ú

ãæ<ÎÜU àæé|æÜUæ}æÝæ²ï¢

çÐí²Ÿæè/¨éŸæè

Ðí|æé ¨ï }æ¢xæHÜUæ}æÝæ ãñ çÜU §¨ àæé|æ ¥±¨Ú ÐÚ ¥æÐÜUæï

¨é¢ÎÚ S±æS‰², ¨é¶è …è±Ý, ©Îæœæ ç±™æÚ „ƒæ Ðæ±Ý ÐíïÚ‡ææ ÜUè
Ðíæ猄 ãæï J

‘±ñc‡æ± …Ý’ ¥æÐÜUæï ¨Ó™ï ±ñc‡æ± …Ý ÏæÝÝï ÜUè ¥æïÚ

¥xæí¨çÚ„ ÜUÚï J ¥æÐ ÐÚ Ðí|æéÜëUÐæ ÜUè ¥Ý±Ú„ ±¯æü ãæï„è Úãï J

}æ¢xæH}æ² Ý±±¯ü ÜUï çH²ï ãæ<ÎÜU àæé|æÜUæ}æÝæ²ï¢ J

¥æÐÜUæ |æ±Îè²,
 ú
±ñc‡æ± …Ý
±ñc‡æ± …Ý „æï „ïÝï ÜUãè», …ï ÐèÇ ÐÚæ§ü …æ‡æï Úï J ݱ±¯ü
ÐÚÎé:¶ï ©ÐÜUæÚ ÜUÚï „æï²ï }æÝ ¥ç|æ}ææÝ Ý ¥æ‡æï Úï JJ 29-10-2008
¨ÜUH HæïÜU}ææ¢ ¨ãéÝï ±¢Îï, ôÝÎæ Ý ÜUÚï ÜUïÝè Úï J ¥…Ú, ¥}æÚ çÎòæy}ææ!
±æ™, ÜUæÀ, }æÝ çÝà™H Úæ¶ï, {Ý-{Ý …ÝÝè „ïÝè Úï JJ ú Ý}ææï ÝæÚ沇ææ²,
¨}æÎë ç C Ýï „ë c ‡ææ y²æxæè, ÐÚ›è …ï Ý ï }ææ„ Úï J ç±Ý}æí Ðí‡ææ}æ!
ç…ãì±æ ƒÜUè ¥¨y² Ý ÏææïHï, ÐÚ{Ý Ý± ÛææHï ãæƒ Úï JJ ݱ±¯ü ÜUè àæé|æÜUæ}æÝæ²ï¢ J ã}æ Ðí|æé ¨ï ÚæcÅîè² ¥¶¢Ç„æ-»ÜU„æ
}ææïã }ææ²æ òæÐï Ýçã …ïÝï, ÎëÉ ±ñÚæx² …ïÝæ }æÝ}ææ¢ Úï J ¥æñÚ ¥æÐÜUï ¨é¶Î S±æS‰², ¨}æëçh, àææ¢ç„ ÜUï çH²ï ÐíæƒüÝæ ÜUÚ„ï
Úæ}æÝæ}æ àæé¢ „æHè Úï Hæxæè, ¨ÜUH „èÚƒ „ïÝæ „Ý}ææ¢ Úï JJ ãñ¢ J ¨ÎìxæéL Îï± Ÿæè S±æ}æè çàæ±æݢ΅è }æãæÚæ…, xæéL |æxæ±æÝ Ÿæè S±æ}æè
±‡æHæï|æè Ýï ÜUÐÅÚçã„ Àï, ÜUæ}æ ÜíUæï{ çݱæ²æZ Úï J ç™Îæݢ΅è }æãæÚæ…, |æxæ±æÝ Ÿæè ç±à±Ýæƒ »±¢ Ÿæè Ÿæè Ÿæè ¥CHÿ}æè
|æ‡æï ‘ÝÚ¨ñ¢²æï’ „ïÝé¢ ÎàæüÝ ÜUÚ„æ¢ ÜéUH »ÜUæï„ïÚ „æ²æZ Úï JJ }ææ„æ ÜUè ¥Ý±Ú„ ¥æçà毱¯æü ¥æÐ ÐÚ ãæï„è Úãï, ²ãè ÜUæ}æÝæ ãñ J
- ÝÚô¨ã }æãï„æ Ðí焱¯ü ã}æ ݱ±¯ü бü }æÝæ„ï ãñ¢ J ÚæïàæÝè ÜUÚ„ï ãñ J ¥æ§²ï! ã}æ
¨Ïæ ¥ÐÝï ¥‹„}æüÝæï¢ }æï¢ ¿ææÝÎèÐ ÐíÁ±çH„ ÜUÚï¢ ¥æñÚ ¥ÐÝï ¥æÐ ÜUæï
Ðí„ : 3000 ¥¿ææÝ ÜUï ¥¢{ÜUæÚ ¨ï }æév„ ÜUÚï¢ J
ÐíÜUæàæÜU : Ÿæè çÎò …è±Ý ¨æ¢SÜëUç„ÜU ¨¢Íæ ¥æÐ ¨Îñ± ãè §¨ ¥æŸæ}æ ÜUï çÜíU²æÜUHæÐæï¢ }æï¢ ¨ã¯ü ¨ã|ææxæè Úãï
çàæ±æݢΠ¥æŸæ}æ, ¥ã}æÎæÏææÎ-15 ãñ¢ J ã}ææÚè ç±Ý}æí ÐíæƒüÝæ ãñ çÜU ¥æŸæ}æ ÜUï ¨ï±æ, {}ææüƒü „ƒæ {æ<}æÜU
ÈUæïÝ : 079-26861234, 26862345 ÜUæ²üÜUHæÐæï¢ }æï¢ ¥ÐÝæ |æÚÐêÚ ²æïxæÎæÝ »±¢ ¨ã|ææçxæ„æ ÏæÝæ²ï 򦕢 J
ÐÚ}ææy}ææ „ƒæ ÐêÁ² xæéL Îï± ÜUè ÜëUÐæ ã}æ ¨Ïæ ÐÚ ¨Îñ± ÏæÝè Úãï
çã‹Îè M Ðæ¢„Ú : Ÿæè}æ„è ÎéHæÚèÏæãÝ ±æc‡æïü² §¨è ÜUæ}æÝæ „ƒæ ¥ƒæã ¥æÎÚ-Ðíï}æ-ÐíæƒüÝæ ¨çã„,
}æéÎíÜU :
çÐí‹Å ç±…Ý (Ðíæ.) çH. çàæ±æݢΠ¥æŸæ}æ ¥æÐÜUæ ¥ÐÝæ S±M Ð,
¥æ¢Ïææ±æÇè Ïææ…æÚ, ¥ã}æÎæÏææÎ-380 006 ¥ã}æÎæÏææÎ Ÿæè xæéL ™Ú‡æ ¥ÝéÚæxæè ¨ï±ÜU
ÅïçHÈUæïÝ : 26405200, 26403320 S±æ}æè ¥Š²æy}ææÝ¢Î
ú
Åæ§Ð¨ïôÅxæ :
ãçÚ¥æï}æ xæíæçÈUv¨
ôã}æ„HæHÐæÜUü, ¥ã}æÎæÏææÎ • ÅïçHÈUæïÝ : 26767181
3
 ÐíS„æ±Ýæ
çÎò …è±Ý ¨¢Íæ, ±H¨æÇ }æï¢ Ðí焱¯ü Ðí±™Ý ãæï„ï ãñ J §¨ ±¯ü
‘±ñc‡æ± …Ý’ 籯² ÐÚ ±QëUy± ãé¥æ J ¥ã}æÎæÏææÎ çSƒ„ ±„ü}ææÝÐ~æ ‘¨¢Îïàæ’
ÜUï ¿ææݲ¿æ }æï¢ |æè ²ãè Ðí±™Ý ãé¥æ J
}æïÚæ ¥ÐÝæ çÝ…è ¨Îì|ææx² ãñ çÜU }æïÚæ …‹}æ ÏæíræHèÝ Ÿæè ÝÚô¨ã }æïã„æ…è
ÜUï ±¢àæ }æï¢ ¨æïHã±è¢ ÐéS„ }æï¢ ãé¥æ ãñ J ã}ææÚï ¨¢‹²S„ ÜUï Ðê±ü çα¢xæ„ ÎæÎæ…è
»±¡ ÎæÎè}ææ¡ Ÿæè}ææÝì àæ¢ÜUÚHæH ãæƒè|ææ§ü ±ñc‡æ± „ƒæ ¨éŸæè …Ý}æxææñÚè…è
ÐêÁ² ÏææÐê…è }æãæy}ææ xææ¢{è…è ÜUï ¥æŸæ}æ }æï¢ ±{æü }æï¢ ç™ÚÜUæH вü‹„ Úãï
ƒï J }æïÚï …‹}æ ÜUï ¨æƒ ãè }æïÚè …‹}æÎæ~æè }ææ„æ ÜUæ Îïã汨æÝ ãé¥æ ƒæ J
¥„: ÐêÁ² ÏææÐê…è ÜUï ±{æü ¥æŸæ}æ }æï¢ ÐêÁ² ÎæÎè}ææ¡ ÜUè ÐÚ±çÚàæ }æï¢
Ïææ˲ÜUæH }æï¢ ÐêÁ² ÏææÐê ¥æñÚ ©ÝÜUï Ðç±~æ ¥æŸæ}æ ÜUï ¨¢SÐàæü ÜUæ ¨æñ|ææx²
Ðí挄 ãé¥æ J …è±Ý ç±ç{ ÜUè ²æ~ææ }æï¢ ¥ÝïÜU ¥æÚæïã-¥±Úæïã ÜUï ¨}æ²
§¨ }æãæ}æê˲±æÝ Ðæƒï²Ýï …è±Ý-ÜU±Ý ÐÚ çSƒ„-çSƒÚ Ú¶æ J
¨¢‹²S„ …è±Ý ÜUï Ðà™æ„ì Ðíy²ÿæ ÐÚ}ææy}ææ ÜUï S±MÐ Ÿæè ¨ÎìxæéL Îï±
S±æ}æè ç™Îæݢ΅è }æãæÚæ… ÜUæ …è±Ý ÐêÁ² ÏææÐê…è }æãæy}ææ xææ¢{è ÜUï …è±Ý
ÜUæ }ææÝæï »ÜU Ðíç„ôÏæÏæ ãè ƒæ J
¥„: ‘±ñc‡æ± …Ý’ }æïÚï …è±Ý²æ~ææ ÜUæ ¨Îñ± ¥æHæïÜU S„¢|æ Úãæ J ²ã
‘±ñc‡æ± …Ý’ ÎèÐæ±çH ¥ç|æÝ¢ÎÝ HÍæéÐéçS„ÜUæ ‘±ñc‡æ± …Ý’ Ðí±™Ýæï¢ ÜUæ
ãè ¨¢ÜUHÝ ãñ J ÐãHï ©¨ï Ÿæè ¨Îìç±™æÚ ÐçÚ±æÚÝï }æéçÎí„ ¥æñÚ ÐíÜUæçàæ„
çÜU²æ J ¥Ïæ çÎò …è±Ý ¨æ¢SÜëUç„ÜU ¨¢Íæ ÜUï }æ抲}æ ¨ï ÐíÜUæçàæ„ ãæï Úãæ
ãñ, ©¨ÜUæ xææñÚ± ãñ J Ÿæè}æ„è ÎéHæÚèÏæãÝ ±æc‡æïü² Ýï çã‹Îè |ææ¯æ¢„Ú çÜU²æ
»„΃ü ã}æ §ÝÜUï |æè ¥æ|ææÚè Úãï¢xæï J ²ãæ¡ …æï ÜéUÀ ÜUãæ xæ²æ ±ã SÐC
ãñ J ²ãæ¡ çÜU¨è |æè ÐíÜUæÚ ÜUè ¥æy}æÐíà梨æ ÜUæ ÐíàÝ ãè Ýãè¢; çÈUÚ |æè
ôÜU癄ì }ææ~æ |æè ¥æy}æàHæÍææ Ðí„è„ ãæï „æï ¨é¿æ ÐæÆÜU ÿæ}ææ ÜUÚï¢ J
²ã ÐéçS„ÜUæ Hï¶Ý Ýãè¢ ãñ J ¥¢„:SÈêUÚ‡æ ãñ J ²ã ݱ±¯ü ¥æñÚ ÎèÐæ±çH
ã}ææÚï ÿæéÏ{ …è±Ýæï¢ }æï¢ ±ñc‡æ±y± ÜUè Á²æïç„ ¨ï ¥¢„Sƒ …è±Ý ¥æHæïçÜU„
ÜUÚïxææ ãè, ²ãè ÐíæƒüÝæ ãñ J Ÿæè ¨ÎìxæéL Îï± S±æ}æè çàæ±æݢ΅è }æãæÚæ… ÜUè
¥ãï„éÜUè ÜëUÐæ ÜUæ ±ÚÎæÝ ¨|æè ÐæÆÜUæï¢ ÜUæ Ïæãéç±{ }æ¢xæH ÜUÚï, ²ãè ¥|²ƒüÝæ
J ú àææ¢ç„ J
- Ÿæè çÎò …è±Ý ¨æ¢SÜëUç„ÜU ¨¢Íæ
4
 I I
‘±ñc‡æ± …Ý’
K L
Ðí±QUæ : ÐêÁ² Ÿæè S±æ}æè ¥Š²æy}ææݢ΅è
‘‘©ÎìÏææï{Ý’’
¥ÐÝï Îïàæ }æï¢ ç…¨ ÐíÜUæÚ »ÜU Á±H¢„ ¨}æS²æ ãñ, àææ²Î ©¨¨ï |æè
¥ç{ÜU …çÅH }æïv¨èÜUæï ÜUè ™è²æÐæ¨ ÜUè ¨}æS²æ ãñ J ™è²æÐæ¨ }æï¢ ÚïÇ
§ç‹Ç²Ý ÜUï }æêH çݱæ¨è ÝæxæçÚÜUæï¢ ÜUè ÏæçS„²æ¡ ãñ¢ J ÏææãÚ ¨ï ¥æ§ü ãé§ü
}æïçv¨ÜUÝ Ðí…æ mæÚæ §Ý }æêH ÚïÇ §ç‹Ç²Ý ÐÚ }ææÝç¨ÜU ¥æñÚ àææÚèçÚÜU
²æ„Ý满 ¥æñÚ ¥y²æ™æÚ çÜU²ï …æ Úãï ãñ¢ J ²ã »ÜU »ï¨æ ÜUH¢ÜU ãñ ç…¨ÜUæ
}ææݱ §ç„ãæ¨ }æï¢ ±‡æüÝ Ýãè¢ ãñ J ±ãæ¡ ›è¨}ææ… ÜUæ ãÚ ÐíÜUæÚ ÜUæ àææ﯇æ
ãé¥æ ãñ J ©ÝÜUï ÏæÓ™æï¢ ÐÚ ÜUï±H ¥y²æ™æÚ ãè Ýãè¢ ãé» ÐÚ¢„é |æç±c²
¥¢{ÜUæÚ}æ² ãñ J …ãæ¢ ÜéUÀ |æè ©ÐHÏ{ Ýãè¢ çÜU²æ …æ ¨ÜU„æ J ÐéL¯-
±xæü Ðàæé ÜUè |ææ¡ç„ ݧü Ðí…æ ÜUï xæéHæ}æ ÏæÝÜUÚ …è Úãæ ãñ J ©ÝÜUè …}æèÝ,
…Ú ¥æñÚ …æïMU „ƒæ ÜU烄 ¨|² ¥æñÚ çàæçÿæ„ Ðí…æ ÜUï ¥y²æ™æÚæï¢ ÜUï
„ã„ ~æS„ ãñ J ²ãæ¡ ÜUè …Ý„æ ÜUæ çÜU¨ ÐíÜUæÚ ÜU˲æ‡æ çÜU²æ …æ²,
§¨ÜUï çH» ç±E|æÚ ÜUï ¥xæíx懲 {æ<}æÜU ¥xæé¥æ¥æï¢ ÜUè, ÚïÇ §ç‹Ç²Ý
ÜUè ÏæS„è }æï¢ ÎÚ±æ…æ Ïæ‹Î ÜUÚÜUï ÐÚSÐÚ ¨¢±æÎÜUæ ¥æ²æï…Ý çÜU²æ xæ²æ J
²ã {}æü ÐçگΠ»ï¨è Ýãè¢ ƒè …ñ¨ï çÜU ¥‹„ÚæcÅîè² {}æü ÐçÚ¯Îæï¢ }æï¢
¨|æè ÚæcÅîæï ÜUï {æ<}æÜU ¥xæé¥æ ¥ÐÝæ }拄ò ÐíS„é„ ÜUÚÜUï, ¥ÐÝï {}æü
ÜUè }æçã}ææ ÜUæ ±‡æüÝ ÜUÚÜUï ™Hï …æ„ï ãñ¢ J ²ãæ¡ „æï ÜéUÀ Ææï¨ ÜUæ²ü ÜUÚÝæ
ƒæ J ¥ÐÝæ ¶™ü ÜUÚÜUï ¥æñÚ ô…Îxæè ÜUæï ¶„Úï }æï¢ ÇæHÜUÚ, y±çÚ„ ™æçH„
Hæ§üÅ }æàæèÝxæÝ ¥æñÚ çÐS„æïHæï¢ ÜUï ÐãïÚï ÜUï „ã„ ¨¢±æÎ ÜUÚÝæ ƒæ J ÚïÇ
§ç‹Ç²Ý çÜU¨è |æè çSƒç„ }æï¢ }æïçv¨ÜUÝ ¨ÚÜUæÚ ÜUï çÜU¨è |æè ¥ç{ÜUæÚè
ÜUï ¨æƒ çÜU¨è |æè ÐíÜUæÚ ÜUæ ±æ„æüHæÐ ÜUÚÝï ÜUï çH» „ñ²æÚ Ý ƒï J §¨è
çH» çã‹Îê, Ïææñh, §SHæ}æ, …ñÝ, §ü¨æ§ü, Ïæãæ§ü, 稶, ÐæÚ¨è ¥æçÎ {}æü
5 6
ÜUï ¥xæé¥æ¥æï¢ ÜUæï §¨ ‘‘Çæ²Hæïxæ’’ }æï¢ àææç}æH ãæïÝï ÜUï çH» çÝ}æ‹~æ‡æ
çβæ xæ²æ ƒæ J …ñÝ, Ïææñh, 稶, çã‹Îê {}ææüy}ææ¥æï¢ ÜUè ¥æïÚ ¨ï |ææÚ„
ÜUï çàæ±æݢΠ¥æŸæ}æ N¯èÜUïàæ ÜUï çÎò ¨¢„ ÐêÁ² Ÿæè}æÎì S±æ}æè
ç™ÎæÝ‹Î…è, ÐêÁ² Ÿæè ÎHæ§üHæ}ææ…è ¥æñÚ ÜUL‡ææ}æê<„ }æÎÚ ÅïÚï¨æ ÜUæï §¨
Çæ²Hæïxæ }æï¢ àææç}æH ãæïÝï ÜUï çH» çÝ}æ‹~æ‡æ çβæ xæ²æ ƒæ J §¨ ÐÚ ¨Ïæ
¨}}æ„ |æè ãé» ƒï J }æÎÚ ÅïÚï¨æ ÜUï ¥™æÝÜU Ïæè}ææÚ ãæï …æÝï ÜUï ÜUæÚ‡æ,
ç…¨ Ïæè}ææÚè ÜUï ÏææÎ ±ï ÜU|æè S±Sƒ Ý ãæï ¨ÜUè, …æ Ýãè ¨ÜU„è ƒè J
ÎHæ§ü Hæ}ææ…è Ýï |æè …æÝï ÜUï çH» ¥ÐÝè ¨}}æç„ Ýãè¢ Îè J S±æ}æè
ç™Îæݢ΅èÝï ÜUãæ ‘‘²çÎ ²ï ÎæïÝæï¢ ¨¢„ Ýãè¢ …æ²ï¢xæï „æï }æñ¢ §„Ýè H}Ïæè ²æ~ææ
Ýãè¢ ÜUÚ ¨Üê¢Uxææ J’’ „Ïæ ç±SÜUæï¨Ý ²éçݱ<¨Åè ¨ï »ÜU ÐíæïÈUï¨Ú ¥}æïçÚÜUæ
¨ï |ææÚ„ ¥æ²ï. “|ææÚ„ „æï àææç‹„ ÜUæ Îïàæ ãñ J ²ã |ææ±Ýæ ƒè çÜU ©¨ÜUæ
©ç™„ ¥æñÚ ²ƒïC Ðíç„çÝç{y± ãæïÝæ ãè ™æçã» J” }æñ¢ ©¨ ¨}æ² ¥}æïçÚÜUæ
}æï¢ ƒæ J ÐêÁ² xæéLÎï± Ÿæè ç™Îæݢ΅è }æãæÚæ… Ýï }æïÚï Ýæ}æ ÜUæ ÐíS„æ± Ú¶æ J
}æïÚæ ¨Îì|ææx² ãè ¨}æçÛæ» çÜU }æéÛæï ©Ð²éüQU „èÝæï¢ ç±|æê焲æï¢ ÜUï
Ðíç„çÝç{y± ÜUÚÝï ÜUæ ¨æñ|ææx² ç}æHæ J Ðíæ„:ÜUæH ¨ï àææ}æ ÜUæï ÎïÚ „ÜU
ÚïÇ §ç‹Ç²Ý ÜUè ÏæS„è }æï¢ 18 {æ<}æÜU ¥xæé¥æ …æ„ï ƒï J ÎæïÝæï ¥æïÚ Ïæ‹ÎêÜU
ÜUè ÝçH²æ¡ „ÜUè ãé§ü Úã„è J ²ï Ýïçű-}æêH çݱæ¨è ÚïÇ §ç‹Ç²Ý }æé¢ã ¥æñÚ
}ææƒï ÐÚ ÜUÐÇæ Ïææ¢{ÜUÚ Úã„ï J ã}ææÚï ¨æƒ »ÜU }æïçv¨ÜUÝ ¨ÚÜUæÚè
¥ç{ÜUæÚè ÜUæï §ü¨æ§ü ÐæÎçÚ²æï¢ ÜUæ H}Ïææ ÜéU„æü ÐãÝæÜUÚ Hï …æ²æ …æ„æ.
ç…¨¨ï ±ã ¨Ó™è ÐçÚçSƒç„ ¥æñÚ ©ÝÜUè ÜUƒæ ¨ï ÐçÚ癄 ãæï ¨ÜUï J
§¨ Çæ²Hæïxæ }æï¢ ¥}æïçÚÜUæ ¨ï Ð{æÚï §‹SÐïvÅÚ …ÝÚH ¥æõÈU ÐéçH¨
Ÿæè xææïHæï¢Ïæ ãïÚè ÜUæ ¥æxæíã ƒæ çÜU Úæ„ ÜUæï ¨ÏæÜUè ¨æ}æêçãÜU ÐíæƒüÝæ „æï
ãæïÝè ãè ™æçã» ç…¨}æï¢ çã‹Îé, …ñÝ, Ïææñh, 稶, ÐæÚ¨è ÜUæ Ðíç„çÝç{y±
„æï }æéÛæï ¥ÜUïHï ãè ÜUÚÝæ ƒæ J §¨çH» §Ý ¨Ïæ {}ææüï ÜUè ÐíæƒüÝæ ÜUæï }æéÛæï
¥ÜUïHï ãè ÜUÚÝè ãæï„è J §¨ÜUï ¨æƒ ãè }æïÚï }æÝ }æï¢ ²ã |ææ± ©Ææ çÜU “±ñc‡æ±
…Ý” ÐÎ ¥™êÜU xææ²æ …æ² ¥æïÚ ©¨ÜUè òæw²æ |æè ÜUè …æ² J
§¨ÜUï ÏææÎ »ÜU ÏææÚ ¥}æïçÚÜUæ xæ²æ „æï ©¨ ¥±ç{ }æï¢ §¨ ÐéçH¨
¥ç{ÜUæÚè ÜUè ¥æõçÈU¨ }æï¢ …æÝï ÜUæ }ææñÜUæ ç}æHæ J ²ã Îï¶ÜUÚ ¥æp²ü
ãé¥æ çÜU ©¨ÜUï ÐèÀï Îè±æÚ ÐÚ ÐêÁ² ÏææÐê }æãæy}ææ xææ¢{è…è ÜUæ ¶êÏæ ¨é¢ÎÚ
ÏæÇæ ç™~æ - ÏææÐê ÐíæƒüÝæ }æï¢ ÏæñÆï ãñ¢, Hxææ ãé¥æ ƒæ J §¨¨ï ¥ç{ÜU ¥æp²ü
²ã ãé¥æ çÜU ©ÝÜUè }æï… ÐÚ ¥}æïçÚÜUÝ Š±… ÜUï ÎæïÝæï ¥æïÚ ÐêÁ² ÏææÐê,
}æãæy}ææ xææ¢{è ¥æñÚ ÝÚô¨ã }æïã„æ ÜUï ç™~æ |æè ƒï J ÝÚô¨ã }æïã„æ „æï àææ²Î
…êÝæxæÉ ÜUï }ææ¢xæÚæïH ÜUï „Hæ…æ „ÜU ãè xæ²ï ãæï¢xæï J ±ï mæçÚÜUæ Ýãè¢ xæ²ï
ƒï J ©ÝÜUè ãé‡Çè mæçÚÜUæ xæ§ü ƒè J „ƒæçÐ ÝÚô¨ã }æïã„æ ÜUè ¥}æÚ ÜëUç„
‘±ñc‡æ± …Ý’ ÜUæ xæè„ |ææÚ„ÚÕ »}æ. »¨. ¨éÏÏæéHÿ}æèÝï ²êÝïSÜUæï }æï¢ ¥ƒü
¨}æÛææÜUÚ ÐíS„é„ çÜU²æ ƒæ J
±ñc‡æ± …Ý
§¨ “±ñc‡æ± …Ý ÜUæ ±ñc‡æ±” ç±c‡æé ÜUæ |æQU Ýãè¢ ãñ J çàæ± ÜUï
|æQU ÜUæï àæñ±, àæçQU ÜUï |æQU ÜUæï àææQU, xæ‡æÐç„ ÜUï |æQU ÜUæï xææ‡æÐy²,
¨ê²ü ÜUï |æQU ÜUæï àææñ²æü‡æ, ŸæèÚæ}æ ÜUï |æQU ÜUæï Úæ}ææÝ‹Îè ¥æñÚ ç±c‡æé ÜUï
|æQU ±ñc‡æ± ÜUãï …æ„ï ãñ¢ J ÐÚ¢„é ÝÚô¨ã ÜUæ ±ñc‡æ± ç„HÜU ç~æÐé‡Ç ²æ
ÜU‡Æè}ææHæ ±æHæ Ýãè¢ ãñ J §¨ ±ñc‡æ± ÜUï çH» çã‹Îé, }æéçSH}æ, …ñÝ, Ïææñh
ÜUæ Ïæ‹{Ý |æè Ýãè¢ ãñ J ÝÚô¨ã ÐêÀ„ï ãñ¢ çÜU …æï çàæ¶æ¨ê~æ ²æ ç„HÜU-
ç~æÐé‡Ç ÜUï ¨æƒ ÐñÎæ ãé¥æ ãñ v²æ ©¨è }æÝéc² ÜUæï çã‹Îê ÜUã ¨ÜU„ï ãñ¢ ?
»ï¨æ ÜU|æè Ýãè¢ ãæï„æ J v²æï¢çÜU §ü¨æ§ü ÐçÚ±æÚ ÜUè ¨¢„æÝ xæHï }æï¢ RUæï¨
HÅÜUæÜUÚ …‹}æ Ýãè¢ Hï„è J çÜU¨è |æè }æéçSH}æ ÐçÚ±æÚ ÜUæ ÏææHÜU ¨éóæ„
ÜUï ¨æƒ, 稶 ÏææHÜU ãæƒ }æï¢ ÜUÇæ ²æ ÜëUÐæ‡æ ÜUï ¨æƒ …‹}æ Ýãè¢ Hï„æ J
§¨è ÐíÜUæÚ ÜUæï§ü |æè ¨ÈUæ§ü ÜU}æü™æÚè ÜUæ ÏææHÜU ãæƒ }æï¢ ÛææÇê HïÜUÚ ÐñÎæ
Ýãè¢ ãæï„æ J …æï ÏæÓ™æ ÐñÎæ ãæï„æ ãñ }ææݱçàæàæé ÜUï MÐ }æï¢ ãè ÐñÎæ ãæï„æ
ãñ J ²ï ¨Ïæ “§‹¨æÝ ÜUè ¥æñHæÎ ãñ¢ J” ¥„: §‹¨æçݲ„ ãè »ÜU }ææ~æ {}æü
²æ }æ…ãÏæ ãñ J §¨è ÐíÜUæÚ ÝÚô¨ã ÜUæï ¨ÈUæ§ü ÜU}æü™æÚè ÜUè ç}æ~æ„æ |æè
}梅êÚ ãñ …æï çÝcÐæÐ ãñ, ±ãè ãçÚ ÜUæ |æQU ãñ J ±ã v²æ ÜUæ}æ ÜUÚ„æ ãñ,
²ã „æï ÐíàÝ ãè Ýãè¢ J ²ã ÐíàÝ ãè xææñ‡æ ãñ J ãçÚ ÜUï »ï¨ï |æQU ÜUæ ¥æôHxæÝ
çÜU²æ …æ ¨ÜU„æ ãñ J {éHï ãé» ¨ÈUïÎ ±› ÐãÝ ÜUÚ ÀH, ÜUÐÅ, ΢|æ
ÜUè ¥æïÉÝè ¥æïÉÝï ±æHï Hæïxææï¢ ÜUæ SÐàæü |æè ãæï „æï ©¨ï ¥SÐëಠ}ææÝÜUÚ
Ýãæ HïÝæ ãè ©ç™„ ãæïxææ J Ðíæ}ææç‡æÜU, ¨y² ¥æñÚ ¥ôã¨æ ¨ï ÐçÚÐê‡æü …è±Ý
…èÝï ±æHï ¨ÈUæ§ü ÜU}æü™æÚè ÜUæ …è±Ý ±‹ÎÝè² ãñ J
7 8
ÝÚô¨ã ÜUæ “±ñc‡æ±” xæè„æ…è ÜUï 12±ï ¥Š²æ² ÜUï |æQU ÜUï Hÿæ‡ææï¢
¨ï ¨}æëh ãñ J
“¥mïCæ ¨±ü|æê„æÝæ¢ }æñ~æ: ÜUL‡æ »± ™ J
çÝ}æü}ææï çÝÚã¢ÜUæÚ ¨}æÎé:¶¨é¶: ÿæ}æè JJ 13 JJ
¨¢„éC: ¨„„¢ ²æïxæè ²„æy}ææ ÎëÉçÝp²: J
}æIJ<Є}æÝæïÏæéçh²æüï }æÎì|æQU: ¨ }æï çÐí²: JJ 14 JJ
²S}ææóææïçm…„ï HæïÜUæï HæïÜUæóææï çm…„ï ™ ²: J
ã¯æü}æ¯ü|æ²æïmïxæñ}æéüQUæï ²: ¨ ™ }æï çÐí²: JJ 15 JJ
¥ÝÐïÿæ: àæéç™Îüÿæ ©Îæ¨èÝæï xæ„òƒ: J
¨±æüÚ¢|æÐçÚy²æxæè ²æï }æÎì|æQU: ¨ }æï¢ çÐí²: JJ 16 JJ”
|æxæ±æÝ ŸæèÜëUc‡æ xæè„æ ÜUï 12±ï¢ ¥Š²æ² }æï¢ àHæïÜU 13 ¨ï 20 „ÜU
|æQU ÜUï Hÿæ‡ææï¢ ÜUæ ±‡æüÝ ÜUÚ„ï ãé» ÜUã„ï ãñ¢ - “…æï çÜU¨è Ðíæ‡æè ÜUï
¨æƒ mï¯ Ýãè¢ ÜUÚ„æ, ¨ÏæÜUï ¨æƒ }æñ~æèÐê‡æü, ¨ãæÝé|æêç„Ðê‡æü ò±ãæÚ ÜUÚ„æ
ãñ, ¥æ¨çQU ¥æñÚ ¥ç|æ}ææÝ ¨ï Úçã„ ãñ „ƒæ ÿæ}ææàæèH ãñ, …æï ¨Îæ ¨¢„æï¯è,
çSƒÚ Ïæéçh±æHæ, ¥æy}樢²}æè »±¢ Îëɨ¢ÜUËбæHæ ãñ, ç…¨ÜUæ }æÝ ¥æñÚ
Ïæéçh ¨}æ<Є ãñ »ï¨æ |æQU }æéÛæï çÐí² ãñ J
…æï çÜU¨è ÜUæï |æè Îé¶è Ýãè¢ ÜUÚ„æ, çÜU¨è ¨ï |æè Îé¶è Ýãè¢ ãæï„æ,
…æï ã¯ü, RUæï{, |æ² ¥æñÚ ©mïxæ ¨ï Úçã„ ãñ, ç…¨ÜUè ÜUæï§ü §ÓÀæ Ýãè¢ ãñ,
Ðç±~æ ãñ J …æï ÜéUàæH ÐÿæÐæ„ Úçã„ ¥æñÚ Îé¶æï¢ ¨ï |æè }æéQU ãñ, …æï ¥æÚ}|æ
¨ï ãè ÐçÚy²æxæè ãñ ±ã }æïÚæ |æQU ãñ J
…æï ã<¯„ Ýãè¢ ãæï„æ, …æï Íæë‡ææ ²æ àææïÜU Ýãè¢ ÜUÚ„æ, ç…¨ÜUè ÜUæï§ü
ÜUæ}æÝæ Ýãè¢ ãñ, àæé|æ ¥æñÚ ¥àæé|æ ÜUï Ïæè™ m‹h ÜUè ¥Ýé|æêç„ Ýãè¢ ÜUÚ„æ
¥æñÚ …æï |æçQU|ææ± ¨ï Ðê‡æü ãñ »ï¨æ |æQU }æéÛæï çÐí² ãñ J
…æï àæ~æé ¥æñÚ ç}æ~æ ÜUï ¨æƒ ¨}ææÝ ¥æ™Ú‡æ ÜUÚ„æ ãñ, }ææÝ ¥æñÚ
¥Ð}ææÝ ÜUï Ïæè™ ¨}æÎëçC Ú¶„æ ãñ, ƇÇè-xæ}æèü ²æ ¨é¶-Îé¶ ÜUï Ïæè™
¨}æ|ææ± Ú¶„æ ãñ, …æï ¥æ¨çQU Úçã„ ãñ, …æï ôÝÎæ-S„éç„ }æï¢ ÜUæï§ü |æïÎ Ýãè¢
Ú¶„æ, …æï }ææñÝ {æÚ‡æ ÜUÚ„æ ãñ ¥æñÚ ±æ‡æè ÐÚ ¨¢²}æ Ú¶„æ ãñ, …æï ÜéUÀ
ç}æHï ©¨è }æï¢ ¨¢„æï¯ }ææÝ„æ ãñ, çÜU¨è çÝçp„ SƒæÝ ÐÚ çÝ±æ¨ Ýãè¢ ÜUÚ„æ,
ç…¨ÜUæ }æÝ çSƒÚ ¥æñÚ |æçQU Ðê‡æü ãñ, ±ãè }æÝéc² }æéÛæï çÐí² ãñ J”
 ŸæèÜëUc‡æ ÜUã„ï ãñ¢ - “}æñ¢Ýï …æï ÜéUÀ ÜUãæ ±ã {}æü ÜUæ ¥}æë„ ãñ J”
§Ý ¥æÆ àHæïÜUæï¢ ÜUæï ã}æ ‘¥}æë„ ¥CÜU’ ÜUæ àæè¯üÜU Îï ¨ÜU„ï ãñ¢ J ÝÚô¨ã
ÜUæ ±ñc‡æ± »ï¨ï |æQUæï¢ ÜUï Nβ}æï¢ ÐíÜUÅ ãæï„æ ãñ J ÝÚô¨ã ÜUï }æÝ }æï¢ ÜUæï§ü
΢|æ, ÀH ²æ ÜUÐÅ Ýãè¢ ãñ J ÝÚô¨ã çÇŒHæï}æïÅ |æè Ýãè¢ ãñ J ±ã „æï ¨è{æ
ãè ÜUã„æ ãñ çÜU …æï Îê¨Úæï¢ ÜUï Îé¶ ¨ï Îé¶è ãæï„æ ãñ ¥æñÚ Îê¨Úï çÜU¨è ÜUï
|æè Îé¶ ÜUæï Îï¶ÜUÚ ¨ãæ²ÜU ÏæÝÝï ÜUæ Ðíæ}ææç‡æÜU Ðí²Õ ÜUÚ„æ ãñ, §„Ýæ
ãè ²ƒïC ãñ, ±ãè ±ñc‡æ± ãñ J
ÐÚæ§ü ÐèÇGæ
±„ü}ææÝ ¨}ææ… ÜUè »ÜU ÎécÜUÚ ¨}æS²æ ÐÚ ÐèÇGæ ãñ J ÝÚô¨ã ÜUæï
525 ±¯ü ãæï xæ²ï J ²éxæ ÐçÚ±„üÝ ãé¥æ J …è±Ý ÜUï ©Ó™„}æ }æê˲æï¢ ÜUæ
ãîæ¨ ãæï Úãæ ãñ, ±ãæ¡ §¨ ÐÚæ§ü ÐèÇGæ ÜUæï ¥ÐÝè ÐèÇGæ ¨}æÛæÜUÚ ÜéUÀ ²æïx²
ÜUÚÝæ ©ç™„ ƒæ J
}æñ¢ ¥ÐÝæ ãè ©ÎæãÚ‡æ Îï„æ ãê¢ J ã}æ ÎæïÐãÚ ÜUï 12 Ïæ…ï çÜU¨è ¨¢„
ÜUï Ðæ¨ …æ Úãï ƒï J ÚæS„ï }æï¢ »ÜU ÏæãÝ ÏæÇè „ï…è ¨ï SÜêUÅè ÐÚ …æ Úãè
ƒè ¥æñÚ çxæÚ xæ§ü J ã}æÝï ¥ÐÝæ ±æãÝ ÚæïÜUæ J |æèÇ …}ææ ãæï xæ§ü J çÜU¨èÝï
©¨ÜUæ }ææïÏææ§üH Hï çH²æ J çÜU¨èÝï ©¨ÜUæ Шü Hï çH²æ J çÜU¨èÝï SÜêUÅè
¶Çè ÜUÚÜUï ©¨ÜUè ™æÏæè Hï Hè, ÐÚ¢„é ÚæS„ï }æï¢ çxæÚè ãé§ü ÏæãÝ ÜUè ¨ã沄æ
ÜUï çH» Hïàæ}ææ~æ |æè Ðí²yÝ Ýãè¢ çÜU²æ J ã}æÝï ©¨ ÏæãÝ ÜUæï ¥ÐÝè xææÇGè
}æï¢ ÐèÀï ÜUè ¨èÅ ÐÚ ÏæñÆæ çÎ²æ ¥æñÚ ©¨ÜUè ™æÏæè, Шü, }ææïÏææ§üH |æè
Ðíæ# ÜUÚ çH» J SÜêUÅè »ÜU „ÚÈU ¶ÇGè ÜUÚ Îè çÈUÚ ©¨ÜUï ÍæÚ ÜUæ ÎêÚ|ææ¯
Ý¢ÏæÚ ÐêÀæ J ©¨ÜUï Ðç„ ÜUæï ¨}ææ™æÚ ÎïÜUÚ çÝÜUÅ ÜUè ™ïçÚÅïÏæH ¥SЄæH
}æï¢ ¥æÝï ÜUæï ÜUãæ J ÏæãÝ ÜUæ ÍæéÅÝæ Íææ²H ãé¥æ ƒæ J ÚæS„ï }æï¢ ÜUÚæã Úãè
ƒè J ©¨¨ï ÐêÀæ ‘„é}æ xææÇè „ï…G v²æï¢ ™Hæ Úãè ƒè ?’ ©¨Ýï ÜUãæ- ‘}æéÛæï
Ïæï¢ÜU …æÝï }æï¢ ÎïÚè ãæï Úãè ƒè, }æñ¢ Ïæï¢ÜU }æï¢ ÝæñÜUÚè ÜUÚ„è ãê¢ J’
ãæïçSÐÅH }æï¢ ©¨ÜUï Ðç„, }ææ„æ-çЄæ-ÐÇæñ¨è ¨Ïæ §ÜUnï ãæï xæ²ï ƒï J
¨ÏæÜUï }æé¢ã ¨ï »ÜU ãè Ïææ„ çÝÜUHè - ‘¥Úï ²ï „æï S±æ}æè…è ƒï, §¨çH»
±ï ¨}ãæHÜUÚ ²ãæ¢ Hæ²ï J Ýãè¢ „æï ÜUæï§ü Шü |æè Hï …æ„æ, }ææïÏææ§üH |æè
Hï …æ„æ, ¥æçÎ Ïææ„ï¢ ãé§ü J ©¨ï Îæç¶H çÜU²æ xæ²æ J ©ÝÜUï Ðç„Ýï 45
9 10
M. ÎïÜUÚ ÜUï¨ çÝÜUH±æ²æ J 3000 M. »Ç±æ¢¨ }æï¢ |æÚï J ©ÝÜUï Ðç„ ÜUæï
±ã SƒH çζæ²æ xæ²æ …ãæ¢ ÏæãÝ çxæÚè ƒè J Ðç„Îï± ¥æïÚ ©ÝÜUï ÐÇæñ¨è
SÜêUÅè ÜUæï HïÜUÚ ÍæÚ ™Hï xæ²ï J Ïææ„ ÐêÚè ãé§ü J ã}æ çÜU¨è ¨¢„ ¨ï ç}æHÝï
…æ Úãï ƒï, ©¨ÜUï ÎæñÚæÝ ²ã ÍæÅÝæ ÍæÅè J’
ÐÚÐèÇGæ ÜUè ¨Ó™è Ïææ„ „æï §¨ ÐíÜUæÚ ãñ J
Ψ çÎÝ ÜUï ÏææÎ ãæïçSÐÅH ÜUï »ÜU ÇæõvÅÚ ÜUæ ÈUæïÝ ¥æ²æ “¥ÐÝï
Çîæ§ü±Ú ÜUæï ã}ææÚï ãæïçSÐÅH }æï¢ |æï…Ýæ J ©¨ ÏæãÝ ÜUæï …æï ™æïÅ Hxæè ãñ
©¨ÜUæ ¶™ü 30,000 Mвï ãé¥æ ãñ J ²ã Úæàæè …G}ææ ÜUÚï¢ J ¥æñÚ ²çÎ
²ï ÚÜU}æ …}ææ Ý ÜUè xæ§ü „æï ©ÝÜUï ç±Lh ÐéçH¨ ÜUï¨ ÜUÚÝæ ÐÇïxææ J”
ÚæS„ï }æï¢ ÜUæï§ü …ËÎÏææ…è }æï¢ …æ„ï ãé» çxæÚ ÐÇï, ÎæïÐãÚ ÜUè {êÐ }æï¢ Îê¨Úï
ÜUè ÐèÇGæ Îï¶ÜUÚ ©¨ï ãæïçSÐÅH }æï¢ Ðã顙满 „æï ¨Ïæ ¥ÐÝæ ¥æ|ææÚ }ææÝï¢ J
ãæïçSÐÅH }æï¢ S±Sƒ ãæïÝï ÜUï ÏææÎ ÐãHï ÇæõvÅÚ Ýï çÈUÚ ãæïçSÐÅH ÜUï ÅîSÅèÝï
¥æŸæ}æ ¨ï ©xææãè ÜUè, ²ã ÜUãæ¢ ÜUæ ‹²æ² ƒæ ? ©ÝÜUï ÜUãÝï ÜUæ ¥æàæ²
²ã ƒæ “S±æ}æè…è ©¨ï HïÜUÚ ¥æ²ï ƒï §¨çH» ¥æŸæ}æ ©¨ÜUæ Ðñ¨æ
|æÚïxææ J” …æï ÏæãÝ Ïæï¢ÜU ÜUè »}ŒHæï§ü ãñ, …æï ¥ÐÝï Ðç„ ÜUï ¨æƒ 15 çÎÝ
ÜUï ÏææÎ ¥æSÅîïçH²æ …æÝï ±æHè ãñ ©¨ÜUï çH» ¥æŸæ}æ 30000 Lвï ÜUè
¶ñÚæ„ ÜUÚï, §¨ÜUè v²æ ¥æ±à²ÜU„æ ãñ ? »¨è ÍæÅÝæ ÍæÅÝï ÜUï ÏææÎ Îê¨Úï
ÜUè ÐèÇGæ …æÝÝï ¥æïÚ ÎêÚ ÜUÚÝï ÜUè §ÓÀæ }æÝ }æï¢ çÈUÚ¨ï çÜU¨ï ÐñÎæ ãæïxæè ?
Ÿæè ¨ÎìxæéLÎï± S±æ}æè çàæ±æÝ‹Î…è }æãæÚæ…Ýï 300 ÐéS„ÜUï¢ çH¶è
ãñ¢ ©¨ÜUæ ¨æÚæ¢àæ À: àæÏÎæï }æï¢ çβæ ãñ - ¨ï±æ, Ðíï}æ, ÎæÝ, Ðç±~æ„æ, Š²æÝ
»±¢ ¥æy}æ¨æÿææyÜUæÚ J xæéLÎï± S±æ}æè çàæ±æÝ‹Î…è ÜUè ¨ï±æ¥æï¢ ÜUæ
ÜUæ²üÿæï~æ §„Ýæ ç±S„ë„ ƒæ çÜU Hæïxæ ©‹ãï¢ çàæ±æݢ΅è Ýæ}æ ¨ï ÜU}æ HïçÜUÝ
“¨ï±æݢΔ Ýæ}æ ¨ï Ðã™æÝ„ï ƒï J ©ÝÜUè ©ÎæÚ„æ ÜUï ÜUæÚ‡æ Hæïxæ ©‹ãï
‘SEVANANDA’ ÜUï Ýæ}æ ¨ï ¥ç{ÜU Ðã™æÝ„ï ƒï J ©ÝÜUæ ÜUƒÝ ƒæ -
‘ç…‹ãï¢ ¥æ±à²ÜU„æ ãñ ©ÝÜUè ¨ï±æ ÜUÚæï ¥æñÚ …æï „é}ãï¢ Hæ„ }ææÚï ©ÝÜUè
|æè ¨ï±æ ÜUÚæï J’ ç™~æ|ææÝé…è ÜUæ ÐÎ ãñ Ý ?
‘}ææxæü |æêHï ãé» …è±Ý-ÐçƒÜU ÜUæï }ææxæü ÐíÎ<àæ„ ÜUÚ„æ Úãé¡ J
ÜUÚï ²çÎ ©Ðïÿææ ±ã }ææxæü ÜUè çÈUÚ |æè ¨}æ„æ 癜æ {M¡ J’
 ã}æï¢ çÈUÚ ÜU|æè ÚæS„ï }æï¢ §¨ ÐíÜUæÚ ÜUæï§ü ÐÇGæ ãé¥æ ç}æHæ „æï ã}æ ©¨ï
ãæïçSÐÅH ¥±à² Ðã颙æ²ï¢xæï, HïçÜUÝ SÐC ÜUãÜUÚ ¥æ²ï¢xæï çÜU ²ã ã}æï¢ ÚæS„ï
}æï¢ ÐÇGæ ãé¥æ çζæ§ü çβæ, §¨ÜUï ¨æƒ ã}ææÚæ }ææݱ„æ ÜUï ¥ç„çÚQU ÜUæï§ü
Îê¨Úæ ¨}Ïæ‹{ Ýãè¢ ãñ J ²çÎ ±æS„± }æï¢ ±ã òçQU çÝ{üÝ ²æ xæÚèÏæ ãæï,
¶æÝï-ÐèÝï ÜUï ÈUæ¢ÈUï ãæï „æï ¨|æè }æïçÇÜUH çÏæH ÜUè ¥Îæ²xæè ÜUæï§ü ÜUçÆÝ
Ýãè¢ ãñ J HïçÜUÝ ¨ÈUïÎÐæïàæ {éHï ãé» ÜUÐÇï ÐãÝ ÜUÚ S±æƒü ¥æñÚ Î¢|æ ¨ï
xæí稄 »ï¨ï Hæïxææï¢ ÜUï çH» ÝÚô¨ã }æïã„æ ÜUæ |æ…Ý ±ñc‡æ± …Ý ¨Ó™ï ¥ƒü
}æï¢ …è±Ý ЃÐíÎàæüÜU ÏæÝ …æ„æ ãñ J
ÐÚæïÐÜUæÚ
¥ÐÝè {}æü ò±Sƒæ ¥y²‹„ ¨¢„éçH„ ƒè J }æé¨H}ææÝ ç}æ~ææï¢ ÜUï çH»
Ý}ææ…G, Úæï…Gæ, çÈU~æ, …GÜUæ„ ¥æñÚ ã…G ¥æ±à²ÜU }ææÝï …æ„ï ãñ¢ J ã…G²æ~ææ
ÐÚ ¨|æè …æ ¨ÜUï¢ ²æ Ýãè¢ J ÐÚ‹„é ¥ÐÝè ÜU}ææ§ü }æï¢ ¨ï Ðíç„ Mвæ Éæ§ü
¥æÝæ …ÜUæ„ ¥æñÚ çÈU~æ ÜUï MÐ }æï¢ ¥ÐÝè ÜUæñ}æ ÜUè ¨ã沄æ ÜUï çH»
¥y²‹„ ¥æ±à²ÜU }ææÝæ …æ„æ ãñ J §üΪH …é¥æ „æï Îê¨Úè §üÎ ãæï„è ãñ,
§ÎªH çÈU„Ú ²ã §üÎ Úæï…Gæï¢ ÜUï ¥‹„ }æï¢ Ú}æ…GæÝ }æçãÝæ ÐêÚæ ãæïÝï ÐÚ ¥æ„è
ãñ J §¨ çÎÝ ²ã çÈU„Ú ²æ ÎæÝ ÜUï MÐ }æï¢ }æçS…Î ÜUï }ææñHæÝæ ¥ƒ±æ
‘¥¢…é}æÝï §SHæ}æ’ ÜUï Ðí}æé¶ ÜUæï ²ã ÚÜU}æ Îè …æ„è ãñ J ²ã ÚÜU}æ …æç„
}æï¢ …MÚ„}æ¢Î }ææï}æèÝ Hæïxææï¢ ÜUæï Îï„ï ãñ J §üÎ ÜUè Ý}ææ… „æï Ðíy²ïÜU }æé¨H}ææÝ
©y¨æãÐê±üÜU ¥Îæ ÜUÚ„ï ãñ J ãÚ Ý}ææ…G ÜUæ çݲ}æ ãñ çÜU ÜU}æÚ ÜUï Ýè™ï
ÜUæ ±› ÍæéÅÝæ Ý çζæ§ü Îï §„Ýæ Ýè™æ, ÜU}æÚ ÜUï ©ÐÚ ÜUæ ±› ÜUæïãÝè
¶éHè Ý çζæ§ü Îï, §„Ýè H}Ïæè Ïææ¡ã ãæïÝè ™æçã» ¥æñÚ ç¨Ú ÉÜUæ ãæïÝæ
™æçã» J ÜUæñ}æ, ¨}ææ… }æï¢ ÚãÝï ±æHï ¶éÎæ ÜUï ¥ÝïÜU Ïæ¢Îæï¢ ÜUæï, ç…ÝÜUï
Ðæ¨ Ð²æü# ±› Ýãè¢ ãñ, ©ÝÜUï çH» ±›æï¢ ÜUè ò±Sƒæ ÜUÚ„è ãñ J §üÎ
ÜUï çÎÝ ¨ñ±§²æ¡ „æï Ðíy²ïÜU ÜUï ÍæÚ ÏæÝÝè ãè ™æçã» J §¨ÜUï çH» |æè ÜUæñ}æ
çÝ}ÝS„Úè² ÐçÚ±æÚæï¢ ÜUè ç¶Î}æ„ }æï¢ ¨ñ±§²æï¢ ÜUè ò±Sƒæ ÜUÚ„è ãñ J
§¨è ÐíÜUæÚ ã}ææÚï бæüï }æï¢ |æè ò±çSƒ„ ò±Sƒæ ƒè J çαæHè ÜUï
Îê¨Úï çÎÝ Ý²ï ±¯ü ÜUï çÎÝ }æç‹ÎÚæï¢ }æï¢ ¥óæÜêUÅ ãæï„æ ãñ „Ïæ Hæïxæ ¥ÐÝï-
¥ÐÝï }æéãÌï ÜUï }æç‹ÎÚæï¢ }æï¢ ¥ÐÝï ÍæÚæï¢ }æï¢ „ñ²æÚ ÜUè xæ§ü ç}æÆæ§ü, Ý}æÜUèÝ,
11
ÐÜUè Ú¨æï§ü Ðãé¡™æ²ï, »ï¨æ çÚ±æ… ƒæ J §¨ÜUæ ©gïಠ…MÚ„}æ¢Î Hæïxææï¢ ÜUæï
Ðí¨æÎ ç}æHï »ï¨æ ƒæ J
}æç‹ÎÚ ÜUï Ðé…æÚè ÜUæ »ïÜU »ï¨æ òçQUy± ãæï„æ ãñ çÜU ©¨ÜUï Ðæ¨
ÀæïÅï-ÏæÇïG ¨Ïæ ¥ÐÝï-¥ÐÝï Nβ ÜUè Ïææ„æï¢ ÜUæï ¶æïH Îï„ï ãñ¢ ç…¨¨ï ¥ÐÝï
}æéãÌï }æï¢ ÜUæñÝ |æê¶æ ãñ, ÜUæñÝ Ý¢xææ ãñ, ©¨ÜUæ Єæ Ðé…æÚè ÜUæï ãæï„æ ƒæ J
§¨çH» Ðí|æé ÜUï Ðí¨æÎ ÜUï MÐ }æï¢ çαæHè ÜUï Îê¨Úï çÎÝ Ý²ï ¨æH }æï¢
…MÚ„}æ¢Îæï¢ ÜUï ÐçÚ±æÚæï¢ ÜUæï ç}æÆæ§ü, Ý}æÜUèÝ Ðãé¡™æÝæ Ðé…æÚè ÜUæ
©œæÚÎæ²èy± ãæï„æ ƒæ J }æÜUÚ¨¢RUæç„ ÜUï бü ÐÚ |æè §¨è ÐíÜUæÚ ±›æï¢ÜUæ
ÎæÝ, ¥ÿ沄ë„è²æ ÜUæï {æÝ (™æ±H) ÜUæ ÎæÝ ÎïÝï ÜUè Ðíƒæ ƒè J
…æï ÎæÝ Îï„æ ƒæ ©¨ï }ææHê}æ Ýãè¢ ãæï„æ ƒæ çÜU ²ã ÎæÝ ÜUæñÝ Hï„æ
ãñ ¥æñÚ Ý Ð„æ ãæï„æ ƒæ çÜU ²ã ÎæÝ ÜUæñÝ Îï„æ ãñ ? §¨çH» ÜUãè¢ |æè
}ææÝãæçÝ ÜUè xæ颅æ§àæ Ýãè¢ ƒè J ¥æñÚ ¨}ææ… }æï¢ ¨¢„éHÝ ÏæÝæ Úã„æ ƒæ J
¥„: ‘ÐÚÎé:¶ï ©ÐÜUæÚ ÜUÚï „æï ²ï }æÝ ¥ç|æ}ææÝ Ý ¥æ‡æï Úï J’ ²ï ТçQU
¥ÐÝè ¥æ¡¶æï¢ ÜUæï ݧü …è±Ý ÎëçC Îï„è ãñ J
ÎæÝ ¥æñÚ ¨ï±æ
²ãæ¡ ã}ææÚï ¨æ}æÝï …è±Ý ÜUï Îæï ÜU„üò ãñ¢ J »ÜU ÎæÝ Îê¨Úè ¨ï±æ J
…Ïæ ã}æ Îê¨Úæï¢ ÜUï Ðíç„ ¨Îì|ææ±Ýæ ²æ Ðíï}æ ¨ï, Ÿæhæ ¨ï, ¨¢±ïÎÝæ ¨ï ÐíïçÚ„
ãæïÜUÚ ©ÝÜUæ ÜéUÀ çã„ ÜUÚ„ï ãñ¢ „æï ²ã ÎæÝ ãñ J §¨ ÐíÜUæÚ ÎæÝ ÜUæ ¥ƒü
ç±EÏæ¢{éy± ãñ J …Ç-™ï„Ý, …xæ-…è± ¨ÏæÜUï ¨æƒ ²æ ¨|æè ÜUï Ðíç„
¨Îì|ææ±Ýæ J ±ãæ¡ ²ã |ææ±Ýæ ÜUï±H çÝ}ÝS„Ú ÜUè ãñ J xæÚèÏæ ãñ ²æ
…MÚ„}æ¢Î »ï¨æ ÐíàÝ Ýãè¢ ãñ J ‘±¨é{ñ± ÜéUÅé}ÏæÜU}æì’ ÜUè |ææ±Ýæ ãñ J ²ã
ÐÚæïÐÜUæÚ ãñ J …æÝï-¥Ý…æÝï çÜU¨è ÜUè |æè ¨ã沄æ ÜUÚÝæ, ©¨è ÜUæï
¨ÎìxæéLÎï± S±æ}æè çàæ±æݢ΅è }æãæÚæ… çÎò …è±Ý ÜUã„ï ãñ¢ J ÝÚô¨ã }æïã„æ
§¨è ÜUæï ±ñc‡æ± …Ý ÜUã„ï ãñ¢ J çàæ±æݢ΅è ÜUæ »ÜU çÎò ¨ê~æ ãñ, ‘SÐï¢Ç,
SÐï¢Ç, SÐï¢ÇG... ãè ç±H ¨ï¢ÇG, ¨ï¢ÇG, ¨ï¢ÇG...J’
ÎæÝ-{}æü Ýãè¢ ãñ, ÜU„üò ãñ ¥ƒ±æ „æï ±ãæ¡ ¥ÐÝæ ÜU„üò ãè {}æü
ãñ, »ï¨æ |æè ÜUã ¨ÜU„ï ãñ¢ J ‘ÐÚÎé:¶ï ©ÐÜUæÚ ÜUÚï „æï ²ï }æÝ ¥ç|æ}ææÝ
Ý ¥æ‡æï Úï...’ }æï¢ ÏæÎHï ÜUè |ææ±Ýæ Ýãè¢ ãñ J }æé¥æ±…æ HïÝæ Ýãè¢ J HæH™
12
²æ Hæï|æ ÜUæ |æè ÐíàÝ Ýãè¢ ãñ J ²ãæ¡ ãæ<ÎÜU ç±àææH„æ ¥æïÚ ¨}æxæí ç±E
}æïÚæ ãñ, ÜUæ Ðíç„ôÏæÏæ ãñ J ‘ç±E¢ÎÐü‡æ Îëà²}ææÝ ÝxæÚè’ »ï¨æ ¥æçÎ
àæ¢ÜUÚæ™æ²ü…è ÜUã„ï ãñ J ²ã ç±E »ÜU ÎÐü‡æ ãñ J …æï çζæ§ü Îï„æ ãñ ±ã
¥ÐÝæ ãè Ðíç„ôÏæÏæ ãñ, çÈUÚ ²ãæ¡ }æïÚæ-„ïÚæ, ¥ÐÝæ-Îê¨Úï ÜUæ, »ï¨æ |æïÎ
Ýãè¢ Úã„æ J ‘m¢hæ„è„¢ ç~æxæé‡æ Úçã„¢ „œ±}æS²æçÎ Hÿ²¢ J’ ¥ÐÝè ¥±Sƒæ
¨æ{æÚ‡æ }ææݱè ÜUè Ý Úãï, ã}æ m¢h ¨ï ÐëƒÜU Úãï¢ ¥æïÚ …ãæ¡ Úæxæmï¯ Ýãè¢,
ÜUæ}æ-RUæï{ Ýãè¢, }æñ¢ ¥æïÚ „ê |æè Ýãè¢, ±ãæ¡ ©ÐçݯΠ²æ ±ïÎ ÜUï }æãæ±æv²
¥ã¢ ÏæírææçS}æ... ‘„„ì y±}æì ¥ç¨’ ÜUè RU}æàæ: …è±Ý ¨æƒüÜU„æ ÜUæ
¥ç{ÜUæÚ, ãè …è±ÝÜUæï ¨æƒüÜU ÜUÚ„æ ãñ J ‘±ñc‡æ± …Ý’ }æï¢ ÐÚæïÐÜUæÚ
©¨ÜUæ Ðíƒ}æ вæü² ãñ J ¨¢„ „éH¨è ÜUã„ï ãñ¢... ‘ÐÚçã„ ¨çÚ¨ {Ú}æ Ýãè¢
|ææ§ü J ÐÚ ÐèÇGæ ¨}æ Ýãè¢ ¥{}ææ§ü JJ’ ¥æñÚ ±ïÎò樅è ÜUï ¥Ýé¨æÚ-
‘¥CæÎàæÐéÚæ‡æï¯é òæ¨S² ±™Ým²}æì ÐÚæïÐÜUæÚ: Ðé‡²æ² ÐæÐæ² ÐÚÐèÇÝ}æì’
§¨ ±æv² }æï¢ ±ïÎò樅è ÜUã„ï ãñ¢ çÜU }æïÚï mæÚæ ÜU烄-çH綄 ¥ÆæÚã
ÐéÚæ‡ææï¢ ÜUæ ÚãS² Îæï àæÏÎæï¢ }æï¢ ÜUãæ …æ ¨ÜU„æ ãñ - ÐãHæ ÐÚæïÐÜUæÚ ²ã
Ð釲 ¥æñÚ Îê¨Úæ ÐÚÐèÇGÝ - Îê¨Úï ÜUæï ÜUC ÎïÝæ-²ã ÐæÐ ãñ J
¨é|ææ範}æì ÜUã„ï ãñ¢... ±ëÿæ ÐÚæïÐÜUæÚ ÜUï çH» ¶ÇïG ãñ¢, ÐÚæïÐÜUæÚ ÜUï
çH²ï ÝÎè Ïæã„è ãñ J ÐÚæïÐÜUæÚ ÜUï çH» ¨ê²ü „Єæ ãñ J ÐÚæïÐÜUæÚ ãè ±ñc‡æ±
…Ý ÜUæ Ðíƒ}æ ¥æñÚ ¥æ±à²ÜU xæé‡æ ãñ J Ÿæè}æÎì |æxæ±Îì xæè„æ ÜUï ¥ÆæÚã±ï¢
¥Š²æ² ÜUï Ðæ¡™±ï¢ àHæïÜU}æï¢ ŸæèÜëUc‡æ }ææݱ…è±Ý ÜUè ¨æƒüÜU„æ ãè ²¿æ,
ÎæÝ, „Ð ¥æñÚ ÜU}æü }æï¢ ãñ »ï¨æ ÜUã„ï ãñ¢ J ¨}æxæí ç±E, ²ã ¥ÐÝæ ç±àææH
ÐçÚ±æÚ ãñ J ÎæÝ ²æçÝ ç±EÐíï}æ J }æé¨H}ææÝ ç}æ~ææï¢ ÜUè |ææ¡ç„ ãè çã‹Îé ÐÚ}ÐÚæ
‘Îñ± ÜUæ Ψ±æ¡ |ææxæ’ }æï¢ }ææÝ„ï ãñ¢ J ¥ÐÝè ¥æ}æÎÝè ÜUæ Ψ±æ¡ |ææxæ
ÎæÝ ÜUÚæï J ¨ï±æƒü ÜUï çH» ÐÚ}ææƒü ÜUÚæï J Ÿæè S±æ}æè çàæ±æÝ‹Î…è }æãæÚæ…
ÜUã„ï ãñ¢ - ÐíæƒüÝæ „é}ãï¢ §üEÚ ÜUï ¥æ{ï }ææxæü „ÜU Hï …æ²ïxæè J ©Ð±æ¨ -
ÐÚ}æ {æ}æ ÜUï mæÚ „ÜU Hï …æ²ïxææ, ÐÚ‹„é ÎæÝ ¨ï „æï „é}ãï¢ §üEÚ ÜUï |æ±Ý
}æï¢ Ðí±ïàæ ç}æHïxææ J
ÎæÝ ÜUæ ¥ƒü Mвæ Ðñ¨æ ãè Ýãè¢ J …ñÝ }æ„æ±H¢Ïæè ÜUã„ï ãñ çÜU ²çÎ
ÜUæï§ü ¨„ìÜU}æü çÜU²æ ãæï „æï ©¨ÜUï çH» |æè Îè xæ§ü àæé|æïÓÀ滢 ²æ ¥Ýé}ææïÎÝ
13
|æè ÎæÝ ãñ J Ðçÿæ²æï¢ ÜUæï ÎæÝæ ÇæHÝæ, ÐæÝè çÐHæÝæ ²æ Ðàæé¥æï¢ ÜUï çH»
ÐæÝè ÜUæ ãæñ…G ÏæݱæÝæ, ÚæãxæèÚæï¢ ÜUæï 籟ææ¢ç„ ç}æHï §¨ÜUï çH» Àæ²æÎæÚ
±ëÿææï¢ ÜUæ HxææÝæ, ±ëÿææï¢ ÜUï ™æÚæï¢ ¥æïÚ ÏæñÆÝï ÜUï çH» 籟ææ}æ SƒæÝ
ÏæݱæÝæ, ¥æçÎ ²ã |æè »ÜU ÐíÜUæÚ ÜUæ ÎæÝ ãè ãñ J ã}ææÚï Ðíï}æè »ÜU ¨¢„
ÐêÁ² S±æ}æè xæéLÜëUÐæݢ΅è }æãæÚæ…ÜUè 250 ÏæèÍææ …}æèÝ ƒè J ©‹ãæï¢Ýï
©¨ …}æèÝ ÜUæï ¥ÐÝï ÏæïÅæï¢ ÜUæï ¨}ææÝ |ææxæ }æï¢ Ïææ¡Å Îè J ©¨}æï¢ ¨ï Ðæ¡™-
¨æ„ ÏæèÍææ ¥ÐÝï çH» Ú¶ Hè J ãÚ ±¯ü Îæï ÏææÚ ©¨}æï¢ xææ²æï¢ ÜUæ ™æÚæ
©xææ„ï ãñ¢ J ÐêÚæ ¶ï„ ÈU¨H ¨ï HãHãæ„æ ãæï „Ïæ ¥ÇGæï¨-ÐÇGæñ¨ ÜUï xæ桱æï¢
ÜUè xææ²æï¢ ÜUæï |æè çÝ}æ¢~æ‡æ çÎ²æ …æ„æ ãñ J ¨ï¢ÜUÇæï xææ²ï¢ ¥æÆ-Ψ çÎÝ
„ÜU ¨éÏæã ¨ï àææ}æ „ÜU ãÚæ-ãÚæ ™æÚæ ¶æÜUÚ ¨¢„éC ãæï„è ãñ J ™è¢çŲæï¢ ÜUï
çH» ©¨ÜUæ ¶æl ÇæHÝæ, ÜéUœææï¢ ÜUï çÐÌæï¢ ÜUæï Îê{ çÐHæÝæ - ²ã |æè
ÎæÝ ãñ J Úæ…ÜUæïÅ }æï¢ çÜU„æÏæ ÍæÚ Ýæ}æÜU ¨¢Sƒæ ÜUï …²‹„èHæH àææã …ñÝ-
±ç‡æÜU Ÿææ±ÜU ãñ¢ J ‘…H¨æ’ ÜUï ÎéHæÚï Ýæ}æ ¨ï ±ï …æÝï …æ„ï ãñ¢ J
ÝxæÚÐæçHÜUæ mæÚæ |æÅÜU„ï ãé» ÜéUœææï¢ ÜUæï ÐÜUÇGæ …æ„æ ¥æñÚ …Ïæ ÅîÜU |æÚ
…æ„è „Ïæ ©‹ãï¢ ÎêÚ ÀæïÇGæ …æ„æ J HïçÜUÝ …Ïæ „ÜU ÅîÜU Ý |æÚ …æ²ï „Ïæ
„ÜU ²ï ‘…H¨æ’ ©‹ãï¢ ÚæïçÅ²æ¡ ç¶Hæ„ï J ²ã ¥æ±à²ÜU Ýãè¢ ãñ çÜU ãÚ ±¯ü
»ÜU ¨}ææÝ ±¯æü ãæï J …Ïæ ÏæÚ¨æ„ ÜU}æ ãæï„è „Ïæ Úæ…ÜUæïÅ ÜUï ¥æ…è Çï}æ
ÜUè }æÀçH²æï¢ ÜUæï ¥æÅï ÜUè xææïçH²æ¡ ç¶Hæ„ï J ƇÇè }æï¢ …æ}æÝxæÚ ÜUï
Hæ¶æïÅæ „æHæÏæ }æï¢ ã…æÚæï Ðÿæè ÐÚÎïàæ ¨ï ¥æ„ï ãñ¢ J …æ}æÝxæÚ ÜUï ¨ï±æ|ææ±è
¥æïÚ ÐÿæèÐíï}æè ÝæxæçÚÜU §Ý Ðçÿæ²æï¢ ¥æïÚ zHïô}æxææï ÜUæï ãÚ Úæï… 100 ¨ï
150 ÅÝ xææ¡çƲæ Ý}æÜUèÝ ç¶Hæ„ï ãñ¢ J ¥ã}æÎæÏææÎ ÜUï ¨éÐíç¨h Úæ}æÎï±
}æ¨æHæ ÜUï }ææçHÜU ¥ÐÝï Ïæ¢xæHï ÜUï ç±àææH Ïæxæè™ï }æï¢ Ðíç„çÎÝ 50 çÜUHæï
ÎæÝæ Ðçÿæ²æï¢ ÜUæï ÇæH„ï ãñ¢ J ²ã ÜUãÝæ ©ç™„ ãæïxææ çÜU ²ãæ¡ ÇæHï ãé»
ÎæÝï ÜUè ¥Ðïÿææ ¥ç{ÜU Ðÿæè ™éxæÝï ÜUï çH» ¥æ„ï ãñ¢ J ©ÝÜUï ÎæÝï }æï¢
}æê¢xæÈUHè, }æÜU§ü, …é±æÚ, Ïææ…GÚæ, }æê¢xæ, }ææñÆ ¥æïÚ Úæ§ü |æè ãæï„è ãñ J ¥Hxæ-
¥Hxæ Ðÿæè ¥æïÚ çxæHãçÚ²æï¢ ÜUæï ¥Hxæ-¥Hxæ ÎæÝæ Ш‹Î ãæï„æ ãñ J ã}æÝï
¥æŸæ}æ }æï¢ ¥æÝï-…æÝï ±æHï ¨|æè ç±çàæC ¥ç„烲æï¢ ÜUæï }ææñHç¨Úè ÜUæ Ðæñ{æ
ÎïÝï ÜUè Ðíƒæ Ú¶è ãñ J ¥æŸæ}æ }æï¢ ¥æñÚ ¨¢¨æÚ|æÚ }æï¢ ÜU§ü SƒæÝæï¢ ÐÚ }ææñHç¨Úè,
14
ÐèÐH, ÏæÇG, ¥¢…èÚ, ¥æ}æ, ¥æ¡±Hæ, ¨ï±, ¶é}ææÝè, ™ïÚè, Ýè}æ, xæéH}ææïãÚ
ÜUï »ÜU ÜUÚæïÇG ¨ï ¥ç{ÜU ±ëÿæ Hxææ»ï ãñ¢, ô¨™Ý çÜU²æ J »ÜU ±ëÿæ ¥xæç‡æ„
Ðçÿæ²æï¢ ÜUæ çݱæ¨SƒæÝ, ¥óæÿæï~æ »±¢ {}æüàææHæ ÜUï ¨}ææÝ ãæï„æ ãñ J ã}ææÚæ
©gïಠÐÚæïÐÜUæÚ ÜUæ Ý ãæïÜUÚ S±{}æüÐæHÝ ÜUæ ãñ J …ãæ¡ …æ„ï ãñ¢ ±ãæ¡
ÚQUÎæÝ çàæçÏæÚæï¢ ÜUæ ¥æ²æï…Ý ÜUÚ„ï ãñ¢ J }æñ¢ S±²¢ 117 ÏææÚ ÚQUÎæÝ ÜUÚÜUï
{‹² »±¢ ÜëU„æƒü ãé¥æ ãê¡ J ¨¢‹²S„ …è±Ý }æï¢ …æï ÜéUÀ |ææï…Ý ç}æH„æ ãñ
©¨ï ¨}ææ… Îï„æ ãñ J ©¨ ¨}ææ… ÜUï ¥óæ }æï¢ ¨ï ©yÐóæ ÚQU ¨}ææ… ÜUæï ±æШ
ÎïÝï }æï¢ ã}ææÚæ v²æ ¶æ¨ ÐíÎï² ãñ ?
ã}æ ©œæÚ ÜUæàæè ÜUï |æêÜ¢UÐ ÜUï ¨}æ² xæɱæH ÜUï ÐãæÇGè ÐíÎïàææï¢ }æï¢
¨ï±æƒü xæ²ï ƒï J ±ãæ¡ ã}ææÚï ±çÚD S±æ}æè…èÝï ‘ÏæèçDz桒 |æï…è ƒè J xæɱæHè
ÐçÚ±æÚ |ææï…Ý ÜUï çÏæÝæ Úã ¨ÜU„ï ãñ¢ }æxæÚ ÏæèÇGè ÜUï çÏæÝæ Ýãè¢ J ²ï ¨¢„
…Ïæ §¨ ÜUæ²ü ÜUï çH» ç±™Ú‡æ ÜUÚ„ï ãñ¢ „Ïæ ©ÝÜUæ ÜUæï§ü çÝ…è S±æƒü
Ýãè¢ ãæï„æ J »ÜU }ææ~æ HæïÜU¨¢xæíã }ææݱ…è±Ý ¥ôã¨æ, ¨y² ¥æñÚ {}æü ÜUï
}ææxæü ÐÚ ™Hï, §¨ÜUï çH» Ðí™æÚ-Ðí¨æÚ ÜUÚÝæ ãè ©ÝÜUæ ©gïಠãæï„æ ãñ J
¨¢„ ç±Ý}æí ãæïÜUÚ S±²¢ ÜUæï §üEÚ ÜUæ ¨ï±ÜU ÜUãHæÜUÚ ÜU}æüàæèH ÏæÝï Úã„ï
ãñ¢ J ©¨è }æï¢ ©ÝÜUæ ±ñc‡æ±„œ± ÐíÜUÅ ãæï„æ ãñ J
ã}æ |æê¶æï¢ ÜUæï |ææï…Ý Îï¢ ²ã ¥æ±à²ÜU ãñ, çݱü›æï¢ ÜUæï àæÚèÚ ÉÜUÝï
ÜUï çH» ±› Îï¢, ²ã |æè …MÚè ãñ¢ J ¥æñÚ Ïæè}ææÚ ÜUè ¨ï±æ ÜUÚï¢ ²ã |æè
©œæ}æ ãñ J ÐÚ‹„é ç±læÎæÝ ¥æïÚ ¿ææÝÎæÝ „æï ¨±æüïœæ}æ ÎæÝ ãñ J ÎæÝ Îï„ï
¨}æ² ²ã ç±™æÚ Ýãè¢ ÜUÚÝæ ™æçã» - ‘§¨ÜUæï ÎæÝ Îï¢ ? çÜU¨ çH» ?
ç…¨Ýï ÎæÝ HïÝï ÜUï çH» ãæƒ H}Ïææ çÜU²æ ãñ ©¨ï ÎæÝ ÎïÝæ ãè ™æçã»;
ÐÚ‹„é ÎæÝ ÎïÜUÚ ©¨ÜUï ¥æ¢ÜUÇï ¥æñÚ çã¨æÏæ ÜUÚÜUï ©¨ÜUè „çw„²æ¡
Hxæ±æÝæ „æï ã}ææÚè ÜUƒæÜU烄 ©ÎæÚ„æ ÜUæ ÐíÎàæüÝ ãè ãñ J Î桲ï ãæƒ ¨ï
çÜU²ï ãé» ÎæÝ ÜUæ Ïæ桲ï ãæƒ ÜUæï Єæ Ý Hxæï ±ãè ŸæïD ÎæÝ ãñ J }æÝ }æï¢
»ï¨è |ææ±Ýæ |æè Ýãè¢ ¥æÝè ™æçã» çÜU ã}æÝï ÎæÝ çÜU²æ ãñ §¨çH» ã}ææÚæ
¨}}ææÝ ãæïÝæ ™æçã» J ÎæÝ ÎïÝï ÜUï ÏææÎ }æÝ }æï¢ §¨ ÐíÜUæÚ ÜUï ç±™æÚ |æè
Ýãè¢ ©ÆÝï ™æçã» çÜU ÎæÝ ÎïÝï ¨ï ã}æï¢ }ææïÿæ ç}æHïxææ, ã}æï¢ S±xæü ç}æHïxææ,
ã}ææÚï ÜU}æü ÜUæ àæéçhÜUÚ‡æ ãæïxææ J’
15
±ïÎæï¢ ÜUè »ÜU ÜUƒæ ãñ - Îï±, Îæݱ ¥æñÚ }æÝéc² Ðí…æÐç„ ¨ï ç}æHÝï
xæ²ï J ©‹ãæï¢Ýï Ðí…æÐç„ ¨ï ¨é¶-àææç‹„ ¥æñÚ ¨}æëçh ÜUæ }ææxæü ÐêÀæ J Ðí…æÐç„
ÏææïHï - ‘Î-Î-Î’ Îﱄæ¥æï¢Ýï ‘Î’ ÜUæ ¥ƒü çH²æ. ã}æ ¨é¶-¨éç±{æ¥æï¢ ¨ï
Ðê‡æü ãæï„ï ãñ¢ §¨çH» ¥æy}樢²}æ ÜUè ¥æ±à²ÜU„æ ãñ - ¥æy}樢²}æ ÜUï çH»
§ç‹Îí² Î}æÝ »±¢ §ç‹Îí² çÝxæíã J Îæݱæï¢ Ýï ¥Ýé|æ± çÜU²æ - ã}æ RêUÚ ãñ¢
§¨çH» ã}æï¢ ‘Î’ ¥ƒæü„ì Nβ }æï¢ Î²æ Ú¶Ýè ™æçã» J }æÝéc²æï¢ ÜUæï Hxææ
- ã}æ S±æƒèü „ƒæ Hæï|æè ãñ¢ §¨çH» ©‹ãæï¢Ýï ‘Î’ ÜUæ ¥ƒü ÎæÝ çÜU²æ J
»ï¨ï „æï ²ï „èÝæï¢ ¥ƒü ¨™ ãñ¢ ¥æñÚ Ðíy²ïÜU ÜUï çH» вæü# |æè J
Ÿæè}æÎì |ææx汄 }æï¢ ÎæÝè Úç‹„Îï± ÜUæ çÎò ©ÎæãÚ‡æ ãñ, ÜU‡æü |æè
ÎæÝè ÜUãæ …æ„æ ãñ J ²éç{çDÚ „æï }æãæÚæ…æ ƒï J Ðæ‡Ç±æï¢ ÜUï Á²ïD |æíæ„æ
ƒï J ÐÚ‹„é ©ÝÜUæ |ææÚ„ }æï¢ ÜUãè¢ |æè }æç‹ÎÚ ²æ S}ææÚÜU Ýãè¢ ãñ J ©‹ãæï¢Ýï
¥ÐÝè ÐÕè …é» }æï¢ Îæ± ÐÚ Hxææ§ü ƒè ¥æñÚ Îé|ææüx² ¨ï ãæÚ xæ²ï ƒï J …Ïæ
çÜU ¨¢„æï¢ ÜUè |æêç}æ ¨æñÚæcÅî ÜUï ±èÚÐéÚ }æï¢ ¨¢„ …HæÚæ}æ ÏææÐæ Ýï ¥ÐÝè ÐÕè
¨æ{é ¨ï±æ ÜUï çH», ¨æ{é ÜUï }ææ¡xæÝï ÐÚ, ¥ÐÝè ÐÕè ÜUè ¥Ýé}æç„ ¨ï ÎæÝ
}æï¢ Îï Îè ƒè, ²ã ÜUæï§ü ¨æ}æ拲 Ïææ„ Ýãè¢ ƒè J §¨çH» …HæÚæ}æ ÏææÐæ
ÜUï }æç‹ÎÚ H¢ÇÝ, ¥}æïçÚÜUæ ¥æñÚ ¥çÈUíÜUæ …ñ¨ï Îïàææï¢ }æï¢ |æè ãñ¢ J ²ã ¨æÚæ
Ðí„æÐ ‘ÐèÇ ÐÚæ§ü …æ‡æï Úï...’ ÜUæ ãè ãñ J ¨ï±æ ÐÚæïÐÜUæÚ ¥æñÚ ©ÎæÚ„æ ÜUæ
ãè Ðí„æÐ ãñ J
¨}æ²ÎæÝ |æè çÎ²æ …æ ¨ÜU„æ ãñ J ©ÐçSƒç„ ÜUæ ÎæÝ çÎ²æ …æ
¨ÜU„æ ãñ J {Ý ÜUæ ÎæÝ, ¨}}ææÝ ÜUæ ÎæÝ, Ðíï}æ ÜUæ ÎæÝ, ¨Îì|ææ±Ýæ
ÜUæ ÎæÝ |æè Îï ¨ÜU„ï ãñ¢ J Ðíy²ïÜU ÎæÝ ¨ï±æ ãè ãñ ¥æñÚ Ðíy²ïÜU ¨ï±æ |æè
ÎæÝ ãè ãñ J
}ææݱè }ææ~æ ÜUè ¨ï±æ-çÝcÜUæ}æ ¨ï±æ, ²ï ±æS„ç±ÜU ¥ƒü }æï¢ ‘ÐèÇ
ÐÚæ§ü …æ‡æï Úï...’ ÜUæ }æê„ü MÐ ãñ J …è±Ý ÜUæ ãÚ ÿæ‡æ S±æƒü y²æxæ ÜUï çH»
©Ð²æïxæ çÜU²æ …æ²; ±ãè¢ ‘ÐèÇ ÐÚæ§ü …æ‡æï Úï...’ ÜUæ ¨ãè ±ñc‡æ±„œ± ãñ J
}ææݱ ¨ï±æ ãè }ææ{± ¨ï±æ ãñ J
|ææ±ÝxæÚ }æï¢ çàæàæéç±ãæÚ Ýæ}æÜU ¨¢Sƒæ ãñ J ç…¨ÜUï ¨¢SƒæÐÜU ÐêÁ²
}ææÝ|ææ§ü |æ^ ƒï J ±ï ÜUã„ï-…Ïæ „ÜU ¨æ¢¨ ™Hï „Ïæ „ÜU §¨ àæÚèÚ ¨ï
16
xæ{ï ÜUè „Úã ÜUæ}æ Hæï J ©‹ãï¢ ÜUï‹¨Ú ãé¥æ J „Ïæ貄 §„Ýè ¶ÚæÏæ ƒè çÜU
¥æç¶Úè SÅï… ÐÚ ãñ »ï¨æ ¨}ææ™æÚ Ðíæ# ãé¥æ „æï ã}æ ©Ý¨ï ç}æHÝï xæ²ï J
©ÝÜUæ çÏæS„Ú ¶æHè ƒæ J ©ÝÜUè ÐÕè Ÿæè}æ„è ãèÚæÏæãÝ ¨ï ÐêÀæ-‘|ææ§ü ÜUãæ¡
ãñ¢ ?’ …±æÏæ ç}æHæ-¥æï¢çÈU¨ }æï¢ J ±ãæ¢ …æÜUÚ ã}æ ©Ý¨ï ç}æHï, „æï }ææÝ|ææ§ü
ÜUã„ï ãñ¢ - ‘ÐíæïSÅïÅ ÜUæ ÜUï‹¨Ú ãñ J ãæƒ-ÐñÚ ¥æñÚ }æÝ S±Sƒ ãñ¢, §¨çH» „èÝæï¢
¨ï ¶êÏæ ÜUæ}æ HïÝæ ™æçã» J ²ã ¨Ó™ï ±ñc‡æ± …Ý ÜUï ÎàæüÝ ãñ¢ J’
ã}ææÚï ÏææÐê…è ÐêÁ² Çæõ. çàæ±æ‹Î ¥Š±²üé…è (S±æ}æè ²æ¿æ±Ëv²æݢ΅è
}æãæÚæ…) 94 ±¯ü „ÜU …è籄 Úãï J ¥æ¡¶æï¢ ÜUï ÇæõvÅÚ ƒï J ©‹ãæï¢Ýï ¥ÐÝï
…è±ÝÜUæH }æï¢ ¨æÉïG ™æÚ Hæ¶ ¥æïÐÚïàæÝ çÝ:àæéËÜU çÜU²ï ãæï¢xæï J xæé…Úæ„
}æï¢, çÏæãæÚ }æï¢ ™}ÐæÚ‡² „ÜU ¥æñÚ xæɱæH }æï¢ xæ¢xææï~æè ²æ ÜUïÎæÚÝæƒ „ÜU
„ƒæ ¥æ}æèü ÜUè ò±Sƒæ }æï¢ Hïã, Hgæ¶, ÜUæÚçxæH, Ðé¢À „ÜU; ±ï ¥ÐÝï
}ææïÏææ§üH ¥æïÐÚïàæÝ ±æãÝ ÜUï ¨æƒ Íæê}æ„ï ƒï J ÐÚ‹„é ¥ç‹„}æ ™æÚ ±¯ü }æï¢
©ÝÜUè ÎëçC ÜUè ݨ ¨ê¶ xæ§ü ƒè J ¥Ïæ ©ÝÜUæ ¥æïÐÚïàæÝ ÜUÚÝæ Ïæ¢Î ãæï
xæ²æ ƒæ J ±ï Îï¶ Ýãè¢ ¨ÜU„ï ƒï J ÐÚ‹„é ¥ÐÝï ¨ãæ²ÜU ¨ï ¨Ïæ Ð~æ ÐÉG±æ„ï
¥æñÚ Ð~ææï¢ ÜUï …±æÏæ çH¶±æ„ï J ±æÇü }æï¢ ™PUÚ }ææÚ„ï, ¨y¨¢xæ ÜUÚ„ï ¥æñÚ
ÜUÚæ„ï J ¥æÜUæàæ±æ‡æè ÐÚ ±æ„æüHæÐ Îï„ï J çàæ±æݢΠ¥æŸæ}æ N¯èÜUïàæ }æï¢
¥ç‹„}æ ¨}æ² „ÜU xæ²ï J ÐñÎH ¥SЄæH }æï¢ xæ²ï ¥æñÚ ±ãæ¡ Ðã颙ÜUÚ Ðæ¡™
ç}æçÝÅ }æï¢ ãè ©ÝÜUæ ãæÅüÈUïH ãæï xæ²æ J …è±Ý ÜUè ¥ç‹„}æ ¨æ¢¨ „ÜU ©‹ãæïÝï
¨ï±æ ÜUè J ‘±ñc‡æ± …Ý’ ÜUæï§ü ÐçÚRU}ææ ²æ |ææ§üÎê… ÜUæ SÝæÝ ²æ }æÝæïÚƒ
}æï¢ xæéHæÏæ ÜUï ÈêUH ÜUæ }ÜéUHæ ÇGæHÝæ }ææ~æ ãè Ýãè¢ ãñ J ±æS„ç±ÜU ±ñc‡æ±
…Ý „æï ‘ÐèÇG ÐÚæ§ü …æ‡æï Úï... ÐÚ Îé:¶ï ©ÐÜUæÚ ÜUÚï „æï²ï }æÝ ¥ç|æ}ææÝ
Ý ¥æ‡æï Úï... }æï¢ ãè ¨æƒüÜU ãæï„æ ãñ J’
¥ç|æ}ææÝ y²æxææï - ¨ï±æ ÜUÚæï
¨ï±æ ¨ï ãè Nβàæéçh ãæï„è ãñ J S±æƒü ±ëçœæ²æï¢ ÜUæ Ýæàæ ãæï„æ ãñ J
Nβ ç±àææH ÏæÝ„æ ãñ J ¥æy}æ¨æÿææyÜUæÚ ãæï„æ ãñ J
‘}æéÛæï …Ïæ ¨ï±æ ÜUÚÝï ÜUæ }ææñÜUæ ç}æHï „æï }æñ¢ ©¨ }ææñÜUï ÜUæï ÀæïÇ„æ
Ýãè¢ J’ »ï¨æ ÜUãÝæ ¥²æïx² Ýãè¢ ãñ ¥æïÚ ²æïx² |æè Ýãè¢ ãñ J ¨ï±æ ÜUæ }ææñÜUæ
ÀæïÇGÝæ Ýãè¢ ™æçã» J ‘¨ï±æ ÜUï çH» }æéÛæï çÝ}æ‹~æ‡æ Ýã袒 »ï¨æ ÜUãÝæ „æï
¥ã¢ÜUæÚ ãñ J ¨ï±æ ÜUï Ýæ}æ ¨ï ÜUÐÅ ãñ, ÀH ãñ J
17
ã}æ ÀæïÅï ƒï J ÜUÿææ 9-10 }æï¢ ÐÉ„ï ƒï J „Ïæ }²éçÝç¨ÐïçHÅè ÜUï
ÜU}æü™æçÚ²æï¢ Ýï ãÇ„æH ÜUè J ãæï}æxææÇü ÜUï Hæïxæ ÜêUÉïG ¥æïÚ }æñHï ÜUè ÅîÜU
HïÜUÚ ¥æ„ï J ã}æÝï »ÜU ¨#æã „ÜU ¨æÚï }æéãÌï ÜUè ¨ÈUæ§ü ÜUè ƒè J ©¨
¨}æ² zHàæ ç¨SÅ}æ Ýãè¢ ƒæ J xæÅÚï¢ |æè ¶éHè ƒè¢ J ¨¢Çæ¨-çÇÏÏææ ¨¢Çæ¨
ƒè¢ J §¨çH» çÇÏÏææUÜ¢U{ï ÐÚ ©ÆæÜUÚ ‘¨¢Çæ¨ ¨ÈUæ§ü ¨ï±æ ÜUæ ¥ç|æ²æÝ’
ã}æÝï çÜU²æ J ¥æ… 50 ±¯æüï ÜUï ÏææÎ |æè ¨ï±æ ÜUï ¥æÝ‹Î ÜUæï ²æÎ ÜUÚÜUï
¥æݢΠÜUè ¥Ýé|æêç„ ãæï„è ãñ J
xæéLmæÚï ÜUï ÏææãÚ ç¨¶ ÐçÚ±æÚ ÜUï ÏæãÝ-|ææ§ü …ê„æï¢ ÜUè Îï¶|ææH ÜUè
¨ï±æ ÜUÚ„ï ãñ¢ J ¥xæÚ …ê„ï ÈUÅï ãæï¢ „æï ©‹ãï¢ ¨èÝï ÜUè ¨ï±æ |æè ÜUÚ„ï ãñ¢; ÐæõçH¨
ÜUÚ Îï„ï ãñ¢ J ¨éÏæã „èÝ-™æÚ Ïæ…ï ¥æ„ï-…æ„ï |æQUæï¢ ÜUæï ™æ², Îê{, ÐÚæÆï,
ÏæíïÇ ÜUæ ÝæS„æ ÜUÚæ„ï ãñ¢ J Ÿæè ãÚ}æç‹ÎÚ ¨æãïÏæ ÜUè ÐêÚè ÐçÚRU}ææ Îê{ ¨ï
{æï„ï ãñ¢ J }æçãH满 ¥ÐÝè ¥ÓÀè-¥ÓÀè ¨æçÇG²æï¢ ¨ï Ðæñ¢Àæ Hxææ„è ãñ¢ J ²çÎ
Nβ }æï¢ çÝÚæàææ ²æ ©Îæ¨èÝ„æ ãæï „æï »ï¨ï |æçQU-|ææ± ¨ï ¨ï±æ ÜUÚÝï ¨ï
¨ï±æ ÜUè }æãÜU Ýãè¢ ¥æ„è J
¨ï±æ }æï¢ ©y¨æã ãæïÝæ ™æçã» J Ïæï}æÝ ¨ï ÜUè xæ§ü ¨ï±æ |ææÚMÐ Hxæ„è
ãñ J »ï¨è ¨ï±æ HïÝï ±æHï ÜUæï ¨ï±æ Ðíæç# ÜUæ ¨é¶ Ýãè¢ ç}æH„æ J Íæë‡ææ ç}æH„è
ãñ J ±ñ}æÝS² ©yÐóæ ãæï„æ ãñ J ¨ï±æ HïÝï ±æHï ÜUï çH», ±ã ¨ï±æ ÏææïÛæ Ýãè¢
ÏæÝÝè ™æçã» J ç…¨ÜUè ¨ï±æ ÜUÚ„ï ãñ¢ ©¨¨ï ã}æ çÜU¨è |æè ÐíÜUæÚ ÜUè ÏæÎHï
ÜUè ¥æàææ Ý ÜUÚï¢ J …Ïæ çÜU §üEÚ ¨±ü~æ òæ# ãñ »ï¨è |ææ±Ýæ ¨ï ãè ¨ï±æ
¨æƒüÜU ãæï„è ãñ J ¥„: ¨ï±æ }æï¢ ¥æHS² çÜU²ï çÏæÝæ ¥æy}æ|ææ±Ðê±üÜU
çÝ:S±æƒü |ææ± ãæï „æï ¥Ýæ¨çQU ÐñÎæ ãæï„è ãñ; „|æè ¨Ó™ï ¥ƒæüï }æï¢ ±ñc‡æ±
…Ý ÜUï ÎàæüÝ ÐíS„é„ ãæï„ï ãñ¢ J
¨ï±æ ãè ÐíæƒüÝæ ãñ J |æxæ±æÝ |ææc²ÜUæÚ ¥æçÎ àæ¢ÜUÚæ™æ²ü…è ¥ÐÝï
©ÐÎïàæ Т™ÜU }æï¢ ÜUã„ï ãñ¢- ‘±ïÎæï¢ ÜUæ ¥Š²²Ý ÜUÚæï. ±ïÎæï¢ ÜUï ¥æÎïàææÝé¨æÚ
ã}æï¢ ç…¨ ÜUæ}æ ÜUæ ©œæÚÎæç²y± ¨æñ¢Ðæ xæ²æ ãæï ©¨ï ¥ÓÀè „Úã ÜUÚï¢ J »ï¨æ
ÜUÚÝï ¨ï ãè „é}ãæÚè |æxæ±æÝ ÜUè ¨ï±æ ÐêÚè ãæï„è ãñ J §¨ |ææ± ¨ï ¨ï±æ ÜUÚæï J
ÐÚ‹„é §¨ ¨ï±æ ÜUï ÏæÎHï ÈUH ÜUè ¥æàææ }æ„ Ú¶æï J }æÝ ¥ç|æ}ææÝ Ý
¥æ‡æï Úï J’
18
 §¨ ¥ç|æ}ææÝMÐè ÐyƒÚ ÜUæï Àæ„è ¨ï Ïææ¡{ÜUÚ ¨ï±æ ÜUæ Ðí²Õ ÜUÚÝï
±æHï, ¨ï±æMÐè ÐæÝè }æï¢ „ñÚ Ýãè¢ ¨ÜU„ï, ÇêÏæ …æ²ï¢xæï J §¨èçH» xæéLÎï±
Ÿæè S±æ}æè çàæ±æݢ΅è }æãæÚæ… ÜUã„ï ãñ¢- ‘¥ç|æ}ææÝ y²æxææï ÝæÚ沇æ-
ÝæÚ沇æ J ¨¢‹²æ¨è ¥ç|æ}ææÝ y²æxæï J ã}æ ÐéL¯, „é}æ ›è, ã}æ Ïæíæræ‡æ „é}æ
àæêÎí, ã}æ çàæçÿæ„ „é}æ ¥çàæçÿæ„, ã}æ ©Ó™ „é}æ Ýè™, ã}æ ÇæõvÅÚ,
ÜUHïvÅÚ, ÐéçH¨ ¥ç{ÜUæÚè, ±ÜUèH ²æ ÐűæÚè ÜUæ …æï ç}扲æç|æ}ææÝ
ãñ, ©¨ÜUæ ã}æï¢ y²æxæ ÜUÚÝæ ãè ÐÇïGxææ J’
ÜU‡ææüÅÜU ÜUï ¨¢„ ¨±ü¿æ ÜUã„ï ãñ- ‘Îïã ÜUæ Î}æÝ ÜUÚÝæ ÐÇïGxææ,
¥¢„:ÜUÚ‡æ ÜUæ çݲ¢~æ‡æ ÜUÚÝæ ÐÇïGxææ J v²æ Ðí|æé ÜUï mæÚ }æï¢ Ðí±ïàæ ÜUÚÝï
ÜUæ ÜUæ²ü çÜU¨è ¥ÏæHæ ÜUæ ãæƒ ÐÜUÇGÝï ç…„Ýæ ¨ÚH ãñ ?’
§üEÚ ¨±ü~æ òæ# ãñ J ²ã |ææ± …Ïæ „ÜU Nβ }æï¢ Ý …æxæï „Ïæ „ÜU
ÏæïÜUæÚ ãè ãñ, ÚïH±ïSÅïàæÝ ÐÚ ÜéUHè çÜU„Ýè }æ…ÎêÚè ÜUÚ„ï ãñ¢ ? {æïÏæè çÜU„Ýè
ÏæÇè xæÆGÚè ©Ææ„ï ãñ¢ ? ÝÎè çÜUÝæÚï {æï„ï ãñ¢ ? ¥Ýæ… Ïææ…æÚ ÜUï }æ…ÎêÚæï¢
ÜUè }æ…GÎêÚè „æï ¨Ïæ¨ï ÜUçÆÝ ãñ J ã}ææÚï ãçÚmæÚ, }æƒéÚæ, ±ë‹Îæ±Ý, ¥²ææ
¥æçÎ }æï¢ „èÝ Ðçã» ±æHè ¨æ§çÜUH çÚÜìUàææ }æï¢ Ðï¨ï‹…Úæï¢ ÜUæï çÏæÆæÜUÚ
ãæ¢ÜUÝæ ¥æ¨æÝ Ýãè¢ ãñ J }æñ¢Ýï ÜUÅÜU }æï¢ ¶æHè çÚvàææ ™HæÜUÚ Îï¶è ãñ J
Ψ ÈêUÅ ™HæÜUÚ ãè ƒÜU xæ²æ ƒæ J ¥ÓÀï-¥ÓÀï Hæïxæ „æï »ÜU ÐñÇH |æè
Ýãè¢ }ææÚ ¨ÜU„ï J ÐÚ‹„é ã}æ §Ý ¨ÏæÜUæï ÜU}æ ¨ï ÜU}æ 10 L }ææ¢xæï „æï ÏæÇè
}æéçàÜUH ¨ï 5 L Îï¢xæï J ²çÎ §„Ýï }æï¢ Ý }ææÝï „æï 7 L }æï¢ „² ÜUÚÜUï ÏæñÆï¢xæï J
HïçÜUÝ ¨y²ÝæÚ沇æ ÜUè ÜUƒæ ±æHï ТçÇ„…è ÜUæï 151 Mвï, {æï„è,
ÜéU„æü, ¥¢xææïÀæ ¥æñÚ ©ÐÚ ¨ï ƒæHè |æÚÜUÚ ¥æÅæ, ™æ±H, ÎæH, àææÜU,
ÜUÅæïÚè |æÚÜUï Íæè ¨è{æ-¨æ}æxæíè ÜUï MÐ }æï¢ ¥æ¨æÝè ¨ï Îï Îï„ï ãñ¢ ¥æïÚ ÜUãè¢
}æãæ ¨¢„æï¢ ÜUæ ¥æxæ}æÝ ãæï „æï Hæïxæ Ψ ã…æÚ ¨ï »ÜU Hæ¶ Mвï Îçÿæ‡ææ
ÜUï MÐ }æï¢ Îï Îï„ï ãñ¢ J |æHæ ÐêÀæï-§Ý }æãæy}ææ¥æï¢Ýï v²æ }æ…ÎêÚè ÜUè ? }æ…ÎêÚ
ÜUè }æ…ÎêÚè S±æƒüÐê‡æü ãñ J }æïãÝ„ ¥ÐÝï ¥æïÚ ¥ÐÝï ÐçÚ±æÚ ÜUæ ÐïÅ |æÚÝï
ÜUï çH» ãñ J ¨¢„æï¢ ÜUæï ç}æHï ã…æÚ ²æ Hæ¶ LÐ²ï ©ÝÜUï çH» {êH ÜUï ÏæÚæÏæÚ
ãñ J ÜUæç}æÝè ¥æïÚ Ü¢U™Ý §Ý ÎæïÝæï¢ ¨ï ¨¢„ ç±ÚQU ãñ¢ J ¨¢„ Hæïxæ : »ÜU
çÎÝ ãæƒè, »ÜU çÎÝ ÍææïÇGæ, »ÜU çÎÝ ãæÆ}æ-ãæÆè (|ææxæÎæñÇ) »ÜU çÎÝ
19
Haå, »ÜUU çÎÝ ÏææÅè, »ÜU çÎÝ ÈUæÜU}æÈUæÜUè, »ÜU çÎÝ ÜU}ÏæH, »ÜU
çÎÝ ¥}ÏæÚ, ÜU|æè çÎxæ¢ÏæÚ J }æÝ }æS„ ÚãÝæ, ãÚ ãæH }æï¢ ¥H}æS„
¨çÓ™ÎæݢΠãñ¢; v²æï¢çÜU ©ÝÜUæ }æÝ, …è±Ý ©Ð|ææïxæ ÜUï çH» Ýãè¢, ÏæçËÜU
©ÝÜUæ …è±Ý ©Ð²æïxæ ÜUï çH» ãñ J |ææïxæ }æï¢ Îé:¶ ãñ, ¥àææç‹„ ãñ, ÜUæ}æÝæ
ãñ, ±æ¨Ýæ ãñ, vHïàæ ¥æïÚ ÜUHã ãñ J ²æïxæ }æï¢ ¨é¶-¨éHã, àææç‹„ ¥æïÚ
ÐÚ}ææݢΠãñ J ÝÚô¨ã ÜUæ ±ñc‡æ± |ææïxæ ÜUæ …æïxæè Ýãè¢, |ææïxæ ÜUæ y²æxæè
ãñ J ±ñc‡æ± Ïæh Ýãè¢, ±ñc‡æ± „æï }æéQU ãñ J ±ã ÜU}æü ²æ |æçQU ¥ƒ±æ ¿ææÝ
ÜUè ç~æ±ï‡æè }æï¢ ç±|ææç…„ Ýãè¢; ±ã |æçQU ¿ææÝ ÜUæ ¨¢xæ}æ ãñ J ©¨ÜUæ ²æïxæ
¨}拱² ²æïxæ ãñ J
¨ÚH„æ
§¨èçH» ±ñc‡æ± ÜUæ …è±Ý ¨ÚH ãñ, ¨ã… ãñ, ç±±ïÜUÐê‡æü ãñ,
ç±™æÚàæèH ãñ, ¨±ü~æ Ïæíræ ÜUè ¥Ýé|æêç„…‹² …è±Ý ãñ J ‘¨ÜUH HæïÜU}ææ¢
¨ãéÝï ±¢Îï’ ²ï ±ñc‡æ± ÜUæ ç±çàæC вæü² ãñ J çàæ± Ïæíræï‹Îí ÜUè ¥Ýé|æêç„
…‹² »ÜU Ú™Ýæ ãñ... ‘¨±ü Ïæíræ}æ²¢ Úï Úï... ¨±ü Ïæíræ}æ²¢, çÜU¢ Ú™Ýè²¢ çÜU¢
±™Ýè²¢ ¨±ü}æì Ïæíræ}æ²¢...’ S±æ}æè çàæ±æÝ‹Î…è }æãæÚæ… §¨ ÐÎ ÜUæ
ç±S„æÚ ÜUÚÜUï xææ„ï J HÇGÜUæ Ïæíræ, HÇGÜUè Ïæíræ, xæ{æ xæ{è |æè Ïæíræ,
ãæ}ææüïçݲ}æ ±æHæ |æè Ïæíræ ãñ, „ÏæHï±æHæ |æè Ïæíræ... ²ï àæÏÎ ©ÝÜUï çH»
ÜUï±H „}ææàæï ÜUï çH» Ýãè¢ ƒï ¥çÐ„é ¥Ýé|æêç„…‹² ¨y² ƒæ J »ÜU òçQU
¥æŸæ}æ ÜUæ ãæÚ}ææïçݲ}æ ™éÚæ Hï xæ²æ „Ïæ S±æ}æè…èÝï ©¨ï „ÏæHæ |æè
ç|æ…±æ çβæ J ¥ÜUïHï ãæÚ}ææïçݲ}æ ¨ï ÜUæ}æ ÜñU¨ï ™Hïxææ? „æH „æï ™æçã»
Ý J ã}ææÚï çH» ²ã ÐíàÝ ¶Çæ ãæï ¨ÜU„æ ãñ çÜU S±æ}æè…è „æï ¨¢‹²æ¨è ãñ¢
ã}æ „æï xæëãSƒè ãñ¢ J ã}æ¨ï ²ã ¨Ïæ ÜñU¨ï ãæïxææ? …è ãæ¡, ãæïxææ J
‘ç±ÝæïÎ Ýè Ý…GÚï’ »ÜU ÐéS„ÜU }æï¢ Hï¶ÜU çH¶„ï ãñ¢ : ‘©¨ ¨}æ²
ÜUè ¥æÜUæàæ±æ‡æè Ïæ}Ïæ§ü ÜUï ÜUï‹Îí çÝÎïàæÜU Ÿæè}æ„è ±¨éÏæïÝ |æ^ ÜUï ÍæÚ
¨ï¢{ HxææÜUÚ ™æïÚè ãé§ü J ™æïÚ |æè }ææH¨æ}ææÝ ÜUï ¨æƒ ÐÜUÇGæ xæ²æ J ÐéçH¨
SÅïàæÝ ¨ï ÈUæïÝ ¥æÝï ÐÚ ±¨éÏæãÝ ÐéçH¨ SÅïàæÝ xæ§ü J ©‹ãæï¢Ýï F.I.R. }æï¢
ãS„æÿæÚ ãè Ýãè¢ çÜU²ï ¥æïÚ ÜUãæ- ‘„é}æ Hæïxææï¢ Ýï »ï¨æ ÍææïÅæHæ çÜU²æ ãñ J
²ã „æï }æïÚæ çÝ…è òçQU ãñ J’ ™æïÚ ÜUæï }ææH¨æ}ææÝ ÜUï ¨æƒ ÍæÚ Hï ¥æ§ü
20
¥æïÚ |ææï…Ý ÜUÚæ²æ, ¨æƒ }æï¢ ÏæñÆÜUÚ |ææï…Ý çÜU²æ J …æï }ææH ±ã Hï xæ²æ
ƒæ ±ã ¥æñÚ ƒæïÇGæ ¥ç{ÜU Ðíï}æ ¨ï ÎïÜUÚ ©¨ï ÍæÚ |æï… çβæ, ±¨éÏæãÝ Ÿæè
}ææ¡ ¥æÝ‹Î}æ²è ÜUè |æQU ãñ J çÜUàæÝ ™æ±Çæ Ÿæè çÎçHÐÜéU}ææÚ Úæï² ÜUè
ç}æ~æ ãñ¢ J ¨¢„æï¢ ¥æñÚ ¨y¨¢çxæ²æï¢ ÜUï ¨æƒ ÚãÜUÚ ©ÝÜUæ }æÝ çÝ}æüH ãé¥æ ãñ J
¥„: ¨é¶-Îé:¶ ¨}ææÝ ¨}æçÛæ»... ÍæÅÝæ ÜUï ¨æƒ xæÆÝ; ÜUï ¨æ{Ýæï¢ ÜUï
¥|²æ¨è ÏæÝï¢ J ©Ý}æï¢ Úãï ±ñc‡æ± ÜUæï Éê¡ÉÝæ ÐÇGï, »ï¨æ Ýãè¢ J ©ÝÜUæ ±ñc‡æ±
…æxæí„ }æï¢ …æxæí„, S±ŒÝ }æï¢ …æxæí„ ¥æïÚ ¨é¯éç# }æï¢ …æxæí„ ãñ J ±ñc‡æ± …Ý
ÜUæï§ü ~æï„æ ²æ ¨„²éxæ ÜUæ S±ŒÝ Ýãè¢ J ±ñc‡æ± …Ý ¥ƒæü„ì Life with
absolute awareness ãñ J
±ñc‡æ± …Ý ÜUè ¨ï±æ çÝcÜUæ}æ ¨ï±æ ãñ J ¥ç{ÜUæ¢àæ Hæïxæ ç…Ý}æï¢
¨¢‹²æ¨è, ÜUƒæÜUæÚ |æè ¥æ …æ„ï ãñ¢ J ©ÝÜUè so called-„ƒæÜU烄
çÝcÜUæ}æ ¨ï±æ ¨æ±ü…çÝÜU …è±Ý }æï¢ ¥ç|æòçQU ÜUï çH» ãè ãæï„è ãñ J »ÜU
ÚæÁ² ÜUï }æéw²}æ¢~æè ¨ï çÜU¨è ¨æ#æçãÜU ÜUï ¨}ÐæÎÜU Ýï »ÜU Hï¶ çH¶Ýï
ÜUæï ÜUãæ J Hï¶ ÀÐæ, HïçÜUÝ ¨æ#æçãÜU ÜUï }æé¶ÐëD ÐÚ }æéw²}æ¢~æè ÜUæ
Àæ²æç™~æ Ýãè¢ ÀÐæ J }æéw²}æ¢~æè…è Ïæï™ñÝ ãé» J »ÜU Ðíï¨ ÜUæõ‹ÈUÚ‹¨ }æï¢ ©¨
¨}ÐæÎÜU ¨ï …±æÏæ-„H± çÜU²æ J çÜU„Ýæ çÝ}ÝÜUæïçÅ ÜUæ òçQUy± ?
»ï¨ï òçQU ©Ó™ ÐÎæï¢ ÐÚ ÏæñÆÜUÚ |æè v²æ ÜUÚ ¨ÜUï¢xæï ?
ÜéUÀ ¨æ{é¥æï¢ ÜUè |æè »ï¨ï Hæïxææï¢ }æï¢ çxæÝ„è ãæï„è ãñ J Ûææï¢ÐÇè }æï¢ ÚãÝï
¥æïÚ xæÚèÏæ ÜUï ÍæÚ ÜUè ÚæïÅè ¶æÝï ÜUè ÜUƒæÜUæÚ Ïææ„ï¢ „æï ÜUÚ„ï ãñ¢ ÐÚ‹„é
©ÝÜUè ¥ÐÝè Ûææï¢ÐçÇG²æ¡ ±æ„æÝéÜêUçH„ ãè ãæï„è ãñ¢ J ÚæïÅè ÜUæ »ÜU ÅéÜUÇæ
ÜUæïÝï ¨ï „æïÇGÜUÚ, çζæ±ï ÜUï çH» ¶æÜUÚ àæï¯ Ðí¨æÎ ÜUï MÐ }æï¢ Ïææ¡Å Îï„ï
ãñ¢ J ¥æñÚ S±²¢ ÐÜUæñÇGæï¢ ÜUæ Ú¨æS±æÎ ÜUÚ„ï ãñ¢ J ÐÜUæñÇGï ¶æÝï }æï¢ |æè ÜUæï§ü
Îæï¯ Ýãè¢ ãñ¢ ÐÚ‹„é »ï¨æ Î}|æ ÜUÚÝï ÜUè v²æ ¥æ±à²ÜU„æ ãñ ? …Ïæ }æï¢ ±ã
Ïææ„ ÜUã Úãæ ãê¡ „æï ¥æÐÜUï }æÝ }æï¢ »ÜU ÐíàÝ ©Æ ¨ÜU„æ ãñ... }æãæÚæ… ±ñc‡æ±
ÜUæ S±MÐ ãñ- ‘ôÝÎæ Ý ÜUÚï ÜUïÝè Úï’ J }æñ¢ »ï¨æ ±ñc‡æ± Ýãè¢ ãê¡ J Ý »ï¨æ
ÏæÝÝï ÜUæ }æïÚæ ÜUæï§ü Ðí²Õ ²æ ¥æÇ}ÏæÚ ãñ J }æñ¢ »ÜU ¨æ{æÚ‡æ òçQU ãê¡,
¨y² ÜUæï ¨y² ÜUï MÐ }æï¢ Îﶄæ ãê¡ ¥æïÚ ¥¨y² ÜUæï ¥¨y² ÜUï MÐ }æï¢ Îﶄæ
ãê¡ J }æéÛæï §¨ ™™æü }æï¢ ‘ç±±ïÜU „œ± }æï¢ ¨}æÎëçC ÎëçCxæ„ Ýãè¢ ãæï„è ¨}æxæí
¨¢¨æÚ }æï¢ ¨ÏæÜUè ±‹ÎÝæ ÜUæñÝ ÜUÚ ¨ÜU„æ ãñ ? …æï òçQU ¥æÇ}ÏæÚ Úçã„
21
ãñ, Î}|æ ¥æñÚ ÀH çÏæÝæ ÜUè çÇŒHæï}æï¨è ÜUæ …è±Ý …è ¨ÜU„æ ãñ ±ãè ¨}æê™ï
¨¢¨æÚ }æï¢ ¨ÏæÜUè ±¢ÎÝæ ÜUÚ ¨ÜU„æ ãñ J …æï ¨±ü~æ Ïæíræ ÎàæüÝ ÜUÚï, …æï
¨±ü~æ »ÜU}ææ~æ §üEÚ ÜUæ ãè ÎàæüÝ ÜUÚï, ±ãè ¨±ü~æ ±¢ÎÝæ ÜUÚ ¨ÜU„æ ãñ J
±¢ÎÝ |æè »ÜU ÐíÜUæÚ ÜUæ ²æïxæ ãñ J’ Ÿæè ™ñ„‹² }æãæÐí|æé ÜUè ¥CÐÎè }æï¢
ÜUãæ ãñ : ‘„ëc‡ææÎçÐ ¨éÝè™ïÝ, „ÚæïçÚ± ¨çãc‡æé„æ, ¥}ææçÝÝæ¢ }ææÝÎïÝ
ÜUè„üÝè² ¨Îæ ãçÚ: J’ ç„ÝÜUï …ñ¨ï ¨ÚH ÏæÝæï; ±ëÿæ …ñ¨ï ¨ãÝàæèH ãæï,
…æï ¨‹}ææÝ ÜUï ²æïx² Ýãè¢ ©¨ï |æè ¨‹}ææÝ Îæï ¥æñÚ ã}æïàææ ãçÚ ÜUæ S}æÚ‡æ
ÜUÚæï J’ ã}ææÚï xæéLÎï± Ðíy²ÿæ ÐÚ}ææy}ææ S±MÐ Ÿæè S±æ}æè ç™Îæݢ΅è
}æãæÚæ… „æï ã}æïàææ »ï¨æ ÜUã„ï ãñ¢ çÜU, ‘¨¢„æï¢ „ƒæ xæéLÎï± ÜUï ¥æ¢xæÝ }æï¢
Ðæ²ÎæÝ ÏæÝ ÜUÚ Úãæï J’ çÜU ç…¨¨ï ¨¢„ ²æ ¨ÎxæéL ¥æ„ï-…æ„ï ÐñÚ Ðæñ¢ÀÜUÚ
…桲; „æï ¥ÐÝæ ÜU˲æ‡æ ãæï J ¨ÚH Ýãè¢, ÐÚ‹„é ÎécÜUÚ |æè Ýãè¢ J Ðí²Õ
¨ï ¨Ïæ ÜéUÀ ¨}|æ± ãæï ¨ÜU„æ ãñ J ÜUæÚ‡æ çÜU }æèÚæ¢, „éH¨è, ¨êÚ, ÝæÝÜU
ÜUÚ ¨ÜU„ï ãñ¢ „æï }æñ¢ ¥æñÚ ¥æÐ §¨ÜUï çH» Ðí²Õ v²æï¢ Ýãè¢ ÜUÚ ¨ÜU„ï ?
}æèÚæ¢ ¥ÐÝï ÜUæï ™æÜUÚ ÜUã„è ãñ¢, ÜUÏæèÚ ¥ÐÝï ÜUæï §üEÚ ÜUæ - Úæ}æ ÜUæ
xæéHæ}æ ÜUã„ï ãñ, »ÜU SƒæÝ ÐÚ ©‹ãæï¢Ýï ¥ÐÝï ¥æÐ ÜUæï ‘ÜUÏæèÚ ÜéUœææ Úæ}æ
ÜUæ’ »ï¨æ |æè ÜUãæ ãñ J §¨ÜUæ ¥ƒü ‘}æñ¢ ¥ÐÝï }ææçHÜU ÜUæ ±ÈUæÎæÚ Ðíæ‡æè
ãê¡,’ „éH¨è ¥ÐÝï ¥æÐÜUæï ÐæÐè ÜUã„ï ãñ¢ J ÝæÝÜU ÜUã„ï ãñ¢ : ‘}æñ¢ „æï „ïïÚï
ÐñÚ ÜUè Úæ¶ ãê¡ J’ ‘ÝæÝÜU Ïæxææï²Î „ïÚï ™æÜUÚæ¢ Îè Ðæ ¶æÜU J’ Úæ}æÎæ¨,
ÜUÏæèÚÎæ¨, „éH¨èÎæ¨, ÝæÝÜUÎæ¨, ÐéÚ‹ÎÚÎæ¨, ÜUÝÜUÎæ¨ ¥æçÎ Ðíy²ïÜU
çÎò ™çÚ~æ ÜUï ¨¢„ ¥ÐÝï ¥æÐÜUæï Îæ¨ ÜUãHæ„ï ãñ¢ ¥æñÚ ¥ÐÝè ²æïx²„æ
„æï ÜéUÀ |æè Ýãè¢ J çÈUÚ |æè ¥ÐÝï ¥æÐÜUæï ÜUãH±æ„ï ãñ¢ }æãæÚæ…Ÿæè !!!’
±‹ÎÝ ÜUÚÝæ Ïæãé„ ãè ÜUçÆÝ ãñ J ÎàæüÝ ÜUï çH» |æè ¥ÐÝè Ðæ~æ„æ çÜU„Ýè?
§¨èçH» xæéL±æ‡æè ÜUã„è ãñ, ‘Ýè±æ¡ ãæï ÜUï ™H „ï çÝç±²æ¡Ýé¢ ÚÏæ ç}æHÎæ’-
ç±Ý}æí ãæïÜUÚ Úã, „éÛæï Ðí|æé ¥±à² ç}æHï¢xæï J ÝæÝÜU ÜUï ÐÎæï¢ ÜUæ ô™„Ý,
}æÝÝ ¥æñÚ çÝçΊ²æ¨Ý, ç±Ý}æí„æ ÜUï }ææxæü ÐÚ ™HÜUÚ §üEÚ ÜUï çÎò ¥æñÚ
|æò ÐíÜUæàæ Ѓ ÜUè ¥æïÚ ¨¢ÜUï„ ÜUÚ„æ ãñ J
¨æ{æï }æÝÜUæ }ææÝ y²æxææï J
ÜUæ}æ, RUæï{, ¨¢xæ„, Îé…üÝ ÜUè „æ„ï ¥ã<ݨ |ææxææï JJ
22
 ¨é¶-Îé:¶ ÎæïÝæï¢ ¨}æ ÜUÚè …æÝï, ¥æñÚ }ææÝ ¥Ð}ææÝæ J
ã¯ü àææïÜU ¨ï Úãï ¥„è„æ, „èÝ …xæ „œ±çÐÀæÝæ JJ 1 JJ
¥S„éç„ ôÝÎæ Îæïª y²æxæï ¶æï…ï ÐÎ çÝÚ±æÝæ J
…Ý ÝæÝÜU ²ã ¶ïH ÜUçÆÝ ãñ, ÜUæïª xæéL-}æé¶ …æÝæ JJ 2 JJ
¨êÚÎæ¨ ÜUè òƒæ ¥ÐÝè Ýãè¢ ãñ J ©ÝÜUæ …è±Ý §üEÚ ÜUè ¨±ü~æ
òæÐÜU„æ }æï¢ SТÎÝ ÜUÚ„æ ãñ J ©‹ãï¢ ¨¢¨æÚ }æï¢ ÜUæï§ü Îæï¯ ãè Ýãè¢ çζæ§ü
Îï„æ J ©ÝÜUæ …è±Ý ¥ÐÝï çÝ…è …è±Ý ÜUè òƒæ-ÜUƒæ ÜUæï SТç΄ ÜUÚ„æ
ãé¥æ ÜUã„æ ãñ... ‘Úï }æÝ ! }æêÚ¶ …Ý}æ xæ±æ²æï ! ÜUÚè ¥ç|æ}ææÝ ç±¯²-
Ú¨ ™æw²æï S²æ}æ ¨ÚÝ Ýãè¢ ¥æ²æï J’
|æxæ±Îì xæè„æ ÜUï Ðíæ‡æ ¨}ææÝ çSƒ„Ðí¿æ ÐíÜUÚ‡æ }æï¢ |æxæ±æÝ ŸæèÜëUc‡æ
|æè ‘çÝ}æü}ææïçÝÚã¢ÜUæÚ:... ¨ àææç‹„}æì ¥ç{xæÓÀç„’ ÜUï }æ抲}æ ¨ï ¥ã¢ÜUæÚ
àæꋲ ÏæÝÝï ÜUï çH» ¨æ±{æÝ ÜUÚ„ï ãñ¢ J
„éH¨è „æï »ÜU ãè ™æñÐæ§ü }æï¢ ±ñc‡æ± …Ý ÜUæ ¨æÚ ÜUã„ï ãñ¢ :
ÜUæ}æ, RUæï{, }æÎ, }ææÝ Ý }ææïãæ, Hæï|æ Ý Àæï|æ Ý Úæxæ Ý Îíæïãæ J
ç…‹ãÜUï Î}|æ ÜUÐÅ Ýãè¢ }ææ²æ J ç„‹ãÜUï Nβ Ïæ¨ãé ÚÍæéÚæ²æ JJ
(Úæ}æ™çÚ„ }ææݨ)
…ãæ¡ ÜUæ}æ, RUæï{, }æÎ, ¥ç|æ}ææÝ, Hæï|æ, ÿææï|æ, Úæxæ ²æ mï¯ Ýãè¢,
ç…¨}æï¢ ÜUÐÅ Ýãè¢, ç…¨}æï¢ Î¢|æ Ýãè¢, ±ãæ¢ ãè; ©ÝÜUï Nβ }æï¢ ãè, Ÿæè Úæ}æ
Ï樄ï ãñ¢ J
„éH¨è ÜUè ¨ÚH„æ „æï ¥ÜUËÐÝè² ãñ J ±ï ÜUã„ï ãñ¢ : ‘Ðí|æé „ê βæHé
ãñ; }æñ¢ ÎèÝ ãê¡, „ê ÎæÝè ãñ }æñ¢ ç|æ¶æÚè ãê¡, }æñ¢ „æï ç±Eç±w²æ„ ÐæÐè ãê¡ ¥æïÚ
„ê ÐæÐæï¢ ¨ï ©hæÚ ÜUÚÝï±æHæ ãñ J „ê ¥Ýæƒ ÜUæ Ýæƒ ãñ ¥æïÚ }æïÚï 稱æ²
}æéÛæ …ñ¨æ ¥Ýæƒ ÜUæñÝ ãñ ? }æïÚï ç¨±æ² ÜUæï§ü Îê¨Úæ ç|æ¶æÚè Ýãè¢ ¥æïÚ
„ïÚï …ñ¨æ ÎæÝè Ýãè¢ J }æïÚï ò烄 …è±Ý }æï¢ „ê ãè ÜUæ}æ ¥æ„æ ãñ J „ê Ïæíræ
ãñ, }æñ¢ …è± ãê¡, „ê ÆæÜéUÚ ãñ, }æñ¢ Îæ¨ ãê¡ J ãï Ýæƒ ! „æ„, }ææ„ xæéL, ¨¶æ
„é}æ ¨ÏæÜUï çH» |æHï ãè ãæï, ÐÚ‹„é }æïÚï çH» „æï »ÜU „ê Ýæƒ ãè ãñ J „ïÚï
¥æïÚ }æïÚï ¥ÝïÜU ¨}Ïæ‹{ ãñ¢ J „é}ãï¢ …æï ¥ÓÀæ Hxæï ©¨è |ææ± ¨ï }æéÛæï ÏæéHæÝæ J
ÐÚ‹„é ¥‹„ }æï¢ „æï }æñ¢ „ïÚè àæÚ‡æ }æï¢ ãè ãê¡ J „é}ãæÚï çÏæÝæ }æïÚæ ¥æñÚ ÜUæï§ü Ýãè¢
ãñ, ²ï }æ„ |æêHÝæ J „éH¨è ÎèÝ„æ, ç±Ý}æí„æ ÜUè }æê<„ ÜUï ¨}ææÝ ãñ¢J’
23
²æï¢ „æï „éH¨è àæÏÎ |æè …æÝÝï ÜUï Hæ²ÜU ãñ ¥æïÚ ¥æÝ‹Î ÜUï çH»
|æè J ‘„é’ ¥ƒæü„ì »ÜU |æxæ±æÝ ŸæèÚæ}æ ¥æïÚ ‘H’ ¥ƒæü„ì H¶Ý ¥æïÚ ‘¨è’
„æï ¨è„æ }ææ„æ ãè ãñ Ý ? „éH¨è ÜUæ ¥ÐÝæ òçQUxæ„ ÜUæï§ü ÐçÚ™²-Ð~æ
Ýãè¢ ãñ J §¨ï ¥¢xæíï…è }æï¢ ‘¥æ§üÇïç‹ÅÅè’ ÜUã„ï ãñ¢ J §¨ï ã}æ àæÏÎ Ðí²æïxæ }æï¢
Punning of the word ‘Çï‹Åè¢xæ ¥æïÈU Îè ¥æ§ü’ ¥æ§ü ¥ƒæü„ì }æñ¢ Çï‹Åè¢xæ
¥ƒæü„ì çЙÜUæÝæ J …Ïæ „ÜU ²ã ¥ã¢ ¨}ææ# Ýãè¢ ãæïxææ, …Ïæ „ÜU Nβ
}æï¢, ò±ãæÚ ±æ‡æè }æï¢ ¥æñÚ ¥æ™Ú‡æ }æï¢ ç±Ý}æí„æ, ¨ÚH„æ ¥æïÚ çÝcÜUÐÅ„æ
Ýãè¢ ¥æ„è „Ïæ „ÜU ±ñc‡æ±y± ÜUè Ðíæç# ÜUçÆÝ ãñ J
¥ÐÝï }æé¡ã }æï¢ …‹}æ ¨ï ãè …è|æ ãñ J Î梄æï¢ ÜUæ ç±ÜUæ¨ ÏææÎ }æï¢ {èÚï-
{èÚï ãæï„æ ãñ HïçÜUÝ Î梄 ÐãHï ¨}ææ# ãæï„ï ãñ¢ J …è|æ …è±Ý ÜUï ¥‹„ „ÜU
¨æƒ Ýãè¢ ÀæïÇG„è J Î梄 }æ…Ïæê„ ãæï„ï ãñ¢, ±ï ÜUæÅÝï ÜUæ ÜUæ}æ ÜUÚ„ï ãñ¢ J
çÜU¨è çÎÝ Î…èü ÜUè ÎéÜUæÝ ÐÚ …æÜUÚ Üñ¢U™è }ææ¢çxæ²ï J Üñ¢U™è ©¨ÜUï ÐñÚ
ÜUï Ðæ¨ ãè ÐÇGè Úã„è ãñ ±ãæ¢ ¨ï ±ã Îï Îïxææ J çÈUÚ ¨é§ü }ææ¢çxæ²ï J ¨é§ü ç¨Ú
ÜUè ÐxæÇè ²æ ÅæïÐè }æï¢ ¨ï çÝÜUæHÜUÚ Îïxææ J ¨é§ü ÜUæ SƒæÝ ç¨Ú ÜUï ©ÐÚ
ãñ, ¥æïÚ Üñ¢U™è ÜUæ ÐñÚ ÜUï Ðæ¨ J Üñ¢U™è ÜUæÅÝï ÜUæ ÜUæ}æ ÜUÚ„è ãñ ¥æïÚ
¨é§ü …æïÇGÝï ÜUæ ÜUæ}æ ÜUÚ„è ãñ J
¨æñÝï ±¢Îï
ã}ææÚï ÐñÎæ ãæïÝï ¨ï Ðê±ü |æè ¨}ææ… ƒæ J ã}ææÚï …è„ï …è |æè ¨}ææ…
Úã„æ ãñ J ã}ææÚï Îïã汨æÝ ÜUï ÏææÎ |æè ¨}ææ… Úãïxææ J ¨}ææ… ÜUï çÏæÝæ
¥ÐÝæ òçQUxæ„ …è±Ý ¨}|æ± Ýãè¢ J çÈUÚ ã}æ ¥ç|æ}ææÝ v²æï¢ ÜUÚï¢ ?
ÝÚô¨ã }æïã„æ ±ñc‡æ± …Ý ÜUè ²æïx²„æ Ðíæ# ÜUÚÝï ÜUï çH» ±‹ÎÝ ÜUÚÝï
ÜUæï ÜUã„ï ãñ J ã}æ xæé…Úæ„è }æï¢ ÜUã„ï ãñ¢ - ‘Ðxæï Hæxæ J’ §¨ÜUæ v²æ ¥ƒü
ãñ ? ¥ƒæü„ì ÐñÚ ÜUï Ðæ¨ ç¨Ú ÛæéÜUæ¥æï J Т…æÏæè }æï¢ ÜUã„ï ãñ¢ ‘}æyƒæ ÅïÜU J’
¥ƒæü„ì }ææƒæ ÛæéÜUæ¥æï, ç¨Ú …}æèÝ ÐÚ Ú¶æï J ç¨Ú ¥ƒ±æ }ææƒæ ãè ¥ã¢ÜUæÚ
ãñ J ¥ã¢ÜUæÚ ãæïxææ „æï ±‹ÎÝ ¨}|æ± Ýãè¢ ãñ J …æïÚ ¨ï ¥æ¡{è ¥æ²ï „æï ÝæçÚ²H
²éÜUïçHŒÅ¨, ÝèHçxæÚè ÜUï ÐïÇ …ÇG ¨ï ©¶ÇG …æ„ï ãñ¢ J ¥àææïÜUæ Ðï‹ÇéH}æ
ÜUï ÐïÇG |æè ©„Ýï ãè H}Ïæï ãæï„ï ãñ¢ ÐÚ‹„é ±ï ©¶ÇG„ï Ýãè¢ J v²æï¢çÜU ÍæÇGè ÜUï
Ðï‹ÇéH}æ-HæïHÜU ÜUè „Úã- ±ï ã±æ ÜUï ¨æƒ Î桲ï¢-Ïæ桲ï ÛæêH„ï ãñ¢ J …æï
24
ÛæêÜU ¨ÜU„ï ãñ¢ ©‹ãï¢ ÛæéÜUæÝï ÜUè ÝæñÏæ„ Ýãè¢ ¥æ„è J §¨è çH» ÜUãæ xæ²æ
ãñ, ‘¨ÏæÜUè ±¢ÎÝæ ÜUèç…» J’
…Ïæ ÐãæÇG ÐÚ ±¯æü ãæï„è ãñ „æï ÜUãè¢-ÜUãè¢ ÐæÝè MÜU …æ„æ ãñ J …ãæ¡
ÐæÝè LÜU …æ„æ ãñ ±ãæ¢ ÎéxæZ{ ÐñÎæ ãæï„è ãñ J …æï ÐæÝè ªÐÚ ¨ï Ýè™ï çxæÚï
©¨ï ÛæÚÝæ ÜUã„ï ãñ, ÐíÐæ„ ÜUã„ï ãñ J ©¨ÜUï Ýè™ï SÝæÝ ÜUÚ„ï ãñ J ©¨ÜUæ
ÐæÝè }æèÆæ, }æ{éÚ ãæï„æ ãñ, ©¨ÜUæ ¨æñ¢‹Î²ü |æè ãæï„æ ãñ J …æï ÐæÝè ¥ã¢ÜUæÚ
ÜUÚ„æ ãñ, ÜUã„æ ãñ ‘Ýè™ï Ýãè¢ ¥æª¢xææ J’ ©¨ÜUæ ¨Ïæ òƒü ãæï …æ„æ ãñ J
©¨}æï¢ ÜUèÇïG ÐÇG …æ„ï ãñ¢ J ¥ÐÝï àæÚèÚ }æï¢ ¨ï çݲç}æ„ MÐ ¨ï ¨éÏæã-àææ}æ
Úæ„-çÎÝ }æê~æ çÝÜUH …æ²ï „æï çÝôp„„æ }æã¨ê¨ ãæï„è ãñ J ²çÎ }æê~æ ÜUæ
çÝÜUæ¨ Ý ãæï „æï ÏHïÇÚ }æï¢ |æÚ …æ²ïxææ J ±ãæ¢ …}ææ ãæïxææ „æï ÏæïvÅïçÚ²æ ÜUæ
¶„Úæ Úã„æ ãñ J çÈUÚ |æè }æê~æ ÜUæ çÝÜUæH Ý ãæï „æï }æê~æ çÜUÇÝè }æï¢ |æÚ
…æ„æ ãñ, ±ãæ¢ |æè ÏæïvÅïçÚ²æ ÐñÎæ ÜUÚ„æ ãñ J çÈUÚ ²ï ÏæïvÅïçÚ²æ ÚQU }æï¢ In
blood stream- ÚQU Ðí±æã }æï¢ …æÜUÚ }ææñ„ ÜUæ ¨æ}ææÝ „ñ²æÚ ÜUÚ Îï„ï
ãñ¢ J ¨æñ Ïææ„ ÜUè »ÜU Ïææ„ J ²ï ¨Ïæ ©ÎæãÚ‡æ „ÜUü §¨çH» çβï xæ²ï ãñ¢
çÜU }æêH }æégæ SÐC ãæï …æ²ï J |ææ§ü ! …æï ÛæéÜU„æ ãñ ±ã ¨ÏæÜUæï ¥ÓÀæ Hxæ„æ
ãñ J ±¢ÎÝ »ÜU Îñ±è xæé‡æ ãñ, ç±Ý}æí„æ »ÜU Îñ±è xæé‡æ ãñ J ÛæéÜUÝï ¨ï ÜéUÀ
ÜU}æ Ýãè¢ ãæï …æ„æ, ©¨}æï¢ ¨æñ…‹² ãñ J
‘Ïæíræ ¨y²¢ …xæç‹}扲æ... …è±æï Ïæíræñ± ÝæùÐÚ: J’ Ïæíræ ¨y² ãñ …xæ„
ç}扲æ ãñ J }æñ¢ }æÝ, Ïæéçh, 癜æ, ¥ã¢ÜUæÚ Ýãè¢ ãê¡ J }æñ¢ Ð梙 Ðíæ‡æ, Ð梙
„‹}ææ~ææ, Ð梙 }æãæ|æê„, Ð梙 ÜU}æïüç‹Îí² ¥ƒ±æ Ð梙 ¿ææÝïç‹Îí² |æè Ýãè¢
ãê¡ J }æñ¢ „æï ¨çÓ™ÎæÝ‹Î S±MÐ ãê¡ J ²ï ±ïÎæ‹„ ¿ææÝ ÜUè ÐÚæÜUæDæ ãñ J ÐÚ‹„é
²ã ãè ¥æ™æ²ü àæ¢ÜUÚ ©Ð²éüQU ¿ææÝ ¥}æë„ Ðíæ# ÜUÚÝï ÜUï ÏææÎ ÜUè Ú™Ýæ¥æï¢
}æï¢ ¥ÐÝï …è±Ý ÜUè ¨ÚH„æ ÜUæ ÐçÚ™² Îï„ï ãé» ÜUã„ï ãñ¢ :
¥Ú‡²ï àæÚ‡²ï y±}æïÜ¢UUU |æ±æçÝ-xæç„Sy±¢ xæç„Sy±¢ y±}æïÜUæ |æ±æçÝ...
…è±Ý ÜUè çÜU¨è |æè çSƒç„ }æï¢ ãï }ææ¡ ! ãï |æx汄è }æñ¢ „ïÚè àæÚ‡æ }æï¢ ãê¡ J
©ÝÜUæ …è±Ý ΢|æè Ýãè¢ ãñ J ÀH ÜUæ „æï ÐíàÝ ãè Ýãè¢ J §¨èçH»
±ï ÜUÏæêH ÜUÚ„ï ãñ¢ J }ææ¡ ! }æñ¢ „ïÚæ ãè ãê¡ J ²ã ±¢ÎÝ ÜUæ ŸæïD ÐíÜUæÚ ãñ J
}æï¢ „ïÚæ ãè ãê¡, „ê }æïÚæ ãè ãñ J ãï §üEÚ ! ¨Ïæ ÜéUÀ „é}ãæÚè ãè §ÓÀæÝé¨æÚ ãæï J
I am thine; thou art mine; thy will be done.
25
²ãè¢ àææç‹„ ãñ J çÎò„æ ¥æïÚ …è±Ý ÜUè |æò„æ ãñ J ±ñc‡æ± …Ý
ÜUè ²ƒæƒü ©ÐHçÏ{ ãñ J ±‹ÎÝ ²ã ÜUæï§ü ÎèÝ„æ Ýãè¢ ãñ J ¨æñ…‹² ãñ J ±¢ÎÝ
}æï¢ ÎèÝ„æ Ýãè¢ J xææñÚ± ãñ J ±¢ÎÝ ²ã ¥¿ææÝ ²æ ÎèÝ„æ ÜUæ ÐíÎàæüÝ Ýãè¢
ãñ J ±¢ÎÝ ²ã ¨Á…Ý„æ ÜUæ ÎàæüÝ ãñ J ¨ÜUH HæïÜU }ææ¢ ¨ãéÝï ±¢Îï... ²ï
„|æè ¨¢|æ± ãæïxææ …Ïæ |æçQU ¥æïÚ ¿ææÝ ÜUè ÐÚæÜUæDæ ¨}|æ± ãæï J ¨±ü~æ
Ðí|æéÎàæüÝ ãæï J ‘ç…{Ú Îﶄæ ãê¡ ©{Ú „ê ãè „ê ãñ’ ÜUï Ú¢xæ }æï¢ …è±Ý Ú¢xæ …æ²,
²ã »ÜU ÐÚ}ææïÓ™ ¥Ýé|æêç„ ãñ J
»ÜU ÏææÚ ç±Îïàæ }æï¢ §¨ 籯² ÐÚ Ðí±™Ý ãé» J Ðí±™Ý ÜUï ÏææÎ }æï¢,
ã}æÝï »ï¨æ ÜUãæ çÜU ‘Îçÿæ‡ææ „é}æ ÎïÝï ±æHï ãè ãæï „æï }æïÚè §ÓÀæÝé¨æÚ ÎïÝæ J
¥æ… ¨ï ç…¨ÜUï ¨æƒ Ý ÏææïH„ï ãæï, ©ÝÜUï ¨æƒ ÏææïHÝæ J ç…¨ÜUï ÍæÚ Ý
…æ„ï ãæï „æï ±ãæ¡ …æÝæ J „é}æÝï |æêH ÜUè ãæï „æï ÜUÏæêH ÜUÚÝæ J |æêH Ý ÜUè
ãæï ¥æïÚ „é}ãï¢ xæéÝïãxææÚ }ææÝæ ãæï, ¥ÐÝï ¨ï ÜUæï§ü |æè, ÜU|æè |æè çÜU¨è |æè
籯² ÐÚ Îé:¶ ãé¥æ ãæï „æï ©¨ÜUè |æè ÿæ}ææ }ææ¡xæÝæ... ±xæñÚã J’
À }æçãÝï ÜUï ÏææÎ ç±Îïàæ ¨ï »ÜU ÏæãÝ ÜUæ ÈUæïÝ ¥æ²æ J ©‹ãæï¢Ýï ÜUãæ-
“}æñ¢Ýï ¥æÐÜUæ Ðí±™Ý ¨éÝæ J ©¨ çÎÝ }æéÛæï Úæ„ ÜUæï ÎïÚ „ÜU Ýè¢Î Ýãè¢
¥æ§ü J ¥æ{è Úæ„ ÜUæï ©ÆÜUÚ }æñ¢Ýï ¥ÐÝï „}ææ}æ çÚS„ïÎæÚæï¢, §Cç}æ~ææï¢ ¨ï ÿæ}ææ
}ææ¡xæÝï ÜUï çH» Ð~æ çH¶ï, §ü-}æïH çÜU²ï, Îæï çÎÝ ÜUï ÏææÎ ¨Ïæ¨ï çÎH
¶æïHÜUÚ ÈUæïÝ ÐÚ Ïææ„ï¢ ÜUè J §¨ÜUï ÏææÎ ¨æ#æçãÜU Àéç^²æï¢ }æï¢ ¥ÐÝï ÍæÚ
¨y²ÝæÚ沇æ ÜUè ÜUƒæ ÜUæ ¥æ²æï…Ý çÜU²æ J ²ã ¥ÐÝï ÍæÚ Hæïxææï ÜUæï
ÏæéHæÝï ÜUæ »ÜU ÏæãæÝæ ƒæ J Ðê…æ ÜUï ÏææÎ |ææï…Ý ÜUÚæ²æ J §¨ÜUï ÏææÎ
¥‹„ }æï¢ …}æèÝ ÐÚ ÏæñÆÜUÚ, ÍæéÅÝï ÅïÜUÜUÚ ¨ÏæÜUæï Ðí‡ææ}æ çÜU²æ J }æñ¢ ÜéUÀ
ÏææïH Ý ¨ÜUè; xæHæ L¡{ xæ²æ ƒæ J ¨|æè, ¥æ¢¶æï¢ }æï¢ ã¯ü ÜUï ¥æ¢¨ê HïÜUÚ
¥ÐÝï-¥ÐÝï ÍæÚ xæ²ï J }æñ¢ Ïæãé„ ¥ç|æ}ææÝè ƒè J }æïÚæ S±|ææ± Hæïxææï¢ ÜUæ
¥Ð}ææÝ ÜUÚÝæ ƒæ J }æñ¢ ¨}ææ… ¨ï ¥Hxæ ÐÇG xæ§ü ƒè v²æï¢çÜU }æñ¢Ýï ÀæïÅï-
ÏæÇï ¨|æè ÜUæ ç„ÚSÜUæÚ çÜU²æ ƒæ J ã}æ ãÚ ¨#æã Çîæ§±Ú ¥æïÚ }ææHè ÏæÎH„ï
ƒï J }æïÚï çÐíô‹Åxæ Ðíï¨ }æï¢ ÜUæï§ü ¥æÎ}æè çÅÜU„æ ãè Ýãè¢ ƒæ J }æïÚï Ðç„ ¥æïÚ
ÏæÓ™ï ¨Ïæ }æéÛæ¨ï Îé¶è ƒï J ÐÚ ¥Ïæ }æñ¢ ãËÜUè ÈêUH …ñ¨è ãæï xæ§ü ãê¡ J S±æ}æè…è
¥æÐ ÜUãæ¢ ãæï ? }æñ¢ |ææÚ„ ¥æÜUÚ ¥æÐÜUæ ¥æ|ææÚ Ã²QU ÜUÚÝæ ™æã„è ãê¡ J
¥æÐÝï }æéÛæï ãè Ýãè¢, }æïÚï ¨}æxæí ÐçÚ±æÚ ÜUæï ݱ…è±Ý çβæ ãñ J” ç±Ý}æí„æ
26
¨}æxæí ÐçÚ±æÚ ÜUæï Ðíï}æ ÜUï {æxæï ¨ï Ïææ¢{Ýï ±æHæ ¨ÎìxæéL ãñ J ±¢ÎÝ }æï¢ ãæçÝ
Ýãè¢, ÝÈUæ ãè ÝÈUæ ãñ J
‘¨ÜUH HæïÜU}ææ¢ ¨ãéÝï ±¢Îï ôÝÎæ Ý ÜUÚï ÜUïÝè Úï J’ Hæïxæ ôÝÎæ v²æï¢
ÜUÚ„ï ãñ¢ ? ç±ES„Ú ÜUï }æÝæï±ñ¿ææçÝÜUæï¢ ÜUæ »ï¨æ }拄ò ãñ çÜU …Ïæ }æÝéc²
¶éÎ ÜéUÀ ÜUÚÝï ÜUæ Ðí²Õ ÜUÚ„æ ãñ ¥æïÚ ÜUÚ Ýãè¢ ¨ÜU„æ „Ïæ çÝÚæàæ ãæïÜUÚ
…xæ„ ÜUï Îæï¯ ¥æïÚ Hæïxææï¢ ÜUè |æêHï¢ Îï¶Ýï Hxæ„æ ãñ ¥æïÚ ç„H ÜUæ „æÇG
ÏæÝæ Îï„æ ãñ J Ÿæè Ÿæè }ææ àææÚÎæÎï±èÝï ÜUãæ ãñ, ‘…æï …xæ„ }æï¢ ¨é¶è ãæïÝæ
™æã„ï ãæï „æï ¥ÐÝï Îæï¯ Îï¶æï J …xæ„ ÜUï Îæï¯ ÜU|æè }æ„ Îï¶Ýæ J’
Ÿæè Ÿæè }ææ ¥æÝ‹Î}æ²è }ææ„æÝï |æè ¨é‹ÎÚ Ïææ„ ÜUãè ãñ, ‘…æï çÜU¨è ÜUï
Îæï¯ Îï¶æïxæï „æï ©¨ÜUï Îæï¯ „é}æ}æï¢ ¥æ …æ²ï¢xæï ¥æïÚ ²çÎ çÜU¨è ÜUï ¨Îìxæé‡ææï¢
ÜUæ ô™„Ý ÜUÚæïxæï „æï ©¨ÜUï ¨Îìxæé‡æ „é}æ}æï¢ ¥æ²ï¢xæï J §¨çH» çÜU¨è ÜUï Îæï¯
}æ„ Îï¶Ýæ J’
}æÝéc² ÜUæ …è±Ý „èÝ ÐíÜUæÚ ÜUè ÐíÜëUç„ }æï¢ …ÜUÇGæ ãé¥æ ãñ J Ðíƒ}æ
¨éÐèçÚ²æÚèÅè ÜUæï}ÐHïv¨, çm„è² §‹ÈUèçÚ²æÚèÅè ÜUæï}ÐHïv¨ ¥æñÚ „ë„è²
Ç桱æÇæïH (¥çSƒÚ) J »ï¨æ }æÝéc² ç±Eæ¨Ðæ~æ Ýãè¢ ãæï„æ ÏæÇŒÐÝ ÜUè
|ææ±Ýæ, ãèÝ„æ ÜUè |ææ±Ýæ ¥æñÚ Ïæè™ }æï¢ ÛæêHï ÜUè „Úã J …Ïæ ãèÝ„æ ÜUè
|ææ±Ýæ Á²æÎæ ãæï „Ïæ ¥ÐÝè ¥¨ÈUH„æ ÜUæ Îæï¯ çÜU¨è ¥æñÚ ÜUè ôÝÎæ
ÜUÚÜUï ¥æy}æàææç‹„ ÜUæ ¥Ýé|æ± ÜUÚ„æ ãñ J …Ïæ ÜUæï§ü ¥ÓÀæ ÜUæ}æ ãæï„æ
ãñ ‘±æã ±æã’ ãæï„è ãñ „æï }æçãHæ²ï¢ ÜUãïxæè, “²ï }æïÚï ã¨Ïæ‡Ç ! çÐÀHï ™æÚ
}æçãÝï ¨ï ¶æÝï-¨æïÝï ÜUæ ÜUæï§ü çÆÜUæÝæ Ýãè¢ J „Ïæ ÜUæï§ü Ýãè¢ ¥æ„æ ƒæ J
¥Ïæ „é}ãæÚï |ææ§ü ÜUè (©ÝÜUï ã¨Ïæ‡Ç-Ðç„Îï± ÜUè) ±æã ±æã ãæïÝï Hxæè
Ý ? Ïæ¨ ²àæ HïÝï ÜUï çH» ¨Ïæ ¨æ}æÝï ¥æÝï Hxæï J ²ã „æï ÜUæ}æ ÜUÚï ÜUæï§ü
²àæ HêÅï ÜUæï§ü, »ï¨è Ïææ„ ãñ J”
¥æñÚ …æï ÜUãè¢ xæÇGÏæÇG ãé§ü „æï ÜUãï¢xæï... ‘„é}ãæÚï |ææ§ü „æï ÐãHï ¨ï ãè
ÜUã„ï ƒï çÜU §¨ ÐíÜUæÚ Ýãè¢ ãæï„æ J ÐÚ ²ãæ¡ ©ÝÜUè ¨éÝ„æ ÜUæñÝ ãñ ? ¥ÓÀæ
ãæï„æ ãñ „æï ¨Ïæ ²àæ HêÅÝï ¥æ„ï ãñ¢ ¥æïÚ ‘}æïã„æ ¨æãÏæ ÜUã„ï xæH„ ãé¥æ
„æï ÜUãï¢xæï çÜU ¨Ïæ ÏæïÜUæÚ J ‘ÍææïÅæHæ ãé¥æ „æï }æÚï }æãï„æ !’ ¥æñÚ ÐÜUæñÇï
¶æÝï ÜUï çH» ¨Ïæ §ÜUnï ãæï¢xæï... ÐÚ ²ï ¥ç{ÜU ¨}æ² „ÜU Ýãè¢ ™Hïxææ J
27
}æïÚï ã¨Ïæ‡Ç ãñ¢ Ý J ¥ƒæü„ì ¨Ïæ xæé# Ú¶„ï ãñ¢ J ÏææÜUè „æï ÏæãÝ ! Ý ÏææïHÝï
}æï¢ Ýæñ xæé‡æ !!! ²ã ¥ÐÝï çÅÐèÜUH S±|ææ± ÜUï ÜUæÚ‡æ ãè »ï¨æ çÅÐèÜUH
ÏHñÜU}æïH ÜUÚ„ï ãñ¢ J’ ôÝÎæ ¥ƒæü„ì çÜU¨è ÜUè ÐèÆ ÐèÀï ÏæéÚæ§ü ÜUÚÝæ §„Ýæ
ãè Ýãè¢, §¨ÜUï çH» ÏæÇï S±æ}æè…è (S±æ}æè çàæ±æݢ΅è }æãæÚæ…) ã}æï¢àææ
ÜUã„ï, ‘give up ldle gossiping and scandal backbiting.’
‘¥ç|æ}ææÝ ÀæïÇGæï ¨ï±æ ÜUÚæï’ ôÝÎæ çÜU¨è ÜUè ã}æ çÜU¨è ¨ï |æêHÜUÚ |æè
Ýæ ÜUÚï¢ J çÎò …è±Ý ãæï ã}ææÚæ „ïÚï ²àæ xææ²æ ÜUÚï¢ J’
»ÜU ¨ÇGæ ¥æ}æ Îê¨Úï ¥ÓÀï ¥æ}ææï¢ ÜUæï |æè ¨ÇGæ Îï, ©¨è ÐíÜUæÚ ôÝÎÜU
¨}ææ… ÜUè àææç‹„ ¥æïÚ ¨|²„æ-¨æñ…‹² ÜUæï |æè çÏæxææÇG Îï J »ÜU xæ¢Îè
}æÀHè ¨æÚï „æHæÏæ ÜUæï xæ¢Îæ ÜUÚ Îï„è ãñ, ©¨ ÐíÜUæÚ ÜUè ²ã Ïææ„ ãñ J
…Ïæ çÜU ÜUÏæèÚÎæ¨…è „æï ÜUã„ï ãñ¢ çÜU; ‘ôÝÎÜU çݲÚï Ú綻’, ôÝÎÜU
ÜUæï Ðæ¨ }æï¢ Ú¶Ýï ÜUï çH» §¨çH» ÜUã„ï ãñ¢ ç…¨ï ã}æ ¥ÐÝæ …è±Ý
¨æ±{æÝè ¨ï …è ¨ÜUï¢ ç…¨¨ï ¥ÐÝï …è±Ý}æï¢ …æHï Ý Hxæï¢ J ôÝÎÜU ¨}ææ…
ÜUï çH» „æï ©Ð²æïxæè ãæï„æ ãñ ²lçÐ ±ã ¥ÐÝæ ãè xæbæ ¶æïÎÜUÚ ¥ÐÝæ
ãè ¥çã„ |æè ÜUÚ„æ ãñ J
¨¢„æï¢ Ýï ™æÚ ÐíÜUæÚ ÜUï ôÝÎÜUæï¢ ÜUè ôÝÎæ ÜUè ãñ J (1) ±ï Hæïxæ …æï
ç±±æã ÜUï ÏææÎ ÐÉ-çH¶ÜUÚ }ææ¡-ÏææÐ ÜUï ¶Ú™ï ¨ï ¥ÐÝæ Ïæ¢xæHæ ÏæÝæ„ï
ãñ¢ ¥æñÚ ªÐÚ ¨ï ÜUã„ï ãñ¢, ‘ã}ææÚï }ææ¡-ÏææÐ Ýï ã}ææÚï çH» v²æ çÜU²æ, ©‹ãæï¢Ýï
…æï çÜU²æ ¥ÐÝï S±æƒü ÜUï çH» çÜU²æ J’ ²ï Hæïxæ ÜëU„ÍÝ ãæï„ï ãñ¢ J (2) ÜéUÀ
Hæïxæ S±Sƒ ¥æñÚ ¥ÓÀï ãæïÝï ÜUï ÏææÎ ÇæõvÅÚ ÜUè ôÝÎæ ÜUÚ„ï ãñ¢, ‘ÚãÝï Îæï Ý,
ÇæõvÅÚ Ýï ã}ææÚè ™}æÇGè ©{ïÇ ÇæHè, ã}æï¢ ©ËÅï ÀéÚï ¨ï }æé¢Ç çβæ J’ (3)
çÜU¨è ÜUï ¨æ¢Ûæï ÜUï ò±¨æ² }æï¢ Úãæï ¥æïÚ …Ïæ çÝÜUH …æ¥æï „Ïæ àæïÆ ÜUè
¶êÏæ ôÝÎæ ÜUÚÝæ J (4) SÜêUH ÜUï xæéL…è ÜUï Ðæ¨ ã}æ ¿ææÝ Ðíæ# ÜUÚ„ï ãñ¢
ÏææÎ }æï¢ SÜêUH ²æ ¥æŸæ}æ ¨ï ©‹ãï¢ çÝÜUæH Îï„ï ãñ¢ J ¥ƒ±æ „é}æ ¨¢Sƒæ ²æ
¥æŸæ}æ ÀæïÇÜUÚ …æ¥æï „æï ¥æŸæ}æ ÜUï ¨¢™æHÜU ²æ xæéL ÜUè ÏæéÚæ§ü, ôÝÎæ
ÜUÚÜUï ©ÝÜUæ Nβ ò烄 ãæï »ï¨è Ïææ„ï¢ ÜUÚÝæ, ²ã ¨Ïæ ôÝÎÝè² ãñ J
ã}æ ôÝÎÜU ÜUï Ðíç„ àæé|æ |ææ± §¨ çH» Ú¶„ï ãñ¢ çÜU ²çÎ ©¨Ýï ã}ææÚè
ôÝÎæ Ý ÜUè ãæï„è „æï ã}æï¢ ¥ÐÝï Îæï¯ çζæ§ü ãè Ý Îï„ï J àææ²Î ãè ã}æ
28
¥ÐÝï Îæï¯ Îﶄï ãæï¢ J ¥„: ²çÎ ÜUæï§ü ã}ææÚï Îæï¯ ã}æï¢ çζæ„æ ãñ¢, „æï ã}æï¢
¨ÏæÜUï ¨æ}æÝï ©¨ÜUæ ¥æ|ææÚ }ææÝÝæ ™æçã» J
‘ôÝÎÜU Hæxæï }ææïãï ÝèÜUæï... ÏææÜUè …xæ„ ãñ ÈUèÜUæï J ôÝÎÜU ã}ææÚè
ÜUæàæè ¨æ{æï, ÐæÐ xæ²ï ãñ¢ ç±Ýæàæè’ ±xæñÚã J ²ã ôÝÎæ Ý ÜUÚï¢ ÜUïÝè Úï, §¨ÜUï
Ðpæ„ì ÝÚô¨ã ±æ‡æè ÜUæï çÝ}æüH Ú¶Ýï ÜUè Ïææ„ ÜUÚ„ï ãñ¢ J …Ïæ çÜU ã}æ
¥ÐÝè ±æ‡æè ÜUæï ¥àHèH ¥æñÚ ¥|æÎí Ú¶„ï ãñ¢ J ¨¢„æï¢ Ýï ÜUãæ ãñ, ‘¨y²¢
±Î, {}æZ ™Ú-¨y² ÜUæ ÐæHÝ ãè {}æü ÜUæ ÐæHÝ ãñ¢ J’ ±ñ¨ï „æï Îê¨Úæï¢ ÜUï
¨æƒ ò±ãæÚ ÜUÚÝï ÜUï çH» »ï¨æ |æè ÜUãæ ãñ, ‘¨™ ÏææïHæï, }æèÆæ ÏææïHæï-
¥çÐí²-¥¨y² Ý ÏææïHæï J’ ÐêÁ² ç±ÝæïÏææ…è ÜUã„ï ãñ¢ : ‘ÜU}æ ÏææïHæï,
¥æ±à²ÜU ãæï ©„Ýæ ãè ÏææïHæï J’ ²çÎ ±æ‡æè ÐÚ ¨¢²}æ ãæï „æï ôÝÎæ ÜUÚÝï
ÜUæ ÐíàÝ ãè Ýãè¢ ãæï„æ J
±æ™ ÜUæÀ çÝpH Úæ¶æï
ã}ææÚè Ðæ¡™ ÜU}æïüç‹Îí²æ¡ ¥æñÚ Ðæ¡™ ¿ææÝï¢çÎí²æ¡ ãñ J §¨}æï¢ …è|æ ÜU}æïüç‹Îí²
¥æïÚ ¿ææÝïç‹Îí² ÎæïÝæï ãñ J ¥æ¡¶ Îæï ãñ¢, ÜUæÝ Îæï ãñ¢, Ýæç¨ÜUæ ÜUï Îæï çÀÎí
ãñ¢, Îæï ãæƒ, Îæï ÐñÚ, çÈUÚ |æè ²ï ¨Ïæ »ÜU-»ÜU ÜUæ}æ ÜUÚ„ï ãñ …ÏæçÜU ²ï
…è|æ »ÜU ãñ çÈUÚ |æè Îæï ÜUæ}æ ÜUÚ„è ãñ §¨çH» …è|æ ÐÚ ¨¢²}æ Ú¶æï
‘±æ™-ÜUæÀ (}æÝ) çÝpH Úæ¶æï’ »ï¨æ ÝÚô¨ã ÜUã„ï ãñ¢ J
¥æxæ}ææï }æï¢ ¨é‹ÎÚ Ïææ„ ÜUãè ãñ¢, ‘xæéLS„é }ææñÝ Ã²æw²æÝ¢ çàæc²S„éçÓÀóæ
¨¢àæ²:’ xæéL ÜUï }ææñÝ }æï¢ ãè çàæc² ÜUï ¨¢àæ² ÎêÚ ãæï„ï ãñ¢ J Ÿæéç„ ÜUã„è ãñ:
‘àææ‹„æïùK}æì ¥æy}ææ’ ¥æy}ææ ÜUæ S±MÐ àææ‹„ ãñ J …æï òçQU ¥æy}æSƒ ãæï
±ã ÏæÇGÏæÇGæãÅG ÜU|æè Ýãè¢ ÜUÚ„æ J ¨}æéÎí ÜUï çÜUÝæÚï ÐæÝè çÀÀHæ ãæï„æ
ãñ §¨èçH» HãÚï¢ àææïÚ ÜUÚ„è ãñ¢ J Ïæè™ ¨}æéÎí }æï¢ ÐæÝè ¶êÏæ xæãÚæ ãæï„æ ãñ
§¨çH» ±ãæ¡ ¨}æéÎí àææ‹„ ãæï„æ ãñ J »ÜU ÏææÚ ‘¨y²¢ ¿ææÝ¢ ¥Ý¢„¢ Ïæíræ’ ÜUæ
¿ææÝ ãæïÝæ ¥ƒæü„ì }ææñÝ, ±ãè¢ ¨Ó™æ ±ñc‡æ±y± ÐíÜUÅ ãæï„æ ãñ J §üEÚ ¥æñÚ
Ïæíræ ÐÚ}ææïÓ™ àææç‹„ ÜUï S±MÐ ãñ¢ J }ææñÝ ²ã „æï Nβ ÜUè |ææ¯æ ãñ J Ïæíræ
ÜUè |ææ¯æ ãñ J ¥æy}ææ ÜUè |ææ¯æ ãñ J ±æÜUì àæçQU ¨Ïæ¨ï ÏæÇGè àæçQU ãñ J
ÝÚô¨ã }æïã„æ ±æ‡æè ¥æñÚ ™çÚ~æ ÜUè àæéh„æ ÜUæ ¥æxæíã Ú¶„ï ãñ¢ v²æï¢çÜU
…è|æ ¥æñÚ …ÝÝïç‹Îí² ²ï ÎæïÝæï¢ »ÜU ãè Ú¨ „‹}ææ~ææ }æï¢ ¨ï ÐíïçÚ„ ãæï„è ãñ J
29
§¨è çH» ÐêÁ² Çæï¢xæÚï ÏææÐê ÜUã„ï ƒï ‘ç…¨Ýï …è|æÜUæï …è„ çH²æ ©¨Ýï
…xæ ÜUæï Ïæ¨ }æï¢ ÜUÚ çH²æ ¥æñÚ ç…¨ÜUè ±æ‡æè ÜUÅé, …ãÚèHè ãæï„è ãñ ±ã
©¨ï …xæ„ ÜUæ ÏæñÚè ÏæÝæ Îï„è ãñ J ±ï ÜU|æè-ÜU|æè ²ï |æè ÜUã„ï ƒï çÜU …æï
Hæïxæ ÐÜUæñÇïG ¥æñÚ |æïHÐêÚè ÜUï Ú稲æ ãæï„ï ãñ¢ ±ï Ïæír晲ü ÜñU¨ï ÐæH ¨ÜU„ï
ãñ¢ ? …è|æ ÐÚ çݲ¢~æ‡æ ÜUï±H ±æ‡æèàæéçh ÜUï çH» ãè Ýãè¢ ¥çЄé
¥æy}樢²}æ ÜUæ ¨±æüïÓ™ ¨æ{Ý |æè ãñ J’
}æÝéc² …Ïæ Îé:¶, ²æ„Ýæ, ÐèÇGæ ¥æñÚ çÝÚæàææ ¨ï Îé:¶è ãæï„æ ãñ „Ïæ
±ã ¥ÐÝæ Îé:¶ ¨ÏæÜUï Ðæ¨ …æÜUÚ Ã²QU ÜUÚ„æ ãñ J §¨¨ï ±ã ¨}æÛæ„æ
ãñ çÜU }æñ¢Ýï ¥ÐÝè òƒæ ÎêÚ ÜUÚ Îè J ÐÚ‹„é ¥æ… ¨}ææ… }æï¢ Îê¨Úæï¢ ÜUï Îé:¶-
òƒæ ¨éÝÜUÚ ¥ÐÝæ Îé:¶ ÏæÉGæÝï }æï¢ Lç™ çÜU¨ï ãñ ? …Ïæ }æÝéc² S±²¢ Îé:¶è
ãñ J „Ïæ Îê¨Úæï¢ ÜUæ Îé:¶ ¨éÝÝï }æï¢ çÜU¨ï Ú¨ ãæï ¨ÜU„æ ãñ ? ¥„: Îé:¶
ÜUï ¨}æ² }ææñÝ ÚãÝæ Á²æÎæ ©ç™„ ãñ J Wait and Watch !
Ðí„èÿææ ÜUÚæï ¥æñÚ ¨æï™æï çÜU ÜéUÎÚ„ Ýï ã}ææÚï |ææx² }æï¢ Îé:¶ |ææïxæÝæ
ãè çH¶æ ãñ J ã}æ ¥ÐÝï ÜU}ææüï ÜUï ÈUH ¨ï }æéQU Ýãè¢ ãæï ¨ÜU„ï J |æê„ÜUæH
ÜUæï ²æÎ ÜUÚÝï ¨ï ÜUæï§ü Hæ|æ Ýãè¢ J …Ïæ „ÜU çÎàææ SÐC Ý ãæï, „Ïæ „ÜU
ã±æ§ü çÜUHï Ïææ¡{Ýï ¨ï ÜUæï§ü Hæ|æ Ýãè¢ J ¥„: ±„ü}ææÝ ÜUè Ðíy²ïÜU ÐH
ÜUæ ¨Îéвæïxæ ÜUÚæï J ±„ü}ææÝ }æï¢ …èÝæ ¨è¶æï J ²ã ±„ü}ææÝ ãè ã}ææÚï |æç±c²
ÜUæ çÝ}ææü‡æ ÜUÚ„æ ãñ J
ÜU}æ ÏææïHÝæ, ¥æ±à²ÜU„æÝé¨æÚ ÏææïHÝæ, ¨y² ÏææïHÝæ - ²ãè ±æ™æ
²æ ±æ‡æè ÜUï ¨¢²}æ ãñ¢, §¨¨ï àæçQU ÜUæ ¨¢™² ãæï„æ ãñ J Hæïxæ „æï ¨ê²æüïβ
¨ï ¨ê²æüS„ „ÜU }ææñÝ Ú¶„ï ãñ J ÈUæïÝ ÐÚ ã-ãé¢, ¥ê¢ »ï¨æ ÏææïHï¢ „æï ²ï xæH„
Ýãè¢, ÏæéÚæ |æè Ýãè¢, ÐÚ‹„é Ðê‡æü ¥æñÚ ²æïx² |æè Ýãè¢ ãñ J Ïæãé„ ¨ï Hæïxæ }ææñÝ
Ú¶„ï ãñ¢ »ÜU }æçãÝï ÜUæ, »ÜU ±¯ü ÜUæ, ¥æñÚ ¨æÚï çÎÝ SHïÅ-ÐïÝ HïÜUÚ
Íæê}æ„ï ãñ¢ ¥æñÚ çH¶-çH¶ ÜUÚ ¥ÐÝè Ïææ„ Ïæ„æ„ï ãñ¢ J ÜéUÀ Hæïxæ §àææÚï
¨ï Ïææ„ ÜUÚ„ï ãñ¢ J ãæƒ ÜUè ãƒïHè }æï¢ Îê¨Úï ÜUè ©¡xæHè ¨ï çH¶„ï ãñ¢ J §¨¨ï
¨æ}æÝï ±æHï ÜUæï ÜUçÆÝæ§ü ãæï„è ãñ ¥æñÚ }ææñÝè ÜUæï ¨Ïæ¨ï Á²æÎæ ÐÚïàææÝè J
²ƒæƒü …è±Ý …è²ï¢, »ï¨ï ¥æÇ}ÏæÚ ÜUè ÜUæï§ü ¥æ±à²ÜU„æ Ýãè¢ ãñ J ±æ‡æè
ã}ææÚè ç}æ~æ ãñ J ¥æñÚ ±æ‡æè ãè ¥ÐÝè àæ~æé J ÜéUÀ Hæïxææï¢ ÜUæï ÏæÇÏæÇæ„ï ¨éÝæ
30
ãñ J ‘}æïÚæ S±|ææ± |æè xæÇÏæDZæHæ ãñ... Ýãè¢ ÏææïHÝæ çÈUÚ |æè ÏææïH …æ„æ
ãê¡ J’ ÏææïHÝï ÜUï ÏææÎ ÐÀ„æÝï ¨ï v²æ ÈUæ²Îæ ? §¨¨ï „æï Ý ÏææïHÝæ ¥ÓÀæ
J çÏæHÜéUH ™éЙæÐ ãæïÜUÚ ÏæñÆÝæ |æè ÆèÜU Ýãè¢, ™æÚ ÐíàÝ ÐêÀæï „æï §ÓÀæ
ãæï „æï …±æÏæ Îï, Ýãè¢ „æï ÏææïHï ãè Ýãè¢ J §¨ ÐíÜUæÚ ÜUï òçQU ¥ÐÝï ¥æÐÜUæï
ÜéUÀ Á²æÎæ ãè ãæïçàæ²æÚ ¨}æÛæ„ï ãñ¢ ÐÚ‹„é »ï¨æ Ýãè¢ ãñ J „é}æ §¨ ÐíÜUæÚ
ÜUï ò±ãæÚ ¨ï ¨æ}æÝï ±æHï ÜUæ ¥Ð}ææÝ ÜUÚ„ï ãæï J ¥Ýé癄 …±æÏæ Ý
Îï¢, çÏæHÜéUH }ææñÝ |æè Ý Úãï¢ ÐÚ‹„é ©œæïç…„ ãé» çÏæÝæ to the point
¥æ±à²ÜU„æÝé¨æÚ ÏææïHï¢ „æï ²ï ±æ‡æè ÜUæ ¨¢²}æ ãñ J çÈUÚ |æè ã}æ ÏæÇGÏæÇGæÝæ
Ïæ¢Î ÜUÚï¢ „æï ¥ÓÀæ ãñ J àææÚèçÚÜU àææç‹„ ãñ J ¥æÚ}|æ }æï¢ »ï¨æ SƒêH }ææñÝ
©ç™„ ãñ J }æÝ ÏææïHÝï ÜUï çH» Ïæï™ñÝ ãæïxææ, |æHï ãæï J …Ïæ ã}æ Ý ÏææïHÝï
ÜUæ ç݇æü² ÜUÚï¢ „æï Ýãè¢ ÏææïHÝæ ™æçã» J ÐãHï SƒêH }ææñÝ ÜUæ ¥|²æ¨
ÜUÚï¢, çÈUÚ ÜUæC }ææñÝ ¥æ²ïxææ J ÜUæC }ææñÝ ¥ƒæü„ì §üàææÚï |æè Ýãè¢, çH¶Ýæ
|æè Ýãè¢, ¥æ¡¶æï¢ ¨ï |æè ÜéUÀ Ý ÜUãÝæ J ²ã ¥æy}æSƒ çSƒç„ ÜUæ ¥|²æ¨
ãñ J »ï¨æ }ææñÝ ¥¢„:ÜUÚ‡æ ÜUæï …æxæí„ ÜUÚ„æ ãñ …æï ±ñc‡æ± ãæïÝï ÜUï çH»
¥ç„ ¥æ±à²ÜU ãñ J ÜUÏæèÚÎ樅è ÜUã„ï ãñ : ‘¥‹ÎÚ ÏææãÚ ¨}æ ÜUÚè …æÝï,
±æï ãè ¨æãïÏæ ÜUæï Ðã™æÝï’ çÈUÚ ±ãæ¡ ÀH-ÜUÐÅ Ýãè¢ J
ÅæxææïÚ…èÝï ¨é‹ÎÚ Ïææ„ ÜUãè ãñ :
¥‹„Ú}æ}æ ç±ÜU稄 ÜUÚæï, ¥‹„Ú„Ú ãï J
çÝ}æüH ÜUÚæï, ©ÁÁ±H ÜUÚæï, ¨é‹ÎÚ ÜUÚæï ãï JJ 1 JJ
…æxæí„ ÜUÚæï, ©l„ ÜUÚæï, çÝ|æü² ÜUÚæï ãï J
}æ¢xæH ÜUÚæï çÝÚH¨ ÜUÚæï, çÝ:¨¢àæ² ÜUÚæï ãï JJ 2 JJ
²éQU ÜUÚæï ãñ ¨ÏææÚ ¨¢xæï, }æéQU ÜUÚæï ãï Ïæ¢{ J
¨¢™æÚ ÜUÚæï ¨ÜUH ÜU}æïü àæ梄 „æï}ææÚ À¢Î JJ 3 JJ
™Ú‡æ ÐÎï }æ}æ 癜æ çÝcТç΄ ÜUÚæï ãï J
Ý¢ç΄ ÜUÚæï, Ý¢ç΄ ÜUÚæï Ý¢ç΄ ÜUÚæï ãï JJ 4 JJ
ÜUæC }ææñÝ, ±æÜìU±æ‡æè ÜUæ ¨¢²}æ ¥æy}æ ©óæç„ ÜUæ Ðí±ïàæmæÚ ãñ J
…æï Hæïxæ Ïæãé„ ÏææïH-ÏææïH ÜUÚ„ï ãñ¢ ±ï ¨Îñ± ¥àææ‹„ Úã„ï ãñ¢ J ¨}æéÎí
ÐæÚ ÜUï Îïàææï¢ }æï¢ ÜUãè¢ |æè ™æÚ HÇGÜUæï¢ ÜUæï }²éçÝç¨ÐæçHÅè ÜUï ¶}|æï ÜUï
31
Ýè™ï ¶ÇïG ÚãÜUÚ xæŒÐï }ææÚ„ï Ýãè¢ Îï¶æ J ã}ææÚï ¨æñÚæcÅî }æï¢ Úæ„-çÎÝ ¶}|æï
ÜUï Ýè™ï ¶ÇïG ãæïÜUÚ, ™Ïæê„Úæï¢ ÐÚ, xæ桱 ÜUè ™æñÐæH ÐÚ, Hæïxæ §ÜUnï ãæïÜUÚ
òƒü ÜUè Ïææ„ï¢ ÜUÚ„ï çζ ¨ÜU„ï ãñ¢ ¥æñÚ Ïæï ç¨Ú ÐñÚ ÜUè Ïææ„æï¢ }æï¢ ¥ÐÝæ
¨}æ² ÏæÏææüÎ ÜUÚ„ï ãñ¢ J ¥ÐÝè Åè.±è. ™ïÝH |æè §¨¨ï ¥Hxæ Ýãè¢ ãñ J ÜUãè¢
ÜUæï§ü ÍæÅÝæ ÍæÅè …ñ¨ï ÜUæïËÇôÇîÜU ÜU}ÐÝè Ýï »ÜU SÜêUH }æï¢ ÏæÓ™æï¢ ÜUï çH»
ç™~æ SÐ{æü ¥æ²æïç…„ ÜUè J »ÜU ÏææHæ ÜUæï »ÜUÎ}æ ©ËÅè ãé§ü J àææHæ
ÜUï ÐíÏæ‹{ÜU ©¨ï ÇæõvÅÚ ÜUï Ðæ¨ Hï xæ²ï J ÏæÓ™è ÜUï ¥ç|æ|ææ±ÜU ÜUæï
ÏæéHæ²æ xæ²æ J ¥ç|æ|ææ±ÜU Ýï ÐéçH¨ }æï¢ ÈUçÚ²æÎ ÜUè J ÐéçH¨ Ýï }æèçDzæ
ÜUæï ¶ÏæÚ Îè J ™ïÝH ÜUè Åè}æï¢ ÜUï}æïÚæ HïÜUÚ ¥æ xæ§ü J ÏææçHÜUæ ÆèÜU ãñ,
S±Sƒ ãñ J ÏæñÆÜUÚ ¥æÝ‹Î, çÜUÌæïH ÜUÚ Úãè ãñ J çÈUÚ |æè …è籄 ÜUæ
ÐæïSÅ}ææÅü}æ ? v²æ ãé¥æ ? Ïææï„H }æï¢ v²æ ƒæ ? çÜU„Ýæ ÐæÝè ƒæ ? ©¨ÜUæ
Ú¢xæ ÜñU¨æ ƒæ ? ©¨ÜUæ S±æÎ ÜñU¨æ ƒæ ? ÉPUÝ ÜUï ©ÐÚ …¢xæ Hxæè ãé§ü
ƒè ? ©¨}æï¢ ÜUÇG±æãÅ ƒè ? ÎéxæZ{ ÜñU¨è ƒè ? §¨¨ï Ðê±ü SÜêUH }æï¢ „é}ãï¢
ÜU|æè ©ËÅè ãé§ü ? ©ËÅè ÜUãæ¡ ãé§ü ? SÜêUH }æï¢ ? SÜêUH ÜUï ÏææãÚ ? ÎæHæÝ
}æï¢ ? ÐïÇ ÜUï Ýè™ï ? ©ËÅè ÜUæ Ú¢xæ ÜñU¨æ ƒæ ? ©¨}æï¢ ÜUï±H ÜUæïËÇÇîè¢xæ
çÝÜUHè ²æ ¨éÏæã ÜUæ ÝæS„æ |æè ? „éÛæï ¥Ïæ ™PUÚ ¥æ Úãï ãñ¢ ? ÚæïÝæ ¥æ
Úãæ ãñ ? ÐïÅ }æï¢ ÎÎü ãñ ? ç¨Ú }æï¢ ÎÎü ãñ ? »ï¨ï Hæïxææï¢ ÜUæï }æèçDzæ ÀæïÇÜUÚ
¨è.¥æ§ü.Çè. }æï¢ ãæïÝæ ™æçã» J ²ã ¨}ææ… ÜUè àææç‹„ }æï¢ ¥àææç‹„ ÐñÎæ ÜUÚÝï
ÜUï ¥Hæ±æ ¥æñÚ ÜéUÀ Ýãè¢ J
¥ç{ÜUæ¢àæ Hæïxææï¢ ÜUæï ç±ç±{ |ææ¯æ ¨è¶Ýï ¥æïÚ ÏææïHÝï ÜUæ àææñÜU
ãæï„æ ãñ J ÆèÜU ãñ, ÐÚ çÏæÝæ ¥æ±à²ÜU„æ ÜUï, çÏæÝæ çÜU¨è Ðí¨¢xæ ÜUï, |ææ¯æ
ÜUï ¿ææÝ ÜUæ ÐíÎàæüÝ ÜUÚÝï ÜUæ ©gïಠv²æ ? …æï }æÝéc² Úæ„-çÎÝ Ã²ƒü
ÜUè Ïææ„ï¢ ÜUÚ„æ ãñ ±ã ¨™ ¥æñÚ ¨y² ÜU}æ „ƒæ ¥ÝxæüH ¥æñÚ ÛæêÆ ¥ç{ÜU
ÏææïH„æ ãñ J §¨ ÐíÜUæÚ …æïÇG-„æïÇG ÜUÚ xæŒÐï¢ ãæ¢ÜUÝï ÜUè ±ëçœæ Îé:¶Îæ²ÜU
ãè ãæï„è ãñ J
ç…ÝÜUæ ÐÉGÝ, }æÝÝ, ô™„Ý ç±àææH ãñ, xæãÝ ãñ ©‹ãï¢ xæŒÐï¢ }ææÚÝæ
Ш‹Î Ýãè¢ J ¥„: ¨é|ææ範 }æï¢ ÜUãæ xæ²æ ãñ, ‘ÜUæòàææ› ç±ÝæïÎïÝ ÜUæHæï
xæÓÀç„ {è}æ„æ}æì ò¨ÝïÝ „é }æê¶æü‡ææ}æì çÝÎí²æ ÜUHãïÝ ±æ.’ …æï Hæïxæ
32
Ïæéçh}ææÝ ãñ¢ ±ï ÜUæòàææ› ¥æñÚ ©¨}æï¢ Úãï ¿ææÝ ÜUè ™™æü }æï¢ ãè ¥ÐÝæ ¨}æ²
ò„è„ ÜUÚ„ï ãñ¢ J Îé:¶ ÜUè Ïææ„ ãñ çÜU }æê¶ü Hæïxæ ò¨Ý, çÝÎíæ ¥æñÚ ÜUHã
}æï¢ ãè ¥ÐÝæ …è±Ý òƒü ÜUÚ„ï Úã„ï ãñ¢ J
±æ‡æè ÜUï ¨æƒ Ïæír晲ü ÐæHÝ ÜUÚÝï ÜUæ çÝÎïüàæ ãñ J ÜUæÀ ÜUæ ¥ƒü
ÜUÓÀæ (H¢xææïÅ) ÐÚ‹„é ²ãæ¡ Ïæír晲ü ÐæHÝ ÜUæ çÝÎïüàæ ãñ J ‘Ïæír晲ü
Ðíç„Dæ²æ¢ ±è²üHæ|æ: J’ Ïæír晲ü ÜUï ¥|²æ¨ ¨ï ¥æï…, „ï… ¥æïÚ Ðí¿ææ ÜUæ
ç±ÜUæ¨ ãæï„æ ãñ J ²ãæ¡ Ïæír晲ü ÜUæ ¥ƒü SÐC MÐ ¨ï …ÝÝïç‹Îí² ÐÚ ¨¢²}æ
ÐÚ ãè |ææÚ çβæ ãñ J §¨¨ï Ðê±ü ‘ÐÚ›è …ïÝï }ææ„ Úï’ ÜUãÜUÚ ÝÚô¨ã |æè
Ïæír晲ü ÜUï çH» ¥æy}樢²}æ ÜUè ãè Ïææ„ ÜUã„ï ãñ¢ J
¨æïRUïÅè¨ ÜUï Ðæ¨ ¥æÜUÚ »ÜU ²é±ÜU Ýï ÜUãæ çÜU, }æïÚæ ç±±æã ãæïÝï
±æHæ ãñ, ¥æñÚ ¥æÐ Ïæír晲ü ÐæHÝ ÜUè Ïææ„ ÜUã„ï ãæï „æï }æéÛæï ›è ¨¢xæ
ÜUÚÝæ ²æ Ýãè¢ ? ¨æïRUïÅè¨ Ýï ©œæÚ çÎ²æ ‘ãæ¡ ²çÎ ç±±æã ÜUÚ Úãï ãæï „æï
…è±Ý }æï¢ »ÜU ÏææÚ „æï ›è ¨¢xæ ¥±à² ÜUÚÝæ J’ ÐÚ »ï¨æ ÜñU¨ï ™Hïxææ ?
²ã ÐíàÝ ÐêÀÝï ÐÚ ¨æïRUïÅè¨Ýï ÜUãæ, ‘¥ÓÀæ „æï ±¯ü }æï¢ »ÜU ÏææÚ J’ ÐÚ‹„é
àææÎè ÜUï ÏææÎ }æÝéc² §¨ ÐíÜUæÚ ÜñU¨ï Úã ¨ÜU„æ ãñ ? „éÚ‹„ ¨æïRUïÅè¨Ýï
ÜUãæ, ‘ÜUÏæÚ ¶æïÎ, ©¨}æï¢ ¥ÐÝè ÐÕè ÜUæï HïÜUÚ ¨æï …æ¥æï J’
{‹±‹„Úè Ýï ¥ÐÝï çàæc²æï¢ ÜUæï ¨é¶Î S±æS‰², ÎèÍææü²é, àæÚèÚ ¨æñD±,
Ðí¿ææ }æï¢ ±ëçh »±¢ Ïæéçh }æï¢ „ï… ÜUï ÚãS² ÜUæï ¨}æÛææ„ï ãé» ÜUãæ, ‘±è²ü±æÝ
ÏæÝæï’ ±è²ü ¥ƒæü„ì ¥æy}æÏæH, „ÐÏæH, ÏææãéÏæH, ÏæéçhÏæH »±¢ ÐæñL¯ ÜUè
¥ç±çÀóæ {æÚæ ÜUæ Ðí|ææ± J
±è²ü ÜUæ ©Ð²æïxæ ¨‹„æÝ ©yÐçœæ ÜUï çH» ãñ J òƒü }æï¢ ÏæïÜUæÚ ÜUÚÝï ÜUï
çH» Ýãè¢ J ±„ü}ææÝ ç±¿ææÝ »±¢ „ƒæ ÜU烄 }ææÝç¨ÜU ©yÜU¯ü ¥æïÚ ©yƒæÝ
ÜUè ÎëçC ¥æ…ÜUH Ïæír晲ü ÜUï ÐæHÝ }æï¢ Ýãè¢ }ææÝ„è J ‘ÜUã„æ |æè Îè±æÝæ,
¨éÝ„æ |æè Îè±æÝæ’ Ðæpæy² ç±mæÝ |æè Ïæír晲ü ÐæHÝ ÜUæ Ðÿæ Hï„ï ãñ¢ J
±ï |æè ¥æy}樢²}æ }æï¢ }ææÝ„ï ãñ¢ J …Ïæ çÜU ±„ü}ææÝ ÇæõvÅÚ »±¢ }æÝæïç™çÜUy¨ÜUæï
ÜUæ »ï¨æ ç±™æÚ ãñ çÜU ²çÎ ›è ¨¢xæ ¥æñÚ çÜU¨è |æè ÐíÜUæÚ ÜUï ÐíæÜëUç„ÜU
²æ ¥ÐíæÜëUç„ÜU Úèç„ ¨ï ±è²ü ÜUæ ÿæ² Ý çÜU²æ …æ² „æï }æÝéc² ÜUæ çÎ}ææxæ
綨ÜU …æÝï ÜUè ÐêÚè ¨}|ææ±Ýæ ãñ J ²lçÐ ¥æ™æ²ü àæ¢ÜUÚ, }æãæ±èÚ
33
ãÝé}ææÝ, ¥ÚçÏæ‹Î, S±æ}æè çàæ±æÝ¢Î…è ²æ ç±±ïÜUæÝ¢Î…è ¥æçÎ }æï¢ ¨ï çÜU¨è
ÜUï çÎ}ææxæ ÜUï ÀÅÜUÝï ÜUæ ¨}ææ™æÚ Ýãè¢ ç}æH„æ J ç…¨Ýï …è±Ý }æï¢ Ïæír晲ü
ÜUè Ðíç„Dæ ÜUè ãñ ©ÝÜUè y±™æ ÜUæ ¨æñ‹Î²ü ™ãÚï ÐÚ çݶæÚ, ±æ‡æè }æï¢ ¥æï…,
©ÝÜUè }æï{æàæçQU, S}æÚ‡æàæçQU, ô™„Ý, }æÝÝàæçQU, ¨ãÝàæèH„æ,
¥æy}樢²}æ ¨|æè ÜUæ ç±ÜUæ¨ ãæï„æ ãñ J ÐÚ‹„é …æï Á²æÎæ ÜUæ}æéÜU ãæï„ï ãñ,
©ÝÜUæ S±|ææ± ç…gè, çÀÀHæ ¥æñÚ RUæï{è ãæï„æ ãñ J
¥æ²é±ïüÎ ±è²ü ÜUæï ¨# {æ„é ÜUã„æ ãñ J ¥óæ }æï¢ ¨ï Ú¨; Ú¨ }æï¢ ¨ï
ÚQU, ÚQU }æï¢ ¨ï }æ梨 ¥æñÚ }æ梨 }æï¢ ¨ï ™Ïæèü, ™Ïæèü ¨ï }æÁ…æ ¥æñÚ }æÁ…æ ¨ï
±è²ü ÏæÝ„æ ãñ J ç…¨ ÐíÜUæÚ ÜUHè ¨ï ÐécÐ, ÐécÐ }æï¢ ¨ï ÐÚæxæ „ƒæ ÐÚæxæ ¨ï
}æ{é-}æ{ ÏæÝ„æ ãñ, ©¨è ÐíÜUæÚ ±è²ü ¨ï ÏæH, Ïæéçh ¥æñÚ ç±læ ©yÐóæ ãæï„ï¢
ãñ J ±è²ü ò² ¨ï Hæïxææï¢ ÜUï àæÚèÚ ÜU}æ…æïÚ, ¥æ¡¶ï xænï }æï¢ Íæé¨ …æ„è ãñ¢ ¥æñÚ
ÜU}æ ¥æ²é }æï …æïÇGæï }æï¢ ÎÎü „ƒæ ¥‹² Úæïxææï¢ ÜUï çàæÜUæÚ ãæï …æ„ï ãñ¢ J
²ã ±æ‡æè ¥æïÚ Ïæír晲ü }æÝ ¨ï ¨}Ïæç‹{„ ãñ¢ J ‘}æÝ »± }æÝéc²æ‡ææ¢
ÜUæÚ‡æ¢ Ïæ¢{ }ææïÿæ²æï:’ }æÝ ãè }ææݱ …è±Ý ÜUï Ïæ¢{Ý ¥æïÚ }ææïÿæ ÜUæ ÜUæÚ‡æ ãñ J
}æÝ
ç…¨ ÐíÜUæÚ ±ëÿæ ÐÚ Ðÿæè ™æãï …Ïæ ¥æ²ï, ÏæñÆï ¥æïÚ ©ÇG …æ², ±ñ¨ï
ãè }æÝ }æï¢ ™æãï …Ïæ, ™æãï …ñ¨è ÐçÚçSƒç„ }æï¢ ç±™æÚ ¥æ„ï Úã„ï ãñ J Ÿæé焲æï¢
Ýï àæÚèÚ ÜUæï Úƒ ÜUè ©Ð}ææ Îè ãñ J àæÚèÚMÐè Úƒ ÜUè §ç‹Îí²æ¡ ÍææïÇïG ãñ¢, Ïæéçh
¨æÚƒè ãñ, }æÝ Hxææ}æ ãñ ¥æñÚ …è±MÐè ¥æy}ææ Úƒ ÜUè }ææçHÜU ¥‹ÎÚ ÏæñÆè
ãñ J ¨æÚƒè Hxææ}æ ÜUï mæÚæ ÍææïÇGæï¢ ÜUæï ÜUæÏæê }æï¢ Ú¶„æ ãñ J §¨ ÐíÜUæÚ ÍææïÇGæ,
Hxææ}æ, Ïæéçh ¨Ïæ ¥Hxæ-¥Hxæ ãæïÝï ÐÚ |æè, }æÝ ÜUæ »ï¨æ Ýãè¢ ãñ J }æÝ
ÜUæï§ü »ÜU ¥Hxæ ¥¢xæ …ñ¨ï çÜU Nβ, ÈUïÈUÇGï, çH±Ú, çÜUÇÝè, Ðï‹RUè²æ…
…ñ¨ï Ýãè¢ ãñ J ²çÎ àæÚèÚ ÜUæ ÐæïSÅ}ææÅü}æ çÜU²æ …æ² „æï }æÝ ÜUãè¢ Ýãè¢
ç}æHïxææ ¥æñÚ Ý çζæ§ü Îïxææ; çÈUÚ ‘}æÝ ÜUï ãæÚï ãæÚ, }æÝ ÜUï …è„ï …è„’
ã}ææÚæ }æÝ ™¢™H ãñ J ¥…éüÝ Ýï |æè ŸæèÜëUc‡æ ¨ï ÈUçÚ²æÎ ÜUè J ‘²ã }æÝ
Ïæãé„ ™¢™H ãñ, …GPUè ãñ, ç…gè ãñ v²æ ÜUL¡ ?’ ™¢™H¢ ãè }æÝ: ÜëUc‡æ Ðí}ææçÎ
ÏæH±ÎìÎÉ}æì, Ÿæè ÜëUc‡æ ÜUã„ï ãñ¢, ‘àæÝñ:-àæÝñ: }æÝ ÜUæï ÜUæÏæê }æï¢ Ú¶Ýï ÜUæ
Ðí²Õ ÜUÚæï J’ ‘²„æï-²„æï çÝpÚç„ }æÝp@H}æçyƒÚ}æì’ …Ïæ-…Ïæ }æÝ §{Ú-
©{Ú |æÅÜUï „Ïæ S±Sƒ„æ ¨ï ÏææÚ-ÏææÚ ¥ÐÝï Hÿ² ÐÚ ÜUïç‹Îí„ ÜUÚæï J
34
 »ÜU ¨æ¡É }æÎ}æœæ ãæï „æï ©¨ÜUï Ðæ¨ Ýãè¢ …æÝæ ™æçã» J ±ã ¨è¢xæ
}ææÚïxææ J …è±Ý ¶„Úï }æï¢ ãæïxææ J ÐÚ‹„é Ðíç„çÎÝ, çݲç}æ„ »ÜU ãè ¨}æ²
ÐÚ ¨}ææÝ É¢xæ ¨ï ãÚè-ãÚè Íææ¨ HïÜUÚ …æ¥æïxæï „æï ©¨¨ï Ðã™æÝ ãæï …æ²ïxæè,
çÈUÚ ©¨ÜUï Ðæ¨ …æÝï }æï¢ ÜUæï§ü ¶„Úæ Ýãè¢ J ©¨ÜUï ÏææÎ §¨è ÐíÜUæÚ Íææ¨
ç¶Hæ¥æï, çÈUÚ ã}æïàææ ÜUï çH» ç}æ~æ„æ ÜUÚæï ©¨ÜUï ÏææÎ ¥æÐ ©¨ ÐÚ ¨±æÚè
ÜUÚ ¨ÜU„ï ãñ¢ J }æÝ ÜUè ç}æ~æ„æ çÏæÝæ ±ñc‡æ±y± ¨}|æ± Ýãè¢ J Úæxæ-mï¯
}æÝ }æï¢ ãè ©yÐóæ ãæï„ï ãñ¢ J }æÝ }æï¢ ãè ÜUæ}æ-RUæï{ ÐñÎæ ãæï„ï ãñ¢ J }æÝ ãè Hæï|æ-
}ææïã ÜUæ …ÝÜU ãñ J §¨çH» }æÝ ÐÚ çݲ‹~æ‡æ ÜUÚÝæ ÐÇïGxææ J
ã}ææÚæ Ïææs àæÚèÚ - Ðæ¡™ ÜUæï¯æï¢ ¨ï ÏæÝæ ãñ J §¨}æï¢ ¥óæ}æ² ÜUæï¯,
Ðíæ‡æ}æ² ÜUæï¯, }æÝæï}æ² ÜUæï¯, ¿ææÝ}æ² ÜUæï¯ ¥æñÚ ç±¿ææÝ}æ² ÜUæï¯ ãñ¢ J
©¨}æï¢ ²ã }æÝ Ïææs SƒêH |ææñç„ÜU àæÚèÚ ÜUè ¥Ðïÿææ ¥ç{ÜU ¨êÿ}æ ãñ J
…æï ¥ÐÝï }æÝ ÐÚ }æÝæïç±…² ÜUÚ ¨ÜU„æ ãñ J §¨ }æÝ }æï¢ ãè Ïæéçh àæçQU
ÜUæï ¥„:ÜUÚ‡æ }æï¢ …æxæí„ ÜUÚ ¨ÜU„è ãñ J §¨ }æÝ }æï¢ ãè Ïæéçh, ç™œæ ¥æïÚ
¥ã¢ÜUæÚ ¨}ææçã„ ãñ, ç…¨}æï¢ ç±™æÚ ¥æ²ï¢ ¥æñÚ …æ²ï¢, ©¨ï }æÝ ÜUãæ …æ„æ
ãñ J …æï ç±™æÚæï¢ ÐÚ „ÜUü ÜUÚï ©¨ï Ïæéçh ¥æñÚ …æï ç±™æÚæï¢ ÜUæ ¨¢xæíã ÜUÚï,
±ã ç™œæ ¥æñÚ ç±™æÚæï¢ ÐÚ ¥ÅH Úãï ±ãè ¨Ó™æ }æÝ ãñ J }æÝ }æÎæï‹}æœæ
ãæïÜUÚ ÜUãï - ‘}æïÚæ ãè ¨y²’ ²ã ¥ã¢ÜUæÚ ãñ J ç…¨ ÐíÜUæÚ …æï àæçQU
ç±E¨…üÝ ÜUÚï, ©¨ï Ïæírææ, …æï ÐæHÝ ÜUÚï ±ã ç±c‡æé ¥æñÚ …æï ¨¢ãæÚ
(籨…üÝ) ÜUÚï ±ã çàæ± ÜUãHæ„ï ãñ¢ J ©¨è ÐíÜUæÚ ç~æ}æê<„ ÜUãÝï ÐÚ |æè
±ã »ÜU ãè ãñ J Îê{, Îãè, }ææ¶Ý ¥æñÚ Íæè ²ã ¨Ïæ ç|æóæ-ç|æóæ ãæï„ï ãé»
|æè }æêH »ÜU ãè „œ± ¨ï ©yÐóæ ãé» ãñ J §¨è ÐíÜUæÚ }æÝ |æè ¨êÿ}æ ¥ã¢ÜUæÚ
¨ï …çÝ„ ãé¥æ ãñ J
}æH, ç±ÿæïÐ ¥æñÚ ¥æ±Ú‡æ ²ï „èÝæï¢ }æÝ ÜUè ãè ç±ÜëUç„²æ¢ ãñ J ÐéÚæÝï
¨¢xæíçã„ ¨¢SÜUæÚ ãè }æÝ ÜUæ }æñH ãñ J ©¨è ÐíÜUæÚ ¥ÜUæÚ‡æ, ¥çÝÓÀæ ¨ï
…è±Ý ²æ±Ý }æï¢ ç±Ç}ÏæÝ满 ÐñÎæ ÜUÚï, ±ã ç±ÿæïÐ ãñ J ¥æñÚ ²ã ç±ÿæïÐ
ãè …è±Ý²æÐÝ }æï¢ LÜUæ±Å ÐñÎæ ÜUÚ„æ ãñ ±ãè ¥æ±Ú‡æ ãñ J §Ý „èÝæï¢ ç±ÜUæÚæï¢
¨ï }æéçQU, Ðíæ‡ææ²æ}æ ¥æñÚ …Ð ¨ï ¨}|æ± ãñ J ²çÎ ±ñc‡æ± ãçÚ|æ…Ý }æï¢ „ÎíêÐ,
„‹}æ², „ÎæÜUæÚ Úãï „æï Ðíæ‡ææ²æ}æïÝ çÜUËÏæè¯æ}æì; Ðíæ‡ææ²æ}æ mæÚæ }æÝ ÜUï
35
}æñH ¥æñÚ ¥æ±Ú‡æ ÜUæ Ýæàæ ãæï„æ ãñ J Ðí|æé S}æÚ‡æ ¨ï }æÝ ÜUæ }ææçH‹²
ÎêÚ ãæïÜUÚ …è±Ý ¨æƒüÜU ÏæÝ„æ ãñ §¨èçH» »ï¨æ ÜUãæ xæ²æ ãñ çÜU ‘{Ý-
{Ý …ÝÝè „ïÝè Úï J’
¨}æÎëçC
‘¨}æÎëçC Ýï „ëc‡ææ y²æxæè’ ÜUãÜUÚ ÝÚô¨ãÝï ¨æ}²±æÎ ÜUè Ý袱 Ú¶è
ãñ J ²ã ¨}æÎëçC ±ïÎæ‹„ ÜUè ©ÐHçÏ{ ÜUè ¨±æüïÓ™ ¨èÉè ãñ J çSƒ„Ðí¿æ ¥æñÚ
¨æÿæè-™ñ„‹² 籯²ÜU Ðí±™Ý ÜUÚÝæ Ïæãé„ ãè ¨ÚH ãñ J àææ²Î ¥ÐÝï
xæé…Úæ„ }æï¢ ç…„Ýï òæw²æ„æ „ƒæ ÜUƒæÜUæÚ ãæï¢xæï, ©„Ýï |ææÚ„ ÜUï Îê¨Úï
Ðíæ‹„æï¢ }æï¢ àææ²Î ãè ãæï¢ J »ÜU }æçãHæ ÜUç±ç²~æè ÜUæï ã}ææÚï ¥æŸæ}æ ÜUï
±æ<¯ÜUæïy¨± }æï¢ Ðí±™Ý ÎïÝï ÜUï çH» çÝ}æ‹~æ‡æ çβæ J ©¨ÜUï ¨|æè |æQU
©¨ï }ææ¡ ÜUã„ï ƒï J ±ã …ãæ¡ …æ²ï ±ãæ¢ 20-25 |æQUæï¢ ÜUæï ¥ÐÝï ¨æƒ Hï
…æ²ï J ¨|æè |æQU Ðíƒ}æ ТçQU }æï¢ ÏæñÆï¢ ¥æïÚ ãÚ »ÜU-ÇïÉG ç}æçÝÅ ÐÚ „æçH²æ¢
Ïæ…æ²ï¢ J çÜU¨ çH» ? §¨¨ï v²æ ãæï„æ ãñ ? ã}ææÚï ÜUæ²üÜUæÚè Ðí}æé¶ ¥æ²ï J
±ï ‘}æ梒 ÜUï ¨ç}æÐ ÜéU¨èü ÐÚ ÏæñÆ xæ²ï J }ææÝæï ©‹ãï¢ ÜUæï§ü ÛæÅÜUæ Hxææ ãæï, ±ï
»ÜUÎ}æ ¶ÇèG ãæï xæ§ü ¥æïÚ ÜéU¨èü ¥æxæï ÜUÚÜUï ¥Hxæ ÏæñÆ xæ§ü J §¨ ТçQU }æï¢
xæé…Úæ„ ÚæÁ² ÜUï }æãæ}æçã}æ ÚæÁ²ÐæHŸæè, „ÎéÐÚ梄 ÜU§ü }æ‡ÇHïEÚ ¥æñÚ
©ÝÜUï ¥Hæ±æ Úæ}æ沇æè }æçãHæ |æçQU}æ„è }ææ„æ ƒè¢ J §Ý ¨Ïæ¨ï }æïÚè ÏæñÆÜU
¥Hxæ J ÜUãæ- ‘ã}æ ÐéL¯æï¢ ÜUï ¨æƒ Ýãè¢ ÏæñÆ„ï J’ ¥Ïæ „ÜU ÜUæï§ü »„Úæ… Ýãè¢
ƒæ J ¥Ïæ v²æ ãé¥æ ? Îïç¶²ï ²ï ôÝÎæ ²æ ÅèÜUæ Ýãè¢ ãñ, çÝÚèÿæ‡æ ãñ J
»ÜU Îê¨Úï ¨¢‹²æ¨è ÜUï Ðí±™Ý Ïæãé„ Ðíç¨h ƒï J ©ÝÜUæ »ï¨æ ¥æxæíã
ƒæ çÜU }æñ¢ ÝæÅK|æ±Ý, 烲ïÅÚ ¥ƒ±æ Ïæ‹Î ÎÚ±æ…ï ±æHï ¥æïçÇÅæïçÚ²}æ
}æï¢ ãè òæw²æÝ ÜUL¢ J }æïÚï ¥æÝï ¨ï ÐãHï Ÿææï„æ ¥ÐÝè ÏæñÆÜU Hï Hï¢, ²ã
¥æxæíã „æï ¨}æÛæ }æï¢ ¥æ„æ ãñ }æxæÚ »ÜU Î}æ çÐÝ ÇîæïÐ ¨æ§üHñ‹¨ ÜUï Ïæè™
}æï¢ ±ï ÜUã Úãï ƒï, ‘¨æÿæè ÏæÝæï J ¨æÿæè ÏæÝæï J ÝxæÚÐæçHÜUæ ÜUæ Hæ§Å ÜUæ
¶}|ææ çÜU¨è ÜUè ÏææÚæ„ ÜUæï Îï¶ÜUÚ ¥ç{ÜU ÐíÜUæàæ Ýãè¢ Îï„æ, çÜU¨è
ÜUè ¥ƒèü ÜUè ÏææÚæ„ ÜUæï Îï¶ÜUÚ ¥ÐÝæ ÐíÜUæàæ ÜU}æ Ýãè¢ ÜUÚ„æ J ÎæïÝæï¢
çSƒç„²æï¢ }æï¢ ¥æy}æSƒ, ÏææsæÇ}ÏæÚ, Î}|æ ¥æñÚ ÀH ¨ï ¥Hxæ J ç…¨ ¨}æ²
36
²ã ¨¢‹²æ¨è }æãæïβ ÏææïH Úãï ƒï ©¨è ¨}æ² Ÿææï„æ¥æï¢ }æï¢ ¨ï çÜU¨è ÜUæï Àè¢ÜU
¥æ§ü J ¥Ïæ Àè¢ÜU „æï ÐíæÜëUç„ÜU ãñ HïçÜUÝ ±QUæ }æãæïβ ¶Çï ãæï xæ²ï ¥æïÚ
™è¶ÜUÚ ÐêÀÝï Hxæï- ‘ÜUæñÝ ãñ ? ©¨ï ÏææãÚ çÝÜUæH Îæï J’ Hæïxææï¢ Ýï
¨¢‹²æ¨è…è ÜUæï Ïæãé„ ¨}æÛææ²æ ÐÚ‹„é ±ï „æï ÜUãÝï Hxæï ‘²çÎ ±ã òçQU
S±²¢ ¶ÇïG ãæïÜUÚ ÏææãÚ Ýãè¢ …æ„æ „æï ©¨ï ©ÆæÜUÚ ÏææãÚ Èñ¢UÜU Îæï J’ ¥Úï
|ææ§ü J »ï¨æ ÜUãè¢ ãæï„æ ãñ ? ÝÚô¨ã §¨ ±ëçœæ ¨ï ¥ÐçÚ癄 Ýãè¢ ƒï J Ÿæè
ÜëUc‡æ, ±ïÎ ±ïÎæ‹„ ¨|æè }æÝéc²æï¢ ÜUï ÀH Î}|æ ¥æñÚ çζæ±ï ÜUè Úèç„-
Ýèç„ ¨ï ÐçÚ癄 ãñ¢ J ¥æïÚ §¨ÜUæ ÜUæÚ‡æ ã}ææÚï ¥‹ÎÚ ç±Úæ…}ææÝ
±æÜìU™æ„é²ü ÜUï ÐíÎàæüÝ ÜUè |ææ±Ýæ ãñ J ÐéÝ: ÜUã„æ ãê¡ ²ã ôÝÎæ Ýãè¢ ãñ
¥æñÚ ÏæÎÏææï§ü |æè Ýãè¢, ™çÚ~æç™~æ‡æ ãñ J }æãæ|ææÚ„ }æï¢ Îé²æüï{Ý ÜUï ¨Îìxæé‡æ
¥æñÚ Îéxæéü‡æ ÜUæ ±‡æüÝ ãñ „æï ²éç{çDÚ ÜUï ¨Îìxæé‡æ ¥æñÚ Îéxæéü‡ææï¢ ÜUæ ™çÚ~æ-
ç™~æ‡æ |æè ãñ J
¨}æÎëçC „Ïæ „ÜU Ýãè¢ ¥æ²ïxæè …Ïæ „ÜU ‘}æïÚï „æï çxæÚ{Ú xææïÐæH Îê¨Úæ
Ý ÜUæï§ü’ ÜUè |ææ±Ýæ Nβ }æï¢ Ý ÐíÜUÅï J |æxæ±æÝ |ææc²ÜUæÚ Ýï §¨èçH»
‘m‹Îæ„è„¢ ç~æxæé‡æ Úçã„¢ „y±}æS²æçÎ Hÿ²}æì’ §¨ ÐíÜUæÚ ÜUãæ ãñ J }æïÚæ-
„ïÚæ ©¡™-Ýè™, ÜUæHæ-¨ÈUïÎ, }æñ¢ ¥æïÚ „ê, xæÚèÏæ-¥}æèÚ ²ï ¨Ïæ m‹m ãñ¢ J
§Ý¨ï ¥Hxæ ãæïÝæ ãè ÐÇïGxææ, ¨æ{Ýæ çÏæÝæ àæv² Ýãè¢ ãñ J ¨}æxæí ¨¢¨æÚ
ÜUè Ú™Ýæ ¨„ì, Ú…, „}æ ¨ï ãè ãé§ü ãñ J ÜUãè¢ »ÜU ÜU}æ „æï ÜUãè¢ Îê¨Úæ ¥ç{ÜU J
ÐÚ‹„é …æï ¥æŠ²æçy}æÜU }ææxæü ÐÚ ¥æxæï ÏæÉGÝæ ™æã„æ ãñ ©¨ï ¨æ±{æÝ ãæïÝæ
ÐÇïGxææ J ±ãæ¡ ¨}ææ{æÝ Ýãè¢ ™Hïxææ J §¨èçH» ÝÚô¨ã »ÜU ¥‹² ÐÎ }æï¢
ÜUã„ï ãñ¢, ‘Á²æ¢ Hxæè ¥æ„}ææ „œ± ™è‹y²æï Ýãè¢ y²æ¢ Hxæè ¨æ{Ýæ ¨±ü …êÆè J’
}ææݱ àæÚèÚ ÜUè ¨æƒüÜU„æ ãè òƒü ãæï xæ§ü …ñ¨ï çÜU ±ï }ææñ¨}æè ÏæÚ¨æ„
}æï¢ …ñ¨ï ±¯æü ÜUæ ÐíÜUæïÐ ÏæÉG …æ„æ ãñ... J ÝÚô¨ã }æïã„æ »ÜU ¨}æÎëçC ÜUï
ÏææÚï }æï¢ ÜUã„ï ãñ, ‘±ïÎ „æï »}æ ±Îï, Ÿæéç„ S}æëç„ ¨æ¶ Îï, ÜUÝÜU ÜéU‡ÇH
籯ï |æïÎ ‹ãæï²ï. ÍææÅ ÍæçDzæ ÐÀè Ýæ}æ MÐ …ê…±æ¢ ¥¢„ï „æï ãï}æÝé¢ ãï}æ ãæï²...
±ëÿæ}ææ¢ Ïæè… „é¢, Ïæè…}ææ¢ ±ëÿæ „é¢, …æïª ÐÅ¢„Úæï »ï… Ðæ}æï... Ð±Ý „é¢, Ðæ‡æè
„é¢, |æêç}æ „é¢ |æê{Úæ... ¥ç¶H Ïæírææ¢Ç}ææ¢ »ÜU „é¢ Ÿæè ãçÚ... §„Ýè Ïææ„ ¨}æÛæ
}æï¢ ¥æ …æ² „æï ±ã ¨Ó™æ ±ñc‡æ± ãñ J ÏææÜUè ‘…æï Ïææ„ |æ… xææïô±Î ›æï„’
37
}æï¢ Ÿæè ¥æçÎ àæ¢ÜUÚæ™æ²ü…è Ýï ÜUãè ãñ, ±ãè ¨y² ÝÚô¨ã |æè À„ ÐÚ ™ÉGÜUÚ
ÐéÜUæÚ ÜUÚ ÜUã„ï ãñ¢, ±ïÎ ¥æñÚ Ã²æÜUÚ‡æ ÜUï ¥Š²²Ý ¨ï v²æ Hæ|æ ?
¯ÅÎàæüÝ ÜUè ¨æ{Ýæ ¨ï |æè v²æ Hæ|æ ? ²ï ¨Ïæ ÐïÅ |æÚÝï ÜUï ÐíТ™ ãñ,
ÐÚ}æ Ïæíræ „æï ¥æy}æçSƒ„ ãñ J ÝÚô¨ã ÜUã„ï ãñ §¨ „œ± ÜUæï ¨}æÛæï çÏæÝæ
}æê˲±æÝ }ææݱ …‹}æ òƒü ãæï …æ„æ ãñ J ²ã ÝÚô¨ã mæÚæ ÐíS„é„ ±ñc‡æ±
…Ý ¥ƒ±æ „œ± 癋„æ}æç‡æ Ðíæ# òçQU ÜUæ àæÏÎ ç™~æ ãñ J’
Ýæ}æÎï± |æè xææïÚæ ÜéU}ãæÚ ÜUï ÅèÐÝï ¨ï ò烄 ãé» ƒï, ‘v²æ ã}æ ÍæÇïG
ãñ¢ …æï „é}æ ã}æï¢ ÅèÐÜUÚ Ð„æ Hxææ„ï ãæï ?’ „Ïæ xææïÚæÝï ÜUãæ ‘¥Úï „é}æ ãè
»ÜU ÜUÓ™ï ÍæÇïG ãæï J’ ©¨è Ýæ}æÎï± ÜUè ¨ê¶è ÚæïÅè HïÜUÚ …Ïæ »ÜU ÜéUœææ
|ææxæ xæ²æ „æï Ýæ}æÎï± |æè Íæè ÜUè ÜUÅæïÚè HïÜUÚ ÎæñÇïG J ²ã ãñ ¨}æÎëçC J
ã}æ ¥ÐÝï Ðíç„ Hæïxææï¢ ¨ï ç…¨ ÐíÜUæÚ ÜUï ò±ãæÚ ÜUè ¥Ðïÿææ Ú¶„ï ãñ¢ ±ñ¨æ
ãè ŸæïD ò±ãæÚ, ¨Îæ™Ú‡æ Îê¨Úï Hæïxææï¢ ÜUï ¨æƒ ÜUÚÝæ ™æçã» J ÐÚ‹„é ã}ææÚï
¥¢ÎÚ »ÜU ™æ‡æv² ÏæñÆæ ãé¥æ ãñ, ‘HïÝæ ãæï „æï „éÚ‹„ Hï Hï¢xæï ¥æñÚ ÎïÝæ ãæï
„æï ¥æÚæ}æ ¨ï Îï¢xæï J’ ²ã Ýèç„ ±ñc‡æ± …Ý ÜUè Ýãè¢ ãñ J
±ñc‡æ± ¨ÚH ãæï„æ ãñ J ©¨ÜUæ …è±Ý ÀH-ÜUÐÅ Úçã„ ãæï„æ ãñ ±ã
àæéh SÈUçÅÜU }ææï„è ÜUï ¨}ææÝ ãæï„æ ãñ J ©¨ÜUï …è±Ý }æï¢ ÜëUc‡æ ÜUï çÏæÝæ
¨Ïæ ÜéUÀ ÿæ‡æ|æ¢xæéÚ ãñ, ÜUè çSƒç„ ãæï„è ãñ J »ÜU ÜUƒæ ÜUï ¥Ýé¨æÚ Ÿæè
ãÝé}ææÝ…è }ææï焲æï¢ ÜUè }ææHæ ÜUæï „æïÇG„ï ãñ¢ J v²æï¢ „æïÇG„ï ãñ¢ ? §¨çH» çÜU
ç…¨ }ææï„è }æï¢ ŸæèÚæ}æ Ý ãæï ±ã }æïÚï çH» òƒü ãñ... ‘…æxæ„ Úæ}æ ãè, ¨æﱄ
Úæ}æ ãè, ¨ÐÝï }æï¢ Îïw²æï Úæ…æ Úæ}æ ãè...’ xæéL ÜUè ÜëUÐæ ¨ï }æñ¢Ýï §¨ „œ±
ÜUæï Ðíæ# çÜU²æ ãñ çÜU Úæ}æ ÜUï çÏæÝæ ÜéUÀ Ýãè¢ ãñ... ±ñc‡æ± …Ý ÜUè çSƒç„
»ï¨è ãæï„è ãñ J ¨}æÎëçC ÜUè çSƒç„ J
¥Ïæ ±ã „ëc‡ææ ÀæïÇGÝï ÜUï çH» ÜUã„ï ãñ J ²ã „ëc‡ææ |æè ÏæÇGæ ¥ÅÐÅæ
àæÏÎ ãñ J Ÿæéç„ ÜUã„è ãñ çÜU, ‘»ÜUæÜUè Ý Úæï™„ï ¨: çm„è²¢ »ïÓÀ„ J’ Ðí|æé
ÜUæï ¥ÜUïHæ ÚãÝæ ¥ÓÀæ Ý Hxææ J ¥ÐÝè §ÓÀæ¨ï ©‹ãæï¢Ýï }ææ²æ ©yÐóæ ÜUè J
¥ƒæü„ì Ðí|æé ÜUè §ÓÀæ }æï¢ ¨ï }ææ²æ ¥æñÚ §ÓÀæ¨ï ã}æ …Ý}æï J }ææ²æ ÜUè §ÓÀæ
ã}ææÚè S±æ}æèÝè ãñ J ¥æñÚ ã}æ §ÓÀæ ÜUï Îæ¨ ãñ¢ J …Ïæ „ÜU }æÝéc² }æï¢ §ÓÀæ
ãæï ±ãæ¢ „ÜU „æï ÜUæï§ü ÜUçÆÝæ§ü Ýãè¢ ãñ J ÐÚ‹„é §ÓÀæ ¨ï Ðê±ü ã}ææÚï ¥‹ÎÚ
38
ÜUæ}æÝæ-±æ¨Ýæ-„ëc‡ææ ÐñÎæ ãæï„è ãñ „æï ¥‹„„: ²ã „ëc‡ææ 㱨 }æï¢ ÐçÚ±<„„
ãæï„è ãñ J „ëc‡ææ 㱨 ÜUæ Ïæè… ãñ ¥æñÚ ã±¨ …è±Ý }æï¢ ãîæ¨ ²æ ¥{æïxæç„
ÜUè Ý袱 ãñ J ©Ð²éüQU ™™æü ÜUï ¥Ýé¨æÚ ŸæèÚæ}æ ¥æïÚ ŸæèÜëUc‡æ Ýï ¥ÐÝè
…è±Ý ²æ~ææ ÜUï ¥æÚ¢|æ }æï¢ „æÇGÜUæ ¥æñÚ Ðê„Ýæ ÜUæ ±{ çÜU²æ ƒæ J ±ã
„æÇÜUæ ¥æñÚ Ðê„Ýæ ¨æ{æÚ‡æ Úæÿæ¨è Ý ãæïÜUÚ Ã²çQU ÜUï …è±Ý ÜUè „ëc‡ææ
ãñ¢ J …æï òçQU ¥ÐÝï …è±Ý }æï¢ »ï¨æ |ææ± Ú¶„æ ãñ - ‘¥²¢ ç±àæï¯:’ ¥ƒæü„ì
}æñ¢ ÜéUÀ ª¡™ }æÝéc² ãê¡, ©¨ï y²æxæ ¥æñÚ „ÐS²æ mæÚæ ±æ¨Ýæ ÜUæ ÿæ² ÜUÚÝæ
™æçã» J
…Ïæ „ÜU ±æ¨Ýæ ÜUæ ÿæ² Ýãè¢ ãæï„æ „Ïæ „ÜU }ææïÿæ ¨}|æ± Ýãè¢ ãñ J
²ã }ææïÿæ …ñ¨æ ÐÚ}æ ÐÎ ±ñc‡æ± …Ý J
§¨çH» xæè„æ ÜUã„è ãñ :
ç±ãæ² ÜUæ}æ拲: ¨±æü‹Ðé}ææ¢pÚç„ çÝ:SÐëã: J
çÝ}æü}ææï çÝÚã¢ÜUæÚ: ¨ àææ¢ç„}æç{xæÓÀç„ JJ
…æï òçQU ¥ÐÝè ¨}æS„ ÜUæ}æÝæ¥æï¢ ÜUæ y²æxæ ÜUÚÜUï ¥æñÚ §ÓÀæ, }æ}æ„æ
„ƒæ ¥ã¢ÜUæÚ Úçã„ ãæïÜUÚ ç±™Ú‡æ ÜUÚ„ï ãñ,¢ ±ï ãè àææç‹„ Ðíæ# ÜUÚ„ï ãñ¢ J
Úç‹„ Îï± ÜUè ÐíæƒüÝæ ãñ :
Ýy±ã¢ ÜUæ}æ²ï ÚæÁ²¢, Ý S±xæZ Ý ÐéÝ|æü±}æì J
ÜUæ}æ²ï Îé:¶-„#æÝæ}æì Ðíæç‡æÝæ}æì ¥æ<„ÝæàæÝ}æì JJ
}æéÛæï ÜéUÀ Ýãè¢ ™æçã» J Ý S±xæü, Ý }ææïÿæ J ÐÚ‹„é ãæ¡ ! …æï Ðíæ‡æè
Îé:¶ ¨ï ÐèçÇG„ ãñ¢, ©ÝÜUï Îé:¶ ÎêÚ ÜUÚæï J ãï Ðí|æé ! ¥‹„ }æï¢ ÜUã ¨ÜU„ï
ãñ¢ çÜU,
Ý …æ„é ÜUæ}ææ„ì Ý |æ²æ„ì Ý Hæï|ææ„ì,
{}æü y²…ï„ì …è籄 S²æçÐ ãï„æï : J
{}ææüï¢ çÝy²: ¨é¶Îé:¶ï y±çÝy²ï
…è±æï çÝy²æï ãï„é: ¥S²y±çÝy²: JJ
çÜU¨è |æè ÐíÜUæÚ ÜUè §ÓÀæÐê<„ ÜUï çH» |æ², Hæï|æ ²æ Ðíæ‡ææï¢ ÜUè
Úÿææ ÜUï çH» |æè {}æü Ýãè¢ ÀæïÇGÝæ ™æçã» J v²æï¢çÜU {}æü ãè çÝy² ãñ J ¨é¶
Îé:¶ „æï ƒæïÇïG ¨}æ² ÜUï çH» ãñ J ¥æy}ææ ãè çÝy² ãñ J §¨ àæÚèÚ ÜUæï ÐéÝ:
39
Ïæ¢{Ý }æï¢ Ïææ¡{Ýæ Ýãè¢ J àæÚèÚ „æï ÝEÚ ãñ J ²ã ¨Ýæ„Ý ¨y² ãñ J ‘Ðê‡æü Ïæíræ
ÝæÚ沇æè’ »ï¨æ Ÿæè Ÿæè }ææ¡ ¥æÝ‹Î}æ²è ÜUã„è¢ J §¨è çH» ¥ÐÝï ¨¢„æï
Ýï xææ²æ ãñ çÜU, ‘¨„ ÜUæ }ææÚxæ ãñ àæêÚæ ÜUæ... Ýãè¢ ÜUæ²Ú ÜUæ ÜUæ}æ J’
±ñc‡æ±y± ¥ƒæü„ì ÝÚô¨ã …ñ¨è ÅæïÐè ¥æñÚ HHæÅ ÐÚ H}Ïææ ç„HÜU, ãæƒ
}æï¢ ÜUÚ„æH... ²ã „æï ©ÝÜUæ ±ïàæ ãñ J »ï¨æ ÜUÚÝï ±æHï ¨|æè ±ñc‡æ± Ýãè¢
ÜUãï …æ„ï J „ëc‡ææ ÜUæ y²æxæ çÜU²æ Ýãè¢ …æ„æ ¥ÐÝï ¥æÐ …æ„è ãñ J Ÿæè
Úæ}æÜëUc‡æ ÐÚ}æ㢨 Îï± ÜUã„ï ãñ : ‘…Ïæ Ïæãê ÜUæï xæ|æü Úã„æ ãñ „æï ¨æ¨ ©¨¨ï
ÜUæ}æ ÜU}æ ÜUÚæ„è ãñ J …ñ¨ï-…ñ¨ï }æçãÝï ¥ç{ÜU ãæï„ï …æ¡² ¨æ¨ ©¨ÜUæ ÜUæ}æ
ÜU}æ ÜUÚ„è …æ„è ãñ J „yÐpæ„ì …Ïæ Ðí¨± ãæï …æ² „Ïæ ¨|æè ÜUæ}æ Ïæ‹Î
ÜUÚæ Îï„è ãñ ÜUï±H ¨¢„æÝ ÜUæ ãè Š²æÝ Ú¶ï J …ñ¨ï-…ñ¨ï |æçQU }æï¢ ÇêÏæ„ï
…æ¥æïxæï ±ñ¨ï-±ñ¨ï ãè ÜU}æü Ïæ‹{Ýæï¢ ¥æñÚ ç±ÜUæÚæï¢ ÜUæ ÿæ² ãæï„æ …æ²ïxææ J
…Ïæ Ðê‡æü ±ñc‡æ±y± ÜUè Ðíæç# ãæï …æ²ïxæè „Ïæ ‘}æïÚï „æï çxæÚ{Ú xææïÐæH Îê¨Úæ
Ý ãæï§ü J’ »ÜU „ê ãè »ï¨æ ÚÅÝ àæéM ãæïxææ...’ „ëc‡ææ çݱæÚ‡æ ÜUæ »ÜU ãè
}ææxæü ãñ J }æH-ç±ÿæïÐ ¥æ±Ú‡æ ÜUï ÏææÎ ãè ¯Åì ¨}Ðç„ ÜUè Ðíæç# ãæï„è ãñ J
àæ}æ, Î}æ, ç„ç„ÿææ, ©ÐÚç„, Ÿæhæ ¥æñÚ ¨}ææ{æÝ J ±æ¨Ýæ¥æï¢ ÜUæ àæ}æÝ
ãæï„æ ãñ J §ç‹Îí²æï¢ ÜUæ Î}æÝ ãæï„æ ãñ J „Ïæ ƇÇè, xæÚ}æè, |æê¶-Œ²æ¨ ¨|æè
ÜUï Ðíç„ ©Îæ¨èÝ„æ ¥æ …æ„è ãñ J §üEÚ ÜUï Ðíç„ çÝDæ ÏæÉ …æ„è ãñ J Ðí|æé
ÜUï Ðíç„ Ÿæhæ ¥æñÚ ç±Eæ¨ ÎëÉG ãæï …æ„ï ãñ J ¥æñÚ Ã²çQUxæ„ ™ñ„‹² ¨}æçCxæ„
™ñ„‹² }æï¢ ÐçÚ±<„„ ãæï …æ„æ ãñ J §¨ÜUï ÏææÎ ãè ¨±ü~æ Ïæíræ ÜUï ÎàæüÝ ãæï„ï
ãñ¢ J „Ïæ ç}æ¨Úè ¥æïÚ ç}æÆæ¨ }æï¢ ç|æóæ„æ Ýãè¢ Úã„è, »ÜU ãæï …æ„ï ãñ¢ J
¨y²¢ ±Î {}æZ ™Ú
|æxæ±æÝ ÜUï ç±ç±{ ¥±„æÚ …ñ¨ï }æyS², ÜêU}æü, ±Úæã, ÝÚô¨ã,
ÐÚàæéÚæ}æ, Úæ}æ, ÜëUc‡æ, Ïæéh ¥æçÎ ©yRUæç‹„ ÜUï Ðíy²ÿæ ©ÎæãÚ‡æ ãñ J »ÜU
ÜUæï¯è² …è± ¨ï ÏæãéÜUæï¯è² …è± „ÜU ÜUè ²æ~ææ ã}æï¢ §¨ Ïææ„ ÜUæ ¥æ|ææ¨
ÜUÚæ„è ãñ çÜU Ðàæé-Ðÿæè, …ÇG™ï„Ý ¨|æè }æï¢ §üEÚ ÜUæ ¥çS„y± ãñ; §¨è çH»
„æï ã}æ „éH¨è ¥æñÚ ÐèÐH ÜUæï Ðê…„ï ãñ¢ J ÝæxæÐê…Ý ¥æñÚ xææñÐê…Ý ÜUÚ„ï ãñ¢ J
xææï±{üÝ ÜUè Ðê…æ ÜUÚ„ï ãñ¢ J ã}ææÚï |æxæ±æÝ ÝÎè }æï¢ xæ¢xææ, ÐãæÇGæï¢ }æï¢ çã}ææH²
¥æñÚ …Hæàæ²æï¢ }æï¢ ¨}æéÎí ãñ ¥æñÚ Ýÿæ~ææï }æï¢ ¨ê²ü |æè ãñ J ç±EÐíï}æ, ç±EÏæ‹{éy±
40
²ï ã}ææÚè ÚæãÏæÚ |ææÚ„è² ¨¢SÜëUç„ ¥æñÚ ¨¢SÜUæÚæï¢ ÜUè ÐÚ}ÐÚæ ãñ J §¨ }æãæÝ
¿ææÝ ÜUï ¥}æë„ ÜUæ »ÜU ãè ÜUæ}æ ãñ - „ëc‡ææ ÜUæ ÿæ² ÜUÚÝæ J }ææïã ÜUæ Ðæàæ
„æïÇÝæ, }æÝ ÜUæ Ýæàæ ÜUÚÝæ J §¨ÜUï ÏææÎ Ðíy²ïÜU ›è }æï¢ }ææ~æ Îéxææü, ÜUæHè,
|æx汄è, ¥}Ïææ}ææ„æ ÜUæ |ææ± çζæ§ü Îïxææ J ã}æï¢ ²ã Ýãè¢ ÜUãÝæ ÐÇïGxææ
‘ÐÚ›è …ïÝï }ææ„ Úï,’ ÐÚæ§ü ›è „æï }ææ„æ ÜUï ¨}ææÝ ãñ ãè J’
‘ç…ãì±æ ƒÜUè ¥¨y² Ý ÏææïHï, ÐÚ {Ý Ý± ÛææHï ãæƒ Úï...’ ÜUè Ïææ„
¥Ïæ xææñ¢‡æ ãæï …æ„è ãñ J òçQU Fæ„ÜU, Fæ„ÜUæïœæÚ Ðαè Ðíæ# ÜUÚ Hï„æ
ãñ ©¨ï ç±læH² }æï¢ ÐæÆ ÐÉGÝï ÜUè ¥æ±à²ÜU„æ Ýãè¢ Úã„è J ²çÎ ÍæÚ }æï¢
Úæï… ÛææÇê-Ðæñ¢Àæ Ý ãæï „æï …æHï Hxæ …æ„ï ãñ¢ ©¨è „Úã …è±Ý ÜUè ¥ç‹„}æ
ÍæÇè „ÜU ‘¨y²¢ ±Î {}æZ ™Ú’ ÜUè Ïææ„ }ææÝÝè ãè ™æçã» J v²æï¢çÜU ¨y²
ãè §üEÚ ãñ J ‘¨y²}æï± …²„ï ÝæùÝë„}æì’ ¨y² ÜUè ãè …² ãñ J ¥}æë„ ¥¨y²
ÜUè ÜU|æè ç±…² Ýãè¢ ãæï„è ¥æñÚ …ãæ¢ ¨y² ãñ ±ãè¢ ŸæèÜëUc‡æ ãñ J ‘²„æï ÜëUc‡æ:
„„æï …²:’ ¥æñÚ …ãæ¢ ŸæèÜëUc‡æ ãñ ±ãè¢ ç±…² ãñ J §¨ ç±…² ÜUæ ¥ƒü ÜUæï§ü
Ç¢ÜUæ-çÝàææÝ Ýãè¢ ãñ J ‘¨y²æóææùçS„ ÐÚæï{}æ:’ ¨y² ÜUï ç¨±æ² ÜUæï§ü Îê¨Úæ
{}æü Ýãè¢ ãñ J §üEÚ ÜUæï ãè ¨çÓ™ÎæݢΠMÐ ÜUãæ ãñ - ²ã ¨„ì-ç™„ì ¥æñÚ
¥æÝ‹Î ãè àææE„ ç™Ú‹„Ý, Sƒæ²è ãñ ±ãè ±ñc‡æ± ÜUæ }ææxæü ¨„ì ÜUæ }ææxæü
ãñ J ¨y² …è±Ý ÜUè |æêç}æÜUæ ÐÚ Ðíç„çD„ ãé¥æ }ææxæü ãñ J ¨y² ãè Ïæíræ
ãñ J ¨y² ãè ÐÚ}æ„œ± ãñ J ¨y² ãè …è±Ý ÜUæ ÐÚ}æ ¨æÚ ãñ J
…è|æ ¨ÚS±„è ÜUæ ¥æ¨Ý ãñ ç…¨ ¥æ¨Ý ÐÚ …æï Îﱄæ ç±Úæ…}ææÝ
ãæï„ï ãæï¢, ©¨ ÐÚ ²çÎ çÜU¨è ¥‹² Îﱄæ ÜUæï ÏæñÆæ Îï¢ „æï ©¨ Îﱄæ ÜUæ
¥Ð}ææÝ }ææÝæ …æ²ïxææ J ã}æ ¥ÐÝï ÆæÜéUÚ…è ÜUï ±›æï¢ ÜUæï ¥Hxæ Ú¶„ï
ãñ¢, ©ÝÜUæ „æñçH²æ, L}ææH, ƒæH, |ææï…Ý ²æ Ðê…æ ÜUæ Ðæ~æ - çÜU¨è ¥‹²
òçQU ÜUï ©Ð²æïxæ }æï¢ Ýãè¢ Hï„ï J §¨è ÐíÜUæÚ …è|æ ¨ï ãçÚS}æÚ‡æ ÜUÚÝæ ãñ,
Ðí|æé ÜUæ xæé‡æ xææÝæ ãñ ©¨ …è|æ ¨ï ¥¨y² |æ毇æ, ÜUÅé |ææ¯‡æ ¥æñÚ çÜU¨è
ÜUè ôÝÎæ Ýãè¢ ÜUÚÝè ™æçã» J HïçÜUÝ ã}ææÚæ ÜUæï§ü Ïæ¨ Ýãè¢ ™H„æ J
xæé…Úæ„è òæÐæÚè }æãæ}æ‡ÇH ÜUï S±‡æü…²‹„è ¨}ææÚæïã ÜUï ¥±¨Ú ÐÚ çÎÌè
ÜUï Ÿæè ²àæ±¢„ 程ãæ, Ÿæè ¨¢xæ}ææ »±¢ ¥ã}æÎæÏææÎ ÜUï »ÜU òæÐæÚè „ƒæ
41
}æéÛæï ÏææïHÝæ ƒæ J }æéÛæï ¨Ïæ¨ï ÏææÎ }æï¢ ÏææïHÝæ ƒæ J …æï òæÐæÚè }æéÛæ¨ï
ÐãHï ÏææïHï, ©Ý¨ï }æïÚæ ÜUæï§ü ÐçÚ™² Ýãè¢ ƒæ J ©‹ãæï¢Ýï ¥ÐÝï Ðí±™Ý }æï¢
ÜUãæ - ‘ÐêçÀ²ï §Ý S±æ}æè…è ¨ï, §ÝÜUï ¥æŸæ}æ }æï¢ ÎæÝ ÜUæñÝ Îï„æ ãñ J
²çÎ ã}æ ÜUæHæ Ïææ…æÚ Ý ÜUÚï¢ „æï, Ïæ¢xæHæ ÜñU¨ï ÏæÝï¢ ? xææçÇ²æ¢ |æè Ý ÎæñÇï¢G
¥æñÚ }æç‹ÎÚ ²æ ¥æŸæ}æ ÜUæ |æè çݱæüã Ý ãæï.... ¥Úï ! §¨ |æxæ±æÝ ÜUè
ÎéÜUæÝ |æè ÜUæHï Ïææ…æÚ ¨ï ãè ™H„è ãñ... ±xæñÚã J’ ©ÝÜUæï ¥ÐÝï 籯²
ÐÚ ÏææïHÝï ÜUè ÀêÅ „æï ãñ ÐÚ‹„é »ï¨è ç±àææH ¨|ææ }æï¢ »ï¨ï }æãæÐéL¯æï¢ ÜUè
ТçQU }æï¢ ÏæñÆÜUÚ »ï¨æ çÀÀHæ ±QUò ÎïÝï ÜUè ÜUæï§ü …MÚ„ Ýãè¢ ƒè J ã}æï¢
¥ÐÝï Ðí±™Ý }æï¢ çÜU¨è ÜUï ÏææÚï }æï¢ çÝ}ÝÜUæïçÅ ÜUï ç±™æÚ ²æ ¥çàæC ò±ãæÚ
òQU ÜUÚÝï ÜUè v²æ ¥æ±à²ÜU„æ ãñ ? }æñ¢Ýï ¥ÐÝï ©ÎìÏææï{Ý }æï¢ ÜUãæ, ‘Ðê.
Îæ¨ÜUæÜUæ ã}ææÚè ÜUæ²üÜUæÚè‡æè ÜUï ¨ÎS² ¥æñÚ ¥Š²ÿæ ãñ¢ ©ÝÜUè ÅæïÐè
²æ ÜUÐÇæï¢ }æï¢ ÜUæï§ü Îæxæ Ýãè¢ Hxææ J ©ÝÜUæ …è±Ý »ÜU ¨ÚH Úï¶æ ÜUè
„Úã ãñ J ©‹ãæï¢Ýï }æïÚï mæÚæ ™ñÜU ¨ï Hæ¶æï¢ Mвæï¢ ÜUæ ÎæÝ ¨ï±æÜUè² ¨¢Sƒæ¥æï¢
²æ ¥SЄæHæï¢ ÜUæï çβæ ãñ J »ÜU çÎÝ ¥ã}æÎæÏææÎ ¨ï çÎÌè ÜUè zHæ§üÅ
}æï¢ „èÝ ²é±ÜU, …æï ÜUÐÇïG ÜUï òæÐæÚè ƒï, àæÚæÏæ ÐèÜUÚ ¥àææï|æÝè²
¥æ™Ú‡æ ÜUÚ Úãï ƒï J }æïÚè ÏæñÆÜU ©‹ãè¢ ÜUè Hæ§üÝ }æï¢ ƒè J }æñ¢Ýï ©Ý¨ï ÐêÀæ-
v²æ ¥æÐ ÜUÐÇï ÜUï òæÐæÚè ãñ¢ ? „æï ã}ææÚï çЄæ…è ÜUÐÇïG ÜUæ òæÐæÚ
ÜUÚ„ï ãñ¢ J }æñ¢Ýï ÐêÁ² Îæ¨ÜUæÜUæ ¥æñÚ ©ÝÜUï ¨¢„æÝæï ÜUæ ©Ìï¶ çÜU²æ J §Ý
„èÝ Ã²æÐæçÚ²æï¢ ÜUæ Ýàææ, Îæ¨ÜUæÜUæ ÜUæ Ðç±~æ Ýæ}æ ¨éÝ„ï ãè ©„Ú xæ²æ
¥ƒæü„ì ²çÎ ã}æ òæÐæÚ ÜUÚ„ï ãñ¢ „æï ²ã …MÚè Ýãè¢ ãñ çÜU ã}æï¢ ÜUæHæ Ïææ…æÚ
ÜUÚÝæ ãè ÐÇïG, »ÜU ÜUï Ψ ÜUÚÝï ãè ÐÇï¢G J »ÜU çÎÝ »ÜU ¨Á…Ý ÜUæ ÈUæïÝ
¥æ²æ J }æñ¢ ¥æШï ç}æHÝæ ™æã„æ ãê¡ J }æñ¢Ýï ÜUãæ, ‘¥|æè ¥æ …æ¥æï J’ ©¨Ýï
ÜUãæ ‘}æñ¢ ¥|æè ¨ÚÜUæÚè ÅêÚ ¨ï ¥æ²æ ãê¡ J ¨Ïæ çÏæH ÆèÜU ÜUÚÝï ãñ¢ J Îæï çÎÝ
ÜUï ÏææÎ ¥æ©¡ „æï ?’ }æñ¢Ýï ÜUãæ, ‘„æï }æ„ ¥æÝæ J’ v²æï¢çÜU …æï çÏæH ¨Ó™ï
ãæï¢ „æï çã¨æÏæ 15 ç}æçÝÅ }æï¢ ãæï ¨ÜU„æ ãñ J ÐÚ‹„é Ïæï§ü}ææÝè ÜUÚÝè ãæïxæè;
©HÅ-¨éHÅ ÜUÚÝè ãæï „|æè „æï Îæï çÎÝ ™æçã» J ©¨ òçQU ÜUè §ü}ææÝÎæÚè
ÐêÚè „Úã ¨}ææ# Ýãè¢ ãé§ü ƒè J ±ã ¥æÜUÚ ç}æH xæ²æ J ¥Ýèç„ ÜUï ¥æ™Ú‡æ
ÜUï }ææxæü ¨ï Ïæ™ xæ²æ J
42
 ²ãè „æï ¥¨y² ¨ï Ïæ™Ýæ ¥æñÚ Îê¨Úï ÜUï {Ý ¨ï }ææïã Ý ÜUÚÝæ ãñ J
¥|æè ãæH }æï¢ xæ„ }ææ¨ ±ïÅèÜUÝ ÜUï Ðíç„çD„ ÐæïÐ Ýï »ÜU çÝÎïüàæ …æÚè ÜUÚÜUï
¨æ„ ݲï ÐæÐæï¢ ÜUæï àææç}æH çÜU²æ J ÀÆè àæ„æÏÎè ÜUï ÏææÎ §ü¨æ§ü ÐçÚ±æÚ
}æï¢ ÐãHè ÏææÚ §Ý ݲï ÐæÐæï¢ ÜUæï àææç}æH çÜU²æ xæ²æ ƒæ J ©‹ãæï¢Ýï ÐãHæ
¥æñÚ ¨Ïæ¨ï ÏæÇGæ …æï ÐæÐ Ïæ„Hæ²æ ©¨ÜUï 籯² }æï¢ }æèçDzæ Ýï Ïæãé„ ©ãæÐæïã
çÜU²æ, ‘²çÎ ¥æÐ ¥ç{ÜU {ݱæÝ ãæï¢xæï „æï ±ã »ÜU ÐæÐ ãñ J ÝÚô¨ã Ýï
²ã Ïææ„ 525 ±¯ü ÐãHï ÜUãè ƒè J ©ÐçݯΠÝï ²ã Ïææ„ ²éxææï¢ Ðê±ü ÜUãè
ƒè... çÜU¨è ¥‹² ÜUï {Ý ÜUè §ÓÀæ Ý Ú¶æï J ‘}ææ xæë{: ÜUS²çS±Îì {Ý}æì J’
ã}ææÚè ¨¢SÜëUç„ }æï¢ çÜU¨è ÜUï {Ý ÜUæï ãÇGÐ ÜUÚ ÏæñÆ …æÝæ - §¨ÜUï çH»
»ï¨æ ÜUãæ xæ²æ ãñ çÜU ©¨ {Ý ÐÚ ¨Ðü Üé¢UÇHè }ææÚ ÜUÚ ÏæñÆæ ãñ J S±²¢
ÜUï çH» ©¨ {Ý ÜUæ ©Ð²æïxæ Ýãè¢ ãñ ¥æñÚ Îê¨Úæï¢ ÜUæï |æè ©¨ {Ý ÜUæ ©Ð²æïxæ
Ýãè¢ ÜUÚÝï Îï„æ J Íææ¨ ÜUï ÉïÚ ÐÚ ÏæñÆæ ãé¥æ ÜéUœææ Ý „æï S±²¢ Íææ¨ ¶æ„æ
ãñ (±ã Íææ¨ ¶æ |æè Ýãè¢ ¨ÜU„æ), ¥æñÚ ƒÜUï ãé» ÏæñH ÜUæï Íææ¨ ¶æÝï
|æè Ýãè¢ Îï„æ J …è±Ý ÜUè ²ã çÜU„Ýè ÏæÇGè ç±Ç}ÏæÝæ ãñ J
ÝÚô¨ã ÜUï 癋„Ý ÜUæ ²ã ‘±ñc‡æ± …Ý’ ÐÎ ¥Îì|æé„ ãñ J ²çÎ ã}æ
»ÜU ãè ÐÎ ÜUæï ¨}æÛæ ¨ÜUï¢ „æï …è±Ý }æï¢ ©óæç„ ¥æñÚ ¥æy}ææïyÜU¯ü ÜUï ¨Ïæ
mæÚ ¶éH …桲 J
çÈUÚ }ææïã }ææ²æ ÜUï Ïæ‹{Ý |æè Ýãè¢ Úãï¢xæï, ¥æñÚ }æÝ }æï¢ ÎëÉ ±ñÚæx² |æè
©yÐóæ ãæïxææ J }æãæ|ææÚ„ ÜUï ²éh ÜUï }æñÎæÝ }æï¢ |æèc}æ ÜUï HéÉÜUÝï ÜUï ÏææÎ,
{ë„ÚæcÅî, ¨¢…² ¨ï ÐêÀ„ï ãñ¢, ‘}ææ}æÜUæ: Ðæ‡Ç±æpñ±’ ©¨ÜUè ¥æïÚ Ðæ‡Ç±æï¢
ÜUè §„Ýè ¥ç{ÜU ÎéÎüàææ ãæïÝï ÐÚ |æè }æïÚï-„ïÚï ÜUè |ææ±Ýæ ¨ï {ë„ÚæcÅî }æéQU
Ýãè¢ ãé¥æ ? ã}ææÚï ÏæíræHèÝ S±æ}æè Ðíï}ææÝ‹Î…è ã}æïàææ¢ ÜUã„ï, ²ã }ææ²æ
(MAYA) ¥ƒæü„ì My Action and Your Action.
‘²ã }æïÚæ ãñ ²ãè „ïÚæ ãñ.’ ²ãè }ææ²æ ãñ J Ÿæè Úæ}æÜëUc‡æ ÐÚ}æ㢨 ÜUã„ï
ãñ¢ çÜU …Ïæ Îæï |ææ§ü ¶ï„ ÜUï Ïæè™ }æï¢ ¶ÇïG ãæïÜUÚ »ÜU H}Ïæè HÜUèÚ ¶è¢™„ï
ãñ¢ ¥æñÚ ÜUã„ï ãñ¢ ‘²ã }æïÚæ ¶ï„, ±ã „ïÚæ ¶ï„’ „Ïæ àææ²Î |æxæ±æÝ |æè
㡨„æ ãæïxææ J àææ²Î Úæï„æ |æè ãæï J §¨è çH» ¨¢„æï¢Ýï ÜUãæ ãñ, ‘²ã Ýãè¢
„ïÚæ ²ã Ýãè¢ }æïÚæ, §üEÚ ÜUæ ²ã ÚæÁ² ãñ J’ ‘§üàææ±æS²}æì §Î}æì ¨±ü}æì...’
43
‘y±}æï± ¨±Z }æ}æ Îï± Îï±...’ ‘…Hï ç±c‡æé: SƒHï ç±c‡æé: ç±c‡æé: бü„
}æS„ÜUï...’ Á±æH}ææHæÜéUHï ç±c‡æé:... ç±c‡æé Т™ }æãæ|æê„æï¢ }æï¢ ãè ãñ J §¨
…xæ„ }æï¢ …æï |æè ÜéUÀ ãñ ©¨ÜUï ¥‹ÎÚ-ÏææãÚ »ÜU }ææ~æ ±ãè ãñ J Ðí²yÝ ÜUçÚ» J
…Ð, Š²æÝ, ¥æy}樢àææï{Ý, ¨æ{Ýæ, Ÿæè ¨ÎìxæéL ÜUè àæÚ‡ææxæç„, ²ï ¨Ïæ
»ÜUç~æ„ ãæï¢ „æï ãçÚ ÎêÚ Ýãè¢ ãñ J
çÈUÚ Ý „æï }ææïã Úãïxææ, Ý }ææ²æ J àæï¯ Úãïxææ ‘¨y²¢ ¿ææÝ¢ ¥Ý¢„}æì Ïæíræ,
»Ü¢U ¥çm„è²¢ Ïæíræ’ ã}ææÚï çàæ±æÝ‹Î ¥æŸæ}æ « ç¯ÜUï¯ }æï¢ »ÜU S±æ}æè
ç±±ïÜUæÝ‹Î ƒï J ¨¢‹²æ¨ ¨ï ÐãHï ±ï ¨é|æ毙‹Îí Ïææï¨ ÜUï A.D.C. ƒï J …Ïæ
¨é|ææ¯ÏææÏæê ÜUHÜUœææ ¨ï Ïæ}ææü, Ú¢xæêÝ xæ²ï „Ïæ ©Ý¨ï }æé}Ïæ§ü …æÝï ÜUï çH»
ÜUãæ xæ²æ. }æé}Ïæ§ü }æï¢ ±ï ‘ÈUíè Ðíï¨ …ÝüH’ }æï¢ ƒï J ¨¢‹²S„ ÜUï Ðpæ„ì ¥æŸæ}æ
ÜUï çÐíô‹Åxæ Ðíï¨ }æï¢ ÐíêÈU ÚèôÇxæ ÜUè ¨ï±æ Îï„ï ƒï J ©‹ãï¢ ÐíæïSÅïÅ xHæ‡Ç ÜUæ
ÜUï¢¨Ú ãæï xæ²æ ƒæ J Úæïxæ ÏæÉG„æ xæ²æ J ©‹ãæï¢Ýï ¥ÐÝè ±ïÎÝæ, ÐèÇGæ ÜUè
çàæÜU沄 »ÜU çÎÝ |æè Ýãè¢ ÜUè J »ÜU çÎÝ Úæ„ ÜUæï 10 Ïæ…ï ÜUãæ }æéÛæï
¥SЄæH }æï¢ Hï …æ§» J ÐñÎH ™HÜUÚ S±²¢ »}ϲéHñ¢¨ }æï¢ ÏæñÆ xæ²ï J
¥SЄæH ¥æŸæ}æ }æï¢ ãè ƒæ J ±ãæ¢ ©‹ãæï¢Ýï ¥ÐÝè §ÓÀæ òQU ÜUÚ„ï ãé»
ÜUãæ, ‘ÐêÁ² Ÿæè S±æ}æè ç™ÎæÝ‹Î…è }æãæÚæ… (¥æŸæ}æ ÜUï ¥Š²ÿæ) ¨ï
ÜUçã» çÜU }æéÛæï ¥Ïæ ±ï àæÚèÚ y²æxæÝï ÜUè ¥Ýé}æç„ Îï¢ J’ ÐêÁ² S±æ}æè…è
}æãæÚæ… ±ãæ¢ y±çÚ„ Ðãê¡™ï J
S±æ}æè ç±±ïÜUæÝ‹Î…è ÜUè àæñIJæ ÜUï Ðæ¨ ÏæñÆÜUÚ »ÜU ãæƒ
ç±±ïÜUæÝ‹Î…è ÜUï ç¨Ú ÐÚ Ú¶ÜUÚ ¥æïÚ Îê¨Úæ ãæƒ Àæ„è ÐÚ Ú¶ÜUÚ
S±æ}æè…èÝï ÐêÀæ - ‘§üÐÇè §üÚÜU J’ ÜñU¨ï ãñ¢ ? ©œæÚ }æï¢ ç±±ïÜUæÝ‹Î…èÝï ãæƒ
…æïÇGÜUÚ ÜUãæ... ¨y²¢ ¿ææÝ¢ ¥Ý¢„¢ Ïæíræ, »ÜU¢ »±¢ ¥çm„è²¢ Ïæíræ J ú ú
ú ¥æñÚ ©ÝÜUï Ðíæ‡æ жïM ©ÇG xæ²ï J ²ã Îëಠ}æïÚè ÎëçC ÜUï ¨æ}æÝï Ðíy²ÿæ
ãæï …æ„æ ãñ J ²ã ¥Îì|æé„ …è± „Ú xæ²æ J ±æS„± }æï¢ ©ÝÜUæï }ææïã }ææ²æ
Ýãè¢ ƒè J àæÚèÚ ¨ï |æè ©‹ãï¢ ÜUæï§ü }ææïã ²æ Ïæ‹{Ý Ýãè¢ ƒæ J ±ï …è±Ý}æéQU
…è± ƒï J àææÚèçÚÜU ±ïÎÝæ ¨ï |æè ±ï ‘¥æy}樢Sƒ¢ }æÝ: ÜëUy±æ Ý çÜUô™„ì
¥çÐ ô™„²ï„ì’ ÜUè }æãæÎàææ }æï¢ ±ï Úãï J àææÚèçÚÜU ÜUñ‹¨Ú ÜUè |æ²¢ÜUÚ ±ïÎÝæ,
çÜU„Ýè ÐèÇGæ ãæï„è ãæïxæè, ²ï „æï ç…¨ï Úæ}æÏææ‡æ Hxææ ãæï ±ãè …æÝï J ©‹ãï¢
44
}ææïã }ææ²æ Ýãè¢ ƒè ±ñ¨ï ãè ©‹ãï¢ ç±±ïÜU ÜUæ ¥æÝ‹Î ƒæ ÐÚ‹„é ±ñÚæx² |æè
|æÚÐêÚ ƒæ J
|æçQU ÐÎæÚƒ }ææïÅé¢
¨æ{æÚ‡æ„: ÚæïÅè, ÜUÐÇGæ, }æÜUæÝ ÜUè ¨|æè ¨éç±{æ ãæï¢ „Ïæ }æÝéc²
ÜUï }æÝ ÜUè xæãÚæ§ü ÜUæ ¥æ|ææ¨ ç}æHÝæ ÏæÇGæ ÎéHü|æ ãñ J }æÝéc² …Ïæ ™æÚæï¢
¥æïÚ ¨ï ¨¢ÜUÅ }æï¢ È¡U¨ …æ² ¥æñÚ „Ïæ ±ã }ææÝç¨ÜU S±Sƒ„æ ²æ ¨¢„éHÝ
ÏæÝæ²ï Ú¶ï, „|æè ©¨ÜUè ¨Ó™è ÜU¨æñÅè ãñ J ‘±ñc‡æ±’ ÐH |æÚ ÜUæ …è±Ý
Ýãè¢ ãñ, ƒæïÇGè ÎïÚ ÜUï çH» Ú¢xæ}梙 ÐÚ ¶ïHæ …æÝï ±æHæ ÝæÅÜU Ýãè¢ J ç±E
ÜUï Ú¢xæ}梙 ÐÚ ²ã ±ñc‡æ±y± »ÜU Ïæãé„ H}Ïææ Ðæ~æ ãñ …æï ©¨ï Úæxæ ÜUï ¨ê~ææï¢
}æï¢ Ïæ¢{ÜUÚ Ýãè¢ ÏæçËÜU ±è„Úæxæ ÜUï Ú¢xææï¢ }æï¢ |æèxæÜUÚ ¶ïHÝæ ãñ J Úæxæ „æï
™æãï …ãæ¡ ¨ï ¥æ ¨ÜU„æ ãñ J ±è„Úæxæ ÜUï çH» …MÚè ãñ - …è±Ý ¨¢Íæ¯ü J
¨¢xæè„ ÜUæ »ÜU ¨æ{Ý ãæï ©¨ï ã}æ 稄æÚ, ±è‡ææ, }æë΢xæ, çÎHLÏææ,
…H„Ú¢xæ ÜUï ç±ç±{ Ýæ}ææï¢ ¨ï …æÝ„ï ãñ¢ J ²ï ç±ç±{ ±æl ¨¢xæè„ ÜUï ¨æ{Ý
ãñ¢ J ²ï ¨¢xæè„ Ýãè¢, §¨}æï¢ ¨¢xæè„ ÐñÎæ çÜU²æ …æ„æ ãñ J ¯Ç…, çÚ¯|æ, xæ¢{æÚ,
}抲}æ, Т™}æ, {ñ±„, çݯæÎ ÜUï S±Ú çÜU‹„é ±æÎè, ¨}±æÎè, àæéh, ±<…„
§¨ ÐíÜUæÚ S±Úæï¢ ÜUè Ÿæ뢶Hæ }æï¢ ¨ï ¨¢xæè„ Š±çÝ„ ãæï„æ ãñ J ã}ææÚæ …‹}æ
ãé¥æ ãñ, }æëy²é |æè ãæïxæè v²æï¢çÜU }æëy²é ¥ÐçÚãæ²ü ãñ J ã}æ Hæïxæ …æï |æè ÜéUÀ
ÜUÚ Úãï¢ ãñ ±ã }æëy²é ÜUè }æ¢ç…GH „ÜU ÜUè ²æ~ææ ãè ¨}æçÛæ²ï, …è±Ý Ýãè¢ J
…è±Ý »ÜU ¨¢Íæ¯ü ãñ J ±ã ÜU}æïüç‹Îí², ¿ææÝïç‹Îí², Ðíæ‡æ, „‹}ææ~ææ, }æãæ|æê„
¥æñÚ ¥‹„:ÜUÚ‡æ ™„éC² ÜUï ±ïàæ }æï¢ ÉHæ ãé¥æ »ÜU É梙æ }ææ~æ ãñ J ÜUï±H
Ðé„Hæ; ©¨}æï¢ Ðíæ‡ææï¢ ÜUæ ¨¢™æÚ ÜUÚÝæ ÐÇG„æ ãñ J ã}æ …æxæí„ ¥æñÚ Ðíæ}ææç‡æÜU
Ðí²yÝæï¢ ÜUï mæÚæ …è±Ý ÜUè {éÚè ÜUæ Ý²æ ¥æ²æ}æ Îï„ï ãñ¢ J ã}æï¢ ±ãæ¡ ±ñc‡æ±y±
ÜUè ¶æï… ÜUÚÝè ÐÇïGxæè J ²ã ±ñc‡æ±y± ¥Ïæ „ÜU ÜUè xæ§ü ™™æü ÜUï Ïæè™
©HÛæ xæ²æ ãñ J ²ãæ¡ ÐÚ …ËÎÏææ…è ¨ï ÜUæ}æ Ýãè¢ ™Hïxææ, àææç‹„ ÜUè
¥æ±à²ÜU„æ ãñ J »ÜU Ïæè… »ÜU çÇÏÏæè }æï¢ Ïæ‹Î ãæï „æï ±ã Ïæè… ãè Úãïxææ J
±ã Ïæè… ²ã Ý ¨}æÛæï çÜU }æñ¢ ±ëÿæ ãê¡ ±ã ÜU|æè |æè ±ëÿæ }æï¢ ÐçÚç‡æ„
Ýãè¢ ãæï ¨ÜU„æ J ©¨ Ïæè… ÜUæï {Ú„è }æï¢ …æÝæ ãè ÐÇïGxææ J Ýè™ï ÜUè xæÚ}æè
©ÐÚ ÜUè Æ¢ÇÜU ©¨ï ¨ãÝ ÜUÚÝè ÐÇïGxæè J §¨ÜUï ÏææÎ }æéw² Ïææ„ ²ã ãñ çÜU
45
©¨ï ¥ÐÝæ ¥çS„y± ¶æïÝæ ÐÇïGxææ J ©¨ Ïæè… ÜUæï ç}æÅÝæ ÐÇïGxææ, ÅêÅÝæ,
ÈêUÅÝæ ÐÇïxææ „Ïæ ±ã ¥¢ÜéUçÚ„ ãæïxææ J „Ïæ ©¨ÜUæ ô¨™Ý ÜUÚÝæ ÐÇïGxææ J
„Ïæ ©¨}æï¢ ¨ï Ðæñ{æ ¥æñÚ ±¯æüï ÜUï ÏææÎ ±ã ç±àææH ±ëÿæ }æï¢ ÐçÚ±<„„ ãæïxææ J
±ñc‡æ±y± Ðíæ# ÜUÚÝï ÜUï çH» |æè »ï¨è ãè ¨æ{Ýæ-©Ðæ¨Ýæ ÜUè …MÚ„
ÐÇG„è ãñ J }ææïã-}ææ²æ ¥æñÚ ÎëÉ ±ñÚæx² J }ææïã-}ææ²æ ¨ï çݱëçœæ ¥æñÚ ÎëÉ
±ñÚæx² ÜUï çH» Ðí±ëçœæ J ÐÚ‹„é ²ã ¨Ïæ ã}ææÚï ¥ÐÝï ãæƒ ÜUè Ïææ„ Ýãè¢
ãñ J ¶ï„ …æï„ï¢; xæéÇGæ§ü ÜUèç…», ÜêUÉGæ ¨æÈU ÜUèç…» ¥æñÚ ÎæÝï Ïææ炙, HïçÜUÝ
²çÎ ô¨™æ§ü Ý ÜUè …æ²ï „æï ? Úæ}æ-Ýæ}æ ÜUè „æHè |æè Ïæ…æÝè ÐÇïGxæè J
ÝÚô¨ã §¨èçH» ÜUã„ï ãñ¢, ‘|æê„H |æçQU ÐÎæÚƒ, }ææïÅé¢ Ïæíræ HæïÜU }ææ¢ Ýæçã
Úï...’ |æçQU ÜUï 籯² }æï¢ ÝÚô¨ã SÐC ãñ¢ - ‘ãçÚ Ýæ …Ý „æï }æéçQU Ýæ }ææ¢xæï,
}ææ¢xæï …‹}ææï…Ý}æ ¥±„æÚ J’ çÝ„ ¨ï±æ, çÝ„ ÜUè„üÝ, ¥æïÓÀ±, çÝÚ¶±æ
Ý‹Î ÜéU}ææÚ Úï... §¨ï |æçQU ÜUã„ï ãñ¢ J ²ãæ¢ }æéçQU ÜUè ¥æÜUæ¢ÿææ Ýãè¢ ãñ J
Úç‹„Îï± |æè, ‘Ý y±ã¢ ÜUæ}æ²ï ÚæÁ²¢ Ý S±xæZ Ý ÐéÝ|æü±}æì J’ ÜUãÜUÚ ÚæÁ²,
S±xæü ²æ ÐéÝ…ü‹}æ ÜUè §ÓÀæ Ýãè¢ ÜUÚ„ï J ±ï ¨ï±æ ÜUè ÜUæ}æÝæ ÜUÚ„ï ãñ¢ J
Ÿæè ¨ÎìxæéLÎï± S±æ}æè çàæ±æÝ‹Î…è }æãæÚæ… ÜUï ¨}æÜUæHèÝ ¨‹„æï¢ }æï¢ ¨ï
»ÜU S±æ}æè „Ðæï±Ý…è }æãæÚæ… ©œæÚ ÜUæàæè }æï¢ Úã„ï ƒï J ±ï S±æ}æè
çàæ±æÝ‹Î…è ¨ï ÜUã„ï - ‘¥æÐ Ïæãé„ ¨ï±æ ÜUÚ„ï ãñ¢ J ²çÎ ±ñÜéU‡Æ ¨ï ç±}ææÝ
¥æ» „æï }æéÛæï |æè Hï„ï …æ§» J’ S±æ}æè çàæ±æÝ‹Î…è Ðí¨óæ„æ ¨ï ©œæÚ
Îï„ï J ‘}æéÛæï ±ñÜéU‡Æ …æÝï ÜUè …ËÎÏææ…è Ýãè¢ ãñ }æñ¢ ç±}ææÝ ¥æÐÜUï ²ãæ¢
ãè |æï… Îê¢xææ J …Ïæ „ÜU §¨ Ð뉱è ÐÚ »ÜU |æè òçQU }æéçQU ÜUï çH»
¨¢Íæ¯ü ÜUÚïxææ „Ïæ „ÜU ©¨ï }ææïÿæ çÎHæÝï ÜUè ¨æ{Ýæ }æï¢ }æÎÎ ÜUM¡xææ, ¥æñÚ
¥‹„ }æï¢ }æñ¢ ±ñÜéU‡Æ …檡xææ J’ §¨ï Úæ}æ-Ýæ}æ ÜUè „æHè ÜUã„ï ãñ¢ J ã}æÝï
ŸæèÚæ}æ ÜUæï ¥ÐÝï }æç‹ÎÚ ÜUè ™æÚ Îè±æÚæï¢ }æï¢ Ïæ¢Î ÜUÚ Ú¶æ ãñ …ÏæçÜU ŸæèÚæ}æ
…ÇG-™ï„Ý ¨|æè }æï¢ ãñ... ¨ÜUH ¨ëçC Úæ}æ}æ² ãñ J ²çÎ »ï¨ï Úæ}æ ¨ï Ðíï}æ çÜU²æ
…æ² „æï ±ñc‡æ±y± ã}ææÚï àæÚèÚ ÜUæï ãè Îﱄæ ÏæÝæ Îïxææ J ‘¨ÜUH „èÚƒ
„ïÝæ „Ý }ææ¢ Úï’ »ï¨ï ±ñc‡æ±æï¢ ÜUï çH» ã}ææÚï ²ãæ¢ ‘…¢xæ}æ„èƒü’ àæÏÎ Ðí²éQU
ãé¥æ ãñ J àææE„ ç™Ú‹„Ý Ïæíræ ÜUæ ¨±ü~æ ÎàæüÝ, ©¨ÜUè çÎò ¥Ýé|æêç„
¥æñÚ ©¨è ÜUï ¥Ýé¨æÚ ¨ÚH ¨ã…„æ ¨ï SÐç‹Î„ …è±Ý ¥ƒæü„ì ±ñc‡æ± …Ýæ J
46
 ÜUæ}æ RUæï{ Hæï|æ
ÝÚô¨ã ÜUæï ¥|æè |æè àæ¢ÜUæ ãñ J }æÝéc² ÝÎè ÐæÚ ÜUÚï ¥æñÚ çÜUÝæÚï
ÐÚ Ðãé¡™Ýï ¨ï ÐãHï ÇêÏæ …æ² J ©ÇGè¨æ ÜUï Ïæíæræ‡ææï¢ ÜUï çH» »ÜU ÜUã汄
ãñ çÜU ©ÝÜUæï ¨æïÝï ¨ï }æÉæ ãæƒè ÎæÝ }æï¢ Îæï J ©¨ ãæƒè ÐÚ ¨æïÝï ÜUæ ô¨ãæ¨Ý
Ú¶æï J ©¨ ô¨ãæ¨Ý ÐÚ |æêÎï± ÜUæï çÏæÆæ¥æï J ©¨ÜUï ªÐÚ ¨ï±ÜU ¨æïÝï ÜUæ
À~æ ÐÜUÇGÜUÚ ¶ÇGæ Úãï ¥æñÚ çÈUÚ |æêÎï± ÜUæï çÏæÎæ ÜUÚæï J ç…¨ }æ‡ÇÐ }æï¢
ÎæÝ çÎ²æ …æ„æ ãñ ©Ý }æ‡ÇÐæï¢ ÜUï ÏææãÚ S±çS„ÜU Ðê…æ ÜUï çH» ÜUïHï ÜUï
S„}|æ Ú¶ï …æ„ï ãñ¢ J }æ¢xæHÍæÅ ¥ƒæü„ì ݲæ ÍæÇæ, ÍæÇï ÜUï ©ÐÚ ¥æ}æÜUï Ðœæï
¥æñÚ ™æïÅè±æHæ ÝæçÚ²H Ú¶æ …æ„æ ãñ¢ J „Ïæ ²ï |æêÎï± S±‡æü}æç‡Ç„ ãæƒè
ÐÚ, ¨æïÝï ÜUï ô¨ãæ¨Ý ÐÚ ÏæñÆÜUÚ, mæÚ ÐÚ çSƒ„ ¥æ}æíÐ̱ ¥æñÚ
ÜUÎHèS„}|æ ¨Ïæ ÜéUÀ Hï …æ²ïxææ J ÜUÎHè S„}|æ ¥æñÚ ¥æ}æíÐ̱ ãæƒè
ÜUï çH» ¥æñÚ Ý²æ ÍæÇGæ ƇÇæ ÐæÝè ÐèÝï ÜUï çH», „ÎéÐÚæ‹„ ÝæçÚ²H ã}æ
S±²¢ Ðè²ï¢xæï J
xæè„æ }æï¢ ±<‡æ„ Îñ±æ¨éÚ ¨¢xæíæ}æ ²æïxæ ¥Š²æ² }æï¢ Îñ±è ¥æñÚ ¥æ¨éÚè
xæé‡ææï¢ ÜUæ ±‡æüÝ ÜUÚ„ï ãé» ÜUãæ xæ²æ ãñ çÜU ÝÚÜU }æï¢ Hï …æÝï ÜUï „èÝ mæÚ
ãñ - ÜUæ}æ, RUæï{ ¥æïÚ Hæï|æ J |ææc²ÜUæÚ |æxæ±æÝ ¥æçÎ àæ¢ÜUÚæ™æ²ü…è
Ýï ÜUãæ ãñ, ‘²ï „èÝ ÜUæ}æ, RUæï{ ¥æñÚ Hæï|æ Ýæ}æÜU ™æïÚ ¥ÐÝè ¿ææݱëçœæ
ÜUæï ™éÚæÝï ÜUï çH» ÏæñÆï ãñ¢ J §¨çH» ¨æ±{æÝ ÚãÝæ ™æçã» J ‘„S}ææ„ì
…æxæí„-…æxæí„ JJ’
ÝÚô¨ã ÜUã„ï ãñ ‘±‡æ Hæï|æè Ýï ÜUÐÅ Úçã„ …ï...’ §¨ Hæï|æ ÜUæ ÜUæï§ü
¥‹„ Ýãè¢ ãñ J Ÿæè mæçÚÜUæ{èàæ ÜUï }æç‹ÎÚ }æï¢ ¥ÝïÜU Ïæíæræ‡æ Îﱄæ ãæï„ï
ãñ¢ J àæÚèÚ ÐÚ Úïàæ}æè ±›, ±ÿæ ÐÚ Úïàæ}æè ¥¢xæÚ¶æ, ãæƒ }æï¢ ãèÚæ…çÇ„
„èÝ S±‡æü }æéçÎíÜU满, ÜU}æÚ }æï¢ ¨æïÝï ÜUè „xæÇGè, ãæƒ }æï¢ ¨æïÝï ÜUè Ðæñ¢™è,
xæHï }æï¢ ¨æïÝï ÜUæ ãæÚ ¥æñÚ ÜUæÝ }æï¢ §~æ ÜUæ ÈUæï¥æ, }æS„ÜU ÐÚ H}Ïææ ±ñc‡æ±
ç„HÜU - ²ï ¨Ïæ ŸæèÜëUc‡æ ÜUï |æQU ÜUãï …æ„ï ãñ¢, §¨çH» ±ñc‡æ± ãè ãé» J
ÐÚ‹„é ÝÚô¨ã ÜUæï ²ï ±ñc‡æ± Lç™ÜUÚ Ðí„è„ Ýãè¢ ãé» J v²æï¢çÜU }æç‹ÎÚ }æï¢
¥æÝï-…æÝï ±æHï ²æ~æè …Ïæ ç|æ¶æçÚ²æï¢ ÜUæï Lвæ - ¥æÆ ¥æÝæ Ïææ¢Å Úãï
ãæï¢, ±ãæ¢ ²ï ±ñc‡æ± |æè H}Ïææ ãæƒ ÜUÚ„ï Úã„ï ãñ¢ J ÝÚô¨ã §ÝÜUï ÎàæüÝ ¨ï
Îé:¶è ãé» ãæï¢xæï J
47
ÝÚô¨ã ÜUã„ï ãñ¢, ŸæèÜëUc‡æ ¥æñÚ ±ñc‡æ± ÜUï Ïæè™ }æï¢ »ÜU ÐÚÎæ ãñ,
±ã ãñ Hæï|æ J »ÜU àæÏÎ ãñ, Hæ|æ ²ãæ¢ ‘H’ ÜUï ÏææÎ ‘Hæ’ ¥ƒæü„ì »ÜU
ÜUæ ÎéxæéÝæ, §¨ ÐíÜUæÚ Hæ|æ àæÏÎ ÏæÝ„æ ãñ J ÐÚ‹„é ‘H’ }æï¢ ¨ï ‘Hæï’ „ÜU
Ðã颙Ýï ÜUï çH» ¥æÆ ¨èçÇG²æ¢ ™ÉÝè ÐÇï¢Gxæè J »ÜU ÜUï ¥æÆ ÏæÝæÝæ ²ã
Hæï|æ ãñ J ÝÚô¨ã ¨Á…Ý ãñ¢ J ±ï ¨Á…Ý„æ }æï¢ }ææÝ„ï ãñ¢ J ©ÝÜUï çH» Hæï|æ
Îé…üÝ ÜUæ |æꯇæ ãñ J §¨èçH» ‘±‡æHæï|æè Ýï ÜUÐÅ Úçã„ Àï... ÜUæ}æ,
RUæï{ çݱæ²æü Úï J’ »ï¨æ ÜUãæ ãñ çÜU ÜUæ}æÝæ ÜUï çÏæÝæ }æÝéc² Úã ãè Ýãè¢
¨ÜU„æ J §¨çH» ãçÚÎàæüÝ ÜUè ÜUæ}æÝæ Ú¶Ýè ™æçã» J Ðí|æé ÜUï ÎàæüÝ
¨±ü~æ ÜUÚæï ¥æïÚ ¨±ü~æ ¨±ü …ÇG-™ï„Ý ÜUè ¨ï±æ ÜUÚÝè ™æçã» J çÝy²
Ðíæ„: ©ÆÜUÚ... ãçÚS}æÚ‡æ ÜUæ Hæï|æ Ú¶Ýæ ™æçã» J …Ïæ Úæ„ À ÍæÇGè
àæï¯ Úã„è ãñ, „Ïæ ¨æ{ê Hæïxæ àæñIJæ y²æxæ Îï„ï ãñ¢ J ¥ÐÝï Ðí}ææÎ ÐÚ
çݲ‹~æ‡æ Ú¶æï J
ã}æ Ïæ™ÐÝ ¨ï ãè »ÜU ¨Á…Ý ÜUæï …æÝ„ï ãñ¢ J »ÜU ÏææÚ ©¨Ýï ã}æ¨ï
ÜUãæ J ‘ƒæïÇGè çШè ç}æ™ü Hæ¥æï „æï J’ ã}æÝï ©¨ï ÜUÅæïÚè |æÚÜUÚ ç}æ™ü çβï J
§¨ÜUï ÏææÎ ã}æ ¥ÐÝæ ÜUæ²ü ÜUÚÝï Hxæï J ÐÚ‹„é §¨ }æãæÐéL¯ Ýï »ÜU ™éÅÜUè
ç}æ™ü ÜUÅæïÚè }æï¢ ¨ï HïÜUÚ ¥ÐÝè ¥æ¢¶æï¢ }æï¢ ÇæH çH²æ J ÏæÇGæ ÜUçÆÝ ÜUæ²ü
ƒæ J ÜéUÀ ¨}æÛæ }æï¢ Ýãè¢ ¥æ²æ çÜU v²æ ÜUÚï¢ ? ¥æ¢¶ }æï¢ ÐæÝè ÀèÇÜU
ÜUÚ ç…„Ýæ çÝÜUH ¨ÜU„æ ƒæ çÝÜUæHæ J çÈUÚ Ý…ÎèÜU ÜUï ÇæõvÅÚ ÜUï
Ðæ¨ Hï xæ²ï J ÇæõvÅÚÝï ã}æï¢ Çæ¢Åæ J ÜéUÀ ¥æñÚ }ææ¢xææ ãæïxææ J „Ïæ ±ã |ææ§ü
ÏææïHï : Ýæ, Ýæ, }æñ¢Ýï ç}æ™ü ãè }ææ¢xæè ƒè¢ J ÏæÚÈU çÍæ¨æ J ¥æ¢¶ï¢ ÍæéH±æ§ü J
„èÝ çÎÝ ÜUï ÏææÎ ÆèÜU ãé¥æ J çÈUÚ àææç‹„ ¨ï ã}æÝï ©Ý¨ï ÐêÀæ J ‘¥æ¢¶æï¢
}æï¢ ç}æ™ü v²æï¢ ÇæHè ? §„Ýè ÏæÇGè Úæ}æ沇æ ãé§ü J’ ±ã àææç‹„ ¨ï ÏææïHï J
‘ÐÇæñ¨è ÜUè HÇÜUè ÜUæï ÜUæ}æ-±æ¨Ýæ ¨ï Îï¶è ƒè, §¨çH» ¥æ¢¶æï¢ ÜUæï
¨…æ Îè !!!’
²ã Ïææ„ ¨„²éxæ ÜUè Ýãè¢ ãñ, }ææ~æ ™æHè¨ ±¯ü ÐãHï ÜUè ãñ J »ï¨ï
Ðíæ}ææç‡æÜU …è±Ý ÜUï ÜUæÚ‡æ ãè ±ñc‡æ±y± …è籄 Úãæ ãñ J ©¨ ç}æ~æ ÜUï
àæÏÎæï¢ }æï¢ ¥æÇ}ÏæÚ Ýãè¢ ƒæ J ÀH ¥æïÚ ÜUÐÅ ÜUæ „æï ¨±æH ãè Ýãè¢ ©Æ„æ J
çÈUÚ |æè çÜU„Ýæ |æ²¢ÜUÚ J ÜUæ}æ ÜUè …æxæëç„ }æï¢ RUæï{ ¥ÐÝï ªÐÚ ãè J
¥æñÚ çÈUÚ …æï ¨y² ƒæ ±ãè ÜUãæ J §¨}æï¢ …Úæ |æè ÜUÐÅ Ýãè¢ ƒæ J
48
 Hæï|æ ÐæÐ ÜUæ }æêH ãñ J xæè„æ }æï¢ ÜUãæ ãñ çÜU Hæï|æ ¥æy}ææ ÜUæ ãÝÝ
ÜUÚÝï ±æHæ Îéxæéü‡æ ãñ J ¥æïÚ »ï¨ï ãè RUæï{ ¥æñÚ ÜUæ}æ ãñ¢ J ÝÚô¨ã ²ãæ¢ ™æñƒæ
„œ± ÜUÐÅ Úçã„ ãæïÝæ Ïæ„æÝæ ™æã„ï ãñ¢ J §¨ Ïææ„ ÜUæï ã}æï¢ ¨}æÛæÝæ ™æçã» J
»ÜU çÎÝ ¨¢Š²æ ÜUï ¨}æ² »ÜU ¨æ{ê xæ梱 ÜUï }æç‹ÎÚ }æï¢ ¥æÜUÚ Úãæ J
}æç‹ÎÚ ÜUï Ðæ¨ ãè ÝÎè Ïæã„è ƒè J ¨æ{ê ¨éÏæã ©Ææ J ÝÎè }æï¢ FæÝ çÜU²æ J
çÜUÝæÚï ÐÚ »ÜU çàæHæ ÐÚ Š²æÝ ÜUÚÝï ÏæñÆ xæ²æ J §¨è çàæHæ ÐÚ xæ桱
ÜUæ {æïÏæè Úæï… ÜUÐÇïG {æï„æ ƒæ J {æïÏæè ¥æ²æ, ÜUÐÇï {æïÝï ±æHè çàæHæ
ÐÚ „æï }æãæÚæ… Š²æÝSƒ ƒï J {æïÏæè ÜUæï Hxææ çÜU }æãæÚæ… …æxæï¢xæï J §¨çH»
{æïÏæè ¥æ±æ… ÜUÚÝï Hxææ J ÐæÝè }æï¢ ÀÐ-ÀÐ ÜUÚÝï Hxææ J çÈUÚ }æãæÚæ…
ÜUï ªÐÚ ÐæÝè ÇæHÝï Hxææ ¥æñÚ ¥‹„ }æï¢ }æãæÚæ… ÜUæï {PUæ }ææÚæ J }æãæÚæ…
ÜUæ }ææñÝ ÅêÅæ J }ææÝæï ƇÇè ¨ï …}ææ ãé¥æ ¥æÜUæàæ ÈUÅ xæ²æ ãæï J ÐãHï
±æÜìU ²éh ãé¥æ çÈUÚ àææÚèçÚÜU ! ÎæïÝæï¢ Ðÿæ Íææ²H ãé», ~æS„ ãé» J {æïÏæè
ÐêÚÏæ }æï¢ ÏæñÆæ ƒæ }æãæÚæ… Ðçp}æ }æï¢ J §Ý }æãæÚæ… ÜUæ »ÜU ¥¢„Ú¢xæ òçQU
(|æê„) |æè ±ãæ¢ ÏæñÆæ ƒæ J ©¨ |æê„ Ýï Îé:¶ òQU çÜU²æ ¥æñÚ ÐêÀæ-¥æÐÜUæï
Ïæãé„ ™æïÅ „æï Ýãè¢ Hxæè ? Îê¶ „æï Úãæ ãæïxææ ? }æãæÚæ… Ýï ÜUãæ- …Ïæ ±ã
}æéÛæï }ææÚ Úãæ ƒæ „Ïæ „é}æ ÜUãæ¢ xæ²ï ƒï ? |æê„ Ýï ÜUãæ ‘ÏææÐ…è ! ²ãè¢ ÐÚ
ƒæ J’ „æï çÈUÚ Ïæ™æÝï v²æï¢ Ýãè¢ ¥æ²æ ? ‘ÏææÐ…è ! Ïæ™æÝï ¥æ²æ ƒæ ÐÚ‹„é
§¨ ÐÚSÐÚ ²éh }æï¢ }æéÛæï }ææHê}æ Ýãè¢ ÐÇGæ çÜU {æïÏæè ÜUæñÝ ãñ ¥æïÚ ¨æ{ê
ÜUæñÝ ãñ ?’
¨æ{é„æ ¥æñÚ ±ñc‡æ±y± ÜUè ã}ææÚè ¥æ²é ÜUÐÅ }æï¢ ãè Ïæè„ xæ§ü J ÜUæ}æ,
RUæï{ ÐÚ çݲ‹~æ‡æ Ýãè¢ çÜU²æ J ã}æ Hæïxæ }æƒéÚæ |ææ§ü-Îæñ… ÐÚ FæÝ ÜUÚÝï
ÜUæ }æÝæïÚƒ ÜUÚ„ï ãñ¢, HïçÜUÝ v²æ ã}æ ÅîïÝ }æï¢ ¥æ„ï ¨}æ² ¨Îì|ææ±Ðê‡æü,
}æñ~æèÐê‡æü ±æ„æ±Ú‡æ ÜUæ çݱæüã ÜUÚ„ï ãñ¢ ? v²æ ÐÚæïÐÜUæÚ ÜUÚ„ï ãñ¢ ? v²æ
ÐÚÐèÇGæ ¨ï ÐèçÇG„ ãæï„ï ãñ¢ ? ÐÚ›è ÜUï Ðíç„ }ææ„ëy± ÜUè ÎëçC Ú¶„ï ãñ¢ ?
±æ‡æè ¥æñÚ Ïæír晲ü ÜUæ ¨¢²}æ ãñ ? ²æ çÈUÚ }æƒéÚæ }æï¢ Îãè-ÏæÇï ¥æïÚ ÜU™æñÇGè
¥æñÚ ±ë‹Îæ±Ý }æï¢ ÚÏæÇGè, …æï ¥ã}æÎæÏææÎ }æï¢ Ýãè¢ ç}æH„è, ¶æÝï ÜUï çH»
…æ„ï ãñ¢ J ²ï ¨æÚè Ïææ„ï¢ xæ}|æèÚ ç™‹„Ý ÜUè ¥Ðïÿææ ÜUÚ„è ãñ J
49
±ñc‡æ±y± ÝÚô¨ã ÜUï çH» ÜUï±H ÜUËÐÝæ }ææ~æ Ýãè¢ ãñ ¥çÐ„é ±ã
©¨ÜUæ ¨}æê™æ …è±Ý ÎàæüÝ ãñ J ÝÚô¨ã ¨}ææ… ¨ï ÜUæï§ü ¥æàææ ²æ ¥æÜUæ¢ÿææ
Ýãè¢ Ú¶„ï v²æï¢çÜU ÝÚô¨ã ÜUï „ƒæÜU烄 çÝ…è Hæïxææï¢ Ýï ãè ÝÚô¨ã ÜUï Ðíç„
ç{PUæÚ, Íæë‡ææ, àææÚèçÚÜU }ææÝç¨ÜU ²æ„Ýæ ÜUæ |ææ± ãè Ú¶æ ƒæ J ÐÚ‹„é
ÝÚô¨ã ÜUæ Nβ ©¨¨ï ©çmxÝ Ýãè¢ ãé¥æ ƒæ J ±ã xæ}|æèÚ, àææ‹„ …è±Ý
ÜUï {Ýè ãñ J ±ï ŸæèÜëUc‡æ ÜUè ÜëUÐæ ¥æïÚ |æ±Ýæƒ }æãæÎï± ÜUè ÜëUÐæ ÜUï
Ðæ~æ ÏæÝï ƒï J ÝÚô¨ã }æïã„æ ¨¢ÜéU癄 ±ëçœæ ÜUï ±ñc‡æ± Ýãè¢; ç…‹ãï ‘çàæ±’
ÜUæ ©Ó™æÚ‡æ ÜUÚÝï }ææ~æ ¨ï ÜëUc‡æ ÜUï mæÚ Ïæ‹Î ãæï …æ²ï¢ J ÝÚô¨ã ÜUæï „æï
|æ±Ýæƒ ÜUï |æxæ±æÝ |ææïHæÝæƒ }æãæÎï± ¥æñÚ ŸæèÜëUc‡æ ¥æñÚ ©ÝÜUè
Úæ¨HèHæ ÜUï ÎàæüÝ ¨æƒ ãè ãé» J ©ÝÜUï }æÝ }æï¢ }æãæÎï±…è S±²¢ ŸæïD ±ñc‡æ±
ãñ¢ J ÝÚô¨ã ÜUæ ±ñc‡æ±y± |æçQU ÜUï }æéQU ¥æÜUæàæ }æï¢ ª¢™è ©ÇGæÝ |æÚÝï
±æHæ, çÝy² ¨y², çÝy² àæéh, çÝy² Ïæéh, ¿ææÝ, ÐíÜUæàæ ¥æïÚ ç±ÜUæ¨
¨ï ¥ÐÝè Ðíy²ïÜU Eæ¨ }æï¢ ¨±ü~æ ŸæèÜëUc‡æ ÜUæ ÎàæüÝ ÜUÚ„æ ƒæ J ç±Ý}æí„æ
¨ï ¨ï±æ ¥æïÚ ÐÚæïÐÜUæÚ }æï¢ …è±Ý²æÐÝ ÜUÚÝï ±æHï¢ ±ñc‡æ± ãñ¢ J ÝÚô¨ã ÜUï
±ñc‡æ±y± ÜUæ ç„HÜU ¨ï±æ ÜUï ™‹ÎÝ ¨ï çÝ<}æ„ ãñ, Ðí|æéS}æÚ‡æ ÜUæ ÅèÜUæ
ãñ, ÐÚæïÐÜUæÚ ÜUæ }æéÜéUÅ {æÚ‡æ çÜU²æ ãñ ¥æïÚ ç±Ý}æí„æ ÜUæ ÜU}ÏæH ¥æïÉGæ
ãñ J ÝÚô¨ã ÜUè ±ñc‡æ± ÎëçC …Ç-™ï„Ý }æï¢ ç±l}ææÝ ÐÚ}ææy}ææ ÜUæï ¨y²,
¥ôã¨æ, Ïæír晲ü, ¥S„ï², ¥ÐçÚxæíã, àææñ™, ¨‹„æï¯, „Ð, S±æŠ²æ² ¥æñÚ
§üEÚ Ðíç‡æ{æÝ ÐécÐæï¢ ÜUè }ææHæ ÐãÝæ„æ ãñ J ÝÚô¨ã ÜUæ ±ñc‡æ± Ðíç„çÎÝ
çÝy² ¨ã…„æ ÜUï …H ¨ï FæÝ ÜUÚ„æ ãñ J ÝÚô¨ã ÜUï ±ñc‡æ± ÜUï …Ýïª
ÜUï „èÝæï¢ „æÚ çÝcÜUæ}æ, çÝHæüï|æ ¥æñÚ ¥RUæï{ ÜUï ãñ¢ J §¨èçH» ¥æ… Ðæ¡™
àæ„æçÏβæï¢ ÜUï ÏææÎ |æè ÝÚô¨ã …è籄 ãñ, …æxæí„ ãñ, S±Sƒ ãñ J |æçQU
ÜUï }ææxæü }æï¢ ÐíÜUæàæ S„}|æ ÜUè |ææ¢ç„ ÐíÜUæàæ çÏæ¶ïÚ„æ ãñ J ÝÚô¨ã S±²¢
ÜUã„ï ãñ¢ çÜU ‘|æ‡æï¢ ÝÚ¨ñ²æï „ïÝé¢ ÎÚàæÝ ÜUÚ„æ¢ ÜéUH »ÜUæï„ïÚ „æ²æü Úï J’ ÝÚô¨ã
ÜUæ ±ñc‡æ± ÐPUæ ÐÚæïÐÜUæÚè ãñ J ¥ÐÝè |æçQU ÜUï mæÚæ ¥ÐÝï §ÜUãœæÚ ±¢àææï¢
ÜUæ ÜU˲æ‡æ ÜUÚ„æ ãñ J ÝÚô¨ã Ïæíæræ‡æ „æï ƒï HïçÜUÝ |æçQU ÜUï òæÐæÚ
}æï¢ ™RU±ëhè Ã²æ… ÜUï ¨æƒ Ã²æÐæÚ ÜUÚÝï ±æHï ÐPUï òæÐæÚè |æè ƒï J
ú àææç‹„ J
50
 11. M……™…j…“ ™…Y… : ®……ΩÙ EÚ… |…l…®… Æ ¥…¥……Æ |……i…: 7.15 §…V…‰
∏…“  ∂…¥……x…∆n˘ +…∏…®… E‰Ú EÚ…™…«EÚ±……{…
12. ƉEÚ“ EÚI……™… : |… i…®……ΩÙ n˘…‰  n˘x…
1. |……l…«x…… B¥…∆ +…Æi…“ : |… i… n˘x… |……i…: - ∫……™…∆ 7.00 §…V…‰

2. nË ˘ x…EÚ ∫…i∫…∆M… : |… i… n˘x… Æ… j… 9.00-9.45 §…V…‰ 13. ®…fii™…÷V∆ …™… V…{… : Æ ¥…¥……Æ |……i…: 7.00 §…V…‰ ∫…‰ ∫……™…∆ 5. 00 §…V…‰

3.  ¥…∂…‰π… ∫…i∫…∆M… : |… i… n˘x… Æ ¥…¥……Æ |……i…: 9.30 §…V…‰ 14.  ∫…±……<« EÚI……™… : 1.30 ∫…‰ 4.00 §…V…‰ (®… ΩÙ±……+…‰∆)
4. M…÷ØÒ{……n÷E˘ Ú… {…⁄V…x… : |… i… M…÷ØÒ¥……Æ |……i…: 8.30 §…V…‰ 15. x……Æ…™…h… ∫…‰¥…… : |… i… ®……ΩÙ EÚ“ 3 i……. EÚ…‰ §…SS…… EÚ…‰ ¶……‰V‰ …x…  ¥…i…Æh…
5.  S…n˘…x…∆n˘ +…v™…… i®…EÚ : |… i…  n˘x… |……i…: 10.00-1.00 §…V…‰, 16.  S…n˘…x…∆n˘ v™……x…-™……‰M… ®……Ëx… v™……x… i…l…… V…{…,
{…÷∫i…EÚ…±…™… B¥…®…¬ ∫……™…∆ 4.30-6.30 i…EÚ E‰Úxp˘ : |… i… n˘x… |……i… 6.00 ∫…‰ Æ… j… 8.00 §…V…‰ i…EÚ
¥……S…x……±…™… 17. ±… ±…i…… ∫…ΩÙ∫j…x……®… : {…⁄Ãh…®…… 4.30 §…V…‰ ∫…‰ 5.30 §…V…‰ i…EÚ
6.  ∂…¥……x…∆n˘ : |… i…  n˘x… |……i…: 7.00-12.00 i…EÚ, {……Æ…™…h…
∫…… ΩÙi™… ¶…∆b…Æ ∫……™…∆ 4.30-6.30 i…EÚ 18. ∫…∆M…“i…®…™… ∫…÷n∆ Æ˘ EÚ…∆b : |… i… ∂… x…¥……Æ 5.30 ∫…‰ 7.30 §…V…‰ i…EÚ
7. ∏…“  ∂…¥……x…∆n˘  S… EÚi∫……±…™… {……Æ…™…h…
™……‰M…  S… EÚi∫…… E‰Úxp˘ : §…÷v…¥……Æ, ∂…÷GÚ¥……Æ, ∫……™…∆ 7.30-8.30 i…EÚ 19. ∏…“  ¥…∂¥…x……l… ®…∆ n˘Æ B¥…∆ |……i…: 5.45 ∫…‰ n˘…{‰ …ΩÙÆ 12.00 §…V…‰ i…EÚ
BC™…⁄|…‰∂…Æ E‰Úxp˘ : ∫……‰®… ∫…‰ ∂…÷GÚ, |……i…: 10.30-11.30 i…EÚ ∏…“ +π]Ù±…I®…“ ¶…¥…x… : i…l…… +{…Æ…xΩÙ 4.30 ∫…‰ Æ… j… 9.00 §…V…‰ i…EÚ
®…∆M…±… ∫…‰ ∂…÷GÚ, ∫……™…∆ 5.30-6.30 i…EÚ
8. ΩÙ…‰ ®…™……‰{…‰l…“ +…Ëπ…v……±…™…: ∫……‰®…, ®…∆M…±…, ∂…÷GÚ¥……Æ, ∫……™…∆ 5.00-7.00 i…EÚ EfiÚ{…™…… {…⁄V…… EÚÆ¥……x…‰ E‰Ú  ±…™…‰ EÚ…™……«±…™… ∫…‰ ∫…∆{…E«Ú EÚÆ *
9. ™……‰M……∫…x… EÚI……™…Â : |… i… n˘x… |……i…: 5.30-6.45 §…V…‰ x……‰]Ù : ∫…∆∫l…… EÚ…‰  EÚ™…… M…™…… n˘…x… +…™…EÚÆ + v… x…™…®… EÚ“ v……Æ…
|……i… : 7.00-8.00 i…l…… 10.30-11.30 §…V…‰ 80(G) E‰Ú +xi…M…«i… +…™…EÚÆ ∫…‰ ®…÷Ci… ΩËÙ *
∫……™…∆ 4.00-5.00 §…V…‰ (E‰Ú¥…±… ®… ΩÙ±……)
∫……™…∆ 6.00-7.00 i…l…… 7.00-8.00 §…V…‰
|… ∂…I…÷ ¥…M…« |… i…®……ΩÙ 1 ∫…‰ 10 i……. |……i…: 5.30-7.00 §…V…‰
Ù 15 ∫…‰ 25 i……. ∫……™…∆ 6.30-7.45 §…V…‰
$
10.  ¥…∂¥…x……l… ∫…‰¥…… E‰Úxp˘ :  x…v…«x… {… Æ¥……Æ…Â EÚ…‰ +z…n˘…x…,
|… i… ®……ΩÙ n⁄∫˘ …Æ… Æ ¥…¥……Æ
51 52