POLICY PAPER: SOCIJALNA MARGINALIZACIJA U BOSNI I HERCEGOVINI

Banja Luka, avgust 2009.

1

Pojam socijalne marginalizacije (iskljuenosti) Socijalna marginalizacija ili iskljuivanje, pojam je koji oznaava stanje ire od pukog definisanja siromatva. Pod socijalnom marginalizacijom podrazumijevaju se procesi, ukljuujui trite rada i sistem socijalne zatite, pod kojim su individue, domainstva, zajednice, pa ak i cijele socijalne grupe gurnute preko ili se dre na marginama drutva (Teague, Wilson, Towards an inclusive society, Report No. 2). Nije to samo uskraivanje na materijalnoj osnovi, ve mnogo ire uskraivanje mogunosti potpunog uestvovanja u drutvenom ivotu. Evropska komisija prvi put spominje pojam iskljuenosti u svom dokumentu iz 1988. godine, pred kraj Drugog programa za borbu protiv siromatva (Commins, 1995). Naredne godine Savjet ministara usvojio je rezoluciju o borbi protiv socijalne iskljuenosti i zbog toga to su vlade nekih zemalja izraavale rezerve prema upotrebi termina siromatvo u razvijenim evropskim drutvima. Formirano je i posebno tijelo (European Observatory on Policies to Combat Social Exclusion) koje je podnijelo tri izvjetaja o politici prema iskljuenosti u zemljama lanicama (Room et al., 1991, 1992; Robbins et al., 1994). U 1989. godini pojam socijalne iskljuenosti postao je sastavni dio preambule Europske socijalne povelje, a izmijenjena ili revidirana Socijalna povelja iz 1996. godine uvela je jedno novo pravo pravo na zatitu od siromatva i socijalne iskljuenosti. Dominantni koncepti u amerikoj i anglosaksonskoj javnosti i dalje su siromatvo, marginalnost, potklasa i socijalna zavisnost. Iako se neki zalau da socijalna iskljuenost postane globalni koncept, ipak je iskljuenost primarno evropski ili evrocentrini koncept. Istraivai i politiari u zemljama treega svijeta vie se oslanjaju na stare koncepte siromatva, nejednakosti, marginalnosti i perifernog kapitalizma. U strunim i aktuelnim raspravama u naem regionu, pojam socijalne iskljuenosti susree se rijetko i rijetka su istraivanja o tom fenomenu. Taj koncept je dobio odreenu popularnost pod uticajem dokumenata i projekata EU i Savjeta Europe. Tri su pristupa interpretaciji drutvenog prostora: u zemljama EU dominantan je pristup socijalne iskljuenosti; pojam socijalne marginalizacije u zemljama treeg svijeta (uglavnom latinoamerike zemlje), dok je pojam potklase dominantnan u anglosaksonskim zemljama (SAD, Kanada i Velika Britanija). Ova tri pristupa odraavaju razliite naune tradicije i kole razmiljanja. Prvi, odnosno drugi lanovi ovih dihotomija (unutra/centar/gore, odnosno izvan/periferija/dolje) opisuju iste ili sline dijelove stvarnosti, jer osoba koja se nalazi izvan esto e biti marginalizovana (na periferiji drutva) i nalazit e se dolje, blie dnu drutva. Obuhvatnost koncepta iskljuenosti povezan je s problemima njegova definisanja, pa se s tim suoavaju i analize socijalne iskljuenosti u EU. Eurostat Task Force on Social Exclusion iz 1998. godine kae da je socijalna iskljuenost dinamiki proces, najbolje opisan kao kretanje prema niim nivoima: odreene nepovoljne okolnosti vode prema iskljuenosti, koja zatim stvara jo vei broj nepovoljnih okolnosti i sve veu iskljuenost, zavravajui s perzistentnim, viestruko deprivirajuim okolnostima. Pojedinci, domainstva i geografska podruja mogu biti iskljueni iz pristupa vrijednim resursima kao to su zaposlenje, zdravlje, obrazovanje, socijalni i politiki ivot (Eurostat Task Force, 1998). Ta definicija socijalne iskljuenosti sugerie da panju treba usmjeriti na gomilanje nepovoljnih ivotnih okolnosti
2

koje se meusobno podupiru te na preklapanje niskih primanja i loe trine pozicije s raznim nemonetarnim pokazateljima dobrobiti (vjetine i znanja, pristup zdravstvenom osiguranju, obrazovanju, javnom transportu, dravnim transferima i sl.). Sve je prihvaenija ideja da iskljuenost treba dovesti u vezu s pristupom pravima graanskog statusa (Marshall, 1950). Veliki broj naunika smatra da se iskljuenost moe shvatiti kao neuspjeh u jednom ili vie drutvenih sistema (Berghman, 1995, 1997; Vlemnickx i Berghman, 2001; Choff, 2001; Alden i Thomas, 1998; Saraceno, 2001): demokratsko-pravnom sistemu, koji osigurava graansku ili civilnu integraciju, radno-trinom sistemu, koji promovie ekonomsku integraciju, sistemu socijalne dobrobiti, koji promovie socijalnu integraciju, porodinom sistemu i sistemu lokalne zajednice, koji osigurava interpersonalnu integraciju. Osjeaj pripadnosti ili iskljuenosti zavisi od situacije u sva etiri sistema. Biti civilno integrisan znai biti jednak ili ravnopravan drugima u demokratskom sistemu. Ekonomska integracija implicira pristup zaposlenju i ekonomskim dobrima. Biti socijalno integrisan znai imati koristi od naknada ili socijalnih usluga to ih prua drava. Interpersonalna integracija podrazumijeva uspostavu i odravanje porodinih, prijateljskih ili susjedskih veza, koje su vane u sluaju potrebe za moralnom podrkom, druenjem ili pomoi. Sva su etiri drutvena sistema vana i meusobno komplementarna: ako je jedan slab, drugi trebaju biti jaki. Sigurno da su u najgoroj situaciji oni koji su neuspjeni u svim sistemima. Socijalna iskljuenost (marginalizacija) postaje ozbiljan problem ukoliko je neko socijalno iskljuen u vie sistema ili na vie dimenzija (ako je neko iskljuen samo na jednoj dimenziji, to esto ne znai da se radi o pravoj socijalnoj iskljuenosti), te ukoliko iskljuenost ima relativno trajniji karakter (traje kroz due razdoblje). Iako navedena definicija iskljuenosti nije precizna, pomae nam da utvrdimo dimenzije socijalne iskljuenosti (marginalizacije) koje su meuzavisne i isprepliu se. Loginim se ini ograniavanje pojma socijalne iskljuenosti samo na nedobrovoljnu iskljuenost, ali je Barry (1998) pokazao da nije jednostavno rei da li je neki in dobrovoljan ili nije (npr. ako se netko samoiskljuio u situaciji kada je bio suoen s diskriminacijom i neprijateljskim stavovima). Barry smatra da nisu iskljueni samo oni koji ele da participiraju, a sprijeeni su u tome faktorima na koje ne mogu uticati, ve uopteno svi pojedinci (ili grupe) koji nemaju mogunosti da uestvuju u drutvenim aktivnostima, bez obzira na to da li ele da uestvuju ili ne. Pored toga, i dobrovoljna iskljuenost moe da bude problematina i loa za ire drutvo, jer dovodi u pitanje dvije kljune drutvene vrijednosti: socijalnu pravdu i solidarnost. Na slian nain drutvenu solidarnost ugroavaju vrlo bogati lanovi drutva koji ive u svojim segregiranim zajednicama i orijentisani su na privatne usluge (transport, zdravstvena zatita, obrazovanje) i siromani graani koji stvaraju alternativne sisteme pomoi i odbacuju dravnu intervenciju.

Socijalna marginalizacija (iskljuenost) i siromatvo Dok jedni prihvataju siromatvo i iskljuenost (marginalizaciju) kao sinonime, drugi iskljuenost podreuju pojmu siromatva, a trei definiu siromatvo kao oblik iskljuenosti (marginalizacije). Moe se ipak rei da veina sociologa i ekonomista ne poistovjeuje siromatvo i iskljuenost, ve siromatvo definiu kao jedan od oblika socijalne iskljuenosti. Iskljuenost podrazumijeva puno vie od nedostatka novca. Ljudi mogu biti iskljueni iz razliitih podruja drutvenog ivota: zaposlenja, obrazovanja, stanovanja, socijalnih veza, potovanja itd. Iskljuenost iz jednog podruja moe imati za posljedicu iskljuenost iz drugih podruja (tzv. spirala nesigurnosti). Cilj borbe protiv siromatva je preraspodjela resursa, dok borba protiv iskljuenosti (marginalizacije) nastoji da osigura vie od raspodjele dobara, odnosno da osigura socijalnu integraciju i participaciju.
Osnovne postavke Referentni okvir Obiljeja Dimenzije socijalne nejednakosti Indikatori Izvor: Bhnke, 2001:11. Siromatvo Nizak dohodak kao nelegitimni oblik nejednakosti Jednakost/nejednakost /distribucija resursa minimalni dohodak Jednodimenzionalnost /stanje /bavi se strukturalnim faktorima Vertikalna/ distributivna Dohodak Socijalna iskljuenost Ograniene anse u realizaciji formalne socijalne participacije ugroavaju socijalnu stabilnost Biti dio drutva/ili ne biti /socijalna participacija/integracija /socijalna prava Multidimenzionalnost /kumulativni proces/ Bavi se strukturalnim faktorima + individualna percepcija Polarizovana (unutra/izvan) distributivna + participativna Razliiti: ekonomski, socijalni, kulturni, politiki

Davno je primijeeno da nejednaka dostupnost resursa u lokalnoj zajednici (nekvalitetne kole i bolnice, udaljene trgovine, lo javni transport) doprinose produbljavanju linog siromatva. Koncept iskljuenosti (marginalizacije) ojaao je one pristupe koji nastoje da dokau da se siromatvo ne moe svesti samo na nedostatak materijalnih resursa, ve da ukljuuje nepotpuno uee (participaciju) u drutvu. Njegov znaaj je u tome to je u znatno veoj mjeri, nego pristup siromatva, stavio naglasak na neke aspekte socijalnih nejednakosti (npr. viedimenzionalnost, socijalna participacija, nematerijalni aspekti ivotnog standarda i sl.). Dimenzije i pokazatelji socijalne marginalizacije (iskljuenosti) Najvaniji faktori ograniene mogunosti socijalne participacije su kumuliranje aspekata liavanja i istovremena viestruka obespravljenost u materijalnom i socio-psiholokom pogledu. Osim toga, izgleda da dugotrajno odranje loih ivotnih uslova snano utie na socijalnu iskljuenost (marginalizaciju) . Kada su nepovoljne okolnosti zacementirane tokom dueg vremena, velika je vjerovatnoa da e se javiti percepcija o ogranienoj socijalnoj participaciji, a to znai osjeaj bespomonosti i ogranieni pristup institucijama. Zadatak socijalne politike i socijalnog rada je da sprijei dugotrajnu i kumulativnu obespravljenost. U kojoj e mjeri socijalna iskljuenost pogaati graane neke zemlje zavisi ne samo o njihovim linim karakteristikama, ve i o modelima socijalne drave ili politike.

Distributivne/ materijalne

Dimenzije trite rada ivotne potreptine dohodak obrazovanje stambeni uslovi rezidencijalno podruje zdravlje socijalne veze politika participacija anomija porodine mree

Odnosne/ participativne

Dugorona perspektiva

razvoj ivotnih uslova u odreenom periodu subjektivna percepcija iskljuenosti

Indikatori dugotrajna nezaposlenost neadekvatan ivotni standard ispod linije siromatva bez ikakvih kvalifikacija manje od sobe po osobi/bez kupatila ili wc loi ivotni uslovi u kvartu + osjeaj nesigurnosti loe zdravstveno stanje nema bliskih prijatelja + ograniene anse za kontakt s ljudima pesimizam u pogledu politikog uticaja + odsustvo interesa za politiku osjeaj usamljenosti + prekomplikovan ivot samaki ivot/raspad obitelji stalno loi ivotni uslovi u zadnjih nekoliko godina zadovoljstvo mogunou participacije u drutvenom ivotu / osjeaj iskljuenosti iz drutva

Subjektivna perspektiva

(Izvor: uur, 2004)

BOSNA I HERCEGOVINA Privreda Bosne i Hercegovine je unitena tokom ratnog perioda 1992-1995. Oko 45% fabrika je uniteno, a Bruto drutveni proizvod (BDP) je pao sa 8,19 milijardi amerikih dolara na 2,2 miljarde u 1995. godini. Oko 50% stanovnitva je ostalo nezaposleno i u siromatvu. Neki izvetaji govore da je zaposlenost u realnom sektoru pala sa 976.000 u 1991. godini na 76.000 po okonanju ratnih dejstava. Uprkos stalnom rastu, BDP iz 2006. godine, na primjer, jo uvijek je iznosio oko 80% nominalnog BDP-a iz 1989. godine. Nedavni ekonomski rast u Bosni i Hercegovini, kao i u regionu, nije znaajno uslovio poveanje zaposlenosti, mada se pokazatelji u oblasti trita rada moraju uzeti sa rezervom s obzirom na postojanje velikog segmenta neformalne ekonomije i ekstezivne migracije. Nivo zaposlenosti stagnira daleko ispod prosjeka EU. Posebno je niska stopa zaposlenosti mladih osoba - starosti do 24 godine, i starijih od 55 do 64 godine. Nezaposlenost je znaajna, dugoronog je karaktera, a znaajan porast udjela nesigurnih poslova. Statistika gotovo i ne prati podatke o viestrukoj zaposlenosti. Uglavnom su slabi podsticaji za regionalnu mobilnost, ali i mobilnost izmeu razliitih sektora. Proces deindustrijalizacije se odvija u uslovima smanjenog ili gotovog nikakvog napretka u rekonstrukciji dravnih preduzea, dok se biljei rast sektora sa nisko kvalifikovanom radnom snagom i niskim prihodovnim ueem u cijeloj ekonomiji. Zvanina stopa nezaposlenosti u BiH je oko 44%, dok nedavno sprovedena Labour Force Survey (LFS) procjenjuje stvarnu nezaposlenost na 29%., to je jo uvijek najvie zabiljeena LFS stopa nezaposlenosti u regionu. Drava biljei i znaajan porast sive ekonomije koja se procjenjuje na 33% do 50% registrovane ekonomske aktivnosti. Sistem socijalne zatite u BiH izazito je podijeljen i sastoji se od 13 gotovo nezavisnih sistema, dok je koordinacija skoro neznatna. Unutar jednog od ovih sistema, funkcije se esto preklapaju, dok je odgovornost nejasna. Politike socijalne zatite i pomo su definisane na entitetskom nivou, sistem je centralizovaniji u Republici Srpskoj, dok se u Federaciji BiH definie na kantonalnom nivou. Podijeljen sistem stvara velike teritorijalne razlike u socijalnoj zatiti i pomoi, te nii administrativni nivoi i najsiromanije zajednice najtee mogu ispuniti obaveze koje su u sklopu njihovog mandata (to je posebno izraeno na kantonalnom principu u Federaciji BiH). Sistem socijalne zatite je zasnovan na emi socijalnog osiguranja koje se finansira iz doprinosa na plate i emi socijalne pomoi koja se finansira iz vladinih generalnih dohodaka. Veliki dio stanovnitva se nalazi ispod granice siromatva, a procjena je da je oko 70% stanovnitva ostalo ispod granice siromatva kroz period od tri godine, dok je oko 76% svih nezaposlenih bilo nezaposleno due od dvije godine.
6

Visok je i procenat (oko 42%) stanovnitva sa niskim nivoom obrazovanja, a nedostaju i politike za usavravanje tokom ivotnog, odnosno radnog vijeka, pa to dodatno umanjuje mogunosti za novi poetak i, samim tim, mogunosti za izlazak iz siromatva. Penzioni sistem na principu pay as you go organizovan je na entitetskom nivou, to znai dva odvojena sistema koja funkcioniu na gotovo identian nain. Glavne socijalne grupe iskljuene iz penzionog sistema su seosko stanovnitvo i poljoprivrednici, samozaposlene osobe, radnici na ekanju i tradicionalno iskljuene grupe poput romskog stanovnitva. Odrivost, transparentnost i prilagoenost potrebama su osnovni problemi postojeeg sistema. Zdravstveni sistem u BiH u granicama entiteta, kantona i Brko distrikta: Evidentno je da osobe osigurane u razliitim kantonima i entitetima imaju razliita prava i razliiti pristup uslugama zdravstvene zatite, naroito tercijarnoj zdravstvenoj zatiti, jer se i razliit iznos prihoda prikuplja kroz zdravstvene fondove. Ukupan prihod zdravstvene zatite i izdataka u zdravstvenom sektoru je znatan, ali nije ostvarena odrivost. Kao to je visok stepen izbjegavanja plaanja doprinosa, tako je i visok stepen izuzea od plaanja doprinosa. Glavni teret finansiranja zdravstva snosi 30-40% stanovnitva koji redovno plaaju doprinose, a imaju niske izdatke za lijeenje. Brojne socijalne grupe nisu pokrivene zdravstvenim osiguranjem: nezaposleni koji nisu registrovani kao takvi, zaposleni kojima poslodavci ne uplauju redovno doprinose, romsko stanovnitvo i etnike manjine u razliitim dijelovima drave. Pred vladama je da nau sistem i nain finansiranja zdravstvene zatite tako da se teret finansiranja ravnomjernije rasporeuje na stanovnitvo, istovremeno osiguravajui univerzalnu dostupnost i osnovna zdravstvena prava za sve. Dok se u Bosni i Hercegovini prisustvo meunarodnih faktora najvie ogledalo kroz aktivnosti demokratizacije drutva, malo ili gotovo nita nije uinjeno da se podigne svijest i kod lokalnih vlasti, medija, ali i stanovnita o neophodnosti socijalnog ukljuivanja, odnosno inicijativa na izradi adekvatnih analiza, strategija i konkretnih koraka. Veinu postojeih studija uradile su strane institucije (Svjetska banka, Evropska komisija, fondacije, i slino), dok je Strategija smanjivanja siromatva raena i sprovoena na nivou BiH institucija, donijela male ili nikakve rezultate. U uslovima kada privreda Bosne i Hercegovine nazaduje (pad BDP-a, smanjenje iznosa doznaka iz inostranstva, smanjenje produktivnosti realnog sektora, smanjenje priliva u budete na svim nivoima, poveanje broja nezaposlenih, postojanje budetskog deficita, sve vei administrativni aparat bez poveanja kvaliteta usluga stanovnitvu, itd.), visokih politikih tenzija i atmosfera neizvjesnosti, realna je pretpostavka da se svakodnevno poveava broj socijalno marginalizovanog (iskljuenog) stanovnitva. Ne postoje politike socijalne ukljuenosti na bilo kojem nivou vlasti u BiH i nijedno tijelo se ne bavi uzrocima siromatva, pa su mjere prevashodno reaktivne i bave se samo posljedicama siromatva i socijalne iskljuenosti.
7

Poseban problem je odustvo ili nepouzdanost statistikih podataka! Sa ovim problemom se suoavaju sve organizacije i pojedinci u procjeni procenta i strukture drutveno marginalizovanih graana. DFID kao razloge socijalne marginalizacije (iskljuenosti) u svom istraivanju (2006. godina) navodi sledjee: 1. Sposobnost/onesposobljenost Procjena je da je 10% ukupnog stanovnitva onesposobljeno, te nemaju nikakvo socijalno ili zdravstveno osiguranje. Meutim, lica roena sa invaliditetom primaju minimalnu pomo koja ne omoguava nezavisnost i potpuno su marginalizovani, dok, na primjer, ratni veteran sa 20-30% invaliditeta ili onesposobljenosti (to znai, radno sposobni) primaju, takoe, pomo drave. Civilne rtve rata do skora nisu primale nikakvu pomo, a ta pomo je mnogo manja nego ona koju primaju uesnici rata. Nadalje, birokratski karakter socijalnih politika dodatno oteava pristup socijalnoj pomoi, dok odustvo pristupa javnom transportu i objektima kljunih insitucija (kole, bolnice) predstavlja kljuni problem, kad je rije o socijalnoj marginalizaciji lica sa invaliditetom. Dok u urbanim podrujima institucije neto ini za onesposobljena lica, u ruralnim podrujima pomo je ograniena ili gotovo da je nema. Ovakva lica ostaju u kuama ili institucijama. 2. Starosna dob Djeca i omladina- Izvjetaj ukazuje na diskriminaciju djece po osnovu nacionalnosti, finansijskog statusa i invaliditeta (onesposobljenosti). Takoe, drutveno su marginalizovana djeca bez rodnog lista, posebno romska djeca. Poseban problem je priroda obrazovnog sistema koji vri segregaciju djece iz razliitih etnikih grupa. Ta djeca se koluju po razlitim nastavnim planovima i programima, a esto se meusobno ne drue. Starije osobe Istraivanja su pokazala da su penzioneri meu drutveno najmarginalizovanijim grupama, jer im osnovna penzija ne obezbjeuje samostalni ivot. Starija lica, koja nemaju pomo porodice ili nemaju plaene doprinose najmanje 20 godina, postaju socijalno marginalizovani. Kljuni faktori koji utiu na drutvenu marginalizaciju starijih osoba kod ena starije dobi su: nizak drutveni status, odsustvo pristupa informacijama, manjak potovanja i odluivanja u porodicama, nedostatak zdravstvenog osiguranja, podlonost fizikom nasilju u porodicama, male ili nikakve penzije, odsustvo kontrole nad primanjima, nedostatak pokretljivosti na tritu rada, odsustvo imovinskih prava i nasljeivanja, itd. Kod mukaraca su to: nizak stepen
8

potovanja u porodicama, nemogunost samostalnog ivljenja nakon gubitka supruge, zdravstveni problemi, usamljenost, niska ekonomska mo i nizak drutveni status. 3. Etnicitet, izbjegla i raseljena lica i postkonfliktna diskriminacija Do kraja rata u BiH, oko 1,2 miliona izbeglica iz Bosne i Hercegovine smjestilo se na teritorijama drugih zemalja, a oko 50% stanovnitva BiH iz 1991. godine promijenilo je mjesto boravka (UNDP, 2003). Kao rezultat toga, stvorene su manjinske grupe povratnika u ranije mjesto prebivalita. Status djece ovih manjinskih grupa postao je komplikovan iz vie razloga: niska primanja, kolski program, jezik i vjeronauka i niska integracija u lokalnu zajednicu. Manjinske grupe povratnika se suavaju sa raznim vidovima iskljuenosti, odnosno marginalizacije: dravne subvencije ne dobijaju najee poljoprivrednici-povratnici; potencijalnim povratnicima se esto komplikuje procedura dobijanja dozvola za obnovu objekata ili pomo u obezbjeenju nedostajee dokumentacije; obrazovne institucije nemaju dovoljan broj nastavnog osoblja u skladu sa zahtjevanim kolskim programom za manjinsku povratniku grupu; povratnici najee nisu integrisani u zdravstveni sistem; nedostatak radnih mjesta i prilike za zapoljavanje pasebno u javnom sektoru, dok je u privatnom sektoru jo prisutan otpor zapoljavanju povratnika kako zbog niskog nivoa obrazovanja, tako i iz drugih razloga; nedostatak dokumenata, posebno vlasnikih; odsustvo predstavnika koji bi se borili za njihova prava. Religija je uoena kao jedan od kljunih faktora socijalne marginalizacije u BiH jer su, posebno u ruralnim podrujima, vjerski poglavari preuzeli i politike uloge, jaajui vjerske identitete i podjele. Viestruka drutvena marginalizacija koja se ne bazira samo na etnicitetu, ve i na vjerskom porijeklu, izazvala je raseljavanja unutar drave i produbila stepen drutvenog iskljuenja. Vjerski identitet jaa vrlo rigidni sistem etnike segregacije. Jedan od izuzetno velikih problema je i drutvena marginalizacija Roma koji nisu konstitutivni narod, te im je ogranieno uee u politikom ivotu, zajedno sa drugim manjinskim etnikim grupanma, a samim tim je i njihov glas znatno slabiji u borbi protiv drutvene marginalizacije. 4. Pol, siromatvo ena Prema UNDP-ju i DFID-u, kljuni razlozi socijalne marginalizacije ena su: stanje ekonomije loe stanje privrede i segregacija na tritu rada. ene starosti od 16 do 64 godine ine samo oko 37% radne snage u BiH. Nadalje, na

elu 25% domainstava u dravi su ene, a 16% siromanog stanovnitva ivi u takvim domainstvima. loi socijalni uslovi tradicionalno su mukarci vlasnici privatnih posjeda, iako ene po zakonu imaju ista prava na nasljeivanje i vlasniki udio. Samim tim, one su automatski iskljuene iz kreditnih linija, jer je potrebno obezbijediti privatnu imovinu kao kolateral. zavisnost jedna od posljedica rata - velik je broj ena koje ekonomski zavisi od svojih suprunika. obuka slab pristup informacijama o resursima i profesionaonoj obuci. starosna dob starije ene su mnogo vie podlone siromatvu nego stariji mukarci. One ine oko 50% stanovnitva iznad 65 godina, esto ive same ili u unutranjosti, bez prihoda ili penzije i najvie su izloene riziku ivota ispod granice siromatva. etnicitet proces povrata imovine je mnogo tei kod izbjeglikih porodica ili porodica raseljenih lica na ijem elu su ene, jer odsustvo obrazovanja ili pismenosti doprinosi da esto i ne znaju svoja prava. Romkinje su se suoavale sa viestrukom diskriminacijom i samim tim marginalizacijom na temelju pola, etniciteta, siromatva i niskog obrazovanja.

5. HIV/AIDS - relativno niska prevalencija, kao i generalno vrlo javna niska spoznaja o HIV. 6. prostorna iskljuenost siromana podruja imaju manje javne prihode te stanovnitvo nema gotovo nikakvog pristupa dravnoj pomoi. Marginalizacija bazirana na etnicitetu i status raseljenog lica razlikuje se od mjesta stanovanja. U ruralnim podrujima postoje neke mogunosti za preivljavanje od plodova zemlje, ali status oteavaju putne komunikacije, pa oni koji se obrazuju ili su im potrebne usluge zdravstvenog i socijalnog sektora imaju vee trokove zbog putovanja. 7. nezaposlenost - prema rezultatima istraivanja UNDP-ja, najvei dio radne snage u oba entiteta ima slijedee karakteristike: ive na granici siromatva; imaju nesiguran posao ili rade u neformalnom sektoru; rade na vrlo lokalizovanom, skuenom tritu rada, sa vrlo malo stabilnosti u pogledu daljeg razvoja; imaju male anse za poveanje prihoda; vrlo su ranjivi na spoljne i unutranje faktore kao to su privatizacija, gubitak lokalnog trita, gubitak interesa inostranih ulagaa ili smanjenje inostrane pomoi.

10

Uoeni problemi u praksi1

Nevladine organizacije koje se bave socijalnim i ekonomskim pravima i konkretnom pomoi ugroenim grupama, identifikovale su sljedee probleme u socijalnoj zatiti ugroenih kategorija stanovnitva:

Iako je samo dva posto stanovnitva registrovano da ima pravo na socijalnu pomo, drava ne obezbjeuje dovoljno sredstava da svi oni realizuju ovo pravo; Predviena sredstva u budetima u BiH koja se odvajaju za socijalnu pomo i zatitu karakterie neproporcionalna raspodjela sa veoma visokim nivoom beneficija za ratne vojne veterane, koja iznosi gotovo jednu treinu ukupnih sredstava, te veoma niski nivo potronje za socijalnu i djeiju zatitu i programe socijalne pomoi. U oblasti zatite osoba sa invaliditetom, najizraenija je zakonima utemeljena diskriminacija izmeu osoba sa invaliditetom steenim u toku rata i vezano za rat (ak i unutar ove kategorije postoji izraena razlika izmeu civilnih i vojnih rtava rata) i osoba sa invaliditetom steenim po drugoj osnovi. ene, rtve ratnog silovanja su tek poetkom 2006. godine zakonski stekle pravo na socijalnu pomo, meutim jo uvijek nisu doneseni odgovarajui podzakonski akti koji bi omoguili primjenu zakona i pruanje pomoi ovoj kategoriji stanovnitva od strane drave. Pomo je trenutno ograniena na nevladine organizacije koje kroz svoje programe pruaju pomo i zagovaraju potivanje prava ove osjetljive grupe. U BiH jo uvijek, ne postoji niti jedna dravna ustanova za smjetaj osoba koje su preivjele neku vrstu porodinog ili partnerskog nasilja, nasilja nad djecom i trgovine ljudima. Za sada, ovakvu vrstu pomoi pruaju samo nevladine organizacije kroz rad sigurnih kua. Drava samo iznimno pomae rad ovih organizacija i sigurnih kua i to kroz plaanje dijela trokova smjetaja za rtve trgovine ljudima i pomo sigurnoj kui za rtve nasilja. Drava, takoe, jo uvijek nije formirala niti jednu ustanovu u kojoj bi se izmjestili nasilinici u sluaju primjene Zakona o zabrani nasilja u porodici. Drava ne prua adekvatnu pomo i zatitu starijim osobama. Ovo se ogleda kroz nerijeen status i vrlo niske penzije koje ne dostiu minimum sredstava dovoljan za ivot, lou socijalnu zatitu, visoke cijene lijeenja i lijekova i dr.

1 Nezavisni izvjetaj NVO o implementaciji mjera i aktivnosti u okviru Srednjorone razvojne strategijeBiH i ostvarivanju prava iz oblasti socijalne zatite, obrazovanja i okolia, ICVA, juli 2006 (dostupan na web stranici www.icva-bh.org ili direktno ICVA uredu)

11

Koordinacija dravnih socijalnih institucija koje u svojoj nadlenosti imaju brigu o starim osobama ne postoji ili je vrlo mala. Ne postoji institucionaliziran sistem brige o starim osobama, tako da se skoro svi problemi starih ljudi direktno prebacuju u nadlenost socijalnih slubi i ustanova. Na ovaj nain stari ljudi ostaju duboko marginalizovani u socijalnom i svakom drugom pogledu. Majke porodilje koje nisu u radnom odnosu svoja zakonom propisana prava u okviru socijalne zatite, ostvaruju samo u ogranienom obimu. Iako je zakonom propisano da se pravo na ovu vrstu naknade ostvaruje godinu dana nakon poroaja, ovo pravo se samo djelimino ostvaruje i to u zavisnosti od ekonomske moi pojedinih kantona ili optina.Vrlo slino je i sa ostvarivanjem drugih prava iz oblasti zatite porodica sa djecom2. I pored zakonom utvrenog prava na djeiji dodatak veliki broj porodica odnosno kategorija djece u BiH ga ne ostvaruje ili ostvaruje razliito. Prema zakonu, pravo na djeiji dodatak pripada svakoj porodici koja ivi u stanju socijalne potrebe (odnosno porodice iji prihodi po lanu domainstva ne prelaze od 15-20% prosjene plate). Meutim, u veem dijelu drave ostvaruju ga samo odreene kategorije djece, kao to su djeca bez oba ili jednog roditelja i djeca ometena u fizikom ili psihikom razvoju. Ostvarivanje prava je ogranieno ekonomskim stanjem podruja u kojem porodica ivi, vrlo restriktivnim imovinskim cenzusom za njegovo ostvarivanje, veoma niskim iznosom, neredovnom isplatom sa kanjenjem i po nekoliko mjeseci. I pored zvanine stope nezaposlenosti od 45% (ne ukljuuje zaposlene u sivoj ekonomiji) drava nema sistem zbrinjavanja nezaposlenih graana, naroito onih koji nikad nisu bili u radnom odnosu. Sticanje i/ili gubitak prava na zdravstvenu zatitu i socijalnu pomo vee se za (ne) potivanje roka od 30 dana za prijavu na Zavod za zapoljavanje, bilo po zavrenom obrazovanju, po prestanku radnog odnosa ili po prekidu kolovanja sa navrenih 15 godina starosti. Do gubitka i neostvarivanja ovog prava dolazi zbog nepoznavanja odgovarajuih procedura kao i roka za prijavu na Zavod, zbog neispunjenja obaveze poslodavca da izdaju pravovremena rjeenje o otkazu, kao i neredovne uplate doprinosa od strane poslodavaca. Centri za socijalni rad su neadekvatno opremljeni. Takoe, velik problem predstavlja i nedovoljna struna osposobljenost zaposlenih to sve doprinosi da kvalitet rada i usluga ovih centara nije na ujednaenom nivou i ne ispunjava odgovarajue standarde. Tako nivo kvalitete rada i usluga nije isti za sve korisnike i zavisi od mjesta stanovanja.

Vei dio prava iz oblasti zatite porodica sa djecom kao to je jednokratna pomo za opremu novoroenog djeteta, pomo za prehranu djeteta do 6 mjeseci starosti i dodatna ishrana za majke u periodu dojenja, smjetaj djece uz osiguranu ishranu u ustanovama predkolskog odgoja, osiguranje jednog obroka u vrijeme nastave u kolama osnovnog obrazovanja, se ne ostvaruje i vezuju se za ekonomsku situaciju kantona odnosno optina.
2

12

Socijalna karta na nivou BiH nije uraena i ne postoje relevantni podaci o socijalnim potrebama stanovnitva.

U skladu s tim, nevladine organizacije su dale i preporuke za zakonsko regulisanje prava iz oblasti socijalne zatite i socijalnog osiguranja u BiH gdje, izmeu ostalog, stoji i slijedee: U skladu sa meunarodnim standardima, minimum prava treba obuhvatiti davanja za: o zdravstvena zatitu o bolest o porodiljsko odsustvo o invaliditet i dugotrajnu brigu/zatitu o starost o penzije za lanove porodice umrlog o povrede na radu i bolest izazvanu radom o porodine doprinose/naknade (porodiljsko porodice sa tri i vie djece, za teko bolesnu/hendikepiranu djecu) o nezaposlenost o finansijsku socijalnu pomo Neophodno je zakonski definisati socijalni minimum tj. finansijsku socijalnu pomo u BiH, potujui meunarodne standarde i kriterije i prilagoditi ih potrebama i situaciji u BiH (potroaka korpa, minimalna plata). Predlaemo definisanje minimalne finansijske pomoi na nivou drave, uz otvorenu mogunost entiteta/kantona/optina da poveavaju iznose, zavisno od ekonomske situacije i budeta. U izradi zakona potrebno je predvidjeti naine osiguranja finansijskih sredstava potrebnih za implementaciju zakona, kroz budet i nebudetska sredstva (lutrija, meunarodna saradnja/programi, trite). Socijalno ukljuivanje svih diskriminisanih i marginalizovanih grupa treba biti princip u razvoju novog sistema socijalne zatite koji podrazumijeva multidisciplinarni pristup u cjeloivotnom integrisanju socijalno ugroenih osoba (npr. osposobljavanje za ivot i rad).

Meutim, osnovna pretpostavka za socijalno ukljuivanje, odnosno eliminisanje drutvene marginalizacije jeste ekonomski razvoj. Samo ekonomski razvoj moe obezbijediti osnovu za vea izdvajanja za socijalna davanja i smanjenje broja nezaposlenih. Paraleno, jaanje civilnog drutva i svijesti o uzrocima drutvene marginalizacije nametnue i pitanja o obrazovnoj strukturi, stvarnoj demokratizaciji drutva ili kvalitetu usluga koji svaki od graana dobija od drave ija osnovna funkcija i treba da bude briga za svakog stanovnika.
13

Meutim, bez obzira na to koje su to specifine komponente boljeg ivota, razvoj u svim drutvima, pa i u ovako komplikovanoj Bosni i Hercegovini, moe se svesti na tri cilja: 1. Poveati raspoloivost i proiriti raspodjelu osnovnih roba za egizistenciju, kao to je hrana, krov nad glavom, zdravlje i zatita; 2. Poveati nivo kvaliteta ivota ukljuujui, pored vieg prihoda, i osiguranje vie radnih mjesta, obrazovanje i veu panju kulturnim i ljudskim vrijednostima, koji e sluiti ne samo poveanju materijalnog blagostanja, nego i stvaranju veeg individualnog i nacionalonog samouvaavanja; 3. Proiriti dijapazon ekomskih i socijalnih izbora koji stoje na raspolaganju pojedincima i zemljama time to e ih osloboditi od ropstva i zavisnosti ne samo od drugih ljudi i nacionalnih drava, nego i silama neznanja i ljudske bijede.
(Todaro, Smith- 2006)

Potreba za paketom politika Da bi se drava izborila sa visokim procentom drutveno marginalizovanog stranovnitva, nisu dovoljne jedna ili dve izolovane politike, ve paket komplementarnih i sprovodivih politika: 1. Politika ili niz politikih aktivnosti koje su tako postavljene da se osigura da trite ili da institucionalno uspostavljene cijene pruaju drutveno tane signale i inicijative jednako za proizvoae i one koji dobavljaju resurse. Korigovanje iskrivljenih cijena treba da doprinese veoj produktivnosti, veem zapoljavanju i manjem siromatvu. 2. Politika ili grupa politikih aktivnosti osmiljenih da dovedu do dalekosenih strukturalnih promjena u raspodjeli sredstava, moi i pristupu obrazovanju, s tim u vezi sticanje prihoda (zapoljavanje). Ove politike idu dalje od oblasti ekonomije i dotiu se samog socijalnog, institucionalnog, kulturnog i politikog tkiva zemlje. 3. Politika ili grupa politikih aktivnosti osmiljenih da modifikuju raspodjelu prema visini prihoda viih slojeva kroz provoenje zakonskog progresivnog oporezivanja prihoda i bogatstva i na niim nivoima putem direktnog transfera plaanja i veeg dotoka potroakih roba i usluga koje osigurava drava, ukljuujui radne programe. Neto efekat je da se stvori drutvena mrea sigurnosti za ljude koji su zaobieni u procesu razvoja. 4. Jedan broj ciljanih politika za direktno poboljanje blagostanja siromanih i njihovih zajednica, posebno onih koji su uhvaeni u zamku siromatva programi za razvoj kapaciteta ljudskog i drutvenog kapitala za siromane slojeve.
14

Zemlja sa ovako visokim politikim tenzijama i diskriminacijom gotovo ugraenom u sistem, teko da e ita uiniti u borbi protiv socijalne marginalizacije. Nadalje, visoko stepen korupcije i kriminala dotatno oteava smanjenje siromatva i poboljanje standarda svih graana. Za kreiranje i donoenje tako vanih politika, Bosni i Hercegovini treba ipak vie dravnika koji e misliti na budue generacije, a manje politiara koji e misliti samo na sljedee izbore.

15