein retkenliine baldr. Toplumun gerek serveti ve yeniden-retim srecini devaml geniletme olana, demek ki, art-emein sresine bal olmayp, onun retkenliine ve bu emein harcand retim koullarnn az ya da ok elverili olmasna baldr. Gerekte zgrlk alemi ancak, emein zorunluluk ve gnlk kayglarla belirlendii alann bittii yerde fiilen balam olur; demek ki bu alem, eyann doas gerei, fiili maddi retim alannn tesinde bulunur. Tpk vahi insann, gereksinmelerini karlamak, yaamn srdrmek ve yenidenretmek iin doayla boumak zorunda olmas gibi, uygar insan da ayn zorunluluk iersindedir ve bunu da btn toplumsal biimleniler iersinde, akla gelen her trden retim tarzlar altnda yapmak durumundadr. nsann gelimesiyle birlikte, duyduu gereksinmeler artaca iin bu fiziksel gereksinmeler alan da geniler, ama ayn zamanda da, bu gereksinmeleri karlayan retici gler de artar. Bu alanda zgrlk ancak doann kr glerinin nne katlmak yerine, doayla olan karlkl ilikilerini rasyonel bir biimde dzenleyen ve doay ortak bir denetim altna sokan toplumsal insan, ortaklaa reticiler tarafndan gerekletirilebilir; ve bu, en az enerji harcamasyla ve insan doasna en uygun ve en layk koullar altnda baarlr. Ama gene de bu, bir zorunluluk alemi olmakta devam eder. Gerek zgrlk alemi, kendi bana bir ama olarak insan enerjisinin gelimesi, bunun tesinde balar; ama bu da ancak temelindeki bu zorunluluklar alemi ile serpilip geliebilir. gnnn ksaltlmas onun temel nkouludur. Kapitalist toplumda bu art-deer ya da bu art-rn (blmndeki raslantya bal dalgalanmalar bir yana braklarak, yalnz onu d-
717
zenleyen yasa, normal snrlar gznnde tutularak), kapitalistler arasnda, herbirinin sahip olduu toplumsal sermaye ile orantl biimde temett [sayfa 720] olarak bllr. Bu biim iersinde art-deer, sermayenin payna den ortalama kr olarak grnr, ve bu ortalama kr da, gene, giriim kr ile faize blnerek, bu iki kategori altnda farkl trden kapitalistlerin eline geebilir. Art-deerin ya da art-rnn sermaye tarafndan bu ele geirilii ve blm, ne yar ki, toprak mlkiyetinde baz snrlamalarla karlar. Tpk faal kapitalistin emekiden kr biiminde, art-emek ve dolaysyla art-deer ve art-rn szdrmas gibi, toprak sahibi de, bu art-deerin ya da art-rnn bir ksmn, yukarda zerinde, durulmu yasalar gereince kapitalistten rant biiminde szdrr. u halde, biz burada, krdan, art-deerin sermayenin payna den ksm diye szederken, toplam krdan (kitle olarak art-deer ile zdetir) rantn dlmesiyle. snrlandrlm bulunan ortalama kr (giriim kr art faize eit) anlatmak istiyoruz; biz rantn, dldn varsayyoruz. Sermayenin kr (giriim kr art faiz) ve toprak rant, demek ki, artdeerin zel blmleri, art-deerin, sermayenin ya da toprak mlkiyetinin payna dmesine bal olarak farkllam kategorilerinden baka bir ey deildir, tadklar adlar bunlarn niteliklerini zerrece deitirmi olmaz. Bu ikisi biraraya getirildiklerinde, toplumsal art-deerin toplamn olutururlar. Sermaye, art-deerde ve art-rnde temsil edilen art-emei, dorudan doruya emekilerden szdrr. Dolaysyla, bu anlamda ona, art-deerin reticisi gzyle baklabilir. Toprak sahipliinin, fiili retim sreciyle hi bir ilikisi yoktur. Onun rol, art-deerin bir ksmn, kapitalistin cebinden kendi cebine aktarmaktan ibarettir. Bununla birlikte, toprak sahibi, kapitalist retim srecinde gene de bir rol oynar; ne var ki, toprak sahibi, kapitalist retim srecinde salt sermaye zerine bir bask yapmas yoluyla deil, salt byk toprak mlkiyeti, emekilerin retim aralarndan yoksun braklmasnn bir nkoulu ve gerei olmas nedeniyle, kapitalist retimin bir nkoulu ve gerei olduu iin deil, ama zellikle retimin en temel koullarndan birinin kiilemi olarak ortaya kmasndan tr, rol oynar. En sonu, emeki, kendi bireysel emek-gcnn sahibi ve satcs olma niteliiyle, rnn bir ksmn cret ad altnda alr ve emeinin bu ksm bizim gerekli-emek dediimiz, yani bu emek-gcnn srdrlmesi ve yeniden-retimi, bu devamn ve yeniden retimin koullar ister kt, ister bol, ister elverili olsun, ister olmasn gerekli olan emek olarak ortaya kar. Bu ilikilerde baka ynlerden ne gibi tutarszlk olursa olsun, hepsinde u ortaktr Sermaye, kapitaliste her yl bir kr, toprak, toprak sahibine her yl bir toprak rant ve emek-gc, normal koullar altnda ve yararl emek-gc olarak kald srece emekiye bir cret salar. retilen yllk toplam deerin bu ksm ile, yaratlan yllk toplam r-
718
nn buna tekabl eden ksmlar (imdilik birikim dncesini bir yana brakrsak), bunlarn sahipleri tarafndan, bunlarn yeniden-retim kaynaklar tketilmeksizin her yl tketilebilir. Bunlar, bir aacn ya da daha dorusu aacn her yl tketilebilir meyveleri gibidir; bunlar, snfn kapitalist, toprak sahibi ve emeki snfn yllk gelirlerini, dorudan doruya art-emek gasp ve genellikle emek kullancs nitelii iersinde, faal kapitalist tarafndan datlan gelirleri olutururlar. Demek oluyor ki, sermaye kapitaliste, toprak toprak sahibine, emek-gc ya da daha dorusu emein kendisi emekiye (nk o gerekte emek-gcn ancak kendisini ortaya koyduu ekliyle satmaktadr, ve emek-gcnn fiyat, daha nce de gsterildii gibi, kanlmaz olarak, kapitalist retim tarz altnda emein fiyat olarak grnr), kendi zgl gelirlerinin, yani kr, toprak rant ve cretlerin, farkl kayna olarak grnr. Bunlar belli bir anlamda byledirler de: sermaye, kapitalist iin, srekli bir art-deer szdrma makinesi; toprak, toprak sahibi iin, sermaye tarafndan szdrlan art-deerin bir ksmn eken srekli bir mknats ve en sonu, emeki tarafndan yaratlan deerin bir ksmn ve dolaysyla deerin bir ksm tarafndan llen toplumsal rnn bir parasn, yani yaam gereksinmelerini, cret bal altnda elde eden, srekli kendini yenileyen koul ve srekli kendini yenileyen ara olan emek. Bunlar bir de u anlamda yledir ki, sermaye, deerin ve dolaysyla da yllk emein rnnn bir ksmn kr biiminde; toprak mlkiyeti bir baka ksmn rant biiminde ve cretli-emek bir nc ksmn cretler biiminde saptar ve, bu eitli kategorilere evrilen tzn kendisini yaratmakszn, bu dnm yoluyla, bunlar, kapitalistin, toprak sahibinin ve emekinin gelirleri haline evirir. Bu blm, tersine, bu tzn, yani maddelemi toplumsal emekten baka bir ey olmayan, yllk rnn toplam deerinin varln ngrr. Ne var ki, bu tz, retimi yrtenlere, retim srecindeki eitli ilevleri yklenmi bulunanlara, bu biim iersinde deil, daha ok, arptlm bir biimde grlr. Bunun niin byle olduu, daha ilerdeki incelemelerimiz srasnda grlecektir. Sermaye, toprak mlkiyeti ve emek, retimi yrten bu kimselere, farkl, birbirinden bamsz kaynak gibi grlr; yllk retilen deerin ve dolaysyla bu deerin varolduu rnn farkl ksm bu kaynaklardan domaktadr; demek oluyor ki, bu kaynaktan yalnz bu deerin, toplumsal retim srecindeki farkl kimselerin payna gelir olarak den farkl biimleri domakla kalmyor, bu deerin kendisi ve dolaysyla da bu gelir biimlerinin tz de domu oluyor. [Burada, bir dosya kad elyazmas eksik.] ... .arkllk rant, nispi toprak verimliliine, baka bir deyile topran kendisinden ileri gelen zelliklere baldr. Ama, nce, farkl toprak tiplerine ait rnlerin farkl bireysel deerlerine bal olmas lsnde yukardaki belirleme, yerinde ve dorudur; sonra bu bireysel deerlerden farkl bulunan dzenleyici genel piyasa deerine bal olmas lsnde de, rekabet aracl
719
ile yrrlkte bulunan toplumsal bir yasa szkonusudur ve bunun, toprakla da, topran farkl verimlilik derecesi ile de bir ilikisi yoktur. Hi deilse, emek-cretler de rasyonel bir bant ifade ediliyormu gibi grnebilir. Ama bunun da, toprak-toprak rantndan bir fark yoktur. Deer yaratcs olmas ve kendisini metalarn deerinde ortaya koymas bakmndan, emein, bu deerin eitli kategoriler arasnda bllmesiyle herhangi bir ilikisi yoktur. cretli-emein zgl toplumsal niteliini tamas bakmndan ise, deer yaratcs deildir. Emein cretinin ya da emein fiyatnn, deerin ya da emek-gcnn fiyatnn irrasyonel bir ifadesinden baka bir ey olmad, genel izgileriyle ortaya konmu bulunuyor ve bu emek-gcnn satld zgl toplumsal koullarn da, retimde genel bir e olarak emekle herhangi bir ilikisi yoktur. Emek, ayn zamanda, metan, cretler olarak emek-gcnn fiyatn oluturan dier ksmnda da maddelemektedir; rnn teki ksmlarn olduu kadar bu ksmn da yaratmaktadr; ama emek, bu ksmda, rant ya da kr oluturan ksmlarda olduundan ne daha fazla ve ne de farkl biimde maddelemitir. Ve biz, genellikle, emei deeryaratcs olarak saptadmz anda, onu bir retim koulu olarak somut biimi iersinde deil, cretli-emekten farkl ve ayr, toplumsal tanm iersinde dnyoruz. Sermaye-kr ifadesi bile burada yanltr. Sermaye, eer yalnzca art-deer retmesi ynnden dnlrse, yani emek-gc zerinde yapt zorlama sonucu art-emek szdrmas bakmndan emekiyle, yani cretli-emekiyle ilikisi ynnden ele alnacak olursa bu art-deer (giriim kr art faiz) dnda, rant da, ksacas, tm blnmemi artdeeri de ierir. te yandan burada gelir kayna olarak sermaye, yalnzca, kapitalistin payna den ksmla iliki haline getiriliyor. Bu, sermayenin genellikle szdrd art-deer deil; yalnzca kapitalist iin szdrlan ksm oluyor: .orml, sermaye-faiz haline getirilir getirilmez, btn i ilikiler yokolup gidiyor. Biz, eer nce, yukardaki kaynan tutarszln gznnde tutacak olursak, bunlarn rnlerinin, meyvelerinin ya da gelirlerinin, hepsinin de ayn alana, deere ait olduunu grrz. Ne var ki, bu farkllk (yalnzca oran kabul etmeyen byklkler arasndaki deil, birbirine hi benzemeyen, aralarnda bir bant bulunmayan, karlatrlmalar olanaksz eyler arasndaki bu iliki), toprak ve emekte olduu gibi sermaye iinde belirsiz hale getirilmi ve dpedz maddi bir tz olarak, yani yalnzca retilmi retim aralar olarak kabul edilmi ve bylece, hem emekiyle ve hem de deerle olan ilikisinden soyutlanmtr. nc olarak, bu anlamda alndnda, sermaye-faiz (kr), toprak-rant, emek-cret formlleri, birbirine denk den simetrik bir uyumsuzluu ifade ederler. Gerekten de, cretli-emek, toplumsal bakmdan belirlenmi emek biimi olarak grnmeyip, daha ok, btn emek, nitelii gerei cret-emek gibi grnd iin (dolaysyla, kapitalist re-
720
tim ilikilerinin penesine denlere de byle grnd iin), emein maddi koullar retilen retim aralar ile toprak tarafndan brnlen belirli zgl toplumsal biimler, cretli-emek bakmndan (tpk bunlarn da kendi adlarna cretli-emei ngrmeleri gibi), dorudan doruya emein bu koullarnn maddi varl ile, ya da bunlarn, tarihsel bakmdan belirlenmi toplumsal biiminden ya da daha dorusu herhangi bir toplumsal biimden bamsz olarak fiili emek-srecinde genel olarak sahip olduklar biim ile ayn olurlar. Emek koullarnn deimi biimi, yani emee yabanclatrlm ve onun karsna bamsz olarak kan biimi, dolaysyla da retilen retim aralar, bylece sermayeye dntrlm, toprak, tekel altna alnm topraa ya da toprak mlkiyetine evrilmitir belirli bir tarihsel dneme ait bulunan bu biim, bylece, retilen retim aralarnn ve genellikle retim srecindeki topran varl ve ilevi ile zdelemitir. Bu retim aralarnn kendileri, nitelikleri gerei sermayedirler; sermaye yalnzca, bu retim aralarnn ekonomik addr; ve ayn ekilde, topraktan baka bir ey olmayan arazi paralar da, belli sayda toprak sahiplerince tekel altna alnmtr. Tpk rnlerin, reticinin karsna, sermayede ve kapitalistte aslnda o, sermayenin kiilemesinden baka birey deildir bulunan bamsz bir kuvvet olarak kmas gibi, toprak da, toprak sahibinde kiileir ve ayn ekilde, bamsz bir kuvvet olarak ard ayaklarnn zerine kalkarak, yardmyla yaratlan rnden kendi payn ister. Bylece, toprak, retkenliini yenilemek ve artrmak iin rnden payna den ksm alaca yerde, toprak sahibi, harcamak ya da arur etmek iin rnden bir pay alr. Sermayenin, cretli-emek olarak emei ngrd aktr. Ama eer, emek de, cretli-emek olarak k noktas diye alnacak olursa, genellikle emein, cretli-emek ile zde grnecei de tpk bunun gibi apak bir ey olur; bu durumda, sermaye ile tekel altna alnm topran da, genellikle emekle ilikisi bakmndan, emek koullarnn doal biimi olarak grnmesi gerekir. Byle olunca, sermaye olmak, emek aralarn doal biimi ve dolaysyla da, bunlarn genellikle emek srecindeki ilevlerinden doan katksz gerek nitelikleri olarak grnr. Sermaye ile, retilmi retim aralar bylece zde terimler haline gelirler. Ayn ekilde toprak ve tekel haline gelmi toprak, zel mlkiyet yoluyla zde hale gelir. Nitelikleri gerei sermaye olan emek aralar da bylece kr kayna haline gelirler; tpk topran da toprak olarak, rantn kayna haline gelmesi gibi. Emek olarak emek, bir amaca ynelik retken faaliyet olarak kendi yaln nitelii iersinde retim aralar ile ilikisi, bunlarn toplumsal belirleyici biimler bakmndan deil, daha ok, emek malzemesi ve aralar olarak bunlarn somut varlklar bakmndandr; bu emek malzemesi ve aralar da gene birbirlerinden, kullanm-deerleri olarak srf maddi bakmdan ayrlrlar; rnein, retilmemi bir varlk olan toprak ve retilen emek aralar gibi. Ve eer emek, cretli-emek ile zde ise,
721
emek koullarnn, emein karsna kt zel toplumsal biim de, bunlarn maddi varl ile zde olur. Bu durumda, emek aralar, bu nitelikleriyle sermaye ve toprak da bu nitelii ile toprak mlkiyetidir. Bu emek koullarnn emekle ilikisi bakmndan biimsel bamszl, cretli-emek bakmndan bu bamszln zel biimi, yleyse, nesneler olarak, retimin maddi koullar olarak bunlardan ayrlmaz bir zellik, retim eleri olarak bunlarn zlerinde bulunan, ilerinde tadklar bir niteliktir. Bunlarn, kapitalist retim srecindeki, belirli bir tarihsel dnemin damgasn tayan belirli toplumsal nitelikleri, retim srecinin eleri olarak ezelden beri kendilerine ait bulunan doal ve ilerinde tadklar bir niteliktir. Bu nedenle, srasyla topran, emein ilk faaliyet alan, doa glerinin diyar, btn emek aralarnn nceden varolan deposu olarak oynad rol ile, genel retim srecinde, retilmi retim aralarnn (ara ve gerelerle, hammaddelerin, vb.) oynad rol, sermaye ve toprak mlkiyeti olarak bunlarn talep ettikleri kendi paylarnda yani kr (faiz) ve rant biiminde bunlarn toplumsal temsilcilerine den paylarda ifadesini buluyormu gibi grnmek zorundadr tpk emekinin emeinin retim srecinde oynad roln cretlerde ifadesini bulmu olmas gibi. Rant, kr ve cretler, bylece, topran, retilmi retim aralarnn ve basit emek-srecindeki emein herhangi bir tarihsel belirlemeyi bir yana brakarak, bu emek-srecini srf insan ile doa arasnda yrtlen bir sre olarak kabul ettiimiz zaman bile oynad oyundan douyormu gibi grnr. yle sylendii zaman, bir baka biimde de gene ayn kapya kar: bir cretli-emekinin kendisine ait ksmn temsil eden rn, onun kazanc ya da geliri, yalnzca cretler, deerin (ve dolaysyla, bu deerle llen toplumsal rnn) onun cretlerini temsil ettii ksmdr. Dolaysyla, eer cretli-emek, genellikle emekle ayn ey olursa, cretler de emein rnyle, ve cretleri temsil eden deer ksm, genellikle emek tarafndan yaratlan deer ile akm olur. Ama bu durumda, deerin dier ksmlar, kr ile rant da, cretler ynnden bamsz grnrler ve, emekten tamamen farkl ve bamsz kendi kaynaklarndan domalar gerekir; bunlarn, retime katlan elerden domas ve bunlarn sahiplerinin paylarna dmesi gerekir; yani kr, retim aralarndan, sermayenin maddi elerinden, rant ise, toprak sahibi tarafndan temsil edilen topraktan ya da doadan ortaya kar (Roscher).* Toprak mlkiyeti, sermaye ve cretli-emek, bylece, gelirin kaynaklar olmaktan karak u anlamda ki, sermaye, kapitalistin emekten szdrd art-deerin bir ksmn kr biiminde kapitaliste doru eker; toprak zerindeki tekel, krn teki ksmn toprak sahibine eker; ve emek, deerin geri kalan ksmn, cretler biiminde emekiye balar
* Roscher, System der Volkswirtschaft, Band I, Die Grundlagen der Nationalkonomie, Stuttgart und Augsburg, 1858. -Ed.
722
deerin bir ksmnn kr biimine, teki ksmnn rant biimine, bir ncsnn cretler biimine evrilmesine araclk eden kaynaklar olmaktan karak, bu deer ksmlarnn ve rnn, bunlarn bulunduu ya da karlkl olarak deitirildii ksmlarn bizzat doduklar, dolaysyla, son tahlilde, rnn deerinin kendisinin de doduu gerek kaynaklar haline geliyorlar.50 Kapitalist retim tarznn ve hatta meta retiminin en yaln kategorileri iin, metalar ve para iin, servetin elerinin retimde dayanak olarak hizmet ettikleri toplumsal ilikileri, bu eylerin kendilerinin (metalarn) zelliklerine, ve daha da belirgini, retim ilikilerinin kendisini bir eye (paraya) dntren gizemli zellie daha nce de iaret etmitik. Btn toplum biimleri, meta retimi ve para dolam aamasna ulatklar lde bu sapmaya katlrlar. Ama kapitalist retim tarznda ve onun egemen kategorisi ve belirleyici retim ilikisi olan sermayede, bu byl ve gizemli alem daha da geliir. Eer biz, ilkin sermayeyi fiili retim srecinde, art-deer szdran bir ara olarak dnecek olursak, bu iliki henz ok yalndr ve asl balant, kendisini bu sreci yrtenler, bizzat kapitalistler zerinde hissettirir ve bilinlerinde yer eder. gnnn snrlar zerindeki iddetli savam, bunu arpc bir biimde ortaya koyar. Bu dolaysz alanda, emek ile sermaye arasndaki bu dorudan etkinlik erevesi iersinde bile durum, bu yaln haliyle kalmaz. Nispi art-deerin, fiili ve zellikle kapitalist olan retim tarzndaki bymesiyle, dolaysyla toplumsal emein retken glerinin gelimesiyle, dorudan emek-srecindeki emein bu retici gleri ve toplumsal i bantlar, emekten sermayeye aktarlm gibi grnrler. Emein btn toplumsal retici gleri, emein kendisinden deil de sermayeden ileri geliyormu, sermayenin kendi rahminden douyormu gibi grnd iin, sermaye, imdi ok gizemli bir varlk haline gelir. Ardndan, hem tz ve hem de biim deiiklikleriyle dolam sreci iin iine girer ve, sermayenin btn ksmlar, tarmsal sermaye bile, zellikle kapitalist olan retim tarznn gelimesi lsnde deiir. Bu dolam alannda, deerin balangtaki yaratld koullar tamamen arka plana itilir. Dorudan retim srecinde kapitalist, daha imdiden ayn zamanda hem meta reticisi ve hem de meta-retimi yneticisi olarak hareket eder. Dolaysyla da, bu retim sreci ona, hi bir ekilde, art-deer retme sreci olarak grnmez. Ne var ki, sermayenin fiili retim srecinde szdrabildii ve o metalarda ortaya kabilecek art-deerin, metalarn ierdii deer ve art-deerin, nce dolam srecinde gereklemesi arttr. Ve, hem retime yatrlan deerlerin yerine konmas ve hem de zellikle
50 cretler, kr ve rant, btn gelirlerin asli kayna olduu gibi, btn deitirilebilir deerlerin de kaynaklardr (A. Smith) [An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations, Aberdeen, London 1848, s. 43. -Ed.] te bunun iin, maddi retimin nedenleri ayn zamanda varolan balang gelirlerin de kaynaklardr. (Storch [Cours d economie politique, St. Peterbourg 1815. -Ed.], I, s. 259. -Ed.]
723
metalarn ierdikleri art-deer, yalnz dolamda gerekleiyormu gibi grnmekle kalmaz, fiilen ondan douyormu gibi de grnr; bu grnty zellikle iki durum destekler; nce, satla salanan kr, hileye, kandrmaya, ibilirlie, beceriye ve binlerce elverili piyasa koullarna baldr; ve sonra, burada emek-zamanna eklenen ikinci bir belirleyici e daha vardr dolam zaman. Gerekte bu, deerin ve art-deerin oluumuna kar olumsuz bir engel olarak etkide bulunur, ama emein kendisi gibi olumlu bir neden ve emekten bamsz ve sermayenin niteliinden ileri gelen belirleyici bir e grnne sahiptir. kinci Ciltte, biz bu dolam alann, doal olarak, yaratt biim belirlemeleriyle ilgili olarak ve, sermayenin yapsnda bu alanda yer alan gelimeleri gstermek iin ele almak durumundaydk. Oysa aslnda buras, rekabet alan olup, tek tek olaylar ele alnnca raslantnn egemen olduu grlr; bu nedenle, bu raslantlara egemen olan ve bunlar dzenleyen i yasa, ancak, bu raslantlarn byk saylar halinde gruplandrlmalaryla gzle grnr hale gelir; aksi halde bunlar, retimi yrten kimseler iin gzle grlmez ve kavranlmas olanaksz olaylar olarak kalrlar. Ama bir de u var: dorudan retim sreci ile dolam srecinin bir birlii olan fiili retim sreci, yeni oluumlara yol aar ve bu yeni biimler iersinde, i ilikilerin ba gitgide gzden kaybolur, retim ilikileri birbirinden kopuk hale gelir ve deeri oluturan eler, birbirlerinden bamsz biimler halinde kemikleirler. Art-deerin kra evrilmesi, grdmz gibi, dolam sreci tarafndan olduu kadar retim sreci ile de belirlenir. Kr biimindeki art-deer, artk, sermayenin, kendisini douran emee yatrlan ksm ile deil, toplam sermaye ile bal olmaktadr. Kr oran art-deer oran deimeden kald halde, deimesine izin veren ve hatta onu gerekli klan kendi z yasalaryla dzenlenir. te btn bunlar, gitgide art-deerin gerek niteliini ve bylece de sermayenin asl mekanizmasn gizlemektedir. Ayrca bu, krn, ortalama kra, deerlerin retim-fiyatlarna, piyasa-fiyatlarnn dzenleyici ortalamalara dntrlmesiyle daha da ileri gtrlmektedir. Burada, karmak bir toplumsal sre, sermayelerin eitlenmesi sreci, iin iine girmekte ve, eitli retim alanlarnda, metalarn nispi ortalama fiyatlarn, bunlarn deerlerinden ve de ortalama krdan (her zel retim alanndaki bireysel sermaye yatrmlarndan tamamen ayr olarak), belirli sermayeler tarafndan emein fiili smrsnden ayrmaktadr. Bu, yalnz byle grnmekle kalmaz, aslnda da, metalarn ortalama fiyatnn deerlerinden, dolaysyla onlarda gerekleen emekten farkl olduu, ve belli bir sermayenin ortalama krnn, onun tarafndan kullanlan emekilerden szdrd art-deerden farkl olduu dorudur. Metalarn deeri, dorudan doruya, yalnzca emein retkenliindeki deiikliklerin, retim-fiyatlarnn ykselmesi ve dmesi, bunlarn en son snrlar zerindeki deil, hareketleri zerindeki etkisinde kendisini gsterir. Kr, emein dorudan doruya smrlmesiyle,
724
bu smr kapitaliste grnte byle bir smrden bamsz olarak varolan dzenleyici piyasa-fiyatlar karsnda ortalama krdan sapan bir kr gerekletirme olana verdii lde, ancak, ikinci derecede belirleniyormu gibi grnr. Normal ortalama krlarn kendileri, sermayenin znde bulunan ve smrden apayr bir nitelikmi gibi grnr; anormal smr, ya da, elverili, olaanst koullar altnda ortalama smr bile, bu krn kendisini deil, ancak ortalama krdan sapmalar belirliyormu gibi grnr. Krn, giriim ve faize ayrlmas (temeli dolama dayanan ve, retim srecinin kendisinden deil de tamamen dolamdan douyormu gibi grnen ticari kr ile, para ticaretinden gelen krn iin iersine karmas bir yana), art-deerin bamsz bir biim kazanmas, zne ve tzne kart bir biim iersinde kemiklemesi iini tamamlar. Krn bir ksm, dier ksmna kart olarak kendisini, sermaye ilikilerinden tamamen kopartr ve, cretli-emei smrme ilevlerinden deil de, bizzat kapitalistin cretli-emeinden douyormu gibi grnr. Bunun tam tersine, faiz de, hem emekinin cretliemeinden ve hem de kapitalistin kendi emeinden bamsz ve sermayeye ait bamsz bir kaynaktan douyormu gibi grnr. Sermayenin balangta, dolamn yzeyinde, bir sermaye fetiizmi, deer yaratan deer olarak grnmesi gibi imdi de o, gene, faiz getiren sermaye biiminde en yabanclam ve en karakteristik biiminde grnr. te bunun iin, toprak-rant ve emek-cretler formllerinin ncs olarak sermaye-faiz forml, sermaye-kr formlnden ok daha tutarldr, nk krda hl onun kkenini anmsatan bir ey kald halde, bu, faizde, yalnz yokolmakla kalmam, bir de bu kkene tamamen kart bir biime de sokulmutur. En sonu, sermayeye, bir de, bamsz bir art-deer kayna, toprak mlkiyeti katlr; bu, ortalama kra bir snr koyar ve art-deerin bir ksmn, ne bizzat alan, ne dorudan doruya emei smren ve ne de faiz getiren sermayede olduu gibi, bakalarna bor sermaye vermekle bir tehlikeyi gze ald, bir fedakarlkta bulunduu eklinde ahlaki zrler bulabilen bir snfa aktarr. Burada, art-deerin bir ksm, toplumsal ilikilerden ok, dorudan doruya doal bir e ile, topraa bal gibi grnd iin, art-deerin eitli ksmlarnn karlkl yabanclamas ve katlamas ii tamamlanm, isel balar tamamen kopmutur; retim srecinin eitli maddi eleriyle bal halde bulunan retim ilikileri, birbirinden bamsz hale getirildii iin, art-deerin asl kayna tamamen gze grlmez hale gelmitir. Sermaye-kr, ya da daha iyisi sermaye-faiz, toprak-rant, emekcretler formllerinde, deerin ve genellikle servetin eleri ile kaynaklar arasndaki i bant olarak gsterilen bu ekonomik l formlde, kapitalist retim tarznn tam bir gizem haline getiriliini, toplumsal ilikilerin eylere evrilmesini, maddi retim ilikilerinin, bunlarn tarihsel ve toplumsal belirlenileriyle dorudan birletirilmesini gryoruz. imdi
725
buras, Bay Sermaye ile Bayan Topran kolkola girip, hem toplumsal kiiler ve hem de srf bir eyler olarak gulyabani gezintisine ktklar, byl, arptlm ve tepetaklak edilmi bir alem oluyor. Bu uydurma grnty ve hayali ykmak, servetin eitli toplumsal elerinin bu karlkl bamszlna ve katlamasna, eylerin kiiletirilmesine, retim ilikilerinin maddi varlklara evrilmesine, gllk yaamn bu inancna son vermek, klasik iktisadn byk erdemidir. O, bunu, faizi krn bir ksmna, rant ortalama krn zerindeki fazlala indirgeyip, bylece her ikisini de art-deerde birletirerek; ve dolam srecini srf biimlerin bakalam olarak gstererek, ve en sonu, metalarn deerini ve artdeerini, dorudan retim srecindeki emee indirgeyerek yapmtr. Gene de klasik iktisadn en iyi szcleri, burjuva gr asndan baka trlsnn beklenemeyecei gibi, kendi eletirilerinin dattklar bu hayal aleminin u ya da bu lde penesinden kurtulamamakta, dolaysyla da azok tutarszla, yanlgya ve zmlenmemi elikilere dmektedirler. te yandan, fiili retim araclar iin, bu yabanclam ve irrasyonel, sermaye-faiz, toprak-rant, emek-cretler biimlerinde kendilerini pek rahat hissetmeleri tamamen doaldr, nk bunlar, ilerinde dnp dolatklar ve gnlk ilerini yrttkleri hayali biimlerin ta kendileridirler. retimi fiilen yrtenlerin gnlk kavramlarnn didaktik ve azok dogmatik bir yorumundan baka bir ey olmayan ve bu kavramlar belli bir ussal dzen iersinde tertipleyen kaba ekonominin her trl i bantdan yoksun bu l formlde kendi yalnkat tantanas iin doal ve kuku gtrmez yce temeli bulmas da ite bu yzden ayn derecede doaldr. Bu formller, kendi gelir kaynaklarnn fiziksel zorunluluunu ve ebedi haklln ilan ettii ve bunlar bir dogma dzeyine ykselttii iin, ayn zamanda egemen snflarn karlarna da denk der. retim ilikilerinin nasl eylere evrildiinin ve retimi yrtenlerle ilikisi bakmndan bunlardan nasl bamsz hale getirildiinin serimini yaparken, dnya piyasas, bu piyasadaki ini klar, piyasa-fiyatlarndaki hareketler, kredi dnemleri, snai ve ticari evrimler, bolluk ve bunalmn birbirini izlemesi nedeniyle, aradaki i bantlarn, retim araclarna, iradelerini zorla onlara kabul ettiren ve karlarna kr bir zorunluluk olarak kan, kar konulmas olanaksz doal yasalar gibi nasl grndklerini bir yana brakyoruz. Bunu byle yapmamzn nedeni, gerek rekabet hareketlerinin, bizim konumuzun tesinde bir alana ait olmas ve bizim ancak, kapitalist retim tarznn i rgenleniini, ideal ortalamas iersinde ve olduu gibi ortaya koymak durumunda olmamzdr. Daha nceki toplum biimlerinde bu ekonomik gizemletirme, balca para ve faiz getiren sermaye ynnden ortaya kmtr. Eyann doas gerei, nce, kullanm-deeri, en yaln kiisel gereksinmeler retiminin egemen olduu, ve ikinci olarak da, klelik ya da serfIiin, antik ve orta alarda olduu gibi, toplumsal retimin geni temellerini olu-
726
turduu yerlerde bu gizemletirme, iin iersine karmamtr. Burada, retim koullarnn reticilere egemen oluunu, retim srecinin dorudan itici gc olarak grnen ve byle de olan, egemenlik-klelik ilikileri gizlemitir. lkel komnizmin egemen olduu ilk komnal toplumlarda ve hatta antik komnal kentlerde, retimin temeli olarak grnen ey, kendi koullaryla birlikte, ite bu komnal toplumun kendisiydi ve yapt yeniden-retim de, onun en son amac olarak grnyordu. Ortaan lonca sisteminde bile ne sermaye ve ne de emek bamsz grnyordu; bunlarn ilikileri, toplu kurallarla, ayn birlie bal olmann getirdii ilikilerle ve buna tekabl eden, mesleki ykmllk, zanaatkarlk, vb. kavramlaryla dzenleniyordu. Ancak kapitalist retim tarznn...*
* Elyazmas burada kalyor. -Ed.
727
KIRKDOKUZUNCU BLM
RETM SRECNN TAHLL ZERNE
AAIDAK tahlilin amalar iin, retim-fiyat ile deer arasndaki ayrm bir yana brakabiliriz, nk bu ayrm, burada olduu gibi, emein toplam yllk rnnn deeri, yani toplam toplumsal sermayenin rn dikkate alnd, zaman tamamen ortadan kalkar. Kr (giriim kr art faiz) ve rant, metalarn art-deerinin belli ksmlarnn brndkleri kendilerine zg biimlerden baka bir ey deildir. Art-deerin bykl, bunun blnebilecei ksmlarn toplam byklnn snrdr. Ortalama kr art rant, bu nedenle, art-deere eittir. Metalarn ierdikleri art-emek ve bylece art-deer ksmnn, ortalama krn eitlenmesinde dorudan doruya yer almamas ve bylece, meta-deerin bu ksmnn metalarda hi ifade edilmemesi olasdr. Ama nce bu, ya metalarn, deerlerinin altnda satldnda deimeyen sermayenin bir esini oluturmalar, kr orannn ykselmesi olgusuyla, ya da metalarn, deerlerinin altnda satldklar zaman, deerin, bireysel tketime ait nesneler biiminde gelir olarak tketilen ksmna girmeleri nedeniyle daha byk bir rn ile temsil edilen kr ve rant tarafndan dengelenir. kinci olarak, bu, ortalama hareket iersinde ortadan kalkar. Her ne olursa olsun, meta-fiyatnda ifade edilmeyen
728
art-deerin bir ksm, fiyat oluumu iin kaybedilmi olsa bile, ortalama kr ile rantn toplam, normal biimi iersinde, toplam art-deerden, daha kk olabilir ama, hi bir zaman daha byk olamaz. Bu normal biim, emek-gcnn deerine tekabl eden bir creti ngrr. Tekelrant bile, cretlerden bir indirimi temsil etmedii srece, yani zel bir kategoriyi oluturmad srece, daima dolayl olarak art-deerin bir ksm olmak z:orundadr. Bir ksmn oluturduu metan kendisinin retim-fiyatn aan fiyat fazlalnn bir paras (farkllk rantnda olduu gibi), ya da bir ksmn oluturduu metan kendi art-deerini, ortalama kr ile llen kendi art-deeri zerindeki ksm aan bir paras (mutlak rantta olduu gibi) deil ise, en azndan dier metalarn, yani tekel fiyatna sahip bu meta karlnda deiilen metalarn art-deerinin bir ksmdr. Ortalama kr art toprak rant, hi bir zaman, ksmlarn oluturduklar ve bu blnmeden nce varolan byklkten daha fazla olamaz. te bunun iin, metalarn tm art-deerinin, yani metalarn ierdii btn art-emein, bunlarn fiyatlarnda gerekleip gereklememesi bizim incelememiz bakmndan bir nem tamaz. Bir metan retimi iin top-lumsal olarak gerekli-emek miktarnn, emein retkenliindeki srekli deime sonucu devaml bir deiiklik gstermesi nedeniyle, art-emein btnyle gereklememesi dnda, baz metalar daima anormal koullar altnda retilirler ve bu yzden de bireysel deerlerinin altnda sa-tlmalar zorunluluu vardr. Her ne olursa olsun, kr art rant, eittir, toplam gereklemi art-deer (art-emek), ve bu incelemenin amac iin, gereklemi art-deer, btn art-deere eitlenebilir; nk kr ile rant, gereklemi art-deer ya da genel bir deyile, metalarn fiyatlarna geen art-deer, dolaysyla pratikte, bu fiyatn bir ksmn oluturan btn art-deerdir. te yandan, gelirin nc zgl biimini oluturan cretler, daima, sermayenin deien ksmna, yani canl emekgcnn satn alnmas, emek aralarna deil de emekilere deme yaplmas iin yatrlan ksmna eittir. (Gelirin harcanmas biiminde denen emein kendisi, cretler, kr ya da rant olarak denmitir ve bu nedenle, kendisiyle dendii metalarn herhangi bir ksmn oluturmaz. Bunun iin de, meta-deerin ve meta-deeri oluturan ksmlarn incelenmesinde dikkate alnmamtr.) cret, emekinin toplam ignnn, deien sermayenin deerinin ve u halde emein fiyatnn yeniden retildii ksmnn maddelemesidir; meta-deerin, emekinin kendi emek-gcnn deerini, ya da emeinin fiyatn yeniden rettii ksmdr. Emekinin toplam ign iki ksma ayrlmtr. Bunun bir ksmnda o, kendi geim aralarnn deerini retmek iin gerekli miktarda emek harcar ve bu, toplam emeinin karl denen ksm, kendi bakm ve yeniden-retimi iin gerekli olan parasdr. gnnn tm geriye kalan ksm, emein, cretlerde gerekleen deerinin zerinde harcanan tm fazladan emek, toplam meta-retiminin art-deerinde (ve u halde belli bir miktar meta fazlalnda) temsil edilen, art-emek, karl den-
729
meyen emektir; art-deer de, ayrca, farkl adlar alan ksmlara, kra (giriim kr art faize) ve ranta blnr. Demek oluyor ki, iersinde, emekilerin toplam emeinin bir gn ya da bir yl boyunca gerekletirildii, metalarn toplam deer ksm, bu emein yaratt yllk rnn toplam deeri, cretlerin deerine, kra ve ranta blnr. Bu toplam emek, gerekli-emek ile, emekinin, kendisine deme yapld rnn deer ksmn, yani cretlerini yaratt emek ile, art-emee, rnn art-deeri temsil eden ve karl denmeyen art-emee blnr; bu art-deer de, daha sonra, kr ile ranta ayrlr. Bu emek dnda emeki baka bir emek harcamaz, ve rnn, cretler, kr ve rant biimlerini alan toplam deeri dnda baka bir deer yaratmaz. Yl boyunca emeki tarafndan yeni emein eklendii yllk rnn deeri, cretler, ya da deien sermayenin deeri ile art-deerin toplamna eit olup, art-deer de kr ile ranta blnr. Emekinin yl boyunca yaratt yllk rnn tm deer ksm, yleyse, gelirin, cretlerin krn ve rantn deerinin, yllk deer toplamnda ifade edilmi olur. Bu nedenle, aktr ki, sermayenin deimeyen ksmnn deeri, rnn yllk retilen deerinde yeniden retilmemitir, nk, cretler yalnz, retime yatrlm bulunan sermayenin deien ksmnn deerine eittir, ve rant ile kr yalnzca deimeyen sermayenin deeri art deien sermayenin deerine eit olan, yatrlan sermayenin toplam deeri zerinde retilen deer fazlasna, art-deere eittir. Kr ve rant biimine evrilen art-deerin bir ksmnn, gelir olarak tketilmeyip biriktirilmesinin, burada zmlenecek sorun iin hi bir nemi yoktur. Birikim fonu olarak tasarruf edilen bir ksm, eski sermayenin, ister emek-gc, ister emek aralar iin yatrlm bulunan ksmlar olsun, eski sermayenin yerine konulmas iin deil, yeni ve ek sermaye yaratlmasna hizmet eder. te bu yzden, kolaylk olsun diye biz, burada, gelirin, tmyle bireysel tketime getiini kabul edebiliriz. Glk iki ynldr. Bir yandan, iersinde gelirlerin, cretlerin, kr ve rantn tketildii yllk rnn deeri, deimeyen sermayenin deerinin kendisinde kullanlan ksmna eit, bir deer parasn ierir. O, bu deer ksmn, kendisini cretlere ve kendisini kr ile ranta ayrtran ksma ek olarak ierir. Dolaysyla onun deeri = cretler + kr + rant + S (onun deimeyen deer ksm). Ylda retilen ve deeri ancak = cretler + kr + rant olan bir deer, nasl olur da deeri = (cretler + kr + rant) + S olan bir rn satn alabilir? Yllk retilen bir deer, nasl olur da, kendisinden daha yksek bir deere sahip olan bir rn satn alabilir? te yandan, deimeyen sermayenin, rne gemeyen ve deeri azalm olsa bile, yllk meta retiminden nce de olduu gibi varolmaya devam eden ksmn bir yana braksak bile; baka bir deyile, kullanlan ama tketilmeyen sabit sermayeyi geici olarak dikkate almasak bile, yatrlan sermayenin deimeyen ksm, ham ve yardmc-
730
maddeler biiminde btnyle yeni rne aktarlm gibi grnr, oysa emek aralarnn bir ksm tamamen, bir ksm ancak ksmen tketilmi ve dolaysyla da deerin yalnz bir ksm retimde tketilmitir. Deimeyen sermayenin retimde btnyle tketilen bu ksmnn ayni olarak yerine konulmas gerekir. Dier btn koullar ve zellikle emein retkenlik gcnn ayn kald varsayldnda, bu ksm, eskisi gibi yerine konulmas iin ayn miktar emei gerektirir, yani edeer bir deerle ye-rine konulmas gerekir. Byle yaplmazsa, yeniden-retimin eski leinde yaplmas olanakszdr. Ama, bu emei harcamak zorunda olan kimdir, kim bunu harcayacaktr? Birinci glk konusunda: rnn ierdii deimeyen deer ksmn kim deyecektir ve ne ile deyecektir? retimde tketilen deimeyen sermayenin deerinin, rnn deerinin bir ksm olarak tekrar ortaya kt varsaylmt. Bu, ikinci glkle ilgili varsaymlarla bir eliki oluturmaz. Bu yaptn Birinci Kitabnda (Kap. V.) (Emek Sreci ve ArtDeer retme Sreci) srf yeni emein eklenmesiyle, eski deerin rnde ayn zamanda nasl korunup kaldn, bunun, eski deeri yeniden retmedii ve ona bir deer katmad halde yalnzca ek bir deer yarattn, ve bu durumun, emein, deer yaratan, yani genellikle emek olmasn deil, belirli retken emek olarak ilerinin bir sonucu olduunu ortaya koymutuk. Bu nedenle, iersinde gelirin, yani yl boyunca yaratlan tm deerin harcand rnde, deimeyen ksmn deerinin korunmas iin hi bir ek emee gerek bulunmuyordu. Ama u da var ki, bir nceki yl boyunca tketilen deimeyen sermayenin deerinin ve kullanm-deerinin yerine konulmas iin yeni ek emek gereklidir, bu yerine konulmakszn yeniden-retim kesinlikle olanakszdr. Btn yeni eklenen emek, yl boyunca yeni yaratlan deerde kendisini ortaya koymutur ve bu da, tr gelire blnmtr: cretler, kr ve rant. Dolaysyla, bir yandan, ayni olarak ve deerine gre ve ksmen de srf deerine gre (srf sabit sermayedeki anma ve eskime iin) yerine konulmas gerekli, tketilmi deimeyen sermayenin yerine konulmas iin, herhangi bir toplumsal emek fazlas kalmaz. te yandan, emein ylda yaratt, cretlere, kra ve ranta blnen ve bu biim iersinde harcanacak olan deer, sermayenin, kendi deeri dnda, yllk rnde ierilmesi gereken deimeyen ksmnn denmesi ya da satn alnmas iin yeterli deilmi gibi grnr. Burada ortaya kan sorun, bilindii gibi, toplam toplumsal sermayenin yeniden-retimi incelenirken kinci Cilt, nc Ksm zmlenmi bulunuyordu. Burada bu soruna tekrar dnmemizin nedeni, nce, orada art-deer, kendi gelir biimleri iersinde kr (giriim kr art faiz) ve rant gelitirilmemi bulunuyordu ve dolaysyla da bu biimler iersinde incelenmesi olanakszd; sonra bir de, cretler, kr ve rantn biiminin zmlenmesinde, Adam Smithten beri btn ekonomi politii saran inanlmaz bir yanlg bulunuyordu.
731
Biz, daha nceki incelememizde, btn sermayeyi iki byk snfa ayrmtk: Snf I, retim aralar reten ve Snf II, bireysel tketim mallar reten. Baz rnlerin, hem kiisel tketim ve hem de retim aralar olarak (at, tahl, vb.) pekala hizmet edebilecei olgusu, bu blmn mutlak doruluunu hi bir ekilde geersiz klmaz. Zaten bu, aslnda bir varsaym deil, yalnzca bir olgunun ifadesidir. Bir lkenin yllk rnn alalm. rnn bir ksm, retim arac olarak i grme olana ne olursa olsun, bireysel tketime geer. Bu, karlnda, cretlerin, krn ve rantn harcand rndr. Bu rn, toplumsal sermayenin belli bir ksmnn rndr. Bu ayn sermayenin, Snf Ie giren rnleri de retmesi pekala olasdr. Byle olduu srece o, Snf IInin rnlerinde, fiilen bireysel tketime giren rnlerde tketilen ve Snf Ie ait retken biimde tketilen rnleri salayan bu sermayenin bir ksm deildir. Bireysel tketime geen, dolaysyla, karlnda gelirin harcand btn bu rn II, kendisinde tketilen ve retilen fazlaln toplam olan sermayenin varolduu biimdir. O, bylece, srf tketim nesnelerinin retimine yatrlan sermayenin rndr. Ve ayn ekilde yeniden-retim aralar hammadde ve emek aralar olarak hizmet eden, Kesim Ie ait yllk rn, tketim mallar eklinde hizmet etmek zere naturaliter* sahip bulunduu nitelik ne olursa olsun, gene de srf retim aralarnn retimine yatrlm bulunan sermayenin rndr. Deimeyen sermayeyi oluturan rnlerin byk bir ksm, ayn zamanda maddi bakmdan, bireysel tketime gemeleri olanaksz bir biim iersinde bulunurlar. Bunun olasl karsnda rnein, bir iftinin, tohumluk hububatn yiyebilmesi ya da eki hayvanlarn kesebilmesi, vb., olasl karsnda ekonomik bir engel, sanki bunlar tketilebilir biimde bulunan eyler deilmi gibi kendisini gsterir. Daha nce de iaret edildii gibi, her iki snfta da, deimeyen sermayenin, deerini ilgilendirdii kadaryla, her iki snfn yllk rnnden bamsz olarak aynen varln srdren sabit ksmn dikkate almyoruz. cretlerin, kr ve rantn harcand, ksacas gelirlerin tketildii Snf IIdeki rnler, deerlerini ilgilendirmesi bakmndan eden oluurlar. Bu elerden bir tanesi, retimde tketilen sermayenin deimeyen ksmnn deerine, dieri, cretlere yatrlan deien sermayenin deerine, en sonu ncs, retilen art-deere eittir, yani = kr + rant. Snf IIdeki rnn birinci esi, sermayenin deimeyen ksmnn deeri, ne Snf IIdeki kapitalistler, ne bu snfn emekileri ve ne de toprak sahiplerince tketilebilir. Bu, onlarn gelirlerinin bir ksmn oluturmaz, ancak, ayni olarak yerine konulmas ve bunun iin de satlmas gerekir. Buna karlk, bu rnn teki iki esi, bu snfta yaratlan gelirlerin deerine, cretler + kr + ranta eittir.
* Doal olarak. -.
732
Snf Ide rn, biim bakmndan ayn elerden oluur. Ama geliri, cretler + kr + rant, ksacas, sermayenin deien ksm + art-deeri oluturan ksm, burada, bu snfn rnlerinin doal biiminde deil, Snf IInin rnleri biiminde tketilir. Bu nedenle, Snf Iin gelirlerinin deerinin, Snf IInin yerine konulacak deimeyen sermayesini oluturan rnlerin o ksm biiminde tketilmesi gerekir. Snf IInin rnlerinin kendi deimeyen sermayesini yerine koymas gerekli ksm, Snf Iin emekileri, kapitalistleri ve toprak sahipleri tarafndan kendi doal biiminde tketilir. Bunlar gelirlerini, IInin bu rnleri iin harcarlar. te yandan, Iin rn, Snf Iin gelirini temsil ettii lde, deimeyen sermayesini ayni olarak yerine koyduu Snf II tarafndan, kendi doal biimi iersinde retken olarak tketilir. En sonu, Snf Iin sermayesinin tketilen deimeyen ksm, bu snfn tam da emek aralarn, ham ve yardmc maddeleri, vb., ieren, kendi rnlerinden, ksmen Ideki kapitalistlerin kendi aralarnda yaptklar deiim, ksmen de bylece bu kapitalistlerin bazlarnn, kendi rnlerini dorudan doruya retim arac olarak bir kez daha kullanabilmeleri ile yerine konulur. Basit yeniden-retime ait daha nceki emamz (Kitap II, Yirminci Blm) alalm:
l. 4.000s + l.000d + l.000a = 6.000 II. 2.000s + 500d + 500a = 3.000
}= 9.000
Buna gre, IInin reticileri ve toprak sahipleri, 500d + 500a = l.000i gelir olarak tketmekte, geriye yerine konulacak 2.000. kalmakta. Bunu, emekiler, kapitalistler, Iden rant alanlar, gelirleri = l.000d + l.000a = 2.000 olanlar tketmitir. IInin tketilen rnn, I gelir olarak tketmitir ve Iin gelirinin tketilemez rn temsil eden ksm, deimeyen sermaye olarak II tarafndan tketilmitir. Bu durumda, geriye, 4.000snin ne olduu kalyor. Bu, Iin kendisinin = 6.000, daha dorusu = 6.000 - 2.000 olan rnnden yerine konuluyor; nk bu 2.000, zaten II iin deimeyen sermayeye evrilmi bulunuyor. urasn da unutmamak gerekir ki, bu saylar geliigzel seilmilerdir ve bu yzden de, Iin gelirlerinin deeri ile IInin deimeyen sermayesinin deeri arasndaki bant kukusuz geliigzel grnr. Bununla birlikte, uras da aktr ki, retim sreci normal ve dier bakmlardan eit koullar altnda yerald srece, yani birikim bir yana brakldnda, Snf Ideki cretlerin, kr ve rantn deerlerinin toplamnn Snf IInin sermayesinin deimeyen ksmnn deerine eit olmas gerekir. Byle olmad takdirde, ya Snf II, deimeyen sermayesini yerine koyamayacak, ya da Snf I, gelirini, tketilemez biimden tketilebilir biime eviremeyecektir. Demek oluyor ki, yllk meta-rnn deeri, tpk, belli bir sermaye yatrm tarafndan retilen meta-rnn deeri gibi ve herhangi bir bireysel metan deeri gibi, kendisini iki ksma ayrtrr: A, yatrlan
733
deimeyen sermayenin deerini yerine koyan ksm; B, gelir cretler, kr ve rant biiminde temsil edilen ksm. Deerin ikinci esi B, birinci esi Adan, ancak, A, dier bakmlardan eit koullar altnda, 1) asla [sayfa 736] gelir biimini almad, ve 2) daima sermaye biiminde, ve aslnda deimeyen sermaye biiminde geriye akt lde farkl olur. Ne var ki, dier e, B de kendi iersinde bir i eliki tar. Kr ve rantn, cretlerle ortak yan, her nn de, gelirin biimleri olmasdr. Gene de bunlar, u bakmdan esasl bir ayrlk gsterirler: kr ile rant, art-deeri, yani denmemi emei temsil ettikleri halde, cretler, denmi emei temsil ederler. rnn deerinin harcanan cretleri temsil eden ksm bylece cretlerini yerine koymu olur, ve, varsaydmz koullar altnda, yeniden-retimin ayn lekte ve ayn koullar altnda yer almas halinde, tekrar cretlere evrilir, nce deien sermaye olarak, sermayenin, yeniden-retim sreci iin yeni batan yatrlmas gerekli esi olarak geriye akar. Bu ksmn iki yanl ilevi vardr. nce, sermaye biiminde vardr ve sermaye olarak emek-gc karlnda deiilir. Emekinin elinde, emek-gcnn sat ile salad gelire dnr ve gelir olarak da geim aralarna evrilir ve tketilir. Bu ifte sre, para dolamnn aracl ile grlr hale gelir. Deien sermaye, para olarak yatrlm, cretler eklinde denmitir. Bu, onun, sermaye olarak birinci ilevidir. Emek-gc karlnda deiilmi ve bu emek-gcnn somut belirtisine, emee dnmtr. te bu, kapitalist asndan olan sretir. kincisi de: bu para ile, emekiler, kendi rettikleri metalarn, bu para ile llen ve gelir olarak tketilen ksmn satn alrlar. Para dolamnn bulunmadn dnrsek, emekinin rnnn bir ksm kapitalistin elinde mevcut sermaye eklindedir. Bu ksm o, sermaye olarak yatrr, yeni emek-gc karlnda emekiye verir, ve emeki de, bunu, dorudan ya da dolayl olarak baka metalarla deierek gelir olarak tketir. Demek ki, rnn deerinin, yeniden-retim sreci srasnda cretlere, emekilerin gelirlerine evrilecek ksm, nce sermaye biiminde, daha dorusu deien sermaye biiminde kapitalistin eline gerisin geriye akmaktadr. Emein cretli-emek, retim aralarnn sermaye ve retim srecinin kendisinin kapitalist sre olarak srekli yeniden-retilmesi iin bu ksmnn bu biim iersinde geriye akmas temel bir kouldur. Gereksiz glklerden kanmak iin, brt verim ve net verimi, brt gelir ve net gelirden ayrdetmek gerekir. Brt verim ya da brt rn, toplam yeniden-retilen rndr. Sabit sermayenin kullanlan ama tketilmeyen ksm dnda, brt verimin, ya da brt rnn deeri, retime yatrlan ve tketilen sermayenin deerine, yani deimeyen ve deien sermaye ile, kendisini kr ve ranta ayrtran, art-deerin toplamna eittir. Yok eer biz, bireysel sermaye yerine, toplam toplumsal sermayenin rnn dikkate alrsak, brt verim, deimeyen ve deien sermayeyi oluturan maddi eler ile,
734
iersinde, kr ile rantn da temsil olunduu art-rnn maddi elerinin toplamna eittir. Brt gelir, deerin o ksm ile brt rnn, bu ksm dldkten sonra geriye kalan deerle llen ksmna ve toplam retimin [sayfa 737] rnnn retime yatrlan ve retimde tketilen deimeyen sermayeyi yerine koyan ksmla llen parasna eittir. Brt gelir, demek ki, cretler (ya da rnn, tekrar iinin geliri haline gelecek ksm) + kr + ranta eittir. Buna karlk net gelir, cretler dldkten sonra geriye kalan art-deer ve dolaysyla art-rndr, ve gerekte, bu nedenle de, sermayenin gerekletirdii ve toprak sahibi ile bllecek art-deeri ve onunla llen art-rn temsil eder. Bylece, gryoruz ki, her bireysel metan deeri ve her bireysel sermayenin toplam meta-rnnn deeri, iki ksma ayrlmaktadr: bir tanesi yalnz deimeyen sermayeyi yerine koymaktadr ve dieri bir ksm deien sermaye olarak geriye akmakla ve dolaysyla sermayenin biiminde geriye akmakla birlikte, gene de btnyle brt gelire dnmeye ayrlmtr; toplam brt geliri oluturacak olan, cretler, kr ve rant biimine girecektir. Ayrca, ayn eyin, bir toplumun yllk toplam rnnn deeri iin de doru olduunu grmtk. Bireysel kapitalistin rn ile toplumun rn arasnda ancak u bakmlardan bir fark vardr: bireysel kapitalist asndan, net gelir brt gelirden ayrlr, nk brt gelir cretleri ierdii halde net gelir cretleri darda brakr. Tm toplumun geliri asndan ulusal gelir, cretler art kr art ranttan, u halde brt gelirden ibarettir. Ne var ki, bu da, tm toplumun, kapitalist retim temeli zerinde, kapitalist gr asndan dayand, ve dolaysyla da yalnz kr ve ranta ayran geliri, net gelir olarak kabul ettii lde bir soyutlamadr. Buna karlk Msy Say gibi kimselerin, tm rnn, tm brt verimin, kendisini, ulusun net gelirine ayrtrd ya da ondan ayrdedilmesinin olanaksz olduu, dolaysyla bu ayrmn ulusal gr asndan yokolduu hayali, Adam Smithten beri ekonomi politie yaylan sama dogmasnn, yani, son tahlilde, metalarn deerinin kendisini tamamen gelire, cretlere, kra ve ranta ayrtrd dogmasnn kanlmaz ve en son ifadesinden baka bir eydeildir.51
51 Ricardo, Sayin dncesizce szleri zerine u ok yerinde yorumda bulunuyor: Net rn ve brt rn konusunda M. Say yle sylyor: Tm retilen deer brt rndr; bu deer, retim giderlerinden dldkten sonra, net rndr. (Vol. II, s. 491.) Bu durumda, ortada net rn diye bir ey olamaz, nk, M. Saye gre, retim gideri, rant, cretler ve krlardan oluur. Sayfa 508de yle diyor: rnn deeri, retken hizmetlerin deeri, retim giderinin deeri, iler kendi doal gidilerine brakldnda demek ki hepsi de benzer deerlerdir. Bir btnden bir btne alnz, geriye hi bir ey kalmaz. (Ricardo, Principles, Chapter XXII, s. 512, Note.) u da var ki, Ricardonun hi bir yerde, Smithin, meta-fiyatlar zerine yanl tahlilini, bunun, gelirlerin deerlerinin toplamna indirgenmesini rtmediini daha sonra greceiz. Bununla kendisini yormamakta ve onun doruluunu, tahlillerinde, metalarn deerlerinin deimeyen ksmndan soyutlamas bakmndan kabul etmektedir. Zaman zaman olaylara ayn adan bakma yanlgsna dt de grlmektedir.
735
Her bireysel kapitalist iin, rnn bir ksmnn (yeniden-retimin ya da birikimin dnda bile) tekrar sermayeye dnmesi gerektii ve gerekte bu dnmenin, yalnz, yeniden emekilere ait gelir halini alacak olan ve dolaysyla gelir biimine giren deien sermaye eklinde olmayp, hi bir zaman gelir halini alamayacak deimeyen sermaye eklinde [sayfa 738] de olaca, doallkla ok kolay anlalabilecek bir eydir. retim srecine yle bir gzatmak bile bunu aka gsterir. Glk, nce, retim srecine btnyle baklrsa balar. rnn, cretler, kr ve rant biiminde gelir olarak tketilen (tketimin bireysel ya da retken olmasnn hi bir nemi yoktur) tm ksmnn deeri, gerekte kendisini, tahlil srasnda, btnyle, cretler art kr art ranttan oluan deerler toplamna, yani bu gelirin toplam deerine ayrtrr; oysa rnn bu ksmnn deeri, tpk gelire girmeyen ksm gibi, bu ksmlarn ierdii deimeyen sermayenin deerine eit bir deer paras = Syi ierir, ve dolaysyla da gelirin deeriyle prima facie snrlandrla-maz. Bu durum, bir yandan, rtlmesi olanaksz bir olgu, te yandan da ayn derecede yadsnamaz teorik bir elikiyi ortaya koyduu halde, bu glk, meta-deerin, bireysel kapitalist asndan, gelir biiminde bulunan ksmdan yalnzca grnte farkl bir baka deer ksmn da ierdii ne srlerek almak istenir. Birisi iin gelir olarak grnen eyin, bir bakas iin sermaye olduu sz, insan artk daha fazla kafa yorma zahmetinden kurtarr. Peki ama, tm rnn deeri, gelir biimindeki tketilebilir olduuna gre, eski sermaye nasl yerine konulabilecek? Ve, btn bireysel sermayelerin rnlerinin deerlerinin gelir art sfrn deer toplamna eit olduuna gre, her bireysel sermayenin rnnn deeri, nasl olup da, gelir art S, deimeyen sermayenin deer toplamna eit olabilir? Bu sorular, kukusuz zmlenemez bilmeceler gibi grnr ve ancak, giriilen tahlilin, fiyatn en yaln elerinin gizemlerini aydnlatmaya gcnn yetmediini, bir ksr dngnn evresinde dolanarak, aldatc ad infinitum* bir gelimeyle yetinmek gerektiini syleyerek iin iinden klacaktr. Bylece, deimeyen sermaye olarak grnen ksm, cretlere, kra ve ranta, ayrabilir ama, iersinde cretlerin, kr ve rantn grnd meta-deerlerin kendileri de gene, cret52 Her toplumda, her metan fiyat en sonunda kendisini u ksmn [yani, cretler, krlar, rant) birisine ya da dierine veya her ne ayrtrr. ... iftinin sermayesini yerine koymak ya da, onun i hayvanlarnn ve teki tarmsal aralarnn, ypranmasn ve eskimesini karlamak iin, bir drdnc ksmn gerekli olduu belki de dnlebilir. Ama unu da dnmek gerekir ki, diyelim ite kullanlan at gibi her tarm aracnn fiyat da gene ayn ksmdan oluur: zerinde yetitii topran rant, bakm ve yetitirme gideri, ve bu topran rant ile onun emeinin cretlerini deyen iftinin krlar. Bu nedenle, hububatn fiyat, atn fiyatn da, bakm giderini de deyebilirse de, fiyatn tamam, gene de kendisini, ya hemen ya da en sonunda ayn ksma, ranta, emee [cretler demektir] ve kra ayrtrr. (Adam Smith.) Adam Smithin kendisinin de, bu kaaman tutarszln ve yetersizliini nasl hissettiini daha sonra gstereceiz; nk o, rnn fiyatnn en sonunda kendisini, daha fazla gelimeksizin ksma ayrtrd, gerek bir sermaye yatrmn hi bir yerde gstermedii halde, bizi, Pontiusdan Pitateye havale etmesi, onun hesabna bir kaamaktan baka bir ey deildir. * Sonsuza dek. -.
736
ler, kr ve rant ile belirlenir ve bu ad infinitum srer gider.52 Metalarn deerinin, son tahlilde, cretler + kr + ranta ayrtrlabilecei konusundaki temelden yanl dogma, kendisini, tketicinin, toplam rnn toplam deerini en sonunda deme zorunda olduu nermesinde de gsterdii gibi, bir de, reticiler ile tketiciler arasndaki para dolamnn, eninde sonunda, reticilerin kendi aralarndaki para [sayfa 739] dolamna da eit olmas gerektii nermesinde (Tooke) de ortaya koyar; btn bu nermeler tpk dayandklar aksiyomlar gibi yanltrlar. Bu tamamen yanl ve prima facie sama tahlillere yolaan glkler ksaca unlardr: 1) Deimeyen ve deien sermaye arasndaki temel bant, dolaysyla da, art-deerin nitelii, ve bylece, kapitalist retim tarznn btn temeli anlalmamtr. Sermayenin her ksm rnnn deeri, her bireysel meta, deerin bir ksmn = deimeyen sermaye, deerin bir ksmn = deien sermaye (emekiler iin cretlere dnm), ve deerin bir ksmn = art-deer (sonradan, kr ve ranta blnr) ierir. u halde, emekinin creti ile, kapitalistin kr ile, toprak sahibinin rant ile, herbiri bu elerin yalnz bir tanesini deil, n de ieren metalar satn alabilmeleri nasl mmkn olacaktr? cretlerin, kr ve rantn deerlerinin toplamnn, gelirin kaynann, birarada, bu gelirlerin sahiplerinin toplam tketimlerini oluturan metalar deeri oluturan bu e dnda, ek bir deer esini, yani deimeyen sermayeyi ieren metalar- satn alabilmeleri nasl mmkn olacaktr? l bir deerle bun53 Proudhon bunu kavramak yetisinden yoksunluunu u cahilce formlde ortaya koymaktadr: louvrier ne peut pas racheter son propre produit (emeki kendi rnn gerisin geriye satn alamaz), nk rn, prix-de-reviente (maliyet-fiyat) artm olduu faizi iermektedir.* Ama, M. Eugene .orcade, ona, daha doru renmeyi nasl retmektedir? Proudhonun itiraz, eer doru olsayd, yalnz sermayenin krlarn yoketmekle kalmaz, sanayiin kr olanaklarn da ortadan kaldrm olurdu. Eer emeki, karlnda yalnz 80 ald her nesne iin 100 demek durumunda olsa, cretleri, ancak, rne koymu olduu deeri geri satn alabilse, emekinin hi bireyi geri satn alamayaca, cretlerinin hi bir eyin karln deyemeyecei sylenebilir. Gerekten de, maliyet-fiyatnda daima emekinin cretlerinden daha fazla bir ey, sat fiyatnda daima giriim krlarndan daha fazla bir ey, rnein, ou kez d lkelere denen hammaddelerin fiyat bulunur. ... Proudhon, ulusal sermayedeki srekli bymeyi unutuyor; bu bymenin, ister giriimde ister elzanaatnda olsun btn emekileri ilgilendirdiini unutmu bulunuyor. (Revue des deux Mondes, 1848, Tome 24, s. 998.) Burada, burjuva dncesizliinin, ona en yarayan bilgilik biimindeki iyimserlii ile kar karyayz. M. .urcade, nce, emekinin rettiinden daha yksek bir deer eline gemedii takdirde yaayamayacana inanyor, oysa tam tersine, eer o, rettii deerin hepsini gerekten alacak olsa, kapitalist retim tarznn kendisi varolamaz. Sonra, Proudhonun ancak dar bir gr asndan ifade ettii gl, doru bir ekilde genelletiriyor. Metalarn fiyat, yalnz cretlerin zerinde bir fazlal deil, ayn zamanda kr zerinden de bir fazlal, yani deerin deimeyen ksmn da ieriyor. Proudhonun mantna gre, kapitalistin de, kendi kr ile metalar geri satn alnmas gerekirdi. Ve, .orcade, bu bilmeceyi nasl zyor? u anlamsz szlerle: sermayenin bymesi. Dolaysyla, sermayenin srekli bymesinin, dier eyler yannda, 100lk bir sermayenin, 10.000lik bir sermaye szkonusu olduunda gereksiz hale gelmesi bakmndan, ekonomi politikiler iin olanaksz bulunan meta-fiyatlarnn tahlili ile de ortaya konduu kabul edilmektedir. Topran rnnn nasl olup da topraktan ok karbon ierdii sorular bir kimyac
737
lar, drtl bir deeri nasl satn alabileceklerdir?53 Biz kendi tahlilimizi kinci Kitabn nc Ksmnda yapm bulunuyoruz. [sayfa 740] 2) Emein, yeni bir deer ekleyerek eski deeri, bu deeri yeniden retmeksizin, yeni bir biimde korumas yntemi kavranmamtr. 3) Yeniden-retim srecinin modelinin, bireysel sermaye asndan deil, daha ok, toplam sermaye asndan nasl grnd anlalmamtr; iersinde cretler ile art-deerin, ksacas, yl boyunca yeni eklenen tm emek tarafndan retilen btn deerin gerekletii rnn, nasl olup da, deerinin deimeyen ksmn yerine koyduu ve ayn zamanda da, srf gelirlerle snrl deere kendisini ayrtrd anlalmamtr; ayrca, yeni eklenen emein toplam miktar, yalnz cretler ile art-deerde gerekletirilir, ve her iki deerin toplamnda btnyle temsil edildii halde, nasl olup da, retimde tketilen deimeyen sermayenin madde ve deer olarak yeni sermaye tarafndan yerine konabilecei de anlalmamtr. te asl glk burada, her ikisinin de maddi nitelii ve deer bantlar bakmndan, yeniden-retim tahlilinde ve eitli eleri arasndaki ilikide yatmaktadr. 4) Bu glklere, art-deerin eitli eleri, karlkl bamsz gelirler biiminde grnr grnmez daha da byyen bir baka glk daha eklenir. Bu glk, gelir ile sermayenin, birbiriyle deien ve yer deitiren belirli tanmlarndan ileri gelir, ve bylece bunlar, bireysel kapitalistler asndan yaplan yalnzca nispi belirlemeler gibi grnrler, ve toplam retim sreci btnyle ele alndnda ortadan kalkacaklarm gibi gelir. rnein, deimeyen sermayeyi reten Snf Ideki emekiler ile kapitalistlerin geliri, tketim nesneleri reten snf IIdeki kapitalistlerin deimeyen sermayesini deer ve madde olarak yerine koyar. Bu nedenle, insan, birisi iin gelir olan eyin bir bakas iin sermaye olduunu, ve dolaysyla da bu tanmlarn, metalarn deer elerinin gerek nitelikleriyle bir ilikisi bulunmadn tekrar ortaya koyarak bu ikilemden belki de syrlabilir. Ayrca, en sonunda, gelir harcamasnn maddi elerini oluturacak olan metalar, yani tketim nesneleri, yl boyunca eitli aamalardan geerler, szgelimi, yn iplii, ynl kuma gibi. Bir aamada bunlar, deimeyen sermayenin, bir ksmn olutururlar, bir bakasnda, bireysel olarak tketilirler, ve dolaysyla, tmyle gelire geerler. Bu nedenle, deimeyen sermayenin, toplam srete ortadan yokolan, meta-deerin grnteki bir esi olduu, Adam Smith ile
bu soruyu, bu, tarmsal retimdeki srekli arttan ileri gelir, diye yantlasa bu szlere ne buyrulur? Burjuva dnyasnda, mmkn olan dnyalar iersinde en iyisini bulma konusundaki iyi niyetli istek, kaba ekonomi politikte yerini, gerek ak ile bilimsel aratrma eilimi gereksinmesine brakm oluyor. * Quest-ce qu la propriete? ou rescherches sur le principle du droit et du gouvernement, Paris, 1841, pp. 201-2. Bu yapt, Proudhonun, mlkiyet hrszlktr sonucuna vard nl kitabdr. Proudhonu burada eletiren Eugene .orcade (1820-69) sradan vlger bir iktisat olup Proudhonun grlerine kar kmas karlarn ifadesinden baka bir ey deildir. -Ed.
738
birlikte pekala dnlebilir. Bylece, deien sermayenin gelir karlnda bir deiimi daha yer alm olur. Emeki, cretleri ile, metalarn gelirini oluturan ksmn satn alr. Bu ekilde, ayn anda, deien sermayenin para biimini kapitalist iin yerine koymu olur. En sonu, deimeyen sermayeyi oluturan rnlerin bir ksm ayni olarak ya da deimeyen sermayenin reticilerinin kendi aralarndaki deiimi ile yerine konmutur; bu, tketiciler ile hi bir ilikisi bulunmayan bir sretir. Bu, grmezlikten gelinirse, tketicilerin gelirinin, tm rn, yani deerin deimeyen ksmn da yerine koyduu izlenimi yaratlm olur. 5) Deerlerin, retim-fiyatlarna dnmesinin yaratt karklk [sayfa 741] dnda bir de art-deerin, gelirin, retimin eitli elerine ait farkl, zel, karlkl bamsz biimlere, yani kr ve ranta evrilmesinden ileri gelen bir karklk daha ortaya kar. Ama uras unutulmaktadr ki: metalarn deeri asl temeldir; bu meta-deerlerin, birbirinden farkl elere ayrlmalar ve bu deer elerinin, gelir biimleri halini almalar, bunlarn, farkl retim etmenlerinin eitli sahipleri ile, bu bireysel deer eleri arasndaki bantya dnmesi, ve en sonu bunlarn, belirli kategoriler ve nitelikler gereince bu sahipler arasnda dalm, btn bunlar, deer belirlenmesinde ve deer yasasnda hi bir eyi deitirmezler. Krn eitlenmesi, yani toplam art-deerin eitli sermayeler arasnda dalmnn ve, byk toprak sahiplerinin ksmen (mutlak rantta) bu eitlenmenin yoluna koyduu engellerin, dzenleyici ortalama fiyatlar ile metalarn bireysel deerleri arasnda yaratt sapmalar da gene ayn ekilde deer yasasn deitirmezler. Bu, gene srf, art-deerin eitli meta-fiyatlarna eklenmesini etkiler; ama art-deerin kendisini ortadan kaldrmad gibi, fiyatn bu eitli elerinin kayna olarak metalarn toplam deerini de ortadan kaldrmaz. Bu, gelecek blmde inceleyeceimiz bir quid pro quodur* ve kanlmaz olarak, deerin, kendisini oluturan ksmlardan doduu yanlsamas ile ilikilidir. Hereyden nce, metan eitli deer eleri, gelirler iersinde bamsz biimler kazanrlar ve, kaynaklar olarak, metan deeri yerine, k kaynaklar olarak, retimin belli maddi eleri ile bant halindedirler. Bunlar gerekten de bu kaynaklarla bant halindedirler, ama deerin eleri olarak deil, daha fazla gelirler olarak, retime katlan bu belirli kategorilerin emeki, kapitalist ve byk toprak sahibi- payna den deer eleri olarak bu kaynaklarla bantldrlar. Ama imdi de, bu deer elerinin, meta-deerin blnmesinden deil de, ancak bunlarn biraraya gelmesinden doduu sanlabilir ki, bu da u ksr dngye yolaar: metalarn deeri, cretler ile kr ve rantn deerlerinin toplamndan doar ve cretler ile kr ve rantn deeri ise,
* Yanl anlama. -. 54 Malzemeye, hammaddelere ve son eklini alm mallara yatrlm bulunan dner sermayenin kendisi, zorunlu fiyat ayn elerden ibaret olan mallardan oluur; bylece, bir lkedeki toplam mallar gznnde bulundurmak, bu, zorunlu fiyatn eleri arasnda dner
739
metalarn deeri ile belirlenir, vb,.54 [sayfa 742] Yeniden-retimi normal durumunda dnrsek, retim iin, dolaysyla deimeyen sermayenin yerine konulmas iin, yeni eklenen emein ancak bir ksm kullanlmtr; yalnzca, tketim nesnelerinin, gelirin maddi elerinin retiminde tketilen deimeyen sermayeyi yerine koyan ksm. Bu durum, Snf IIye ait bu deimeyen ksmn, ek bir emee mal olmamas olgusu ile dengelenir. Ama imdi (toplam yeniden-retim srecine bakldnda, yani, Snf I ve IInin yukarda sz edilen eitlenmesini ieren bu sre dikkate alndnda), bu deimeyen sermaye, kendisi olmakszn bu rnn yaratlmas olanaksz olduu halde, yeni eklenen emein rnn temsil etmez bu deimeyen sermaye, yeniden-retim sreci srasnda, maddi adan dnldnde, kendisini azaltabilecek baz kaza ve tehlikelerle kar karyadr. (Ayrca, deer asndan da dnldnde, emein retkenliindeki bir deimeyle deer kaybetmesi olana da vardr, ama bu yalnz bireysel kapitalist iin szkonusudur.) Dolaysyla, iersinde deer asndan yalnz yeni eklenen emein temsil edildii krn, dolaysyla art-deerin ve bu nedenle de art-rnn bir ksm, sigorta fonu olarak hizmet eder. Bu sigorta fonunun, sigorta irketleri tarafndan ayr bir i olarak idare edilip edilmemesinin hi bir nemi yoktur. Bu, gelirin, ne gelir olarak tketildii, ne de zorunlu olarak birikim fonu eklinde hizmet ettii biricik ksmdr. Bunun gerekten sigorta fonu olarak hizmet etmesi ya da yalnzca yeniden-retim srasndaki bir kayb karlamas, raslantya baldr. Bu, ayn zamanda, art-deerin, art-rnn ve dolaysyla, art-emein, kapitalist retim tarznn ortadan kalkmasndan sonra bile, birikim ve dolaysermayenin bu ksmn iki defa saymak demektir. (Storch, Cours deconomie politique, II, s. 140.) Storch, dner sermayenin bu eleri ile deimeyen sermayenin (sabit sermaye, yalnzca, farkl biimdeki dner sermayedir) deerini kastediyor. Emekinin cretlerinin de, giriim krnn cretlerden ibaret bulunan eer, biz bunlar, geim aralarnn bir ksm olarak dnrsek- ksm gibi, cari fiyatlar zerinden satn alnan ve ayn ekilde, cretleri, sermaye zerinden faizi, toprak rantn ve giriim krn ieren mallardan olutuu dorudur Bu gzlem, yalnzca, zorunlu fiyatn, kendi en yakn elerine ayrmasnn olanakszln tantlar. (lbid., not.) Storch, Considerations sur la nature du revenu national (Paris 1824) adl yaptnda, Say ile olan tartmasnda, meta-deerin yanl tahlilinin deeri, srf gelirlere ayrtrmakla- nasl bir samala yolatn, gerekten anlamaktadr. Bu sonularn budalalna bireysel kapitalist asndan deil, ulus asndan- doru olarak parmak basmakta, ama kendi prix necessaire [zorunlu fiyat -.] tahlilinde (Coursda) ortaya koyduundan bir adm bile ileri gitmemektedir; yani, bununla, ad injinitum srp gitmeye ayrtrmakszn, gerek elerine ayrtrmann olanakszl ne srlmektedir. Aktr ki, yllk rnn deeri, ksmen sermayelere ve ksmen krlara blnr ve yllk rnn deerinin bu ksmlarnn herbirisi, dzenli olarak, kendi tketim fonunu yenilemek iin kendi sermayesini korumaya olduu kadar, ulusun gereksinme duyduu rnlerin satn alnmasna da gider (s. 134, 135). ... (Kendi gereksinmelerini karlamak zere alan bir kyl ailesi); samanlklar ve ahrlarnda oturup, tohumluu ile hayvan yemlerini yer, i hayvanlar ile giysilerini salar ve tarm aralarn elden kartabilir mi? M. Sayin tezine gre, btn bu sorulara olumlu yantlar vermek gerekiyor (s. 135, 136.) ... Bir ulusun gelirinin, onun brt rnne eit olduu kabul edilecek olursa, yani ondan hi bir sermaye dlmesi gerekmiyorsa, o ulusun, gelecekteki gelirini en ufak bir tehlikeye atmakszn, yllk rnnn tm deerini retken olmayacak ekilde harcayabileceinin kabul edilmesi de gerekir (147). Bir ulusun sermayesini oluturan rnler tketilemez. (s. 150.)
740
syla yeniden-retim srecinin genilemesi iin hizmet eden ksmn dnda, varln srdren biricik ksmdr. Kukusuz bu, dorudan reticiler tarafndan dzenli olarak tketilen ksmn, kendi asgari dzeyi ile snrl kalmamasn ngrr. Yallk nedeniyle artk alamayan ya da bundan byle retime katlamayacak olanlar iin salanan art-emek dnda, almayanlar desteklemek iin herhangi bir emek mevcut olmayacaktr; Toplumun balangcna geriye doru bakacak olursak, deeri rne geebilecek ve ayn lekteki yeniden-retimde, rnden ayni olarak ve deeri ile llen derecede yerine konmas gerekecek, retilmi retim arac ve dolaysyla deimeyen sermaye bulunmadn grrz. Ama doa, orada, nceden retilmesi gerekmeyen geim aralarn dorudan doruya salamaktadr. Doa, bylece, karlanacak gereksinmeleri pek az olan vahilere, yeni bir retim iin henz mevcut bulunmayan [sayfa 743] retim aralarn kullanmamak zere zaman vermekle kalmyor, doada mevcut retim aralarnn elde edilmesi iin gerekli-emein yan sra, doadaki teki rnlerin retim aralarna, yaylara, tatan baklara, kayklara, vb. evrilmesi iin gerekli zaman da veriyor. Vahiler arasndaki bu sre, srf maddi adan dnldnde, art-emein yeni sermayeye tekrar evrilmesine tekabl ediyor. Birikim srecinde, bu gibi art-emek rnlerinin sermayeye evrilmesi, devaml iliyor; ve u da var ki, btn yeni sermayenin, krdan, ranttan ya da teki gelir biimlerinden, yani art-emekten domas, metalarn btn deerlerinin, bir gelirden domas gibi yanl bir dnceye yolaar. Bu, krn tekrar sermayeye evrilmesi, daha yakn bir tahlilde, tersine, daha fazla, ek emein daima gelir biiminde temsil edilen ek emein- eski sermaye-deerin srasyla devamna ya da yeniden retimine hizmet etmeyip, gelir eklinde tketilmedii lde yeni sermaye fazlalnn yaratlmasna hizmet ettiini gsterir. Btn glk u olgudan ileri gelir ki, btn yeni eklenen emek, yaratt deer, cretlere ayrmad lde, kr olarak burada, genellikle art-deerin bir biimi olarak yorumlanmtr- grnr; yani kapitaliste hi bir eye malolmayan ve bu nedenle de kukusuz, kapitalist iin, yatrlm herhangi bir eyi, herhangi bir sermayeyi yerine koymak zorunda bulunmayan bir deer olarak grnr. Dolaysyla bu deer, mevcut ek servet biiminde, ksacas, bireysel kapitalist asndan, kendi geliri biiminde vardr. Ne var ki, bu yeni yaratlan deer, bireysel olduu kadar retken biimde de tketilecei gibi, sermaye ya da gelir olarak da pekala tketilebilir. Bunun bir ksmnn, doal biimi gerei, retken ekilde tketilmesi zorunludur. Bu nedenle, yllk eklenen emek, sermaye yaratt gibi gelir de yaratr,ve bu, birikim srecinde kendisini belli eder. Bununla birlikte, emek-gcnn; yeni sermayenin yaratlmasnda kullanlan ksm (dolaysyla, ignnn, vahi tarafndan, geim aralarn salamak iin deil, bunlar elde edecei aletleri yapmak iin kullanlan ksmna benzeyen ksm), art-emein btn rn nce kr bi-
741
iminde grnd iin gze grnmez hale gelir; oysa bu tanmn, gerekte, bu art-deerin kendisiyle hi bir ilikisi olmayp yalnzca, kapitalistin, cebe indirdii art-deerle bireysel ilikisini ifade eder. Gerekte, emekinin yaratt art-deer, gelir ile sermayeye, yani tketim nesneleri ile, ek retim aralarna ayrlr. Ama bir nceki yldan devrolunan eski deimeyen sermaye (hasara urayan ve bylece pro tanto yokolan ve dolaysyla da yeniden retilmesi zorunluluu bulunmayan ksm dnda ve yeniden-retim srecindeki dzensizlikler sigortaya dahil olur), deer bakmndan, yeni eklenen emek tarafndan yeniden retilmez. Ayrca, gryoruz ki, yeni eklenen emein bir ksm, bu yeni eklenen emek, kendisini, yalnzca gelire, cretlere, kr ve ranta ayrtrd halde, tketilen deimeyen sermayenin yeniden-retiminde ve yerine konmasnda srekli olarak emilmektedir. Ama iki ey ihmal edilmektedir: [sayfa 744] 1) bu emein rnnn deerinin bir ksm, bu yeni ek emein rn olmayp, nceden varolan ve tketilen deimeyen sermayedir; rnn, deerin bir ksmnn ortaya kt ksm, bylece ayn zamanda, gelire dnmemitir, ama bu deimeyen sermayenin retim aralarn ayni olarak, yerine koyar; 2) deerin, bu yeni eklenen emein gerekten ortaya kt ksm, gelir olarak ayni olarak tketilmemitir, ama bir baka alanda deimeyen sermayeyi yerine koymaktadr; o, burada gelir olarak tketilebilecei doal biime dnmektedir, ama gene de btnyle yeni eklenen emein rn deildir. Yeniden-retim ayn lekte devam ettii srece, deimeyen sermayenin her tketilen esinin, nicelik ve biim olarak deilse bile, en azndan etkinlik bakmndan, ayn nitelikte yeni bir tr ile ayni olarak yerine konulmas gerekir. Emein retkenlii ayn kald takdirde, bu ayni olarak yerine koyma, deimeyen sermayenin kendi eski biim iersinde sahip bulunduu ayn deeri yerine koyma anlamn tar. Ama emein retkenlii artm ise, bylece ayn maddi eler daha az emekle yeniden retilebilir ve rnn deerinin daha kk bir ksm, deimeyen sermayeyi ayni olarak tamamen yerine koyabilir. Bu fazlalk, imdi, yeni ek sermaye oluturmada kullanlabilecei gibi, rnn daha byk bir ksmna tketim nesneleri biimi verilebilir, ya da art-emek azaltlabilir. Buna karlk, emein retkenliinde bir azalma olduu takdirde, rnn daha byk bir ksmnn, eski sermayenin yerine konulmasnda kullanlmas gerekir, ve art-rn azalr. Krn, ya da genellikle art-deerin herhangi bir biiminin sermayeye tekrar evrilmesi tarihsel olarak belirlenmi ekonomik biimler bir yana braklarak, srf, yeni retim aralarnn basit oluumu olarak dnldnde- emekinin, kendi dorudan geim aralarn elde etmek iin gerekli-emein tesinde, retim aralarnn retim iin emek harcad durumun hl devam ettiini gsterir. Krn sermayeye dnmesi zaten, emek fazlalnn bir ksmnn, yeni ek retim arac oluturmak zere kullanlmasndan baka bir ey deildir. Bunun, krn ser-
742
mayeye dnmesi eklinde yer almas, yalnzca bu fazla emee, emekiden ok, kapitalistin sahip olduunu belirler. Bu fazla,emein, nce gelir olarak grnd bir aamadan geme zorunda olmas (oysa, rnein, ilkel retimde, bu, dorudan doruya retim arac retimine ayrlm emek fazlas olarak grnr), yalnzca, bu emei ya da rn, ii-olmayan bir kimsenin ele geirdii anlamna gelir. Bununla birlikte, sermayeye gerekten dnen ey, kr olarak kr deildir. Art-deerin sermayeye dnmesi, srf, art-deer ve art-rnn, kapitalist tarafndan gelir olarak bireysel tketilmediini gsterir. Ama bylece dntrlen ey, gerekte, deer, maddelemi emek ya da iersinde bu deerin dorudan doruya kendisini gsterdii, ya da, daha nce paraya dntkten sonra karlnda deiildii rndr. Ve kr, tekrar sermayeye dn-trldnde, art-deerin bu belirli biimi ya da kr, yeni sermayenin [sayfa 745] kaynan oluturmazlar. Art-deer bylece yalnzca bir biimden bir bakasna deimitir. Ama onu sermayeye eviren ey, bu biim deiiklii deildir. imdi sermaye olarak ilev yapan ey, meta ve onun deeridir. Ne var ki, bu metan deerinin karlnn denmemi olmas ve ancak bu ekilde o art-deer halini almtr emein maddelemesi, deerin kendisi iin hi bir nem tamaz. Yanl anlama, eitli biimlerde dile getirilmitir. rnein, deimeyen sermayeyi oluturan metalar, ayn zamanda, cretleri, kr ve rant ierir. Ya da, te yandan, birisi iin gelir olan, bir bakas iin sermayedir, dolaysyla da bunlar, znel ilikilerden baka bir ey deildirler. Bylece iplikinin iplii deerin kendisi iin kr temsil eden ksmn ierir. Dokumac, iplii satn ald takdirde, iplikinin krn gerekletirmekte, ama kendisi iin bu iplik, kendi deimeyen sermayesinin yalnzca bir ksmdr. Gelir ile sermaye arasndaki bantlarla ilgili olarak, daha nce belirtilen dncelerin yansra, unlarn da dikkate alnmas gerekir: Deer asndan, iplik ile birlikte bir e olarak, dokumacnn sermayesine geen ey, ipliin deeridir. Bu deerin ksmlarnn ne ekilde, iplikinin kendisi iin sermaye ve gelire, ya da bir baka deyile denmi ve denmemi emee ayrt, metan kendisinin deer belirlenmesi iin (ortalama kr yoluyla deimeler dnda) hi bir nemi yoktur. Bunun ardnda, hl kr ya da genellikle art-deerin, ancak fiyat fazlal, karlkl atlan kazklar ya da sat yoluyla kazan ile elde edilebilecek, metan deeri zerinde bir fazlalk olduu dncesi gizlidir. retimfiyat ya da hatta metan deeri dendii zaman, metan satcya gelir biiminde grnen deer eleri doal olarak denmi olur. Tekel fiyatlar, kukusuz, burada, szkonusu deildir. Sonra, yle sylemek de tamamen dorudur: metalarn deimeyen sermayeyi oluturan eleri, dier herhangi bir meta-deer gibi, kendilerini, retim aralarnn reticileri ve sahipleri iin, cretlere, kra ve ranta ayrtran deer ksmlarna indirgeyebilirler. Bu, yalnzca, btn
743
meta-deerlerin, bir meta ierdii toplumsal bakmdan gerekli-emein lsnden baka bir ey olmad olgusunun, kapitaliste bir ifade biimidir. Ne var ki, Kitap Ide gsterilmi olduu gibi, bu, hi bir ekilde, bir sermayenin meta-rnnn, ayr ksmlara ayrlmasna, bunlardan bir tanesinin srf sermayenin deimeyen ksmn, bir bakasnn deien ksmn ve bir ncsnn yalnzca art-deeri temsil etmesine engel deildir. Storch, u szleriyle pek ok kimsenin de fikrini ifade etmi olmaktadr: Ulusal geliri oluturan satlabilir rnler, ekonomi politikte iki farkl ekilde dnlmek gerekir: bireyler bakmndan deerler olarak, ulus bakmndan mallar olarak; nk, bir ulusun geliri, bir bireyinki gibi deeriyle deerlendirilmez, yararll ile ya da karlayabilecei gereksinmelerle deerlendirilir. (Considerations sur le revenu national, s.19.)
[sayfa 746]
Birincisi, retim tarz, deere dayanan ve stelik de kapitaliste rgtlenmi bulunan bir ulusa, srf ulusal gereksinmelerin karlanmas iin alan toplu halde bir organ gzyle baklmas yanl bir soyutlamadr. kincisi, kapitalist retim tarznn ortadan kalkmasndan sonra, ama hl toplumsal retimin devam srasnda, deer belirlenmesi u anlamda egemen olmaya devam eder ki, emek-zamannn dzenlenmesi, toplumsal emein eitli retim gruplar arasndaki dalm ve ensonu btn bunlar kapsayan defter tutma, her zamankinden daha nemli hale gelir. [sayfa 747]
744
ELLNC BLM
REKABETN YARATTII YANILSAMA
METALARIN deerinin ya da toplam deerleri tarafndan belirlenen retim-fiyatnn kendisini unlara ayrtrd gsterilmiti: 1) Metan yapsnda retim arac biiminde tketilmi bulunan, deimeyen sermayeyi yerine koyan ya da gemi emei temsil eden bir deer ksm, tek kelimeyle, bu retim aralarnn, metalarn retim srecine aktardklar deer ya da fiyat. Bizim burada szkonusu ettiimiz bireysel metalar olmayp meta-sermaye, yani, sermayenin rnnn, belli bir sre, diyelim bir yl boyunca kendisini ortaya koyduu biimdir; bireysel meta, meta-sermayenin bir esini oluturur ve ayrca da deeri bakmndan kendisini ayn benzer elere ayrtrr. 2) Deien sermayeye tekabl eden, emekinin gelirini temsil eden ve onun iin cretlere evrilmi bulunan ksm; yani, deerin bu deiken ksmnda emeki bu cretleri yeniden-retmitir; ksacas, metalarn retimi srasnda yukarda sz edilen deimeyen ksma eklenen yeni emein denmi ksmn temsil eden deer paras. 3) Art-deer, yani, retilen metalarda, denmeyen emei, ya da art-emei ieren deer paras. Deerin bu son parasnn kendisi de gene, ayn zamanda gelirin biimleri olan bamsz biimlere girer: sermaye zerinden (sermaye olarak sermaye zerinden faiz ile, ilev yapan sermaye olarak sermaye zerinden giriim kr) salanan kr ve, retim [sayfa 748] srecine katlan toprak sahibinin talebi olan toprak rant
745
biimleri. Yukardaki 2) ve 3) eleri, yani deerin daima, cretler (hi kukusuz, ancak bu cretler nce deien sermaye biiminden getikten sonra) ile, kr ve rantn gelir biimlerine brnen paras, 1) deki deimeyen eden u olgu ile ayrlr ki, bundan, deimeyen ksma, metalarn retim aralarna eklenen yeni ek emein maddelemi olduu tm deer somutlamtr. imdi, bu deimeyen ksm dnda bir metan deerinin, yani, yeni eklenen emei temsil etmesi bakmndan, srekli olarak kendisini, gelirin biimin oluturan ksma, cretlere, kr ve ranta55 ayrtrdn sylemek doru olur; bunlarn toplam deer iersinde hangi oranlarda bulunduklar, deer byklkleri, yukarda gelitirilen eitli zgl yasalarca belirlenir. Ama bunun tersini sylemek, yani, cretlerin deerinin, kr orannn ve rant orannn, deerin bamsz elerini oluturduklarn, bunlarn biimlerinin, deimeyen e dnda, metalarn deerini meydana getirdiini; baka bir deyile, bunlarn, metalarn deerini ya da retim-fiyatn oluturan eler olduklarn sylemek yanl olur.56 Aradaki fark kolayca grlr. 500lk bir sermayenin rnnn deerinin, 400s + l00d + 150a = 650 olduunu; 150annda 75 kr + 75 ranta blndn kabul edelim. Gereksiz glkleri nceden bir yana itmek iin, bunun ortalama bileimde bir sermaye olduunu, dolaysyla da retim-fiyat ile deerinin ayn olduunu da varsayalm; bu akma, byle bir bireysel sermayenin rnnn, toplam sermayenin kendi byklne tekabl eden bir ksmnn rn olarak dnlebilmesi halinde daima gerekleir. Burada, deien sermaye ile llen cretler, yatrlan sermayenin %20sini, toplam sermaye zerinden hesaplanan art-deer, %30unu yani, %15 kr ve %15 rant oluturur. Yeni eklenen emei temsil eden metan tm deer esi, 100d + 150a = 250dir. Bunun bykl, cretlere, kr ve ranta blnmesine bal deildir. Bu paralarn birbirleriyle olan oranlarndan gryoruz ki, para olarak diyelim 100 sterlin ile [sayfa
55 Sermayenin deimeyen ksmna eklenen deer, cretlere, kra ve toprak rantna blnrken, bunlarn deerin ksmlar olduunu sylemeye gerek yoktur. Gerekten de bunlar insan, iersinde bu deerin grnd dorudan doruya rnde, yani belli bir retim alannda emekiler ve kapitalistlerin rettikleri dorudan doruya rnde rnein, iplik sanayiinde retilen iplikte- mevcutmu gibi dnebilir. Ama aslnda, bunlar, bu rnde, hangi bir metada, ayn deere sahip maddi servetin herhangi dier bir esinde olduundan ne daha az, ne de daha fazla maddelemez. Ve pratikte, cretler, para olarak, yani faiz ve rant gibi, deerin saf ifadeleri iersinde denirler. Kapitalist iin, rnnn, saf deer ifadesine dnmesi gerekten ok nemlidir; dalmn kendisinde bu dnm zaten varsaylmtr. Bu deerlerin, retiminden doduklar ayn rne, ayn metaya tekrar evrilmelerinin, ya da emekinin dorudan doruya kendi rettii rnn bir ksmn gerisin geriye satn almasnn veya farkl trden baka bir emein rnn almasnn, konunun kendisiyle herhangi bir ilikisi yoktur. Herr Rodbertus, bu konuda, hi gerei olmayan bir heyecana kaplyor. 56 Hammaddelerin ve mamul metalarn deerini dzenleyen ayn genel kuraln, madenler iin de geerli olduuna iaret etmek yeterli olacaktr; bunlarn deerleri ne kr oranna, ne cretlerin oranna, ne de madenlere denen ranta bal olmayp, madenin elde edilmesi ve piyasaya getirilmesi iin gerekli toplam emek miktarna baldr. (Ricardo, Principles, Ch. III, s. 77.)
746
denen emek-gc, 250 sterlin tutarndaki para ile temsil edilen bir emek miktar salam oluyor. Buradan da gryoruz ki, emeki, kendisi iin harcadnn 1 kat tutarnda art-emek harcam bulunuyor. gn = 10 saat ise, 4 saat kendisi iin, 6 saat kapitalist iin alm oluyor. Bylece, emekilerin 100 sterlin ile denen emei, 250 sterlinlik bir para-deer ile ifade ediliyor. Bu 250 sterlinlik deer dnda, emeki ile kapitalist, kapitalist ile toprak sahibi arasnda blnecek bir ey yoktur. Bu, retim aralarnn deerine, yani 400e yeni eklenen toplam deerdir. Kendisinde maddeleen bir emek miktar ile bylece retilen ve belirlenen 250lik bu belirli meta-deer, bir snr oluturmakta ve dolaysyla da, emekinin, kapitalistin ve toprak sahibinin, bu deerden gelir biiminde cretler, kr ve rant biiminde ekebilecekleri paylar iin de bir snr koymaktadr. Ayn organik bileime sahip olan, yani kullanlan canl emek-gc ile, harekete geirilen deimeyen sermaye arasndaki orann ayn olduu bir sermayenin, 400lk deimeyen sermayeyi harekete getiren ayn emek-gc iin 100 sterlin yerine 150 sterlin demek durumunda kaldn kabul edelim. Ve gene varsayalm ki, kr ile rant, art-deerden farkl oranlarda pay alsn. 150 sterlinlik deien sermayenin, 100 sterlinlik sermaye ile ayn miktarda emei harekete geirdiini varsaydmza gre, yeni retilen deer, nceki gibi = 250, toplam rnn deeri de gene eskisi gibi 650 olur, ama bileim 400s + 150d + 100a olur; ve bu 100a, diyelim 45 kr ve 55 ranta ayrlr. Yeni retilen toplam deerin cretler, kr ve rant eklinde dalm oran, imdi ok farkl olur; bunun gibi, yatrlan toplam sermayenin bykl, ancak ayn toplam emek miktarn harekete geirdii halde farkl olur. cretler, yatrlan sermayenin %273/11, kr %82/11 ve rant %10u tutarnda olur; bylece, toplam artdeer neredeyse %18in zerinde olur. cretlerdeki art sonucu, toplam emein denmeyen ksm, farkl olacak ve dolaysyla da art-deer de farkl olacaktr. gn 10 saat olursa, emeki, 6 saat kendisi iin ve yalnz 4 saat kapitalist iin alacaktr. Kr ile rantn oranlar da farkl olacak ve klm art-deer, kapitalist ile byk toprak sahibi arasnda farkl oranlarda blnecektir. En sonu, deimeyen sermayenin deeri, ayn kalaca ve yatrlan deien sermayenin deeri ykselecei iin, klen art-deer, kendisini, daha da klm bir brt kr oran ile ifade edecektir; burada, brt kr oran ile, toplam art-deerin, toplam yatrlan sermayeye oran kastedilmektedir. cretlerin deerinde, kr orannda ve rant oranndaki deiiklik, bu ksmlarn birbirleriyle oranlarn dzenleyen yasalarn etkisi ne olursa olsun, ancak, yeni retilen 250lik meta-deerin koyduu snrlar iersinde hareket edebilir. Ancak, rantn, tekel fiyatlarna dayanmas halinde bir istisna olabilir. Bu ise yasay hi bir ekilde deitirmez, yalnzca tahlili karmak hale getirir. nk, eer biz, bu durumda yalnz rnn [sayfa
749]
747
kendisini dikkate alrsak, yalnzca art-deerin blnmesi farkl olur. Ama eer biz, onun, dier metalar karsndaki nispi deerini dnrsek, srf u fark grrz: art-deerin ksm, bunlardan, bu belli metaya aktarlmtr. zetlersek:
750]
rnn Deeri Birinci Durum : 400s + 100d + 150a = 650 kinci Durum : 400s + 150d + 100a = 650
Yeni Deer Art-Deer Oran Brt Kr Oran 250 %150 %30 250 %662/3 %182/11
nce, art-deer, eski miktarn te-biri kadar, 150den 100e dmektedir. Kr oran, te-birden biraz fazla %30dan %18e dmektedir, nk, klen art-deerin, artan miktarda toplam yatrlan sermaye zerinden hesaplanmas gerekmektedir. Ama bu, hi bir zaman, art-deer oran ile ayn oranda dmemektedir. Art-deer oran, 150 : 100den 100 : 150ye, yani %150den %662/3e dmekte, oysa kr oran yalnzca 150 : 500den 100 : 550ye, ya da %30dan %182/11e dmektedir. Kr oran, demek ki, art-deer kitlesinden daha byk, ama art-deer oranndan daha kk bir oranda dmektedir. Ayrca gryoruz ki, deerde, rnlerin kitlesi de, yatrlan sermaye, deien ksmndaki byme nedeniyle artm olduu halde, ayn emek miktar kullanld srece ayn kalmaktadr. Yatrlan sermayedeki bu art, yeni bir giriimde bulunan kapitalist tarafndan gerekten de ok fazla hissedilir. Ama yeniden-retim btnyle dnldnde, deien sermayedeki byme, yalnzca, yeni eklenen emek tarafndan yaratlan yeni deerin daha byk bir ksmnn, cretlere evrilmesi ve dolaysyla art-deer ve art-rn yerine nce deien sermayeye evrilmesi demektir. rnn deeri, bylece, bir yandan, 400lk deimeyen sermayenin deeri ile, te yandan yeni eklenen emein temsil edildii 250 says ile snrland iin ayn kalr. Oysa bunlarn her ikisi de deimeden eskisi gibi kalr. Bu rn, kendisi tekrar deimeyen sermayeye girdii lde, eskisi gibi, ayn deer byklnde ayn miktar kullanm-deerini temsil eder; dolaysyla, deimeyen sermayeyi oluturan elerin ayn kitlesi, ayn deeri korur. cretler, eer, emeki, kendi emeinden daha byk bir pay ald iin deil de, emein retkenliindeki azalma nedeniyle, kendi emeinin daha byk bir ksmn ald iin ykselmi bulunsayd, durum farkl olurdu. Ama bu miktar emein somutlaaca rnlerin kitlesi ayn kalrd. Bu durumda, denen ve denmeyen ayn emein somutlaaca toplam deer azalr ve bu rnn her ksm daha fazla emek ierecei iin, bu ksmlarn her birisinin fiyat ykselirdi. 150 tutarndaki artm cretler, eskiden 100 tutarndaki cretlerden daha fazla bir rn kitlesini temsil etmezdi; 100 tutarndaki klm art-deer,nceki [sayfa 751] rnn yalnzca 2/3'n, yani eskiden 100 ile temsil edilen kullanm-deerleri kitlesinin %662/3'n temsil ederdi. Bu durumda, bu rnn kendisine girmesi lsnde deimeyen sermaye de
748
pahallard. Ne var ki, bu, cretlerdeki bir artn sonucu olmaktan ok, cretlerdeki bir art, metalarn fiyatndaki bir ykselmenin ve ayn emek miktarndaki azalan bir retkenliin sonucu olurdu. Burada sanki cretlerdeki bir art, rnleri pahallatryormu gibi grnr; oysa bu art bir neden olmaktan ok, emein retkenliindeki azalmaya bal olarak metalarn deerindeki bir deiikliin sonucudur. Buna karlk, teki btn koullar ayn kalyor, yani kullanlan ayn emek miktar hl 250 ile temsil ediliyor ise ve kullanlan retim aralarnn deeri ykseliyor ya da dyorsa, ayn miktardaki rnlerin deeri, ayn byklkte ykselir ya da der. 450s + 100d + 150a = 700 bir rn-deer verir; ama 350s+ 100d + 150a ise, eski 650ye karlk, ayn rn kitlesi iin yalnz 600lk bir deer verir. u halde, ayn miktar emek tarafndan harekete getirilen yatrlm sermaye artar ya da azalrsa,teki koullar ayn kalmak zere, eer bu yatrlan sermayedeki art ya da azalma, sermayenin deimeyen ksmnn deerinin byklndeki bir deimeden ileri geliyorsa, rnn deeri ykselir ya da der. Tersine, eer yatrlan sermayedeki arta, sermayenin deien ksmnn deerinin byklndeki bir deime yol am ise, emein retkenliinin ayn kald varsaylmak zere, rnn deeri deimeden kalr. Deimeyen sermaye szkonusu olduunda, deerindeki azalma, ya da art, herhangi ters bir hareketle telafi edilmez. Ama deien sermaye halinde, emein retkenlii ayn kald varsaylmak zere, deerindeki bir azalma ya da artma, art-deerin ters yndeki hareketi ile telafi edilir ve bylece, deien sermayenin deeri ile art-deerin toplam, yani emein retim aralarna yeni katld ve rnde yeni somutlaan deer ayn kalr. Yok eer, deien sermayenin ya da cretlerin deerindeki art ya da azalma, metalarn fiyatndaki bir ykselme ya da dme sonucu olmusa, yani bu sermaye yatrm tarafndan kullanlan emein retkenliindeki bir azalma ya da artma sonucu ise, rnn deeri bundan etkilenir. Ne var ki, bu durumda, cretlerdeki ykselme ya da dme, bir neden deil, bir sonutur. Buna karlk, yukardaki rnekte deimeyen sermayenin = 400s olarak kald kabul edildiinde, 100d + 150adan 150d + 100aya deime, yani deien sermayedeki art bu belli sanayi kolundaki, diyelim pamuk iplikiliindeki emein retkenliindeki bir azalmadan deil de, belki de emekiye besin salayan tarmdaki emein retkenliindeki bir azalma sonucu ise, yani bu besin maddelerinin fiyatlarndaki bir ykselmeden ileri gelmi ise, rnn deeri deimeden kalr. 650lik deer gene hl ayn miktardaki pamuk iplii ile temsil edilir. Yukardaki incelemeden ayrca u sonu da kar: Deimeyen [sayfa 752] sermayenin harcanmasndaki azalma, eer rnleri emekinin tketimine giren retim kollarnda yaplan ticaret tasarruflarndan vb. ileri geliyor ise, bu, tpk kullanlan emein kendisinin retkenliindeki
749
dorudan art gibi, emekinin geim aralarnn ucuzlamas sonucu cretlerde bir dmeye, ve dolaysyla da, art-deerde bir artmaya yolaabilir; bylece, bu durumda kr oran iki nedenle, yani bir yandan, deimeyen sermayenin deerinin azalmas nedeniyle, te yandan da art-deerin artmas nedeniyle byr. Art-deerin kra dnmesini incelerken, cretlerin dmediini, ama sabit kaldn varsaymtk, nk orada, biz, art-deer oranndaki deimelerden bamsz olarak, kr oranndaki dalgalanmalar aratrmak zorundaydk. Ayrca orada gelitirilen yasalar genel yasalard ve ayn zamanda, rnleri emekinin tketimine girmeyen sermaye yatrmlar iin de geerliydi, ve dolaysyla, rnn deerindeki deimelerin cretler zerinde bir etkisi yoktu. Demek oluyor ki, yeni emein retim aralarna ya da deimeyen sermayeye ylda ekledii yeni deerin, eitli gelir biimlerine, cretlere, kr ve ranta ayrlmas ve ayrmas, deerin kendisinin snrlarn, bu eitli kategoriler arasnda dalacak olan toplam deeri hi bir ekilde deitirmez, tpk, bu bireysel ksmlarn karlkl oranlarda bir deiikliin, bunlarn bu belli toplam deer byklklerini deitirmemesi gibi. Verilen 100 says, ister 50 + 50, ister 20 + 70 + 10, ister 40 + 30 + 30 eklinde blnsn, daima ayn kalr. rnn deerinin, bu gelirlere ayran ksm, tpk sermayenin deerinin deimeyen ksm gibi, metalarn deeri ile, yani her durumda, bu metalarda somutlaan emein miktar ile be-lirlenir. u halde, veri olan, nce, metalarn, cretler, kr ve rant arasnda blnecek olan deer bykldr; baka bir deyile, bu metalarn deer ksmlarnn toplamnn mutlak snrdr. Sonra, bireysel kategorilerin kendilerini ilgilendirdii kadaryla, bunlarn ortalamalar ve belirleyici snrlar da gene ayn ekilde veridir. cretler, bu snrlamada temel olu-tururlar. Bunlar bir yandan doal bir yasayla dzenlenirler; alt snrlar, emekinin, kendi emek-gcnn korunmas ve yeniden-retimi iin gerekli fiziksel asgari geim aralaryla, yani belirli bir meta miktaryla be-lirlenir. Bu metalarn deeri, yeniden-retimleri iin gerekli emek-zaman ile belirlenir; ve dolaysyla da, retim aralarna yeni eklenen emek ksm ile, ya da bu zorunlu geim aralarnn deerinin edeerini retmek ve yeniden retmek iin emekiye gerekli olan her ign paras ile belirlenir. rnein, eer onun ortalama gnlk geim aralarnn deeri = 6 saat ortalama emek ise, her gn kendisi iin ortalama alt saat al-mas gerekir. Onun emek-gcnn gerek deeri, bu fiziksel asgariden sapma gsterir; iklime ve toplumsal gelime dzeyine bal olarak farkl-lar; yalnz fiziksel deil, ayn zamanda, ikinci bir [sayfa 753] doa haline ge-len, tarihsel olarak gelimi toplumsal gereksinmelere de baldr. Ne var ki her lkede, belli bir zamanda bu dzenleyici ortalama cret, veri olan bir byklktr. teki btn gelir-
750
lerin deerinin bylece bir snr vardr. Bu, daima, iersinde toplam emek-gcnn (ele alnan durumda bu, ortalama ign ile ayndr, nk toplam toplumsal emek tarafndan harekete geirilen toplam emek miktarn ierir) somutlat deer, eksi, ignnn cretlerde somutlaan ksmna eittir. Bunun iin de snr, iersinde karl denmeyen emein ifade edildii deerin snr ile, yani bu denmeyenemein miktar ile belirlenir. gnnn, emekinin, cretlerinin deerini yeniden retmek iin gereken ksm, en son snrn, cretlerin fiziksel asgarisinde bulduu halde, ignnn iersinde art-emein somutlat teki ksm, ve dolaysyla, art-deeri temsil eden deer paras, ignnn fiziksel azamisinde, yani emekinin genellikle faal olabildii ve kendi emek-gcn hl koruduu ve yeniden rettii toplam gnlk emek-zamannda kendi snrn bulur. Biz, burada, her yl yeni eklenen toplam emei ifade eden deerin dalm ile ilgili olduumuz iin, ignne burada deimeyen bir byklk olarak baklabilir ve byle varsaylmtr, fiziksel azamisinden gsterecei sapmann bir nemi yoktur. Deerin, art-deeri oluturan ve kendisini kr ile toprak rantna ayrtran ksmnn mutlak snr bylece bir veridir. Ve bu, ignnn denen ksmnn denmeyen ksm zerindeki fazlal ile, yani toplam rnn deerinin iersinde bu art-emein bulunduu ksm ile belirlenir. Eer biz, byle snrlanan ve yatrlan top-lam sermaye zerinden hesaplanan art-deere, daha nce de yaptm gibi, kr diyecek olursak, bu kr, mutlak deeri bakmndan, art-deere eittir ve dolaysyla da snrlar tpk onun gibi bir yasayla belirlenir. Oysa, kr orannn dzeyi de, gene metalarn deeri ile belirlenen belirli snrlar iersinde tutulan bir byklktr. Bu snr, toplam art-deerin, retime yatrlan toplam toplumsal sermaye olan orandr. Eer bu sermaye = 500 (milyon diyelim) ve art-deer = 100 ise, kr orannn mutlak s-nr %20dir. Toplumsal krn, bu orana uygun olarak, eitli retim alanlarna yatrlm bulunan sermayeler arasnda dalm, metalarn deerinden farkllk gsteren ve ortalama piyasa-fiyatlarnn gerek dzenleyicisi olan retim-fiyatlarn yaratr. Ama bu sapma, ne fiyatlarn deerler tarafndan belirlenmesini, ne de normal kr snrlarn ortadan kaldrr. Metan deeri, retiminde tketilen sermaye ile, ierdii art-deerin toplamna eit olaca yerde, bu metan retim-fiyat, imdi, retiminde tketilen sermaye s ile, genel kr oran sonucu payna den art-deerin toplamna eittir; rnein, hem tketilen ve hem de yalnzca kullanlan sermaye hesaba katlarak, retimine yatrlan sermaye zerinden %20dir. Ne var ki, bu %20 ek miktarn kendisi de, toplam toplumsal ser-maye tarafndan yaratlan art-deer ve onun bu sermayenin deerine oran ile belirlenir; ve ite bu nedenle, 10 ya da 100 deil %20dir. Deerlerin, retim-fiyatlarna dnmesi, demek ki, [sayfa 754] kr zerindeki s-nrlar kaldrmamakta, yalnzca, toplumsal sermayeyi oluturan eitli belirli sermayeler arasndaki dalmn deitirmektedir, yani krn bu ser-
751
mayeler arasnda, toplumsal sermayenin deeri iersindeki oranlarna uygun olarak tek biimde dalmasn salamaktadr. Piyasa-fiyatlar, bu dzenleyici retim-fiyatlarnn zerine ykselir ve altna der, ama bu dalgalanmalar birbirlerini karlkl olarak dengeler. Uzun bir dneme ait fiyat listeleri incelenir ve, metalarn gerek deerlerinde, emein retkenliindeki deiiklikler sonucu ortaya kan dalgalanmalar ile, retim srecinin, doal ya da toplumsal olaylarla geirdii sarsntlar dikkate alnmayacak olursa, nce sapmalarn nispeten dar snrlar ve sonra da bunlarn karlkl olarak birbirlerini dengelemedeki dzen karsnda insan aknla der. Queteletin* toplumsal grngler konusunda iaret ettii, dzenleyici ortalamalarla ilgili ayn egemenlik burada da grlecektir. Metalarn deerlerinin, retim-fiyatlarna eitlenmesi herhangi bir engelle karlamayacak olursa, rant kendisini farkllk rantna ayrtrr, yani dzenleyici retim-fiyatlar tarafndan bir ksm kapitalistlere verilmesi gereken, ama imdi toprak sahibi tarafndan elkonulan artdeerin eitlenmesi ile snrlandrlmtr. Demek ki, burada, rant, retimfiyatlarnn genel kr oranyla dzenlenmesinin neden olduu bireysel kr oranlarndaki sapmalarda kendi belirli deer snrn bulur. Eer byk toprak mlkiyeti, metalarn deerlerinin, retim-fiyatlarna eitlenmesini engeller ve mutlak ranta elkoyacak olursa, bu mutlak rant, tarmsal rnlerin deerinin, retim-fiyatlar zerindeki fazlal ile, yani bu rnlerin ierdii ve genel kr oran ile kapitalistlere salanan kr oran zerindeki art-deer fazlal ile snrldr. Demek ki, bu fark, rantn snrn oluturur ve nceki gibi, metalarn ierdii belirli art-deerin yalnzca belirli bir ksmdr. En sonu, eer art-deerin ortalama kr halinde eitlenmesi, eitli retim alanlarnda, yapay ya da doal tekeller eklinde ve zellikle toprak mlkiyetinde tekel eklinde engellerle karlar ve bu tekel sonucu, retim-fiyat ve metalarn deerinin zerine ykselen bir tekel fiyat oluursa, metalarn deeri tarafndan konulan snrlar bylece ortadan kalkm olmaz. Belirli metalarn tekel fiyat, yalnzca, dier meta reticilerinin krlarnn bir ksmn, tekel fiyatna sahip metalara aktarm olur. Art-deerin eitli retim alanlar arasndaki dalmnda dolayl bir yerel dengesizlik ortaya kar, ama bu durum, bu art-deerin snrn deitir-mez. Tekel fiyatna sahip metan, emekinin gerekli tketimine girmesi halinde, iinin, emek-gcnn deerini eskisi gibi ald varsaylrsa, bu creti artrarak art-deeri kltm olur. cretleri emekgcnn [sayfa 755] deerinin altna drebilir, ama bu, ancak, cretlerin, kendi fiziksel asgarisinin snrlarn amas lsnde olur. Bu durumda
* Adolphe Quetelet (1796,-1874), Belikal matematiki. lgi alan iine istatistik yntemlerini toplumsal grnglere uygulamakta giriyordu. Bu konudaki yapt, On Man and the Development of his .aculties, ilk kez 1835de basld ve zamannda baya n kazand. Marxn, birka yerdeki ksa deinmelerinden anlald kadaryla Quetelete kar tavr olduka ilgin ve karakteristiktir. Quetelet, dzenliliklerin toplumsal grnglerde anlaml ama zellikle belirleyici olmadn gstermek istemitir. -Ed.
752
tekel fiyat, gerek cretlerden (yani emekinin ayn emek miktar iin ald kullanm-deerleri kitlesi) ve teki kapitalistlerin krndan yaplan bir indirimle denebilir. Tekel fiyatnn, hangi snrlar iersinde metalarn normal fiyat dzenlemesini etkileyebilecei salam bir biimde saptanabilir ve doru olarak hesaplanabilir. Metalarn yeni eklenen deerin blnmesinin, ve genellikle, deerin gelire ayrabilmesinin, belirli ve dzenleyici snrlarnn, gerekli-emek ile art-emek, cretler ile art-deer arasndaki oranda bulmas gibi, artdeerin kendisinin, kr ve toprak rantna blnmesi de, kendi snrlarn, kr orannn eitlenmesini dzenleyen yasalarda bulur. .aiz ve giriim krna blnme bakmndan, ortalama krn kendisi, bir arada her ikisi iin de snr oluturur. Bunlarn kendi aralarnda ikiye blnebilecekleri, ve ancak bu ekilde bulunabilecekleri, belli bir deer bykln salar. Bu blnmenin kesin oran burada raslantya baldr, yani srf rekabet koullaryla belirlenen bir orandr. Dier durumlarda, arz ile talep arasndaki dengelenme, piyasa-fiyatlarnn, dzenleyici ortalama fiyatlardan gsterdii sapmalarn yok edilmesine, yani rekabetin etkisinin ortadan kalkmasna edeer olduu halde, burada o, yalnzca biricik belirleyicidir. Ama niin? nk, ayn retim etmeni, sermaye, kendi art-deer payn, ayn retim etmeninin iki sahibi arasnda bltrmek zorundadr. Ne var ki burada, ortalama krn blnmesi iin kesin ve dzenli bir snr bulunmamas olgusu, meta-deerin bir paras olarak snrn ortadan kaldrmaz; tpk, belli bir i yapan iki ortan, eitli d koullar nedeniyle krlarn eit olmayan biimde blmelerinin, bu krn snrlarn herhangi bir ekilde etkileyemeyecei gibi. u halde, meta-deerin, yeni emein retim aralarnn deerine ekledii ksmnda somutlaan paras, gelir eklinde birbirinden bamsz biimlere giren eitli ksmlara ayrlmakla birlikte, cretlerin, krn ve rantn, imdi, bunlar bir araya geldiinde ya da hep birlikte alndklarnda, metalarn kendilerinin, dzenleyici fiyatlarnn (doal fiyat, prix necessaire) kayna olan, oluturucu eler olarak dnlmesi iin herhangi bir neden yoktur; dolaysyla, yukardaki ksma blen ilk birim, deerin deimeyen ksm dldkten sonra meta-deer olmayp, tersine, bu ksmn herbirinin fiyat nce birbirinden bamsz olarak belirlenir ve sonra da metalarn fiyat, bu bamsz byklk bir araya toplanarak ortaya km olur. Gerekte meta-deer, cretlerin, krn ve rantn, bunlarn nispi byklkleri ne olursa olsun toplam deerlerini gsteren miktardan nce de vardr. Yukardaki yanl anlayta, cretler, kr ve rant, bamsz deer byklkleridir ve toplam byklkleri, meta-deerin bykln oluturur, snrlar ve belirler. lk bakta bellidir ki, cretler, kr ve rant, eer metalarn fiyatn olutursalard, ayn ey meta-deerin deien sermaye ile art-deerin [sayfa 756] somutlat ksmnda olduu kadar, deimeyen ksm iin de geerli olurdu. Dolaysyla, bu deimeyen ksm burada hi dikkate
753
alnmayabilirdi, nk, bu ksm oluturan metalarn deeri de ayn ekilde kendisini, cretler, kr ve rantn deerlerinin toplamna ayrtrrd. Bu anlay, daha nce de belirtildii gibi bu haliyle, byle bir deimeyen deer ksmnn kendi varln bile yadsm oluyor. stelik, bylece, deer de btn anlamn yitirmi oluyor. Yalnzca geriye, emek-gc, sermaye ve toprak sahibine, belli bir miktar para dendii anlamna gelen bir fiyat kavram kalyor. Ama para nedir? Para bir nesne deil, deerin belli bir biimidir ve dolaysyla da deer, gene ngrlm oluyor. Diyelim ki, bu retim eleri iin, belli bir miktar altn ya da gm densin, ya da zihnen bunlara eitlensin. Ama altn ve gmn (ve aydnlanm iktisatlar bu bulutan gurur duyarlar) kendisi, teki btn metalar gibi birer metadrlar. Bu nedenle de, altn ile gmn fiyat da, bunlar gibi, cretler, kr ve rant ile belirlenir. te bu yzden, cretler ile kr ve rant, belli bir miktar altn ile gme eitleyerek belirleyemeyiz, nk edeerleri olarak deerlendirme yapacamz bu altn ile gmn, nce, altn ve gmten bamsz olarak, yani deeri, yukardaki etmenin rn olan herhangi bir metan deerinden bamsz olarak, bunlar tarafndan belirlenmeleri gerekir. u halde, cretler ile kr ve rantn deeri, belli bir miktar altn ve gme edeer olmalarndan ibarettir demek, yalnzca bunlarn belli bir miktar cretle, kra ve ranta eit olduklarn sylemek demektir. nce cretleri alalm. nk, soruna bu adan bile baklsa, emein k noktas yaplmas gereklilii vardr. Bu durumda, cretlerin dzenleyici fiyat, evresinde, piyasa-fiyatlarnn dalgaland bu fiyat nasl belirlenecektir? Diyelim ki bu fiyat, emek-gcnn arz ve talebi ile belirlenmektedir. Ama bu ne tr bir emek-gc talebidir? Bu, sermaye tarafndan yaplan bir taleptir. Bylece, emee olan talep, sermaye arz ile ayn ey oluyor. Sermaye arzndan szedebilmek iin, her eyden nce sermayenin ne olduunu bilmemiz gerekir. Sermaye neden ibarettir? En basit ynyle alnrsa, para ve metalardan ibarettir. Ama para, yalnzca bir meta-biimidir. yleyse sermaye metalardan ibarettir. Oysa, metalarn deeri, varsaymmza gre, her eyden nce, metalar reten emein fiyatyla, cretlerle belirlenir. cretler, burada, bir nkoul olarak kabul edilmitir ve metalarn fiyatn oluturan bir e olarak kabul edilmitir. Bu fiyatn, yleyse, mevcut emein sermayeye oran ile belirlenmesi gerekiyor demektir. Sermayenin fiyatnn kendisi, onu oluturan metalarn fiyatna eittir. Sermayenin emee olan talebi, sermayenin arzna eittir. Ve, sermayenin arz, belli fiyatta bir metalar kitlesinin arzna eit olup, bu fiyat nce emein arz ile dzenlenir ve emein fiyat ise, metafiyatn emei karl emekiye verilen deien sermayeyi oluturan ksmna eittir; bu deien sermayeyi oluturan metalarn fiyat ise, gene, balca, [sayfa 757] emein fiyat ile belirlenir; nk bu, cretlerin fiyatlar, kr ve rantla belirlenmektedir. cretleri belirlemek iin, bu nedenle biz,
754
sermayeyi k noktas olarak alamayz, nk sermayenin kendisinin deeri ksmen cretler ile belirlenmektedir. stelik, rekabeti bu iin iersine kartrmak hi bir eyi zmlemez. Rekabet, emein piyasa-fiyatn ykseltir ya da drr. Ama emein arz ile talebinin dengede olduunu varsayalm. O zaman cretler nasl belirlenecektir? Rekabet ile. Ama daha imdi, rekabetin belirleyici bir etmen olmaktan ktn, etkisinin, karlkl iki zt g arasndaki denge nedeniyle ortadan kalktn kabul etmitik. Gerekte bizim bulmak istediimiz, cretlerin doal fiyat, yani rekabet tarafndan dzenlenen emek fiyat deil, tersine, rekabeti dzenleyen emek fiyatdr. Geriye, yalnzca, emein zorunlu (necessary) fiyatnn, emekinin gerekli (necessary) geim aralar ile belirlenmesi kalyor. Ama bu geim aralar da, bir fiyat olan metalardr. Bu nedenle, emein fiyat, gerekli geim aralaryla, geim aralarnn fiyat da, teki btn metalar gibi birincil olarak, emein fiyat ile belirlenir. u halde, geim aralarnn fiyat ile belirlenen emein fiyat, emein fiyat ile belirlenir. Emein fiyat, kendisi ile belirlenir. Baka bir deyile, biz emein fiyatnn nasl belirlendiini bilmiyoruz. yleyse emein genel bir fiyat vardr, nk o, bir meta olarak kabul edilmitir. Bunun iin, emein fiyatndan szedebilmek iin, nce bizim genel olarak fiyatn ne olduunu bilmemiz gerekir. Ama biz, bu ekilde, genel olarak fiyatn ne olduunu hi bir zaman renemeyiz. Gene de biz, emein zorunlu fiyatnn bu uygun biimde belirlendiini varsayalm. Bu sefer de, ortalama kr, metalarn fiyatnda ikinci eyi oluturan, normal koullar altnda her sermayenin kr nasl belirlenecek? Ortalama krn, ortalama kr oran ile belirlenmesi gerekir, ama bu oran nasl belirlenecek? Kapitalistler arasndaki rekabet ile mi? Ama rekabet de zaten krn varln ngryor. Rekabet, eitli kr oranlarn, ve dolaysyla ayn ya da farkl retim alanlarnda eitli krlar ngryor. Rekabet, ancak, metalarn fiyatlarn etkiledii lde kr orann etkileyebilir. O, ancak, ayn retim alanndaki reticileri, metalarn ayn fiyata satmaya, farkl retim alanlarnda metalarn, ayn kr getirecek fiyatlara, cretler tarafndan zaten ksmen belirlenmi bulunan meta-fiyatlarna, ayn oranda yaplan eklerle satmaya zorlar. Demek ki, rekabet, ancak, kr oranndaki eitsizlikleri eitleyebilir. Eit olmayan kr oranlarnn eitlenmesi iin krn, metalarn fiyatnda, bir e olarak varolmas gerekir. Rekabet bunu yaratamaz. Dzeyini drr ya da ykseltir, ama eitlenmeye ulald anda kurulmu bulunan bu dzeyi yaratmaz. Ve biz, zorunlu bir kr oranndan szettiimiz zaman, bilmek istediimiz ey, yalnzca, rekabet hareketlerinden bamsz kr orandr, ve bu kr oran rekabetin kendisini dzenler. Rakip kapitalistler arasnda bir kuvvet dengesi olduu zaman, ortalama, kr oran da kurulmu [sayfa 758] olur. Rekabet bu dengeyi kurabilir, ama bu denge ile kendisini gsteren kr orann kuramaz. Bu denge kurulduunda genel kr oran
755
imdi niin %10, %20 ya da %100dr? Rekabet nedeniyle mi? Hayr tersine, rekabet, %10, 20 ya da %100den sapmalar yaratan nedenleri ortadan kaldrmtr. Her sermayenin kendi bykl ile orantl olarak ayn kr salayaca bir meta-fiyat meydana getirmitir. Bununla birlikte, bu krn bykl, rekabetten bamszdr. Rekabet yalnzca, tekrar tekrar btn sapmalar bu bykle indirger. Bir kimse bir bakas ile rekabet eder ve rekabet onu, metalarm, tekiyle ayn fiyata satmaya zorlar. Ama niin bu fiyat, 10, 20 ya da 100dr? u halde geriye, yalnzca, kr orannn ve dolaysyla krn, aklanamaz bir biimde, bu noktaya kadar cretlerle belirlenen, metalarn fiyatlarna eklenen belirli bir fazlal olgusunu ilan etmek kalyor. Rekabetin bize anlatt tek ey, bu kr orannn, veri olan bir byklk olmas gerektiidir. Ama biz, bunu, daha nceden, genel kr oran ve krn zorunlu fiyatn ele aldmz zaman da biliyorduk. Toprak rant konusunda da, sama ii yeni batan yinelemeye almann hi bir gerei yoktur. Bunu yapmadan, insan azok tutarl bir ele alla, rekabetin, kr ile rant srf, metalarn fiyatna, birincil olarak cretlerle belirlenen bir fiyata, anlalmaz yasalar ile eklenen belirli bir fazlalk olarak gsterecei sonucuna varabilir. Ksacas, rekabet, iktisatlarn btn anlamsz dncelerini aklamak sorumluluunu yklenmek zorunda kalyor, oysa aslnda, rekabeti aklamak zorunda olanlar bu iktisatlarn kendileridir. imdi, burada, kr ile rantn dolamdan doduu, yani sattan ileri gelen fiyat eleri olduu hayali bir yana braklrsa, nk dolam, nceden almad bir eyi hi bir zaman geri veremez sonu yalnzca una indirgenmi olur: cretlerde belirlenen metan fiyatnn = 100 olduunu, cretler zerinden kr orannn %10 ve rantn %15 olduunu kabul edelim. Bu durumda, cretler, kr ve rantn toplam ile belirlenen meta-fiyat = 125 olur. Bu ek 25, metan satndan domu olamaz. nk, birbirine meta satan herkes, cret olarak 100e malolan eyi 125e satmaktadr; bu, hepsinin de maln 100e satmas ile ayn eydir. u halde, bu ilemin, dolam srecinin dnda incelenmesi gerekir. Eer imdi 125e malolan metan kendisini kii paylasa kapitalist nce meta 125e satsa ve 100 emekiye dese, 10 kendisi alsa ve15 de toprak sahibine verse, durumda herhangi bir deiiklik olmaz emeki deerin ve rnn 4/5 = 100'n alr. Kapitalist, deerin ve rnn 2/25ini ve toprak sahibi de 3/25'n alr. Kapitalist 100 yerine 125e sat-tna gre, emekiye emeinin somutlat rnn yalnz 4/ 'n verir. u halde, iiye 80 verse ve 20 alkoysa bunun 8i kendisine, 5 12si toprak sahibine der durum gene ayn olurdu. Bu durumda, meta, deeri zerinden satm olurdu, nk gerekte, fiyata yaplan ekler,[sayfa 759] metan deerinden bamsz artlar temsil eder ve bu deer, yukar-daki varsayma gre, cretlerin deeri ile belirlenir. Bu,
756
dolak bir yoldan unu sylemek demektir: bu anlaya gre, cretler deyimi, burada 100, rnn deeri demektir, yani kendisinde bu belli miktarda emein temsil edildii bir miktar para demektir; ne var ki, bu deerin kendisi de, gerek cretten farkldr ve dolaysyla geriye bir fazlalk brakr. Ama burada fazlalk, fiyata nominal bir ek ile gereklemitir. Dolaysyla da, cretler eer 100 yerine 110a eit olsayd, krn = 11 ve toprak-rantnn = 16 olmas gerekir ve metan fiyat da = 137 olurdu. Bylece oranlar deimeden kalrd. Ama blnme, daima, cretlere, belirli yzdelerde nominal bir ekleme yaplarak saland iin, fiyat, cretlerle ykselir ve der. cretler burada nce metan deerine eitlenmi, sonra tekrar ondan ayrlmtr. Aslnda bu, dolambal ve anlamsz bir yoldan unu sylemeye varr: metalarn deeri, ierdii emek miktar ile belirlenir, oysa cretlerin deeri, gerekli geim aralarnn fiyat ile belirlenir ve c-retlerin zerindeki deer fazlas da kr ve rant oluturur. retimlerinde kullanlan retim aralarnn deerini dtkten sonra, metalarn deerinin paralara ayrlmas; retilen metalara katlm bulunan emek miktar ile belirlenen bu belli deer kitlelerinin, bamsz ve birbirleriyle balantsz gelir biimlerine giren eye, cretlere, kra ve ranta ayrlmas ite bu paralara blnme ilemi, kapitalist retimin yzeyinde arpk bir biimde kendisini gsterdii gibi, dolaysyla da, bu retim tarzn yrten ve onun tutsa olanlarn kafalarnda da ayn ekilde yansr. Bir metan toplam deerinin = 300 olduunu ve bunun 200'nn, retiminde tketilen, retim aralarnn deeri ya da deimeyen sermayenin eleri olduunu kabul edelim. Bylece geriye, retim sreci srasnda metaya yeni eklenen deer olarak 100 kalr. Bu 100 tutarndaki yeni deer, gelir biimi altnda bllecek olan eyin hepsidir. cretlere = x, kra = y ve ranta = z dersek, x + y + z, rneimizde daima = 100 olacaktr. Ama sanayicilere, tccarlara, bankerlere ve bir de kaba iktisatlara bu tamamen farkl grnr. Bunlar iin, retiminde tketilen retim aralarnn deeri dldkten sonra, metan deeri veri olan = 100 deildir ve sonra da bu 100, x, y ve zye blnmektedir. Metan fiyat, dpedz, cretlerin deeri ile, krn deeri ve rantn deerinden olumakta ve bu deerler, hem metan ve hem de birbirlerinin deerlerinden bamsz olarak belirlenmekte, x, y ve znin herbiri veri ve bamsz belirlenmekte, ve ancak, 100den kk ya da byk olabilecek bu byklklerin toplamndan, bu deer elerini biraraya toplayarak, metan deeri elde olunmaktadr. Bu quid pro quo kanlmazdr, nk: Birinci olarak: Metan deerini oluturan e, birbiriyle ilikisi bakmndan bamsz gelirler olarak grnr ve bylece, birbiriyle hi benzerlikleri olmayan retim etmenine, emee, sermayeye ve topraa balanrlar ve dolaysyla da bunlardan douyormu gibi grnrler. [sayfa 760] Emek-gc, sermaye ve toprak sahiplii, metalarn, bunlarn
757
sahiplerinin payna den eitli deer elerinin nedenleridir, ve dolaysyla, kendilerini bunlar iin gelire dntrmlerdir. Ne var ki, deer, gelire dnmekten domaz; deerin gelire evrilebilmesinden nce, bu biimi alabilmesinden nce, varolmas gerekir. Bunun tersinin doru olduu yanlsamas, bu enin birbirleriyle bants bakmndan nispi byklklerinin farkl yasalara gre belirlendii ve bunlarn, metalarn kendi deerleriyle balantlarnn ve bu deerlerle snrlandrlmalarnn kendilerini yzeyde hi aa vurmamalaryla desteklenmektedir. kinci olarak : cretlerde genel bir ykselme ya da dmenin, genel kr orannda zt ynde bir harekete yolaarak dier koullar ayn kalmak kaydyla o retim alanndaki sermayenin ortalama bileimine bal olarak, eitli metalarn retim-fiyatlarn deitirdiini, yani bazlarn ykselttiini ve bazlarn da drdn grm bulunuyoruz. u halde, deneyim burada gsteriyor ki, hi deilse baz retim alanlarnda, bir metan ortalama fiyat, cretler ykseldii iin ykselmekte, dt iin dmektedir. Ama bu deneyim, cretlerden bamsz olan meta deerinin gizlice bu deimeleri dzenlediini gstermemektedir. Bununla birlikte, eer cretlerdeki ykselme yerel ise ve yalnz belli bir retim alannda zel koullarn sonucu olarak yer alm ise, bu metalarn fiyatlarnda buna tekabl eden nominal bir ykselme olabilir. Bir tr metan nispi deerindeki, cretlerin ayn kald dier trlere gre grlen bu ykselme, bu durumda yalnzca art-deerin eitli retim alanlar arasnda tekdze dalmnda yerel olarak grlen bu bozuklua kar bir tepki, zel kr oranlarnn, genel kr oranna eitlenmesinin bir aracdr. Deneyim bu durumda da gene cretlerin, fiyat belirlediini gstermektedir. Bylece, bu her iki durumda da deneyim, cretlerin, meta-fiyatlarn belirlediini gstermektedir. Ama deneyim, bu i bantnn gizli nedenini gstermemektedir. stelik: emein ortalama fiyat, yani emek-gcnn deeri, gerekli geim aralarnn retim-fiyat ile belirlenir. Bu ikincisi ykselir ya da derse, ilki de buna bal olarak ykselir ya da der. Bylece, deneyim, gene, cretler ile metalarn fiyatlar arasnda bir ban varln gstermektedir. Ne var ki, bazan neden, sonu, sonu da neden gibi grnebilir; tpk piyasa-fiyat hareketlerinde, gnen dnemlerinde cretlerin kendi ortalamasnn zerine ykselmesinin, piyasa-fiyatlarnn, retim-fiyatlarnn zerine ykselmesine ve ardndan da cretlerin, kendi ortalamasnn altna dmesinin, piyasa-fiyatlarnn, retim-fiyatlarnn altna dmesine tekabl etmesi gibi. retim-fiyatlarnn, metalarn deerlerine tabi olmalarna, piyasa-fiyatlarnn dolanan hareketleri dnda, cretler ykseldiinde, kr orannn dmesi, cretler dtnde, kr orannn ykselmesi deneyiminin daima prima facie tekabl etmesi gerekirdi. Ama grm olduumuz gibi, kr oran, cret hareketlerinden bamsz olarak, deimeyen sermayenin deerindeki hareketlerle belirlenebilir; u halde, cretler ile kr oran, [sayfa 761] ters ynde hareket edecek yerde, ayn ynde hareket edebilir, birlikte
758
ykselir ya da debilir. Art-deer oran kr oran ile dorudan akr olsayd, bu olanaksz bir ey olurdu, Bunun gibi, cretler, geim aralarnn fiyatlarndaki artma nedeniyle ykselse bile, kr oran, emein younluundaki art ya da ignndeki uzama nedeniyle ayn kalabilir ya da hatta ykselebilir. te btn bu deneyimler, deer elerinin bamsz ve arptlm biimlerinin yaratt yanlsamay, yani ya cretlerin tek bana, ya da cretler ile krn bir arada metalarn deerlerini belirledikleri yanlsamasn desteklemektedir. Bir kez byle bir yanlsama, cretler bakmndan ortaya kt m, bir kez, emein fiyat ile, emein yaratt deer akr gibi grnrse ayn ey otomatik olarak kr ve ranta da uygulanr. Bunlarn fiyatnn, yani bunlarn para-ifadelerinin artk, emekten ve emein yaratt deerden bamsz olarak saptanmas zorunlu hale gelmi olur. nc olarak: Diyelim ki, dorudan deneyimlere gre, bir metan deerleri ya da yalnzca bu deerlerden bamszm gibi grnen retim-fiyatlar, piyasa-fiyatndaki srekli dalgalanmalarn devaml telafisi yoluyla dzenleyici ortalama fiyatlar eklinde egemen olmak yerine, metan piyasa-fiyatlaryla daima aksn. Ayrca, gene diyelim ki, yeniden-retim, daima ayn deimeyen koullar altnda yaplsn, yani emein retkenlii, sermayenin btn elerinde ayn kalsn. En sonu, diyelim ki, meta-rnn, yeni bir emek miktarnn yani yeni retilen bir deerin retim aralarnn deerine eklenmesiyle oluan deer esi, daima deimeyen oranlarda, cretlere, kr ve ranta blnsn ve bylece, fiilen denen cret daima dorudan doruya, emek-gcnn deeri ile; fiilen gerekleen kr, toplam art-deerin, ortalama kr oran gereince, toplam sermayenin her bamsz ilev yapan ksmnn payna den ksm ile aksn; ve fiili rant, daima, bu esasa gre toprak rantnn normal olarak iersinde kald ereve ile snrl olsun. Ksacas, toplumsal olarak retilen deerlerin blnmesinin ve retim-fiyatlarnn dzenlenmesinin, kapitalist esasa gre yer aldn, ama rekabetin ie karmadn varsayalm. Bu varsaymlar altnda, yani metalarn deeri deimese ve byle grnse; meta-rnn kendisini gelirlere ayrtran deer esi, deimeyen bir byklk olarak kalsa ve daima byle grnse; ve en sonu, bu veri olan ve deimeyen deer esi daima deimeyen olarak, cretlere, kr ve ranta blnse btn bu varsaymlar altnda bile, gerek hareket, zorunlu olarak ters bir biimde grnr-; nceden veri olan bir deerin, karlkl bamsz deer biimlerine brnen ksma ayrlmas eklinde deil de, tam tersine, bu deerin, bamsz ve herbirisi kendi bana belirlenmi elerin cretler ile kr ve toprak rantnn toplamndan olumas eklinde grnr. Bu yanlsama zorunlu olarak ortaya kar, nk, bireysel sermayelerin ve bunlarn rettikleri metalarn gerek hareketlerinde, metalarn deerinin blnmesi, bu blnmenin [sayfa 762] nkoulu olarak deil de, tersine, bu deerin blnd
759
eler, metalarn deerinin nkoulu olarak grnr. nce, grm olduumuz gibi, her kapitaliste, metalarn maliyet-fiyat, belli bir byklk olarak grnr, ve gerek retim-fiyatnda da byle grnmeye devam eder. Ne var ki, maliyet-fiyat, deimeyen sermayenin deerine, yatrlan retim aralarna, art, emek-gcnn deerine eittir; ama bu deer, retimi yrten kapitaliste, emein fiyatnn irrasyonel biiminde grnr, bylece cretler de ayn anda, emekinin geliri eklinde grnr. Emein ortalama fiyat, veri olan bir byklktr, nk, emek-gcnn deeri, herhangi bir meta gibi, yeniden-retimi iin zorunlu gerekli emekzaman ile belirlenir. Ama, metalarn deerinin cretlerde somutlaan ksmna gelince, bu cret biimine o, kapitalistin emekiye, kendi rnnden den pay cret biiminde vermi olmasndan girmez, emeki kendi cretleri iin bir edeer rettii iin o, bu biimi alr: yani emekinin, gnlk ya da yllk emeinin bir ksm, emek-gcnn fiyatnn ierdii deeri retir. u da var ki, cretler, kendisine tekabl eden edeer retilmeden nce, bir szleme ile saptanr. Meta ve metan deeri henz retilmeden nce bykl veri olan bir fiyat esi olarak, maliyetfiyatnn bir ksm olarak cretler, dolaysyla, metan toplam deerinden bamsz bir biimde kendisini ayran bir ksm olarak deil, tersine, bu deeri nceden belirleyen belli bir byklk, yani fiyat ve deerin yaratcs olarak grnr. Metalarn maliyet-fiyatnda cretlerin oynad bu role benzer bir rol, ortalama kr, metalarn retim-fiyatlarnda oynar, nk retim-fiyat, maliyet-fiyat, art, yatrlan sermaye zerinden ortalama kra eittir. Bu ortalama kr, kapitalistin kafasnda ve hesabnda, pratikte yalnzca sermayelerin bir yatrm alanndan bir bakasna aktarlmasn belirlemesi bakmndan dzenleyici bir e olarak grnmekle kalmaz, ayrca, onun iin, uzun dnemleri iersine alan yeniden-retim srecini kapsayan btn sat ve szlemelerde belirleyici bir eyi de temsil eder. Ama byle dnld srece o, nceden varolan bir byklk olup, gerekte, herhangi belli bir retim alannda retilen deer ve art-deerden bamszdr ve dolaysyla da her retim alanna yatrlan btn bireysel sermayeler iin bu hatta daha da fazla geerlidir. Deerin blnmesinin bir sonucu olarak grnmekten ok, o kendisini metalarn retim srecinde nceden varolduu gibi bizzat metalarn ortalama fiyatnn belirleyicisi, deerin yaratcs olarak grnr. Gerekten de art-deer, eitli ksmlarnn, karlkl ve tamamen birbirinden bamsz biimlere ayrlmas nedeniyle, daha da somut bir ekilde, metadeerin yaratlmas iin bir nkoul olarak grnr. Ortalama krn bir ksm, ilev yapan kapitalistin karsna, metalarn retiminden ve deerinden nce varolduu kabul edilen bamsz bir e olarak, faiz biimi iersinde kar. .aizin bykl ne kadar fazla dalgalanrsa dalgalansn, her an ve her kapitalist iin, bireysel kapitalist olarak rettii metalarn maliyet-fiyatna giren belli bir byklktr. Ayn rol, tarmsal [sayfa 763] kapitalistler iin, szlemeyle saptanan kira paras biiminde, teki i-
760
adamlar iin iyerlerine ait kira biiminde toprak rant oynar. Art-deerin blnd bu paralar, bireysel kapitalist iin maliyet-fiyatnn eleri olarak veri olduu iin, tersine, art-deerin yaratclar olarak grnr; tpk, cretlerin, teki ksmnn yaratclar olmas gibi, metalarn fiyatnn bir ksmnn yaratclar olarak grnr. Meta-deerin paralanmas ile ortaya kan bu rnlerin, daima deer oluumunun bir nkoulu gibi grnmesinin srr gayet basittir; kapitalist retim tarz, teki retim tarzlar gibi, yalnz maddi rnleri srekli yeniden retmekle kalmaz, ayn zamanda, toplumsal ve ekonomik ilikileri kendisine zg ekonomik biimleri de yaratr. te bu nedenle sonular, sanki srekli olarak ngrd koullar, ngrd koullar da sanki onun sonular gibi grnrler. te bu, ayn ilikilerin srekli yeniden-retimlerini, bireysel kapitalist, apak ve kukulanlmaz bir olgu olarak kabul eder. Kapitalist retim tarz byle devam ettii srece, yeni eklenen emein bir ksm kendisini devaml cretlere, bir baka ksm kra (faiz ve giriim krna) ve bir ncsn de ranta ayrtrr. eitli retim kurumlar arasndaki szlemelerde bu daima varsaylr ve bu varsaym, nispi oranlar, tek tek durumlarda ne derece dalgalanma gsterirse de dorudur. Deerin biimlerinin kar karya geldikleri kesin biimler, srekli olarak yeniden retildikleri iin nceden varsaylrlar, ve srekli olarak nceden varsayldklar iin srekli olarak yeniden-retilirler. Hi kukusuz, deneyim ve grngler, imdi, kapitalistin, deerin belirlenmesinde biricik etken olarak grd piyasa-fiyatlarnn, byklklerini ilgilendirdii kadaryla, byle bir bekleyie hi bir ekilde bal olmadn, ve bunlarn, faizin ya da rantn yksek ya da dk tutulmasna tekabl etmediklerini gsterir. Ama piyasa-fiyatlar, ancak kendi deiiklikleri iersinde sabittir, ve uzun dnemler zerinden hesaplanan ortalamalar, deimeyen ve dolaysyla da son tahlilde piyasa-fiyatlar zerinde egemen olan byklkler olarak, cretlerin, kr ve rantn ayr ayr ortalamalarndan meydana gelirler. te yandan, dnlrse, uras da aka grlr ki, deerin retiminde nceden varsayld ve, maliyet-fiyat ile retim-fiyatnda bireysel kapitaliste varsayld gibi eer cretler ile kr ve rant, deerin yaratclar iseler, deeri her metan retimine veri olarak giren deimeyen ksmn da bir deer yaratcs olmas gerekir. Ne var ki, sermayenin bu deimeyen ksm, metalar ve dolaysyla da meta-deerler toplamndan baka bir ey deildir. Bu durumda bizim, meta-deerin, metadeerin yaratcs ve nedeni olduu gibi sama bir totolojiye dmemiz kanlmaz oluyor. Bununla birlikte, eer kapitalist bu konuda biraz dnecek olsa ve kapitalist olarak onun dnceleri yalnzca kendi karlar ve kendi karlarna dnk gdlerinin egemenlii altndadr deneyimler, ona, kendi rettii rnn, sermayenin deimeyen ksm olarak teki [sayfa 764] retim alanlarna girdiini ve teki retim alanlarnn rnlerinin de,
761
kendi rnne, sermayenin deimeyen ksmlar olarak girdiini gsterirdi. Kendi yeni retimini ilgilendirdii kadaryla ek deer, kapitaliste gre, cretlerin, kr ve rantn byklkleri tarafndan oluturulduuna gre, ayn ey, teki kapitalistlerin rnlerinden oluan deimeyen ksm iin de dorudur. Ve bylece, sermayenin deimeyen ksmnn fiyat ve dolaysyla, metalarn toplam deeri, kendisini, aklanmas olanaksz bir biimde de olsa, son tahlilde, deerin hepsi de farkl yasalarla dzenlenen ve farkl kaynaklardan doan, bamsz yaratc elerinin, cretler ile kr ve rantn eklenmesinden meydana gelen bir deerler toplamna indirgenmi olur. Drdnc olarak: Metalarn deerleri zerinden satlp satlmamasnn, dolaysyla, deerin kendisinin belirlenmesinin bireysel kapitalist iin hi bir nemi yoktur. Bu, daha balangtan, onun ardnda yer alan ve onun dndaki koullarn denetimi altnda bulunan bir sretir, nk, her retim alannda, dzenleyici ortalama fiyatlar oluturan deerler deil, farkl retim-fiyatlardr. Deerin belirlenmesi, her zel retim alannda bireysel kapitalist ile sermayeyi, ancak, emein retkenliindeki ykselme ya da dme sonucu, metalarn retimi iin daha az ya da daha fazla emek gereksinmesinin, bir durumda onun, o gnk piyasa-fiyatlar zerinden fazladan kr elde etmesini salad halde, dier durumda, rnn ya da bireysel metan bir ksmna daha fazla cret, daha fazla deimeyen sermaye ve dolaysyla daha fazla faiz dmesi nedeniyle metalarn fiyatn ykseltmeye zorlamas lsnde ilgilendirir ve etkili olur. u halde bu, onu, ancak, kendisi iin metalarn retim maliyetini ykselttii ya da drd lde, dolaysyla yalnzca, durumunu olaand hale getirdii lde ilgilendirir. Buna karlk, cretler, faiz ve rant, ona, yalnz, giriim krn, ilev yapan kapitalist olarak krdan payna den ksm gerekletirebilecei fiyatn deil, ayn zamanda yeniden-retimin srekli olabilmesi iin metalarn satabilecei fiyatn da snrlarn dzenleyen etmenler olarak grnr. cretler, faiz ve rant tarafndan belirlenen kendi maliyet-fiyatn aan belirli fiyatlar zerinden, normal ya da daha byk bir giriim krn salamas kouluyla, metalarnda somutlam deer ve art-deeri sat yoluyla gerekletirip gerekletirmemesinin onun iin hi bir nemi yoktur. Sermayenin deimeyen ksm dnda, cretler ile faiz ve kr, ona, ite bu nedenle, meta-fiyatn snrlandrc ve dolaysyla da, retken belirleyici eleri olarak grnrler. rnein, cretleri, emek-gcnn deerinin altna, yani normal dzeyinin altna drmeyi, dk bir faiz oranyla sermaye elde etmeyi, rant iin normal miktarn altnda kira demeyi becerdii srece, rnn, deerinin ya da hatta genel retim fiyatnn altnda satmas ve bylece metalarn ierdii art-emein bir ksmn bedavadan elden kartmas ona vz gelir. Ayn ey, sermayenin deimeyen ksm iin de geerlidir. Bir sanayici, diyelim, [sayfa 765] hammaddelerini retim-fiyatnn altnda satn alabilirse, bunu mamul rnde, retim-fi-
762
yatnn altnda satsa bile, bu, onu zarara kar korur. Meta-fiyatn, denmesi, bir edeerle yerine konulmas gereken elerini aan fazlalk ayn kald ya da artt takdirde, sanayicinin giriim kr, ayn kalr ya da hatta artar. Sanayicinin rettii metalarn retimine, belli fiyat byklkleri olarak giren retim aralarnn deeri dnda bu retime, snrlayc ve dzenleyici fiyat byklkleri olarak giren ey, cretler ile faiz ve ranttr. Dolaysyla da bunlar, ona metalarn fiyatn belirleyen eler gibi grnrler. Onun asndan giriim kr, ya piyasa-fiyatlarnn, rekabetin raslantya bal koullarna uygun olarak, metalarn yukarda sz edilen fiyat eleri tarafndan belirlenen kendi deerlerini aan fazlalk tarafndan belirleniyormu gibi grnr; ya da, bu krn kendisi, piyasa- fiyatlar zerinde belirleyici bir etki yapt lde, kendisi de, alclar ile satclar arasndaki rekabete balym gibi grnr. Bireysel kapitalistler arasndaki rekabette olduu kadar, dnya piyasasndaki rekabette de, hesaplara deimeyen ve dzenleyici bykler olarak giren, cretlerin, rant ve faizin, veri olan ve varsaylan byklkleridir; bunlar, deitirilmesi olanaksz byklkler anlamnda deil de, her ayr durumda veri olan ve srekli, dalgalanmas piyasa-fiyatlar iin deimeyen snrlar oluturan byklkler anlamnda deimezdirler. rnein, dnya piyasasndaki rekabette bu, yalnzca metalarn o gnk cretler, faiz ve rant ile mi, yoksa o gnk piyasa-fiyatlar altnda m, yani karlk olarak bir giriim kr gerekletirerek mi, elverili bir ekilde satlabilecei sorunudur. Bir lkede, cretler ile topran fiyat dk olduu halde, kapitalist retim tarz genellikle gelimemi olduu iin, sermaye zerinden faiz yksek ise, buna karlk da bir baka lkede, cretler ile topran fiyat nominal olarak yksek olduu halde, sermaye zerinden faiz dk ise, kapitalist, bir lkede nispeten daha fazla emek ve toprak, tekinde nispeten daha fazla sermaye kullanr. Bu etmenler, bu iki kapitalist arasnda rekabet olasl lsnde, belirleyici eler olarak hesaba girerler. u halde burada, deneyimler, teorik olarak ve kapitalistin kendi kar hesaplar asndan pratik olarak gstermektedir ki, metalarn fiyat, cretler, faiz ve rant tarafndan, emein, sermayenin ve topran fiyat tarafndan belirlenmektedir, ve fiyatn bu eleri gerekten fiyat oluturan dzenleyici etmenlerdir. Kukusuz burada geriye, varsaylmayan, ama metalarn piyasafiyatndan doan bir e, yani yukarda sz edilen elerin cretler, faiz ve krn eklenmesiyle oluan maliyet-fiyat zerindeki fazlalk kalyor. Bu drdnc e, her tek ve ayr durumda rekabet tarafndan ve ortalama durumda kendisi de bu ayn rekabet tarafndan ama ancak daha uzun dnemlerde dzenlenen ortalama kr tarafndan belirleniyormu gibi grnr. Beinci olarak: Kapitalist retim tarz temeli zerinde, iersinde yeni eklenen emein temsil edildii deerin, gelir, cretler, kr ve toprak-rant [sayfa 766] biimlerine blnmesi ylesine doal bir hale gelmitir
763
ki, bu yntem (toprak rantn incelerken rneklerini verdiimiz tarihin daha nceki aamalar bir yana braklrsa), gelirin bu biimleri iin gerekli nkoullarn bulunmad yerlerde bile uygulanr olmutur. Yani benzeim yoluyla her ey bu gelir biimleri iersine sokulmutur. Bamsz bir emeki gelirin her biimi de uygulanma olasl olduu iin bir kk iftiyi alalm kendisi adna alt ve kendi rnn satt zaman, nce o, kendi kendisini emeki olarak kullanan, kendi ivereni (kapitalist) olarak, sonra da, kendisinden kendi kiracs olarak yararlanan, kendi kendisinin toprak sahibi olarak dnlmtr. cretli ii olarak kendi kendisine cret demekte, kapitalist olarak kendi kendisine kr vermekte, toprak sahibi olarak kendi kendisine rant demektedir. Kapitalist retim tarz ile, buna tekabl eden ilikiler, toplumun genel temeli olarak kabul edilirse bu benzeim dorudur, nk o, emei sayesinde deil, retim aralar zerindeki mlkiyeti burada bu, sermayenin genel biimi olarak kabul edilmitir sayesinde kendi art-emeine elkoyacak durumdadr. stelik, rnlerini meta olarak rettii ve dolaysyla bu metalarn fiyatna tabi olduu (byle olmasa bile bu fiyat hesaplanabilir) lde, gerekletirebilecei art-emek miktar, kendi byklne bal olmayp, genel kr oranna baldr; bunun gibi, genel kr oran tarafndan belirlenen art-deer miktar zerindeki her fazlalk da gene, onun harcad emein miktar ile belirlenmemitir, ama o buna srf topran sahibi olduu iin elkoyabilmektedir. Kapitalist retim tarzna tekabl etmeyen byle bir retim tarz, bylece onun gelir biimleri altna bir lde pek de yanl olmayarak sokulabildiine, kapitalist ilikilerin, bir retim tarznn doal ilikileri olduu zerine olan yanlsama daha da glendirilmi oluyor. Hi kukusuz, eer cretler, kendi genel temeline, yani reticinin kendi emeinin rnnn, emekinin bireysel tketimine geen ksmna indirgenecek olursa; eer biz, bu ksm, kendi kapitalist snrlarndan kurtarr, ve bunu bir yandan, toplumun mevcut retkenliinin (yani, onun kendi bireysel emeinin toplumsal retkenliini, gerekten toplumsal retkenlik olarak alrsak) izin verdii, te yandan, kiiliinin btnyle gelimesinin gerektirdii tketim hacmine kadar geniletirsek; ve stelik de, art-emek ile art-rn, toplumun o gnk retim koullar altnda, bir yandan, sigorta ve yedek fonlar yaratmak, te yandan, yenidenretimi toplumsal gereksinmelerin ngrd boyutlara doru srekli geniletmek iin gerekli lye indirgersek; en sonu eer, N: 1 (gerekliemek) ile N: 2ye (art-emek), toplumun geliememi ve alma yetisini yitirmi yeleri adna, gc-kuvveti yerinde olan yelerince daima harcanmas gerekli emek kitlesini katarsak, ksacas, hem cretleri ve hem de art-deeri, hem gerekli ve hem de art-emei, kendi zgl kapitalist niteliklerinden syrp atarsak, geriye kukusuz bu biimler deil, yalnzca, btn toplumsal retim tarzlarnda ortak olan zleri kalr. [sayfa
767]
764
Ne var ki, bu benzetirme yntemi, daha nceki egemen retim tarzlarnn da, rnein feodalizmin de karakteristii idi. .eodalizme hi bir ekilde uygun dmeyen, onun ok tesinde bulunan retim ilikileri, feodal ilikiler altna sokulmutu; rnein ngilterede, srf parasal ykmllkleri olan ve yalnzca ad feodal olan, (valyenin hizmetindeki ayrcalktan farkl olarak) ortak tasarruf hakk ayrcal gibi. [sayfa 768]
765
ELLBRNC BLM
BLM LKLER VE RETM LKLER
YILLIK yeni eklenen emek tarafndan yeni eklenen deer ve dolaysyla da yllk rnn iersinde bu deerin temsil edildii ve toplam rnden ekilebilen ve ayrlabilen ksm-, bylece, gelirin farkl biimine giren ksma ayrlrlar; bu biimler, bu deerin bir ksmnn emekgcnn sahibine, dier ksmnn sermaye sahibine ve bir ncsnn toprak mlkiyeti sahibine ait olduunu ya da onun payna dtn ifade eder. yleyse bunlar, blm ilikileri ya da biimleridir, nk bunlar, yeni retilen toplam deerin, eitli retim etmenlerinin sahipleri arasnda blm ilikilerini ifade ederler. Yaygn gr asndan bu blm ilikileri, doal ilikiler eklinde dorudan doruya her trl toplumsal retimin niteliinden, genellikle insann retim yasalarndan doan ilikiler olarak grnrler. Aslnda, kapitalist-ncesi toplumlarn, baka trden blm biimleri gsterdikleri yadsnamaz, ama bunlar, gelimemi, yetkinlememi, klk deitirmi, kendi en saf ifadelerine ve en yksek biimlerine henz kavumam ve, doal blm ilikilerinin farkl grnm kazanm biimleri olarak yorumlanrlar. Bu anlayn biricik doru yan udur: Herhangi bir toplumsal retim biiminin varl kabul edilirse (rnein, ilkel Hint komnleri ya da Perulu kabilelerin daha st dzeyde gelimi komnizmi gibi) emein, [sayfa 769] rn retken biimde tketilen ksm dnda dorudan doruya, reticiler ile aileleri tarafndan bireysel olarak tketilen ksm ile, daima art-emei oluturan ksm bu art-emein rn, nasl blnrse blnsn ve toplumsal gereksinmelerin temsilcisi olarak ilev yapan
766
kim olursa olsun daima genel toplumsal gereksinmeleri karlamak iin hizmet eder arasnda daima bir ayrm yaplabilir. u halde, eitli blm biimlerinin zdelii yalnzca u sonucu verir: eer biz, bunlar, kendi farkllklarndan ve zgl biimlerinden soyutlar ve benzemeyen ynlerinden ayr olarak yalnz bunlarn birliini gznnde bulundurursak, bunlar zdetirler. Ne var ki, biraz gelimi ve eletirici bir zeka, blm ilikilerinin tarih iersinde geliim niteliini kabul eder,56a ama, gene de, insan doasndan doan ve dolaysyla da btn tarihsel gelimelerden bamsz olan, retim ilikilerinin kendi deimeyen niteliine daha bir inatla sarlr. Buna karlk, kapitalist retim tarznn bilimsel tahlili, bunun tersini, zgl tarihsel nitelikleri olan zel trde bir retim tarz olduunu ortaya koymaktadr; dier herhangi bir zgl retim tarz gibi o da, toplumsal retici glerin belli bir dzeyde bulunmasn ngrr ve bunlarn gelime biimlerini kendi tarihsel nkoulu olarak kabul eder: bu nkoulun kendisi, daha nceki srecin tarihsel sonucu olup, yeni retim sreci, veri olan bu temele dayanarak devam eder; bu zgl, tarihsel olarak belirlenmi retim tarzna tekabl eden retim ilikileri bunlar, insanlarn, kendi toplumsal yaamlarnn yaratlmasnda, toplumsal yaam sreci boyunca girdikleri ilikilerdir-, zgl, tarihsel ve geici bir nitelie sahiptirler; ve en sonu, bu retim ilikileri ile temelde zde olan blm ilikileri, retim ilikilerinin teki yzlerini olutururlar, dolaysyla her ikisi de ayn tarihsel geici nitelii paylarlar. Blm ilikilerinin incelenmesinde, ilk k noktas, yllk rnn cretler, kr ve rant arasnda blld iddias oluyor. Ama surun bu biimde ortaya konursa, yanl ifade edilmi olur. rn, bir yanda sermayeye, te yanda gelire blnm oluyor. Bu gelirlerden bir tanesi, cretler, kendi bana gelir biimini, nce emekinin karsna sermaye biiminde kmadan, bu emekinin gelir biimini almaz. retilmi emek aralarnn ve genellikle emek rnlerinin, sermaye olarak, dorudan reticiler ile kar karya gelmeleri, daha balangta, emein maddi koullarn, emekilerle ilikisi ynnden, dolaysyla bizzat retim srasnda, retim aralar sahipleri ile ve kendi aralarnda girdikleri belirli ilikilerin belirli toplumsal niteliini belirtir. Bu emek koullarnn sermayeye dnmesi ise, dorudan reticilerin topraktan yoksun braklmalarn, ve dolaysyla da belli bir toprak mlkiyeti biimini belirtir. rnlerin bir ksm sermayeye dnmemi olsayd, teki ksm, cret, kr ve rant biimine giremezdi. [sayfa 770] te yandan, kapitalist retim tarz bir yandan retim koullarnn bu belirli toplumsal biimini ngrrken, bir yandan da bunu srekli olarak yeniden retir. Yalnz maddi rnleri retmekle kalmaz, bu rn56a
J. Stuart Mill, Some Unsettled Questions in Political Economy, London 1844.
767
lerin retildii retim ilikilerinin ve bylece de buna tekabl eden blm ilikilerini srekli olarak yeniden retir. Hi kukusuz, bizzat sermayenin (toprak mlkiyetini kendi kart olarak iermektedir) zaten bir iblm ngrd sylenebilir: emekinin emek koullarndan yoksunlatrlmas, bu koullarn bir aznln elinde younlamas, dierlerinin elinde de toprak mlkiyetinin toplanmas, ksacas ilkel birikimle ilgili ksmda (Buch l, Kap. XXIV) incelenmi bulunan btn ilikiler. Ne var ki bu blm, retim ilikileri ile kartlk halinde bulunan tarihsel nitelikle ykl bulunan blm ilikileri ile anlatlmak istenilenden bsbtn farkldr. Orada anlatlmak istenen ey, rnn bireysel tketime giren ksm zerindeki eitli haklardr. Oysa sz edilen blm ilikileri, tersine, retim ilikileri iersinde, dorudan reticilere kart olarak, retimi yrten belli kimselerce yerine getirilen zel toplumsal ilevlerin temelidir. Bunlar, bizzat retim koullar ile bunlarn temsilcilerine, zgl toplumsal bir nitelik verirler. retimin tm niteliini ve hareketinin btnn belirlerler. Kapitalist retim daha balangta iki karakteristik zellikle ayrlr. Birincisi. rnlerini metalar olarak retir. Meta retmesi olgusu onu teki retim tarzlarndan ayrmaz; ama, meta olmann, rnlerinin egemen ve belirleyici karakteristii olmas olgusu, onu dier retim tarzlarndan ayrr. Bunun ilk ve balca anlam, emekinin, bizzat, srf meta satcs olarak ve dolaysyla serbest cretli-emeki olarak ortaya kmas, bylece emein genellikle cretli-emek olarak kendisini ortaya koymasdr. Yukarda sylenmi olanlar gznnde bulundurulursa, sermaye ile cretli-emek arasndaki ilikinin, retim tarznn tm niteliini belirlediini yeni batan gstermek gereksiz olacaktr. Bu retim tarznn belli bal araclar, kapitalist ile cretli-emeki, bu nitelikleriyle, yalnzca, sermaye ile cretli-emein somutlamas, kiilemesidir; toplumsal retim srecinin bireyler zerine damgalad belirli toplumsal niteliklerdir; bu belirli toplumsal retim ilikilerinin rnleridir. 1) rnn meta olarak ve 2) metan, sermayenin rn olarak nitelii, btn dolam ilikilerini, yani rnlerin gemek zorunda olduklar ve iersinde belirli toplumsal niteliklere brndkleri belirli toplumsal sreci zaten belirlemi olur; gene bu, retim araclarnn, kendi rnlerinin deerini genilettikleri ve, ya geim ya da retim aralarna yeniden evrildikleri belirli ilikilerin de saptanm olduunu belirtir. Ama, bunun dnda bile, deerin tm belirlenmesi ve toplam retimin deerler tarafndan dzenlenmesi meta olarak rnn ya da, kapitalist biimde retilen meta olarak metan yukarda sz edilen iki zelliinden doar. Deerin bu tamamen zgl biiminde emek, bir yandan, srf toplumsal [sayfa 771] emek olarak egemen durumdadr; te yandan da, bu toplumsal emein dalm, rnlerinin karlkl btnlenmesi ve deiimi, toplumsal mekanizma iersine sokulmas ve onun boyunduruu altna girmesi, bireysel kapitalistlerin raslantya bal ve birbirleriyle elikili
768
davranlarna braklmtr. Bu bireysel kapitalistler, birbirlerinin karsna yalnzca meta sahipleri olarak ktklar ve herkes, maln elden geldiince pahalya satmak peinde olduu iin (grnte, retimin dzenlenmesinde bile srf kendi zgr iradesiyle hareket etmektedir), i yasa, ancak bunlarn rekabeti, birbirleri zerindeki karlkl basklar yoluyla etkisini gstermekte, bylece de sapmalar birbirlerini yoketmektedir. Ancak bireysel araclar karsnda bir i yasa olarak, kr bir doa yasas olarak, deer yasas, etkisini burada gsterir ve, raslansal dalgalanmalar ortasnda retimin toplumsal dengesini srdrr. Ayrca, meta ve hele sermayenin rn olarak meta, tm kapitalist retim tarzn karakterize eden, retimin toplumsal zelliklerinin maddelemesi ve retimin maddi temellerinin kiilemesi anlamn zaten iermi durumdadr. Kapitalist retim tarznn ikinci ayrdedici zellii, retimin dolaysz amac ve belirleyici drts olarak art-deer retimidir. Sermaye, z bakmndan, sermaye yaratr ve bunu, ancak, art-deer retmesi lsnde yapar. Nispi art-deeri irdelerken ve ayrca, art-deerin kra dnmesini gzden geirirken, kapitalist dneme zg bir retim tarznn buna nasl dayandn grmtk: bu, emein toplumsal retici glerindeki gelimenin zel bir biimi idi, ama emekinin karsna, sermayenin bamsz hale gelmi gleri olarak kyor ve dolaysyla, emekinin kendi gelimesi ile tam bir kartlk halinde bulunuyordu. Deer ve art-deer elde edilmesine dnk bir retim, incelemelerimiz srasnda gsterildii gibi, metan retimi iin gerekli emek-zamann azaltmak, yani deerini o gnk fiili ortalamann altna drmek iin srekli bir eilimin etkin olduunu gsterir. Maliyet-fiyatn en alt dzeyine indirme eilimi, emein toplumsal retkenliini artrmak iin en gl bir manivela halini alr; ama burada bu art, yalnzca sermayenin retkenliindeki srekli bir ykselme gibi grnr. Kapitalistin, dorudan retim srecinde, kiilemi sermaye olarak elde ettii otorite, retimin yneticisi ve egemeni sfatyla yerine getirdii toplumsal ilev znde, kleler, serfler, vb. aracl ile yaplan retimde grlen otoriteden farkldr. Kapitalist retim tarznda, dorudan retici kitlesi, kendi retimlerinin toplumsal karakteri ile, sk bir otorite ve tam bir hiyerari halinde dzenlenmi toplumsal emek-sreci mekanizmas halinde kar karya gelirler ama bu otoriteye onlar, yalnzca, emein karsnda yer alan, emek aralarnn kiilemesi eklinde sahiptirler, yoksa, daha nceki retim tarzlarnda olduu gibi, politik ya da dinsel liderler olarak deil, oysa bu otoritenin sahipleri, birbirlerinin karsna srf meta [sayfa 772] sahipleri olarak kan kapitalistlerin kendi aralarnda, tam bir kargaalk egemen olup, bu kargaalk iersinde, retimin toplumsal i ilikileri kendilerini yalnzca bireysel zgr irade karsnda, kar konulmaz doal yasalar olarak ortaya koyarlar.
769
Srf emek, cretli-emek biiminde ve retim aralar da sermaye biiminde nceden varolduu iin demek ki, srf bu temel retim etmenlerinin bu zgl toplumsal biimi nedeniyle deerin (rnn) bir ksm, art-deer olarak, ve bu art-deer, kr (rant) olarak, kapitalistin kazanc, kendisine ait servete katlan bir ek olarak grnr. Ve ite ancak, bu art-deer, onun kr olarak grnd iin, yeniden-retimi geniletmek iin kullanlacak olan ve bu krn bir ksmn oluturan ek retim aralar, kendilerini, yeni ek sermaye, ve genellikle yeniden-retim srecindeki genileme, kapitalist birikim sreci olarak ortaya koyarlar. Emein, cretli-emek olarak biimi, srecin tamam ve zgl retim tarznn kendisi iin, kesin bir belirleyici olmakla birlikte, deeri belirleyen ey, cretli-emek deildir. Deerin belirlenmesinde nemli olan, genellikle toplumsal emek-zaman, genellikle toplumun eli altnda bulunan emek miktardr; bunlarn eitli rnler tarafndan nispi olarak emilmesi ise, gene bunlarn kendi toplumsal nemlerini belirler. Toplumsal emek-zamannn, metalarn deerlerinin belirlenmesinde kesin rol oynad belirli biim, kukusuz, cretli-emek olarak emein biimi ve retim aralarnn sermaye olarak buna tekabl eden biimi ile bal haldedir, ve ancak bu temele dayanarak, meta retimi, genel retim biimi haline gelir. imdi bir de, blm ilikileri denilen ilikileri grelim. cret, cretli-emei ngrr, kr da sermayeyi. Bu belirli blm biimleri, demek ki, retim koullarnn belirli toplumsal nitelikte olmalarn, ve retimi yrtenlerin arasnda belirli toplumsal ilikileri ngrr. zgl blm ilikileri, bylece, zgl tarihsel retim ilikilerinin ifadesinden baka bir ey deildir. Ve imdi de kra bakalm. Art-deerin bu zgl biimi, yeni retim aralar yaratlmasnn, kapitalist retim tarz iersinde yer almasn ngrr; demek ki bu, bireysel kapitaliste, gerekte, tm krn gelir olarak tketebilecekmi gibi grnmekle birlikte, yeniden-retime egemen olan bir ilikidir. Ne var ki, bireysel kapitalistin karsna, burada, sigorta ve yedek fon, rekabet yasalar vb. biiminde engeller kar ve ona, pratikte, krn, bireysel olarak tketilebilir rne ait bir blm kategorisi olmadn retir. Kapitalist retim srecinin tamam, ayrca, rnlerin fiyatlar ile de dzenlenir. Ama, retimi dzenleyen fiyatlarn kendileri de, kr orannn eitlenmesi ve buna uygun olarak da, sermayenin eitli toplumsal retim alanlar arasnda dalm ile dzenlenir. Demek ki, kr, burada, rnlerin dalmlarnn deil, bizzat retimlerinin temel etmeni, sermayeler ile emein kendisinin, eitli retim alanlar arasndaki dalmnn etmeni olarak grnr. Krn, giriim kr ile faize ayrlmas, [sayfa 773] ayn gelirin blm gibi grnr. Ama bu, her eyden nce, kendi kendisini genileten deer, art-deer yaratcs olarak, sermayenin bymesinden, egemen retim srecinin bu zgl top-
770
lumsal biiminden ileri gelir. Kredi ve kredi kurulular, ve dolaysyla da retimin biimi buradan doar. .aiz, vb. eklinde, szde blm biimleri, belirleyici retim eleri olarak fiyata girerler. Toprak rant, toprak mlkiyeti olarak toprak mlkiyeti, retim srecinin kendisinde, herhangi bir ya da en azndan herhangi bir normal ilevi yerine getirmedii iin, srf bir blm biimi olarak grnebilir. Ne var ki, 1) krn, ortalama krn zerindeki fazlayla snrl olmas, ve 2) byk toprak sahibinin, yneticilikten, retim srecinin ve tm toplumsal yaam srecinin efendisi olmaktan, srf topran kiraya veren bir kimse, toprak tefecisi, kira tahsildar durumuna dmesi, kapitalist retim tarznn, zgl tarihsel bir sonucudur. Topran, toprak mlkiyeti biimine girmesi olgusu bunun tarihsel nkouludur. Toprak mlkiyetinin, tarmda kapitalist iletme tarzna izin veren biimlere girmesi olgusu, bu retim tarznn zgl niteliinin sonucudur. Toprak sahibinin gelirine, dier toplum biimlerinde bile rant ad verilebilir. Ama bu, kapitalist retim tarznda grlen ranttan temelde farkl ve ayrdr. Demek ki, blm ilikileri denilen ilikiler, retim srecinin, tarih iersinde belirlenmi zgl toplumsal biimlerine ve, insan yaamnn yeniden-retim srecinde, insanlarn karlkl ilikilerine tekabl eder ve ondan doar. Bu blm ilikilerinin tarihsel nitelii, yalnzca bir ynn ifade ettikleri retim ilikilerinin tarihsel niteliidir. Kapitalist blm, teki retim tarzlarndan doan blm biimlerinden farkldr, ve her blm biimi, kendisinden doduu ve kendisine tekabl ettii, zgl retim tarz ile birlikte ortadan kalkar. Blm ilikilerine, retim ilikileri olarak deil de, srf tarihsel ilikiler gzyle bakan gr, bir yandan, burjuva iktisadnn, henz eksik olmakla birlikte, ilk ve biricik eletirel grdr. te yandan ise, bu anlay toplumsal retim srecinin, herhangi bir toplumsal yardm olmakszn son derece yalnz kalm insanolunun yapabilecei trden, basit emek sreciyle bile kartrlmasna ve bir tutulmasna dayanr. Emek sreci, srf, insanla doa arasnda bir sre olduu lde, bu srecin yaln eleri, btn toplumsal gelime biimlerinde ortak olarak bulunur. Ama, bu srecin bir zgl tarihsel biimi, kendi maddi temellerini ve toplumsal biimlerini gelitirmeye devam eder. Belli bir olgunluk aamasna ulatktan sonra, bu zgl tarihsel biim ortadan kalkar ve daha yksek dzeyde bir biime yerini brakr. Bu tr bir bunalmn gelip att an, blm ilikileri ve dolaysyla, bir yandan, bunlarn tekabl ettikleri retim ilikilerinin zgl tarihsel biimi ve te yandan, retici gler, retim kuvvetleri ve bunlar yerine getirenlerin gelimesi arasndaki elikiler ile uzlamaz kartlklarn ulatklar derinlik ve genilik ile kendisini belli eder. Bunu, retimin maddi gelimesi ile, toplumsal biimi arasndaki bir atma izler.57 [sayfa 774]
57
Competition and Co-operation (1832?) adl yapta baknz.
771
ELLKNC BLM
SINI.LAR
GELR kaynaklar, srasyla, cret, kr ve toprak rant olan, srf emek-gc sahipleri, sermaye sahipleri ve toprak sahipleri, baka bir deyile cretli-emekiler, kapitalistler ve toprak sahipleri, kapitalist retim tarzna dayanan modern toplumun byk snfn olutururlar. ngilterede modern toplumun ekonomik yaps, hi kukusuz en st dzeyde ye en klasik biimde gelimitir. Ne var ki, burada bile, snflardaki tabakalama, en saf biimi iersinde grnmez. Burada bile, orta ve ara tabakalar, (kentlerdekine gre krsal blgelerde ok daha az olmakla birlikte) her yerde snr izgilerini silikletirmitir. Ama bunun bizim incelememiz iin nemi yoktur. Grm olduumuz gibi, kapitalist retim tarznn srekli eilimi ve gelime yasas, retim aralarn gitgide emekten ayrarak, dank retim aralarn byk kitleler halinde biraraya toplar ve bylece, emei cretli-emee, retim aralarn sermayeye dntrr. Ve bu eilime, te yandan, toprak mlkiyetinin sermaye ve emekten bamsz hale gelerek ayrlmas58 ya da btn toprak mlkiyetinin, kapitalist retim tarzna uygun den bir toprak mlkiyetine dnmesi tekabl eder. [sayfa 775]
58 .. List, doru olarak yle der: Byk malikaneler zerinde kendi kendisine yeterli ekonominin egemenlii, yalnzca, uygarlktan, ulatrma ve iletiim aralarndan, i ticaretten ve zengin kentlerden yoksunluu gsterir. te bu yzden, buna, btn Rusyada, Polonyada, Macaristanda ve Mecklenburgda raslanr. Eskiden bu durum, ngilterede de egemendi; ticaret ve sanayideki ilerlemeyle bunun yerini, byk malikanelerin orta boyutta malikaneler halinde paralanmalar ve topran kiraya verilmesi almtr. (Die Ackerverifassung, die Zwergwirtschaft und die Auswanderung, 1842, s. 10.). .riedrich List (1789-1846). 19. yzyln ilk yarsnn en nemli Alman iktisatlarndan. Bu lkede, henz olumakta bulunan sanayi burjuvazisinin isteklerini yakndan temsil etmi ve zellikle koruyucu gmrkler konulmas konusundaki gl savlar ile hatrlanr. -Ed.
772
Yantlanmas gerekli ilk soru udur: Bir snf oluturan ey nedir? bu sorunun yant doal olarak bir baka sorunun yantndan kar, yle ki: cretli-emekileri, kapitalistleri ve byk toprak sahiplerini, byk toplumsal snf haline getiren ey nedir? lk bakta gelirlerin ve gelir kaynaklarnn zdeliidir. yelerinin, kendilerini oluturan bireylerin, srasyla, cret, kr ve toprak rant ile, kendi emek-glerinin, sermayelerinin ve toprak mlkiyetlerinin gereklemesi ile geimlerini salayan byk toplumsal grup vardr. Ne var ki, bu gr asndan, rnein tabipler ile devlet memurlarnn, iki farkl toplumsal gruba ait olduklar ve bu gruplarn herbirisinin yeleri, gelirlerini bir ve ayn kaynaktan aldklar iin, iki snf oluturmalar gerekir. Ayn eyin, toplumsal iblmnn, emekileri olduu kadar, kapitalistler ile byk toprak sahiplerini de rnein bu sonuncular, ba-bahe sahipleri, iftlik sahipleri, orman sahipleri, maden sahipleri, dalyan sahipleri gibi sonsuz trde kar ve stat gruplarna paralamas iin geerli olmas gerekir. [Elyazmas burada kalyor.] [sayfa 776]
773
EKLER
.. ENGELS KAPTALN NC CLDNE EK*
KAPTALin nc Cildi kamuoyuna sunulal beri ok ve eitli biimlerde yorumlanmaktadr. Baka trls de beklenemezdi. Bu yapt yaynlarken balca kaygm, elden geldiince aslna uygun bir metin ortaya karmak, Marxn ulat yeni sonular, elden geldiince Marxn kendi szckleriyle ortaya koymak, ancak kanlmas olanaksz durumlarda araya girmek ve byle zamanlarda bile okuru, kendisiyle konuann kim olduu konusunda kukuda brakmamakt. Oysa bunu knayanlar oldu. Eldeki malzemeyi, sistematik olarak yazlm bir kitap, .ranszlarn deyimiyle, en faire un livrein** ok daha iyi olaca sylendi; yani metnin aslna uygunluunu, okura kolaylk olsun diye feda etmeliymiim. Ama ben grevimin bu olduu dncesinde deildim. Byle bir elden geirme iin ortada hi bir hakl neden yoktu; Marks gibi bir kimsenin, kendi asl sesini duyurmak ve kendi bilimsel bulularn gelecek kuaklara, aslna tamamen uygun kendi serimi iersinde aktarmak hakkyd. stelik, Marx gibi sekin bir kimsenin brakt yaptlar [sayfa 779] zerinde
* Engelsin Kapitalin nc Cildine yazd bu ek, son birka mektubu dnda onun yazm olduu en son paradr. lmnden sadece iki ay ncesi, Mays 1895 tarihini tayor. Bu ek, Engelsin Neue Zeit iin yazmay dnd iki yazdan derlenmitir. Ama ancak bunlarn ilki, Deer Yasas ve Kr Oran tamamlanmt. kinci yaz Borsa iin yalnz ksa bir taslak bulunuyordu. -Ed. ** Bir kitap yapmak. -.
777
oynamak ve bunlar bozmak bunun byle olduuna inanyorum arzusunda olmadm gibi, bu, benim iin emanete hyanet olurdu. Ve, nc olarak, bu tamamen yararsz bir i olurdu. nk, okuyamayan ya da okumaya niyeti olmayan ve hatta Birinci Cildi, yanl anlamak iin, doru anlamak iin gerekli olandan daha byk bir aba harcayan kimseler iin rpnmann hi bir yarar ve gerei yoktu. Ama doru bir anlaya ulamak isteyen kimseler iin, en nemli olan ey, asl metnin kendisiydi; bunlar iin, benim yapacam yeni dzenleme, olsa olsa, bir yorum deerini tayabilirdi, ve stelik de, yaynlanmam ve eriilmesi olanaksz bir ey zerinde bir yorum. Asl metin, ilk tartmann konusu olacak ve ikinci ve nc tartmada in extenso* yaynlanmas kanlmaz hale gelecekti. Bu denli ok yeni ey ieren bir yaptta, ve hele aceleyle tasarlanan ve ksmen de tamamlanmam ilk taslakta bu gibi tartmalar doaldr. te burada benim ie karm olmam, metnin anlalmasndaki zorluklar ayklamakta, metinde nemi yeterince, arpc bir biimde ak olmayan ynleri n plana karmakta ve 1865te yeniden yazlan metni, 1895teki gidie eklemeler yapmakta, kukusuz yararl olmutur. Gerekten de, ite, bana, ksa bir aklamay gerektirir gibi grnen iki konu.
I. DEER YASASI VE KR ORANI
Bu iki etmen arasnda grnteki elikinin zmlenmesinin, tpk nceden olduu gibi, Marxn metninin yaynlanmasndan sonra da, tartmalara yolaaca nceden kestiriliyordu. Tam bir mucize bekleyen bazlar, umduklar elabukluu yerine, elikinin, yaln, ussal, dpedz ve gsterisiz bir biimde zldn grnce baya hayal krklna uradlar. En keyifli hayal krkln tadan, hi kukusuz, yce Loria idi. En sonunda kendisi gibi bir ccenin bile, sapasalam temeller zerinde dev gibi ykselen marksist yapy havalara kaldrp toz edecei, Arimet icad bir dayanak noktas bulmutu. Ne! diye fkeyle bard, zm diye ne srlen ey bu mu? Bu dpedz bir yutturmaca! ktisatlar, deerden sz ettikleri zaman, deiime fiilen sokulan deeri kastederler. Bir para akl olan hi bir iktisat, metalarn, karlnda satlmadklar ve hi bir zaman da satlamayacaklar (n posone vendersi mai) bir deerle imdiye dein ne ilgilenmitir ne de ilgilenmek ister. ... Metalarn, karlnda hi bir zaman satlmad deerin, bunlarn ierdikleri emekle orantl olduu savn ne srerek, ortodoks iktisatlarn, metalarn karlklarnda satldklar deerin, kendileri iin harcanan emekle orantl olmad eklindeki tezlerini, tersyz edip yinelemekle Marx ne umuyor? ... Marxn, bireysel fiyatlarn, bireysel deerlerden
* Tam olarak. -.
778
gsterdikleri sapmaya karn, tm metalarn toplam fiyatlarnn daima bunlarn toplam deerleri ya da, metalar kitlesinin ierdii emek miktar ile ayn [sayfa 780] olduunu sylemesinin, sorunun zmlenmesine bir katks olmuyor. nk deer, bir meta ile bir baka meta arasndaki deiim oranndan baka bir ey olmadna gre, metalarn toplam deeri kavramnn kendisi, bir samalk, bir budalalk ... bir contradictio in adjecto oluyor ... Loriaya gre, daha yaptnn banda, Marx, deiimin, iki metay, ancak bunlarn ierdikleri ayn nitelikte ve eit byklkte bir e, yani eit miktarda emek sayesinde eitleyebileceini sylyor. Oysa imdi, metalarn, ierdikleri emek miktarndan tamamen farkl bir oranda birbirleriyle deiildiklerini ne srmekle Marx, kendisini byk bir ciddiyetle yalanlam oluyor. Bylesine dpedz bir reductio ad absurdum, bylesine tam bir teorik iflas grlm ey midir? Bundan daha byk bir tantana, bundan daha byk bir ciddiyetle yaplan bilimsel bir intihar daha grlm mdr! (Nuova Antologia, .eb 1, 1895, s. 47778, 479.) Gryorsunuz ya Loriann az kulaklarnda. Marx da kendisi gibi sradan bir arlatan gibi gstermeye hakk yok mu yani? te gryorsunuz, Marx da tpk Loria gibi, okur ile dalga geiyor; tpk o zavall talyan iktisat profesr gibi elabukluu ile gnn gn ediyor. Ama ne var ki, bizim Dulcamara,* iini iyi bildii iin bunu becerebilir, ama ya o sakar Kuzeyli Marx, beceriksizlik edip duruyor, budalaca sama eyler yazyor, ve en sonunda da ciddi bir intihardan baka kar yol kalmyor. Metalarn hi bir zaman emekle belirlenen deerler zerinden satlmadklar ve satlmayacaklar szn sonraya brakalm. Burada yalnzca Bay Loriann, deerin, bir meta ile bir baka meta arasndaki deiim oranndan baka bir ey olmad, ve dolaysyla metalarn toplam deeri kavramnn kendisinin, bir sama1k, bir budala1k ... bir contradictioin adjectoolduu savn ele alalm. Metalarn birbirleriyle deiildikleri oran, deerleri, bylece tamamen raslantya bal, metalara dardan verilen ve bugn byle, yarn yle olabilen bir ey oluyor. Bir kental budayn, bir gram ya da bir kilo altn karlnda deiilmesi, buday ya da altnn znde varolan koullara en ufak ekilde bal olmuyor da, her ikisine de tamamen yabanc bir duruma bal oluyor. nk baka trl olsayd, bu koullarn da kendilerini deiimde ortaya koymalar, btnyle deiim zerinde etkili olmalar ve deiim dnda bamsz bir varla sahip bulunmalar gerekirdi; ite ancak o zaman, metalarn toplam deerinden szedilebilirdi. Buna budalalk diyor Loria hazretleri. ki meta birbiriyle hangi oranda deiilirse deiilsin, bu onlarn deeri oluyor ve hepsi bu kadar. u halde deer, fiyatla zdetir ve her meta, elde edebilecei fiyatlar kadar da deerlere sahiptir. Ve fiyat da, arz ve taleple belirleniyor; ve artk da* Donizettinin komik operas, LElisir dAmoredaki arlatann ad. -Ed.
779
ha fazla soru sorup da buna yant bekleyen insan, budalann tekidir. Ama burada gene de ufak bir prz var. Normal durumda, arz ve [sayfa 781] talep dengededir. yleyse, yeryzndeki metalarn hepsini ikiye ayralm; arz, ve buna eit miktarda talep topluluklar olarak. Bunlarn herbirisinin, 1.000.000 milyon mark, frank, sterlini ya da herhangi bir birimi temsil ettiini kabul edelim. Basit bir aritmetik hesabna gre bunlarn toplam 2.000.000 milyon bir fiyat ya da deeri oluturur. Budalalk, sama, diyor Bay Loria. Bu ikisi bir arada 2.000.000 milyon bir fiyat temsil edebilir. Ama deer iin bu byle deildir. Biz, eer fiyat iin yle dersek: 1.000 + 1.000 = 2.000. Ama deer iin, yle dersek: 1.000 + 1.000 = 0. En azndan, metalarn toplamnn szkonusu olduu bu durumda. nk burada, iki grubun her birindeki metalarn deerinin 1.000.000 milyon olmasnn tek nedeni, bunlardan her birisinin, dierinin metalar iin bu miktar verebilecei ve vereceidir. Biz, eer her iki grubun metalarnn toplamn bir nc kimsenin elinde toplarsak, artk ne birincinin, ne ikincinin ve ne de ncnn elinde bir deer bulunur; sonunda kimsenin elinde bir ey bulunmaz. Ve biz, bir kez daha, bizim gneyli Caliostronun deer kavramn, geride hi bir iz brakmadan yokolup gidecek ekilde ele almasndaki byk hnere hayran olup kalyoruz. te size kaba iktisadn doruk noktas!1 [sayfa 782]
1 Ne var ki daha sonralar, (Heinen deyiiyle) n dnyay tutmu ayn sayn bay [Heinrich Heine, Ritter Olaf -Ed.], 1895te Rassegnann birinci saysnda talyanca olarak yaynlandktan sonra nc Cilde yazdm nsz yantlamak zorunluluunu duydu. Bu yant, Riforma Socialin 25 ubat 1895 tarihli saysnda kt. Bana kanlmaz (ve dolaysyla iki kez tiksindirici) vgler yadrdktan sonra, hi bir zaman Marxn materyalist teorik grn bulma onurunu kendisine maletmeyi dnmediini ilan etmektedir. O, bunu, daha 1885te kabul etmiti, ama tamamen rasgele bir dergideki yazda. Oysa, tam yeri gelmiken, yani, bu konudaki kitabnda srf .ransadaki kk toprak mlkiyeti ile ilikili olarak 129. sayfada ilk kez Marxn ad getii zaman, bu konuyu tam tersine sessizce geirmiti. Ve imdi, Marxn bu teorinin bulucusu olmadn byk bir yreklilikle ilan ediyor; bunu Aristoteles zaten ne srm olmasa bile, Harrington, hi kukuya yer brakmayacak ekilde, daha 1656da aka ifade etmi ve bu teori, Marxtan ok nce, tarihiler, politikaclar, hukukular ve iktisatlar tarafndan getirilmiti.* Btn bunlar, Loriann kitabnn .ranszca basksnda bulunabilir. Ksacas, mkemmel bir yapt saklaycs. Marxtan yapt armalarla artk onu vnemeyecek hale sokunca, o da imdi, tpk kendisinin yapt gibi Marxn da bakalarndan ald renkli tylerle kendisini donattn arszca ne srmeye balad. Benim teki saldrmalarmdan, Loria bir tanesine saldryor ve ona gre, gya Marx, hi bir zaman Kapitalin bir ikinci ya da hele bir nc cildini yazmay dnmemi. Ve imdi Engels, ikinci ve nc ciltleri suratma arparak grkemli bir yant veriyor ... ok gzel! Ve ben, o denli ok entelektel zevki borlu olduum bu ciltlerden o derece honudum ki, hi bir zafer bugnk bu yenilgi kadar benim iin deerli deildi ve eer bu, gerek bir yenilgi ise. Ama gerekten bu byle mi? Engelsin dindarca bir dostluk duygusuyla bir araya getirip dzenledii bu para para notlar ynn Marx acaba gerekten yaynlamak amacyla m yazmt? Marxn yaptn ve sistemini bu sayfalarla talandrdn ... kabul etmek acaba doru olur mu? Yllar yl vaadedilen zmnn ok zc bir elabukluuna, ok baya bir szck oyunu indirgendii ortalama kr oranyla ilgili blm acaba Marx gerekten yaynlar myd? En azndan kukulu bir soru... Bana gre, bu da gsteriyor ki, Marx, o ahane (splendido) kitabn yaymladktan sonra bunun devamn yazmay tasarlamad, ya da o dev yaptn derlenmesini, kendi sorumluluu dnda, miraslarna brakmak istedi. 267. sayfada ite byle yazyor. Heine, incelikten yoksun kendi Alman halk iin u szlerden daha horgrc bir ifade bulamazd: En sonunda yazar, karsndaki halka, sanki bunlar da akll varlklarm gibi alr. nl Loria, halknn ne olduunu sanyor acaba? Sz bitirirken, bir baka vg yamuru da ben mutsuzun bana serpiliyor. Burada bizim
780
Braunun Archiv fr soziale Gesetzgbung,Vol. VII, no 4te, Werner Sombart, marksist sistemin, btnyle alndnda mkemmel olan bir zetini veriyor. lk kez bir Alman niversitesi profesr, btnyle, Marxn yazlarnda, Marxn gerekten ne dediini grmeyi baaryor ve marksist sistemin eletirisinin, onu rtmekten ibaret olamayacan bunu siyasal kariyeristlere brakalm ama yalnzca daha ileri bir gelimede yaplabileceini sylyor. Sombart da gene konumuzu, kendisinden beklendii gibi ele alyor. Marksist sistemde deerin nemini aratryor ve u sonulara varyor: Deer, kapitalist tarzda retilen metalarn deiim ilikisinde grlmez; kapitalist retimi yrtenlerin bilincinde yaamaz; deneysel deil, ussal ve dnsel bir olgudur; Marxta maddi kesinlii iersindeki deer kavram, iktisadi varln temeli olarak emein toplumsal retken gcyle ilgili olgunun, iktisadi bir ifadesinden baka bir ey deildir; son tahlilde, deer yasas, kapitalist iktisat sisteminde, ekonomik srece egemendir ve bu ekonomik sistem iin genel izgileriyle u anlam tar: metalarn deeri, iersinde, son tahlilde, btn ekonomik srece egemen olan emein retken gcnn, belirleyici bir etmen olarak kendisini ortaya koyduu, zgl ve tarihsel biimdir. te Sombart byle diyor; bu kendisine zg deer yasas anlaynn, kapitalist retim tarz iin yanl olduu sylenemez. Ama bu, bana fazlaca geni grlyor ve, daha dar erevede ve daha kesin bir forml iin kukulu grlyor; bence bu, toplumun gelimesinde, bu yasann egemen olduu ekonomik aamalar iin, deer yasasnn tm zelliini ve nemini kapsamyor. Kapitalin nc Cildi zerine, Braunun Sozialpolitisches Zentralblatt, .ebruary 25, 1895, no 12de, Conrad Schmidtin, gene bunun gibi mkemmel bir yazs var. Bu yazda, zellikle, ortalama krn marksist bir biimde art-deerden kartlmasnn, ilk kez, imdiye dein iktisatlar tarafndan ortaya bile atlmam bulunan bir soruna yant getirdii belirtiliyor: bu ortalama kr orannn bykl nasl belirleniyor, ve bu, nasl oluyor da yzde 50 ya da 100 olmuyor da, diyelim yzde 10 ya da 15 oluyor. Sanayici kapitalist tarafndan ilk ele geirilen art-deerin kr ve rantn akt tek ve biricik kaynak olduunu bildiimiz iin, bu soru kendiliinden yantlanm oluyor. Schmidtin yazsndaki bu satrlarn, grmek istemeyenlerin gzlerini amak bouna bir aba olmasa, dorudan la Loria tipi iktisatlar iin yazlm olmas gerekirdi. Schmidtin, gene de, deer yasas ile ilgili biimsel kukular var. O, buna, teorik k noktas olarak gerekli bulunan fiili deiim srecini
Sganarelle, kendisini, kfretmeye geldii halde, dudaklarndan istemedii halde, kutsayc sevgi szckleri dklen Balaam ile ayn dzeyde gryor. nk iyi yrekli Balaam, kendisinden daha akll bir eee binmekle, sekin ve nlyd. Ama bu kez, besbelli ki Balaam eeini evde unutmutur. * Burada Jabes Harringtonun (1611-77) Oceana adl yaptna gnderme yaplyor. Bu kitapta, topik komnist bir toplum iin bir model oluturuluyor. Harrington ayrca bu tasarmn uygulamak iin birka giriimde de bulunmutur. -Ed.
781
aklamak iin ne srlen ve bununla tam bir eliki halinde grlen, rekabet fiyatlar grngs bakmndan bile, aydnlatc ve vazgeilmez bilimsel bir varsaym diyor. Ona gre, deer yasas olmakszn, kapitalist gerein ekonomik mekanizmasnn teorik adan kavranmas olana ortadan kalkar. Burada szn etmeme izin verdii zel bir mektubunda [sayfa 783] Schmidt, kapitalist retim tarz iersinde deer yasasnn, teorik bakmdan gerekli olmakla birlikte tamamen hayali olduunu sylemektedir.* Ne var ki, bu gr, bence btnyle yanltr. Deer yasas, kapitalist retim iin, gerekli bile olsa, hayali olmak yle dursun, salt bir varsaymdan ok daha byk ve nemli bir yer tutar. Sombart da, Schmidt de, Loria hazretlerinin adn srf elendirici bir kaba iktisat temsilcisi diye anyorum bizim burada yalnzca salt bir ussal srele deil, tarihsel bir srele ve onun dncemizdeki aklayc yansmasyla, i bantlarnn mantksal sonularyla uratmz olgusunu yeterince dikkate almyorlar. Konunun canalc noktas Marxn yapt, Buch III, 1, s. 154te bulunabilir: Btn glk, metalarn, yalnzca basit metalar olarak deil, toplam art-deer kitlesinden kendi byklkleri ile orantl ya da eit byklkte olduklar takdirde eit miktarda pay talep eden sermayelerin rnleri olarak deiilmeleri olgusundan ileri gelir. Bu fark ortaya koymak iin, iilerin, kendi retim aralarna sahip olduklar, ortalama olarak eit srelerde ve eit younlukta altklar ve kendi metalarn dorudan birbirleriyle deitikleri varsaylr. Bu durumda, bir gnde, iki ii, emekleriyle rnlerine eit miktarda yeni deer katm olabilirler, ama herbirinin rn, retim aralarnda zaten somutlam bulunan emee bal olarak farkl deerlerde olabilir. Deerin bu son ksm, kapitalist ekonominin deimeyen sermayesini temsil ettii halde, yeni eklenen deerin, iinin geim aralar iin kullanlan ksm deien sermayeyi ve yeni deerin geriye kalan ksm, bu rnekte iiye ait bulunan, art-deeri temsil eder. u halde, deerin yalnz kendileri tarafndan yatrlan deimeyen ksmn yerine koyacak miktar dldkten sonra, her iki ii, eit deerler alabilirler; ama, art-deeri temsil eden ksmn, retim aralarnn deerine oran ki bu, kapitalist kr oranna tekabl eder her iki halde farkl olur. Ama, bunlardan herbirisi, yerine konulan retim aralarnn deerini, deiim yoluyla aldklar iin bunun bu durumda hi bir nemi olmayacaktr. Demek oluyor ki, metalarn deerleri ya da yaklak olarak deerleri zerinden deiimleri, belli bir kapitalist geliim dzeyini gerektiren, retim-fiyatlar zerinden deiimlerine gre, ok daha dk bir aamay gerektirir. .iyatlar ile fiyat hareketlerinin, deer yasasnn ege* Schmidt Engelse 1 Mart 1895de yazmtr. Engelsin yant 12 Mart tarihini tayor. Bu mektubun nemli bir blm Selected Correspondance, London, 1965, pp 451-5de bulunabilir. - Ed.
782
menlii altnda olmas bir yana, metalarn deerlerine, yalnz teorik deil tarihsel bakmdan da retim-fiyatlarna ngeldii gzyle baklmas tamamen yerinde olur. Bu, retim aralarnn emekiye ait olduu koullar iin geerlidir ve hem eski alarda ve hem de modem dnyada kendi emei ile yaayan toprak sahibi iftiye ve zanaatkara uygulanr. Bu, [sayfa 784] bizim daha nce ifade ettiimiz grle, rnlerin metalar haline geliinin, ayn topluluk yeleri arasnda deil, farkl topluluklar arasndaki deiimden ileri geldii gr ile de uygunluk halindedir. Bu yarg yalnz bu ilkel koul iin deil, ayn zamanda, klelie ve serflie dayanan daha sonraki koullar ve her retim kolu ile ilgili retim aralarnn bir alandan dierine ancak glkle aktarlabildii ve bu nedenle eitli retim alanlarnn, d lkeler ya da komnist topluluklarda olduu gibi, birbirleriyle belli snrlar iersinde ilikide bulunduu srece, lonca biiminde rgtlenmi elzanaatlar iin de geerlidir. (Marx, Buch III, l, s.156 ff.) Marx, eer nc Cildi bir kez daha elden geirme frsatn bulsayd, kukusuz bu paragraf epeyce geniletirdi. Bu haliyle, ancak szkonusu nokta zerinde sylenecek eylerin kaba bir tasladr. Bunun iin imdi onu biraz daha yakndan inceleyelim. Hepimiz biliyoruz ki, toplumun balanglarnda, rnler reticilerin kendileri tarafndan tketiliyordu ve bu reticiler, kendiliklerinden, azok komnist topluluklar halinde rgtlenmilerdi; bu rnlerdeki fazlaln yabanclarla deiimi rnlerin, metalar haline evrilmesinin balangc daha sonraki tarihlere raslar; bu, nce, yalnz farkl kabilelere bal tek tek topluluklar arasnda olur, ama sonralar topluluk iersinde de grlr, ve bu topluluklarn, byk ya da kk aile gruplarna zlmesine, olduka nemli katkda bulunur. Ama bu zlmeden sonra bile, deiimde bulunan aile reisleri, alan kyller olmakta devam ederler ve kendi iftliklerinde, ailelerinin yardm ile, hemen hemen btn gereksinmelerini retir ve ancak zorunlu gereksinmelerinin kk bir ksmn, kendi rn fazlalklar karlnda dardan salarlar. Aile yalnz tarm ve hayvanclkla uramaz, rnlerini, mamul tketim nesneleri haline de getirir; arasra, eldeirmenleri ile hububatn tr, ekmek piirir, iplik eirir, dokumalarn boyar, keten ve yn dokur, deri iler, ahap yaplar yapar ve bunlar onarr, ara ve gere yapar, ve zaman zaman da marangozluk ve demircilik yapar; bylece, aile ya da aile topluluu, aslnda, kendi kendine yeterli bir grup oluturur. Byle bir ailenin, dardan trampa ya da satnalma yoluyla elde etmek zorunda olduu eylerin pek az, hatta Almanyada 19. yzyln bana kadar, ounlukla elzanaat ile retilen nesnelerden oluuyordu, yani yapm ekilleri hi bir zaman kyl iin bilinmeyen eyler olmamakla birlikte, ya srf gerekli hammaddeye sahip olmad ya da satn alnan nesne daha iyi ya da daha ucuz olduu iin kyl bunlar kendisi retmiyordu. Dolaysyla, orta alarda kyl, trampa yoluyla elde ettii
783
nesnelerin yapm iin gerekli emek-zamann olduka byk bir dorulukla biliyordu. Kyn demircisi ile tekerlekisi, gznn nnde alt gibi, benim genliimde bile, birbiri ardna Ren kylklerini dolaan terziler ile kunduraclar, ev yaps malzemelerden ayakkablar ve giysiler [sayfa 785] yaparlard. Kyller, bunlardan teberi satnalan halkn kendisi de iiydi; deiilen nesneler herkesin kendi rnyd. Bu rnleri yaparken ne harcyorlard? Emek ve yalnzca emek: aletlerini yerine koymak, hammadde retmek ve bunlar ilemek iin, tek harcadklar ey kendi emek-gleriydi; bu durumda nasl olur da, bu kendi emeklerinin rnlerini, teki emeki reticilerin rnleriyle, bunlara harcanan emek oran dnda deiebilirlerdi? Yalnz bu rnlere harcanan emek zaman, deiilecek deerlerin nicel belirlenmesinde tek uygun l olmakla kalmyordu, zaten bir baka l olana da yoktu. Yoksa kyller ile zanaatlarn, bir kimsenin on saatlik emek rnn, bir bakasnn tek bir saatlik emek rn karlnda elden kartacak kadar budala olduklarna inanmak m gerekiyor? Kyl doal ekonomisinin tm dnemi boyunca, deiilen metalar miktarnn, gitgide daha fazla, kendilerinde somutlaan emek miktarna gre llmesi eilimi dnda bir deiim olana bulunmamaktadr. Bu retim tarzna da parann girdii andan itibaren, deer yasasna uyma eilimi (marksist formle uygun olarak, nota bene!) bir yandan daha belirli hale gelirken, te yandan da, tefeci sermayesi ve soyguncu vergilendirmelerin araya girmesiyle kesintiye urar; fiyatlarn, ortalama olarak deerlere ok yaklat dnemler uzamaya, balar. Ayn ey, kyl rnleri ile kentli zanaatlarn rnleri arasndaki deiim iin de dorudur. Balangta bu trampa, araya bir tccar girmeksizin, kentlerde, kylnn alveri yapt pazar gnlerinde, dorudan doruya yaplr. Burada da, gene, yalnzca kyl, zanaatnn alma koullarn bilmekle kalmaz, zanaat da onun alma koullarn bilir. nk zanaat da henz biraz kyldr; onun da bir sebze ve meyve bahesi olduu gibi, ou kez de, kk bir toprak paras, bir-iki inei, domuzu, kmes hayvanlar, vb. vardr. te bu nedenle ortaada halk birbirlerinin hi deilse gnlk kulland eyalarla ilgili ham ve yardmc maddelerinin maliyetini ve emek-zamann olduka doru bir ekilde bilebilirdi. Emek miktarna dayanan bu trampa, sonralar, ancak dolayl ve nispi olsa bile, diyelim, hububat ve hayvanlar gibi, uzun sren ve dzensiz aralklarla kesintiye, urayan emee gereksinme gsteren rnler iin nasl hesaplanyordu? Ve hele hesap yapmay bilmeyen kimseler arasnda bu nasl oluyordu? Herhalde ancak, ou kez karanlkta elyordamyla yolunu bulmaya alan uzun sreli zikzakl tahminler ve doallkla yanlglarla renerek yaplyordu. Ne var ki, bir kimsenin, bir tm olarak, kendi giderlerini geriye alma zorunda olmas, daima doru olan yola dnlmesinde yardmc oluyor, ve dolamda bulunan nesnelerin
784
snrl trde olmas ile, bunlarn retimlerinin ou zaman yzyllk kararl nitelii bu amaca ulamay kolaylatryordu. Bu rnlerin deerlerinin nispi miktarlarnn olduka yaklak olarak saptanmasnn hi de ok uzun zaman almadn, tek tek retimlerinin olduka uzun srmesi [sayfa 786] nedeniyle bunun en g grld meta olan sr trnden hayvanlarn, ilk ve olduka genel kabul gren para-meta halini almas olgusu tantlar. Bunun gereklemesi iin, srn deerinin, baka trde bir yn meta ile deiim orannn, nispeten olaanst bir kararlla ulam olmas, pek ok kabilenin blgesinde itirazsz kabul edilmi bulunmas gerekir. Ve o zamann insanlar hem hayvan yetitiricileri ve hem de bunlarn mterileri hi kukusuz, trampa srasnda, harcadklar emekzamannn karlnda edeerini almakszn vermeyecek kadar akllydlar. Tam tersine, insanlar, meta-retiminin ilkel durumuna ne denli yakn olurlarsa rnein, Ruslar ve Doulular gibi, bugn de, bir rne harcadklar emek-zamannn tam karln ele geirmek iin uzun ve inat pazarlklarla o denli fazla zaman yitirmektedirler. Deerin emek-zaman ile bu ekilde belirlenmesinden balayarak, meta retimi btnyle geliti ve bununla birlikte de, Kapitalin Birinci Cildinin Birinci Ksmnda anlatld gibi, deer yasasnn eitli yanlarnn kendilerini ortaya koyduklar ok ynl ilikiler ve zellikle de, emein, deer yaratan biricik e olduu koullar da geliti. Koullar, retime katlanlar bunlarn bilinlerine varmakszn kendilerini gerekletirirler; ve gnlk uygulamalardan ancak etin teorik aratrmalar ile soyutlanabilirler; bunun iin de, Marxn kantlad gibi, meta-retiminin doasndan zorunlu olarak ileri gelen doa yasalar biiminde etkinliklerini gsterirler. En nemli ve en kesin sonulu ilerleme, madeni paraya geilmesiydi ve bunun sonucu olarak, deerin emek-zaman ile belirlenmesi, artk, meta deiiminin yzeyinde grnmez hale gelmiti. Pratik adan para, deerin kesin ls haline geldi ve bu, ticaret alanna giren metalarn tr arttka, bu metalar uzak lkelerden geldike ve dolaysyla, retimleri iin gerekli emek-zamannn saptanmas gletike daha da yaygn bir durum ald. Parann kendisi genellikle nce yabanc yerlerden geliyordu; deerli madenlerin lke iersinde elde edildii durumlarda bile, kyller ile zanaatlar, ksmen bunun iin harcanan emek-zamann yaklak olarak tahmin edemiyorlar, ksmen de parayla hesap yapma alkanl sonucu, emein deer ls olma nitelii kendi bilinlerinde artk iyice silikleiyordu; bylece, halkn bilincinde para, mutlak deerin temsilcisi haline gelmeye balad. Ksacas: marksist deer yasas, genellikle, ekonomik yasalarn geerlii lsnde, tm basit meta-retimi dnemi iin, yani bu retim, kapitalist retim tarznn grnmesiyle bir deiiklie urayana dein de geerlidir. O zamana kadar, fiyatlar, marksist yasa gereince belirlen-mi deerlere doru yaklaarak bu deerlerin evresinde dalgalanrlar, bylece, basit meta-retimi ne kadar fazla geliirse, uzun d-
785
nemler id-detli d sarsntlarla kesintiye uramayan ortalama fiyatlar, deerlerle, ihmal edilebilir ufak bir farkla akrlar. u halde, marksist deer yasas, rnleri metalara dntren deiimin balangcndan, 15. yzyla dein sren bir dnem iin, genel bir ekonomik geerlie sahip olmutur. Ne var [sayfa 787] ki, meta deiimi, yazl tarih-ncesi dnemlere kadar uzanr ve Msrda, sadan nce en az 2.500 ve belki de 5.000, Babilde 4.000, belki de 6.000 yllarna kadar iner; u halde, deer yasas, be ile yedi bin yllk bir dnem boyunca egemenliini srdrmtr. Ve imdi gelin de, btn bu dnem boyunca genellikle ve dorudan doruya geerli olan deere, metalarn hi bir zaman satlmadklar ve satlmayacaklar, azck akl olan hi bir iktisatnn asla uramayaca bir ey diyen Bay Loriann ciddiyetine hayran olmayn! imdiye dein tccardan szetmedik. Basit meta-retiminin kapitalist meta-retimine dnmesini grdmz u anda onun ie karmasn imdilik bir yana brakabiliriz. Her eyin duraan olduu bu toplumda, tccar, devrimci bir eydi; bu, kaltmdan gelen bir duraanlkt; kyl, yalnz kendi bir dnmlk toprak parasn deil, zgr mlk sahibi, zgr ya da topraa bal kyl ya da serf olarak toplumdaki yerini; kentli zanaat, hem uran ve hem de bal bulunduu loncann ayrcalklarn, kaltmla ve neredeyse vazgeilmez haklar olarak elde ettikleri gibi, ayrca, mterilerini, pazarlar ve devraldklar zanaata ait beceri ve eitimi ta ocukluklarndan kazanm oluyorlard. te byle bir dnyaya tccar giriyor ve onun bu girii, her eyin allak-bullak olmasnn balangc oluyordu. Ama o, bilinli bir devrimci olmak yle dursun, tam tersine, her eyiyle onun bir parasyd. Ortaalarn tccar, hi bir zaman bireyci deildi, o da adalar gibi bir birliin yesiydi. lkel komnizmden doup gelien mark topluluu, krsal blgede egemendi. Her kyl, balangta, her nitelikte eit toprak paralarna ve dolaysyla da, markta eit hakka sahipti. Bu mark, kapal bir birlik haline gelip de artk yeni toprak paralar da verilmeyince, miras, vb. yoluyla topraklar blnd ve bylece mark zerindeki ortak haklar da paralanm oldu; ama tam bir dnm birim olarak kald ve dolaysyla yarm, drtte-bir ve sekizde-bir dnm, markta bunlara tekabl eden haklar veriyordu. Daha sonraki btn retici birlikler, statleri, zellikle snrl toprak blgesi yerine, meslek ayrcalna mark yasalarnn uygulanmasndan baka bir ey olmayan kentlerdeki loncalar, mark birliinin esasn izlediler. Btn rgtlenmenin temel noktas, Elberfeld ve Barmen iplik sanayiine ait 1527 tarihli lisansta arpc bir biimde ifade edildii gibi, her yenin loncaya tannan ayrcalk ve haklardan eit biimde yararlanmasyd. (Thun, Industrie am Niederrhein, vol. II.s. 164 ff.) Ayn ey, her payn eit lde katld ve ayn zamanda da, mark yesinin hakk gibi, her hak ve ykmllkleriyle birlikte blld maden loncalar iin de geerlidir. Gene ayn ey, denizar ticareti balatan ticaret irketleri iinde ayn lde geerliydi. skenderiye ile stanbul
786
limanlarndaki, Venedikliler ve Cenovallar kendi fondacolarndaki barnak, han, antrepo, tehir ve sat salonlarnda, merkez brolarnda her ulus, tam meslek birliklerini kurmutu ve buralar rakiplere ve mterilere kapalyd; aralarnda kararlatrdklar fiyatlarla sat [sayfa 788] yapyorlard, mallar, ak denetim ve ou kez de bir damga ile garanti edilen belirli bir nitelie sahipti; yerlilerin, rnlerine deyecekleri fiyat vb. ortaklaa kararlatryorlard. Hanseatik tccarlar da, Norvete, Borgende, Alman kprs (Tydske Bryggen) zerinde, baka trl hareket etmiyorlard; ayn ey, bunlarn Hollandal ve ngiliz rakipleri iin de doruydu; saptanan fiyatn altnda maln satan ya da bu fiyatn zerinde mal alan tccarn vay haline! Birliin suluya dorudan verecei cezalar bir yana, hele bir de boykot edilirse bu onun mahv demekti. Ve hatta, belirli amalar iin daha kapal birlikler de kurulmutu: 14. ve 15. yzyllarda Cenovada kurulan ve yllarca, Anadoluda .oa ve Sakz arasndaki ap madenlerine egemen olan Maona ve, 14. yzyln sonundan beri talya ve spanya ile i yapan, bu lkelerde ubeler aan, byk Ravensberg Ticaret irketi, Augsburglu tccarlarn kurduklar Alman irketleri: .ugger, Welser, Vhlin, Hchstetter, vb; Nrnberglilerin kurduklar ve 66.000 dka sermaye ve gemi ile Portekizlilerin 1505-1506 Hindistan seferine katlarak yzde 150, bakalarna da yzde 175 kr salayan Hirschvogel firmas (Heyd: Levantehandel, vol. II, s. 524); ve Lutherin ate pskrd daha bir yn firma, Monopolia. Burada ilk kez, kr ve kr oran ile karlayoruz. Tccarlar, zellikle ve bilinli olarak, bu kr orannn btn yeler iin eit olmasna alyorlard. Dou Akdenizde Venedikliler ve Kuzeyde Hanseatikler, herbiri metalar iin komusu ile ayn fiyat dyordu; tama cretleri ayn idi ve mallar iin ayn fiyatlar alyorlar, dnlerinde uluslarnn teki tccarlar ile ayn fiyatlara yk alyorlard. Bylece kr oran hepsi iin aynyd. Byk ticaret kumpanyalarnda, denmi sermaye hissesi ile pro rata kr datm, sahip bulunduu toprak pay ile pro rata, marka katlma pay ya da madendeki hisse ile pro rata madencilikten kr alma kadar doal bir eydi. Tam gelimi biimi iersinde, kapitalist retimin sonal sonularndan birisi olan eit kr oran, bylece burada kendisini, sermayenin, tarihin kt noktalardan birisi olarak, kendisi de dorudan ilkel komnizmin bir yavrusu olan mark birliin soyundan dorudan gelen bir tr olarak, en yaln biimi iersinde ortaya koymaktadr. Bu balangtaki kr oran, zorunlu olarak ok yksekti. Ticaret, yalnz korsanln yaygn olmas nedeniyle tehlikeli olmakla kalmyordu, rakip uluslar da, ele geen her frsatta, her trden iddet hareketlerine bavurmaktan kanmyorlard. Ensonu, satlar ile pazarlama koullar, yabanc prenslerin verdikleri izin belgelerine dayanyor ve bunlar da sk sk, ya bozuluyor ya da geri alnyordu. Dolaysyla, krn, yksek bir sigorta payn iermesi gerekiyordu. Ayrca, devir yava, alveriin sona
787
erdirilmesi uzun zaman alyor, ve ou kez ksa sreli olan ok iyi dnemlerde, yaplan i, tekel kr salayan bir tekel ticareti oluyordu. O sralarda egemen olan ve genellikle, normal ticari kr yzdesinden daima daha dk olmas gereken ok yksek kr oranlar da, kr orannn ortalama olarak ok yksek olduunu kantlyor. [sayfa 789] Ne var ki, btn yeler iin eit olan ve topluluun ortak emeiyle salanan bu, yksek kr oran, ancak, z komu birlikler iersinde, yani o ulus iersinde yerel olarak geerliydi. Venedikliler, Cenovallar, Hanseatikler ve Hollandallarn herbirisinin zel bir kr oran vard ve balangta bu aa yukar tek tek her pazar iin deiikti. Bu farkl firma krlarnn eitlenmesi, rekabet yoluyla kart ynde oldu. nce, farkl pazarlarn kr oranlar, bir ve ayn ulus iin eitlendi. skenderiyelilerin, Venediklilere, mallar iin, Kbrstan, stanbuldan ya da Trabzondan daha fazla kr teklif etmeleri halinde, Venedikliler, teki pazarlardan ektikleri sermayeyi skenderiyeye yneltmeye baladlar. Bunu, ayn pazarlara, ayn ya da benzer mallar ihra eden farkl uluslar arasnda kr oranlarnn yava yava eitlenmesi izledi ve bunlarn bazlar, ou kez iflas ederek, sahneden ekildiler. Ama bu sre, politik olaylarla srekle ksntya uruyordu; tpk, Yakn-Douda i yapan Levantin ticaretinin, Trk ve Mool istilalar ile kmesi gibi. 1492den sonraki byk corafiticari bulular, yalnzca bu gelimeyi hzlandrd ve buna bir son verdi. Piyasa alanlarnda grlen bunu izleyen ani genileme ile, ulatrma ve iletiimdeki devrim, balangta, ticari ilemlerin niteliinde hi bir kkl deiiklik getirmedi. lk sralar, birlik halinde alan firmalar, Hint ve Amerika ticaretine de egemendi. Ama her eyden nce, bu irketlerin ardnda byk uluslar vard. Amerika ile ticarette, Dou Akdenizle ticaret yapan Katolonyallarn yerini Byk spanya Birlii ald; ve onunla birlikte de, ngiltere ve .ransa gibi iki byk lke; en kkleri olan Hollanda ve Portekiz bile, en azndan hl Venedik kadar byk ve glyd ve bir nceki dnemin ise en byk ve en gl tccar uluslaryd. Bylece gezginci tccarlar, 16. ve 17. yzyln servenci tccarlar ortaya karak, ortaklarn gereinde silahla da koruyan birlikleri gitgide gereksiz hale getirdii gibi, bunlarn giderleri de dpedz bir yk olmaya balad. stelik, servet tek bir elde, daha byk bir hzla byyordu ve bylece tek tek tccarlar ok gemeden, eskiden btn bir irketin yapabileceinden daha byk bir yatrmda bulunabiliyordu. Hl varlklarn srdrebilen ticaret irketleri, ou kez silahl birliklere dnerek, yeni kefedilen lkeleri anayurdun koruyuculuu ve egemenlii altnda ele geirmeye ve tekellerine alarak smrmeye baladlar. Ne var ki, bu yeni blgelerde, ou zaman devlet tarafndan kurulan smrgeler arttka, irketlerin yaptklar ticaret, bireysel tccarlar karsnda geriledi ve, kr orannn eitlenmesi artk, tamamen bir rekabet konusu halini ald. imdiye dein biz, yalnz, tccar sermayesine ait kr orann grdk. nk, o zamana dein yalnz tccar ve bir de tefeci sermayesi
788
vard, sanayi sermayesi henz gelimemiti. retim, henz geni lde, kendi retim aralarna sahip iilerin elindeydi ve dolaysyla yaplan i, herhangi bir sermayeye art-deer salamyordu. Elde ettikleri rnn bir ksmn, karlksz olarak bir nc kimseye veriyorlarsa, bu, feodal [sayfa 790] efendilere hara biimindeydi. Tccar sermayesi, bu nedenle, krn, hi deilse balangta, ancak, yerli rnlerin yabanc alclarndan ya da yabanc rnlerin yerli alclarndan salyordu; ancak bu dnemin sonuna doru talya iin, Levantin ticaretinin gerilemesiyle d rekabet ile, pazarlamada karlalan glkler, ihra mallarn reten zanaatlar, rettikleri meta, ihracat tccarlara deerinin altnda satmaya zorlamaya balad. Ve dolaysyla burada, biz, metalarn ortalama olarak, bireysel reticilerin birbirleriyle yaptklar i perakende ticarette deerleri zerinden satldklarn, ama yukarda verilen nedenlerle, uluslararas ticarette ise, kural olarak deerleri zerinden satlmadklarn gryoruz. Bugnk dnyada ise durum tam tersine olup, retim-fiyatlarnn, uluslararas ve toptan ticarette geerli olmasna karn, kentlerdeki perakende ticarette fiyatlarn durumu, tamamen farkl kr oranlar tarafndan dzenlenmektedir. Bylece, diyelim sr etinin fiyat, Londradaki toptancdan, Londradaki bireysel tketiciye ularken, Chicagodaki toptancdan tama giderleri de iersinde olmak zere, Londradaki toptancya geliinden daha byk bir fiyat artna urar. .iyat oluumunda bu devrimi yava yava meydana getiren ara, sanayi sermayesi idi. Bu sermayenin ekirdei, daha ortaalarda, u alanda olumaya balad: deniz tamacl, madencilik ve dokumaclk. talyan ve Hanseatik denizci cumhuriyetler tarafndan bu lekte yrtlen deniz tamacl, denizciler, yani cretli-emekiler (bunlarn cret ilikileri, birlik biimleri altnda, krdan pay almalar ile belki gzden gizlenmi olabilir) olmakszn, ya da o gnn kadrgalar iin, krekiler cretli-emekiler ya da kleler olmakszn olanakszd. Aslnda birlie bal iilerin ilettikleri madenlerdeki loncalar, hemen her zaman, cretli-emekiler aracl ile mevduatlar smrmek amacyla anonim irketler haline evrildi. Dokumaclk sanayinde ise tccar, kk dokumac patronu, belli bir cret karlnda kendi hesabna iplik verip kuma dokutturarak, dorudan doruya, kendi hizmeti altna ald ve bylece, kendisi de, srf alc olmaktan kp, mteahhit (Verlager) denilen duruma ykselmi oldu. Burada, kapitalist art-deerin oluumunun balangcn gryoruz. Biz, kapal tekelci irketler olarak madencilik loncalarn, bir yana brakabiliriz. Ama gemi sahipleri bakmndan uras aktr ki, bunlarn krlar, en azndan lkedeki normal kr kadar yksek olmakta ve bir de, sigortay, gemilerin deer kaybn karlayacak bir fazlal iermekteydi. Ama ilk kez dorudan kapitalist hesabna retilen metalar, piyasaya, zanaat hesabna yaplan ayn trden metalar ile rekabete sren dokuma mteahhidi iin durum acaba nasldr?
789
Tccar sermayesine ait kr oran, o konuya girmek iin nmzde hazrd. Hem de, en azndan szkonusu blge iin, yaklak bir ortalama orana zaten eitlenmi durumdayd. Peki imdi tccar, mteahhit olarak ek bir ie girmeye iten ey nedir? Yalnzca tek bir ey: dierleriyle ayn [sayfa 791] sat-fiyatyla daha byk bir kr salama umut ve bekleyii. Ve ite oda bunu umuyordu. O, kk patronu hizmetine almakla, retimin, reticisini ancak yalnzca kendi son eklini alm rnn satt geleneksel balarn krm olur. Tccar kapitalist, hl kendi retim aralarna sahip bulunan, ama hammaddeleri olmayan emek-gcn satn alyordu. Bylece, dokumacya dzenli bir alma olana saladktan sonra, retimi yle bir noktaya kadar indirebilir ki, harcad emekzamannn bir ksm, karl denmemi hale gelir. Mteahhit imdi artk, kendi ticari krnn zerinde ve tesinde bir art-deere elkoyar hale gelmiti. Geri, iplik vb. satn almak iin ek bir sermaye kullanmak ve bunu, daha nce, ancak satn almas zerine tam fiyatn demek durumunda olduu nesne iin, imdi, bitene kadar dokumacya brakmak zorundadr, ama her eyden nce o, eskiden de, kural olarak yeni retim koullarna ancak bor basks altnda boyuneer, dokumacya avans vermek iin ou kez zaten bir ek sermaye kullanrd; ikincisi de, bundan baka, bu iin hesab u biimi alrd: Tccarmz, ihracat iini, 30.000 dka, sequin,* sterlin ya da bir baka para tutarnda bir sermaye ile yrtyor olsun. Diyelim bunun 10.000i lke iersindeki metalarn satnalnmasnda, 20.000i ise denizar piyasada kullanlsn. Ve bu sermaye iki ylda bir devir yapsn. Yllk devir = 15.000. imdi tccarmz, bir mteahhit olmak, kendi hesabna kuma dokutmak ister. Ne miktar ek sermaye yatrmas gerekecektir? Diyelim ki, onun satt trden bir kuman parasnn retim zaman doaldr ki, ok fazla olmakla birlikte ortalama iki aydr. Gene varsayalm ki, her eyin karln nakit olarak demek zorunda olsun. u halde, dokumacsna iki aylk bir iplik stokunu salayacak miktarda sermaye yatrmas gerekecektir. Yllk devri 15.000 olduuna gre, iki ayda 2.500 tutarnda kuma satn alr. Bunun 2.000inin ipliin deerini, 500'nn dokumacnn cretlerini temsil ettiini kabul edelim; bu durumda tccarmzn 2.000 tutarnda bir ek sermayeye gereksinmesi var demektir. Yeni yntemle dokumacdan elde ettii art-deerin, kuman deerinin ancak yzde 5i olduunu kabul edelim; kukusuz bu, yzde 25 gibi, ok mtevaz bir art-deer oran demektir. (7.000s + 550d + 125a; a = 125 : 500 = %25; k = 125 : 2.500 = %5.) Kapitalistimiz, bylece, yllk 15.000in devri zerinden 750 tutarnda bir fazla kr elde etmekte, ve dolaysyla ek sermayesini 22/3 ylda geri almaktadr. . Ne var ki, satn ve dolaysyla sermayenin devrini hzlandrmak, daha ksa bir dnemde, ayn sermaye ile ayn kr salamak iin u
* Venedik Cumhuriyetine ait altn sikke. -.
790
halde, ayn zamanda daha byk bir kr elde etmek iin art-deerin kk bir ksmn satnalcya verecek, rakiplerinden daha ucuza sat yapacaktr. Bu rakipler de zamanla mteahhitler haline gelecekler ve hepsine ait kr fazlal, normal kr dzeyine ve hatta, hepsine ait [sayfa 792] sermaye art zerinden daha dk bir dzeye inmi olacaktr. Kr orannn eitlii, ierde elde edilen art-deerin bir ksmnn, yabanc alclara devredilmesiyle, belki bir baka dzeyde olsa bile yeniden kurulmu olur. Sanayiin, sermayenin boyunduruu altna sokulmasnda ikinci adm, manfaktrn ortaya kmasyla atlmaktadr. Bu, 17. ve 18. yzyllarda ou kez kendi ihracats da olan manfaktrcye Almanyada genellikle bu 1850ye kadar srmtr ve bugn bile urada burada grlmektedir modas gemi rakibinden, elzanaatsndan daha ucuza retimde bulunma olanan vermektedir. Ayn sre yinelenmektedir; manfaktrc kapitalistin elegeirdii art-deer, ona (ya da, orta ihracat tccara) rakiplerinden daha ucuza satma olanan vermekte ve bu, eitlenmenin tekrar kurulduu yeni bir retim tarznn genel olarak uygulanmasna kadar srmektedir. Mevcut merkantil kr oran, ancak yerel olarak eitlenmi olsa bile, iersinde sanayi art-deer fazlalnn acmaszca budand Procrust yata olmakta devam eder. Eer manfaktr kendi rnlerinin fiyatn ucuzlatarak ileriye doru frlamsa, bu, metalarn retim maliyetlerini, retimde yaplan srekli devrimlerle gitgide drmeye uraan ve btn eski retim tarzlarn durup dinlenmeksizin geride brakan modern sanayi iin daha da dorudur. te bylece, en sonunda, byk sanayi, i pazar, sermaye adna kesin olarak elegeirir, kk retime ve kendine yeterli kyl ailesinin doal ekonomisine son verir, kk reticiler arasndaki dorudan deiimi kaldrarak, tm ulusu sermayenin hizmetine koar. Ayn ekilde, farkl ticaret ve sanayi kollarndaki kr orann, tek bir genel kr oran halinde eitler ve ensonu, sanayii, eskiden sermayenin bir retim kolundan bir bakasna aktarlmasna kar koyan engellerin ounu ortadan kaldrarak, bu eitlemede layk olduu gl duruma kavuturur. Bylece, deerlerin retim-fiyatlarna evrilmesi, genellikle btn deiimler iin tamamlanm olur. Bu evrilme, bu nedenle, taraflarn bilinci ya da istei dnda, nesnel yasalara gre olur. Rekabetin, genel oran aan krlar genel dzeye indirgemesi, dolaysyla da, ortalamay aan art-deere ilk elkoyan sanayici kapitalistin elinden bunun tekrar alnmas olduunu aklamakta teorik bakmdan hi bir glk yoktur. Bununla birlikte, pratikte, ar art-deere, yksek deien sermaye ve dk deimeyen sermayeye, yani dk sermaye bileimine sahip retim alanlar, tadklar nitelik gerei, btnyle kapitalist retime en son ve en az tabi olduklar iin zellikle tarmda bu, daha da fazla byledir. Buna karlk, retim-fiyatlarnn meta-deerlerin zerine ykselmesi ki bu, yksek sermaye bileimine sahip alanlara ait rnlerin ierdikleri ortala-
791
mann altndaki art-deeri, ortalama kr oran dzeyine ykseltmek iin gereklidir teorik bakmdan son derece g grnr, ama pratikte grm olduumuz gibi, ok abuk ve ok kolay gerekletirilir. nk, bu snftaki metalar, ilk kez, kapitalist biimde retilip, kapitalist ticaret [sayfa 793] alanna girdikleri zaman, kapitalist-ncesi yntemlerle, dolaysyla da daha pahal retilen ayn nitelikteki metalarla rekabet ederler. u halde, kapitalist retici, art-deerin bir ksmndan vazgese bile, blgesinde geerli kr orann gene de salam olur; bu kr orannn, aslnda art-deerle dorudan bir ilikisi yoktur; nk o, kapitalist retim henz daha ortaya kmadan ok nce, dolaysyla da, sanayi kr oran henz olanaksz iken, tccar sermayesinden domutur.
II. BORSA*
1. Kapitalist retimde borsann durumu, nc Cildin, Beinci Ksm, zellikle ...** blmde genellikle aktr. Ama, kitabn yazld 1865ten beri, bugn borsaya, nemli lde artan ve srekli byyen bir rol ykleyen bir deiiklik olmu, snai ve tarmsal tm retimin, tm ticaretin, ulatrma ve iletiim aralarnn olduu kadar deiim ilevlerinin de borsa yneticilerinin elinde toplanmasna doru bir gelime grlm, ve bylece, borsa, bizzat kapitalist retimin en sekin bir temsilcisi halini almtr. 2. 1865te borsa, kapitalist sistem iersinde henz ikincil bir eydi. Devlet tahvilleri, bellibal borsa senetleri kitlesini temsil ediyordu ve bunlarn toplam bile henz nispeten kkt. Ayrca, Kta Avrupasnda ve Amerikada egemen durumda, hisse senetli bankalar vard ve ngilteredeki aristokrat zel bankalar iersine almaya daha yeni balamt, ama kitle olarak henz nispeten nemsizdi. Demiryolu hisse senetleri, bugne oranla, henz zayft. Hisse senetli irket biiminde daha henz ancak birka tane dorudan retici kurulu vard ve, bankalar gibi ounluu daha yoksul lkelerdeydi: Almanya, Avusturya, Amerika, vb. Papazn gz hl, daha yenilmemi yanl inanlardayd. O tarihlerde, borsa, henz, kapitalistin, birbirlerinin birikmi sermayelerini alp gtrdkleri ve iiler dorudan doruya ancak kapitalist ekonominin ahlak bozucu genel etkisinin yeni bir kart ve, takdiri ilahinin (nam dier ahsn) bu yaamda bile, kutsall ve laneti, serveti, yani zevk ve iktidar ile sefaleti, yani yoksulluu ve klelii belirlediini syleyen kalvenci retinin dorulanmas olarak ilgilendiriyordu. 3. imdi ise ok baka trl. 1866 bunalmndan beri, birikim gitgide artan bir hzla artt ve bylece, hi bir sanayi lkesinde ve hele ngilterede, retimdeki genileme, birikime ayak uyduramad ya da bi* Elyazmasna Engelsin koyduu balk, Borsa, Kapitalin nc Cildine Ek Notlar. -Ed. ** Elyazmasnda Engels, blm numarasnn konulmas iin bir balk brakm. Dnlen balk herhalde uydu: Yirmiyedinci Blm, Kapitalist retimde Kredinin Rol. -Ed.
792
reysel kapitalistin birikimi, srf kendi iinin geniletilmesinde kullanld; daha 1845te ngiliz pamuklu sanayii; demiryolu sahtekarlklar. Ama bu birikim ile birlikte rantiyelerin, i yaamnn devaml gerilemesinden bkp usanan ve bunun iin de, irketlerin mdrleri ya da yneticileri olarak [sayfa 794] srf kendilerini elendirmek ya da hafif bir i tutmak isteyenlerin saylar artt. Ensonu, para-sermaye olarak babo dolaan bu kitlenin yatrmn kolaylatrmak iin, henz kurulmam bulunan yerlerde, yeni snrl sorumlu irket trleri kuruldu ve eskiden hisse senedi sahiplerinin snrsz olan sorumluluklar, [daha ok ya da daha az] azaltld (Almanyada 1890da anonim irketler kuruldu, katlma pay %40 idi!). 4. Bunu, sanayiin giderek hisse senetli giriimlere dnmesi izledi. Sanayi kollar birbiri ardna bu kadere kurban gitti. nce, imdi artk dev fabrikalarn gerekli olduu demir sanayii (daha nce, madenler, hisse senedine dayanlarak, rgtlenmemiti). Ardndan kimya sanayi ve makine fabrikalar. Ktada dokuma sanayii, ngilterede, Lancashirede ancak birka blge (Oldham plik .abrikas, Burnley Dokuma .abrikas vb., terzi kooperatifleri, ama bu da gene ilk bunalmda tekrar patronun eline dmek zere ancak bir hazrlk aamas), iki yapm yerleri (Amerikallara ait olanlar birka yl nce ngiliz sermayesine satld, ardndan Guinness, Bass, Allsopp). Bundan sonra ortak ynetim altnda dev giriimler yaratan trstler (United Alkali gibi). Sradan bireysel firmalar, gitgide artk, o alandaki ii kurulabilecek dzeye getiren, yalnzca birer geici aama. Ticarette de ayn ey: Leafs, Parsons, Morys, Morrison, Dillon, hepsi de irket. imdi, perakendeci maazalarda ayn ve srf spermarket tipinde, kooperatif grnnde de deil. ngilterede bile, bankalar ile teki kredi kurulular da yle. Ynlarca yeni banka, btn sorumluluklar snrl. Hatta...* vb. gibi eski bankalar bile, yedi zel ortak ile, snrl irketlere evrilmi durumda. 5. Tarm alannda da ayn ey. zellikle Almanyada, trl trl brokratik adlar altnda dev boyutlara ulaan bankalar, gitgide daha fazla ipotekler zerinde hak sahibi oldular; hisse senetleri ile, toprak mlkiyetinin fiili sahiplii borsaya geti; iftlikler alacakllarn eline dt zaman, bu, daha da gerekti. Burada, bozkrlarn ilenmesiyle tarmsal devrim arpcdr; eer byle srp giderse, yakn bir gelecekte, ngiltere ile .ransann topraklarnn da borsann eline geecei sylenebilir. 6. imdi btn yabanc yatrmlar, hisse senedi biiminde. Yalnz ngilterede: Amerikan demiryollar, Kuzey ve Gney (borsa listesine baknz), Goldberger, vb.. 7. Sonra smrgeletirme. Bugn bu, borsann gerek bir yardmcs; onun kan iin Avrupann gl devletleri birka yl nce Afrikay paylat, .ransa, Tunus ile Tonkini elegeirdi. Afrika, dorudan
* Okunamyor. Glyn & Co. anlamnda banka olsa gerek. -Ed.
793
doruya irketlere kiraland (Nijerya, Gney Afrika, Alman Gney-Bat ve Alman Dou Afrikas), ve Mozambik ile Natal, Sir Cecil Rhodes, borsa iin ele geirdi. [sayfa 795]
794
DZNLER
KAYNAKLAR DZN
YAZARLAR
A ANDERSON, Adam. An Historical and Chronological Deduction of the Origin of Commerce, from the earliest accounts to the present time, Vol. 2, London 1764. -292. ANDERSON, James. A Calm Investigation of the Circumstances that have led to the present scarcity of grain in Britain, London 1801. -547. ARSTOTELES. De Republica Libri VIII en Oeconomica. Ex recensione Immanuelis Bekkery, Oxoni 1837. - 338. ARND, Karl. Die naturgemsse Volkswirtsehaft, gegenber dem Monopoliengeiste und dem Kommunismus, mit einem Rckblicke auf die einschlagende Literatur, Hanau 1845. -319-320. AUGIER, Marie. Du crdit public et de son histoire depuis les temps anciens jusqua nos jours, Paris 1842. 526, 541. B BALZAC, Honore de. Les paysans, 1845. -41. BASTlAT, .r. Gratuite du credit. Discussion entre M. .r. Bastiat et M.P.J. Proudhon, Paris 1850. -303, 304. BELL, G. M. The Philosophy of JointStock Banking, London 1840. -483. BOSANQUET, J.W. Metallic, Paper, and Credit Currency, and the means of regulating their quantity and value, London 1842. -326, 352. BRISCOE, John. To the Knights, Citizens and Burgesses in Parliament assembled, 1695. -532. BURET, Eugene. De la misre des classes laborieuses en Angleterre et en .rance etc., Paris 1840. -705. BSCH, Johann Georg. Theoretischpraktische Darstellung der Handlung in ihren mannigfaltigen Geschften (1792). Third extended and improved edition with insertions and supplements by G. P. H. Normann, Hamburg 1808. -541. C CAlRNES, J. E. The Slave Power: its character, career and probable designs etc., London 1862. -337, CANTILLON, Richard. Essai sur la nature du commerce en gnral. Traduit de langlais, London 1755. -689.
797
CAREY, H. C. Principles of Social Science, Vol. III, Philadelphia 1860. - 349. CHALMERS, Thomas. On Political Economy in Connection with the Moral State and Moral Prospects of Society, 2nd ed., Glasgow 1832. -390. CHAMBERLAlN (Chamberleyne), Dr. Hugh. A few Proposals humbly recommending etc, establishing a Land Credit in this Kingdom, Edinburgh 1700. - 532. CHERBULIEZ, A. Riche ou pouvre. Exposition succinte des causes et des effets de la distribution actuelle des richesses sociales, Paris et Geneve 1840. -144, CHILD, Josiah. Traites sur le commerce et sur les avantages qui rsultent de la rduction de lintrt de Iargent (l694), Amsterdam et Berlin 1754. -348, 533. COMTE, Charles. Trait de la proprit, T. 1, Paris 1834. -546. COQUELIN, Charles. Du crdit et des danques, ln Revue des Deux Mondes, Paris 1842. -353. CORBET, Thomas. An lnquiry into the Causes, and Modes of the Wealth of lndividuals, or the principles of trade and speculation explained. London 1841. -150, 154, 165, 270. D DUREAU DE LA MALLE, A. J. Economie politique des romains, Paris 1840. 95. E ENGELS .riedrich. Die Lage der arbeitenden Klasse in England. Nach eigner Anschauung und authenlischen Quellen, Leipzig 1845, -680. The Stock Exchange, Supplementary Notes toCapital, Volume Three (1895). -794. . .ELLER, Dr. .. E und QDERMANN, Dr. C. G. Das Ganze der kaufmnnischen Arithmetik, .r Handels-Real- und Gewerbeschulen, so wie zum
Selbstunterricht fr Geschftsmnner berhaupt (1842), 7. Auflage Leipzig 1859. -275. .IREMAN, Peter. Kritik der Marxschen Werttheoire. In Jahrbcher fr Nationalkonomie und Statistik, Dritte .olge, Bd. III, Jena 1892. -20, 21. .ORCADE, Eugene. La guerre du socialisme, II. Leconomie politique rvolutionnaire et sociale. In Revue des Deux Mondes, T. 4, Bruxelles 1848. -740. .RANCIS, Jobn. History of the Bank of England, its Times and Traditions, 3rd ed., London 1848. -533, 534. .ULLARTON, John. On the Regulation of Currencies; being an examination of the principles, on which it is proposed to restrict, within certain fixed limits, the future issues on credit of the Bank of England and of the other banking establishmens throughout the country, London 1845. -356, 399, 397, 398, 399, 400, 401, 405, 406. G GILBART, William James. The History and Principles of Banking, London 1834 -298, 356, 357, 540. An Inquiry into the Causes of the Pressure on the Money Market during the Year 1839, London 1840. -478, 482. A Practical Treatise on Banking (1827), 5th ed., London 1849 -317. GREG, R. H. The .actory Question, Lansidered in Relation to its Effects on the Health and Morals of those Employed in .actories. And the Ten Hours Bill, etc., London 1837. -99. H HAMlLTON, Robert. An Inquiry Conceming the Rise and Progress, the Redemption and Present State and the Management of the National Debt of Great Britain, 2nd ed., Edinburgh 1814. -347. HARDCASTLE, Daniel. Jr. Banks and Bankers, 2nd ed., London 1843. - 482, 541.
798
HEGEL, Georg Wilhelm .riedrich. Grundlinien der Philosophie des Rechts, oder Naturrecht und Staatswissenschaft im Grundrisse. In Werke, published by Dr. Eduard Gans, 7th ed., Berlin 1840. -545. HEINE, Heinrich. Disputation. In Gedichte, Dritter Band, Romanzero, 3. Buch, Hebrische Melodien. -478. HEYD, Dr. Wilhelm. Geschichte des Levantehandles im Mittelalter, Stuttgart 1879. -789. HODGSKIN. Labour Defended Against the Claims of Capital; or the Unproductiveness of Capital Proved. By a Labourer, London 1825. -342, 350. HUBBARD, John Gellibrand. The Currency and the Country, London 1843. 367, 469. HLLMANN, Karl Dietrich. Stdtewesen des Mittelalters, Bonn 1826-29. -279, 281, 529. J JOHNSTON, James .. W. Notes on North America Agricultural, Economical and Social, Edinburgh and London 1851. -546, 591. JONES, Richard. An Introductory Lecture on Political Economy, London 1833. -234. An Essay on the Distribution of Wealth, London 1831. -668. K KlESSELBACH, Wilhelm. Der Gang des Welthandels und die Entwicklung des europischen Vlkerlebens im Mittelalter, Stuttgart 1860. -288. KINNEAR, J. G. The Crisis and the Currency, London 1847. -391, 466. L LAING, Samuel, National Distress; its Causes and Remedies, London 1844. 680. LA VERGNE, Leonce de. The Rural Economy of England, Scotland and Ireland (translated from Economie Rurale de IAngleterre, Paris 1854), London 1855. -557. LEATHAM, William. Letters on the Currency. Addressed to Charles Wood,
London 1840. -352. LEXIS, W. Die Marxsche Kapital theorie. In Conrads Jahrbcher fr Nationalkonomie und Statistik, Neue .olge, Bd. XI, Jena 1885. -17, 18, 19. LINGUET, N. Theorie des lois civiles ou principes fondamentaux de la societe, T. 1, London 1767. -695. LIST, Dr. .riedrich. Die Ackerverfassung, die Zwerwirtschaft und die Auswanderung. .rom the Deutsche Vierteljahrsschrift, 1842, Heft IV. Nr. XX, specially printed, Stuttgart und Tbingen 1842. -775, 776. LORIA, Achille. Karl Marx. in Nuova Antologia, April 1883. -23. La Teoria Economica della Costituzione Politica, Roma, Torino, .irenze 1886. -23. Die Durchschnittsprofitrate auf Grundlage des Marxschen Wertgesetzes. Von Dr. Conrad Schmidt. Stuttgart 1889. Review in Conrads Jahrbcher fr Nationalkonomie und Statistik, Neue .olge, Bd. XX, Jena 1890. -24. L Opera postuma di Carla Marx. in Nuova Antologia, Vol. LV, .ebruary 1895. -781. LUTHER, Martin, An die pfarherrn wider den Wucher zu predigen, Wittemberg 1540, Luthers Werke, Wittemberg 1589, 6. Teil. -305, 346. Von Kaufshandlungs und Wucher, Wittemberg 1524, Luthers Werke, Wittemberg 1589, 6. Teil. -291. LUZAC, E. Hollands Rijkdom, Behelzende den Oorsprong van den Koophandel, en von de Magt van dezen Staat etc., Leyden 1782. -281. M MACAULAY, Th. B. The History of England. .rom the accession of Jaines the Second, Vol. 4, London 1857. 534. MALTHUS, T. R. Definitions in Political Economy, London 1827. -39. London l853. -41. Principles of Political Economy, considered with a view to their practical
799
application, 2nd ed., London 1836. 39, 153. MANLEY, Thomas. Interest of Money Mistaken, or a treatise, proving that the abatement of interest is the effect and not the cause of the riches of a nation and thut six per cent is a proportionable interest to the present conditions of Kingdom, London 1668. -533. MARON, Dr. H. Extensiv oder intensiv? Ein Kapital aus der landwirtschaftlichen Betriebslehre, Oppeln 1859,709. MARX, Karl. Das Kapital, Kritik der Politischen Oekonomie, Kitap 1 [Birinci Cilt]. -11, 13, 14, 16, 23, 31;33, 35, 37, 40, 51, 52, 71, 78, 85, 86, 88, 129, 132, 145, 164, 204, 205, 218, 232, 271, 280, 351, 394, 406, 463, 464, 545, 555, 558, 665, 698; 734, 771, 779, 786., Kitap II [kinci Cilt] -11, 13, 16, 31, 45, 51, 67, 68, 69, 70, 71, 72, 107, 237, 248, 254, 265, 268, 300, 393, 396, 426, 4 70, 498. 680, 727, 734, 735, 739. Das Kapital etc. Erster Band, Kitap I [Birinci Cilt]: Der Produktionsprozess des Kapitals, 2, Auflage, Hamburg 1872. -15, 3. Auflage, Hamburg 1883. -15, 132. Das Kapital etc. Zweiter Band, Kitap II (kinci Cilt]. Der Zirkulationsprozess des Kapital, Hamburg 1885. -11, 13. Misre de la philosophie. Rponse la philosophie de la misre de M. Proudhon, Paris 1847. -537, 547. Zur Kritik der politischen Oekonomie, Erstes Heft, Berlin 1859. -164,279, 484, 485, 486, 487, 497, 537. MASSIE, Joseph. An Essay on the Governing Causes of the Natural Rate of Interest etc. London 1750. -310, 316, 319, 321. MILL, John Stuart. Essays on Some Unsettled Questions of Political Economy, London 1844. -770. Principles of Political Economy, with some of their Applications to Social Philosophy, 2nd ed., London 1849. - 342, 349. MOMMSEN, Theodor. Rmische Geschichte, 2. Auflage, Berlin 1856 bis
1857. -283, 338, 692. MORTON, J. C. On the .orces used in Agriculture. Report rnade at the Society of Arts. In Journal of the Sociey of Arts. December 9, 1859. -556. MORTON, John Lockhart. The Resources of Estates: being a treaitse on the agricullural improvement and general managemen of landed property, London 1858. -556, 595. MOUNIER, L. M. De Iagriculture en .rance, dapres les documents officiels avec des remarques par M. Rubichon, Paris 1846. -709. MLLER, Adam H. Die Elemente der Staatskunst, Berlin 1809. -313, 349. N NEWMAN, .rancis William. Lectures on Political Economy, LOdo 1851. 527, 580, 680., NEWMAN, S. P. Elements of Political Economy, Andover and New York 1835. -246. NORTH, Sir Dudley. Discourses upon Trade; principally directed to the cases of the interest, coinage, clipping increase of money, LOdo 1691.541. O OCONNOR, Charles. Speech on December 19, 1859. In New York Daily Tribune, December 20, 1859. -339. ODERMANN, Dr. C. G. Bkz: .ELLER. OPDYKE,George. A Treatise on Political Economy, NewYork 1851. -319. P PASSY, Hippolyte. Des systmes de culture et de leur influence sur leconomie sociale 2nd ed., Paris 1853. -676, 685, 688, 691, 693. PECQUEUR, Ch. Thorie nouvelle dconomie sociale et politique ou tudes sur lorganisation des socits, Paris 1842. -538. PLINIUS, Gajus Secundus, der Aeltere. Historiae naturalis Libri XXXVII, Paris 1826. -95.
800
PRlCE, Richard. An Appeal to the Public on the Subject of the National Debt (1772), 2nd ed., London 1774. -346, 347. Observations on Reversionary Payments, on schemes for providing anuities for widows, and for persons in old age; on the method of calculating the values of assurances on lives, and on national debt etc. (1771), 2nd ed., London 1772. 347. PROUDHON, P. J. Bkz: BASTlAT. R RAMSAY, George. An Essay on the Distribution of Wealth, Edinburgh 1836. -246, 318, 334. REDEN, Dr. .reiherr von. Vergleichende Kulturstatistik der Gebiets-und Bevlkerungverhtnisse der Grossstaaten Europas, Berlin 1848. -413. RICARDO, David. On the Principles of Political Economy and, Taxation, ed. by MacCulloch, London 1852. -63, 105, 161, 165, 181, 1?9, 211, 574; 678, 716,738, 749. RODBERTUS-JAGETZOW, Karl. Soziale Briefe an von Kirchmann. pritter Brief: Widerlegung der Ricardoschen Lehre von der Grundrente und Bergrndung einer neuen Rententheorie, Berlin 1851. -684. ROSCHER, Wilhelm. Die Grundlagen der Nationalkonomie. Ein Hand-und Lesebuch fr Geschfts mnner und Studierende (Z. Aufl., Stuttgart und Augsburg 1857). -200, 270, 285, 349. RUBICHON, Maurice. Du mcanisme de la socit en .rance et en Angleterre (1833). New edition, Paris 1837. - 556. S SAINT-SIMON. Nouveau Christianisme, dialogues entre un conservateur et un novateur, Paris 1825. -535, 536. SAY, Jean-Baptiste. Traite dconomie politique, ou simple exposition de la maniere dont se forment, se dis-
tribuent et se consomment les richesses (1803), 3rd ed.,Paris 1817.246,738. SCHMIDT, Conrad. Die Durchschnittsprofitrate auf Grundlage des Marxschen Wertgesetzes, Stuttgart 1889. -19. Die Durchschnittsprofitrate und das Marxsche Wertgesetz. In Die Neue Zeit, XI Jahrg., Bd. I., Stuttgart 1893. -19, 20. SISMONDI, J. Ch. L. SIMONDE de. Nouveaux principes dconomie politique ou de la richesse dans ses rapports avec la population, Paris 1819. -423. SMITH, Adam. An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations (1776), published by Wakefield London 1835 to 1889. -129, 289, 418, 419, 674 ~ 675, 678, 679, 680, 681, 726, 739. SOMBART, Werner. Zur Kritik des konomischen Systems von Karl Marx. In Archiv fr soziale Gesetzgebung und Statistik, Bd. VlII, Berlin 1894. 783. STEUART, Jacques (James). Recherche des principes de lconomie politique ou essai sur la science de la politique interiuvre des nations libres (Translated from An Inquiry into the Principles of Political Economy etc., London 1767. ), Paris 1789. 321. STIEBELING, George C. Das Wertgesetz und die Profitrate, New York 1890. - 26,27. STORCH, Henri. Cours deconomie politique, ou exposition des principes qui diterminent la prosperite des nations, St. Peterburg 1815. -165, 726, 742. Considerations sur la nature du revenu national, Paris 1824. -742, 746. T THIERS, Adolphe. De la propriete, Paris 1848. -551. THUN, Alphons. Die Industrie am Niederrhein und ihre Arbeiter, Leipzig 1879. -788.
801
TOOKE, Thomas. A History of Prices, and of the State of the Circulation, from 1793 to 1837; preceded by a brief sketch of the state of the corn trade in the last two centuries, London 1838. -325. An Inquiry into the Currency Principle; the connection of the currency with prices and the expediency of a separation of issue from banking, 2nd ed., London 1844. -312, 326, 353, 355, 388, 391, 392. A History of Prices and of the State of the Circulation from 1839 to 1847 inclusive,. with a genefal review of the currency question etc., London 1848. -317. and NEWMARCH, William. A History of Prices and of the State of the Circulation during the nine years 18481856, London 1857. -708. TORRENS, Robert. An Essay on the Production of Wealth with an Appendix, in which the Principles of Political Economy are applied to the actual circumstances of this country, London 1821. -41. On the operation of the Bank Charter Act of 1844 etc., 2nd ed., London1847.-311. TUCKETT, J. D. A History of the Past and Present State of the Labouring Population, including the progress of agriculture, manufactures and commerce, shewing the extremes of opulence and destitution among the operative classes with practical means for their employment and future prosperity, London 1846. -532. U URE, Andrew. Philosophie des manufactures ou economie industrielle de la fabrication du cotton, de la lai-
ne, du lin et de la soie, avec la description des diverses machines employes dans les alelie anglais (Translation of Philosophy of Manufactures etc., London 1835.). Paris 1836 -340. V VERRI, Pietro. Meditazioni sulla Economia Politica. In Scrittori Classici Italiani di Economia Politica, Parte Moderna,Vol. 15, Milano 1804. -246. VINCARD, Jr. Histoire du travail et des travailleurs en .rance, Paris 1845. 691. VISSERING, S. Handboek van Praktische Staathuishoudkunde, Amsterdam 1860 bis 1865. -279, 281. W WAKE.lELD, Edward Gibbon. England and America. A colparison of the social and political state of both nations, London 1833. -665. WALTON, Alfred A. History of the Landed. Tenures of Great Britain and Ireland, from the Norman conquest to the present time, London 1865. 548, 549. WEST, Edward. Essay on the Application of Capital to Land etc. By a .ellow of University College Oxford, London 1815. -215. WOL., Julius. Das Rtsel der Durchschnittsprofitrate bei Marx. In Conrads Jahrbcher fr Nationalkonomie und Statistik, Dritte .olge, Bd. II, Jena 1891. -22. Sozialismus und kapitalistische Gesellschaftsordnung. Kritische Wrdigung beider als Grundlegung einer Sozialpolitik, System der Sozialpolitik, Bd. I, Stuttgart 1892. -25.
ANONMLER
The City or the Physiology of London Business. With sketches on change, and at the coffee houses, (David Morier Evans.) London 1845. 342. Competition and Co-operation, 1832. -
802
774. The Currency theory Reviewed in a letter to the Scottish People on the menaced interference by Govemment with the existing system of banking in Scotland. By a Banker in England Edinburgh 1845. -358, 366, 386, 461. Doctrine de Saint-Simon. Exposition. Premiere annee. 1828-1829. (Enfantin.) 3rd ed., Paris 1831. -536. An Inquiry into those Principles Respecting the Nature of Demandand the Necessity of Consumption, lately advocated by Mr. Malthus. London 1821. -174, 569. Observations on Certain Verbal Disputes in Political Economy, particularly re-
lating to value, and to demand and supply. London 1821. -172. Religion Saint-Simonienne. Economie politique et Politique Articles extraits au Globe. (Enfantin), Paris 1831. -535, 537. Some Thoughts of the Interest on England. By a Lover of Commerce. London 1697. -536. The Theory of the Exchange. The Bank Charter Act of 1844 etc. (G. Henry Roy.) London 1864. -318, 321. The Three Prize Essays on Agriculture and the Corn Law., Published by the National Anti-Corn-Law League. (George Hope, W. R. Grey, Arthur Morse.) Manchester, London 1842. - 554.
GAZETE VE DERGLER
Archiv fr soziale Gesetzgebung und Statistik, published by Dr. Heinrich Braun, Bd. Vll, Berlin 1894. (Essay by Sombart.) -783. Daily News, December 10, 1889. -321. December 15, 1892. -419, 420. January 18, 1894. -481. Die Neue Zeit, XI. Jahrg., Bd. 1893. (Essay by Conrad Schmidt.) -20. Economist, March 18, 1845. -386. May 22, 1847. -479, 518, 519, 520, 521. August 2, 1847. -522. October 23, 1847.-499. November 20, 1847. -388, 442. December 11, 1847. -507. November 30, 1850. -524. January 11, 1851. -523. January 22, 1853. -316. July 19, 1859. -348. Jahrbcher fr Nationalkonomie und Statistik, publishedby J. Conrad. 1885, Neue .olge, Bd. XI. (Essay by W. Lexis.} -17. 1890, Neue .olge, Bd. XX. (Essay by Achille Loria.) -24. 1891, III. .olge, Bd. II. (Essay by Juiius Wo1f.)-22. 1892. III. .olge, Bd. III. (Essay by Peter .ireman.) -20. Joumal of the Society of Arts, Vol. VII, No. 368, London, December 9, 1859. (Report by J. C. Morton.) 556. Manchester Guardian, November 24, 1847. -360. Morning Star. December 14, 1865. (Speech by JohnBright.) -558. New York Daily Tribune, December 20, 1859. (Speech by OConnor.) - 339. Nuova Antologia, April 1883. (Essay by Achille Loria.) -23. .ebruary 1895. (Essay by Achille Loria.) -781. Revue des Deux Mondes, 1842. (Essay by Coquelin.) -353. 1848, (Essay by .orcade.) -740. Times, London, December 3, 5, 7, 1857. -388. Edinburgh Review. -685.
803
PARLAMENTO RAPORLARI VE TEK RESM YAYINLAR

Anno Vicesimo Sexto Georgii III. Regis. Caput XXXI. An Act for vesting certain Sums in Commissioners, at the End of every Q\larter of a year, to be by them applied to the Reduction of the National Debt (1786). 348. .irst Report on Childrens Employment in Mines and Collieries, April 21, 1829. -82. Coal mine Accidents. Abstract of Retum to an Address of the Honourable the House of Commons dated 3 May 1861, etc. - Ordered, by the H. of C., to be Printed, 6 .ebruary 1862, -82. .irst Report from the Select Committee of the House of Lords on the Sweating System; together with the Proceedings of the Committee, Minutes of Evidence. Ordered, by the H. of C., to be Printed, 11 August 1888. 295. Public Health Sixth Report of the Medical Officer of the Privy Council. With Appendix, 1863, London 1864. -85, 86, 87, 88, 89. Report from the Select Committee on Bank Acts; together with the Proceedings of the Committee, Minutes of Evidence, Appendix and Index. Ordered, by the House of Commons, to be Printed, 30 July 1857. Part I. Report of Evidence. -365, 369, 370, 371, 373, 374,375, 376, 377, 380, 381, 382, 383, 384, 398, 437, 439, 440, 443, 444, 450, 451, 453, 459, 462, 463, 464, 465, 467, 468, 469, 470, 471, 472, 473,. 474, 475, 476, 477, 478, 479, 480, 481, 485, 486, 487, 488, 489, 490, 491, 492, 493, 494, 495, 496, 497, 498, 499, 500, 502, 503, 504, 505, 506, 507, 508, 509, 510, 512, 513, 514, 515, 516, 517, 518, 680. Part II, Appendix and Index. -462, 488. Report from the Select Committee on the Bank Acts; together with the Proceedings of the Committee, Minutes of Evidence, Appendix and Index. Ordered, by the House of Commons, to be Printed, 1 July 1858.16, 421, 430, 440, 442, 463, 464. .irst Report from the Secret Committee on Commercial Distress; with the Minutes of Evidence. Ordered, by the House of Commons, to be Printed, 8 June 1848. -16, 356, 362, 363, 364, 367, 368, 415,419;430,431,452,478.. Report from the Secret Committee of the House of Lords, Appointed to Inquire into the Causes of the Distress which has for some time prevailed among the commercial classes, and how far it has been affected by the Iaws for regulating the issue of bank-notes payable on demand. Together with the Minutes of Evidence and an Appendix. Ordered, by the House of Commons, to be Printed, 28 July 1848. Reprinted 1857. -16, 364, 365, 371, 465, 466, 467, 489, 493, 494, 495, 504. Reports of the Inspectors of .actories, etc. -553. for the half-year ending 31st October, 1845, London 1846. -113. for 31st October 1846, London1847. 113. for 31st October 1847, London 1848. 114. for 31st October 1848, London 1849. 74,99. for 30th April 1849, London 1849. - 115. for 31st October 1849, London 1850. 115, for 30th April 1850, London 1850. - 101, 15. for 31st October 1850, London 1851. 112, 115. for 30th April 1851, London 1851.-112. for 31st October 1852, London 1853. 89,92. for 30th April 1853, London 1853. - 116. for 31st October 1853, London 1854. 116. for 30th Apri/ 1854, London 1854. - 116. for 31st October 1855, London 1856. 83.
804
for 31st October 1858, London 1859. 74,111,112. for 30th Apri/ 1859, London 1859. -116. for 31st October 1859, London 1860. 116. for 30th April1860, London 1860. - 116. for 31st October 1860, London 1861. 117. for 30th Apri/ 1861, London 1861. 85,117,118.
for 31st October 1861, London 182. 117. for 30th April, 1862,. London 1862. - 85, 118. for 31st October 1862, London 1863. 74,94, 117, 119. for 30th April l863. London 1863, -119. for 31st October 1863, London 1864. 83, 93, 94, 101, 118, 120, 121, 123. for 30th April1864, London 1864. - 118, 122.
805
TEK DLLERDEK SZCK, TERM VE DEYMLER

ad absurdum anlamszca, sama olarak ad infinitum sonsuza dek all convertible securities of a current character cari nitelikteki btn evrilebilir senetler Bandes Noires Vurguncular Birlii bill brokers borsa simsarlar bona fide iyi niyetle brokers simsarlar capitaliste industriel sanayici kapitalist canying trade komisyonculuk ticareti conditio sine qua non vazgeilmez koul commercial distress ticari bunalm corpore vill deeri olmayan cisim cost of production retim-maliyeti credit gratuit karlksz kredi cultivateur ifti, tarmc de facto fiili olarak dej jure meru dock warrants doklardaki metalarn depolama dokmanlar duplex interesse, damni emergentis et lucri cessantis ifte zarar, biri uranlan kayp ve biri karlan kazan frsat enfaire un livre bir kitap yapmak eo ipso ayn gerekten epitropos (eski Yunanda) srveyan ex contingente necessarium raslantdan zorunluluk yaratmak ex professo mesleki olarak, aka ex suis ossibus onun kemiklerinden familia rustica kle ekonomisi foux frais retken olmad halde zorunlu olan ikincil maliyetler fermier gnraux, receveurs gnraux mltezim, genel tahsildar floating capital dolaan sermaye freehold mlk, mlkiyet fruges consumere nati topran meyvelerini tketime yetenekli grsser daha byk halte l! dur bakalm!, artk yeter! hins ilae lacrime bu gzyalar nereden inconvertible evrilemeyen in extenso tam olarak in petto hazr, emre hazr in statu nascendi olu halinde in toto tamamyla issue department tedavl ubesi la terre capital sermaye olarak toprak, toprak-sermaye lillustre nl, anl mala fides kt niyet mere a question of capital srf bir sermaye sorunu moneyed capital nakdi sermaye nota bene nemli not, dikkat edilsin natural price doal-fiyat naturaliter doal olarak non verum, sed phantasticum interesse gerek olmayan, hayali zararlar par excellence en stn, en yetkin paralogism yanltclk per se bizatihi, kendisi pere baba pia corpora hayr kurumlar prima facie ilk bakta prix necessaire zorunlu fiyat pro parte kendi hesabna pro rata orantl olarak, herkese den pay orannda pro tanto o lde, o kadar profit upan alienation devir ve feraa dayanan kr public companies halka ak irketler public deposits devlet mevduat punctum saliens sorunun z quid pro quo elabukluu regisseur ynetmen yardmcs rudis indigastaque moles o vahi ve karmakark madde kitlesi sauve que peut can tela securities in reserve ihtiyat olarak tutulan tahvil ve senetler self-sustaining self kendi geimini kendi salayan servum pecus imitatorum takliti kleler shopkeeper dkkanc sine qua non zorunlu koul small-burgher kk kasabal small profits and quick returns kk krlar ve hzl devirler stock-jobbers borsa speklatrleri sub specie alt trler
806
sui generis esiz, tek the circulation is full, money is plentiful dolam dolu, para bol the circulation is low, money is scarce dolam dk, para kt travailleur emeki travailleur par excellence en stn emeki tutti quanti ne varsa hepsi, kimler varsa herkes, vesaire
un consapute sofisma bilinli bilgilik valeur intrinseque gerek deerler vivre en travaillant kendi emeiyle yaamak voila ce que parler veut dire ite size drt drtlk bir sz vulgus halk, okluk, yn wages of superintendence denetim cretleri faiz ve dl
807
AGIRLIK, UZUNLUK, ALAN, SIGA VE PARA LLERI AGIRLIK LLERI Tonne (ton) Hundredweight (cwt.) Quarter (qrtr., qrs.) Stone Pfund (pound) Unze (ounce) Pfund (troy pound) Unze (troy ounce) Gran (grain) UZUNLUK LLERI Ingiliz mili Yarda .oot, ayak Inch, parmak Elle (Prusya) ALAN LLERI acre, akr ree Rute Ar Jugerum (Mz. jugera) SIGA LLERI Bushel Gallon Pint = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = = 1016,05 kg. 50,802 kg. 2,700 kg. 6.350 kg. 453,592 gr. 28,349 gr. 372,242 gr. 31,103 gr. 0,065 gr. 1609,329 m. 91,439 cm. 30,480 cm. 2,540 cm. 66,690 cm. 4046,7 m2 1011,7 m2 14.21 m2 100 m2 2523 m2 36,349 1. 4,544 1. 0.59 1.
PARALAR* Pound sterlin () = 20 ilin 20,43 Mark ilin = 12 peni 1,02 Mark Peni = 4 farthing 8,51 .enik .arthing = 1/4 peni 2,12 .enik Dolar ($) = 100 sent 4,20 Mark .rank (fr.) = 100 santim 80 .enik Centim (c. santim) (.ransiz ufaklik para) = 0,8 .enik Livre (.ransiz gm sikkesi) = 1 frank 80 .enik Taler (1873'e kadar Prusya parasi) = 30 gm kuru 3,00 Mark Guinee (guinca) = 21 ilin 21,45 Mark Soverign (Ingiliz altin sikkesi) = 1 sterlin 20,43 Mark Cent (Sent. Amerikan sikkesi) = ca. 4,2 .enik Drahmi (eski Yunan gm sikkesi) Duka (Avrupa'da altin sikke, Italyan kkenli) ca. 9 Mark Maravedi (Ispanyol sikkesi) . 6 .enik Rei, reis (Portekiz sikkesi) . 0,45 .enik * Mark ve fenik zerinden hesaplama, 1871 yilina aittir (1 Mark l/2790 kg. saf altin).
808
KISALTMALAR
art. (artikel) makale Bd. (Band) cilt b. (book) kitap Buch kitap cf. karilatir ch., chap., cap. (chapter, chapitre, caput) blm d.d. (de dato) dzenlendii gnden beri d., ed. (dition) bask edit. yaymlayan Heft fasikl H. o. C. (House of Commons) ngiliz Avam Kamaras ib., ibid. (ibidem) yan yerde id. (idem) ayn Kap. (Kapitel) blm l.c. (loco citato) ad geen yapt, yaz, yer l., lib. (liber) kitap M. P. (Member of Parlament) parlamento yesi n, no numara NB (nota bene) dikkat ediniz, nemli not p., pag. (page, pagina) sayfa partie ksm pass. (passim) urda burda, daginik olarak sc. (scilicet) nk sect. (section) kesim sq. (sequens) izleyen sayfa sqq., seqq. (sequentes) izleyenler, izleyen sayfalar S. (Seite) sayfa t. (tom, tome) cilt trad. (traducteur, traduction) eviren, eviri v., vol. (volume) cilt bkz: baknz c. cilt -. eviren -Ed. yaymc, editr kar: karilatiriniz s. sayfa
809

Kapital Cilt 3

Hochgeladen von

Dokumentinformationen

Copyright

Verfügbare Formate

Dieses Dokument teilen

Dokument teilen oder einbetten

Freigabeoptionen

Stufen Sie dieses Dokument als nützlich ein?

Sind diese Inhalte unangemessen?

Copyright:

Verfügbare Formate

Kapital Cilt 3

Hochgeladen von

Copyright:

Verfügbare Formate

KARL MARKS

Karl Marks Kapital III

nsz, .riedrich Engels

BR BTN OLARAK KAPTALST RETM SREC 29

129 140 156 179 183 183 184 186

237 249 267 278 285

298 316 327 346 354 369 388 394

413 424 440 440 446 449 463 486

502 502 510 511 524 526 541 543

712 728 745 766 772

777 778 792

797 797 802 804 806 809

Karl Marks Kapital III

Karl Marks Kapital III

Karl Marks Kapital III

Karl Marks Kapital III

Karl Marks Kapital III

Karl Marks Kapital III

Karl Marks Kapital III

Karl Marks Kapital III

Karl Marks Kapital III

Karl Marks Kapital III

Karl Marks Kapital III

Karl Marks Kapital III

Karl Marks Kapital III

Karl Marks Kapital III

Karl Marks Kapital III

Karl Marks Kapital III

Karl Marks Kapital III

Karl Marks Kapital III

NC KTAP BR BTN OLARAK KAPTALST RETM SREC I

Karl Marks Kapital III

Karl Marks Kapital III

BRNC KISIM ARTI-DEERN KRA VE ARTI-DEER ORANININ KR ORANINA DNMES

Karl Marks Kapital III

toplum yzeyinde brnecekleri biime yaklarlar.

Karl Marks Kapital III

Karl Marks Kapital III

Karl Marks Kapital III

Karl Marks Kapital III

Karl Marks Kapital III

Karl Marks Kapital III

Karl Marks Kapital III

Karl Marks Kapital III

Karl Marks Kapital III

Karl Marks Kapital III

Karl Marks Kapital III

Karl Marks Kapital III

Karl Marks Kapital III

Karl Marks Kapital III

Karl Marks Kapital III

Karl Marks Kapital III

Karl Marks Kapital III

Karl Marks Kapital III

NC BLM KR ORANININ ARTI-DEER ORANI LE BAINTISI

Karl Marks Kapital III

Karl Marks Kapital III

Karl Marks Kapital III

Karl Marks Kapital III

Karl Marks Kapital III

Karl Marks Kapital III

Karl Marks Kapital III

Karl Marks Kapital III

2) a sabit, d deiken, S, ddeki deime yoluyla deiiyor.