Veteres philosophi quomodo

iudieavepint de preeibus

scripsit

Henricus Sclimidt

^-

GISSAE
IMPENSIS ALFREDI TOEPELMANNI
MCMVII

RELIGIONSGESCHICHTLICHE VERSUCHE UND VORARBEITEN

herausgegeben

von

Albrecht Dieterich
in

und

Richard Wnsch
in

Heidelberg

Knigsberg

i.

Pr.

IV.

Band

1.

Heft

69'755

SIGOFREDO SVDHAVS
PAVLO WENDLAND

De precibus veterum
quidem inveniantur
corum, perqiiisivit

nuraero iiuper Caroliis Ausfeld

multi scripserunt viri docti, quorum ex ^ privatas imprimis preces, quae

poetarum tragicorum et comiPost Carolum Ausfeld precatioues veterum novissimus investigavit Conradus Ziegler (De precationum apud Graecos formis quaestiones selectae, Diss. Yratislav. 1905),
in diverbiis

qui forraam imprimis observavit,

cum

ego,

quomodo senserint
in

et iudicaverint de precibus philosophi,

exponere conatus sim.

carminibus

Atque antiquissimae

quidem

precatioues

Homeri
gotium
in

reperiuntur, in quibus quicunque precatur, quasi ne-

couficit, tamquam hierum facere volt, Quod autem Universum G. Kaibel (Sopliocl. El. p. 282) ita expressit: Gehet und Erhrung verhalten sich wie Leistutu/ wicl Gegenleistung,

apud Homerum imprimis valet. Homines enim deos aut admonent, quot victimas, hostias, libationes acceperint, aut se sacrificaturos pollicentur, pro quibus dei gratiam referre iubentur.

Ut

igitur donis acceptis dei obligati sunt, ita accipiendis illiciuntur et admoventur, ut succurrant liominibus. Quod genus precationum simplicium, ut nonnulla exempla afferam, invenitur

'

De Graecornm

precationibns
Eos,

quaestiones,

Jahrb.

f.

Mass.

Philol.

enumerat C. Aiisfeld p. 505, quibus addo, quos omisit: P. Chetelat, De precatioue apud poetas gr. et lat., 1877; Fr. Jacobs Vcrm. Sehr. III p. 107 sqq.; DUinger, Heidenthum u. Judenthmn p. 199 sqq. Ceteroquin velim couferas A. DieteVIII (1905) p. 484 sqq. Priorum Matthaeus Brouerius de Niedeck, De populorum veterum ac recentiorum adorationibus disserlatio Amstd. 1713; Studlin Geschichte der Vorstellungen u. Lehren von dem Gebete, 1824 p. 135168.
f.

Suppl-Bcl. 28, 1903.

qi egenint de precibus,

rich

rch.

Religionsivissensch.
:

auctorum hos

affero

.,

Religionsgeschichtliche Versuche u. Vorarbeiten IV.

Hemicus Schmidt
II.

[2 L-

d-L f.iev
/}

I 37, quo loco Chryses, Apollinis sacerdos, precatur: Klvttotc' zot yaouvr e/rl vr^ov Qeipa^,\ ei.' agyigTO^',
.

1 l] TTore tot /.aTct, ttiovcc i.o]ql

-KQijrivov eeldcQ'^,

i'/.r^a

tavgcov

fjd'

cdy}}\

ze

f.ioi

similiter Nestor

II.

IX 497 sqq.
\

opiuatur

fieri

posse,
:

ut

dei

consilium miiteut,
S-eoX

dummodo multa dona

'\

accipiant

Irgenzol e re vmI
TS hi T'
|

amoi

tcov Tteo y.al fiel'^tov

ccQSJVj Tifii]

Yxcl /iiev

Tovg d-cieoGL

y.cu evyco'/J^g uyavf^oiv^,\

'/.looo/iieroi.

loif] te

Tcviof]

te jcaQaTQcoTrCoc
fidoTi]

v&QOJTiot]

ors y.h

xig

VTteQjji']')]

y.al

Piira atque honesta mente opus esse, ut deuspreces exaudiat,

liic

loco commemorari videmus. Immo facile apparet Graecos Homeri temporibus persuasiim liabuisse, ut C. Ausfeld recte dicit, forraam pactionis cuiusdam inter homines et deos

nullo

stabilitam videri, qua deus officio

acceptis, ut precantes audiat
si

quodam
ille

obligetur douis antea

eorumque preces expleat, tamquam

debeat.
a,

foedus factum

sit,

in

quo raanere
et

Verum enim
coeperunt. Licet in

vero septimo

sexto

Chr.

u.

saeculo

Graeci de deo mundoque et natura hominis subtilius meditari

Homeri carminibus multa reperiantur, quae ad populrem de rebus divinis sensum notionesque simpliciores pertineant, procedente opusculo sententias philosophorum
saepe contrariae sunt. Imprimis Homeri fabulas philosophi im-

investigabimus ad religiouem spectantes, quae opinionibus vulgi

' Zav ndrso^ si. -noxs Srj oe uer' 11. I 503 sqq. Cf. Od. in 380 sqq. d&uvdroiaiv ovrjaa Pj %nsi ^ %Qyco Od. XVII 240: IV 763; II. XV .; 372. Cf. Alsfeld 1. c. p. 526 sqq.
; :
\

In haec verba Maximus Tyrius invehitm-, Diss. XI 7, secundum quem numeu est uaToemoi^ y.ul ure^es xal u.-zaoairr/Toi'. Cavillatur poetaiii cum qnaerit: Ti rara, cd uoirjTJf aoiaxe; l.i/j'ov y.ul dwooSy.ov ro O'stov, xai firjSev iatpeQOv rmv Tiol.Xcv av^ocncoi'
"^

Tyr.

ipsnm versum vituperat Porphyr/ ep. ad Aueh. c. 5 Maxim. lih. VIII 8; Hierocles, alii. * In hunc versum invehitiir Plato Pol. 365 E (364 D sq.), qui multis aliis locis tales sententias impugnat. Cf. infra p. 11. ^ Porphyrius etiam tertio p. Chr. u. saeculo haue tiirpem deorum opinionem reiecit: de abst. II 60; ad Marc. 19; cf. verba Hieroclis Stoici Stob. I 53; Seneca, nat. quaest. VII 1: quamvis tnunera et deos vincant\ proverbium erat Sjoa d'eovg TieiD'ei xid aiSoiovs aatlrjas, cf. Otto Die Sprichwrter u. sprichiortl. Redensarten der Rmer, s. v. munus.
''

Istuni

XI

3; lamblich. de myster.

3]

Veteres pbilosoplii quomodo iuclicaveriut de precibus

pug'nabant,

Her acutus
.
.

Velut quas falsas turpesqiie esse intellexeraut \ pravas precantium opiniones refellit (fr. 5 Diels)

'Kai

tolg ayccXf-iaot l TOvxioLOLV ecyiovrai y.oIov ei xig f-ioiut

-.

leyriVEvoiTo

Democr

coerceant ueve a dis valetudinem precentur

EV'/TiLOi TCccQCi

u s homiues admonet, ut ipsi libidines (fr. 234 Diels) 'TyiEir^v

:

d-ewv ahiovxaL av&QtoTtoi,

ovx.

trjv

e TavTi]g vvai.iLV iv

eavTOlg e'xovzeg

laaaiv azQaoh]t dh zvavTla TtQr^aaovzsg avrol

TtQOozai T^g vyielr]g rf^iotv eitid-vulrjioiv yivoviai. Similis est

0-

genis Cynici
xo d-vuv
f.iev

seutentia, Diog. L.

VI

2,

28

'Eyiivei ^
rf] d-voicc

avxbv vmi
y.axa zfjg
sat. II

TOlg d-Eolg vtzeq vyuiag, Iv amfj h

vyieiag ELJtvElv.

41

43

Poscis

His verbis opem nervis corpusque

\

similis est locus

Persii
\

fidele senectae

esto. age.

sed

grandes pathiae tuccetaque crassa

Tovemque morantiiy.
Apoll. I 9 narrat.

adnuere his super os veUiere

quae Philostratus vit. ab Aesculapio valetudinem petebat, viuo deditus, quamquara hydrope laborabat, helluo gurgesque in convivio luxuque tempus terebat. Quam Quod conquestum eum ob rem neglegebatur ab Aesculapio. deus Apollo nium adire iussit, quocum hoc modo collocutus T/ aV" E(pri, Ti]g ofig oocpiag syio aitoXavoaiui est. Adulescens aeXevel yaq ^ie yi/oA^r^Ttibg vvlval aoi.'' ApoUonius: V
Adulescens
eiiim, qui
:

Propinqua sunt,

Cf. Xeuophanes fr. 11, 12, 14 sqq. D. Ex posterioribus pbilosopbis plerique priorum exemplum sequebantur, ut Plato, Epicurus (fr. 228, 229 Us. (lojijoloy'] Ultra ^Ofiroov^ oked'ooov fj.vD'cav deleiio)^ Pbilodemus (Zeller GescJi. der Phil. III 1 p. 428, 1), Pbilo, qui contumelias immoderatas in poetas dictas e libris Epiaireorum bausit, cf. P. Wendland Fhilos Schrift ber die Vorsehung p. 5859. Cf. Origenes c. Cels. VII 65 66. Lustrationes quoque et expiationes
^
'^

repudiabat Heraclitus
i 7117^0*' ifiiSui 7iri?.M

Kad'nioovrat

S" a?.leog

aiaan
Cf.
1.

fiiuii'o/uevot

olof

sizis

utioih^oito

(quae verba latine citantur apud Eliam

Cretensem, quod non commemorat Dielsius.

f.

Baur

Tilhing. Zeitschr.

Theologie

18.32, 4.

Ilf

p. 68).

Cf. Zeller

c.

I 2 p. 731, 3:

Da

dieser
gilt,

Tadel nicht blo

liegt

dem

Yertraice^i
selbst

auf das opus operatum der Opfer

werden ja n:r]/.6i genannt. Cf. ibid. p. 732 Heracliti fragiuentuiu respicit ApoUonius Tyanensis ep. 27. ann. Praeterea cf. Leopold um Scbmidt Die Ethik der alten Griechen I p. 132: In einer aus der hippokratischen Schule hervorgegangenen Schrift nbetdie heilige Krankheit (Hippokr. II 328 C) fand es Tadel, da man durch Blut und andere derartige Dinge aiftari ra aal toiai alloiai roiovroim diejenigen reinigen wolle, welche vielmehr in den Tempeln durch Opfer und Gebete die Gtter erweichen mten.

am

Tage; die Opfer

1*

Hemiciis Schmidt
ioTCci 001 TtQog Tcc
,.vi]

[4

TtaQvra noVkov a%LOv

'f

vyieiccg

ydg tcov
(.lev,

et]

"

JC,

siTtsv,

,.fjv

b ^^GhiTiLog inayy.XBraL
,.Tolg

ov dicjoi

de."

svcprj^isi", ecpr^,

yoQ

ovlo!.ivoig lojoi, ah ^ ivavTia

T voao)
/.al

TtQccTTeig' iQvcpfi

yaq iovg dipo(payiav eTteadyeig vyQOlg

/.al

Lecp&OQOOL roig on/.dyyvoig

van

kjiavrXslg nr]lv".

Quibus posteriorum sententiis aiictorum praesumptis, cum cohaereant cum Democriti dicto, et ad superiores revecti ad

Euripidem

nos converteraus, qui quia imbutus est philosophiae

praeceptis ad rerum naturam pertinentibus nominandus et in

primis audieudus est,

cum agitur philosophorum de precationibus

^.

Euripides enim uon solum poeta erat, ut Aescliylus et Sophocles, sed etiam pliilosophus, ut recte ab Athenaeo IV 48 p. 158 E,

XIII 12

p.

561

nominaretur

o Gurjviy.bg
1^.

ffiloocpog,

scenicus

philosoplins

a Vitruvio VIII praef.

Multis in rebus

eum

Heraclitum
p.

secutum esse demonstravit Guilelmus Nestle 5, qui dicit de Euripide: In ihm vereinigen sich me in
alle

einem Brenn'ptmkt

Strahlen griechischen Geistes, die in einem

halben Jahrtausend
bis

Homer bis auf Sohrates, von Jonien Gro - Griechenland aiieuchteten. Itaque in hunc maxime quadrat, quod in Universum scite adnotat Seneca ep.
von

nach

8,

8:

Quam

multi

i:)oetae

dicunt,

quae jjhilosophis aut dicta sunt

ai dicenda. In reli^ione enim poeta

novam atque suam

protulit

doctrinam ^

Bonam

piaraque

mentem

et

rectam voluntatem Euripides

^ Imprimis Giiilelmiiin Nestle Euripides der Dichter der griechischen Aufklrung (Stuttgardiae 1901) ducem sequor. ^ Usque ad nostra tempora Euripides philosophus uon satis aestimatus est, ne a Zellero quidem. Cf. U. de Wilamowitz, Analecta Euripidea

p. 163.
^

Noras

preces reperimus Troad. 884 sqq.

'2

yrjg oxrjfia xclni ytjs s^cov

iS^av,

"OoTis TiOT

ei au,

SiaxoTtnOTOS elStraij

Zeig, eir

uvdyy.t] ffvaemg sl'te

'

rovg ^orcvj
Si

JTQoarjv^firjv ob

ndvra

ya.^,

drpyov
d'vr'jT

Bdivcov

y.s?.ev9'ov, icaru Siicrjv

ia

ayeis.

V a s preces poeta ipse

TV

indicat,

cum Menelaum ex Hecuba

liaec

verba

dicente qiiaerentem fecit:

S'

eoTiv, sv^ns cos iy.aiviaas d'ecv l

5]

Veteres pliilosophi quomodo iudicaveriut de precibus

maxinie aestimat, neque Interesse

offeratur
^.

dicit,

quanti

sit,

quod

clis

De
agit
p.

precibus, quae

apud Euripidem reperiuntur, G. Nestle

preces exstant,
dicit,

115 sqq.

Quamquam multae apud eum

locis

tarnen perpaucis

poeta de precibus

quid sentiat

an utiles eas
legibus

esse
et

iudicet necne.

Nonnullis locis
regi
:

mundum
liabens
-^

aeternis

immutabilibus
^,

persuasum
\<2g

preces aspernari videtur

v. c.

Suppl. 262
:

ovhv fiulv

tjqy.s-

oav Xnal
Tohg
zig

d-eCov.
|

Troad. 469 sqq.

bf-icog
(5'

~S2

^eol

yiaxobg fisv avay,cckCo

\

avf.ii.U(XOvg,

f/ci Tt

^Kwoc

xv/k\]GTf.uv &ovg,
:

brav
ti

fi(.icv

vorvxfj Icij] Tvxrjv^.

Troad. 1280 sqq.

"Ico

d-eoi-

xovg

d^Eovg

Acdio;

xca tvqIv yccQ ovk ijzovaav vayiaXovi-ievoi.

sacrificiis

Neque precibus neque

quia

homines quicquam a

dis im-

petrare possunt (Ion. 347 sqq.), quibus oblatis omnino Euripides,

cum

dignitate
(fr.

et

sanctitate

deorum

non

conveniant,

valde offenditur

794 N.).

Euripidis aetate homines operam dedisse, ut intellegereut

preces quid essent, elucet

cum ex operibus poetae

ipsius

tum

quod sophistae de precibus disputabant, ut Eryxia docemur dialogo Piatoni supposito ^, quo Prodicus Ceus Atlienis in Lyceo de divitiis oratiouem liabens inducitur, quas aut bonum aut malum esse posse dicit. Petulans autem lingua adulescentulus sophistam interrogando urguebat et adducere
ex
eo,
^

Cf. fr. 946, fr. 327,

p.

19 sq.).

Zeller

1.

c.

II 1 p. 12 sq.

Gottesfurcht des

Armen

6 N. et Theopbrasti complures locos similes (infra Er (Euripides) tcei recht toolil, da die mehr wert ist als die prunkenden Opfer manches
:

Reichen.

quae quidem ad religiouem pertLueant, hoc modo loquitur: Da die in menschliche Schicchen und Leidenschaften getauchten Gtter der Verehrung Ob aber die der Verehrung nicht wrdig sind, das steht ihm freilich fest. wrdige7i, seinem Ideal entsprechenden Gtter in Wahrheit existieren, das
2

De

diibitatiouibus Euripideis,

Th.

Gomperz

Griech.

Denker

II p. 12

glaubt er zwar mitunter, nicht selten aber bezweifelt er

'

es.

De
Si

precibus quae apud Euripidem inveniuntur

p.

cf.

Bruus Berl.

phil.

Wochenschr. 1898
*

899 sqq.

precationes

uou exaudiuutur,

re

vera

supervacaueum

est

et

iueptum homines

precari.

Itaque preces pars liuut bonorum

morum

{axTifia).

^ 0. Sehr oh 1, De Eryxia qui fertur Piatonis (Diss. Gotting*. 1901), de tempore quo scriptus sit dialogus hoc modo iudicat p. 42: non dubitamus quin dialogiis non ante tertimn saecnbnu conscriptus sit.

Henricus Schmidt

[6

conabatur, ut diceret preces supervacaneas esse, quoniam in Omnibus rebus virtutem esse in homine imprimis interesset, Et factum est, ut Prodicum, virtus autem disci posset^ priusquam se preces non contemnere posset ostendere, gymnasiarclius e gjminasio expelleret quia sophista non idonea (d e lurj e7tm]dEia, fjlov otl fiox^-rjQd p. 399 A) cum adulescentulis colloqueretur ^

Ut Euripides So erat es quoque aequalis eins homines quasi e somno excitavit quassitque. Quantum autem fieri poterat, Socrates vetustum usum conservari volebat, aliter atque
Euripides,

de deis opiniones acerrime inmoribus atque institutionibus mavehebatur, cum Socrates in iorum, in forma et g-enere caerimoniarum cultusque permaneret ".
qui
in

vulgares

Socrates

diviuo auxilio fretus*

dis,

homines admonebat, ne bona

corporis peterent a

sed

bonam meutern, honestam, integram.

Gravissimus omnium locus, quibus de religione precibusque Hie deis Socratis opinio refertur, exstat Xeu. Mem. I 3, 1 sqq.^
confisus permisit, ut ipsi utilia darent, simpliciter

bonum

ex-

probe scirent, quid bonum esset quid malum, homines autem nescirent: KalriviExo de nqog tovg S-sovg arrlibg raya^a idvai^, wg rovg ^eovg 'AciXkiGta dzag OTtoia
petebat,

cum

di

GL Maximus
Cf. F. G.

Tyrius.

diss.

XI

6.

2
^5

Welcker Prodikus von Kcos

:

{Kl. Sehr. II

525 sqq.).
dvvufnv leQOZi
tificorj

Nouco
3,

TTolsuig deis gratias

esse refereudas Apollo dixerat, Xenopb.

Ttai'rccxov
y.ul

mem. IV
ojs

16

17

No/uos Si

S/jTtov

san

y.ara

d'eovs a^eay.ead'at.

Ttcg

ovv av Tis y/J.iov

evassoxEoov

d'EOvs

//

nvxoc

y.s'/.Evovoip

ovrco tiouov; Cf. Cic. de legg. II 16, 40 et

legem DraCf. Zeller

conis apiid PorphjT. de abst.

IV 22 servatam.

Porphyr, ad Marc. 18: Oltog

ya^

(.leyioros y.a.Qnbs
2,

evaeelae, riui' ro d'Elov y.az ra iiaXQia.

in

p.

143, 6.

* Cf.

Plato,

Grit. p.

43 D:

El ravTi] filov zw ^eco, iuvth ysvead'o.

SoJcrates
p.

Cf. Epictet. diss. II 4, 21.

^

Cf.

Joel

Der

echte

und der Xenophontischc

S-pezialritus

90

91

Der Sinn
(I 3,
1).

der ganzen Stelle besagt: es

tvie,

kommt nicht darauf an'^.

du

Es kommt

nicht darauf an,

nach welchem

die Gtter verehrst

bittest (I 3, 3).

Es kommt nicht darauf an, um ums du im Gehet Es kommt nicht darauf an, tvie viel du opferst (I 3, 3).
**

'O

Eisdem verbis Pythagoram precatum esse refert Diod. Siciil. avzos Efaay.B 8eTv er ran sv^ais uTil.cs sv '/eoO'ai zdyad'a.
PorphjTius ad Marc.
ep. 13
:

X 98

dicit aliis verbis

Tnvr oZv

d-sle y.al

Idem ahov ror

7J

Veteres philosophi quomoclo iiulicaveriut de precibus

uyudc! ioii^.
sacrificium
sinceram"'.
iierent facta;
-.

sed

Non Interesse magniim atqiie splenclidum esse bonam mentem atque voluntatem sacrificantis Semper bonam mentem postiilabat, qua bona

reminiscamur illis ipsis temporibus Aeschylum ab Aristophane Cereri supplicantem induci bis verbis (Ean. 886 87): zlrii.nqiso, fj d-Qeipaaa tijv Sfiip' cpgeva, ehai ^le rjv

Nihil fecit sine invocatione deorum, ut apud Xenophontem legimus Oecon. V 1920, quo ioco Socrates dicit, quia dei et bellicas et rusticas res regant,
^.

Socrates multum precabatnr

d'tov a

d-eJ-et zs xul eoTii> avxSs. Apollouius Tjaneusis baue precatiouem, quippe quae optima esset, coniraendabat (Philostr. v. Ap. I 11) ^i2 &eoI, Soir^xe fioi 7a ofe.fiEva 6(ftO.B-nu ydo ttov to/s fth' uaiois raynd'. Cf. IV 40
:
. .

20, quo Ioco dicit se cuncta ^oir.rs uoi tu (feiX6fiei'<c,

^

in

imam precatiouem

complecti:

~ii

dsol,

Cf. Valer.

Max.

(ed.

Kempf), qui nostrum spectat locum VII 2 ext.

Socrates

humanae
a
clis

jjetendtim
ii

oraculum nihil ultra immortalibtis arbitrabatur quam, ut bona tribncre/it, quia

snpientiae quasi
tcrrestre
titile.

quodam

demum
"
'

scirent, quid unicuiqiie esset

Cf.

Xenopb.

Oecoii.

Cf. Xeii. Mera. 1 33.

Qaae ibidem 14,

18;

II

XI 5 sqq., quo Ioco permutatur ratio. Hoc Ioco genuiua Socratis senteutia nobis occurrit. 1, 28; IV 3, 17 refemutur, magis Xenophontis
I.

quam
^

Socratis sunt, v. Joel

* Cf.

c.

I p. 94, 97 sqq.
p. 165.

Bruns Das

litterar.

Portrt der Griechen

Cf. PlatO, Synip.

iu'ta%ev. ETtEiT evyex'

220 D: 'O J^ EiOTi'-y.et yti/^^i iios lytreTO y.al r]Xioi aniow ttoooev^uei'os toj jiUm. Qui quidem njos omuibus
887 E. Neque tarnen, quamvis sublimis atque ex-

communis

erat, cf. Plat. legg.

celsa fuisse videatur Socratis precatio, nos effugiet et eara et multas aliorum

pbilosophorum preces, quia generatim et in Universum deos implorabant, singulis quibus opprimebautur curis et sollicitudinibus non communicatis cum dis quasi non ipsorum proprias fuisse sed ut ita dicam im, , , ,

personales et proprietate careutes.

Quo de

vitio,

quo laborabant preces

betete,

pbilosopborum,

cf.

Joel I p. 91

Wenn
. .

er

(Socrates)
die

bat er die

Gtter einfach

um

das Gute".

We^in

besonderen Wnsche

im

Gebet wegfielen, so fielen ja wohl die besonderen persnlichen Anlsse zum Gebet weg und nur die allgemeinen blieben. Enthydemos hat ganz Hecht, wenn er nach Kenntnisnahme der Sokratischen Lehren sagt, er wisse nicht, was er sich von den Gttern erbitten solle. Die allgemeine Formel im Gebet statt der besonderen Wnsche das bedeutet zwar eine ethische
. .
. .
.

Erhebung der Gottheit, aber eine Verflchtigung des intensiv persnlichen Charakters des Gebets. Die Gottheit n-ird sehr gro/i durch diese sokratische Idee, aber zum Knig kommt man seltener als itum Vater. Cf. ibid. p. 97.

Heuricus Schmidt

Tg

et milites et agricolas per sacrificia aug-uriaque e deis exquii-ere

oportere, quid sit faciendnm, quid omittendum.

Ei) yctQ la&i.
Y.aoTiGiV y.al
.
. .

Deinde pergit
yial

ort,

oi otcpQoveg y.al
%7tTio)v
'Aal

vttsq

vyqwv
y.al
^.

^i]qwv
Tidvxtov

oCbv

y.al

ngoarcov

vtieq

ys

ri

tCov yTiiUccTcov zovg

^eohg d'eQartevovoiv

Quibus verbis
(.uv,
scprj,

Critobulus respondet Oecon.

y.qaxeg, y.aX(g fiOL oy.slg

VI

ji)da ravTu

Sdj-

Xiyuv

y,eXevo)v rcetQd-aL

ahv tolg ^sotg

ceQxeo&ai Ttavtog egyov,

HQrjviTijv
1]

wg tCov

3-ecJv y.vqLiov bvztov

ovhv ffitov x&v

tG)v TtolEf-u/Mv sQyojv-.

Viriim excelsum et egre-

gium Socrates se praestat, cum mortem obit et tranquillo laetoque animo cicuta mortifera exhausta deos precatur (Phaed. 117 BC). Eestat, ut illam Socratis precationem addam, quae ob simplicitatem atque ingenuitatem auimi vehementer nos permovet. Praecepto enim satisfaciens praeclaro, quo postulabat, ut bouum honestumque peterent homines, precatur ipse
(Phaedr. 279 B C)
Tjve fioi
:

19 cplle

nv

te y.al alloi aot ti] &ol, ole^iod-tv 6^

y.aXq)

yeveo&ai rvod-BV.

ooa

h'xio,

rolg

inog
r)

elvtti fxoi (fiXta-

nKovOLOv h
baov
(.ir-ie

vo(.iiCoLi.u
f^nqie

rbv oocpv
yeiv

zb de %qioov

TtXfjd-og eXr] {.lOi

G(i)(pOlOV.

(psQUv

vvair'

D.og

Qui aut deum esse negabant, ut Diagoras Melius et Theodorus CjTenaicus^ aut in dubio relinquebant, ut Proest. qui vel in pulicis morsu deum iuItem Xeu. Oecon. XI 8 Iscbomachus, quem Socrates exemplar praedicat. bona corporis euumerat, a Socratis sententia
^

Haec eunmeratio Xeuoplioutis

Tocaturus erat, uou Socratis.

plane abhorrens.
diss.
^ De precibus Socraticis Maximi Tyrii verba digna sunt, quae legantur, XI 8: 'A).X. ov /tiiv fjysl trjp rov (fiXoafov evx,'p' nirrjoiv sUrci rcy

ov nao6vx(av ; kyto Se

biuUav

(c.

Clemens Alexaudr. strm. VII

/}

S;.

854

Pott: 'Eaxiv oiv

I

co;

eLisiv TO?.tir}^TEpop ou.ia n^bg rov d'eov

bfitliav

evx>],

quam
Toii

pauUo post h'Sidsrov

p.

nomiuat
d'sov

Gregor. Nyssen.
y.al
t],

de

precatione
Ti^ds

8 ed. Krabinger:
OTtcos
y.al

IIoooev/}]

ofi.'ut)

Sidkey.zoi'
oiist,

Q'eovs TtEQi icv 7iao6vx(ov,

y.al sniSei^ci' iT^g

,

dosrrjg'
?]

rovro ev^sro 6
'Ad'f]vaicav

^(oxpTrjs

avxi
'AI/.'

xorjuaTa yep>]Tai
evyxo
jJLtv

ojicog

up^ei

i)i>

TioXkov ys

Sei.

roTs
y-al

d'eois,

iXdfiave
y.al

Se Tino
^co'tjv

avvETttvevvToip exeLvcov dpr/}v \pvy7;s,

xal EvE^THv d'vuTOV,
3

^av^iav lov,

iavrov auEtimov,

d'avfiaoTo. Sjoa,

d'Eolg Sox.

Cf. Cic. de

n. d. I 1, 2;

Sextus adv. matb.

IX

142, 117; Diog. L. II 97. 100; 55 (404, 20 Bekk.), Diels Doxogr. p. 591, 25 sq. Aliter
I 23, 63;

iudicat Clera. Alex. Proti'. II 24, 20.

9]

Veteres

i)liilosoplii

quomodo iudicaveriut de precibus

tagoras^ et Melissas Samius-, aut providentiam esse negabant, ut Thrasymachus ^ precatiouum quoqiie necessitatem effectumque sustulerimt quia inntiles eas et supervacaneas
.

esse sibi persuaserant

*.

Cyreuaicos
tum
UT]
TTjv

igitur,

esse dicit,

preces

fleri

quos Prodicum liaereticum imitavetuisse refert Clemeus Alex.

V7t^iv)]o0^rjv

Strom. VII 41:

"EvTad-a yevi-ievog

tCov

negl rov
}.i(pl
(.irids

slv Ev%e&aL ngg

iivcov keQo6'iov, tovt" sotiv rCov

ETil

IlQodUov aiQSLV tamr] avzwv xfj &eo) oocpia wg

TtaQEiGciyouiviov oyi-idxiov.
^V7]

%va

ovv

yyivklwvTai,

aiQeou,

(.lad-ecioottv TtQoeilr^cpd^aL (.isv V7to

twv

KvQrivaiy.Cov leyof-viov (pilo-

ocpoiv

^
ex parte aliter atqiie Cyreuaici iudicabant de preMag-is eiiim Socratis
de n.
d. I 23,

Cynici
cibus
1

^.

exemplum
iwv

secuti, cuius auspiciis

Cf. Cic.

63; I 42, 117; Diog-. L.

lleol
d-ett'

IX 51 ex

libro Pro-

tao"Orae 7rf?t d-ev hauriens:

ovd-' cos oiy. slaip (cf.
2

oiy. r/v) eiSerni,

oi9-' o)5 eloiv,

Plato Theaet. 162 D).

V.

F. G. Welcker, Kl. Seh. II p. 526.

' V.

Hermiam
Proclus,

iu Phaedr. p. 192 Ast.

* Cf.

commeut.
. .

in

Platou.

Tim.
i'jfis

61
tri

(ed.

'O (MEV <f.6ao(fOi

IIoofVQtos
lttu t

7isot)]yuysi'

a).~/.as

y.al

Diehl 1903): alias oo^as

7i

Ityoyv, (S avllriSSriv siTieu;

ms ovre
s

ol Ttiv 7iQu>xt]v adsoTriia loaijaavTes

,

o o a-

Ttoiovvrai Tr,v
d'EOve, ovre oi
rrji^

ij

sv^ffs rnfslstav

oi ye firjSe Eivai

Isyovjes

Ssvrioav, ouot rljv TtQvoiav ag8r,v dvaToejtovat dsovs slfat

y.al

SiSofTES, ovd'' Ol y.al elvai

avrii^
i'5

tiqovoeXv avTois oiiyy,cogovvTES,

Cf.

(h'dyy.r]s

yivEod-ai

y.rl.

Orig.

^eol Evyxs

Aphrodisiensis, qui in Stoicoium de fato iudiciim iuveliitur,

fato posito
fieri

anavra Sh cci' Alexander hoc quoque affert

1.
:

Hauptgewicht

non posse, \\t preces exaudiantur, cf. Zeller, III 1 p. 772 Das Alexander auf die praktischen Folgestze des Fatalismus theologischen Grnde nicht ver(de fato c. 16 sqq.), ivobei er auch die aufhebe (de fato Gebetserhning und die Vorsehung die derselbe gi, da
Ictjt
. . .

Preces valeant iutactae, de anima 162: 'En de fillof io dsTov y.al ;iorjd-Eiai, xal al nag rjtuf tc/ai TS y.al Seijoeis Tr;f oiy.Eiav y,wQav rovTOv al EX Eos qui, quamquam fatuiu agnoscuut, fvld^ovait'. Cf. ibid. p. 184, 10 sqq. tarnen precantur, secuni dissentii-e ostendit, de an. 161 'A?.la xal tois dsots
17).
:

ov dtalEiTtovaiv

ev/^o/iEi^ot,

ais

Swa/tiEi^ov xivos vti

avxaiu

Sia.

ras ej'X y-

rio9at xal Tiaga

^

tr^v E'tuag^iEVi]v.

Dc Plutaicho
I 15,

cf.

Zeller III 2 p. 180.

altchristl.

De Prodico
cf.

haeretico

cf.

Ad. Haruack Gesch. der

Litt. I

69; VII 16, 103. Tarnen Antistlienes ne sacrificaret recusabat. Clem. Alex. Protrept. 64 (Pott.) Ov rgifco t>]v fcrjTsga jii^ Stv, ijv ol &Eol rgefovoti'. Cf. dictum 'A.) eins Clem. Alex. Strom. V 714 Pott OvSeil soiy.ifai {&ei') <fr;ai {6 lojygarty.os
p.

IGSsqq.;

Clem. Alex, strm.

10

Ileiuicus Schmidt

[10

nova

et hoiiestior existimatio deoriim et

precationum pervulgaii
sacrificiis.

coepta erat, sola virtiite

deum

coli

docebant, noii

Diogenes
Mercurium
ou

templa
et

noii adibat,

sacra iion faciebat^,

(Iiiliaii.

Grates
or.

Musas

se culturum esse dixit

alk^ gezalg Giaig.
stulti

200 A)

dc(7td)>aig roirpegalg,

Oynici non.a dis

petunt, quae

quamquam

liomines
L.

tarnen re vera sint mala (Diog.

VI

42):

bona esse opinentur "EvEindlu {Jio-

yevTjg) rolg avd-Qw/toig jcsqI

zfjg svyf^g,

akslaO^ca Xiyoiv

amdvg

dya^yh %h amolg oy.ovvta

/.cd

precantibus illudebat

Aesculapio enim gallinaceum pycten procumbentium sacravit qui faciem inciirrens contereret

ou ta

'/Mt' aXrid^uav.

Stulte vero

et irridebat stultitiam sacrificantium (Diog-. L.

1.

c.

63)

dvvttov

rivwv Tolg

-D-eoig
'^

inl tO) vlbv ytveod-ai,

ecpiq

^rcegl de tov Ttodarcbg

Ixfj ov d^vite;^''

Nou

divitias esse a dis expetendas, sed virtutem

or.

Grates censebat (lulian.

'

199 D

sq.

PLG II *

p.

364)

Xg^i^iaza

ovK

kd-iloi

Gwyeiv

yJ.vTcc

ccD.a r/.awGvvrjg /itSTsysiv*.

SiTTSo

avrov ovSsts

ixfiad'eli'

tj

er/.vos

Svpacni.
c.

sacrificabat

Minervae (Psewdo-Lucian. Demon.

(c.

11)

DelOUax ([lioque HH OSh yuo Seiad-ai avtr.v

alio

Ttv Txan iftov d-vaiMf vjTal^afor. Idein

nou precabatiiv in templo, cum

27).

qiioque loco a deo se exaudii'i putaret

'

Cuius

rei excitsatiouem

anuotat. 18 lahme Auskunft uomiuat)

lianus or.
Se

(quam Jacobus Bernays Lucian und die Kyniker, aifert, qnod raendicus erat, In. .

VI 199 B
fiijSe

ed.

Hertlein: "Earo} 8^ fo]

biioit

d Kicav

nvatSjs

ftf]-

uvaiayvvros

vTreomr^s rrvTcoi'
Ttoog i6
\)'Eloi>

O'Euoi^
'

re

y.al

at'9^io7ii>-etiv,
firj

(tX/.a

ev?.a/js fiiv

ioo7io Jioyivr^s

et Se,

ort

7Zooo/'ei

firjSh ed'eoTieve

zovg vems

fit]Ss

na.

ayXfiara
voui^ei'

firjSe
//r

rovs iofiovs,

oitrai ris

dd'eoTrjxos elrat orifiEtov,

ovy.
.,

ood'cs

ovrotv, ov ).iavcor6s
avTt-

ti Ss kvsi
tJ] ^^vy?^,

nsol S'etf dod'ws

yuo ovSiv avri riv roifj^ysi rovro /novov

yuQ avTovs ed'eojisvae

xr}v

SiSovs olfiai rd riuicrara rcv iavrov,

zu y.ud'oaiomni
-

knvTOv

tpvy^riv

Sin tcp irvoiiv.

VI 38, ad quem locum dicit Bernays 1. c. ann. 16: Die im Tempel des Acslculap, statt der gewhnlichen friedlichen Hhne, einen Kampfhahn weihte welcher nunmehr als heiliges Tier unbeJielligt umherlief und auf den Betern, die mit dem Antlitz zu Boden fielen, herumtrat, richtet sich mehr gegen diese Art des Betens, welche Diogenes auch sonst verhhnte (Diog-. Laert. VI 37), als gegen den Aeskulap. ^ Cf. Diog. L. VI 37: Oeaaueri ttote yvratxa day^/jfioi'eareoov roT~
Diog. L.
Malice, dafl er
.

.,

d'eoig TtQooniTnovaai'

&SOV bnid'ev earcros

*

Ttdvra yo eariv

7tQoae}^d'oji>

slnev

ovy. Ei'/.nij, i6 yvfai, fitJTiOTe

7r?.t]or]

avrov

alayijfioi'/jar]?^"

Quomodo

Stilpo

Megaricus iudicaverit

de

precibus.

invenies ap.

D. L. II 117.

111

Veteres philosophi quomodo iadicaverint de precibns

Socrates.

Plato deiiin boniim et iustum esse persiiasum Deum esse per se itellegi putat; quod

liabebat ut

qui negent
:

quasi in morbiim incidisse iudicat (Legg. 887 B sqq.) hi qiiamquam a parvulis, quid verum sit, audiant et parentes sacrificantes et precantes videaut,

arbitrantur.

non vim et naturam esse divinam Deinde omues gentes, et Graecos et barbaros,

deos venerari osteudit. audire possint oQwvieg^

:

Quod qui deos

cij-ia

esse negeutj videre et

v.cu Ttqoc,

dvc<t?J.ovz6g te }]Uov
y.al

-/.al ff/?jv;g

vaY.al

fiag ivTCov TtqoGY.vlioEig

'EllrjVcov
y.al

nooGAwr^oeig a-Mvorrig le
ncivrojv
iv
ovy.

ymi

aqdQiov

ovucpoQCug

itccv-

Toiaig eyoi-tivcov

ev sngaylaig,

ovy wg

bvuov akl'
ovy.

wg
dal

OTL ficiXiata bvuov

d-eot.

-aol

ovufif] vTioipiav evivuov cog

tj/v

Nihilominus

eis

idvoiav tecp^agusvoig suadet, ut

de dis (888 A sqq.), quo loco ovo nd-ri tteqI ro zolg ^eovg elrai /.lev, (pQOVTileiv de ^sovg significantur
recte iudicent
:

ovkv Tjv

avd-QWTtiov,

y.al

to

iura tovxo,

wg

cpQovTiCovoi

fiv,

djtaQafxvd-riiOL '

siol S-vfiaoL y.ai ev^alg^.

ficiis et

Contra turpis sententia eorum, qui opinantur deos et sacriprecibus facile flecti et de consilio demoveri, a Platoue

vehementissime impugnata, apparet in dialogo Theage Piatoni supposito, in quo alias quoque a Platoue et Socrate alienas opiniones reperimus, quas Socrates bis locis satis rustice
probat.-'
^ Cf. suprap. 7 ann. 5 et praecepta Hesiodi op. 338: "AUots Si onovdT^oi &vaoi re iXoxead-ai, ^uav br evfnCj] y.al orav fdos legov eld-rj. Cf. C. Ausfeld. 1. c. p. 509; L. Schmidt Die Ethik der alten Griechen IL p. 31. ^ Cf. legg. 88.B: OvSelg nwnors ovre eoyov doEti oyaaxo ixcor, ovze X6-/OV ufqy.EV iouor, alla Iv Srj ri xCot' xoiiu na/iov, rj tovto oTieo
\

tlnov

(seil,

d-eovs elvac) ovjc ^yovfievos

tj

Titiv av^oiorzcov

y ro Sevteqov [&eois) ovras ov tpootroirov Ev7ragn/uv9'r]TOi> slvai i^vaint? xe y.al sv^uTi Ttnoci-

youevovs. Sim. 905Dsqq.

De impia atque

uefaria ista opinione

deorum

dicit

907 B: KivSvvEvei

Tts b ravrr^s tT^S So^r^i di'XE/^uEPOS ni'xcin'

ar rMf nascor

xsxpiad'ai dixaiornra xay.iaros re slfai

Summae y.iu daesararos. Ct. 906 CD. mali illecebrae nominatur opinio (Pol. 365E, cf. 364 B): 'ih oi eoi slai olot &ijaiats XE y.a'i. ev/^colaii dyaflai (II. IX 499) y.'tl vad^i]uaai nandysad-nt dvartetd-uEvot. Vide supra p. 2; cf. quod legg. 909 D dicitur de irapiis, et

Bernaysii
'

iuu,

librum Thcophrastos' Schrift ber Frmmigkeit p. 18586. Tbeag. 131 'Ji/tol ftsv loiwv SoxeI, co Iiy.nnxES, lifis ovxtoal rtoiijaTZOTTEionfHirai xov Saiiioviov rovTOv avvvxas n).).t]).ots. y.nt kdi' fih
V.
:

nuQEly.ri iftlv,

rnZxa klxioxu-

et

Se

iirj,

xote

jjSr]

7Tn(>nyn7jia Sov?.sii76nEx%i

[2

Heuvicus Schmidt

[12

Sed eo iam, uude liuc digressi sunuis, revertamur. Quia deus bonus est, solum cum bonis liominibus coniimctus est; quam ob rem fieri nou potest, ut boniis deus dona malorum

Ut optimam et precesque exaudiat (Rep. 613 B). 716 D sqq.): dictum (Legg. veram precatiouem Plato hoc laudat
accipiat
'Qg rCo
f.iev

ya&tjj d^vsiv

ymI citQ0O0}.iLlv

i]

zolg d-eolg evxcg

'auI

/Ml avadrif.iaOL y.ai ^vfiTtdor] S^egarcela

/.al

^ewv

/xikliorov
y.at
i]

agiOTOV

awoLi-HTaTOV TZQOg rbv

'

evaif.iova lov^

xcfi dia<p-,

Qvzcog TtQETtov

tj b

'/.ax)

Tomiov Tavavxia 7t(fVAep

d-EOv

ax-

daQTog

yaQ

Ti]V

ipv^rjv o ye /M/Mg, /aS^aQog de 6 evavzlog. Tiaqa

S (xiago

wga

om

avqa ya&bv ome

i^idri^v

eoTi

Ttoxh

t ye

qOvv e%eo&ai. (717 A) 717

oiv Tteql Seovg b Ttolvg eotiTieyy.aiQtaTog anaoi^.

vog Tolg vooioig, rolai e boioig

Legg.
iJQtoag-',

maxime
et

pius nominatur, qui

et

ouines

deos veneratur et
beneficia rependere

Olympios

inferos

publicos.

deiude ai^ovag,

maiores, deuique parentes, quippe

quorum

summum

sit officium.

Pietatem atque reverentiam

erga pa-

reutes Plato pluribus locis plane ut partem religionis postulat, Idem explicat precationes a patre aut e. g. legg. 930 E.^.

matre pro salute et felicitate liberorum factas a deis exaudiri et beue verti, contra exsecrationes parentum damno esse',
ort S^daofisv, etVe

aAAw

avvEOfisd'u, atze

y.ai

avTo rb

O'eToi'
y.al

to aoi ytyvoalXoy ortp av

fiEvov TieiQaao/Lied'a TtaQUfivd'siad'ai ev^aZai ze nal &vaiaig

Ol ftdi'zsii i^nyci'Tcu.
(c
:

loJy.guTes,

rqi

stulte assentitiir,
^

Deide DemodocUS dicit MrjyJTi Tt^ds Javrn arreiurj^, Quibus verbis Socrates (leiQay.uo. ev yao leyei Osuytjs. cum dicit 'Ak/J" ti Soy.et y^o^vm ovtco Tcoieiv, ovrw noimutv.
:

Ciiltus

deorum non solum

summum
:

officium sed etiam iucundissima

liominum delectatio est. Plut. Mor. 169 D "HSiutu 8s ton ui'd-Qomois soqtuI Hai sllaTih'ai nQos isooti, y.al fivrjOEis y-al o(>yiaftoi, wu y.uTEvy^al d^Eoiv y.al TTooaxvvi'iaEts. Cf. 1. C. 1101 D: Ovje yap StuT^iul rcv ev ie^oIs, ovte
y.aiool rcv eoQxaaaiov,

ovte Tioaisis ovx

aixol Ttsol
d'Ewi',

oipets

Evcpoaivovoiv fXEoai fiXlor

r;

MV

oiicfiEi'

i;

Soc7)uEP
'/

doyia^ovxes,

xooEvot'XEs,

dv-

aiais TtaguvxES,
"

xeXexaTs.

Cf.

Clem. Alex, strm. 307 Sylb., quo loco Clemens dicit malorum
aliis.

preces uoxias esse et ipsis et

^ "

Cf. legg. Cf. Cf.

910 E:

's

ot'

y.n&aoos '

MV

d'viov d'apuxco ^r^/uioia&co.

^ Cf.

Porphyr, de abst. II 61.

legg. 801 E.
vol. I p. 2, p.

fragmentum Theophrasti
cf.

ap. Stob. III

50 servatum,

p. 7, p.

119 Mein.;
V.

Bernays
:

Theophrastos' Schrift ber

Fromm,
ovSsts

170;

L.

Schmidt Die
'

Ethik 11 Legg. 931 C sqq.

p. 141 sqq.

'Aoaloi

yao yoiev^

Ey.yvots,

tos

heooi

131

Veteres philosophi quomodo iudicaveriut de precibus

13

quam seutentiam exemplis

paullo infra legimus 931

mytliologicis demonstrat (931 B).

:

Et

Tlg
y.al

i]

vov eywv fpoelraL

y.al

iifx

yoviiov Evxdg, elwg Ttollolg

7tokXd/.ig eTtirsXeig yerof-ievag^.

Piatonis honestas et praeclaras de precatioiiibus sententias

perscrutati emiramur
euni

ut ita

dicarn ieiunum

in

modum

preces explicare.
&)v ahriosig

Defininntur enim legg. 801

(cf.

'/?g

eiyal Ttagcc

eloiv

Polit.

animi ardor apparet,

immo

liac

290 CD), qnibns verbis nullus precationum definitione Eii-

thyphronis sententia a Socrate reiecta in memoriam nobis rec(hr]aecog -/.al ducitur, qui declarat (Euthyplir. 14 C) ^Ercioxri^iri
:

dascog S-eolg (id est rov ev^eod^ai tb /mI Sveiv) oaiTrjg tcv

siiq.

Vel
sYrj,

nt Socrates perludibrium
5)

dicit (14 E): "Ef.inoqi/j]

aga

zig av

Evd-vcpQov, Te%vri

fj

6oi6Ti]g d-eolg ymI avd-Qi'oTtoig TtaQ' lhfilcov.

Eeliquum

est,

ut nonnulla alia addam, licet ad intellegendas

de precationibiis opiniones Piatonis summi momenti non sint. Cum de difficili et obscura aliqua quaestione disputare vult, saepe initium capit ex invocatione deorum-, e. g. Tim. 27 C: ^H' lo

nD.ois, SfAniorara.
xrti

/tirj

drj

rig dztita^ofiero)

fisi'

SiufEaovrtos naroi 7100s nalSior

i]yEia9-co

urjol dsv kn^xoov

\ev, del.

Hermaiiu] sv/acg

yiyvead-at aaxa fvaiv,

itficofisyco t
/.iTtaocg Big

neoiiaoEl afSoii yevouivco, aal Sia 7 roiavra sv^alg dyad'a roTg naiai na^axakovfTss d'Eovg, ovx olqu t roinvra axoveiv

aoa

v.n\

'iaov xal reuEiv

fjfilf

arovg

fjyrjao.uBd'a; Cf.

931

Ovg

(scil.

firjTEQag) orccv dyllrj Tis Tt,uaTs, yeyrjd'ev 6 x^eoe'

ou yao av

sTirjxoog i]v

nareoas xai avTn\

Vim et efficieutiam imprecationum pareutum hoc modo declarat 931 E. Theophrastus Paracelsus (ed. Argentorat. 1603) Was inbrnstig begehrt ivird, Darum erfllen sich die Flche, die von ist wahr tmd ivird loirklich.
Cf.
:

Herzen komvien, so die Vater und Mutter-Flche. Idem II p. 274 Ein gemeine^' Fluch wird gemeiniglich wahr: tvarum? er gehet von Herzen: und in dem von-Herzen-Gehen liegt und gebiert sich der Saame. Also auch Vaterund Mutter-Flche gehen also von Herzen. Locnm snppeditavit Schopen:

hauer
'

(ed.

Griesebach) III

p. 314.

Cum

his Piatonis de pietate

cf.

erga parentes dictis et \i effectuque

2,

precationis et exsecrationis
in

Xenoph. mem. II

quo loco Socrates siniilem

qnaestionem tractat. - Cf. Tim. 48DE; Pol. 432 C; Euthyd. 275 D; Legg. 892 B, 712 B, 887 C; Grit. 108 C, 106 B; Phileb. 12 G; Epinom. p. 352, 10 Bekker. Ut philosophi invocatione deorum ita oratores quoque saepe publicas incipiunt Cf. Plutarch. Per. 8, Mor. 804 sq. orationes, e, g. Demosth. de coron. 1.
cf.

modum

E. V. Lasaulx Stud.

d.

Mass. AU. p. 150, aut

ann. 64.

Frequenter Neo-

Platonici

quoque aut

exordio libvi

cum rem aggrediuntur, deum

14
I!u)/iQaTg,

Heurieus Schmidt

[14

tovt ys

i]

irdvzsg, oaot /mI

OQf.if] rjf-iug
.

/xaa QU^h aaxpQomr^g

jtavzog ?.6yovg
TCaQulXccTTO/uev,

^ietXovGtv, eni

navxog

ytal

giu/.qov ymI f.ieydlov 7iQccy(.iaTog

^sbv ei Ttou
7tOLo&ai
Ttrj

v.al.ovGiv.

de xovg tzeqI tov

ei
(.n]

(.liXlovrag
/.al

jcavictrtaoi

uvdyyj] S^eovg %e

d-eag hciy.a)Mviuvoig evxeod-ut

fif.ilv

nvxa xara

vovv ezeiroig
(v.

f.iev

f-idlioia, e/io/^i^riog de

eljtelv.

Ut Diogenes
dis,

supra

p.

11) de stiiltis liominura precibus querebatur, qui yera

bona nescirent,
bat,

quam ob causam mala peterent a

ita

Platonem qiioque, qui bonas preces summis laudibus extollein raalas et perversas invectum esse per se intellegitur.

Poetas vituperat, quod saepissime pravis precibus in carminibus uterentur civesque in errorem inducerent (legg-. 801 C).
tionibus,

Pravae preces repreheuduutur legg-. 687 B, atque de precaquae exitio sunt, agitur 687 D: Kai fiiiv Cov y" 6 Ttalg
EvxeTai eavrcjj ylyveod-ai, TtoXka 6 TrcarjQ v.iiev%aui
ur^aficg

av tolg d^eolg

yxacc

rag tov vleog evyag yiyveo&ai

/.tI.

Et

paulio

post 688 B:
Xiya)

'^'H/.EL ij

n:dliy 6 lyog eig xamov, ymI b }.eyu)v eyoj vy

ndXiv

ccTteg xbie,

...

oxi

dx]

(pril^it

evxf] %Qf]Gd-ai Gcpaleqhv

elvai vovv

(.nj

'/.exTr]i.ivov,

dXXcc xdvavxia tcg ovlrjGeGiv oi yiyvs-

G^ai.

Cf. legg.

801 A.

denique mira quaedam Platouis opinio commemoranda nobis est, quam multi sequebantur auctores, Conviv.

Ad extremum

hominum

202 E sqq. de daemonibus loquitur Socrates, qui deis preces et sacrificia referant, hominibus rursus nuntient, quae
dei imperent et respondeant
:

'EgfirivaCov ymI uiTrogO^^ueOav (jiv tb

id.

aiuviov) d-eolg la rcaQ' av&QibrciV /mI uv&qcrcoLg

naga. S^ev,

Twv

(.lev

zag erpeig
i>

v.at

dvGiag, %Cjv hrdg eimd^eig xe Aal d/Lioidg

h ov dfiffoxeotv GVfiTtlrjQol, oxe xo Tt&V
^.

xcv d-voLLov,

^isGO)

avxb

avxti)

LVe6Gd-aL

precantur, ut se adiuvet;

cf.

TamUicb.,

vit.

Pytb. 12: IlaQay.alsaavrEs

rovt;

&Eovg

?)ysju6i^as >cnl ejitTQSipai'Tei

avioig tttvrovi.

Cf. Pl'Ocl. iu Parmeil.

IV

3 sq.; Poemandr.

42 Partbey; cf. Koch, Ps. Dionysius Areopagita, Forschungen zur christl. Litt. u. Dogmengesch. p. 28 sqq. 1 Cf. Otto Jahn et H. Usener ad hunc locnm. De Plutarcho cf. Zeller III, 2 p. 177. Nostrum locurn respieit Apuleius, de deo Socratis c. 4 sqq.:
5,

p.

Ceterum sunt quaedam divinae mediae potestates inter summnin aethera

et infimas terras in isto inter sitae aerls spatio, 2)er quas et desideria nostra et

merita ad deos commeant: hos

Graeci

(primus Hesiodus

op.

et d.

151

Veteres philosophi quomodo iudicaveriut de precibus

15

ut totius libri
qui

Adlmc sparsa solum de precibus dicta repperimus, qiiae mmc argumentum nobis occurrunt et dialogi quidem, inscribitur yJly.tidd^^g evregog negl tiqooe x g^.
i)
JJ

Quem librum

Piatoni subditum esse inter omnes Aros doctos

122 sqq.) nomine 8n!uovrts nunciqxmf ; inter homines coelicolasqne vectores

sunt, hinc

inde suppetias

precum inde donovitm, qui ultra citro portant, hinc pctitioncs, Per hos eosdem ut Plato in Symposio autumat, cuncta denuntiata. Idem 13 de daemouibus: Proinde ut nos, jicifi possimt onmia
. .

placamenta et donis invitantur et precibus leniuntur. Cf. ib. c. 14. Porphyrius qaoque Symposii verba respicit, de abst. II 38: 'Ei' s zovroig doid'/tirjrsov y.al toi,- Tiopd'fiavoPtas, ws cprjGi iD.xty, aal diayyeU.ovras T Tiag dfd'oojTicou dsoig y.al ra TtCiod d'soju di'&gojTiotg, rai tief Tiug rjuajf Evxas tos ngos Siy.nojas dvafioovTas roi; d'eovs. Cf. Zeller III 2 p. 211, 4.
. .
.

Plotiu. eun.

IV 4, 43
est.

(437 B).

usos esse notum

Velut Origenes

Habes igitnr eandem opinioueni, qua christiauos et aiigelos et auinias sanctorum morII p.

tuorum preces ad deum perferre docet

32124

Koetsch.;

cf.

v. d.

Goltz

in der ltesten Christenheit p. 271, 1. Preces ab aiigelis ad deum referri Clemens qiioque Alex, persiiasum habet, strm. 338 (Sylb.). Astris

Das Gehet

carmiua, quae in dei honorem cauunt, attribuuutur, sidera aatem ipsa homines precari non decet, Orig, c. Cels. V 1 Koetsch. II, Apnd Philouem ludaenm o lyos summus poutifes [dgzteQe^^) atque p. 12.
et preces et

advocatus

{jf-ody.lriTOi)

uominatur,

qui inter deurn et

preces ad

mundum tamquam

intercessor constitutus

sit,

homiuum

deum

perfereus et dei gratiam

hominibus coucilians,
llos.

cf.

14 p. 155; de profug. 20

de gigaut. 52, p. 52, 5 Wdl., p. 269 Mg.; vita p. 562; cf. Eitter-Preller Hist. phil. graec. 1898

610a.
^

Preces

pertractabaut
:

cum

auctor ignotus Alcibiadis

i;>;/}s
;

11.,

tum

scri-

ptores qui sequuntur

Aristoteles .Trn

Persius, sat. II; luvenalis, sat.

Maximus Tyrius, diss. XI sl Set sv/jad-m. Clemens Alexandrinus primus de oratioue christiana accuratius egit, strm. VII c. 7; deinde Origeues, negl evxrii; TertuUianus, de oratione; Cyprianus, de oratioue. De ratione, quae
;

intercedat inter hos TertuUiani et Cypriani libros dieit

p.
:

von der Goltz

1.

c.

282 Eine gewisse Venvandtschaft der Gedanken mit denen des Tertullian ist nicht zu verkennen aber eine literarische Abhngigkeit der Schrift Cy;

prians

schon deshalb ausgeschlossen, weil Text und Reihenfolge der Vaterimserbitien von einander abiceichen. Accedunt Gregorius Nyssenus e^ist

ri]^ 7tuoaEvYj]v, orat.

V; Apratrat, episcopus quarti

sq.);

saeculi,

hom. IV

(cf.

von
ini-

der Goltz

1.

c.

p.

287

loaimes C^assianus,

collat.

IX. X.

Praeterea

primis comniemoraudi sunt, quaniquani non perpctua oratione et uno teiiore, sed diversis locis de precibus egerunt: loannes Chrysostoraus, Basilius,

Augustinus.

Contra Luciani dialogo, qui inscribitur nloiov

tarn preces designautur

/}

evi.i voce ei/ai

1.

non

quam

optationcs,

cf.

Horat. sat. I

Heuiiciis Schmidt

[16

De auctore et tempore dialogi-, A. Boeckhius constat^ ex eo, quod p. 139 BC ad illud paradoxen ort nag cpQiov {.laivExai respicitur, collegit dialogum editum esse quo tempore Stoicorum familia floruisset". Andreatta*, Steinhart,
Schleiermacher
stimaverunt,
interpretes

cynicae

sectae

opus

esse

exi-

uuper BickeP dialogum a sectatore scholae Arcesilae compositum esse, medio igitur aut exeunte Auetor in dialogo condendo tertio a. Chr. n. saeculo couiceret. illud imprimis spectabat, ut doceret, quod comicus quidam his verbis expressit: M)] (.loi yivotd-^ ovlof.i', ll^ a ovficpiQEi.

cum

Secundum Andreattam
libeUl piat,

libri

argumentum hoc
fieri

est:

Audor
ut

quae slnt

ufilia,

ea etiain bona esse. Universa igitur

disputaUo eo pertinet ut doceatur preces

optimi
cognitione
illas

non

posse,

ah
II.

seiungantur^.
dis
et et

Multis

locis

Alcibiadis

honestas

de

precationibus

opiniones

legimus,

Platonem repperimus, sed etiam sentenquas apud Socratem tias a Piatone et Socrate alienas, immo eorum dictis contraExempli causa notionem malignorum numinum affero rias. et quod Socrates dicit p. 143 nonnumquam melius esse nescire Contra Socrate et Piatone digna nobis ocaliquid quam scire. currunt p. 141 sqq., quo loco stultae enumerantur precationes, quae exauditae precantibus ipsis exitio sunt, ita ut saepius pauUo Laudantur post Vota retractentur et in irritum vindicentur.
(.levog,

poetae cuiusdam verba "Og okbI Qwv avTOvg xca ngartovrag

:

f^wt cpllotg vot]TOLg tioI xqi]0(xTioi ev^of-iivorg ccttsq

ov elriov

Cf. H. Usener 2\achr. der Gott GesellscJi. 1892, p. 483 sqq. Nonnulli qui secundum Athen. XI p. 506 C Xenophonti librum attrihuerunt, sine dubio multo a recta via aberraTerunt.
i

'

Similiter iudicat Stallbaum in praefatione dialogi.

De

libro,

qui Alcibiadis

semmdi nomen in fronte

Trient. 1870.

gerit,

Piatoni

ahiiidicando disputatio.
^

Gymn. Progr.

PJiilos.

Ein Dialog aus der Akademie XVII p. 460 sqq.

des Arkesilas, Arch.

f.

Gesch. der

summo dialogi auctoris proposito omnes consentiunt qui dicit: Genauer betrachtet uno excepto Sclileiermachero soll geioift auch nach der Absicht des Verf. die Lehre vom Gebet garnicht der Hauptinhalt des Gesprches sein, sondern das von dem Vernnftigen und von dem Unvernnftigen und von dem Verhltnisse anderer Knste
De
ultimo et
viri

docti,

iind Wissenschaften zu der des

Guten und Besten.

17]
fjv,

Veteres philosophi quomodo iiidicaverint de precibus

iy.sivoig de
7C(jjg

17

lnu,

-Aoivfj

vtcIq c(7rdvrojv
f.iev

amCov

evyjt^v 7toir^aod-tti
. , .

Xi'/u de

wdl
\

,,Zev aoiXev, r

iaO^la,

y.al evxo/^ievoig
^

/MC vevzTOtg
Kklevei.

afiiiii

iol; tcc de tiva

y.al

evyiievoig aTCC(?.e^eiv'^

Non a deo mala attribiii liominibus, ipsos sibi iusauos dementes miseriam afferre. Exemplaria precantium Lacedaemonii praedicantur (148 C sqq.): T y.aKa Inl tolg yaet

d^olg lovg d^eovg ivai y.eXevovreg

S'

av ocplaiv avtolg.
addit

UleJor
^

oveig av

exeivcov

ev^ai.ievo)v

ay.ovoeie

auctor.

Non
Xen.
dis-

magnificis

et

sumptuosis

sacrificiis

deum gaudere

(cf.

Mem. quam

3, 2).

Praeter Lacedaemonios

casum Graecos potius

consilium sequentes bona et mala implorare,

cum

cernere non possint: Blaocpmovvztov odv avtcjv a/.ovovreg oi d-eol ovy. dTtoeyovTai rag noXvteLelg Tuvraol nof-inccg re Y.al
^voiag.
TtoX/Jig
uiq^.

His Socrates addit graviter et severe

fpv}.axfig

^lla
^rjreov

oxel
eor)

/lwi
y.al

eiad-ai xa\

ay.eipeiog

brtrroie

Sacrificia pretiosa nihil valent,

mens bona
dicit:

et

honesta
olinai,

et sincera

esse

debet.

Itaque Socrates
iore

Ov yag,
Ttqog xa
/^li^

TOiovTv iazL To tG)V

y.axbv roy.icirv^
. .

d-eCov,

vtio

mqiov TtaQayeo&ai olov

eir^,

yal ydg v etvbv

si

coga

Aal tag ^vaiag ano)J7tovoiv rmCov ol

xpvyTqVj

d-eoi,
^.

d)J.a

rtqog ti]v

av rig baiog

y.al

i/.aiog ibv tvyydvji

Aristoteles,
magnopere occupatos

qui

de omnibus rebus agebat, de preillis

cibus quoque scripsit, qua quaestione

fuisse

temporibus homines

vidimus.

Diog. L.

21 in nu-

Posterioris aetatis

rautavit (Oriouis antliol.

iod'^.a
y.itl

17, Stob. vol.

poeta lianc precatiouem iraitatus paucis verbis IV p. 275 Mein.): Ztv KooriSi], ? /uev
|

ev/ouEvois

'yial

nvevxroig

afi/m SiSov

'

la Se ?.vy^a

y.al

ei'xouirois

firtsowois.

Eadem

precatio iuvenitnr in codice

Anthol. Pakt.

108 et

nos contra uos petere in

quodam Harleiauo 1752, cf. Ausfeld p. 545. Hieronymus ipse quoque saepe oratione dicit (Patrol. Migne t. XXVI p. 492). Cf.
Eandeui
precationem
Plutarchus
Lacedaeuioniis
nynd-oU, xnl

supra
-

p.

10, p. 14.

Cf.

supra
Cf.

p.

6.
:

attribuit Mor. p.

2B9A

v/,rj (V

aiijv diSorm t x/ t inl

Torj-

nleov
"

oi'Sev.

Mor.

p. 232, 238.

Addunt optationem

ut iniuriam ferre

possint: rals ev/nls Trooond'iaai to adixsTad'at. dviuiad'd.i.

Cf. Plat. legg.

Sf Siavoiag tiro ood'ofg

* Cf.
*

909 E: 'lega xc.l &eovs ov i^Sior iSovsad^atj iteydLji Sov rb roiovrov. Cf. 688 B.
I

supra

p.

11.
3,

Cf.

Xen.

Mem.

3;

Boissonnade Anccdota

Graeca
2

p.

122.

Religion.sgeschichtliche Versuche u. Vorarbeiten IV.

Ig

Henricus Schmidt

[18
f^v^fj?

mero

Aristotelis libronim loco quarto decimo citat Ttegl

tieq}.

Liber vcsqI evxfjg qui dialogorum in numero est, non exstat. In operibus autem, quibus scientiam augebat {Ttgayitareiaig), vix de precibus loquitur Contra qnot locis Plato agit de precationibus, Aristoteles.
a, Hesychius uoiio loco
x^S
^-

cuius

pliilosophiam
Aristoteles,

religione

quasi imbutam

esse

vidimus!

Sed causarum investigabat.

empiricus

ille

doctus homo. semper

respicimus, non
sint

Quod cum
egisse,

nexum miramur

Aristotelem de precibus, quippe quae

rationis^, perpaucis locis

piae mentis, non

Fieri enim

quibus ne certnm quidem

significet,

Omnibus
potest,
1405''

est

eum

re vera

precationes spectare^.
precari
Evxeod^aL

ut

i'xGd-ai

non
et

sed

optare*^.

nominantur c(hr,oaig, p. 18 P. 1129^ legimus homines multos perverse a dis petere, deinde ipse Aristoteles dicit, quid petendum sit: "Eitel h yial itleovevLiriQ 6 r/.og, tteqI tcc yaS^cc eotai, ov rcdwa, aXXa Tzegl ooa
TTTwxeveiv
evrvxicc aal aTvxia,
(eae res,

eoil

/.lev

arcXwg el ayad^,
" vd^Qiojtoi
/tisv

rtvi h ovx, sl

quae universe quidem usui sunt, sed plerisque singulis

nocent vertit
ACil

Ramsauer Eth.
El 'ov,

N.).

Ol

tama

wxovTat.

id)y.ovoiv'

all" svxsa&ai

tcc

a/ilwg ayad^ct^
^.

/Ml avTOig aya&a eivai, aiquod-ai h za aizolg ya&ci

lacobus Bernays ex libro Porphyrii, qui inscribitur

artoxrig ei-upvxcov,

TteQi

magnas Theoplirasti operis partes, cui noraen erat nsgl evosslag mirabili quadam sagacitate restituit ^. Ostendit Porphyrium secundo suo libro, quo demonstrare vult pium hominem carne vesci dedecere \ quinque inseruisse ex-

Locos scriptonim qui huuc Aristotelis libnim respiciiint, invenies operum ed. Acad. Reg. Bornss. p. 1483. Imprimis valet Simplicius iu Ar. II de caelo p. 218, 20 Karsten: "Oti ydo h'vosr ri y.al vTieo ror lovf y.ul ti]v ovaiav o ^Aq. dn?.6g sari Ttoos toTs tteohoi tov ^ Cf. Ed. Zeller II 2 p. 788. nsol evxrjs iliov aa<pMS ncv. * Quam pancos locos, quibus voce evyjad'fu utitur, indicat index ver'

in vol. qninto Aristotelis

borum
"

Aristotelis!

Cf.

supra

p. 6.

Qui vero

icl

optat. ut t

ankm

la

sibi sint bona, nil aliud cupiaf,

quam

ut ipse sit honus (Ramsauer). * TJieophrastos' Schrift ber Frmmigkeit 1866.

'

Cf.

Th. Gale 1678)

Porph. ep. ad Anebonem in lamblichi editione Oxouiensi fol. c 2 v. in et Plut. Mor. p. 83 C.

;

(ed.

19]

Veteres philosopl quomodo iudicaveriut de precibus

19

cerpta e Tlieophrasti opere electa^ Imprimis tertium excerptum magni niomenti est (c. 11, 21 15; 19, 6 20, 3 ed. Nauck), quia ad ea pertinet, quae sentiebat Theophrastus de

cultu et veneratione deoriim.

Solls
jr^'

fruglbus

deum

coli vult,

animalia

vetat

sacrificari:

yaq ooiov

di/Mif.ivcov

rv

acpaiqed-ivxiov;
ercel xtti 10

Magnitudinem
y.a.1
-

et

pretium sacri deus

iiegiegit:

Eudarcavov

xai d^eolg yiexccgio/^ihov

usu posita
'hoi(.iov^.

evnQiOTOV tov uaTtoglaTOu boiiXEQOv xal accedit causa in communi vitae

'/Mza ib

qOTov rolg d-vovoiv Tcqog ovvexfj svoseiav

Pia meute gaudere deos ut demonstretur, Pythiae oraculum refertur c. 15: Ov yaq av Ttoxt toD deitalov heivotJ

%ov Tovg XQvao-KeQiog ovg xai Tag t/iaTo^iag

i.iXlov scprjaev
fj

zcj)

ITvO^lo) tiqog-

dyoviog

Ilv&ia xov "Egf-iiovsa

yisxceQcod'at

d-vaavra

xibv ipaioTCv x

xo

TtiiQiiov TQiol ccATvloig.

tur pretii sacra fecit*.

Tliessaliis aiitera

Hie minimi igiverbis Pythiae non

effudit.

recte intellectis totum sacciim super

aram

Quo
fj

facto

respondit Pythia

"Ort lg raov rcex^OLTO zovzo gciaag

^.

TtQoxe-

Qov ^v yisxccQiGfievog
^

Atque denuo Theophrastus affirmat non

Porphyrius ipse omnia

c.

fit,

et

(c.

11,
'

iiiter c. 5, in quo Tlieophrasti priinum mentio 30 plus minus Theopbrasti esse declarat. Alia Porphyrius apposuit

21; 1619,

6),

alia contraxit.

2 Cf.

cap. 20 init.

Pauperes quoque aut non divites deos colere vult posse, cf. Bernays Der Philosoph ivill durch Vereinfachung der Kultushandlungen sie aus Staats- und Priesterbanden befreien und als eine Angelegenheit jedes Einzelnen zugleich verallgemeinern und verinnerlichen. Cf. Stob. flor. III 50
1.

c. p.

74

quae verba fragmeutum eius partis Theopbrasti libri esse B. demonstravit, quam Porphyrius, cum proposito non necessaria esset, omisit: Xorj xoltwv xov fifD.ofxa d'avfiaod^iiasa'ai neol xo &tiov (ftlo&vxrjv eivai, fir] xc noXXa
d'veiv, dX).a
arjfieiov.

XM

Tiv/.va xifiv

d'etov.

rb fiev

Cultum

igitur publice reeeptum

ynp svnooias, xb S' atoxrjxos non solum non aspernatur Theo;

phrastus, sed etiam optat, ut saepe horaines colant deos

Porphyrii verba: xne y.nru xa

*

elorjfieva

cf. de abst. II 43 Oeofoaxco d'vaofuv xai rjfieli.

Cf.

Hr.

c.

III 23, 17 sqq.

quiiiti p.

' Cf.

ineptam Hieroclis iuiitationem, Pythag-orei

I p. 121) et

Chr. n. saep.

culi (Mullach Fr. philos. gr.

Bernaysii annotatioues

75.

Cf.

Porph. de abst. II 17 oraculum Tyrrhenis datum et Autiphanis comici frag-

meutum.
Siraplicia sacrilicia Phintys

Mein.,
Tteol

quoque postulabat Pythagorica, Stob. 74, 61 quae quid sapientem deceat feminam, ostendit: tV x d'voin x
i]fim>

XU 0-etov evlaia

xi fiexQtuv.

Unus e paucis

locis.

quibus narratur, 1*

20
Interesse
OvTO) %o

Henricus Schmidt

[20
sacrificet:
Tt.Qog
^.

quanti sint sacra,

sed

qua niente qui

(.lllov

evccTtavov cpllov -d-eolg xai

T]

xo daif.i6viOv

TO tOjv d^vvTCJV fjd-og

TtQg To tCov &vof.iiviov jtXfjd-og lcTtci

Post

ea,

quae Porphjaius

iiiterposuit

contextum
:

libri ttsq! tvoe-

iag plane perrumpens, Tlieophrastus pergit

J roiwv xadn^Qa-

(.Uvovg ro fjd-og levat {hvaovrag, lolg &olg S-socpilalg rag d-vaiag

Non satis esse corpus lautum fxi] Ttolvtelelg. vestemque, meutern puram sanctamque esse oportere, id quod
TtQoadyovrag alla
praeclaro

quoque

illo

titulo in

aedibus Epidauri inscripto in

XQ^]

memoriam adorantium
iovia
I

reducitur: ^yvbv

vaolo d-v^deog kvcog

e/^if^isvai

ayveirj '

ean cpQovuv boia -.

De ceteris Peripateticis pauca dici possunt, Preces improbabant et sacrificia repudiabant, cum inutilia essent, Ori^IXa yial tovg ano tov negiTtccTov, genes c. Geis. II 13
:

firjhv cpccGy.ovtag

vveiv svxccg aal zag cog Ttqbg zb d-slov S-valag.

refert Origenes*"

Tarnen timore vulgi adductos precatos esse Peripateticos idem c. Gels. VII 66: Kai ov /.lvov ro v%Ea&at
rjlLd^Lov
y.al

Tolg aylfxaoiv
SUpra
p. 3),

eoziv

(de hoc

Heracliti

dicto

cf.

alla yag

rb ov/^TteQirpeQ/^ievov %olg TtolloXg Ttqoattolov 7totovaiv oi

Ttoielod^ai Tolg aylfxaa lv evxsa&ai,

za &Tcb zov
v
IlfQiTtdxox- (piloaorpovvTsg y.al ol

%a

'Ert

iy.ovQOv

i)

J r](,ioy.Q izov
zfi

ao7tat6(.ievo

ipvxf] T^ov

ovev yaq vS-ov XQ^] hvnaQX^iv lr]d^)g sig zb ^elov svosovg. Eandem fictam
l'

simulatam erga deum pietatem Plutarchus quoque Epicuro crimini dat, c. Epic. beatit. 21 p. 1152 B (Epic.fr, 30 Us.). Obiurgat enim Epicurum de specie venerationis, quam prae se ferebat, causam timorem vulgi alferens "rTtoxQivezai yccQ evXag v.al TtqoGY.vyr\oug ovh' ef-ievog ia cpov zwv Ttollwv v.al
et
:

quomodo femiuae
venitur.

se gesserint precantes apud Xenoph. Oecon. VII 7 inConiunctim maritus Ischomaclius et iixor deos implorant. ^ Cf. Isocrates tiqos Nixoy.Ua (ed. Benseler-Blass) I 20: "^Hyov Sh d'vfia tovro xdlkiarov eli^ai anl O'eQuTteiav fiByiarrjv, dv cog eXriaxov xal StycaioTfiTov aavrop TiapexTjs. Plin. Paneg. c. 3: Aiiitnadverto etiam Deos

ipsos

non

tarn accuratis (hoc ipso verbo anxietas ista religionis

Romanorum

apparet) adorantium precibus,

quam

innocentia et sanctitate laetari, gra-

tioremqne existimari qui delubris eorum

qui mcdltatum Carmen intulerit.
" '

puram castamquc mentem, quum

Bernays 1. c. p. 7677; 176-177. H, Usener, Epicurea p. 259, 14.

Cf.

211

Veteres

pliilosoplii

ctuomodo iviclicaverint de precibus

21
{.ikv

f.iayetQi

Kcd (fdiyyeraL (pcovag ivarriag olg cpdoGocp^. .raQaTr]yi tCo IsQel acpcaxovTi, d-vaag de
tlol
(xr]

dvwv

wg

aTteiOL

Uyiov
aTtsx-

to MsvdvQSiov .^eSvov ov tcqoosxovgiv ovev

'FMi'AOVQog oXsrai elv oyriixaTit,eod^ai

[aoi ^eolg^'.

ovrio yccQ

cpd^ovelv

(.irj'

idem crimini dat Augustinus, de civ. Dei VI c. 10. Vir enim callidus ad omnia versatilis, ne ullius hominis animum a se abalienet, operam dat (fr. 38 Haase): In Jus sacris civilis fheolofjiae has partes potitts elegit Seneca sapienii, iit eas in animi religione non haheat, sed in actibus fiwjat. ait enim: 'Quae omnia sapiens
^dvsad-aL jolg rtollolc.

Denique

Senecae

servaUt iamqiiam

non iamquam diis grata' Verum Bie Ethik des Stoibers Bonlioeffer A. dixit est, quod alle innere Wahrheit ah. Kidtus dem Epictet p. 84: Er spricht
le(jilms iussa,

Tamen
istam
stitio

se

cultui

adliaereie

simulat,

fragm. 39 H.:
longo aevo
ut

Omneni

ignoUlem deornm turham quam

congessit, sie,

longa super

inquit,

adorahimits,

meminerimus cultum

eins

magis ad morem quam ad rem pertinere'\

est

Mirum

igitur

pium Augustinum idem vitio dedisse Senecae atque Plutarclium et Origenem Epicuro, quod speciem pietatis prae Quam ob rem vese ferret et deos venerari sese simularet.
non
hementissime in eum inveliitur Augustinus (fr. 40 H.) Tarnen quia illustris populi Roniani Senator erat, colehat, quod reprehendelat, agehat, quod arguehaf, quod culpabat, adorahat: quia
:

videlicet

magnum eum

aliquid philosophia docuerat,

leges

ne supersti-

tiosus esset in

mundo, sed propter

civium moresque homised imiqtiae mendaciter age-

num non quidem

hat, sie ageret

ageret fingentem scenicum in theatro,

illa,

iaretur in templo, eo damnabilius, quod

ut

eum populus

veracifer agere

existimaref ;

sce-

nicus autem ludendo potius delectaret quam fallendo deciperet. Senecam nescio an suo iure vituperaverit Augustinus con;

tra quod ad Epicurum non sint iusta opprobria; cf. Zeller III 1 p. 430: Nichtsdestoiceniger wollte auch Epikur den Glauben an Gtter nicht auf'

pertinet, fieri potest, ut

dubitemus an

III

1,

opprobria apud Cioeroueni inveuinntur, de nat. Euseb. pr. ev. XV 3; I 44, 123; de diviu. 11 17, 40.

Eadem

d.
5,

130.85;
12;

XIV

27, 11: cf. Useuer,

2

Epiourea

p. 103.
Seil. ep. 5,

Eadem

senteutia nobis occnrrit

2: Intus

omnia

disshniliii

sint,

frons popnlo nostra conveniat.

22
geben.

Heuricus Schmidt

[22
die
all-

Da

dies

mir

eine

unwalire
.
.

Anhequemimg an
lianc

gemeine Meinung
lurf.

geivesen sei

.,

ist

gewi ein ungerechter Vor-

Tarnen

certe

iiounilas

in

sententiam rationes
so auch

afferri posse

iam videbimus.
die Gtter des

Epikur leugnete wie

die

Vollsglatthens^,

Dmonen, mit

der

Vorsehung-

auch

die

Notwendigheit

des Gebets

(Zeller III 1 p. 429).

Homines

et

mundum
nuUa

a deis

neglegi Epicurus docet nihil eis cnrae esse,

re eos ob-

cum hominibus nulla internon prospiciunt, efflcitiir, ut homines rursus deis non sacrificent, non supplicent, cum omnis cultus inutilis sit et supervacaneus Itaque reete apud Cicetundi^
Sin aiitem re vera deis
cedit ratio, si dei liominibus
'^.

u'Bvders), V.
^

Vulgi opiniones deorum secimdum Epicurum falsae suut Diog. L. X 123 sqq. Cic. de n. d. I 18.
;

{v7toI!]\^eis

Providentiam divinam esse denegabaut Epiciirei, v. Usener, Epic. Apud Cicerouem de n. d. I 8 Velleius Epicureus TiQvoiaiStoicorum cavillatur, quam anum fatidicam uominat. Cf. Plutarchum (Epic.
p.

245 sqq.

fr.

394

Us.),

secudum quem Providentia ab Epicureis per ludibrium

cf.

/nvd-oi

vocabatur:
369)

Us.

fr.

369,

Orig.

c.

Cels. I 13 p. 12 Hoesch.,

Us.

fr.

364.
fr.

Divinationem quoque omniuo improbabat Epicurus, Diog. L.

:

125 (Us.

fiavTiy.^v S' uTtnanv

^

dvatosT.
;

Cf. Cic.

de
de

u. d. 1

16 sqq.

ibid. Vellei

352); Lactant.

ira

dei 17, 1;

Epicurei verba c. 19 (Us. fr. quae Seneca Epicuro adscribit de ben.

IV

4, 1;

IV
et

19.
p. 9,

* Cf.

supra

ann.

4. d.
.

Vide
deos;
sit

Cottae Academici verba, Cic. de n.

.
. .

I 41, 116:

Quae porro

pietas videhitxir, a quo niJiil acceperis?

Est

pietas iast'itia adversum

cum quibus quid potest nobis esse ums, cum homini nulla cum dco commtinUas? Sanctitas autcm est scientia colendormn deorum; qui quam ob rem colendi sint, non intellego, nullo nee aceepto ab Us nee spe-

Quam seuteutiam et Cicero ipse suis aifert verbis, de n. d. Sin autem di neque possiint nos iuvare nee volunt nee omnino curant nee quid aganius animadvertunt nee est, quod ab Us ad hominum vitam permanare possit, quid est quod ullos dis immortalibus cultus honores preces adhibeamus? Cf. Max. T3'r. diss. XI; Cic. de u. d. I 42, 123: Quae enir.i esse potest sanctitas, si di hmnana non curant? Quo in loco
rato bono.
I 2:

tota parte, 115

sustulisse,

124,

quibus demonstratiu' Epicurum religionem funditus

Posidonium Stoicum repeti ostendit Seh m ekel Die Philosophie

der mittleren Stoa p. 98

104.
1.

Fortasse Hieronymi quoque locus Epicureos spectat preces impugnautes

(comment. in ev. Matth.

:

I cap. 6, Patrol. lat.

t.

XXVI,

ed. Migne).

Dicit

enim Hieronymus Consurgit in hoc loco quaedam haeresis philosophorvm quoque (annotat Migne: Epicureorum hnec f'uit argutatio aut 2>otius ve-

231

Veteres philosophi quoiuodo iudicaveriut de precibus

23

rouem de
curi

n. d. 1 41,

115 (Epic. Us.

quaerit,

fr.

27) Cotta
dicit:

de

opinionibus

deos ah hominibus colendos

colunt, sed

cum dicas^ cum

omnino Epicurus ab
^

niliil
oiiiiii

carenf, nihil

Academicus EpiQuid est ... cur dei non modo Jiomines non agunt?
qiii sacrificiis

cultu

deorum abborrens,
-

coiitiuetur

et votis, postiilat

ut deos horaines venerentur pia

sanctaque mente.
stantiae

Non timore
vir

deorum sed admiratione praedeos

:

adductus
de

sapiens

colit^

Velleius

Epi-

cureus
soluti
.

(Cic.
.

n. d. I 20,

56) dicit

His
.
.

terroribus ah Epicuro
.

nee metimnus eos (deos) et pie sancteqm conaturam excellentem afqite praestantetn. Stultum esse iudicat Epicurus homines deum colere sacrificiis similibusque rebus (fr. 371 Us.j quid ergo, inquit (Epicurus) deo ciiltus ho.

limiis

minis confert beato tur fragmento

et

nulla re indigenti?

Eadem

causa
s

affer-

libri

de musica Philodemi Epicurei et optime

sig-uiflcatur
(fr.

deorum
ktyeo^i
f^fv
de.

veneratio
y,al

386 Us.): Ta
^d[v]

Tooaxu
xif-njc,
[z^^Jjto-

vvv ort %o daijuviov ui^' od 7tQogel[T]a/ rirog

eoxiv avTo
Tif^i&v

(pviyf.6v

/.idhara

oalaig

Xri[ip\6aiv,

eitsita

dh zcd
/.ifiQog.

rolg

/.ara to

ncaQiov TtaQue^iivoig

[l]xaTo> %Cov

vMxa

12 sqq.

Tarnen rursus secunduni Philodemum it. evae. col. 110, (ed. Gomperz) Epicurus preces fieri non vetuisse videSi novit detis quid oremits et antc,

sanla) perversum docjma dicentimn:

quam petanms.
precantes,
tores
esse

seit,

qiiibus

indigcamus

frustra

scicnti

loquinmr.

In

eandei opiuiouem inveliitur Orig. n.

ei-/rjg

2; Hieronyimis ipse defendit

cum

dicit:

Quibiis breviter

sed rogatores.

Aliud

est

respoudcndum est nos non narrncnim iiarrare iynoranti, alind scitiiiod

entem pctcre.
^

Secuudum Athen.

179

Epicurei offeudebaut multos.

ce-

nantes non sacrificabant.

^ Homines omni deorum timore liberare volebat Epicurus, v. Us. fr. 384 et imprimis Lucretium I 02 sqq., 101 sqq. Diog. L. X 81; Zeller III
:

p. 427.

Seueca de ben. IV li), qui Epicurum, cum ipse quaerit cxtr respondeutem facit Froptcr maiestalcm eins eximiam singtdarcmqiie naturam. Cf. Cic. de n. d. I 17, 45; 41. 115 sqq. Philodem, txeoi svasein^
^'Cf.
<.oKs ?
:

col.

110,

12 sqq.

Gomp.:
ov/, w*

IIoooev/,ta9ai,

er

rr

tts^

(d-eioi''^)

oixeTor

tlyai

<fr]aif,

).v7iovfieicor (y) rti' d'eir el utj TtotrjOOfiev

Strciiiei
y.a)

dlXn

y.ard rr)v iniroiav tmi'

Cf.

vneQaU.ovoMv
col.

iirrorScttoTr^Tt

(fvoEcor.

Philodem, de mns. 4

Kemke.

24
tur,

Henriciis Schmidt

[24

quod qiiidem

ceteris

eins sententiis

repugnat, non aliter

tt.

atque id quod apud eimdem Philodemum

reperimus, quo loco plane
affirmatnr

evoe. 108, 9 sqq.

Epicurnm
-,

pnblicis deo-

Neqne vero necessarinm simulasse Epicnrum se cultorem esse deornm certe multa non conveninnt^.
sacris adfnisse \

rnm

est nos putare

cui

opinioni

Facile intellegimus Epicurura stultas liorainum preces vituperasse, quae si exaudiuntur, precantibus ipsis sunt exitio* (fr. 388): Ei xalg r&v avO^Qcb/icov evxatg 6 ^iog y.aS-f]7.olovd'e/, S^rrov v rtwkXvvTo nvTsg avd-QcoTToi, auvexbg
xaT' lX'qXcov evyi.itvoi.

noXka

ycal xa^^STtcc

At non solum pravas sed omnino omnes preces improbabat Epicurus l Apud Senecam enim, de ben. IV 19, 2 Epicuri deus nominatur: non cmdiens vota nee nostri curiosus. Preces eum vetuisse e loco valde corrupto fortasse colligi potest*'. Metro dor US quoque omniura discipulorum Epicuro carissimus secundum Lucianiim lupp. trag-, c. 22 preces et sacriflcia repudiasse videtur. Atque H e r m a r c h s qui post Epicuri mortem scholae praeerat secundum Prochim
ii

contra Piatonis verba Tim. 27

cem
i-Til

protulit,

(frjalv

(' hanc conclu^unculam fallaqua eum preces repudiasse apparet: alla. TtCbg, 6 'ETtuovQSiog "EQuuQxog^ ov/. slg itsigov .tQifisr et
.

navxog

oQ/^ii]

-/.al

oi-uy.Qo TCQyf.ia'cog svyfig defiEO-a; v.al yccQ

y.al

'Iva

ev^cued-a TtUv XXrjg evxfjs eijoei,

1

ovdaaov arraousd-a

Cf.

TT.

evos. 109. 8; de mus. 4, col. 4.

p. 437, 2:

Zeller III 1
sich viele

Mhe, und

die

Philodem. n. siae. S. 108 ff. Gomp. ffiht Frmmujkeit Epikur's nicht blo aus seinen Ansondern mich aus seinem persnlichen Verhalten
. .

sichten ber die Gtter,

zu

letzteren Beziehung geltend [S. 118, da der Philosoph sich an den Festen, Opfern und Mysterien seiner Vaterstadt beteiligt und seine Freunde gleichfalls dazu aufgefordert - Cf. supra habe. p. 20; 21-22. ^ E. g-. dictum eins Diog. L. X 123: 'Aaeijs S' or'/, u rolg rcv TTollfi-

beioeisen,

er

macht in der

126 ff.,

146),

dsovs avniocv,

dl/.'

6 ras tdiv ziolliv S^as d-soig TTOoodTrrcov.

^

Cf.

Porphyr,
. "

ad Marc.
^

17.

Cf.

supra

p. 10, 14,

16.'

V. Cic. orat. iu

L. Pisonem 25, 59.

c.

Philodem.

tt.

eiae.

11; Diels

Doxogr. graeci

p.

544'' 545''

7.

Comment.
V. Vit.

in Plat.

Tim. 66 E

ed. Diehl.

"

cerit,

Epic. 25 in Us. Epicureis p. 369. Qiiomodo Porphyrius haue ineptam Hermarclii cavillationem iuvenies sab finem huiusce libelli.

reie-

25]

Veteres philosophi qnomodo iudicaveiiut de precibns

25

Veteres Stoici

utZeuo

scripsisse vix vicleiitur\

et Clirysippus de precibus Cleauthes, qui Zenonem secutiis est,

Stoicara philosopliiam docens

hymnum
maximi

composuit
est
'''.

eig Jia,
-.

quod

Tnonumeiitiim theologiae Stoicae

momenti

Exemplar

enim et specimen Stoicarum precatiouum est Apud Cicerou e m, de n. d. 1 115 124, quas paragraphos e quinto Posidonii Ehodii libro 7t. d-tCbv flusisse iam supra p. 22, aun. 4 commemoravimus, Epicuriis vehementissime impug-iiatur, qui omnem deorum colendorum causam demere voluerit. Contra apud Ciceronem precationes defenduntur 122 Romimmi Caritas et amicitia yratiiita est. Quanto igiiiir magis deorum, qui nuJla re

erjentes et inter se

digunt

et

homines considunt.

Quod ni

ita sit,

quid precamur deos? ... quid optamus dis immortalibus, a quid vocamus? ^ Secundum. Diog. L. VII 124 Posidonius et Hecato dicebant, quod iam Socrates voluerat, deos unum uos decere precari, ut omnino boiium darent: E^eral ze, fpaalr, b oo(poQ avxcc dya^cc jtaQa
quid veneramur, r)v d-ewv,
y.ad-ii

rprfliv noaicI)viog h' Tip rtQi'oxdj

Tteq)

/.ad-t]-

y.vTCOv '/Mt "E-Acacov Iv ZQitqj

7ceQi TtaQao^ojp.

Stoici

verum cultum deorum

in

recta

iutelleg-entia

nu-

minum

et scientia

Cic. de n. d. autem deorum

ponebant et pia sanctaque vita, quae apud II 28, 81 Stoicus liis exprimit verbis: Cultus
est

optimus idemque castissimus atque sanctissimus

et

plenissimusqiie pietatis, td eos semper pura, integra, incorrupta

'

Deos

et

esse
vet.

et
fr.

coleudos Zeiio dixit

vol.

(Sext.

adv.
y.a\

Math.

IX

133,

V.

Arnim

Sticor.

I n. 152):

Zqvtov e
/uij

roiovrov rjocTn
ri; svlo-

Xyov' jjTovs d'sovs

/<oi Ttuipr]- tia'w

evi.ycos

ar
3.

ris riufoi]. rovs Se

ovrns ovx av
vetit,

aoa

flsoiJ'

Taiiien

templa

aedificari

cf.

Zeller

III 1 p. 312 et ibid. ann.

'*

Apvid Stob. Ecl. I

Cf.

p.

30 servatus.
:

preces Cleautliis apud Epictet. man. 52 traditas

""A/ov 5e

u
|

o
'i?,-

Zev Vide

Ani

av

>]

Tferzpcotiet't]
i}i>

"Orcot
|

7101^

vuti'

eiiii

StursTayuirog,
>>ttoi'

hj'ouai y' oy.vo?'

V.

Se ut;
I
p.

if-iXio,

Kuy.vs yer/isvos, nSer

ti^-'o/iat.

Arnim

vol.

118

n.

327,

qui

aliis

quoque

locis

hos

versus

afferri ostendit,
*

quos et Seneca ep. 107, 10 in

flagitarent,

suum serraonem

mutavit.

quod sibi nou constarent. auxilium consiliumque peterent, quamquam aflirmarent deos singula non curare, cf. Cic. de n. d. III 32, 79 Cf. A. Goedeckemeye)- Die Gesch. des qr. 39, 93.
quia a
singulis

Ceterum Canieades 8toicos vituperabat,

ut a
dis

precibus

Skepticismus

p. 77.

26
mente
et

Heuricus Schmidt

R
quo loco unam e etymologiarum inveuisibi sid liheri

voce veneremur,

et

paullo post

magno immero magnificarum

mus: Qui
totos dies

veterimi
et

precahantur

immolabant, ui

superstites essent, superstitiosi sunt appeJlati.

Posterioris aetatis Stoici copiose

et

diserte

de precibus

egerunt et primus quidem A.

satira,

Persius Flacciis^

secunda

qua ut Alcibiade

II.

preces tractantur eaeque non solum

Satira dividitur in partes

stultae et periculosae

sed etiam nefariae, quae Persii tem-

poribus non rarae fuisse videntur l

deos corrumpere conentur.

duas; priore legimus, quae optent liomines, altera,

quomodo
scelestis

Atque primum agit de

*

precibus atque tacitis

(15

^,

avari votis

et detestandos dissimula-

tores irridet, qui, ut sancte turpissiraa poscant, caput

purgant

16).

Non pudere

eos
u

lovem precibus impellere

valeut
jjreces.

^\

quas iudex

Quae apud

Hora

t i

plenimque

in aimotationibus

exposui.

Persius per Auuaeum Cormitum Stoicum iii phosophiam indiictus est, Seuecam quoque sero quidem cogiiovit, quae uarrantur in vita ed. JahnBcheler p. 58. Stoicum fuisse Persium cum in vita apparet, tum ipse dicit sat. V 64 se Cleanthem esse secutum, cf. Fr. Knickenberg- De ratione
Stoica in Persii satiris apparente, Diss. Mouast. 1867.
^ Persium secundo Alcibiade usum esse ego quidem mihi persuadere non possum. Similitudines enim minimae sunt et in rebus tam divulgatis facile aliter explicantur. Contra Stoicos suo more imitatus est Persius, qui de argumento precationum saepe disputavisse videntur. ' De tacitis precibus velim conferas S. Sudhaus Arch. f. Religionsw. IX (1906) p. 185 sqq. et ea, quae ipse in pleniore huius opusculi editione

in fine addidi.
*

Persius

sat. II

9 sqq. et Petronius 88. 7 sqq. couferendi sunt

'

Petronius.

Persius.

Statim anteqnam Urnen

toliitangunt, alias
si

Capii

donum promittit,
extulerit,

O
ehulliat patruiis,

si

propinqunm divitem

praeclarum furms,
utinain

12 sqq.

pupillumve

quem
. .

proximus heres impello, expungam Nerio iam tertia conditur uxw.

Cf.

Mart. I 10.
si

alius, si thesaurtun

cffoderit.
i

suh rastro crepet argenti mihi seria

dextro Hercnle.
S.

'^

J.

Dlliuger

Heidenth. und Judenth.

635:

Man

iviirde

erwarten,

da

bei

groem

sittliehen

Verderben die entarteten Massen iiberhatipt zu beten

27]

Veteres philosophi riuomodo iuclicaverint de precibus

27

omni religione

atqiie fide carens exhorrescat (17

30).

Deinde

stultas ridiculasque preces perstringit

aviae aut materterae;

erroribus imbutae mulieres caerimoniis superstitiosis operantur,

ut infantes expient

(cf.

E.

Wnensch
:

Arch.

f.

Bei

WissenscJi.
^

IX

1906

p. 145).
|

Persius autem dicit

Ast ego nutrici

te
^

non mando

Vota, negato,

luppiter. haec ilU, quamvis

albata rogarit (31 sqq.).

Homines

ipsos suis precibus repug-uare

ostendit (41

43).

Iii-

sumptuosa dona affirmare non desinit: Nempe uurum ? quaerit y. 69 et respondet In sancto quid facit *. pupae doncdae a virgine In line denique hoc quod Veneri satirae (71 75) rectam deorum cultus rationem hoc modo signinon ficat: Quin damus id siqjeris, de magna quod dare lance^ Compositum ins fasqiie possit magni McssaJae h'ppa propago? me^ifcs et incodum generoso pecUis animo sauctoque recessus haec cedo ut admoveam templis, et farre lifabo^. Iwnesto:
epta esse magnifica et
"^
:

aufgehrt htten.
genossen.

Diese Wirkung trat

nicht ein.
.

Nicht ber
.

Abnahme

der Gebete und Opfer klagen die den ethischen Zustand

schildernden Zeit-

sie entwerfen eine furchtbare Beschreibung von dem Inhalte Inhonestae preces et apud Luciamim Icaionieuipp. c. 25 inveniuntur. Quae nefaria petiverint homines oraculis. nos docet Plutarclms. de def. orac. c. 7. quo loco Didj'iniis Cyuicus dicit: Toivavxiov S' iftzj-

Aber

dieser Gebete.

ayat Ttoo^jXloj StanooT^aai

tih ov/l xal rze

d'eoiv

aTcsittr^asi'

(o 'Tz/.P.coy),

ovoh

^HoaTtlr^i

uv&is

t;

zij

U.o^

ineoraxe tov t^inoba, y.aruTtiftTilduevof

d'ei

tday^oo)v y.ai dd'ccor eocoTr^fiuTOJi^,

u r(

noo^Sdllovair, ol usy
rj

cos

oofiarov

SiaTtEiouv Xafidvoi'TES, al de Tieol d'rioavQiv

vficjv iEoojTcvTes (oars

y.lr^oovofiiair,

i]

yfiwv TtaQu

nard nodros e^eliy/od'at ruf Uvd'ayuQav elnovra^

TtanovTO-;,

eXriarovs eavicv yivsad'ai rovs dvd'ocTCOvs orav tioos tovs &eovg aSi^coair
ovrcoi a y.aXws
y.QVTtiei,v
sly^ev-,

dvtfotoTiov rcoeovreoov

uovBTo&at
y.al

y.al

anoxofii-

voorjfunu

rT;i

yi^^a yui

Ttdd'rj,

lavTU yvfird
3.

TiEoiyairj

tovaiv

ETil

rbv dsor.

Qaac dira cognatis

et vicinis imprecati sint, apparet

e tabellis delixioimm. ed. R.

'

AVueusch IG III

Cf.

Horat. ep. I 4,
I

68;
\

Sen. ep. 60,

iwsitiis

1;

94, 54;
trivit

Prudentins
et

c.

Symmach.
'
'

208 sqq.
p.

Mox

hnmeris

nutricis,

ipse

Im-

pressis silicem labris, puerilia vota

Cf.

fudit opesque sibi cueca de rnpepoposcit.

supia

4.

Cf. Piaton.

Tvyy,dut
*

Euthyphr. 14 E: <l>odooi' St fioi zis ^ MfeXeiu xol &eoli ovau utto tmv Sojqiov iav Tiao" rj/itjy Xaudvoioiv Schol. Diis tarn sunt opes supervacuae quam Ycneri pupae, quas
:

virgiaes niibentes donant.

*

Cf. Ovid. ep. ex P.

\

acerra,
"

tura minus grandi

c.

Cf. Horat.

III 23,

IV 8, 39: Ncc quae de parva diis pauper liiat quam data lance valent. humnnis aram si tetigit ma7ius, Non 17 sqq.
:
|

28

Henricus Schmidt

["28

Persio qiiamciiiam vidimus esse quasdam

toribus similitiidiues,
aliis,
iit

cum

aliis scrip-

c\jm Horatio. auctore Alcibiadis dialogi

tarnen rix

fieri potest, iit

quis certe fontem aut foutes signifleri

ficet,

e quibus liauserit.

Quod apud luveualem

luvenalis quoque.

posse

sunt quibus videatur.

mtis
contrariis'^.

ut Persius, satiram

de pi-ecibus condidit, aut, ut in codice

x4.rg-umentum

P praescriptum legimus de
saepe

autem

decantatum in

modum
annotat

declamationis riietoricae allatis exeraplis omnibus notis

satis frigide perfectum est-.

p.

De

fontibus sat. X. L. Friedlaender

Der Gegenstand der Satire, die Thorheit und Verderblichkeit der fjeivhnlich an die Gtter gerichteten Gebete und Wnsche war ein in der popularphiloso'phischen Litierotur offenbar viel hehandelter. luvenalem aut x^lcibiade dialogo aut Persio aut Seneca usum esse non putat. Dagegen hat luvenal vielleicht VaJerins Maxhmts Vll 2 Ext. henutzt. Secundum Majorem Thirtcen Satires of luvenal vol. II p. 65 luTenalis Valerium Maximum, quem quarto p. Chr. n. decennio scri450: bere coepisse verisimile
est,

magnam partem
IL and

imitatus est:

passage tvhich as also Fiat. Alk.

hefore

Persiiis IL,

Juvenal had

Mm

^.

sitmptuosa blandior hostia,

mica.
luvenal. sat.

Mollivit aversos penates

Sen. de ben. I 6, 3
:

Farre pio

et saliente

355

Itaque boni efiam farre ac

ftilla religiosi sunt.

^ lam in satira prima inter stulta liominnm facta, qiiae irridere vnlt, Votum quoque enuraerat, v. 85 86 Quidqiiid agunt homines, votum, timor,

ira, voluptas,
]

gmidia, discursiis, nostr'i farrago lihdli

est.

Videas Lehrsii iudiciuni in editione Friedlaenderi

p. 4.50,

qui ipse

quoque dicit: Mit Ausnalmie dieses Schlusses bewegt sich luvenal hier in den ausgefahrensten Geleisen der Wietorcnsdmlcn. ^ De Alcibiadis II. et Persii imitatioue cum Majore cousentire nequeo mihi placent Friedlaender et Fritzschiu?. Contra Valerii Maximi ut iraitator
fuerit luvenalis fieri posse mihi videtur.

Nihilominus de ratione, quae

se-

cundum Majorem

intercedit inter luvenalem et Valerium

Maximum

nonnulla

mihi sunt addenda.

Valerius Maximus YII 2 ext. 1. Et enim densissimistcnebrisinvoluta est mortalium me^is, in quam tte
patentem errorein caecas j^recationes
tuas spargis!

'

luvenalis
atqite Ulis

4.

Pavci dinoscere possunt

erroris nehula.

vera bona
|

nmltnni dirersa, remofa

Quo

loco

concedeudum quidem

est

non esse necesse luvenalem secntum

esse Valerium

Maximum.

Xam

verba rcmota erroris nebula versui Hi-

29J

Veteres philosophi quomodo iudicareriut de precibus

29
stul-

Quid In Vena lis de precationibus sentit? Plerasque hominibus damno exitioque ^ docet (1 tas 55) quae affirmat. exemplis demoustrare conatur (56345)
esse

Tum
et iu

exitu satirae liomines adhortatur, ne deis praescribant, quae

dent, sed se comraittant auxilio
adis

deorum (346

48)

'XVII 643 sqq.) respoudeut, quem etiaru Alcibiades II. Auetore quoque Alcibiadis 11. luvenalis non videtur usus esse, cf. Friedlaeuder Eme direkte Benutzung dieser Stelle ist bei Invenal nicht anzunehmen, da er sich sonst nirgends von dem platonischen Dialog abhngig zeigt, und die Anwendung der Metapher von der Entfernung des den Geist umhllenden Kebels schon auf Grund der Homerstelle hufig gewesen sein tnu. Milii praeter hos solus unus occuiTit locus Homericus Simplicius enim iu Epicteti enchiridio extremo hac utituv translatione Homeri versibus laudatis. Maioris esse momenti haec vide127
(cf.

p.

150

DE

respicit.

tur similitudo

Valerius Maximus.
At haec
domos
(coniugia)

luvenalis

8.

nt

aliquando

illustrant, ita

no7inumquam funditus

evertuni.

3Q
Nil

Heuricus Schmidt

[30

ergo optabiint homines? si consilium vis Permittes ipsis expendere nuuiinibus quid

Conveniat nobis rebusqiie

Preces
fieri

sit utile nostris^.

non vetat (354):

l
. .

Ut

tarnen et poscas aliquid voveasque sacellis

quidem preces commendat atque vulgares uon soAt sed etiam animi expetenda esse (356 sqq.) corporis, lum bona Orandum est, ut sit mens sana in corpore sano^
alias
;

Fortem posce animum mortisque terrore carentem, Qui nesciat irasci ".
Tota Stoicorum discipliua non solum ad philosophiani Quam ob rem Seneca sed etiara ad religionera pertiuet*. quoque et cogitare et loqui de precibus cogebatur; deflnire
quidem, ([uae de precibus senserit,
precari
et vetet
difflcile est,

cum homines
in

et

sinat.

Atque priraum quidem

Uni-

versum
breviter

de

cultu

deorum,
est.

agendum

quem amplectebatur Seneca, Veram erga deos pietatem omnes

et

Stoicos in rectis opinionibus deorum

pura mente posuisse

vidimus, non in sumptuosis

sacrificiis et

sollemnibus caerimoniis.

Seneca quoque deum non templis sed conscientia rectae voluntatis coli vult, fr. 123 Haase^: Qitanto melius Seneca et verius!: deum cogitare mayniim et placklum et maVulHsne vos icstate Jeni verendiim, amicum et semper in proximo, non immoquae enim ex trucilationihus et sanguine multo colendnm
,.

datione immerentium voluptas est?

sfoque proposifo. non

sed mente pura,

hono hone-

tempJa Uli congesfis in

aUitudinem saxis

extruenda sunt: in suo ciiique consecrandus

^

est pectore."

Bonam

Cf. Horat. c. I 9, 9: Permitte divis cetera: Valer. Max. YII 2 Est. 1: totmn caelestium arbitrio j)^rmitte, quia qui tribuere bona ex facili Holent, etiam eligere aptissime possunt. Latoe dones 2 Cf. Horat. c. 131, 1719: Frui paratis et valido mihi

T'eqne

acprecor integra\Cum mente: cf.Pers.II8; Sen.

4 Petron. 88. 7. " Hoc loco et seqiientibus verbis Stoicorum sententias laudat; cf. e, g-. Senecae libellum, qui est de ira, et innumerabiles locos. quibus Seneca
ep. 41, 1; 10,
;

aliique

Stoici

de terrore mortis

loquuntur.

De luvenale

iraprimi.s con-

ferendus est R. Schuetze Imenalis ethicus,

* Cf.

diss.

Gryph. 1905.

Zeller

III 1 p. 309 sqq.

institt. lib.

Ap. Lactant.

VI c

25, 3.

31]

Veteres pliilosophi quomodo iudicaveriut de precibus

31

mentem plurimi
est

aestiniat Seneca
qiiod

',

de beu. I

6,

1,

3:

Non

benecium ipsum.
licet

numeratur mit tradur:

voluntate

sicut ne in

victimis quidem,
est

opimae sint auroque praefnlgeant, deorum

venerantium.

honor, sed pia ac redet

^

Itaque honi

etiam farre ac fitla

religiosi

sunt

^,

maU

rnrsus non effugmnt

impietatem, quamvis nras sanguine midto crnentaverint.

Quae optemus, quae precemur? Non bona corporis, cundum omnium philosophoruin sententiam, nat. quaest.
praef. 14:

se-

III

Quid

est

consilia, piiras

ad

caeluni

praecipuum? non admittere in animo mcdci manus extollere, nidlum honuni petere,
aliqiiis

quod, nt ad
fare,

te

transeaf,

dare debet, aliquis amittere, op,

quod

sine

adversario

optatur

honam mentem.
est

t bona
optimus

mente veneremur denm, semper admonet, virtus deorum ciiltus, ep. 95, 47 50: Quo modo sint di

colendi, solet

praecipi: accendere aliquem Incernas sublatis prohiheamiis, qiioniam

nee
. .

liimine di egent et
.

ne homines quidem delectantur ftdigine*

deum

colit

qui novit

Primus

est

deorum cidtns deos

.

credere ; deinde reddere Ulis maiestatem snam, reddere bonitatem

Vis deos propitiare ? bonus

est.

esto. satis illos cohiif,

quisquis imitatus
6,

Hoc

igitur loco, ut

fr.

123 H., aliter atque de ben. I

videtur.

omnem cultum deorum

reicere

Qua cum

sententia

congruit contemptio despicientiaque, qua apud Lactantium de

c. 2, 14; fr. 120 Haase): Beete igitur Seneca in libris mordlibus: Simidacra^^ inquitj deorum venerantur, Ulis supplicant genn posito, illa ado-

simulacris et adoratione loquitur (inst. II

rant,

Ulis per

totam adsident diem aut adstant, Ulis stipem

et

ia-

ciunt, victimas caednnt:

cum

haec tantopere sitspiciant, fabros,

qui

illa fecere,

contemmmf.'^

Acerbissimis facetiis in dialogo,

Cf.

de ben. 15, 2; II 31, 1:

.

Xam cum

omnia ad animnm referamus

(seil,

nos Stoici)
*
"

.;

ep. 44, 5.

Cf.

snpra

p. 27,

ann.

6.

A. Bonhffer Die genau der Stand2yu)ikt der nlttestamentlichen Propheten, die den Opferdienst auch nicht veriverf'en. * Cf. Aniob. VII 16: Ergone ille putor qui ex coriis tollitur atque expirnt ardentibus, qui ex ossibus, qui ex sactis, ex agnorum lanitiis gallinarumqiie de plumis, Dei munus et honor est? Cf. Seil, de ben. IV 25, 1;
Joco sacriticia admittit, qnasi sigiia pietatis.
p.

Hoc

Ethik des Stoikers Epiktet

84:

Es

ist

dies

A, 2; II 30, 2.

32

Heiiricus Schmidt

[32

quem
irridet

scripsit
-.

de superstitione \ stultoriim liominum cultiim

Preces vulgi
caiidi
licet

modnm
*,

sigiiificat,

Seneca vituperat simulque raeliorem preVotorum tuorimi veterum ep. 10, 4:

^
:

cleis

gratiam facias, alia de integro suscipe

roga honam

mentem

honam

valettKlirmn animi, deinde tiinc corporis.

Quidni

tu ista Vota saepe facias?

alieno rogafurus
es.

Audacter

deicni roga:

nihil illum de

Hoc
:

igitur loco Seueca preces non

omnino

improbat, at solum pravas, bouis autem ut utantur precationibus

liomines adhortatiir 5
indeat, sie loquere

Sic vive

cum

deo,

cum hominibus, tamquam deus tamquam homines audiant.

loquitur, ep. 22, 12:

Etiam de precibus exitiosis bene nobis notis Seneca saepe Emerge ad meliorem vitam propitiis dis, sed

non sie, quomodo istis propitii sunt, quibus bono ac henigno voJtu mala magnifica trihuerunt, ad hoc unum excusati, quod ista quae urunt, quae excruciant, optantihus data simt. Acerrime stultas optatioues liis condemnat verbis (de tranqu. au. 23): Quiequid optavi inimicorum exsecrationem puto. Et de precibus eorum, quibus nos carissimi sumus, idem sentit atque Persius Dicit enim Seneca ep. 31, 2 3: Surdum te II 31 sqq. amantissimis tuis praesta, bono animo mala precantur. et si esse

vis felix,

deos ora ne
'"

qiiid

tibi

ex his quae

optantur,

eveniat.
te isti

Non

sunt ista bona

^

(sunt enim bona corporis),

,

quae in
(fr.

Huius dialogi Augustinus

nobis tradidit.
Cf. uat. quaest.

de civ. Dei

VI

c.

10

31 sqq. Haase)
vertit.

summarium
^

IV

6,

quo loco stultitiam iocose in ludibrium

ergo
cogitationes

' Cf.

ep. 20, 8:

Huc

tuae tenomt, hoc cura,

hoc

opta,

omnia
*

alia vota deo remissurus, ut contentns sis temet ipse et ex te

crescentibns bonis.

Bona mens quid

Quae de bonis

sit

dicit

ep. 16:

studio robur addendum, donec bona

*

mens

sit,

Perscverandum est et assiduo quod bona volimtas est.

:

senserit Seneca, ex bis locis cognosces

ep. 66,

5 tria

varia bona distinguuntur, corporis bonis non norainatis; ep. 71, 4:

Smnmum

bonum
est,

est, quod Jionestum est. et quod magis admireris: unum bonum quod Jionestum est: cetera falsa et adxdterina bona sunt; ep. 71, 32 33:

Cito hoc pofest tradi et paucissimis verbis:

.

ummi bomim

esse virtutem,

nidlum ccrte sine virtnte corporuni outem bona corporibus quideni bona sunt, sed in totum non sunt bona. Cf. ep. 72, 7; 74, 1,- 10 11,
.

.,

1617

76, 7
3, 1;

87, 21
6,
1,

de vita beata

de prov.

35;

ad Helv. matr. 18. nat. quaest. praef. 13

4,

de cous. 5, 6

33]

Veteres philosophi quomodo iudicaverint de precibns

33
et

voliint congeri:

unum honum
fidere.
tili

est,

quod heatae

vitae

causa

rma-

wenttim

est,

siU

nunc

optas,

quod

Ep. 60, 1: Queror, Vdigo, irascor; efiam optavit mitrix tua aid paedagogus aut mater?

quantum mall optaverint? quam inimica Eo quidem inimiciora, quo cessere lam non admiror, si omnia nos a prima pueritia mala felicius. seqimntur: inter exsecrationes ^ parentum crevimus. Ep. 94. 53 54
intellegis,

nondum

nobis sunt vota nostrorum!

Nocent qui Optant, nocent qui exsecrantiir :

precatio falsos nobis metus inserit
et

nam

et

liorum

imdocet

illorum

amor male
et

bene optando.
errantia,

Mitt enim nos ad longinqua bona

possimtis felicatem

incerta et
licet,

cum

domo promere.

Non

in-

quam,
amico

ire recta via,

tralmnt in ptravum parentes,

trahunt

servi.

Quae prorsus parentum precibns repugnant,

ep. 96,

ipse optat Lucilio

45

(cf.

ep. 32, 4).

Facile intellegitur, quomoclo fieri potiierit, iit Seneca, qui pravas preces tarn dure et acerbe condemnabat, omnino omnes improbaret preces. Sapienti enim votis non opus est, quippe
cui potestas sit feliciter vitam agendi
precari, ep. 31, 5:

Non

est ergo

quin turpe est sapienti quod ex illo vetere (voto) paren;

tum tuorum
totiim

eligas,

quid contingere

tibi velis,

quid optes:

et

in

gare

^.

iam per maxima acto viro turpe est etiam nunc deos fatiQuid votis opus est ? Fac te ipsum felicem ", Facies
si intellexeris

autem

bona

esse,

quibus admixta

est virtus,

turpia,

Similem sententiam aperit ep. 41, 1 Non sunt ad caelum elevandae manus nee exorandus aedituus,
qiiibus malitia coniuncta
est.
*

Cf. Sen.

de ti-anqu. an. 23.

927, 957;
de veter. ac recent. adorationibus, in Polen, suppl. Tlies. Araob. adv. nat. I 49 (Hildebrand): Cum

Cf. Brouerius,

autiqu.

T.

11

p.

Aesculapium ipsum datorem ut praedieant

vita,
'

et

sanitatis, quoad Ulis superfuit precibns fatigarent et invitnrent misevrimis votis. Niniia aestimatio sui fiduciaque in tota Stoicornm secta nobis occf.

currit;

Sen. ep. 31, 8:

Snmmum bonum

qnodsi occupas, incipis de-

orum
a
te

socins esse,

promere.
sine deo

Ep. 41,

non supplex. Ep. 94, 53 Cum possimtis felicitatem de1: Bonam mentem quam stultum est optare, cum possis
:

impetrare.

Quamquam
est.

paullo po.st ep. 41, 2 sequitiir:

Bonus
luven.

vero vir

nemo

Cf. ep. 73,

6, 6;

1316

(etsi

legimus:
;

2\^ulla sine
cf.

deo

mens

bona

est);

de prov.
de

ep. 95, .36; 31, 3; 72, 7

28, 10;

X 36sq.

Horat. ep. I 18, 111 sq.; Ps. Isocrat. ad

Demonicum

34;

Cotta Stoieus
est

apud

Cic.

n. d. III 16:

Indicium hoc omni^mi mortaVmm.

fortunam

deo petendam, a se ipso

snmendam

esse sapientiam.

Cf.

ibid. 87.

Religioiisgeschichtliche Versuche

u. "S'orarbeiten IV.

3^
ut nos

Henricus Schmidt

[34 ad-

ad aurem simulacri, quasi

est

niagis exaudiri possimus,

est,

mittat: prope

te deus,

tecum

intus

est.

Alia causa, qua commotus optat, ut precari omittaut homines, haec est, quod fatum, quo omnia regiintur, immutabile

aeternum et inexorabile. Quam ob rem preces inutiles ?' et supervacaneas esse affirraat ^, ep. 77, 12 Quid fies ? quid optas ^. precando Nat. sperare deum flecti perdis operam : Desine fata 2: Quid ergo? expiationes procurationesque quo quaest. II 35, 1 Permitte mihi illam rixjidam pertinent, si mmutabilia sunt fata ?
est et
:

sectam tueri eorum, qui excipiunt ista

mentis solatia existimant^.

et nihil esse

aliud

Fata inrevocahiUter

quam aegrae ius suum peraflecti,

gunt nee nlla commoventur prece.

gratia sciunt.

Non

nsericordia

non

Cursum
:

inrevocahilem ingressa ex destinato flu-

unt

*.

Cf.

cessitatem

ibidem c. 36 Quid enim intellegis fatum ? existimo nererum omnium actionumque, quam nuJla vis rumpat;
aut capite niveae agnae exorari iudicas, divina
^

hanc

si sacrificiis

non

nosti.

Sapientis quoque viri sententiam negatis posse mutari

?

quanto magis dei

Vidimus Senecam omues preces et omnia sacra repudiasse, quin etiam aspernatum esse, cum et indiguae essent sapienti viro l'amen ipse precatus est hominesque sacrificare et et inutiles. Omnia patris sunt, quae in libeprecari sinit, de benef. VII 4, 6
:

rorum manu

sunt: quis tamen nescit donare aliquid

et

et

flliumptatri?

Omnia deorum sunt: tamen

dis

donum poscimus et stipem iecimus.

Quomodo

fieri potuit,

ut Seneca, cui fato inflexibili omnia regi

persuasum erat, preces admitteret, quam quam aliis locis reiciebat? Quam ad quaestionem Bonhoefferus Die Ethik des StoiJcers Epikiet p. 84 brevissime et optime respondisse mihi videtur: Er lt nicht nur den Seher als Diener des Schicksals gelten, sondern rechtfertigt die Shnungen und Bittgnge, deren Wirksamkeit durch
Maximus Tyrius, Aeii. VI 376;
ut
aliis

Cf.

diss.

XI
:

5.

2 2

Verg.
Id

Sen. de benef.

VI

23.

est,

dicam veibis

Precari solum iuvalidos et

iufirmos

decet, contra sapientes et fortes dedecet.

*

Alias fati inflexibilis descriptiones exstant ep. 77, 12; ad Marciam

10, 16.

de COns.
ooxctf.

Cf. Stob, eclog-. I 4:

:

MoXq

ol

Xiralg r^core

dvoTi]>'MV

Vergil. Georg. II 491

Cf. Piaton.

Inexorabile fatum.

Legg.

p. 716.

351
die

Veteres philosoplii quomodo iudicaverint de precibus

35

Lehre vom unabnderlichen Fatum

aufgehoben
gttlichen
iverde,

oder ewiy feststehenden

dieselben

Gottesivillen nicht

da

vom Fatum

als

Bedingungen der
seien.

Hilfe

von Ewigkeit her vorgesehen

Die Gtter liaben etliches in suspenso gelassen, soda es nur auf die Gebete der Menschen hin eintritt. Quod rectum Seneca postquam nat. esse ut demonstrem, hos affero locos. 35 et sacra inutilia esse ostendit, pergit quaest. II 36 preces eoruni volo, qui procuranda existicausam c. 37: gere nunc dubitant prodesse expiationes non aliquando mant fidmina et aliquando ad levanda, aliquando ad, ad submovenda pericula, interim hoc habent commune nobiscum, quod nos differenda

quoque existimamns vota proficerc salva via ac potestate fatoriim.

Quae
dicit:

ibid.

3 alferantur a
est

ficto

adversario,

sententiae sunt,

quas Seneca

aliis locis defendit,

hoc autem loco impugnat,

si

dum
vota,

ut futurum

aut non:

futurum
etiamsi

est, fiel

etiamsi vota

non
non

suscipis.
fiet.

Si non est futurum,

non susceperis

Contra Seneca respoudet: Falsa

est ista interrogatio,

qiiia illam
est,

mediam

inter ista exceptionem praeteris:

futurum hoc

sed

si

vota suscepta fuerint.

confirmat sententiam

suam

c.

Novis atque miris argumentis fateri hoc 38 init. Puta nie

:

quoque fato

esse

comprehensum, ut utique fiant vota : ideo

ut expiet

fient.

Et

similiter 2: Effugiet pericula, si expiaverit praedictas divinitus

minas ; at hoc quoque in fato

est,

ideo expiabit

^.

Quid re vera spectare preces putet Seneca, his dicit verhis de V 25, 4 Vota illos (deos) non exorant, sed admonent ^. Quod homines etiam atque etiam precantur, Senecae documento est Epicurum enim cum aggreditur, qui preces esse efficaces^. opinatur deum securum et neglegentem nostri beneficia non
benef.
:

Cf. nat. quaest. II 38, 3. Cf. Bonliffer

Die Ethik des Stoikers Epiktei

p.

84

Das Gebet hat

an
deti

nicht den Ziveck, die Hilfe der Gtter zu erztoingen, sondern nur sie
die menschlichen Anliegen zu erinnern.

Dieser Satz kann nur

Sinn

haben, da(i das Gebet ein

*

Cf.

Akt der Unterwerfung unter Gott sein soll. quomodo Timocles Stoicus apud Lucianum Ivipp. trag-, c. 51 deos
1 yap
elal aifioi,

esse colligat:

elal xai. d'eoi- aXXtt jui)f elal cofioi,

d.

elatv
inter-

aoa xui

d-eoi.

Balbus Stoicus apud Cic. de uat.

ijisos esse certe

114, 12:

Quorum

pretes sunt, cos

necesse est.

Deorum autem
1

interpretes sunt:

deos iyitur esse fateamur.

Cf.

Zeller III

p.

134

vide Zenonis argu-

mentum, quod supra commemoravimus

p. 25, 1.

3*

36
dare,

Henricus Schmidt

[36^

Seneca

de benef.

IV
et

4,

2 censet:
suhlatis

Hoc

qui

dicif,

exmidit i^recanHum voces

undiqiie

in caeluni

non manibus

Vota facienfium privata ac publica,

quod profecto non

fieret nee

in himc furorem omnes mortales

consensissent adloquendi surda

beneficia

numina
oblata

et

inefcaces deos, nisi nossemus illorum

nunc

ultro,

nunc orantibus data, magna,

^.

tempestiva,

ingentes

minas

inter-ijcntu siio solventia

Similem
C.

Senecae

rationem

in

philosophia
p.

secutus

est

Musoniiis Rufus

Stoicns,

quem anno

Chr. n. sexagesimo

qinto

Roma

expulit Nero (Tac. annal.

XV 71).

Publicum deorum

cultum, qui sacrificiis aliisque caerimoniis continetur, non esse

neglegendum
CovTai
Ttaq

docuit^.

De

precibus hie locus apud Musonium

Ttie
^ ctv

exstat^: 6eoI yaq ETtitqoTtevovLv avTy (rbv yduov), v.a&o vopdavd-QcjTTOLg

f.ieydloL.
f]
.
.

evY.aiqTEQOV

v^aiT Tig roig ^Eotg Tovroig

ngbg yduov iwv;

Epictetus Phrygius
Is in

Musonii Ruft sententias sequebatur.

Man. 31 praecepta, quae ad deorum cultum pertinent, breviter complexus est. Summi momenti est nos recte de deis sentire et voluntati divinae hilare laeteque parere *, quod unius philosophi est. Non ra oi'x er/)' f]^ilv (bona corporis) bona sunt aut
mala, contra Iv rolg
cultus
ecp'
r^f.ilv

bonum ponendum
est^.

est.

Tertia

deorum

pars sacrificiis precibusque continetur^,

quae

non valent,
^

nisi pia in
p.

homine mens

Ritum more ma-

Cf. Piaton. legg.

887 sub finem. Seneca quoque deos hominibus

prospicere et consulere dicit,

essent:
2

cf.

de ben.

IV

4,

3;

c.

qua conditione sublata precationes 58; VII 31, 4.

p.

inutiles

Ed. Peerlkamp

p.

205 et

221; Bonhffer

I.

c.

p. 85:

DurcJiaus

positiv hat sich Musoiiius zur Volksreligion gestellt.

Er

rechnet die

Dar-

bringung von Opfern und Gaben an die Gtter zu den selbstverstndlichen

Pflichten.
*
.

p. 221.
;

Cf man. 15, 17, 52

Cf.

diss. 4, 1,

18

2, 16,

42 preces in conspectu mortis

; ;

fundendae commemorantur
^

diss. 4, 10,
:

14 sqq.

3, 24,

96102.
ovSelg

diss.

3,

21,

12 sqq.

^All^

and hfievos

^Csv

vyercti

fit)

d'vaas rots &eois xai nnoaxaJaag nvrovs orid-ovs ovSs OTieipovaiv lXojg ot
av&Qcarroi^ ei
ris
/ui]

Tr,v djfj.r)rQav enixaleodfievoi, TrjlL-AOvrov b'

ol

SQyov axpdu8vo5

uvev d'eiv dafaXcs axpsrui xal

^

rovrca TtpootvTsg evrvxcs npoaelsvaovrai.

Cf. Antoniu.
Cf.

comm. VI 23 Plat. Tim. p. 27 C. Xenophon Oecon. VI 1. man. 31, 1; diss. 18, 19; Cic. pro Cluentio 68 de scelesta muliere: Quin etiam nocturna sacrificia, quae imtet occultiora esse, sceleratasque eius preces et nefaria vota cognovimus: quibus illa etiam deos

371
ioriini

Veteres philosophi quoraodo iudicaverint de precibns

37
d^veiv,

observari iussit, man. 31, 5: Ineveiv e

y.ata
tcc

yial

ymI

andgx^odai
[.li]

TtdxQLU,

txdotore
^urje

7tQoarpif.u

/.ad^aQwg
(.u]de

xal

l7tioevQ(.ihiog

{.irje

df.i?^wg

ye

yUo'/^Qiog

vtzIq

vvafiiv.

Bonlioefferus vero Die EthlJc des Stoikers EpiJdet p. 76 Zelleri

impug-nat sententiam, qui,

20, 32) affirmat

cum

innititiir Epicteti diclo

(diss.

II

utili adductum. auf dem Boden derselben (der VoIksreUgion) stehend gefhlt haben^.

Epictetum cultum observasse argumeuto ab Contra Bonhoetferus dicit: Er mu sich selbst

dicta, reverentia deoruni

Sequimtur nonnulla de precibus

et pietate et religione quasi imbuta,

quae dubitandum quidem Sed aut est, num suo iure Epicteti nomen prae se ferant^. Epictetus auctor est aut Stoicus eiusdem aetatis ea composuit, qui a meute et voluntate Epicteti non abhorrebat. Mente enim ut di colantur postulat, aeque atque Epictetus, non bona corporis sed animi peteuda esse dicit, p. 479 (ed. Sclienkl):
1.

Owhg

diAaicc

%al

i.tfieTQr^!.ivr]

ia&eaei
d-ve,

Tif.ia,
fjvl'/.a

lla
uv

ji/i)

/^ii-

tQOig iQualg -nuld^eve

aAA' j;v/xa av cpQovijarjg.
adj/Azog,
001,

....
2.

^eolg

(.iij.

7tXovtr^oi]g,

Ilaga
fjvUa

d^eCjv

jui]

ovvexf] cuiei
i/^*

iyiuav
.

dkXa

irjve^icbg ldf.iave oiorpqoovvrjv

X']S

3.

tts

oa/.ovoovOLV ol ^eoi,
4.
.

f.ir]

neqi tcjv

fjiiov

dXka

TtSQc tGjv -/.aXCv evxf]-

evxof^i^vog

TOiyaQovv dolg aitu

immortales de suo scelcre testatur ueque

iiistis

intellegit,

pietate

et religione

et

precibus dcorum nientes, non contauiinata superstitione neque

ad

scelus perficiendum caesis hostiis passe placari.

Cuius ego furorem atque

crudelitatetn deos
confido.
1

immortales a

siiis

aris

atque templis aspernatos esse

Similia leguntur in Persii sat. II.

in

p.

312.

p. 88 a se ipso dissidere Epictetum ostendit, cum alia tum haec annotans: So wenig wir daran zweifeln drfen, da/i es dem Epiktet mit seiner Schtzung des bestehenden Kultus subjektiv ernst war, so mssen
*

Bonlioefferus

doch zugeben, da die Konsequenz seiner hohen Moral eigentlich zur Verwerfung alles ufkren Gtterkultus, zu einer bloen Anbetung Gottes im Geist und in der Wahrheit fhren mute. Quae quidem in omuibus fere philosophi.s valere dicendum est. * Hac de quaestione H. Scheukl iudicat p. 479: Etsi cum gnomologii
ioir

Stobaeani indole cgregie concinunt, nescio an hie

illicve

grassata sit imi-

talorum
*

licentia.

Hierocles quoque Stoicus Musouio

et Epicteto piopiuquus est.

Cui

38

Henriciis Schmidt

[38

relius Antoninus,

Epictetum servum maxime admirabatur Marcus ut et Imperator et pliilosoplius ille. ab aliis hiiisce aetatis Stoicis, ab Antonino quoque non est exculta philosopliia, contra scientiae doctrinam in usnm vitae Optime homines secundum eiim deos venerantur. conferebat.
imitautur
:

cum
T

MeyccXiog ovUriipetal aoi to /usuvrjodcei S^eCov

-/.al

OTiTtso ov y.o}.ay.evsodaf ovtol S^elovaiv, )J.a e^oi-ioiooOai eavrolg loyr/.a itdvia^.

In omnibus rebus deorum opem invocari

iussit: kcp' aTtaac dh -d-eovg eitr/Mlo

(VI

23).

C!um dei nobis

-.

provideant, sacrificant, iurant. precantur homines (VI 44)

siraplices rectasque preces,

Laudat Atheniensium non siut mea, tua, sua causa dictae, sed omnibus couducant: Evxi]
^&^vaiwv.
vaitov y.al
y.al

quippe quae

'2'aov,

ioov,
'^.

co

(p.t Zev,

v.axa

tT]C,

govoag
i)

z/Jg

^&rj-

tjv Tttduov

^'Htol

ov eI evyieo&ai,
dis petere

oTHig, arclwg

ilevd-eQiojg
illa,

(V

7)

Homines a

non oportet, ut

avertant

liaec dent,

sed ut dei homines liberent timore,

afFert

cupidine, maerore.

Deinde exempla

pravarum precafriistra
fieri
fxii

tionum, quas repudiat, et rectarum, quas non

affirmat: Obzog tv'xsTaf Uajg
had^vj-ihoto
yioif.irjd^) (.lEt' l/.eivrjg;

av' ffcg

rov

imperatorem
ycal

Ingenuum (IX 40). ipsum quoque saepe esse precatum, praeclara

v.oiur^d^r^vaL
(.ist

iY.elvrjg

eins professioue elucet

evy.olciJTSQov

36: ToCto ovv lvvoi]0ig

?.oyiC6/,ierog'

uitod^vijay.m'
ccTteo-

l^e'Atva)]

h.

toiovzov iov

yO(.iai,

Iv

o)

avzol ol y.oivcovol, v/iQ cov tu ToaaCxa

riyoyviadfxv^v.

rjv^d/.ir^v, icpQOVziaa, avzol ey.elvot id^.oioL ue vrtdyuv.

Pythag-oram

postulasse, ut sacrificantes

non solum puro

corpore sed etiam mente pura deum adirent, refert Diodorus Si non Pythagorae ipsius, quod verisimile Siculus 8. 9, 6

Carolus Praechter Hieroldcs der Stoiker, 1901. fragmenta moralia adscribit apud Stobaeum tradita (anthol. I 53), quae inscribuntur riru i^onor &eor;
XQTjoTeov.

Stoicus

ille

in

Homericam

seutentiara

497 otoetttoI

eis

rs

y.nc

&sol avxoi vehementer invehitur.

1

Eh
Cf.

tavi6v

8 ed. Stich.

Seueca de beuef.

IV

4, 2,

quem locum

attuli supra p. 3G.

Haec una

est e paucis vulgi precationibus,

quae nobis traditae sunt

cf.

Aristides T. II p. 291 Dind.

Horas precabautur Athenienses secundum

in

Athen.
*

XIV

p. 451.

Haec precatio ob simplicitatem

cf.

precationetn Paui oblatam,

Anton. Coram.

memoriam VI 23.

nobis reducit Socratis

:391

Veteres philosoiibi quomodo iudicaverint de precibus

39

non

certe tarnen Pj-tliag'oreoriim receiitiorum erat praeceptum. Deinde de precibus stiiltoriim hominum questus esse dicitur, quod nescirent, quae re vera bona esseut, Diod. 1. c. 7
est,

"0x1 6 avTog UTtecpaivtro rolg O^eolg evxsod-ai elv ryad-a rovg (fgovifioig VTtBQ rCbv acpQvcv. lohg yao acvizovg dyvoslv rl noxe
ioxiv xq) iio
-/.axa.

alr^O-eiav ayaO-v.
:

vSimile Pytliag'orae
Ov-/.

dictum

legimus apud Diog-. Laert. VIII 9 di xb fir] eihai xo ovurpiqov. Contra quod secundura Pytliagoram liomines precari decet, his continetur verbis Diodori
1,

kc ecxead-ca vithQ kcvxCbv

c.

8:

'0

avxog irpaa/.s elv iv xalg evxcg a/tlcog ev^^od-ai

Sing'ula bona enumerari vetuit, cum homines exitum eventumque nescirent: Kai ^u. /.ca ^ligog voHC(L,nv, olov l^ov-

x&yad^d \

nloCtor, xalla xa xovxoig ouoia- 7to)J.d/.ig yccQ xovxiv iy.aoxov xohg y.ax^ e/tiO-iuiav ahCov xv^vrag xolg oloig
oiav,
Y.clog,

cwaxgerteiv'^.

Adiungo quae de precibus dicta sunt in libello a nonnullis Pythagorae adscripto, cuius versus ipsius Pytliagorae non esse
luce clarius
Mullacli.
est.

Nam

per Pythagoram iuratur

sq.
:

v.

47 editionis
eti"

De

precibus legimus vv. 48

'^).l'

sqxsv

eqyov
p.

d-eoloiv eTteiiduevog xsleacu.

e r o c 1 es

Platonicus quinti

Chr. n. s. philosophus hoc aureum quod vocatur Carmen commentatus est, qua ex interpretatione multa accipimus, quae nos Dona docent, quomodo Pythagorei deum optime coli putaverint
.

t sacrificia contempsisse videntur.

Optimum

sacriflcium pura

mens

est (ad v. 1):

JwQa ydg

/.al

d-nycoUai

cifpqvcov

mgog

xQorpi]-

Tb de ev^eov (pQvr^ua iaoy.al uva^uaxa IcQoavloig xogr^yla. awg roaGuivov ovvtatxEi d-t). Yerba quae sequuntur: o9-ei> y.al
(.lvog

UQsi'g oorpbg leyerai, (.lovog 0-eo(pihjg, (.lvog

ddwg

ev^aaO^ac

solis

immo Pythagoreis adscribi, ut vult Mullachius, talsum Praestantissimum dei templum esse locus communis est^
est,
^

precationem saepius laudatain. diss. XI 12; deinde quos locos R. Schuetze affert luvenaUs ethicus. Di.ss. Gryphiens. 1905 p. 46 .sq.; tum Clem. Alexandr. xk fii] aviifiootTt Strom. VII 44, 857 Pott.: 'Ea/azr] e duad-iu tthelad'ai farruala dynd-mv y.uy.d ahovfiei'ovs Ofpioir.
Cf. Socratis
^ Cf.

Maximus Tyr.

Cf. V. est

eins

-cedendiim

fieri

posse,

Cetevum coucavminis et Hieroclis explicatiouem. ut commentario singnla vel multa Neo-Pythadiss.

goreorum
*

sint intermixta.

Cf. simillima

veiba Maxim. Tyr.

XI

8: ^Af

ise?.r,s

jo (Hov

40

Heuricus Schmidt

r40
In libro posteriori

animam sanctam Pythagorei

aetatis^, qui
et

afflrmabaiit.

quoque Pythagorae suppositus est, in prooemio Zaleuci legum precationes commendantiir quasi remedia malorum consiliorum. Postquam de vero cultii legimus de precibus ipsis dicitur apud Stob, 44, 21 ^Eav de toj ncQaoTfj aiutv '/.avliQ, %qf-7Cojv TTQog dr/.iar, iaiQleiv 7robg vaolg ymI wfj.olQ /mI Tsueveoi, fpevyovza zr.v adL'/av, wg ioTiotvav aGteoTcar(v
ipse
'^,
:

/Ml

xaXtTtiTdir^v,

l/.eTtvovxa

zolg &olg ocvaTiOToeTteLv

Stob.

avTr'jv^.

Simile est

Biantis dictum
iisilss (ivrov

30, quo loco precantibus

(fi?.oao(flur,

iu

^ojTtvpoi^

... 10 upov
Pythag. 7

ev/^ead'ai E:iioz<ifisi'or.

Porphyr, ad Marcell. 16:

dSii sv^aad-uc.
I p. 36)
:

Mvos oif
sent.
y-cu

ieoeti 6 aofi, fii^os &eo^iXi';i, fiofos

(Orelli opusc. Graec.
y.i

Cf. Deiuophili

sent. S'elov

J"}.iaaa/.yos

ufoconos

duad'r^s v//'>ui>oi
dsoft/.ijs
,

vcoi'

zo

fuaef
Cf.

fMOVOi

oiv Isoevs o oo(pos, fiuPOs

hist.

juofog

elSotg ev/_sodai.

1898 de cultu quo veuerabantur Stoici sapieutem, p. 430 (Stob. Ecl. II 116): Aiyovoi St y.ui Isoia uoior tlfai x6v aorpov. ifuvXof /ur^Ssrw tbv yuo teoea elfai Ssif eiirvetooi' v6[.i(ov tv
Ritter-Preller,
g-r.

ph.

rorn.

TiEoi d'voLas y-al

^

fujjjrtj

y.ai

y.ad'apftovi.
sit,

Quo tempore ortus

des 2. oder den

dicit Zeller

Grundri 1905
gemacht zu
sein,

p.

273 sq.:

Um

das

Ende

Anfang

des

1.

vorchristl. Jahrh. scheint zuerst,

goreische Wissenschaft, durch sptere Lehren erweitert

auch die pythabefruchtet, neu zu heieben. Die ersten nachic eisbaren Belege dieser Bestrebungen finden sich in untergeschobenen pytJuigoreischen Schriften den von Cicero (Legg. II 6, 14) angefhrten Prooemien zu den Gesetzen des Zaleukus und
ivahrscheinlich in Alexandria, der Versuch

und
.

CJiarondas.

a malo homine coli non Precationem quam ante cenam precari solebant, Diotog-eues Pythagoreus digue dicit id spectare, ut anima pia grataque sit, Stob. 43, 130: KaldJi k y.nl r tur O-eor ii> apy/x n Sainvia
^

Deus
cf.

sola viitute pioque

animo

colitur, coutra

potest,

Charoudas apud

Stob. 44, 40.

xai

TW

aoiaxio knty.rO.ieod'ui,

ovy

coi

SefiEvf tivos

lii'

tolovxoiv,

a)~.V

tV

t fiiuad'ivzas

y.rfTay.oaur]d'ruEi'

ruf ^vyf.

De

iuTOCatioue dei, et CUl

cf.

ad mensam veaeruut
kl.

et

Alt.

p. 151.
cf.

cum

fiuitae erant epulae,

v.

Lasaulx
coli

Stiul. des

Graviter et soUemuiter, non obiter

deum

volebant

Pythagorei,

Plutarch.

Xuma

14; Sittl

Die Gebrden der Griechen und

lib.

Rmer
-

p.

181 sqq.

Cf. Diodor.

X9,

12; 20. Boethius, phos. cousol.

164 sqq. Peiper

Xec frustra sunt in deo 2>ositae spes precesque: quae cum rectae sunt, inefficaces esse non possunt. Advcrsamini igitur vitia, colite virtutes, ad
rectas spes

animum

snblevate. humiles preces in excelsa porrigite.

Magna

vobis

est, si

dissimulare non vultis, necessitas indicta probitatis,

cum ante

ocxdos agitis iudicis cuncta cerne7itis.

41]

Veteres phosophi quomodo iudicaverint de precibus

41

suadet, ut boiiis corporis contemptis

deorum auxilium pretr^oi],

cando imploreut:

'/.V

tov oj^uao^ /tal'Aayeig ou

/ml inv un:a'/j.ayg
er^oi],

h.eiviov

AaxmpQVU
uoy.oi^ihii)

Tidvrojv'
rol-g

^Qog

taTci

goc

^eohg Ttaga/xckei yivtod^cd

aot

ovlhjTtTogag-.

Ex

aliis verbis,

quae Biantis esse dicuutur, elucet Pythagoreos

putasse improbos liomines deis siipplicantes non exaudiri,

immo
i}-eohg
^,

vero

puiiiri,

Florileg'.

Monaceiise 169
zfjg

aiog (Blag) rtoxh ov{x-/.aAviov

v^ictg

itXiiov

oteot,

yjiuc(uof.ivrjg
h'cprjj

vecog

xovg

l7tiy.aKov(.ievn)v, otyve,

f^i]

aioS^iowac

Ivd^e rc'kiovxag

Exemplar

pii diisque gratissimi

viri esse

A p o 11 o n

um

Tyanaeum*
culis

Neo - Pythagorei putabaut, cuius vitam miraPersuasiim habebat plenam Philostratus descripsit^ sacrificia non prodesse, nisi mens pia esset, pluris quam sacrificia

esse

precationem

deo dignara".
Apollonius

Pulchrae
ipse lioc
/.al

precationes

commendantur
invocabat:

et simplices.
ojrjze

modo deos
/.irspog.'^
^li]

V ^soi,

f.ioi Of.itY.Qa.

ey^uv

elGOai

Aut implorabat superos

de ^
fxog
.

iy.aioavvrjv elvai,

vj-iocg

/.azaXve-

od^ai, TihtoO^ai tohg oocpovg, Tolg ^ llovg Ttloizelv

(.ih,
:

udliog

Quaereutibus, quae vera esset sapientia, respondit

. .

Suao-

y.al

wg v

iig d-mlg

eoyono
:

y.at

d^mi

'*.

Cf. Biautis

dictum Stob.

29

"i^*-

?/

tviri y.vQia Bovt^at y.ul dfs/Jad-cu,

ov Ser^au oiSsfs.
2

Cf.

Porphyr, ad Marc. 12:

y.a-iuffjfsi
/.%'/..

Anton, coium. (supra p. 38). Haec Biantis verba paullulum mutavit ^iif dt] tov otumos a-Tiallaysiaa Ol) Sujd'i'jor., easivioi^

Etiam sequentibns verbis Porphyrius cum Biautis verbis Utrnmque Meinekiuiu Stobaei editorem Denique Biantis dictum Stob. V 28 non multum mutatum effugisse videtur. invenitur Porpb. ep. ad Marc. 29, ut Porph. in sola ad Marcellam epistula
Stob.

29 ex parte couseutit.

ter Biante usus

*

sit.

Stob.

flor.

ed. Mein.

IV

p. 280.
f.

De ApoUonio
4.

scripsit

Chr.

Baur Tiib'mger

Zeitschr.

Theologie

1832,

Heft
^

Cf. Zeller III 2 p. 150:

Seiner (des Apollonms) saijeahafter Gestalt

bemchtigte sich

(um 220

n.

Chr.) Philostratus, in der angeblichen Bio-

graphie des Tyanensers eine Apotheose des Pythagorcisinus zu schreiben.

Cf. p. 158. Cf. ApoUonii epistulara XXVII (ed. Kayser): Qui sapientes sunt et quam maxime possuut beneficia conferunt in eos qui merentur, deis grati sunt, cum sacra facere etiam ei po.ssiut, qui deum esse negent. Cruenta sacrificia improbabat, cf.

Vita Apoll.

lOsq.

Dei

sacrificiis

non indigeut.

Zeller III 2
'

p.
1.

157.
8

I 34,

IV

40, 2.

IV 40 sq.

42

Heiiricus Schmidt

[42

Max im US Tyrius,

philosophus vel sopliista et rhetor,

Platonicus TIiSayoglLojv^, qui syncretismo indig-ebat et sententias Platonicorum cum Stoicorum doctrina commiscebat,
dissertatione midecima, quae inscribitnr d el eixeod^ai, stultarum precationum ab exemplis orsiis, cum in Homerum pravas praebentem preces inveliitur -, ad rem ipsam pertractandam

aggreditur.

Nam

sibi

proponit ut demoustret

melius

esse

omnino omittere preces. Quod ut ostendat. Piatonis sententiis quibusdam utitur. e. g. cum dicit mutari aut poenitentia duci bonum virum dedecere. multo autem magis deum 'l Deinde preces inutiles atque non necessarias esse affirmat. quia bonus vir, etiamsi non precetur. semper accipiat. quae optet, neque umquam malus, quamvis invocet deos. exaudiatur. Non interesse precari homines aut precationibus desistere, sed dignos esse et pios. Quin etiam qui precatur, peccare paene videtur \ Dux, qui aut nescire potest aut corrumpi muneribus aut decipi, de postulationibus militum decernit /.aza zi]v yoslav Tfjg Ta^ecog. Item deus recte decernet: Ovis oiv Evyonivoig
d)Gl TtCtQa ZTjV CC^ICCV,

UTS

00/.

elyoilivoig

OV

iGEL

7MTa

ir^v

agiav

quaecunque sibi evenire precentur liomines, aut regi Providentia, quae dei sit, aut fato cogi, quod sit necessitatis, aut casu mutari, qui fortuitus sit, aut dependere arte, quae sit hominis. Sperare nos non posse iudicat fore ut a Providentia exaudiamur, quia deus singula
'".

Dicentem aliquem inducit qui

censet,

neglegit (4); deinde a fato aliquid peti ridiculum esse; sacrificia quoque precationesque esse inutilia, quia ipsi dei fato parere co-

gantur ( 5), fortunae autem supplicare homines dementi et insipienti stultum esse, atque aeque ineptum esse nos precari. cum arte opus sit. Ipsi homines quae volunt, efflcere possunt ( 6)." Bona
^

Zeller III 2 p. 203

204:

Dieser

Mann

steht

mit Plutarch auf dem-

selben

Boden des

eklektischen Platonismns,

der sich bereits deutlich

zum

Neiipla tonism us hinber n eigt.

^

XI 3
3
:

iniprimis

Homeri versum
yuo
(-f.

II.

IX 497 acerrime

improbat.
d),?.'

"

^lerarid'saQ'ai
y.rl.

y.i

iisjayr/i'cay.ew 7Tooa>\y.Ei fih oti &{[>,

ovSs dvSol uyad'co

Sen. nat. qiiaest.

Porphyr, de abst. II 60; ad Marc. ep. 19;

Plato Pol. 364 B sqq.; 365 E;

YII

1;

Stob, antbol. I 53;

Legg. 905 D.
*

XI

3.

3 sub fine.
8.

Haec Stoica

opinio est, de Socrate loquitur

431

Veteres philosophi quomodo indicaverint de precibus

43
inutiles

animi bonus vir

sibi ipse

comparat, precationes

ig-itiir

sunt; funditus autem

repiidiandum est liomines

i.

dis petere. quia ovev akeig rCbv /.alwr ( 7 init.

bona corporis a Quamquam Maxi-

mus Tvrius preces omniuo ita improbare videtur. tarnen fine disserUt graviter precentur tationis instruirnur eum aliter iudicare. liomines adliortatur. cum deus iudex severus sit, cui non
lamentando aut gemendo instare possint K Precabantur quideni et e. g-. Socrates et Pythagoras et Plato Neque vero petebant a dis bona quisquis diis amicus erat. Quam vere piam philosophorum orationem, quae corporis.
raagni philosophi.

nominatur
TtaQvTiov

oiulla
y.ai

v.al

ud&y.rog
rf^g

Ttgog

rohg

d-eovg

neq!

tiov

eTiLduiig

gerf^g-.

Maximus

Tj'rius

quoque

admittit

praedicat.

atque non modo eam tolerat, sed etiam laudat et Qua re patet eum non in omnes precationes" in-

vectum esse, sed tautum in eas quas pravas esse persuasum habebat ^; id est. in eas. quae ad bona corpoiis spectabant.
Nulli philosophorum doctrinae addictus Lucianus erat. Cuius in dialogo, qui inscribitur luppiter confutatus, Cyniscus Cynicus lovi demonstrat preces et sacra inutilia et supervacanea esse, si re vera di imperio Fati subiecti et obnoxii

sunt^

Quas impias sententias luppiter exsecrandis sophistis crimini dat, qui alios quoque precibus et sacrificiis prohibeant. quippe ([uae cassa sint et vana ^\ Nihilominus ipse concedere
cogitur re vera nihil prodesse sacrificia hominibus. reverentia
^

Sirailiter

accusatos

niisericordiam

Aristophaues, iocose -quidem, describit in Vespis

"

iudicum omni modo v. 976 sqq.

351 C:

captasse

Similiter Plutarchus quoqiie censet

31or.

Urra
Plat.

uii' Sei
Tilll.

tu

Ayad". rovi

vovv e/^ovras aheiod-at Tiaod

e.Tiarijftrjs

Tcov d'ecr

(cf.

27 C),

filiora St T^B Tzeol avTiov

oaoif bpiy.xtov

koiXv di'd-ocorcots fiex-

lovree, tlyutd'a iv/y/lvEw rcno

'

nvrci' ty.sivcov.

Hoc

opinatui-

Ad.

v.

Harless

Das Buch von den

gyptischen

Mysterien Monaci 1858 p. 75. Falsum est. Cf. E. Rohdich De Maximo Tyrio fheologo, Diss. Vratislav. 1879 p. 41 Tota haec argximentaUo ratio sophistica atque itn comparaia est, nt, quae proferuntur, ea magis instrumenta appnreanf, qnihns propositum coii/irmetur, quam c verasentcntia dicta. Cf. Damii quoque verba a llohdicbio laudata p. 41
'

Maximus
alles

redet bedingungsiveise:

wenn

es ein solches Schicksal gibt, so ist

Beten vergeblich: denn mehrere als

S.
c.

die

oben gedachten vier Flle

ri/(,i-ri)

{noroia, Einanirr,
"

dryy.r,, iv/r^,
5, cf. c.

uvd'Qoriiiij
"

sind nicht mglich.

lupp. confut.

11.

0.

44

Henricus Schmidt

[44
^.

sola adcluci liomines ut colant superos

Quo

facto Cyniscus

lovis

verbis

ticl

fujevl

xQ^oif^Ko

yiyveoi)ca

zag ^volag

se

Homines igitur quasi dementia conteutum esse confitetur. Alio loco luppiter quamet misericordia commoti deos coluiit.

quam
ventur

valde perterritus timet, ne sacrificiis omnique cultu pri-

dei, si Epicureorum doctriuam sequantur homines, tamen paullo post se consolatur, quod perditissima et inflma Graecorum faex (0 ovQfpa^) et omnes barbari in officio permaneant -. Neque quam pia stultaque veneratione vulgus colat deos, Lucianus irridere desistit. Deos enim nihil gratuito facere Omnibus peisuasum esse turpissimas et iuhonestissimas preces
"*,

quas non exauditas deflat luppiter: Tag de vooiovg (twv evyiwv) anqd/aocg avd-ig nijttUTtev (0 Zehg) aTtoffiaibv*
fundi;
xaio), %va
/Lirjh

7ch]oiov yevoLVto tov ougavod.

'',

Gravius quam Maximus Tyrius et Lucianus

satis leviter

ciuorum alter

parumque

subtiliter se

ad philosophiam conferebat,
Chr. n.) in

alter philosophos cavillabatur et philosophiam in ludibrium vertebat,

Plotinus (204/5270/71

p.

una philosophia

Quid senserit de religione. Zeller dicit III 2 p. 664 Plotm stand der positiven BeVujion, trotz seiner Mythendeidung
versabatur.

Ansichten ber Weissagumf und Magie, verhltnismig noch frei gegenber; er fhlt sich auf seinem idealen Standpunlt in der PhilosopJiie und der pliilosophischen Gesinnung befrietrotz seiner

und

digt

und kann

die sinnlichen Sttzen des ueren

Kultus enthehren.

Quod ut
TtQog
if-ih

ostendat, Zeller atfert, quod Plotinus Amelio ut sacri:

ficaret optanti respondisse dicitur

"EaeivoL-g (seil, zohg

**.

&whg) magnani

eQ'/to&ai, ova

lf.t

TiQog Ixeivovg

Nihilominus Plo-

tinus demonstrare studet

fieri

posse,

ut

pi'ecationes

vim effectumque
*

habeant, quamquam deum hominibus pro'^

c.

7.
c.

lupp. trag.

c.

18 sq.
toty.si',
y.til

lleol d'vaiMi'

2: ovtcos ovSei', tos

d/.iiod'l

Tioiouaif

cof Tioi-

ovOiv, a/J.a 7i(o/.ovai rols dft^^iTtots rdyad'ri,

sisuTi Troinod'ai Tiap' avTtv

V.

T (liv h/iaiveiv
* Cf.
*

sl tv/^oi oiSiov.

Cf.

Aristophaues, Eccles.
liiuic

778 sqq.

quae auiiotat Fritzschius ad

locum.

inveuies apud H. v.
**

Dio Prusensis quomodo iudicaveiit de simulacris deorum et precatiouibus Arnim Lehen und Werke des Dio von Prusa 1898 p. 478.
Zeller III 2
p.

470, 1

Hat

Plotin dies ivirJdich gesayt, so wollte

die

damit ohne Ziveifel ausdrcken, Menschen einkehren, nicJit auer ihm

er

in

Gottheit msse im, Innern des den Tempeln aufgesucht iverden^

45]

Veteres philosophi quomodo iuclicaverint de precibus

45

spicere et curare

negat^ Si preces iion exaudiuntur, preces Quam conclusionem deorum reicienda sunt. Plotinus sibi non constans evitavit, cum cognationem esse quandam naturae atque quasi concentum et consensum omiiium rerum affirmabat, quem Graeci av^md&aav appellabant. Qua arcana vi ^ proprie quidem preces non exaudiuntur ^. Sidera neque precationes exaudiunt * neque alia, quae in terris liunt,
atque
cultus

Non reminiscuntur invocationum, ut liac ipsa intellegunt^ de causa hominibus obtemperare non possint^ Acerrime invehitur in eos qui opinantur sidera non

solum iusta facta

sed etiam iniusta perficere. Quos refutari vult imprimis eorum causa qui graviter ferunt ^eovg owe^yolg v.al ahiovg ylyvea&cci
ccTTtiov SQytv T)v TS ccklcov
"'.

xat

dl]

xat TiQog egcorag xa<

d/.o-

Miro quodam concentu et consensu rerum Idoroig ovllrupeig continetur effectus precationum ^ Precatio igitur prorsus cum
1

Cf. Zeller III

p. 626, p. 560. (ed.

Plotini
in

Enneades

R.

Volkmann

Lips. 1883/84)

IV 4,

41

voti potes-

tatem

consensu quodam partium consistere putat, quemadmodura in nervo tento contiugat Kcu yivsrai ro y.nr rrjv v/J]v avfina'ovg usoovs uioet yevo:

fisrov, dJ.oTTBo av fii

i

vev^ Terauevr/.
Se sv^as ov r^s Tt^oaioiaeMS dy.ovovOTjs ol-

IV
L.

4,

40:

Kai rag alias

'O Se
7]}.tos
rj

7]reov.
*
C.

41

aD.ov arpov ovx

eTiaiet,

ZeUer III 2 p. 566 sq. ovrs ' L. C. 42 "iiaxs ovre fivjfirjs Sia rovzo SetjOet rotg argoig alad-rjaecov dvanefmoueviov ovSs snivBvoeig rovrov rov rgnov evxaZs cos Secundum Zellerum, si verba 30 reo'iovrai rives TT^oai^eriy.ds rivas.
5 Cf.
:
.

Spiciuntur SrJ.ov yo

ort, ei
y.n'i

avrd,

d'.'

eh vareoof

ev^auefwv Tioiovat y.a'i o 7ia()aXQi]fia Spcaiy ndvv Ttol/.dxis eis xovovg, ftvi^fir]v cov avxovrat
quibus incipit
slvat,
Srj

avd-oianoi nohs avrovg

fiVTJfias

e^ovotv verba,

0:

Nvv

S'

enstSi;

fiiv ev

roig aOTQois

nspnrdg
y.al

sd'efied'a,

alo&tjoeis

Si e^oftev

xal dy.ovceis n^bs tals oonoeat-

ev%iov

yXi'ovxag efn/ttev significare

nOU
hoc

possunt sidera

sensu

proprio

exaudire preces,
esse.

contra evyv
1.

y.Ueiv

loco intellegendum

est vota rata

Zeller

627, 1:

Daraus

aber,

da

noch nicht,

Gestirne Hherhaxipt in geivissem Sinne sehen und hren, folgt 26 de terra dafi sie auch die Gebete der Menschen hren. y.al nxoveiv Se eaovT'u ul niad-rjaeig ov tiv fiiy.ocv dlld raiv /teydlojv 25 dicit PlotinUS svxofzevofv y.al eniveveiv ev%als ov-y, ov 7\fiels iQnoi'.
die

astra etsi sentire se nostras res fortasse non auimadvertunt faciunt precantibus occulto
'

tamen bene
3).

quodam naturae consensu.

init. ed.

Cf.

Porphyr, ep. ad Aneb.

4,

Parthey

(v.

infra 47,

IV

41sq.; 26; 37.

46

Henricus Schmidt

r46

uiagica vi coniiingitur, quin

immo unum

idenique

est,

ennead.

IV
liis

4,38: Evyial

7}

n/Mi

fj

tixv]] ccdof.uvca'^.

Ulis precationes,

cautus magici significantur,

Porphyr ins
Cultui non

liorrebat

cruenta
et
''%

sacriiicia.

cum victimas

immolari turpe esse

bus opus esse
*

putaret,

carne edenda abstinebat'^

magnam vim
est

attribuebat

non

sacrificiis et preci-

putabat, sed bonis factis, vita pura, pio animo ^

recta opinio deorum et animus deis
aestimare,

Summum
sirailis.

sacrificium

Fieri posse dicit, ut imperitus adulescens, quippe qui

opinetur deos sacrificia magni

licere,

putet sibi peccare

cum
dei

sacrificio

culpam quasi
rei

corrigere possit.
sit
'

Sin
est
^.

autem deos vere cognoverit, ut pius

et iustus

contendet^

Templum
Neque immo

nullius

indigentis

anima

sapientis

tarnen Porpliyrius omnia omnino sacrificia improbabat,

deis

ordine

diversis

diversa sacrificia

fieri

affirmat.

Summo quamquam
^

deo ne oratio quidera quae audiatur, con-

venit. tarnen secundi ordinis deos verbis invocari

nou vetat^

IV

4,

26;

cf.

Zeller p. 628, 1; 629.

lib.

Cf. eius

de abstinentia

II.

Marcellam ep. C. 18: Bcofiol e 9eov leoovoyovfievoi, IUP ovSev XaTnovaiv, dfis).ovfiavot e ovSsi^ dfslovoiv.
' *

Ad

Malis daemonibus homines impulsi sunt ut errore capti opinarentur

deos non solum

^

bonum sed malum

c.
:

sibi tribuere;

qua re iram placandam

Civ. D.

esse caelestium sacrificiis precibusque homines existimare (De abst. II 40).

Ad

Marc.

17.

Secundum Augustinum
esse

26 Porphyrius

de angelis dixerat
gelten mu,
TZspl

Imitandos
p.

iwtius

quam

invocandos, ad

quem locum

annotat Zeller III 2

665, 8:

Was

natrlich von den Gttern noch mehr

Cf. ad Marc. c. 19: Kai oix on nr notovvtss rj So^^oprss &eov naXws tovtop aeo/nsv' ovre Sdy.Qva xul ty.ereiai &edv sniarQeyov-

atv

.... alXa lo evd'eov ^Qovrj/na y.aXws r/Sorw/uepov ovvmei d'eo). De abst. II 60; cf. ad Marc. 11, 16, 17. ' Ad Marc. c. 18. * Ad Marc. ^ol s cootieo a'ioi]Tai, VEioi fisv eoTir) rov d'sov C. 19:
*

ep aol vovg.

De

abst. II 34, cf.

y.ctl

37

'O /uep n^cros &e6s aacfiaros iE u>p

svSeSefispos eis eavrop,
.

v.at

dxiprjros

xal dfiepiazos

ovte tp ripi cov ovt

(c.

%QiiC,t

ovSevos

Tcv eitod'er, wotts^ tcorjTai

34)

roTs Se XoiTioTs d'eoZs, reo re xoaftqt

yj^vxfjg

xal TOls oLTihaveai

y.al

TcXapoifievois,

sx re

xal aojfiaros ovoip bgaroZi

drfivxcov.
,

&eoii dvrsv^aoiareop rov elorjfievop rgnov iu rcop d'vatcp rcv

xo Ss aXXo
Tceio/ua Se
TrXrjd'os

ovrio (lev xoivis nQoaayoQeverai reo rcv Sai/uvcop ovofiazt,

eos

nepl Tivrcop roiovzv sariv

oa xal

}.,dnroisp <^apy

xal

TtdXiv euE^ytroZep

dv rovs

Ev'/^ais

re avrovs xal Xirarsiais d'vaiais re xal rois

dxoXovd'ois eievuEPi^ofiei'ovs,

471

Veteres pliilosophi ciuomodo iudicaveriut de precibus

47

Alio loco^ similiter dei et dona singulis offerenda discernuntur.

TJt

Porphyrius ipse testatur,

nXaTwvi/.Cov Tivsg
iiisi

Platonicorum sententias refert

irn-woieroav).

( ovv tCv

deis

secundi

ordinis nihil

dignimi petere debemus, id est boniim.

viilt,

Quod

deus ipse et est et

Porphj'rii
si

oraiidimi et cupiendiim est

-.

purani

mentem

et

sententias

Christiauae

religioni e parte finitimas deliberamus,

non miram esse nobis

cultusque partes
ei

videtur, quod mitae vulgaris

offensioni

relig'ionis

erant. molestae

et

odiosae.

Multas eiusmodi duscripta prolitetur.

bitationes in

epistula ad
si

Anebonem^
di

Ipso
dei

initio quaerit, cur,

omnes

in caelis

solum

liabitent,

quoque terrestres et subterranei invocentur a tlieurgis ^

de
deis,

Qui
Sin

quos patibiles esse dicunt, turpissime sentiunt.

sunt, nihil
proficit deos

autem impatibiles
expiare,

invocare,
nullo

placare,

cum

dei,

quippe qui impatibiles

'".

siut,

modo ut
quoque

faciant aliquid adduci possint

nihil
differre

Si patibiles dei invocarentur,

a daemonibus

ostendit;

sed

ad

deos

Homeri impia verba spectare IL IX 493:

d^eol

ItQejtxol
sint,

e re xa

ahoi.

Contra deos, cum purae mentes

inflexibiles

non permixtos. Precationes ipsae a pura deorum mente abhorrent, multo autem magis sacrificia, quae eis, quasi sensu et anima utentibus, olferuntur^ Quomodo fieri potest, ut dei qui a cultoribus puritatem exposcunt neque exaudiunt re venerea contaminatum, iniusta et impura facinora adiuvent^? Mira Aegyptiorum incantamenta improbat*, inepta deorum nomina et barbara reicit, quae graecis efflcaciores esse nounulli opinentur, quasi, ut ironice addit, etiam deis
esse et rebus corporis

De

abst. II 27.

Ad

Marc. ep. 12, 13.

TtQos

Graece epistula pleruiuque apud Eusebium et Theodoretum mscribitur 'Aieo) Tov Alyvnxiov. Cf. Zeller p. 661, 1. Edidit praeter alios epi^

stulam Parthey Jamhlichi de Mysteriis ber (1857)

* Cf. c. 3.
^

p.

XXIX sqq.

C. 41 (iait.)
avroj^'
it(u

'-'*
:

Se dnad'elg, fiurniai ai d'Bwv xl/joeig eaovrat, ttooo-

xkijaeig

tTiuyyeXXofievai

Kai /urjvios

i^tXoeis

(lxi]?.t]rov ycto

xnl

dlaaroi',
*

uy.aTuvyxaoxoi' x6 dnttd'is.

AI e liravElai dXXoroiai

elai 7tooa<peQead'ai tiqos ti]v

tos

tov vov

xad'aoxrjxa.
7T(/oadyxat.
'

AlXu

xt

xd nQoaayfteva

noog

alaO'r]xixovg

xal xpvxiKOVS

C. 18.

C. 32.

48
sermo
sit

Heuricus Schmidt

[48
diibitet

patrius^

Porpliyrius quamvis

de miiltis
desistit.

rebus, tarnen in precatione sollemni perseverare

non

Qui deos esse negant (ol ri]v TCQchTTqv S^sTtjja vomjaavreg ^), eis precatio emolumento non est, immo, si constantes esse volunt, reicienda, non aliter atque eis qui, quamquam deos esse credunt, tarnen providere hominibus non concedunt et eis, qui deos et esse et providere pro certo habentes omnia fato fieri putant. Qui autem providentiam esse concedit eum precari oportet usumque precationis agnoscere ^. Ipsum virtute praeditum et sanc-

tum cum

iraprimis
deo.

precari

decet,

quia precibus arte coniungitur

Qui in

vinculis

compedibusque

corporis

vitam
ob rem
diligen-

miserrimam trahit
dei precibus.

virtutis tenax, ei invocandi

sunt parentes,

ut consocietur
et

cum
et

superis*.

Quam

omnes sapientes
tissime
partes,
et

Graecorum

aliarum gentium
ostendit^

saepissime precatos esse

Nos, mundi

Universum precari debemus, a quo partes perfectum sive agitur de virtute sive de bonis corporis ^ H e r m a r ch i Epicurei conclusiunculam fallacem, quam contra Piatonis verba Tim. 27 C protulit, qua contendit, si precatione opus esset in omnibus rebus, precatione etiam in precatione ipsa opus esse ', Porphyrius secundum Proclum in Tim. 66 E hoc modo
accipiunt,
dissolvit:
"^'Oti

ovx UQrjiai enl Ttavil

7iQcxyf.iaTi delv svxsad^at,

all'
krci

inl navtbg
de
OQ/iiag

OQ/nf] Ttgayi-iarog'

iitl 7tQay{.iara /^uv

i]

ovv

oQf^iCoixtv,

oix

q{.iG)^ev^

ioaxe ova tTt' ctTteigov

og^.
erat,

Summus
^

Porphyrii discipulus

lamblichus^
tv

cuius nulla
ra
.Q-

librorum paucae extant reliquiae.

C. 33:
(cf.

Ei persuasum

est

Tl oe xeu ra
de

aarjfia

ovXerai orofinra aal

p.

dorificov

aQa

Phltarch.
. .

Sliperst.

166 B:
. .

apa()iK0Ts
AlyvTiTios
^

.)

7Tp6 riv e-koto) oixeieor,

'ATnon ovfiaoi xal ^rjfiaai ov yciQ nov xal 6 xalovfievos

.

t]v

ri yivsi.

Cf. Piaton.

hegg. 888 B
p.

ttjv

vaov sxovrss.
(ed.
:

Proclus in Piatonis Timaei commentario

Porphyrii sententiam refert

ovroi xal

64 A sqq.

64 B

"Offot ^e

E. Diehl, Lips. 1903) alelvaixdi tiqoa.X).a>s

voaZv cpaatv avrovs aal TtoXXn tcov yiyvofievwv ivSixead'ai xal

exeiv,

ras ev^as sIktcds

*

naoaSexovrai xal rov iov

^

rjficv

uvo^d'ovv

ofioXoyovai.
^

64B.

64B

(in fine paragraphi).

' V. supra 64C. p. 24. Cf. quas anuotationes Porphyrii verbis

1.

c.

addidit Proclus.
2, p.

De Theodoro

Tamblichi discipulo dicit Zeller III

727:

Zur

Religion verhielt er sich hnlich wie Jamblich, so viel sich ivenigstens aus

491

Veteres phosophi quomodo iudicaverint de precibus

49

re efficacius homines dei clementiam assequi

quam

precatione ^

Fieri posse
dicit deos

iit

precationes exaudiantur, demonstrare conatur.

cum

etiam sine auribus oculisque precantes audire et videre

posse,

agant, comprehendant.

cum omiiibus negotiis intersint et, quaecumque boni homines Hoc quidem fit in opusculo perperam ad lamblichum relato, cui nomen est De mysteriis Aegypi

um

1 i

b er I
,

c.

15

-,

quod

et

hoc loco et
erat,

aliis

lamblichum

se-

qui videtur

^.

Scrupulos, quos Porphyrius in epistula ad

Anebonem
ali-

libere de religione vulgi professus

refutare vult auctor.

Afflrmatur igitur libro deos ab hominibus theurgia non cogi

quid facere*, sed ostenditur deorum
vere animum, ut se facilem praebeat rebus divinis ^

cultorem suum commo-

Fere omnes Porphyrii dubitationes discutiuntur '\ Nomina deorum mutari improbat auctor, cum non retineant vim in alium sermonem translata. Nomina anxie observat neque toto pectore,

tota cogitatione, ardore animi adductus precatur,

'

immo
deis

ut Harlessius

dicit:

3Ian

sieht:

an

die Stelle des Gebets tritt die

Magie

des

Worts,
saepe
et

der Formel.
assentiebat,

Quamquam

vulgi

de

opinionibus

tamen etiam

Pseudo-Iam,

blichus Porphyrium
inflexibiles

sequens persuasum habebat deos esse

rebus
impermiscibiles

sensibilibus

ad

quos

den Ausfhrungen des Produs ber seine Ansichten von den untergeordneten und ber das Gebet {Produs in Tim. 65 E) abnehmen lfU. Gttern,
. .
.

Hoc

loco Procius

Theodorum omnia excepto primo

precari dixisse refert

nvra
1.

yoLQ evXBTca, nlrjv

tov tv^cotov, yr]ah 6 fieyas OsScoQoi.

Zeller addit

C.

Dies weist auf die Ansicht, da das Gebet die allgemeine Bedingung fr die Vermittlung des Zusammenhangs zwischen dem hheren u. dem niedrigen sei, womit eine magische Auffassung desselben von selbst zugegeben wird. ^ Procius TtitpuSiScaoi rrjv re 64 C: 'O Se ye d'slos 'IduXixos vt^a/uip T/}s sv/rs nal 'ir]>' zsketoTTjra d'avttaartjv riva nal vne()^r} aal naav
. . . . .

vTieoaioovaai' elniSct.

In Protreptico (ed. Pistelli)

:

p. 14,

24 sqq. de precibus

lamblichus loquitur hoc modo

respicit)

^V

q tovjois (carm. Pjth. aur. vv. 61

eis triv d'eiav

63

fUa
ierxi

fi'ev

upioirj Ttaodxltjan

evSaiftOfiav

fj

fiefnyfievr]

zaZs evxuZs
-

dvcixXrjoeoi tw<^ O'eJv xal fiXiaxa

'

tov aa.eios avriv ^os.

p.

Ed. Parthey 1857.

12.

V. Zeller III 2

699, 2;

cf.
c.

715.
5.

Haue sententiam Porphyrius

iiuprobaverat, ep. ad Aneb.

6 I "

Zeller III 2 p. 720: Allerdings ai^id die philosophischen

ihm nur Grnden

'

eine nachtrgliche Sttze fr berzeugungen,

feststellen.
Cf.

die

Grnde bei ihm vor allem

imprimis

lib.

de myst.

IV
p.

11.

Das

Blich von den gyptischen Mysterien

75,

Religionsgeschiclitliche Versuche u. Vorarbeiten IV.

50
preces
nibiis

Heuricus Schmidt

[50

mmcupandae
est.

sint.

Nam Optimum
intellectuale
,

quod

in

homi-

unum vel intellegibile pervenire ad perfectionem annititm^, cum precamur^ Precationes a dis exaudiuntur, precantes ipsi cum deis conNon abhorrent invocationes a puritate numinum. iuncti sunt ^. [mmo vero quam raaxime possunt deis supplicationes olferre hoid
est

divinum,

Vanitatis nostrae mines decet ob ipsam eorum excelsitatem. atque fragilitatis conscii impellimur, ut precemur, quia precibus

propius
dei

admovemur ad similitudinem deorum ^ Accedit quod carmina sacra (legcar/ial UsTslai) cum sacerdotibus communicaverunt *, quae a solis dis intellecta non cum hominum
ipsi

precationibus conferenda
quiuti,

sunt-^.
^

Ultimo capite
destinatus
est,

(c.

26)

libri

qui

ceteroqui

sacrificiis

de precibus
coniunctione

agitur.

De
'

arta

precationum

cum

sacrificiis

locutus

diversa precationum geuera accuratius explicare ag-

greditur ^
I.

Tria

eidri

discernuntur

versum Gebet der Sammlung), coniungimur et res divinas coqua precatione cum deo gnoscimus ".
eldog ovvaytoyv (germauice

II. elog y.oLviovlag 6i.iovorjTixfig

onisque vinculum)
*

^",

ouvetixv (consensus communiqua precatione etiam antequam lopraedicautur

I 15 (p. 46, 9 sqq.)cf.

Magna precationum emohimenta

15 sqq.
'

I 12 (p. 41, 10 sqq.);

"

p. 41,

I 15 (p. 46,

15 sqq.; 47, 2 sqq.).

;

I 15 p. 47, 11 sqq.

617) cf. p. 109, quo loco dicit daemoues singulos inIX 10 (p. 284). struere homines quomodo velint iuvocari et coli.
I 12
(p.

42,

'"

'

Cf. Zeller III 2 p. 721 sqq.

Precationibus sacrificia perficiuntur et dei

cum

sacerdotibus quasi

copulantur.
**

26:

"-Ettei

Se uegos rci' 9'vaui'

ov ro

auiy.oorarv

iari

ro ro>v

svxiv, av/i.7i/.r]ooZ re Hvrots if roig /id^uora^ xal Sia Tovrcnv y.garvverttt nvrotv

xnl ETiirs^.siTai t6
xeiat',

nv egyov,

xoivr^v

ts

awrekeiai' noieiiai Tigos rrjv

ifgr/Oi^^fois',

aal rrjv y.oii'coviav dSin.).vrot> kuTzXey.Ei ttjv tegariy.fjv Ttgos rovs

y.rl.

ov xngof

Quo
1,

locc

Pseudo-Diouysium

Areopagitam,

de

caelesti

hierarchia III

Hugo Koch Pseudo-Dionysius reopagita in seinen Beziehungen zum Neuplatonismus und Mysterienwesen (Forschungen zur christlichen Litteratur- und Dogmengeschichte, 1 Bd.,
1

usum

esse demonstravit

2.

und

3. Heft, Mainz 1900) p. 179. Intellegentiam deorum ut assequatur ipse petit in fine

libri.

'

Galei est versio latina.

51]

Veteres philosophi qnomodo iudicaverint de precibus

51

quamiir dona deorura assequiraur, omnia perficiuntur opera

anteqiiara iiitellegamus.
III.

Summuiii precationum genus nominatur et eTtiocfgayi^sTm

(consiguatur)
fj

aQ^r^rog hcooig.

Qua

iiinone tota preca-

tionum vis in
in dis ^

dis collocatur et

anima nostra conquiescit

Quod ad deos pertinet, Comparant enim sunt.

I,

triplici usui liominibus precationes

intelleg-entiam (to fuv sig eTtilai.ixpLv xelvov)

II.

comnmnem operum
TtXriQCGiv UTio

elfectum (to dh sig

(to

yioivr]v

negyaoiav)
ralelav ano-

III.

incendunt uos spiritu divino

Tov Ttvog).

dh eig

ti]v

I.

Denique triplicem precationum ordinem aut precationes sacrificiis praecedunt

sacrificiis offeruntur

alfert:

n. aut una cum

III.

aut

sacrificiis finitis

suscipiuntur

-.

Quo

facto singula
sit,

commoda precationum

enarrat, in quibus

Salus posita

sine quibus^

nulla fiat soUemnis

caerimonia.

Precationes enim exsting-uunt atque evellunt radicitus ex animo,

quaecumque divinae menti opposita sunt, e. g". to yeveaiocQyv, contra efficiunt spem et fidem, vel ut paucis complexus verbis
dicit:

Precationibus

qui frequenter utuntur,

familires de-

orum fiunt'*. Tot et tanta bona hominibus comparantur precationibus, quot et quanta homines accipiunt a/ro rcv rif.uoiQyiy.)v ahiwv.

Denuo

tres precationis qualitates distinguuntur

TO

I.

vaywyov
Te'heoiovqyv

IL t

III. TO &7t07tXr]Ql0rL-MV.

Sub
.se

fine

rursus contendit precationes et sacra arte inter

coniuncta ipsa sibi invicem

tradere religionis vim sacram

et

perfectam

Ut
1

libri

de mysteriis auctor multis

14-238,
5.
"

locis

lamblichum

se-

p. 237,

p.

238,

'

Precationera appellat p. 239, 17 to

6-13. tv d-vaiwv ros, quia cum deo

opilice coniungit precautes et sacrificantes, cf. p. 237.

*

p. 238,

14 23,
19.

13.

6 p.

240,

52
quitur,

Henricus Schmidt

[52

itaProclus^ quoque (p. Chr. n. 410/11 485), cum agit de precibus ^, euin respicit ^. Secuudum lambliclmm et Ps. lamblichum precatione animus ad deum se confert et confugit. Arcanis symbolis, quae deus animis infixit, precantes cum
cuius bonorum participes fiunt*. Ipse coniunguntur quoque tres condiciones, tria precationum genera affert;

deo

I,

Imprimis scieutia omnium divinorum ordinum quos implorat qui precatur, opus est^

IL Puritate atque sanctitate benevolentiam favoremque deorum homines sibi conciliant in. Tertium precationis genus unio est perfecta, qua artissime coniunguntur cum deo homines aut, ut ab oraculis appellatur ifiTtelaatg, qua anima conquiescit in deo *.
*^.

Nostra atque deorum Ivegyeia una est, non iam uostri, sed deorum sumus. Imprimis igitur necessarium est homines precari; nullum hominem sanctum et virtute** praeditum, qui
deis similis fieri vult,
^

precationem neglegere decet

^^.

Quae

est auctor

Quae Produs et Pseudo-Iamblichus explicaveruut de precibus, imitatus quidam christianus, cf. Koch Ps. Dionysius Areopagita p. 178 sqq.

' Imprimis agit de precibus iu commentario iu Piatonis Timaeum 65 A sqq. Optima Prodi de precationibus sententias illustravit Koch 1. c. quas ob eam rem brevissime explicare mihi licet. Proclus p. 178 sqq.
,

quomodo iudicaverit de tacitis precibus, osteudit Koch 1. c. p. 128 sqq. De multis Prodi precibus et sacrificiis cf. Mariuus, vita Prodi c. 19sq. c. 17. ' Tameu valet quod dicit Zeller Iu 2 p. 699, 2: Aber diese Ausfhrung selbst ist sein eigenes Werk, und loenn er auch nur sagt, er wolle
;

darin

ir]v re ay.eivov autpfj Ttoirjaai

evyPjS ).6yovs,

Siromv
sieht

y.n'i

reo

nXdxcofi av/nfpcpovs utto,

ovvai rovs ttsoI

SO

man

doch deutlich

da er nicht

mehr, als den allgemeinen Gedanken derselben von Jamblich entlehnt hat. * P. 65 AB: IIqos i'e rrjv sniarQOfrjv ravxr]^ f] evxr] fceyioTTjv na^exerai avvreleiav ovfilois uq/iTois t<v d'eci/, a rcv ipvxJv 6 narfiQ eveoTCEi^ev avzais, TCv &awv rrjv einoUav eXy.ovaa eis eavr'rjv xat krovaa /.cev rois ev^Ofievovs exEivois, Ti^bs ovs evxovzai, avvmovaa Se xal rov rcv 'emv vovv Ttpos
rovs
10)1'

svxoiisvcov

'/.yovg,

yiivovaa Se rr/v ovXrjaiv rcv reXeiats

ttjv a.ffd'ovov

ra dyad'a

TisQiExvrcov Ev iavTois inl

rF]s

airatv /lEXaSoaiv, neid'ovs re ovaa

rois d'eols srio^vovaa.

d'Eias Sr]/uiovoy6s y.al

5

ka T

t)fiTE^a
'

65B.
Cf. lib.
.

Ibidem.
p.

Orac. chald. 53. 55.

237, 14238, 5. Solum virtute praeditum precari decere affirmat Proclus Platonem secutus, cf. Legg. 717 A, 910 E.

de myster.

Cf Porphyrius 64 B.

65BC:

T^irt] e ^ avva<pri

r;

ne^i d'eovs eariv 6ai6rr]S.

Cf.

65 E,

53]

Veteres philosophi quomodo iudicaTerint de precibus

53

recte precaturus facere debeat. ostendit 65

sunt, in animo divina mens excitanda Virtutes, quas est a cultu deorum.
17

D:

dei si placandi

non cessandum ei yeveoig non inquinavit, ei praesidio sunt; triplici illa qualitate, fide, veritate, amore opus est, deinde spe quoque boni; spiritiim divinum pertinaci animo complecti eum decet atque se continere ab omni cultu
est,

usitato.

et

Solum cum deo coniunctura esse eum oportet, dedecet cum vulgo se coniungere et cum uno et supremo deo ^ Quod

qui facit, a se

deum

alienat

^.

Accuratius causae pertractantur

Ahiai TtoirjrrAal sunt deorum vires et efflcientiae, quae ad deos omnia advocant. In numero quasi corporearum rerum ^ habet signa verbaque, quae aediflcator mundi precaprecationum.
tioni attribuit,

ut

eis,

qui akiag
reduceret'*.

aliasque

divinas res

esse

crederent, in

memoriam

Genera precationum diversa sunt secundum speciem deorum, quos liomines implorant.
I.

genus

et

evxTj 8r^i.iiovQyL'Kri ev^y]

IL
Primi

xa^aginii]
^.

III. evx^] ^(OTtoig

generis

precatio inferioribus
et

deis

offertur,

quos

demiurgicos

appellat,

est

e.

g.

de

imbribus et ventis.

Secundi ordinis precationibus arcentur pestilentia et res, quibus homines maculantur, cum tertii ordinis precationibus numina moveantur, quae animalia nasci et terrae fruges provenire iubent. Quae precationes non efficaces sunt, nisi observatur ordo precationum \ Precatio, qua animi salus a dis petitur, summi est moInfimum menti et superior precatione, qua valetudo petitur. fit '. causa corporis autem locum ea precatio tenet, quae bonorum scidivinarum Homines, in quibus owcpQoovv)] est veraque rerum
66 A

66 B.

kaais, evojaie re Vera tres sunt.

se coniuncti sunt,
Cf.

Qiiinque precationis gradus, yvwais, oixsicjoig, awafr,, ifineNam yp>an, olxsicoois, avvafij arte inter

quod ostendit Koch

c.
l..

p.

182
*

sq.

Porphyr, ad Marc.

Prod.

in

Tim. 65 D.

'i Se

vhxdg

p.

65 E.

65 E.

^ Quod ad precantes pertinet, iterum triplicem perfieit divisionem, qua discemit precationem et philosophani et theurgicam et more patrio factam. 65F 66A. Auxie anni quoque tempora discerni vuk 65 A.
**
*

54
entia,

Heiiricus Schmidt

[54

boniim et pulclirum pouunt in salute animi, non in rebus ^ humanis et fortuna secunda et, cum deorum providentiam ut in omnibus invocant, deos ad omnia pertinentem noverint,
rebus se adiuvent dementia et benignitate numinum freti-. Providentia divina quasi fundamento precationum Amn i u s quoque Hermiae lilius nititur, qui a Proclo profectus
adiuvari persuasum tiabet, quoad commoventur divinis rebus*. Contra alio loco^ preces exau-

est

Providentia

=^

singulos

diri afflrmat,

quae al TtolvoxEiyoi xG)v -d^emv kvsQyeicbv Ttgayf-iaTslm et cotidiana exempla docent ^ S i m p 1 i c i u s unus e summis Neo-Platonicis, paenitentiam, morum vitae emendationem, precationem comparat cum nave,
refert ad ea,
,

cum

quae deligatur ad ancoras.

liomines,

Ancora enim ubi primum

substitit,

quamquam se deum ad se trahere opinantur, tamen In flne libri deum imse ipsos ad deum trahere exponit l plorat, ne umquam obliviscatur animi ingenuitatis atque pudoris.
Petit a deo

ut animus

errore liberatus perficiatur

et con-

iungatur
1

cum uno vero

66C E.
sol,

deo
2

^.

Cf.

66B-C.

nou cousilio habito, sed quia est, omnia luce complet, ita Providentia quoque ob id ipsum, quod est, res humanas regit, cf. eius librum
^

Ut

Busse) 108 (comment. in Aristot. gr. vol. IV pars V). 32 r: 'Pr^reov ... ort loyiy.ovi j]ui xal avzoxtvrJTOVi ol d'eol tzoUcv nnd^etov y.voLovs elxorcog y.areorqaav, oooivreg vTioartjoavTss TB rzdvra ru i.fierena, drosTiTCog xal ras d-easis rag fifisTeoag naQa8ex,uevoi
nsQl iofirjvsiag
*

(ed.

ITspl BQfi.

TtQog
t'fisig

xavrag

viiZf

nobs

dvTOXivrjrois t6

xt' d^iav

dfooi^ovat ,
ical

fj.).kov

oe

Sid rcv enl ralg d'iaeoi TOufSe fpavzaotjv, ooe^ecof re

y-ara

eyy.Xiaeoyv,

TOiovSs Swijb ncnov iv eavzoii y.nzaaitev^oi'Tes

rrjg

roirov

dnolavofiep

Tcooarjy.ovarjg riuXv
"
^

twv
6 Cf.

d'sci'

noovoiag.

108 a.

Zeller III 2 p. 832.

Simplic. in Epict. encbir.

latioue utitur

Studien

p.

Dbner 1840 p. 107. Eadem imagine et transClemens Alexaudr. Strom. IV 23 p. 633 Pott. Cf. v. Lasaulx 148 sqq.; Pseudo-Dionysius de divinis nominibus 3 (cf. Koch Fsed.

Dionysius p. 185). * Commentar. in Epicteti enchirid.

Dbner

p.

138.

551

Veteres philosophi quomodo iudicaverint de precibus

55

Supplementum
De precationibus
S.

aiit

tacitis aut clara voce prolatis

Sudhaus nuper

scripsit de precationibus aut tacitis aut

clara voce fusis {Lautes

wissenschaft

und

leises

Beten, Archiv fr Religions-

IX 1906 p. 185200). Ego eum secuturus imprimis de tacitis precibus, quae ex honesta piaque menteoriuntur, a Sudhausio breviter commemoratis (p. 200),
accuratius agere velini.

Antea autem de aliis tacitarum precationum generibus, nempe turpium et nefastarum denuo est ageudum, cum nonnulla sint addenda, quorum raagnam partem a se repertam ut publici iuris facerem Sudhausius qua est
humanitate mihi permisit.
Precationes deorum siraulacris insusurrari S e n e c a philo-

sophus

improbat:
aeditmis,

cum epistula 10, 5 tum ep. 41, 1 vehementissime Non sunt ad caelum elevandae nianus nee exorandtis
ui

nos

ad aurem
prope
est

simulacri,

quasi magis

exaudiri

possimus,

admittat:

supra
hausio

p. 33).

te

deus,
et

tecum

est,

intus est (v.

'yJcpQoitrj

xpid-vgog
p. 189.

heros Wid-cgog, a Sud-

commemorati sunt
(cf.

et 'EQfxfjg ipLd-vQiOTi]g

quorum cognomina facile et Mercurii in aurem aliquid insusurrabat, gravibus causis

adductus
erat, ut ita ageret,

Accedunt "Egwg ipid-vgog H. Usener Gtter namen p. 267, 52), intelleguntur. Is enim, qui Amoris

lucem atque oculos et aures d-vQiTTT^g Lavernae propinquus et finitimus est, quae scholio ad Horatiura ep. I 16, 59 addito hoc modo explicatur: La-

nam nefarius inhonesta cupiens hominum fugiebat. 'EQiif,g i^i-

56

Henricus Schmidt

["56

verna in via Sdlaria luciim habet; est autem ea fr um et simtilacrum eitis fures colunt, et qui consilia sua volunt tacita; natu preces eins cum silentio exercentur. Simillimum est scholion ad Persium tum: Icleo palam non orant, ne iniqua
sat. II

5 ascrip-

eorum

petitio

ep, 10, 5 Macrobius quoque cum seilten tia Athenodori Stoici^ coiisentit Satnrnal. I 7, 6 (ed. Eyssenhardt): Null um int er nos tale secretum opinarere quod non vel tibi vel etiam vulgo fieri dilucidum

audiatur^. Ut Seneca

posset, quia
scium credo

neqiie ego sum immemor nee Jiorum quemquam insancti illius praecepti philosophiae sie
,

loquendum esse eum hominihus tamquam di audiant, sie loquendum cum dis, tamquam homines audisaneit, ne quid a dis petamus, quod velle nos indecorum sit hominibus confiteri'^. Ea quae Seneca eodem loco reprehendit Quod scire hominem nolunt, deo narrant, Phitarclius quoque condemnat,

ant: euius secunda pars

de def. oracul. VII

p.

413 B:

Ovrcog

y^alCog sl%ev avS-QWTtov

TtQSovriQov TtaqvTog

aqv elaS'at
xbv
et

'/.al

a.7to'/.QV7ixeLv voaiq-

fiara T^g

ijfvxfjs

Jtat TTd'i],

Tuvra

yvi.iva

xai nsQilena

(pavfj y.of,iil^ovOLV ItiI

^

-d-eov^.
qiio loco Gj^llis

Cf.

Herondas I 35 sq.

(ed. Crusius),

Aegyptum

pulchritudmem mulierum laudat, quae graciles sint et piilchrae, ut deae illae, quae olim in iudicium ad Paridem properaverint. Statin) autem, cum timeat, ne deae se propter temeraria et indecora verba puniant, secreto murmurat lena: Ad-oifi alnug eiTiovaa. ^ Athenodori verba apud Senecara ep. 10, 5 (v. Sudh.) baec exstant:
praedicans
Sic vive cum hominibus, tamquam deus videat, sie quam homines audiant. Quem locum a Macrobio
licet reliqua

magnum numerum

loquere
respici

cum

deo,

tamest,

verisimile

c.

Athenodori verba paullo ante a Seneca laudata non afferat. ^ Hie turpis ista precatio eaque murmurata commemoranda est Petron. 85: Fere circa mediain noctem intellexi puerum vigilare. itaque titniet,

dissimo murmure votum feci

hunc puerum basiavero,
donabo.
*

domina, inquam, Voms,

cras Uli

si

ego

ita

ut

ille

non

sentiat,

par columbarum

Contra Clytaemestra scelestam optationem, quod sperat filium suum

Tavr',
T(i S'
I

Orestera moriturum esse, ne dis quidem narrare audet, Sophocl. Electra v.

655 sqq.

co

Avxei' "AttoXXov, V.ecog hXvcov

8bs Ttaiv
|

rjfilv

aneQ

e^ai-

Tovfie&a'

liXka Tidvra

xal at cotzmot] g ifiov

STintuo os Saijuov' Vr'

57]

Veteres philosophi qiaomodo indicaverini de precibiis

57

precationes

Nos valde miramur, veteres quaiita simplicitate turpissimas peregerint. Philosophi autem et poetae usque
ut homiiies clara

postulabant,

voce precareutur, sed frustra

operam dedisse videntur. Nequiquam enim

est

Seneca

conquestus

de benef. VI 38:

Se quisque

inspiciat,

quid tacitus

optaverit: quam multa sunt vota, quae etiam sibi fateri pudet, quam pauca quae facere coram teste poss i m US. Neglegebantur verba L u c a n i Pharsal. V 104 sq. Haud illic tacito mala vota susurro concipiunt.
\

Irritum erat dictum

illiid
\

Martialis
et

I 39, 5sq.: Si quds er'd

redi custos, mirator honesti,

deos.

nihil arcano, qtti roget ore II 327: Multa vove, sed cuncta palam^ et Persius sat. II 7: perto vivere voto^ (v. Sudh. p. 196 ann.) clara voce^ homines ut precarentur

Et

vidi US A. am.

Cf.

Plautus Rudens 1404 Leo

fieri.

neque snsurrum

Vocibus

vatis saepe utuntur

auctores,

Palam age, nolo ego murmurillnm murmuro et susurro verbisque iude dericum asfitur de turpibus precibus. Latina
:

vox susurro respondet graecae ui9-vpi^eiv, cf. Aristae^etus ep. II .8 et 18 Clemens Alexandrimis strm. VII 43. De vocibus TTorrTriZei^' et avoiteif, oiy/u6s aliisque, quibus sermo magorum significatur, cf. A. Dieterich Mithrasliturgie p. 34, 40, 42; Abraxas p. 22 sq.; E. Reitzenstein Poimandres p. 264; Wessely Wiener Denkschriften 2-)]iil. hist. Cl. Bd. XLII p. 48, pap. CXXI Ad locum Persii sat. II 9 8.83 TzoTiTTvouoi, 834 oTEvayui^ 835 avQiyfis. Graeci vnd 6su\) lingua murmurat Casaubonus aunotat quae sequuutur i'ra dicere amant, non v:id y'/.waaai'. vn oSv^tu ajmd Atlianasium, vrt' evros rcf xe.iv vTtoarevsiv de VOto oSoPTa XaXslv apud BasUium improho Aristaenetus, cui affine est apud Tertulliannm labia vibrare. ^ Simillimus 3 sq. Tunc felicein esse te est locus Senecae ep. 43 iudica, cum poteris in puhlico vivere, cum te parietes tut tegent, non abrem dicam, ex qua mores aestimes nostros: vix quemquam scondent, .sie vivimus, ut deprehendi invenies, qui possit aperto ostio vivere

sit

subito aspici.
^

Longe

alia

causa commoti Romani persaepe

ita,

iit

omnes audire

possent, precabantur.
religione, in

Hoc genus

clara voce precandi in anxia

erat.

Eomanorum

summa

superstitione positum

mutari nefas esse opinati, ut inipedireut,

luvenalis
sat.

Verba enim precatiouum ne commutatio tieret, sacerdotem

in teraplis preces clara voce proloqui iubebant; v. Plin. hist. nat.

XXVIII

3;

VI 390:

Stetit ante

aram

dt data verba pertulif, ut

Livius VIII
p.

mos
Cf.

est; Valerius

Flaccus Argonaut. I 685: Misero dictat pia vota

sacerdos (quem locum Sudh.

mecum communicavit);
(Manbeiniii
in

9,

Kopp Falaeographia
pertinet
,

critica

1829) III

589 sqq.

41.

Huc

quoque

quod Maximus Madaurinensis

sua ad

Augustinura

58

Heuricus Schmidt

r58

admouebant. Persium sequi videtur

legimus XII 90: Pro
sium'^,
sene,

ille,

de quo apud Martialem

sed

clare'^,
illi

votum Maro fecit

et Per-

amico; plures vero fuerint nefasti

apud Horatium
ferentes

qui speciem pietatis prae se

turpissima vota

murmurant.

Addo nonimllos

locos,

quibus agitur de tacita precatione,

qua tarnen aliud quid significatur atque locis ante pertractatis. Primus apud Ciceronem exstat de imperio Cn. Pompei c. 16: Hoc hrevissime dicani neminem umquam tarn impud entern ftiisse, qui a dis immortalibtis tot et tanfas res tacitus nderet optare, quot et quantas dii immorfales ad Cn. Pompum detiderimt. Hoc igitur loco non conscientia peccatorum homo adducitur,
tacite precetur, sed modestia, pudore. Impudentissimus quisque et insolentissimus tantum fortunas Pompei felicis clam

ut

sibi exorare potuit.

Pudore diversi generis, delicata araantium

nonnumquam tacitae preces fiunt. Xen. Ephes. I 5 Habrocomam iuvenem et Anthiam virginem inducit in fano
verecundia,

Dianae morantes

et oculos in se

mutuo defigentes: dTtv zb

nobg
optet
rrjv d-sbv
y.oivf],

krj^eg cpo) Ttgbg ky.axeQovg aiovf.ivoi et paullo post legimus:

Ev^ctl

dk auTOlg hv.axiqoLg i]aav

(.lev,

Xav^d-

vovoai

'/.l'

lyivovzo buoiat.

Tibullus
|

cipiat natae

mater studiosa qiiod

Cf.

iam sua, mente rogat.

Catulli

IV 6, 15: Praeilla aliud tacita, locum LXII 37, quo

si

adulescentes dicunt de puellis:

Quid tum
27 sqq.
geatiles:

carpunf,

tacita

quem mente requirunt?

optatio

'^

Prorsus aliud significat tacita

1,

apud Ovidium
Christiauos

Trist. I

Poeta enim libellum

lllud quaeso,
vir sa-

epistula

vituperat,

laudat

pientissime, quis sit iste deus,

quem

vobis Christiani

quasi projn'ium vin-

dicatis et in locis abditis 2}raesentein vos videre compo7iitis?

Nos

et

enim

deos nostros luce pal am ante oculos omnium atque aures omnium mortalium piis precibus adora^nus. ^ L. Friedlaeuder in editioue Martialis annotat ad hanc vocem: Damit es gehrt und dem BetJieiligten iviedererzhlt iverde.
"^

Cf.

Sudhaus

p.

196 et ibidem ann.

1.

Cf.

Ovidius Heroid.

IV

10,

quo

loco

Phaedra versu:
Apul.

Die er e quae
met. VIII
c.

piiduit,
potest et:

scribere iussit anior

epistulam excusat.

Thrasyllus amore Charitae inflammatus cupiditatem non diutius coercere

Non

dubitavit de nu2)tiis convenire, et

sjii

impndentiae labe

tacita pectoris

secreta fraudesque ineffabiles detegere.

59]

Veteres philosophi quomodo iudicaverint de precibus

59
pre-

simm

allocutus optat, ut amicus,

dum

Ovidio finem

exilii

catur, Silentium servet, ne quis inimicus audiat neve vota conet Invenies aliquem, qui nie suspiret ademptum, traria fiant ^
:
\

tacitus secum, ne quis maltis^ audiat, optet

lenito

sit

mea

Caesare poena levis. Facile intellegitur, quare tacitae imprimis et murmuratae precationes magica in arte valuerint, quamquam non

minus apparet, qua de causa

devotiouibus magicis
1

aliis locis in

imprecationibus et
vis

summae

voci* magna

attributa

Ego addo qiios inveni apud Cf. locos a Sudhausio p. 184 laudatos. Is laudat Zenobium Lobeck glaophamus I p. 273 sqq. coUectos. Prov. rV 29, quem locum ex recensione Leutschii et Schneidewini (Corpus zc eftzralc loyiov ly.Tieaeiv, paroemiographorum I p. 92) affero ^< rd
Chr.
: .
.

fv'/.-ciea&ai.

lau-XQorega

evzf; usi^ovi y.al Idem de Diotimo narrat Schol. JioTiuio xm Eiirip.' Phoenis. 1408 (ed. Eduardus SchAvartz Berol. 1887): &erTftk( y.cLTiivcu fiaU.ovji loyiov ey.neaeif tTitTr^oeli- fifj ).d-cooiv avTov ot ivavxiot uez^oy ev'iduevoi. Eustathius autem ad Iliad. B Idem Lobeckius laudat lustip. 331, 18 Diotimi loco Aratum nominat.
ui]

slcoa iv

avr 6v

ol e|

svavrias

y.a-t

aviov xoriauevoi.

num

bist.

XX

c. 3,

qui

refert Locrenses

nonas praedae vovisse.

Deinde

pergit:
2

Tacitamque eam rem habuere, ne votis vincerentur.

Rom.
61.
Cf.

Cf. Plut. quaest.

Cassianus coUat.

lentio, ut ipsos

IX 35: Cum snmnio est o ran dum siquoque iriimicos nostros, qui orantibus nobis

maxime
'
:

insidiantur, lateat nostrae petitionis intentio. Superstitiosas precationes murmuratas luvenalis carpit sat. VI 539 sqq. lllius lacrimae meditataque murmura praestant, ut veniam eul\

Cf. Persius sat. V 184, Prudentius c. SymOsiris. pae non abnuai machum I v. 208 sqq. (IMigne Patrol. ser. lat. tom. LX 715; v. supra p. 27):
.
.

Mox humer is posiius nutricis

puerilia vota \fudit,
* Cf.

trivit et ipse

impressis silicem labris,

opesque sibi caeca de rupe poposdt.

Das mit Inbrunst

sich;

E. von Lasaulx Studien des klassischen Alterthums 1854 p. 160: des Willens ausgesprochene Wort hat Zauberhaft in

daher auch bei Griechen und Rmern der Begriff' der Magie meist an das Wort, namentlich an das iviedererwrmte, potenzierte, belebte Woii, an den Gesang geknpft ist. Quod ut confirmet congruentiam existere
uay.aikj sermonis graeci et latini osteudere studet, dum componit vocem derivatara a verbo d^o ich spreche et fascino, bespreche beschrcie behexe;
x,]Xi(o (xaliio)

bespreche bezaubere,

x/jlrjatg x^f.rificc
y.rjlrixrjs

xfjlrjd-oop,

yrj}.r)Tt-oiov

Zaubermittel,

xT]h;rijp

Besprechung Bezauberung, Zauberer, y.r;}.i:wr

Zaubergesang.

Apud

(Grimm Deutsche Mythologie^ 1844

nostrates gakin olim significabat canere et incantare Deiude comparat: i'iau> et exp. 987).
HTxt^Sq

canto singe heraus, zaubere iveg; inSeo incanto ;

incantatio ; encpSi

60
fuerit.

Henricus Schmidt

[60
egit L.

De summa

in artibiis

magorum voce

Fahz De

poetarum

Romanoriim dodrina magica quaestiones selectae (in Religionsgesch. Vers, und Vorarb. II, 3. 1904), qui laudat Tiresias exclamat et p. 50 Stat. Tlieb. IV 470 sqq.: Luciani necyom. 8, quem locum, cum magni sit momenti, totum affero: '0 de iLidyog ovy. et' r^Qe/naia jfj (piovfj fnon iam sedata voce), Ttaf^iueyed-eg de, log olg re ^v, ava-AQaydjv, aif.iovdg re o/lw Ttvxag eTteocixo ycal vv^iav "Exdrrjv
. .

xf eTTaivTjV ITeQaecpveiav, Tcagai^uyvvg

aor^ixa dvoj-iaxa /.al 7io).vov)lua.

cifxa

uQaQf/A xiva

-Kai

Similiter

invenitur apud Hippolytum in Eefutat.

(edd.

summa magi vox omnium haeresium IV 28

Duncker-Schneidewin
ttccoiv

p.

yte-KQaye xai

Apud Herodotum VII 191, quem locum una cum sequentibus duobus Sudhausius mecum
dovrerov.

88, 47):

Meya %al

drrrjx'eg

magi clamoribus ventos implorant: Karaeiovreg of,ai^ ol fiayoi rq> &ve(.uo, cf. Horatium epod. V 45: Qiiae sidera excantata voce Thessala lunamque caelo deripit et Tibullum I 2, 53: Haec (anus) mihi composuit cantus quis fallere posses: fer cane, ter dictis despue carminibus. Menander 371 Kock: 'E(peoia rolg yauoOotv ovrog Tteginaxel
communicavit
,
\ \

Xeywv
surgentes

ke^icpaQua/M.
:

Silius

Italiens
. .

Punic.
. .

I
.
\

101 sqq. de
et

magica excantatione

Non

ille

palluit

au dito

carmine

flamnias; Statins Theb.

Schol.

iubeat si Thessala
/yv

cantu^:
en

Pind.

IV 504: An rabido Pyth. IV 281: "E&og

xG)V zekevTrjodvTCv

aXlodaTCf^g rag ipvyag ia rivcov fwarrj-

^Icov

vanaXeoaG^ai.

Summa
ann. 9

voce in carminibus magicis,

laudat locum, qui invenitur in

incantator.

Idem

1.

c.

p. 140,

hymnis
1

Indicis:

Verherrlicht sei durch dies mein

all.

lautes Lied,
praebent
libri,

o Herr,

gieb Segen den Geschpfen

ofoi recte coniecit Madvig, Dietsch

ySrjai
;

quod sensu

prorsus caret; falso scripseriint yolat Bekker, xoi,oi Reiske.

"

Cf.

Seneca Oed. 568

Tatium
I 132:

III 18 affert

Sudhaus

Gravior manes voce et attonita citat; Achillem Kala) yuo Tf]v^Ey..Triv Inlzo s^yov. 6 H' ao: . .
.

ytxai TE^atevead'ui xal

Mdyog

riva ycar a Aeye iv. ua l.eyciv uvr^Q naoeOTecos eTmeiSet d'eoyovlrjv olrju
cf.

Kyov

HerodotUS
sxeivoi
?.e-

8f]

yovai elvai rr^v sTtuoiSjv (ad hunc locum

Dieterich

Ahraxas
est, vel

p. 136).

Clara

voce hoc quoque loco maga Hecatam invocans usa hausio media, Valerius Flaccus Argonaut. I 781 sqq.

ut videtur Sud-

eram Stygiasque supremo

men

agens

(h.

e.

recitans

Tergeminam tum placat obsecrat igne domos iam iam exorabile retro Caraut a fine ad initiiim revolvens, cf. IV 87).
:
|

61]

Veteres philosophi quomodo iudicaverint de precibus

61

qiiibus infernae
est.

umbrae procul
. . .

eliciiintur,

opus esse luce clarius

Maxiraiis Tyriiis diss.

^Evxav^cc b de^ievog
dr]

XIV

2 de antro

sito:

ev^i-isvog

quodam in vey.altlxo

Italia
ipvxrjv

OTVov

tCv

TiaTSQiov

/)

(pilojv.
\

Horat. epod.

maga de
meis,
I

se loquitiir:

Et polo

deripere

Lunam

77 sqq. vocihus possim

solidam

XYII

possim

crematos

excitare

mortuos.

Ovid. Amor. I 8,
et
\

17

sq.:

Evocat

antiquis proavos atavosque sepulcris

longo carmine findit

humum.
grandaeva
\

Valer. Flacc. Argon. I 736 sqq.:

Saevoque vocat
cttavos

tumultu

Thessalis

exanimes

magnaeque nepotem commemorem omni modo

cuius penetrat
.
.

Pleiones.

Denique Lucanum VI 694

significantem,

summam magae vocem

in

Tartara lingua.

At iam redeamus ad tacitas preces. Arcano liorrendoque silentio murmurata magorum carmina respondent,
in quibus

Quod
nu

m i n um
habet.

efficientiam inesse superstitiosi opinantur ^ Apulei Metamorphos. 1 10: Taciia"^ verbis demonstratur violentia^ et Lucani Pharsal. VI 448, qui i n

summam

f an dum
loco

murmur

magorum et verba Magorum susurrus iam

lege
(seil.

cogentia'^

numen eodem
Sullana

in

lege

com-

memoratur, qua scelera eorum

18, 5:

horribilia puniuntur,
et venefici

Inst.

IV

Eadem

Cornelia)

capite

damnantur,

qui artihus odiosis, tarn venenis vel

^

susurris magicis homines

gratia

magorum carmina apud omnes populos iuveuiuntur. Exempli Grimm Deutsche Mythologie II- p. 1174: In der Regel verlangen Segen und Fluch lispelnde, flsternde Rede. Hoc loco
Tacita
cf.

laudat Pallium Diacoiiuin 113: quaedam patria verba etaddit:

Immurmurantes,
Das war
p.
. . .

ob rei infirmitatem,

ein langobardischer Segensspruch.

Bartsch Sagen aus Mecklenburg II sprechungen: Die Worte werden

318:

ber Zauber und Segen, Be-

lautlos

und ohne Bewegung

et,

der

Lippen hergesagt.
2

"Vocem tacita,

quam

praebet F, optimus codex, et Oudendorpius

qui novissimus Apuleium edidit, vau der Vliet, recte iu textum receperimt. Sudhausins confert Stat. .\chill. Contra Hildebrand falso scripsit tanta. codex C falso praebet tantis. loco quo votis, addita spes Tacitis I 815:

Cf.

ciplinae potestate et caeca

Metamorph. III 18: Tunc protinus inexpugnabili magicae dis'Enfayy.oi d-ecf ominum coactorum violentia.

Cf. Dieterich Abraxas a Ludovico Fahz 1. c. p. 53 sqq. pertractatus est. Voci sTzarayxos finitimae sunt voces y.<tTnp. 173 4; 10; 13; p. 175, 16. Mus. Ehen. LV iVewe Fluohtafeln ea/uos, wrStaua, cf. R. Wueusch

1900

p. 80.

Q2
occidenmt
vel

Henricns Schmidt

[62

mala medkamenta publice vendiderunt.

Nonnullis
homil.

saeculis post Origenes in susurrum

magicum invehitur

XX

interprete Rufino (ed. Delarue 1783 p. 444): Si enim creditmn est a gentihus, quod quaedam cannina, quas praecantationes
appellant quibus istnd artis
artis
est,

insusurrantes

etc.

Magna

multae raagorura caerimoniae ex Oriente magicae syncretismi, qui dicitnr, temporibus ad et videntur orta esse Itaque imprimis apud scrippervenisse. Graecos Romauosque
pars,

tores posterioris aetatis sasurros quoque magicos et

murmura

magica invenimus. Apuleius metamorph. I 3: Magico sureverti, de magia c. 47 magia destir ramine amnes scribitnr Oecita non minus quam tetra et horrihilis, plerumque noctibus vigilata et tenebris abstrusa et arbitris solitaria et car.

minibus murmurata.
Thessalia patria
met.

Met.

II

feralc

murmur
\

in

magorum nsitatum commemoratur. 57 sqq. Et obscurum verborum ambage novorum ter novies Carmen magico demurmurat ore^, ib. VII 251 de Medea: Qiios iibi placavit precibusque et murmure longo.
Ovidius

XIV

Aristaenetus ep. II 18 extr. lenonem inducit adulescenti amore incenso magum se exhibentem "0 de /.a^aTtsQ inl axrjvfjg vno:

/.Qivf^uvoc, r)V

TteQUQyiov xo

oxfjjiia,

y.al

aif-ionov

nQOOrjyoQlag

GvvsiQiv Ttlaof-iaTcbetg re zivag vTZOcp-S-e'yyoi.isvog e7tiy.lr]-

yorjrev i-idiiov 'Ayovg Carmine magico apud Eusebium praep. ev. V 14, Isqq. dei invocantur xlrjaeoLv cp^ey^zoig, ag evQS ^dywv ox agiaiog^. Lucan. Pharsal. VI 685 sq.: Vox excantare deos confwlit murmure primum. Livius pollentlor praetereuntem exsecravi. Tibullus I 2, 47 Tacite 4: II 58, magico Stridore^ catervas. Nicomachus tenet infernas lam

oeig^

y.al ipid-vgiKtov rtazrjlib v

(pQLY.cbsig.

lan 277)^: Jio drj brav ^idoiyfiolg ze %al Xioia aavfuipdjvotg xai rixotg avdqd^QOLg Aal TtOTiTtvGfAOlg'^

Gerasenus fMus.

script. Gr. ed.

oi d-eovQyol zo

zoiozov

oed^wvzai,

Cf.

Dedo De antiquorum
sniy.lr,aii

superstitione

amatoria Diss. Gryphisw.

p. 175,

1904

p. 27.
2

Vox

proprie magica est,

cf.

Dieterich Ahraxas
p.

23;

MithrasUturgie
*
^
**

10, 4.
e.

v.

E. Maass Tagesgtter

245 sqq.

Stridor h.

murmur,
57, ann.

cf.

Sil. Ital.

VIII 562.

Hunc locum Sudhausius mecum communicayit.

Cf.

supra

p.

1.

63]

Veteres philosophi quomodo iudicaverint de precibus

63

Gvfiokiyiwg eTtLTcaXovvrac.
Colchicus

Verba

qiioque, qiiibus draco

incantabatur,

compressis labiis et submissa voce

Orphic. ed. Abel
y.

proferebantur, Argonaut.

1002 sq.: Bagivtto xeLlsGi

rjea

(pwvriv

oiyaleoLg cp&eyy.TOV e^olg

XIII 428

7t 6^1 7C0V.

Silius Itaiicus Pimic.

in sacrificio

manibus

oblato:

Horatii

Arcanum murmur anhelans. locus est epod. V 48 sqq.: Canidia

Hoc
loco verbo
taciiit

Magni momenti qtiid dixit mit

corrigit

quid tacuif.

se

ipse

poeta:

itaque hie quoque docemur magas tacite precari solitas esse. Verba non audiuntur, quare Horatius vocem dixit reicit^ Nonnus XVII 374: <I>qly.tov vrtoxQv'Coiv 7Tolvu)vvf.iov v^vov
aoidr^Q,

aeschichte

quam incantationem Bergkius 1357 appellat Murmelzauher-.

Griechische

Litterafur-

VI 587 ascripta Lucani cum murmur e. tacito Et verba paullo irarautata afferant: decidit et sollemniter, terram Agitur ibi de fulgure, quod in tumulatur. quasi carmina, dum sacerdos magica murmurat Comli liaec: Antecedunt enim in scholiis luvenalianis verba
fulgura dicuniur, quotiensciinque poniifex dispersos ignes in unum redigit et quadam tacita prece Jocum figiircda tumidi aggestione consecratum
it.

caerimonia a Lucano Pharsal. I 607 mnrmKre, cum scliolia ad luvenalem

Ad magiam pertinet descripta: Maesto cum

Praeterea Sudhausius animum

criti

meum
\

advertit

ad Theo-

Carmen

IL,

quod dicitur

<PaQi.ia-AevTQiai,

magicis Luna invocatur: ^//a lEldva % t^ovia TiOTcaiooiiai ffrx"^ aluov,

\

10 sq. artibus cpalvB aIv tIv yaQ

ubi
v.
iy"

"EvLra^.

Fritz-

scliius,

qui scribit (iovyi, quod ad

al(.iov refert,

ad lianc vocem

Ita Kiesslingius ad hunc locum; longe aliter R. Heinze, qi nuperrime

Kiessling-ii
''

editionem iustauravit.

E. Kuhnert Fenerzauher Mus. Rheu. IL 1894 p. 41, qui praeceptum magicum edidit, quod incipit: "Emd-^Mv knl dr&o/iy.cof Siojy.e top lyov. Ad h\inc locum annotat: Vielleicht deutet das Verfolgen'' auf ein Confert Sudli. Ciris 369 sqq. lautloses Hersagen. " Vocem nv/a novissiraus quoque Theoeriti editor, U. de Wilamowitz
Cf.

in

textum
*

recepit.

refutat. IV 35 Hecata a magis incautatur versibus Theocriteo carmini simillimis. Cf. Bergk Poetae Ij'r. gr. 1867 vol. III p. 1318: Certe haue vel simillimam cantilenam Theocritus respicere videtur. Theo-

Apud Hippolytnra

critum rursus imitatus est Vergilius in edoga VIII.

Henricus Schmidt

[64

annotat: Nihil hoc Joco vemistiiis dici potuit.

Neque vero

venii-

Nam poeta non statis causa mutare licet, quae tradita sunt, immo vero describere vult, nocturnum naturae Silentium tarn habere Ars vim voluit. magicam consulto aovxa vocem
enim magica et

summum

silentiura apte couiuncta sunt.

Con-

tigit mihi, ut complures locos Fritzschii coniecturae faventes invenirem, Pap. Paris, mag. 2856: "Havxe /.al daanlfjri i^EyAray,

r'avx^ y-df- dioitoTL. Neque 2544 "Evtvyouai ool Jaiddb] Fritzschium Theocriti uavy_a recte demonstratur tamen his locis Nox et Diana, quae si51: temptavisse. Horatius epod. Y
. . .

Et ipse Fritzlentiu m regis, arcana cum fiuntsacra Senecae confert optime schius ad Theocriti locum laudatum locum Med. prolog. 6, quo Hecata triformis iuvocatur: Tacipraebens conscium sacris iubar. fis Apud Ovidium Fast. II 572 anus maga Tacitae deae sacriflcat, quae eadem v. 583 Muta audit (cf. Lactant. inst, div. I 20, 35 j; quam Plutarchus Numa 8 nominat: Tay.Liav ivvev^. Pap. Paris, v. 556 sqq. (Dieterich olov onortrilriv
'-.
\

])

Mithraslihmjie
y.ai

p. 42j:

"ETtLd^ti
.

deS,iov
.
.

dy.Tu'/.ov
{.le

tTtl

tb

ozua
v.

)Jye- otyt], OLyi], aiyr]

(pvla^v

oiyi] et

573:

Iv
A.

TiaUv Keys- aiyi], aiyij, aiyij^.

Ad

hos locos annotat

. .

Dieterich:

oiyt;

wird
die

geradezu angeredet

man

mchte

2iyrj schreibe?}.

Ob

nacJcten

Frauengrchen, die eben jene

Geberde {des Schweigens) machen, wenigstens in spterer Zeit einfach als Darstellungen der Ityi] aufgefat tverden konnten? Mihi quidem videtur rectum esse, quod A. Dieterich coniecit. Ut

enim Tacita, Muta, Susurri (Ovid. Met. XII 61) pro divinis
^

Hymn. Orph. IX 8

ed.
:

Cf. Tibull. I 8, 17 sqq.

Abel de Luna dicitur: 'Hav/J?] ^ooia. devovit taNmn te carniinibus

.

cito

tempore noctis anus?

dedi.
|

I 5, 15sq.

Ipse ego

.\
:

vota novem
Fertque vagos

Triviae nocte silente

Ovid. metam. VII 180sqq.

mediae per muta silentia noctis incomitata gradus. Yalerium Flaccum Argon. IV 624 sq. aftert Sudhaus: lamque ultima vobis promere fata nefas; sileo et precor. Atque ita facto fine dedit tacitis iterutn responsa
\ \

enebris.

* V. Gr. Wissowa Gesammelte Abhindliingen zur rmischen Religionsund Stadtgeschichte p. 140 et Eoscher Myth. Lex. I p. 975. * C. Wessely Wiener Denkschriften phil. hist. Gl Bd. XLII p. 3: Svvrgo/ios 'EIsv- SV aiyf xo OTstpos SiScoul oot. Ib. p. 48 pap. CXXI 832
:

<tov

ovfiaTOi a ly

//.

65]

Veteres philosopM quomodo iudicaverint de precibus

65

numinibus habebantur, ita Ir/r^ quoque dea colebatur. lam apud Empedoclem {Diels Die Fragmente der VorsokratiJierfv. 123, 3) legimus Jla I tu it t -/.aX "Ofxcpair] xe et multis saeciilis post iLyrj
:

j;

apparet apud Valentmiim (Irenaeus adv. haeret. 1

11, 5)

'.

Haec

quoque populos colebatur. Gnostica enim dea Ityr} respondet Aegyptiorum deae, quae dicitur Memi {Ruhe, Stille) ^. E tabula magica quadam Cretica R. Wnsch {Neue Fluehtafeln, Mus. Ehen. LV 1900 p. 80 sq.) hos versus edidit:
dea apud
alios

wi xardeGi-ia kdadr^f /.ax a\.ia%LXOv r\y.oi' (p qeoa iXXvdg s^r^L /.lay.QOJv y,ax* uu^Lxov avdv'^. Hoc loco non prodest hominibus raagica carmina murmurare, suQuod testimonium surrare, reticere, immo vero pronuntiare. solum per se stat, nam de altissirao silentio bene nobis noto agitur locis reliquis qui sequuntur. Erwinus Rohde {Psyche^
^'O^iog,

xog

p. 223,
fJQcoeg

ann. 2) laudat Photii lex.

oyiOvGi

s.

v.

xgehroveg, ubi legitur

'

ol

y.a-Kcox i'/.ol

eivai

di^

xat

ol

xa

fjQia

TtoQivxeg

iL'/rilog,

Narcissus teste Rohdio est fJQtog sepulcrum homines silentium observantes praetergrediuntur. Addo locum Alciphronis ep. III 58 fin. Tq(.uo Ivayiwv xo xellog tog ol xbv iLyrjXbv fJQioa Ttaqivxeg. Laudat ille et Sophocl. Oed. Colon. 130 sqq. de cKpioviog, Xywg Furiis: !^g ^aQa[.ieii.ie&' dQ/,xcog,

oLioTtwoLv.
cuius

xo xccg
igitur
^

ev(pri(.iov

ox^ia
,

(pQ
cf.

ovxiog
Oed.

livxeg.

Furiae
*.

tacite
Cf.

invocabantur
1. c.

Colon,

etiam 486 sqq.

Wessely

p.

61 v. 12: oiyrj, otyiju qii^cof te :iaiv.

Quibus

addit annotationem hanc: Sollte unter Sige jenes weihliche Gegenstck

zum

Bythos der Gnostiker gemeint

sein,

auf

die Valentinianer beziehen.

knnten wir den Papyrus genauer Hoc quoque loco Silentium pro persona
so
sit

haberi mihi videtur, ut scribendum

'^

-'/'/.

Cf.

Strauss-Torney

Die altgyptischen

Gtter-

und Gttersagen

1889

I p.

422 sqq., qui alterum praeter hoc

silentii altissimi

numen laudat

Gorh {Ruhe).
^ Wnsch haec verba nostro sermone interpretatur Selig der Mann, Die Sinne icerden dem die Kenntnis der Zauberformeln zu Theil tcurde dem Manne verwirrt, der auf dem Gespensterweg die Stimme anhlt,
: . . .

d.

h. die
.
.

richtigen Beschtvrungsformeln nicht auszusprechen ivei

wer Er-

sie

nicht kennt

und sich nur durch Schweigen vor denfidxa^sg

sein,
dafi
sie

zu schtzen sucht, mufi gewrtig

scheinung den Sinn verwirren.
*

ihm durch
putabantur.
-J

ihre

Furiarum sacerdotes ab

Hesycho

orti

esse

"Hoots

Reljgionsgeschichtliche Veraucbe u. Vovarbeiten IV.

QQ

Henricus Schmidt

[66

Luce

clarius

est

omnibus
extitisse,

his

locis

demonstrari

opinionem

qua commoti homines noii dubiservandum esset, ue daealtissimum silentium quin tabant, audirent neve damnum praetereuntes nocituri niones semper
veterum vulgarem
eis inferrent.

Precationes

tacitae

adliuc

pertractatae

imprimis

anti-

quorum temporum propriae, quateuus inhonestae vel pravae Erant erant, radicitus fere christiana religione submotae sunt.
autem iam apud geutiles tacitae precationes nostris

quoquehonestioribusdeorumopinionibussimiles,
quae eisdem causis efficiebantur, quibus christiani adducuntur, Primo in Apollonio Tyanaeo ut tacite deum adoreut. cultum illum deorum omni notionem, numinuin illam puram paganos et Christianos apud et postea qui carentem. corpore deus, qua est sancSupremus invenimus. apparebit, saepe nobis adorandus est. precatioue tacita solum titate et maiestate,
Refert Eusebius praep. evang. III 3 Apollonii dictum: '^U ia oiyf]g Y-ait-aqc, ymI tCbv 7ieqI aoro yiad^agibv

Atque Porphyrius, evvoiwv ^Qi]ay.voi.isv avzv^. cum ApoUonium laudat, tacite et intra se ipsos homines implorare deos iussit, de abstinentia (ed. Nauck) II 34. Summo
quod sensibus subiectum sit, offerendum esse, itaque ne nomen quidem orationemque, quae auribus percipi possit, deo digna esse, contra verum deorum cultum esse purum
deo et optimo
nihil,

puramque mentem: Ji ove lyog rovrco- 6 oly.log% ovo' 6 evov, orav rtd-dsi ipvxfig fj f.iei,wlv0f.ivog, ia dk aiyfjg y.ad-aQg xat xcbv tzeqI avtov
silentium

y.ara (piovi]v

"Havxos, cum

le/ural

colebantur, silentium observari

iussit,

cf.

schol.

Hesycho tinitimus est Dorum "H^coi ad Sophocl. Oed. Colon, v. 489. Ev(pr]/.ios, de quo velim conferas H. Useuer GUernamen p. 265 sq. ^ Idem postulat Apollonius Tyanaeus apud Eusebium praep. evang.

IV

13, V.
2

H.

Sudhaus 1. e. supremo

1.

p.

200, aun.

1.

deo.

et praedicaudos esse in eis

3

Deos secundi ordinis verbis quoque implorandos quae 1. 1. sequuntur ostendit.

christianus
r/jv
1,

Idem docet auctor

p.
.

Gr^gorius Nyssenus, Migne Patrol.

gr.

XLV

945 C: ^vrv*' Sh
. .

loycg (pQaaxi]i'

atconj: 1

i-i

ovaiav ok ovts Siavoia tivi %caQriTi]v ovts a & ai, vofioderi\aaaa (// ayia ygnfi]), sv r

y.colveiv tojv ad-vrsjjcov rr)r ^iJTTjatr xnl sy rc Isyeiv firj

Selv eisveyxetv

^q fia 71^6

71

Qoa CO n ov Oeov.

671

Veteres philosoplii quoinodo iiulicaverint de precibus

67

y.aSaQCv evvoicv &Qi]0'/.evo i.iEv aurv'^. In epistula ad Marcellam 16 idem docet: locpbg yag avi]Q xai oiywvS-sbv zi^i, cf. ep. ad Anebonem 5 (lambliclii de mysteriis ber
ed.

XXIX): l h Xirarslai Xlrgtai eioc TtQOOfpeQSO^ai nqhg ttjv tov vov xad-aQzriTa -. Pseudo-IamParthey
p.

de mysteriis VIII 3 p. 263 (ed. Partliey) de deo dicit:^ta oiyfiQ /^lvrjgdsQaTtsveTai, et Damascius de prinTb ^dv rj h ovxco qr^rbv ytal cipiis c. 5 (ed. E. Eiielle Par. 1889) ovTCi} adqrfiov iv.elvo de ftavx elel o cyT] tbt i(.Li]Gd-to. Similiter Proclus in Cratylum (ed. Fr. Boissonade 1820 p. 59) Evbliclius in libro
:
:

(prj^uog

-/.al

TtQSTtovai] d-eolg aiyi'], in

p. 85):

Rem

publicam

(ed.

Guilelraus Kroll vol. I 1899

Iiyfj

tf]

nQSTtovaj]

oscov.

Ps. Dionysius, liierarch. 15, 9 (Migne Patrol. ser. graeca tom. in p. 340): Triv vnsQ fi(.iq KQVfpLrr]Ta oiyf] t i^irjOavTsg de
,

divin.

nominibus 13 (Migne

1.

1.

p. 616):

Ta

6'

uQQrjra

awrpQovt

Giyfi T tfxwvTeg^.
1

Hunc locum laudat etiam A. Dieterich Mithrasliturgie p. 43. amillimum est scholion ad Sopliocl. Oed. Colon. 131 sqq., quo verba supra 'A^c6t'coi, dX6yMs- TTaowvrsi, <ff]al, tws rag 3-eas p. 65 allata explicantur dlla oiconj; exouev, ,u e d-a (seil. Eu/j.EviSus) ovSevos loyov 71 o lov ov oiue v tpr] fior e Sidvoiuv y.ard xal Ss fiovov SV eavTOZg ley^isd'a. Manifestum est scholiastam non opinionem temporum Sophoclis
:

(j

(de ea velim conferas supra p. 65) tradere, sed suae ipsius aetatis. Multos locos ad mysticum silentium spectantes laudat H. Koch libro supra Philonem, de p. 50 ann. 8 laudato p. 128 sqq., quorum ex numero affero profug-. 24 (1 565): "A^iarov Ieqbiov ijavyja, Poemandrum I 31 (ed. xpvy^fjs R. Reitzenstein p. 338, 10 sqq.): Je^cu loyinds dvoias, dyfds dnh oktt i^ fcovovy.al y.a(jSias Tios ob dvaiEra^iivr]?, dv ex /.?. i] t s , duo?]rE ,

67 cf. de mystico silentio Chr. Lobeck Aglaophamus p. apud mysteriorum occultatione de sacruni sive Silentium et Job. Dethlev
tieve.

Praeterea

veteres christianos, diss. Kiloniensis 1689.

Vide supra p. 47. Cf. Martyrium Petri p. 96, 16 onnet, quem locum inveni apud R. Reitzenstein Poimandres p. 264 ann. 3: 'Exeivr] rfj tpiovT] EvyaQiOTi fiij er cfavEoc dy.ovoot, aodsv , rii Sid oiyijg roovfiEvj], r Secundum Plotinum Euuead. V 16 deus implorandus est ov ofiivfi.
^ '
7,

X6yo> yEycovo). Procli et Ps. Dionysii locos supra allatos recepi ex H. Koch affertur Procl. in Plat. Theaet. II 9 p. im-, ^lyjt c. p. 130, ibidem ^nyh ^^ro a^^rjTOv dvvfivelv, III 7 p. 132: Avzrj ftip (seil. De tacito COrdis TTjTOs) rj^tf aiyl -Aal noo oiyr;g ivcoo i T t fida d'co. sermone recte dicit R. Reitzenstein Poimandres p. 264, ann. 3: Es ist un1.
//

berechtiyt, icenn

man

von theologischer Seite jede Ertchnung einer solchen

5*

gg

Heuricus Schmidt

[68

Mystica quadam inflammatione animi adducti et divino

spiritu

quasi afflati omues

illi

qiios attuli scriptores etlinici

tacitam precationem praedicabant, qua ardor animi eluceret'. Easdem vero tacite precandi causas atque illi afferunt Christiani
et saepe eisdem aut

similibus

verbis.

Clemens Alexanqua animus pre-

drinus

tacitam precationem

commendat,

cantis deo narret ^ dum vox cum hominibus solis communicet. Nam animus hominis ad deum se vertens labiis precantis compressis omnia ad deum perfert voce animi propria. Strom.. VII 43 (856 Pott.): Ei de fj cpcovr] -/.al i) U^ig zf^g vor^ostos yaQiv
Sie gehrt zu

stummen

Sjn-ache des Herzens als jnjtJtagoreisch bezeichnet.

Wenn der Yerfasser den allgemeinen religisen Vorstellungen der Zeit. dllco der Naassenerpredigt in dem angeblich anakreonteischen Liede:
da es sich um ein Mysterium Idem ad verba ^.w hdovv aio):TT laudat p. 91, ann. 2 Anthootlogiam Palatinam YII 193, 4 et 641, 2: 'AyIcgoo} fpd-eyy fievos

Xalovv
handelt.

aiioTifi liest, so folgert er sofort,

j^iari.

Zckler Askese

De Christianorum tacitis precationibiLS eisque mysticis vide 0. und Mnchtum I p. 247: Herzensgebet {oratio mentalis,
.
. .

snpernaturalis).

{Der

stillen

Betrachtung, Kontemplation) sieht

man

be-

sonders die mystisch gerichteten Asketen sich befleiigen, welchen die uervocalis) nicht liche Weise des oftmaligen lauten Betens {der oratio verbalis, gengt. Idem p. 248 ostendit iam in lustiniani legibus claustra nominata
esse fooi^riorrjoia et
^
rj

av %a arij p

a.

Wendland Die hellenistisch-rmische Kultur in ihren Beziehungen zu Judentum und Christentum 1907 p. 48: Schiceigen das Zeichen Laudat Musonium (ed. Hense) p. 130 sq., quo loco innerer Ergriffenheit.
Ct.

P.

legimus

Quisquis

ille

est,

qui audit

(seil,

philosophum), nisi

ille

est

plane
et

deperditus, inter ipsam philosophi orationem

et pierhorrescat necesse est

pudeat tacitus
cerpsit
dy.T]v

et

paeniteat.

Gellius Noct. Atticae

1,

qui^loeum^ exb'

MUSOU, laudat Hom. Od. XIII Isq.: "=

fctTO,

rol

aoa Trrres

eysvovro

aiconi;,

y.rjlrjd-uq) d'

aaxoi'TO y.ara

tieyapa oy.wevra.

mori Tacite quoque legunt homines valde commoti, quod vulgato veterum Legi in silentio cajntulum plane contrarium est. Cum Augustini verbis eins repeto, (Sudh. p. 191) H. Schne confert locum, quem auctoritate rag dvaKara Hauow: VIII riys^ioi'ixov y.al p. y.pcxnpiov tisoI Ptolemaei clara yvcaaeis ards, ai> ajSoa ria'tv STiiarracouev, rjavyjuv ayofiev. Contra
:

voce legitur Oribas.

463 Daremberg:

'Avayiyy.oiay.eiv

dy.ovoTv.

ne dicam oxymoris favent, ut nos conferas Philostratum vit. Ethnicorum Sckiveigen. quoque diciraus Beredtes aicoTzrs /.yov. Apollon. I, 1: "Ort y.\ t aioindv Idyos, et VI apud H. Koch invenies locos /.eysi. Hos oioinMoa Plotin. Ennead. VI 7, 34
Patres ecclesiastici ludicris
istis,

1.

c.

congestos.

Cf.

Catull.

VI

7:

Tacitum

cubile

clamat.

69]

Veteres philosophi quomodo iudicaverint de precibus

69
t^ov

eozai

fif.ilv

nCog ov%l avrfjg

xf^g

ipi'X^S

'''-'

vov

STtaycovec
ovy,

^eg

.;

oB-ev

zag

TCo'Kv(fdjvovg

yXcboaag

vaf.iVC 6

S-ebg '/.ad-TtsQ ot Ttaga ccvd-QibTiov iQf.ii]velg, akX'

Y.al OTteq
.
.

ccTta^aTtXwg rcdvxcov yvtoQiKei rag voi]aig,

arj(.iaLvEi,

f^f-ilv

fj

q>>vij

roDto tm ^sco
f]

fj

evvoicc fjfxCbv

XaXsl

firjh

rpiov

ri]v

ev x^v
,

7taQ(X7ti(.i7teLv
tvv ev/iiaT ly.bv
7t

e^eativ ovv ovvt sivovia,

(fiovfjv

fivov de evo^ev
Tr]v vOTjtfjv xara

t6

v sig

xr^v

ctTiEQiGrtaOTOv rCQog zbv d^sov moTQO(pi]V.

:

Strom. VII 39 (854 Pott.) "Eoxiv ovv wg sinelv ToX^ir^oxeQov fuXia nqog xbv ^ebv fj svxi], xav ip i&vq i^ovrsg aqa {xr^ de xa

XeiXr] avo Ly ovxeg fxexa aiyfjgTtQoalaXw/^iev, evo&ev TieKQccyafxev^. Hieronj^miis quoque mutam praefert pre-

cationem

vocali,

notat quae seqiiimtur

cum ad verba evaug. Mattli. VI v. 6 auHoc simpliciter iniellectum erudit audi:

torem, ut vanani orandi gloriam fugiat.

Sed mihi

videtiir

hoc

inclusa 2^^ctoris cogitatione labiisque compressis oremus Dominum, quod et Annam in Regum voliimine fecisse leginms Labia, inqidt, eins iantum movebantur (I Reg. 1, 13)^. Et Tertulliamis de oratione 17: Sonos etiam vocis subiectos esse oportet, aut quantis
magis
esse

praeceptutn,

ut

arteriis

opus

est,

si

pro sono audiamur?

sicid

sed cordis auditor est^,

conspector.

Deus autein non vocis, Daemonium oraculi

Martianvxs Capeila II p. 50 (Eyssenhardt) fingit Philologiam virginem

deprecatam mentis in da m asse.

diu silentio
2 '

veterumque

ritu

vocabula

qnaedam voce

Migne Patrol. ser. lat. XXVI. Hoc de loco velim conferas S. Sudhaus p. 187 sq. * Cf. Cypriau. de orat. dorn. c. 2: Quia deus non vocis sed cordis auditor nee admovendus est clamorib%is, qui cogitationes hominum videt. Vide
S. p.

Benedict! abbatis Auiauensis codicem regiilarum (Migue Patrol.

ser. lat. 103)

619

Melius

est corde

orare

cum

silentio sine sono vocis,

quam solis verbis

intendit,

sine intuitu mentis; quia

non verba deprecationis Dens

Ibidem p. 692 (ex admoiiitione Sancti Basilii episcopi ad filium spiritualem) Non clamore vocis orabis eum, qui occultorum est cognitor, sed clamor cordis txci pulset aures eins. Cassianus collat. IX c. 35 Clauso oramus ostio, cum strictis labiis omnique silentio supplicamus non vocum sed cordium scrutatori. In abscondito oramus, quando corde tantum et intenta mente petiiiones yiostras soU pandimus deo. Augustinus de civ. dei XX 8 Dorab. Meque gaudente et apud me grat ias
orantis aspicit.
:

sed cor

deo agente.

70
Pythii,

Henricus Schmidt

[70

Et

menteni,

inquif, intellego,
. .
.

et

non loquentem exaudio^.

Dei aures sonum exspedant?

Quid amplius referent isti, qui clarius adorant, nisi quod proximis oh strepant?^ Cyprianiis de oratione dominica c. 2: Non
commendandam modeste Deo,
tiimultuosa loquacitate iactare etc.^.

passim veniilare preces nostras inconditis vocibus nee petitionem

Qui accedunt ad dominum, debent in silentio,pace et tranqiiillitate multa preces f lindere,

homil.
6:

Macarius
nee uti

clamorihus parum decentibus

Herodot.
.

et

confusione plenis

*.

^ *

47:

Kai

xcoipov avviTjfn yal

ov (pcovsvvros axovco.

Cf Cassiamis

instit. II 10,

qui clara voce precantem peccare contendit

Quo

indisciplinato strepitu alterius qiwque,

qui forsitan intentius orare

potuit, intercipit sensum.

Velim conferas S. Benedict! abbatis Anianensis Nam Benedictus codicem regularum, de quo imprimis egit L. Traube. cum hauriat e regula Cassiani locum modo laudatum affert (Migne Patrol.

lat.

cm

p. 934).

Praeterea Cassianus coUat.

IX

c.

35:

Cum summo

silentio, non solum ne fratres astantes nostris siisurris vel clamorihus avocemus et orantium sensibus obstrepamus. Addas eiusdem c. 36 et locum Caesarii Arelatensis, quem laudat Migne in editioue Cassiani ad verba modo exscripta: Antea omnia igitur, fratres carissimi, quoties orationi incumbimus, cum silentio et qniQuicunque volunt ete mentis et corporis supplicare debemus. cum alta voce orare, omnibus iuxta se stantibus orationis fructum
est
videntur auferre.
*

orandum

Cf.

Cyprianus de

orat.

dorn.

c.

2:

Sit

autem orantihus sermo

et

precatio

cum

discipna, quietem continens et pudorem,

Cogitemus nos sub

conspectu dei stare: placendum est divinis oculis et habitu corporis et modo Nam ut impudentis est clamorihus strepere, ita contra congruit vocis.

Ambrosius de virgiuit. III: An verecundo modestis precibus orare. quicquam indignius est, quam oracula divina circumstrepi, ne audiantur,
ne credantur, ne revelentur, circumsonari sacramenta confusis vocibus; aut impediatur oratio pro salute deprompta omnium, cum gentiles idolis Ad. Franz Die Messe im suis reverentiam tacendo dcferunt?

deutschen Mittelalter 1902

.

p.
.

618 sqq. laudat Pseudo-Alcuimun de divinis

.

ut tacite ista obsecratio atque conofficiis c. 40: Consuetudo secratio a sacerdote cantetur. Iderap. 625: Darum ist auch heute noch die vom Konzil von Trient erneuerte Vorschrift des stillen

Betens des Kanons

* Cf.

zioeckentsprechend.

coli. IX 25 tum instit. II 10: Per ineffabilem quendam gemitum ex intimis pectoris sui conclavibus evaporare conatur, qui precatur ea, quae ignita mens in seniet ipsa non praevalet continere. Etiam atque etiam auctores christiani postulabant, ut preces cum silentio,

Cassianus

cum

71]

Veteres philosophi quomodo iudicaverint de precibus

71

Valafredus Strabo de rebus ecclesiasticis c. 3 2 Brevis et piira dehet esse oratio, et non in multiloquio, secl in puritate cordis et compunctione lacrimarum nos exaudiri sciamus et non in cla:

mosa

voce, sed in

lacrimis'^ et in intentione cordis.

Facile

At iam tacitarum precationum exempla ciimulari possunt. desistendum erit, cum satis ostenderimus, quod nobis propositum erat^.
Quas adhortatioues necessarias fuisse intellegimus, XXII SDonib. ^ Gentilibas quoque, quorum precibus interdum ab insciis ardor animi abiudicatur, precationes cum lacrimis fusae bene notae erant. Testimoniorum duo priora Sudhausio debeo: Hom. II. VIII 364 de Hercule: "Htoi b ^Iv
sine clamoribus fierent.
e.

cum

g.

legimus Augustin. Civ. dei

y.Xaieaits Tt^os ovoavv, puleius Met.

Met.

XI 24

ante precationem:

XI 1: Lacrimoso vultu apprecabor, Lacrimis obortis si^igultu erebro

:

VI 2 Tunc Psyche pedes uberi fletu rigans deae vestigia, huniumque verrens crinibtcs suis, multiiugiis precibus editis veniam postulabat. Lucanus Pharsal. II 30: Eae lacrimis sparsere deos. Contra lacrimas
sermonem
eitis

interficiens et verba devorans aio. Met.

et

advoluta,

precantium improbat Seneca

operam.
Porpbyrius

ep. 77, 12: Quid fies? quid optas? perdis ad Marcellam 19: Ovre SxQvu aal Ixereiai d'Eov knioToifovaiv. Multo magis quam gentiles Cbristiani agunt de precibus cum lacrimis fusis. Augustinus de civit. dei XXII 8 p. 569 Domb. Quibus modis. quo affectu, quo motu animi, quo fluvio Coepit orare.

ep.

lacrimarum,
membra
Goltz
eius et
Cf. Tertullian.

quibus gemitihus atque singultibus succutientibus

omjiia
?

paene intercludentibus spiritum, quis

in der ltesten CJiristenheit p. 171.

ullis

explicat verbis

de paenitentia 9; Cyprian. de laps. 4 sqq., 35 sqq.

Von

der

Das Gebet

Migue

Patrol. ser. lat.

CHI p. 620 (e codice regularum Benedicti): Cum in oratione adsistimus, gemere et f lere debemus. p. 929: Et non in multiloquio, sed in puritate cordis et compunctione lacrimarum nos exaudiri sciamus.
^

und Menipp

Toto opusculo meo absoluto librum cognovi Eudolfi Helm Lucian 1906. qui p. 91 93, p. 121 sq. sententias pbilosophorum de

precibus et sacrificiis prolatas tangit nee non coniplures locos qui rae effu-

gerant addit.

72

Henricus Schmidt

[72

Index nominum
Achilles Tatius

pag. 60, 2
7

Catullus

pag. 58, 68, 2

40, 2

Aeschylus
26,

Alcibiades Pseudoplat. 15 seqq.,

Charondas Chrysippus
Cicero

25 58
25
12, 2;

28 65 3 3 54 6

21, 1; 22, 4; 25, 36, 6;

Alciphro

Cleauthes

Alcuiuus personatus

70,

Clemens Alexaudrinus
Crates

Ambrosius

70,

14,1;15,1:39,2;54,7;68,69
10
9 seq.
15, 1
;

Ammouius
Antistheues
9,
;

Cynici

Apuleius

14, 1

58, 3 61, 62, 71,

;

Cyprianus
Cyrenaici

69, 4

70, 70,

ApoUonius Tyanaeus 3 seq., 6. 6

41, 66

Apratrat
'AyooSirr] xf'id'vpoa

15, 1

55
16
57, 1;

Damascius Democritus

67
3, 9,

20
6

Arcesilas

Demonax
Demophilus Dio Pruseusis Diogenes Cynicus
Dionysius personatus

Aristaenetus
Aristoteles

62
17 seq.

39. 4

44, 5
3,

Arnobius
Athanasius

31, 4; 33. 2 57, 1

10 67

50, 8; 54, 7;

Athenodorus Augustinus

56
21, 32, 1; 68, 1;

Diotogenes

40, 2

69, 4; 71, 1

Basilius

57, 1; 69,

Epictetus

Benedictus
Bias

69, 4

Epicurus Eryxias
Euripides

3, 1;

36 20 seqq., 35
55
5

seq.

Boethius
Caesarius Arelatensis

40,

40 seq. 3

4 seq.

70, 2 25, 4

Eusebius
Evcpr^uos rjoms

62
65, 4

Carneades
Cassianus
15,

1; 59, 2; 69, 4

70^ 2; 70, 4

Gregorius Nyssenus

15, 1

66, 3

73]
Hecato
Heraciitus

Veteres philosophi quomodo iudicaverint de precibus

pag. 25

73

3
24,

Hermarchus
Herodotus

48

60, 60, 2; 70, 1

Herondas
Hesiodus

56, 1
11. 1; 14, 1

Havxos

fjooii

65. 4
19,

Hierocles Neo-Platonicus

39
Hierocles Stoicus
37, 4

Hieronymus
Hippolytus

17, 1; 22, 4;

69

60
Iseq.
;

Homerus
Horatius

68, 1; 71, 1

26, 1; 27, 6; 30, 1, 2;

33, 3; 60, 61, 63,

64 52

lamblichus

13, 2

48 seq.

lamblichus personatus 49 seqq.

52, 67

loannes
Isocrates

v.

Cassiam;s
20, 1
59, 1
;

lustinus

luvenalis 28 seqq.

57, 3; 59,

Lactantius

30, 5; 31

Laverna
Livius

55 62
57, 61, 62, 63, 71, 1 15, 1
:

Lucanus
Luciamis
Macrobius

26, 5

43 seq. 60
;

74
Tacita dea
Tertullianus

Henricus Schmidt
pag. 64
15,
1
;

[74

Valerius

Maximus
28,

pag.

7,

69
11

28, 3; 30, 1

Theages
Theocritus

63
48, 9

Theodorus Theophrastus Eresius Theophrastus Paracelsus

Tibulhis

18 seqq.

Xenophanes Xenophon Atticus Xenophon Ephesius

Zaleucus

3,

8, 1

58

12.7
2

58. 60, 62, 64,

Zeno
Valafredus Strabo 71 Valerius Flaccus 57, 3; 60, 2;
61, 64, 2

40 25
59, 1

Zenobius