Beruflich Dokumente
Kultur Dokumente
iudieavepint de preeibus
scripsit
Henricus Sclimidt
^-
GISSAE
IMPENSIS ALFREDI TOEPELMANNI
MCMVII
von
Albrecht Dieterich
in
und
Richard Wnsch
in
Heidelberg
Knigsberg
i.
Pr.
IV.
Band
1.
Heft
69'755
SIGOFREDO SVDHAVS
PAVLO WENDLAND
De precibus veterum
quidem inveniantur
corum, perqiiisivit
poetarum tragicorum et comiPost Carolum Ausfeld precatioues veterum novissimus investigavit Conradus Ziegler (De precationum apud Graecos formis quaestiones selectae, Diss. Yratislav. 1905),
in diverbiis
cum
ego,
quomodo senserint
in
Atque antiquissimae
quidem
precatioues
Homeri
gotium
in
couficit, tamquam hierum facere volt, Quod autem Universum G. Kaibel (Sopliocl. El. p. 282) ita expressit: Gehet und Erhrung verhalten sich wie Leistutu/ wicl Gegenleistung,
apud Homerum imprimis valet. Homines enim deos aut admonent, quot victimas, hostias, libationes acceperint, aut se sacrificaturos pollicentur, pro quibus dei gratiam referre iubentur.
Ut
igitur donis acceptis dei obligati sunt, ita accipiendis illiciuntur et admoventur, ut succurrant liominibus. Quod genus precationum simplicium, ut nonnulla exempla afferam, invenitur
'
De Graecornm
precationibns
Eos,
quaestiones,
Jahrb.
f.
Mass.
Philol.
enumerat C. Aiisfeld p. 505, quibus addo, quos omisit: P. Chetelat, De precatioue apud poetas gr. et lat., 1877; Fr. Jacobs Vcrm. Sehr. III p. 107 sqq.; DUinger, Heidenthum u. Judenthmn p. 199 sqq. Ceteroquin velim couferas A. DieteVIII (1905) p. 484 sqq. Priorum Matthaeus Brouerius de Niedeck, De populorum veterum ac recentiorum adorationibus disserlatio Amstd. 1713; Studlin Geschichte der Vorstellungen u. Lehren von dem Gebete, 1824 p. 135168.
f.
qi egenint de precibus,
rich
rch.
Religionsivissensch.
:
auctorum hos
affero
.,
Hemicus Schmidt
II.
[2 L-
d-L f.iev
/}
I 37, quo loco Chryses, Apollinis sacerdos, precatur: Klvttotc' zot yaouvr e/rl vr^ov Qeipa^,\ ei.' agyigTO^',
.
i'/.r^a
tavgcov
fjd'
cdy}}\
ze
f.ioi
similiter Nestor
II.
IX 497 sqq.
\
opiuatur
fieri
posse,
:
ut
dei
consilium miiteut,
S-eoX
accipiant
Irgenzol e re vmI
TS hi T'
|
amoi
ccQSJVj Tifii]
Yxcl /iiev
Tovg d-cieoGL
loif] te
Tcviof]
te jcaQaTQcoTrCoc
fidoTi]
v&QOJTiot]
ors y.h
xig
VTteQjji']')]
y.al
loco commemorari videmus. Immo facile apparet Graecos Homeri temporibus persuasiim liabuisse, ut C. Ausfeld recte dicit, forraam pactionis cuiusdam inter homines et deos
nullo
quodam
ille
foedus factum
sit,
in
quo raanere
et
Verum enim
coeperunt. Licet in
vero septimo
sexto
Chr.
u.
saeculo
Homeri carminibus multa reperiantur, quae ad populrem de rebus divinis sensum notionesque simpliciores pertineant, procedente opusculo sententias philosophorum
saepe contrariae sunt. Imprimis Homeri fabulas philosophi im-
' Zav ndrso^ si. -noxs Srj oe uer' 11. I 503 sqq. Cf. Od. in 380 sqq. d&uvdroiaiv ovrjaa Pj %nsi ^ %Qyco Od. XVII 240: IV 763; II. XV .; 372. Cf. Alsfeld 1. c. p. 526 sqq.
; :
\
In haec verba Maximus Tyrius invehitm-, Diss. XI 7, secundum quem numeu est uaToemoi^ y.ul ure^es xal u.-zaoairr/Toi'. Cavillatur poetaiii cum qnaerit: Ti rara, cd uoirjTJf aoiaxe; l.i/j'ov y.ul dwooSy.ov ro O'stov, xai firjSev iatpeQOv rmv Tiol.Xcv av^ocncoi'
"^
Tyr.
ipsnm versum vituperat Porphyr/ ep. ad Aueh. c. 5 Maxim. lih. VIII 8; Hierocles, alii. * In hunc versum invehitiir Plato Pol. 365 E (364 D sq.), qui multis aliis locis tales sententias impugnat. Cf. infra p. 11. ^ Porphyrius etiam tertio p. Chr. u. saeculo haue tiirpem deorum opinionem reiecit: de abst. II 60; ad Marc. 19; cf. verba Hieroclis Stoici Stob. I 53; Seneca, nat. quaest. VII 1: quamvis tnunera et deos vincant\ proverbium erat Sjoa d'eovg TieiD'ei xid aiSoiovs aatlrjas, cf. Otto Die Sprichwrter u. sprichiortl. Redensarten der Rmer, s. v. munus.
''
Istuni
XI
3; lamblich. de myster.
3]
pug'nabant,
Her acutus
.
.
Velut quas falsas turpesqiie esse intellexeraut \ pravas precantium opiniones refellit (fr. 5 Diels)
'Kai
leyriVEvoiTo
Democr
trjv
e TavTi]g vvai.iLV iv
eavTOlg e'xovzeg
0-
genis Cynici
xo d-vuv
f.iev
seutentia, Diog. L.
VI
2,
28
'Eyiivei ^
rf] d-voicc
avxbv vmi
y.axa zfjg
sat. II
vyieiag ELJtvElv.
41
43
Poscis
Persii
\
fidele senectae
esto. age.
sed
quae Philostratus vit. ab Aesculapio valetudinem petebat, viuo deditus, quamquara hydrope laborabat, helluo gurgesque in convivio luxuque tempus terebat. Quam Quod conquestum eum ob rem neglegebatur ab Aesculapio. deus Apollo nium adire iussit, quocum hoc modo collocutus T/ aV" E(pri, Ti]g ofig oocpiag syio aitoXavoaiui est. Adulescens aeXevel yaq ^ie yi/oA^r^Ttibg vvlval aoi.'' ApoUonius: V
Adulescens
eiiim, qui
:
Propinqua sunt,
Cf. Xeuophanes fr. 11, 12, 14 sqq. D. Ex posterioribus pbilosopbis plerique priorum exemplum sequebantur, ut Plato, Epicurus (fr. 228, 229 Us. (lojijoloy'] Ultra ^Ofiroov^ oked'ooov fj.vD'cav deleiio)^ Pbilodemus (Zeller GescJi. der Phil. III 1 p. 428, 1), Pbilo, qui contumelias immoderatas in poetas dictas e libris Epiaireorum bausit, cf. P. Wendland Fhilos Schrift ber die Vorsehung p. 5859. Cf. Origenes c. Cels. VII 65 66. Lustrationes quoque et expiationes
^
'^
repudiabat Heraclitus
i 7117^0*' ifiiSui 7iri?.M
Kad'nioovrat
S" a?.leog
aiaan
Cf.
1.
fiiuii'o/uevot
olof
sizis
utioih^oito
Baur
Tilhing. Zeitschr.
Theologie
18.32, 4.
Ilf
p. 68).
Cf. Zeller
c.
I 2 p. 731, 3:
Da
dieser
gilt,
dem
Yertraice^i
selbst
werden ja n:r]/.6i genannt. Cf. ibid. p. 732 Heracliti fragiuentuiu respicit ApoUonius Tyanensis ep. 27. ann. Praeterea cf. Leopold um Scbmidt Die Ethik der alten Griechen I p. 132: In einer aus der hippokratischen Schule hervorgegangenen Schrift nbetdie heilige Krankheit (Hippokr. II 328 C) fand es Tadel, da man durch Blut und andere derartige Dinge aiftari ra aal toiai alloiai roiovroim diejenigen reinigen wolle, welche vielmehr in den Tempeln durch Opfer und Gebete die Gtter erweichen mten.
am
1*
Hemiciis Schmidt
ioTCci 001 TtQog Tcc
,.vi]
[4
vyieiccg
ydg tcov
(.lev,
et]
"
JC,
siTtsv,
,.fjv
b ^^GhiTiLog inayy.XBraL
,.Tolg
ov dicjoi
de."
svcprj^isi", ecpr^,
yoQ
T voao)
/.al
TtQccTTeig' iQvcpfi
van
kjiavrXslg nr]lv".
Quibus posteriorum sententiis aiictorum praesumptis, cum cohaereant cum Democriti dicto, et ad superiores revecti ad
Euripidem
^.
Euripides enim uon solum poeta erat, ut Aescliylus et Sophocles, sed etiam pliilosophus, ut recte ab Athenaeo IV 48 p. 158 E,
XIII 12
p.
561
nominaretur
o Gurjviy.bg
1^.
ffiloocpog,
scenicus
philosoplins
Multis in rebus
eum
Heraclitum
p.
secutum esse demonstravit Guilelmus Nestle 5, qui dicit de Euripide: In ihm vereinigen sich me in
alle
einem Brenn'ptmkt
halben Jahrtausend
bis
Homer bis auf Sohrates, von Jonien Gro - Griechenland aiieuchteten. Itaque in hunc maxime quadrat, quod in Universum scite adnotat Seneca ep.
von
nach
8,
8:
Quam
multi
i:)oetae
dicunt,
protulit
doctrinam ^
Bonam
piaraque
mentem
et
^ Imprimis Giiilelmiiin Nestle Euripides der Dichter der griechischen Aufklrung (Stuttgardiae 1901) ducem sequor. ^ Usque ad nostra tempora Euripides philosophus uon satis aestimatus est, ne a Zellero quidem. Cf. U. de Wilamowitz, Analecta Euripidea
p. 163.
^
Noras
iS^av,
"OoTis TiOT
ei au,
SiaxoTtnOTOS elStraij
Zeig, eir
rovg ^orcvj
Si
JTQoarjv^firjv ob
ndvra
ya.^,
drpyov
d'vr'jT
Bdivcov
ia
ayeis.
indicat,
liaec
verba
5]
dicit,
quanti
sit,
quod
clis
De
agit
p.
precibus, quae
115 sqq.
tarnen perpaucis
poeta de precibus
quid sentiat
an utiles eas
legibus
esse
et
iudicet necne.
Nonnullis locis
regi
:
mundum
liabens
-^
aeternis
immutabilibus
^,
persuasum
\<2g
v. c.
Suppl. 262
:
ovhv fiulv
tjqy.s-
oav Xnal
Tohg
zig
d-eCov.
|
~S2
^eol
avf.ii.U(XOvg,
f/ci Tt
^Kwoc
xv/k\]GTf.uv &ovg,
:
brav
ti
fi(.icv
"Ico
d-eoi-
xovg
d^Eovg
Acdio;
homines quicquam a
dis im-
cum
dignitate
(fr.
et
sanctitate
deorum
non
conveniant,
valde offenditur
794 N.).
ipsius
tum
quod sophistae de precibus disputabant, ut Eryxia docemur dialogo Piatoni supposito ^, quo Prodicus Ceus Atlienis in Lyceo de divitiis oratiouem liabens inducitur, quas aut bonum aut malum esse posse dicit. Petulans autem lingua adulescentulus sophistam interrogando urguebat et adducere
ex
eo,
^
p.
19 sq.).
Zeller
1.
c.
II 1 p. 12 sq.
Gottesfurcht des
Armen
6 N. et Theopbrasti complures locos similes (infra Er (Euripides) tcei recht toolil, da die mehr wert ist als die prunkenden Opfer manches
:
Reichen.
quae quidem ad religiouem pertLueant, hoc modo loquitur: Da die in menschliche Schicchen und Leidenschaften getauchten Gtter der Verehrung Ob aber die der Verehrung nicht wrdig sind, das steht ihm freilich fest. wrdige7i, seinem Ideal entsprechenden Gtter in Wahrheit existieren, das
2
De
diibitatiouibus Euripideis,
Th.
Gomperz
Griech.
Denker
II p. 12
es.
De
Si
cf.
Bruus Berl.
phil.
Wochenschr. 1898
*
899 sqq.
precationes
uou exaudiuutur,
re
vera
supervacaueum
est
et
iueptum homines
precari.
morum
{axTifia).
^ 0. Sehr oh 1, De Eryxia qui fertur Piatonis (Diss. Gotting*. 1901), de tempore quo scriptus sit dialogus hoc modo iudicat p. 42: non dubitamus quin dialogiis non ante tertimn saecnbnu conscriptus sit.
Henricus Schmidt
[6
conabatur, ut diceret preces supervacaneas esse, quoniam in Omnibus rebus virtutem esse in homine imprimis interesset, Et factum est, ut Prodicum, virtus autem disci posset^ priusquam se preces non contemnere posset ostendere, gymnasiarclius e gjminasio expelleret quia sophista non idonea (d e lurj e7tm]dEia, fjlov otl fiox^-rjQd p. 399 A) cum adulescentulis colloqueretur ^
Ut Euripides So erat es quoque aequalis eins homines quasi e somno excitavit quassitque. Quantum autem fieri poterat, Socrates vetustum usum conservari volebat, aliter atque
Euripides,
de deis opiniones acerrime inmoribus atque institutionibus mavehebatur, cum Socrates in iorum, in forma et g-enere caerimoniarum cultusque permaneret ".
qui
in
vulgares
Socrates
corporis peterent a
sed
Gravissimus omnium locus, quibus de religione precibusque Hie deis Socratis opinio refertur, exstat Xeu. Mem. I 3, 1 sqq.^
confisus permisit, ut ipsi utilia darent, simpliciter
bonum
ex-
probe scirent, quid bonum esset quid malum, homines autem nescirent: KalriviExo de nqog tovg S-sovg arrlibg raya^a idvai^, wg rovg ^eovg 'AciXkiGta dzag OTtoia
petebat,
cum
di
GL Maximus
Cf. F. G.
Tyrius.
diss.
XI
6.
2
^5
{Kl. Sehr. II
525 sqq.).
dvvufnv leQOZi
tificorj
Nouco
3,
mem. IV
ojs
16
17
No/uos Si
S/jTtov
san
y.ara
d'eovs a^eay.ead'at.
Ttcg
evassoxEoov
d'EOvs
//
nvxoc
y.s'/.Evovoip
IV 22 servatam.
ya^
(.leyioros y.a.Qnbs
2,
in
p.
143, 6.
* Cf.
Plato,
Grit. p.
43 D:
Cf.
Joel
Der
echte
90
91
Der Sinn
(I 3,
1).
Es kommt
nach welchem
Es kommt nicht darauf an, um ums du im Gehet Es kommt nicht darauf an, tvie viel du opferst (I 3, 3).
**
'O
Eisdem verbis Pythagoram precatum esse refert Diod. Siciil. avzos Efaay.B 8eTv er ran sv^ais uTil.cs sv '/eoO'ai zdyad'a.
PorphjTius ad Marc.
ep. 13
:
X 98
Tnvr oZv
d-sle y.al
7J
uyudc! ioii^.
sacrificium
sinceram"'.
iierent facta;
-.
sed
Non Interesse magniim atqiie splenclidum esse bonam mentem atque voluntatem sacrificantis Semper bonam mentem postiilabat, qua bona
reminiscamur illis ipsis temporibus Aeschylum ab Aristophane Cereri supplicantem induci bis verbis (Ean. 886 87): zlrii.nqiso, fj d-Qeipaaa tijv Sfiip' cpgeva, ehai ^le rjv
Nihil fecit sine invocatione deorum, ut apud Xenophontem legimus Oecon. V 1920, quo ioco Socrates dicit, quia dei et bellicas et rusticas res regant,
^.
d'tov a
d-eJ-et zs xul eoTii> avxSs. Apollouius Tjaneusis baue precatiouem, quippe quae optima esset, coniraendabat (Philostr. v. Ap. I 11) ^i2 &eoI, Soir^xe fioi 7a ofe.fiEva 6(ftO.B-nu ydo ttov to/s fth' uaiois raynd'. Cf. IV 40
:
. .
in
imam precatiouem
complecti:
~ii
dsol,
Cf. Valer.
Max.
(ed.
Socrates
humanae
a
clis
jjetendtim
ii
quodam
demum
"
'
Cf.
Xenopb.
Oecoii.
18;
II
XI 5 sqq., quo Ioco permutatur ratio. Hoc Ioco genuiua Socratis senteutia nobis occurrit. 1, 28; IV 3, 17 refemutur, magis Xenophontis
I.
quam
^
c.
I p. 94, 97 sqq.
p. 165.
Bruns Das
litterar.
220 D: 'O J^ EiOTi'-y.et yti/^^i iios lytreTO y.al r]Xioi aniow ttoooev^uei'os toj jiUm. Qui quidem njos omuibus
887 E. Neque tarnen, quamvis sublimis atque ex-
communis
celsa fuisse videatur Socratis precatio, nos effugiet et eara et multas aliorum
pbilosophorum preces, quia generatim et in Universum deos implorabant, singulis quibus opprimebautur curis et sollicitudinibus non communicatis cum dis quasi non ipsorum proprias fuisse sed ut ita dicam im, , , ,
Quo de
vitio,
pbilosopborum,
cf.
Joel I p. 91
Wenn
. .
er
(Socrates)
die
bat er die
Gtter einfach
um
das Gute".
We^in
besonderen Wnsche
im
Gebet wegfielen, so fielen ja wohl die besonderen persnlichen Anlsse zum Gebet weg und nur die allgemeinen blieben. Enthydemos hat ganz Hecht, wenn er nach Kenntnisnahme der Sokratischen Lehren sagt, er wisse nicht, was er sich von den Gttern erbitten solle. Die allgemeine Formel im Gebet statt der besonderen Wnsche das bedeutet zwar eine ethische
. .
. .
.
Erhebung der Gottheit, aber eine Verflchtigung des intensiv persnlichen Charakters des Gebets. Die Gottheit n-ird sehr gro/i durch diese sokratische Idee, aber zum Knig kommt man seltener als itum Vater. Cf. ibid. p. 97.
Heuricus Schmidt
Tg
Deinde pergit
yial
ort,
oi otcpQoveg y.al
%7tTio)v
'Aal
vttsq
vyqwv
y.al
^.
^i]qwv
Tidvxtov
oCbv
y.al
ngoarcov
vtieq
ys
ri
^eohg d'eQartevovoiv
Quibus verbis
(.uv,
scprj,
VI
ji)da ravTu
Sdj-
Xiyuv
y,eXevo)v rcetQd-aL
wg tCov
gium Socrates se praestat, cum mortem obit et tranquillo laetoque animo cicuta mortifera exhausta deos precatur (Phaed. 117 BC). Eestat, ut illam Socratis precationem addam, quae ob simplicitatem atque ingenuitatem auimi vehementer nos permovet. Praecepto enim satisfaciens praeclaro, quo postulabat, ut bouum honestumque peterent homines, precatur ipse
(Phaedr. 279 B C)
Tjve fioi
:
19 cplle
nv
y.aXq)
yeveo&ai rvod-BV.
ooa
h'xio,
rolg
inog
r)
nKovOLOv h
baov
(.ir-ie
vo(.iiCoLi.u
f^nqie
rbv oocpv
yeiv
zb de %qioov
(psQUv
vvair'
D.og
Qui aut deum esse negabant, ut Diagoras Melius et Theodorus CjTenaicus^ aut in dubio relinquebant, ut Proest. qui vel in pulicis morsu deum iuItem Xeu. Oecon. XI 8 Iscbomachus, quem Socrates exemplar praedicat. bona corporis euumerat, a Socratis sententia
^
plane abhorrens.
diss.
^ De precibus Socraticis Maximi Tyrii verba digna sunt, quae legantur, XI 8: 'A).X. ov /tiiv fjysl trjp rov (fiXoafov evx,'p' nirrjoiv sUrci rcy
ov nao6vx(av ; kyto Se
biuUav
(c.
S;.
854
co;
evx>],
quam
Toii
nomiuat
d'sov
Gregor. Nyssen.
y.al
t],
de
precatione
Ti^ds
8 ed. Krabinger:
OTtcos
y.al
IIoooev/}]
ofi.'ut)
Sidkey.zoi'
oiist,
dosrrjg'
?]
rovro ev^sro 6
'Ad'f]vaicav
^(oxpTrjs
avxi
'AI/.'
xorjuaTa yep>]Tai
evyxo
jJLtv
ojicog
up^ei
i)i>
TioXkov ys
Sei.
roTs
y-al
d'eois,
iXdfiave
y.al
Se Tino
^co'tjv
^av^iav lov,
iavrov auEtimov,
d'avfiaoTo. Sjoa,
d'Eolg Sox.
Cf. Cic. de
n. d. I 1, 2;
IX
142, 117; Diog. L. II 97. 100; 55 (404, 20 Bekk.), Diels Doxogr. p. 591, 25 sq. Aliter
I 23, 63;
9]
Veteres
i)liilosoplii
tagoras^ et Melissas Samius-, aut providentiam esse negabant, ut Thrasymachus ^ precatiouum quoqiie necessitatem effectumque sustulerimt quia inntiles eas et supervacaneas
.
*.
Cyreuaicos
tum
UT]
TTjv
igitur,
esse dicit,
preces
fleri
"EvTad-a yevi-ievog
tCov
negl rov
}.i(pl
(.irids
ETil
TtaQEiGciyouiviov oyi-idxiov.
^V7]
%va
ovv
yyivklwvTai,
aiQeou,
twv
ocpoiv
^
ex parte aliter atqiie Cyreuaici iudicabant de preMag-is eiiim Socratis
de n.
d. I 23,
Cynici
cibus
1
^.
exemplum
iwv
Cf. Cic.
IX 51 ex
libro Pro-
V.
' V.
Hermiam
Proclus,
* Cf.
commeut.
. .
in
Platou.
Tim.
i'jfis
61
tri
(ed.
IIoofVQtos
lttu t
7isot)]yuysi'
a).~/.as
y.al
ms ovre
s
o o a-
Ttoiovvrai Tr,v
d'EOve, ovre oi
rrji^
ij
sv^ffs rnfslstav
oi ye firjSe Eivai
Isyovjes
(h'dyy.r]s
yivEod-ai
y.rl.
Orig.
^eol Evyxs
Hauptgewicht
non posse, \\t preces exaudiantur, cf. Zeller, III 1 p. 772 Das Alexander auf die praktischen Folgestze des Fatalismus theologischen Grnde nicht ver(de fato c. 16 sqq.), ivobei er auch die aufhebe (de fato Gebetserhning und die Vorsehung die derselbe gi, da
Ictjt
. . .
Preces valeant iutactae, de anima 162: 'En de fillof io dsTov y.al ;iorjd-Eiai, xal al nag rjtuf tc/ai TS y.al Seijoeis Tr;f oiy.Eiav y,wQav rovTOv al EX Eos qui, quamquam fatuiu agnoscuut, fvld^ovait'. Cf. ibid. p. 184, 10 sqq. tarnen precantur, secuni dissentii-e ostendit, de an. 161 'A?.la xal tois dsots
17).
:
ov dtalEiTtovaiv
ev/^o/iEi^ot,
ais
avxaiu
Sia.
ras ej'X y-
tr^v E'tuag^iEVi]v.
Dc Plutaicho
I 15,
cf.
De Prodico
cf.
haeretico
cf.
Litt. I
69; VII 16, 103. Tarnen Antistlienes ne sacrificaret recusabat. Clem. Alex. Protrept. 64 (Pott.) Ov rgifco t>]v fcrjTsga jii^ Stv, ijv ol &Eol rgefovoti'. Cf. dictum 'A.) eins Clem. Alex. Strom. V 714 Pott OvSeil soiy.ifai {&ei') <fr;ai {6 lojygarty.os
p.
IGSsqq.;
10
Ileiuicus Schmidt
[10
nova
precationum pervulgaii
sacrificiis.
deum
coli
docebant, noii
Diogenes
Mercurium
ou
templa
et
noii adibat,
Grates
or.
Musas
200 A)
dc(7td)>aig roirpegalg,
petunt, quae
quamquam
liomines
L.
VI
42):
zfjg svyf^g,
akslaO^ca Xiyoiv
amdvg
/.cd
precantibus illudebat
Aesculapio enim gallinaceum pycten procumbentium sacravit qui faciem inciirrens contereret
ou ta
'/Mt' aXrid^uav.
Stulte vero
1.
c.
63)
dvvttov
rivwv Tolg
-D-eoig
'^
ecpiq
Ixfj ov d^vite;^''
Nou
199 D
sq.
PLG II *
p.
364)
Xg^i^iaza
ovK
kd-iloi
Gwyeiv
yJ.vTcc
SiTTSo
avrov ovSsts
ixfiad'eli'
tj
er/.vos
Svpacni.
c.
sacrificabat
11)
Cuius
rei excitsatiouem
(quam Jacobus Bernays Lucian und die Kyniker, aifert, qnod raendicus erat, In. .
VI 199 B
fiijSe
ed.
d Kicav
nvatSjs
ftf]-
uvaiayvvros
vTreomr^s rrvTcoi'
Ttoog i6
\)'Eloi>
O'Euoi^
'
re
y.al
at'9^io7ii>-etiv,
firj
(tX/.a
ev?.a/js fiiv
ioo7io Jioyivr^s
et Se,
ort
7Zooo/'ei
firjSh ed'eoTieve
zovg vems
fit]Ss
na.
ayXfiara
voui^ei'
firjSe
//r
rovs iofiovs,
oitrai ris
ovy.
.,
ood'cs
ovrotv, ov ).iavcor6s
avTt-
ti Ss kvsi
tJ] ^^vy?^,
zu y.ud'oaiomni
-
knvTOv
tpvy^riv
VI 38, ad quem locum dicit Bernays 1. c. ann. 16: Die im Tempel des Acslculap, statt der gewhnlichen friedlichen Hhne, einen Kampfhahn weihte welcher nunmehr als heiliges Tier unbeJielligt umherlief und auf den Betern, die mit dem Antlitz zu Boden fielen, herumtrat, richtet sich mehr gegen diese Art des Betens, welche Diogenes auch sonst verhhnte (Diog-. Laert. VI 37), als gegen den Aeskulap. ^ Cf. Diog. L. VI 37: Oeaaueri ttote yvratxa day^/jfioi'eareoov roT~
Diog. L.
Malice, dafl er
.
.,
d'eoig TtQooniTnovaai'
Ttdvra yo eariv
7tQoae}^d'oji>
slnev
avrov
alayijfioi'/jar]?^"
Quomodo
Stilpo
Megaricus iudicaverit
de
precibus.
invenies ap.
D. L. II 117.
111
Socrates.
Plato deiiin boniim et iustum esse persiiasum Deum esse per se itellegi putat; quod
liabebat ut
qui negent
:
quasi in morbiim incidisse iudicat (Legg. 887 B sqq.) hi qiiamquam a parvulis, quid verum sit, audiant et parentes sacrificantes et precantes videaut,
arbitrantur.
non vim et naturam esse divinam Deinde omues gentes, et Graecos et barbaros,
dvc<t?J.ovz6g te }]Uov
y.al
-/.al ff/?jv;g
vaY.al
nooGAwr^oeig a-Mvorrig le
ncivrojv
iv
ovy.
ymi
aqdQiov
ovucpoQCug
itccv-
Toiaig eyoi-tivcov
ev sngaylaig,
ovy wg
bvuov akl'
ovy.
wg
dal
-aol
Nihilominus
eis
de dis (888 A sqq.), quo loco ovo nd-ri tteqI ro zolg ^eovg elrai /.lev, (pQOVTileiv de ^sovg significantur
recte iudicent
:
ovkv Tjv
avd-QWTtiov,
y.al
to
iura tovxo,
wg
cpQovTiCovoi
fiv,
djtaQafxvd-riiOL '
ficiis et
Contra turpis sententia eorum, qui opinantur deos et sacriprecibus facile flecti et de consilio demoveri, a Platoue
vehementissime impugnata, apparet in dialogo Theage Piatoni supposito, in quo alias quoque a Platoue et Socrate alienas opiniones reperimus, quas Socrates bis locis satis rustice
probat.-'
^ Cf. suprap. 7 ann. 5 et praecepta Hesiodi op. 338: "AUots Si onovdT^oi &vaoi re iXoxead-ai, ^uav br evfnCj] y.al orav fdos legov eld-rj. Cf. C. Ausfeld. 1. c. p. 509; L. Schmidt Die Ethik der alten Griechen IL p. 31. ^ Cf. legg. 88.B: OvSelg nwnors ovre eoyov doEti oyaaxo ixcor, ovze X6-/OV ufqy.EV iouor, alla Iv Srj ri xCot' xoiiu na/iov, rj tovto oTieo
\
tlnov
(seil,
Titiv av^oiorzcov
y ro Sevteqov [&eois) ovras ov tpootroirov Ev7ragn/uv9'r]TOi> slvai i^vaint? xe y.al sv^uTi Ttnoci-
De impia atque
deorum
dicit
907 B: KivSvvEvei
ar rMf nascor
Summae y.iu daesararos. Ct. 906 CD. mali illecebrae nominatur opinio (Pol. 365E, cf. 364 B): 'ih oi eoi slai olot &ijaiats XE y.a'i. ev/^colaii dyaflai (II. IX 499) y.'tl vad^i]uaai nandysad-nt dvartetd-uEvot. Vide supra p. 2; cf. quod legg. 909 D dicitur de irapiis, et
Bernaysii
'
iuu,
librum Thcophrastos' Schrift ber Frmmigkeit p. 18586. Tbeag. 131 'Ji/tol ftsv loiwv SoxeI, co Iiy.nnxES, lifis ovxtoal rtoiijaTZOTTEionfHirai xov Saiiioviov rovTOv avvvxas n).).t]).ots. y.nt kdi' fih
V.
:
nuQEly.ri iftlv,
rnZxa klxioxu-
et
Se
iirj,
xote
jjSr]
7Tn(>nyn7jia Sov?.sii76nEx%i
[2
Heuvicus Schmidt
[12
Sed eo iam, uude liuc digressi sunuis, revertamur. Quia deus bonus est, solum cum bonis liominibus coniimctus est; quam ob rem fieri nou potest, ut boniis deus dona malorum
Ut optimam et precesque exaudiat (Rep. 613 B). 716 D sqq.): dictum (Legg. veram precatiouem Plato hoc laudat
accipiat
'Qg rCo
f.iev
ya&tjj d^vsiv
ymI citQ0O0}.iLlv
i]
^ewv
/xikliorov
y.at
i]
agiOTOV
evaif.iova lov^
xcfi dia<p-,
Qvzcog TtQETtov
tj b
'/.ax)
ax-
daQTog
yaQ
Ti]V
S (xiago
wga
om
eoTi
Ttoxh
t ye
Legg.
iJQtoag-',
maxime
et
ouines
deos veneratur et
beneficia rependere
Olympios
inferos
publicos.
deiude ai^ovag,
quorum
summum
sit officium.
erga pa-
reutes Plato pluribus locis plane ut partem religionis postulat, Idem explicat precationes a patre aut e. g. legg. 930 E.^.
matre pro salute et felicitate liberorum factas a deis exaudiri et beue verti, contra exsecrationes parentum damno esse',
ort S^daofisv, etVe
aAAw
avvEOfisd'u, atze
y.ai
avTo rb
O'eToi'
y.al
loJy.guTes,
rqi
stulte assentitiir,
^
Deide DemodocUS dicit MrjyJTi Tt^ds Javrn arreiurj^, Quibus verbis Socrates (leiQay.uo. ev yao leyei Osuytjs. cum dicit 'Ak/J" ti Soy.et y^o^vm ovtco Tcoieiv, ovrw noimutv.
:
Ciiltus
summum
:
liominum delectatio est. Plut. Mor. 169 D "HSiutu 8s ton ui'd-Qomois soqtuI Hai sllaTih'ai nQos isooti, y.al fivrjOEis y-al o(>yiaftoi, wu y.uTEvy^al d^Eoiv y.al TTooaxvvi'iaEts. Cf. 1. C. 1101 D: Ovje yap StuT^iul rcv ev ie^oIs, ovte
y.aiool rcv eoQxaaaiov,
oipets
MV
oiicfiEi'
i;
Soc7)uEP
'/
doyia^ovxes,
xooEvot'XEs,
dv-
aiais TtaguvxES,
"
xeXexaTs.
Cf.
Clem. Alex, strm. 307 Sylb., quo loco Clemens dicit malorum
aliis.
910 E:
's
ot'
y.n&aoos '
MV
legg. 801 E.
vol. I p. 2, p.
fragmentum Theophrasti
cf.
50 servatum,
p. 7, p.
119 Mein.;
V.
Bernays
:
Fromm,
ovSsts
170;
L.
Schmidt Die
'
p. 141 sqq.
'Aoaloi
yao yoiev^
Ey.yvots,
tos
heooi
131
13
Et
Tlg
y.al
i]
y.al
iifx
ut ita
dicarn ieiunum
in
modum
preces explicare.
&)v ahriosig
'/?g
eiyal Ttagcc
eloiv
Polit.
immo
liac
thyphronis sententia a Socrate reiecta in memoriam nobis rec(hr]aecog -/.al ducitur, qui declarat (Euthyplir. 14 C) ^Ercioxri^iri
:
dascog S-eolg (id est rov ev^eod^ai tb /mI Sveiv) oaiTrjg tcv
siiq.
Vel
sYrj,
nt Socrates perludibrium
5)
aga
zig av
Evd-vcpQov, Te%vri
fj
Eeliquum
est,
de precationibiis opiniones Piatonis summi momenti non sint. Cum de difficili et obscura aliqua quaestione disputare vult, saepe initium capit ex invocatione deorum-, e. g. Tim. 27 C: ^H' lo
nD.ois, SfAniorara.
xrti
/tirj
drj
rig dztita^ofiero)
fisi'
\ev, del.
Hermaiiu] sv/acg
itficofisyco t
/.iTtaocg Big
neoiiaoEl afSoii yevouivco, aal Sia 7 roiavra sv^alg dyad'a roTg naiai na^axakovfTss d'Eovg, ovx olqu t roinvra axoveiv
aoa
v.n\
fjfilf
arovg
fjyrjao.uBd'a; Cf.
931
Ovg
(scil.
ou yao av
sTirjxoog i]v
Vim et efficieutiam imprecationum pareutum hoc modo declarat 931 E. Theophrastus Paracelsus (ed. Argentorat. 1603) Was inbrnstig begehrt ivird, Darum erfllen sich die Flche, die von ist wahr tmd ivird loirklich.
Cf.
:
Herzen komvien, so die Vater und Mutter-Flche. Idem II p. 274 Ein gemeine^' Fluch wird gemeiniglich wahr: tvarum? er gehet von Herzen: und in dem von-Herzen-Gehen liegt und gebiert sich der Saame. Also auch Vaterund Mutter-Flche gehen also von Herzen. Locnm snppeditavit Schopen:
hauer
'
(ed.
Griesebach) III
p. 314.
Cum
precationis et exsecrationis
in
Xenoph. mem. II
qnaestionem tractat. - Cf. Tim. 48DE; Pol. 432 C; Euthyd. 275 D; Legg. 892 B, 712 B, 887 C; Grit. 108 C, 106 B; Phileb. 12 G; Epinom. p. 352, 10 Bekker. Ut philosophi invocatione deorum ita oratores quoque saepe publicas incipiunt Cf. Plutarch. Per. 8, Mor. 804 sq. orationes, e, g. Demosth. de coron. 1.
cf.
modum
E. V. Lasaulx Stud.
d.
ann. 64.
Frequenter Neo-
Platonici
quoque aut
exordio libvi
14
I!u)/iQaTg,
Heurieus Schmidt
[14
tovt ys
i]
^ietXovGtv, eni
navxog
ytal
^sbv ei Ttou
7tOLo&ai
Ttrj
v.al.ovGiv.
(.liXlovrag
/.al
jcavictrtaoi
uvdyyj] S^eovg %e
nvxa xara
vovv ezeiroig
(v.
f.iev
f-idlioia, e/io/^i^riog de
eljtelv.
Ut Diogenes
dis,
supra
p.
bona nescirent,
bat,
ita
Platonem qiioque, qui bonas preces summis laudibus extollein raalas et perversas invectum esse per se intellegitur.
Poetas vituperat, quod saepissime pravis precibus in carminibus uterentur civesque in errorem inducerent (legg-. 801 C).
tionibus,
Pravae preces repreheuduutur legg-. 687 B, atque de precaquae exitio sunt, agitur 687 D: Kai fiiiv Cov y" 6 Ttalg
EvxeTai eavrcjj ylyveod-ai, TtoXka 6 TrcarjQ v.iiev%aui
ur^aficg
av tolg d^eolg
yxacc
/.tI.
Et
paulio
post 688 B:
Xiya)
'^'H/.EL ij
ndXiv
ccTteg xbie,
...
oxi
dx]
(pril^it
elvai vovv
(.nj
'/.exTr]i.ivov,
G^ai.
Cf. legg.
801 A.
denique mira quaedam Platouis opinio commemoranda nobis est, quam multi sequebantur auctores, Conviv.
Ad extremum
hominum
202 E sqq. de daemonibus loquitur Socrates, qui deis preces et sacrificia referant, hominibus rursus nuntient, quae
dei imperent et respondeant
:
naga. S^ev,
Twv
(.lev
zag erpeig
i>
v.at
xcv d-voLLov,
^isGO)
avxb
avxti)
LVe6Gd-aL
precantur, ut se adiuvet;
cf.
TamUicb.,
vit.
rovt;
&Eovg
avioig tttvrovi.
IV
3 sq.; Poemandr.
42 Partbey; cf. Koch, Ps. Dionysius Areopagita, Forschungen zur christl. Litt. u. Dogmengesch. p. 28 sqq. 1 Cf. Otto Jahn et H. Usener ad hunc locnm. De Plutarcho cf. Zeller III, 2 p. 177. Nostrum locurn respieit Apuleius, de deo Socratis c. 4 sqq.:
5,
p.
Graeci
(primus Hesiodus
op.
et d.
151
15
ut totius libri
qui
Adlmc sparsa solum de precibus dicta repperimus, qiiae mmc argumentum nobis occurrunt et dialogi quidem, inscribitur yJly.tidd^^g evregog negl tiqooe x g^.
i)
JJ
Quem librum
inde suppetias
precum inde donovitm, qui ultra citro portant, hinc pctitioncs, Per hos eosdem ut Plato in Symposio autumat, cuncta denuntiata. Idem 13 de daemouibus: Proinde ut nos, jicifi possimt onmia
. .
placamenta et donis invitantur et precibus leniuntur. Cf. ib. c. 14. Porphyrius qaoque Symposii verba respicit, de abst. II 38: 'Ei' s zovroig doid'/tirjrsov y.al toi,- Tiopd'fiavoPtas, ws cprjGi iD.xty, aal diayyeU.ovras T Tiag dfd'oojTicou dsoig y.al ra TtCiod d'soju di'&gojTiotg, rai tief Tiug rjuajf Evxas tos ngos Siy.nojas dvafioovTas roi; d'eovs. Cf. Zeller III 2 p. 211, 4.
. .
.
Plotiu. eun.
IV 4, 43
est.
(437 B).
Velut Origenes
Habes igitnr eandem opinioueni, qua christiauos et aiigelos et auinias sanctorum morII p.
32124
Koetsch.;
cf.
v. d.
Goltz
in der ltesten Christenheit p. 271, 1. Preces ab aiigelis ad deum referri Clemens qiioque Alex, persiiasum habet, strm. 338 (Sylb.). Astris
Das Gehet
carmiua, quae in dei honorem cauunt, attribuuutur, sidera aatem ipsa homines precari non decet, Orig, c. Cels. V 1 Koetsch. II, Apnd Philouem ludaenm o lyos summus poutifes [dgzteQe^^) atque p. 12.
et preces et
advocatus
{jf-ody.lriTOi)
uominatur,
mundum tamquam
intercessor constitutus
sit,
homiuum
deum
hominibus coucilians,
llos.
cf.
14 p. 155; de profug. 20
de gigaut. 52, p. 52, 5 Wdl., p. 269 Mg.; vita p. 562; cf. Eitter-Preller Hist. phil. graec. 1898
610a.
^
Preces
pertractabaut
:
cum
11.,
tum
scri-
Aristoteles .Trn
Maximus Tyrius, diss. XI sl Set sv/jad-m. Clemens Alexandrinus primus de oratioue christiana accuratius egit, strm. VII c. 7; deinde Origeues, negl evxrii; TertuUianus, de oratione; Cyprianus, de oratioue. De ratione, quae
;
1.
c.
282 Eine gewisse Venvandtschaft der Gedanken mit denen des Tertullian ist nicht zu verkennen aber eine literarische Abhngigkeit der Schrift Cy;
prians
schon deshalb ausgeschlossen, weil Text und Reihenfolge der Vaterimserbitien von einander abiceichen. Accedunt Gregorius Nyssenus e^ist
saeculi,
hom. IV
(cf.
von
ini-
der Goltz
1.
c.
p.
287
loaimes C^assianus,
collat.
IX. X.
Praeterea
primis comniemoraudi sunt, quaniquani non perpctua oratione et uno teiiore, sed diversis locis de precibus egerunt: loannes Chrysostoraus, Basilius,
Augustinus.
/}
non
quam
optationcs,
cf.
Horat. sat. I
Heuiiciis Schmidt
[16
De auctore et tempore dialogi-, A. Boeckhius constat^ ex eo, quod p. 139 BC ad illud paradoxen ort nag cpQiov {.laivExai respicitur, collegit dialogum editum esse quo tempore Stoicorum familia floruisset". Andreatta*, Steinhart,
Schleiermacher
stimaverunt,
interpretes
cynicae
sectae
opus
esse
exi-
uuper BickeP dialogum a sectatore scholae Arcesilae compositum esse, medio igitur aut exeunte Auetor in dialogo condendo tertio a. Chr. n. saeculo couiceret. illud imprimis spectabat, ut doceret, quod comicus quidam his verbis expressit: M)] (.loi yivotd-^ ovlof.i', ll^ a ovficpiQEi.
cum
Secundum Andreattam
libeUl piat,
libri
argumentum hoc
fieri
est:
Audor
ut
quae slnt
ufilia,
non
posse,
ah
II.
seiungantur^.
dis
et et
Multis
locis
Alcibiadis
honestas
de
precationibus
opiniones
legimus,
Platonem repperimus, sed etiam sentenquas apud Socratem tias a Piatone et Socrate alienas, immo eorum dictis contraExempli causa notionem malignorum numinum affero rias. et quod Socrates dicit p. 143 nonnumquam melius esse nescire Contra Socrate et Piatone digna nobis ocaliquid quam scire. currunt p. 141 sqq., quo loco stultae enumerantur precationes, quae exauditae precantibus ipsis exitio sunt, ita ut saepius pauUo Laudantur post Vota retractentur et in irritum vindicentur.
(.levog,
ov elriov
Cf. H. Usener 2\achr. der Gott GesellscJi. 1892, p. 483 sqq. Nonnulli qui secundum Athen. XI p. 506 C Xenophonti librum attrihuerunt, sine dubio multo a recta via aberraTerunt.
i
'
De
libro,
qui Alcibiadis
gerit,
Piatoni
ahiiidicando disputatio.
^
Gymn. Progr.
PJiilos.
f.
Gesch. der
summo dialogi auctoris proposito omnes consentiunt qui dicit: Genauer betrachtet uno excepto Sclileiermachero soll geioift auch nach der Absicht des Verf. die Lehre vom Gebet garnicht der Hauptinhalt des Gesprches sein, sondern das von dem Vernnftigen und von dem Unvernnftigen und von dem Verhltnisse anderer Knste
De
ultimo et
viri
docti,
17]
fjv,
17
lnu,
-Aoivfj
vtcIq c(7rdvrojv
f.iev
amCov
evyjt^v 7toir^aod-tti
. , .
Xi'/u de
wdl
\
,,Zev aoiXev, r
iaO^la,
y.al evxo/^ievoig
^
/MC vevzTOtg
Kklevei.
afiiiii
y.al
evyiievoig aTCC(?.e^eiv'^
Non a deo mala attribiii liominibus, ipsos sibi iusauos dementes miseriam afferre. Exemplaria precantium Lacedaemonii praedicantur (148 C sqq.): T y.aKa Inl tolg yaet
av ocplaiv avtolg.
addit
UleJor
^
oveig av
exeivcov
ev^ai.ievo)v
ay.ovoeie
auctor.
Non
Xen.
dis-
magnificis
et
sumptuosis
sacrificiis
deum gaudere
(cf.
Mem. quam
3, 2).
Praeter Lacedaemonios
cum
cernere non possint: Blaocpmovvztov odv avtcjv a/.ovovreg oi d-eol ovy. dTtoeyovTai rag noXvteLelg Tuvraol nof-inccg re Y.al
^voiag.
TtoX/Jig
uiq^.
^lla
^rjreov
oxel
eor)
/lwi
y.al
eiad-ai xa\
ay.eipeiog
brtrroie
mens bona
dicit:
et
honesta
olinai,
et sincera
esse
debet.
Itaque Socrates
iore
Ov yag,
Ttqog xa
/^li^
d-eCov,
vtio
si
coga
d-eoi,
^.
d)J.a
rtqog ti]v
av rig baiog
y.al
Aristoteles,
magnopere occupatos
qui
temporibus homines
vidimus.
Diog. L.
21 in nu-
Posterioris aetatis
poeta lianc precatiouem iraitatus paucis verbis IV p. 275 Mein.): Ztv KooriSi], ? /uev
|
ev/ouEvois
'yial
nvevxroig
afi/m SiSov
'
la Se ?.vy^a
y.al
ei'xouirois
firtsowois.
Eadem
Anthol. Pakt.
108 et
quodam Harleiauo 1752, cf. Ausfeld p. 545. Hieronymus ipse quoque saepe oratione dicit (Patrol. Migne t. XXVI p. 492). Cf.
Eandeui
precationem
Plutarchus
Lacedaeuioniis
nynd-oU, xnl
supra
-
p.
10, p. 14.
Cf.
supra
Cf.
p.
6.
:
attribuit Mor. p.
2B9A
v/,rj (V
Torj-
nleov
"
oi'Sev.
Mor.
p. 232, 238.
Addunt optationem
ut iniuriam ferre
909 E: 'lega xc.l &eovs ov i^Sior iSovsad^atj iteydLji Sov rb roiovrov. Cf. 688 B.
I
supra
p.
11.
3,
Cf.
Xen.
Mem.
3;
Boissonnade Anccdota
Graeca
2
p.
122.
Ig
Henricus Schmidt
[18
f^v^fj?
mero
Liber vcsqI evxfjg qui dialogorum in numero est, non exstat. In operibus autem, quibus scientiam augebat {Ttgayitareiaig), vix de precibus loquitur Contra qnot locis Plato agit de precationibus, Aristoteles.
a, Hesychius uoiio loco
x^S
^-
cuius
pliilosophiam
Aristoteles,
religione
quasi imbutam
esse
vidimus!
empiricus
ille
Quod cum
egisse,
nexum miramur
Omnibus
potest,
1405''
est
eum
re vera
precationes spectare^.
precari
Evxeod^aL
ut
i'xGd-ai
non
et
sed
optare*^.
nominantur c(hr,oaig, p. 18 P. 1129^ legimus homines multos perverse a dis petere, deinde ipse Aristoteles dicit, quid petendum sit: "Eitel h yial itleovevLiriQ 6 r/.og, tteqI tcc yaS^cc eotai, ov rcdwa, aXXa Tzegl ooa
TTTwxeveiv
evrvxicc aal aTvxia,
(eae res,
eoil
/.lev
arcXwg el ayad^,
" vd^Qiojtoi
/tisv
rtvi h ovx, sl
nocent vertit
ACil
Ramsauer Eth.
El 'ov,
N.).
Ol
tama
wxovTat.
id)y.ovoiv'
all" svxsa&ai
tcc
a/ilwg ayad^ct^
^.
TteQi
magnas Theoplirasti operis partes, cui noraen erat nsgl evosslag mirabili quadam sagacitate restituit ^. Ostendit Porphyrium secundo suo libro, quo demonstrare vult pium hominem carne vesci dedecere \ quinque inseruisse ex-
Locos scriptonim qui huuc Aristotelis libnim respiciiint, invenies operum ed. Acad. Reg. Bornss. p. 1483. Imprimis valet Simplicius iu Ar. II de caelo p. 218, 20 Karsten: "Oti ydo h'vosr ri y.al vTieo ror lovf y.ul ti]v ovaiav o ^Aq. dn?.6g sari Ttoos toTs tteohoi tov ^ Cf. Ed. Zeller II 2 p. 788. nsol evxrjs iliov aa<pMS ncv. * Quam pancos locos, quibus voce evyjad'fu utitur, indicat index ver'
borum
"
Aristotelis!
Cf.
supra
p. 6.
Qui vero
icl
optat. ut t
ankm
la
quam
Cf.
(ed.
19]
19
cerpta e Tlieophrasti opere electa^ Imprimis tertium excerptum magni niomenti est (c. 11, 21 15; 19, 6 20, 3 ed. Nauck), quia ad ea pertinet, quae sentiebat Theophrastus de
Solls
jr^'
fruglbus
deum
coli vult,
animalia
vetat
sacrificari:
yaq ooiov
di/Mif.ivcov
rv
acpaiqed-ivxiov;
ercel xtti 10
Magnitudinem
y.a.1
-
et
iiegiegit:
Eudarcavov
usu posita
'hoi(.iov^.
'/Mza ib
Pia meute gaudere deos ut demonstretur, Pythiae oraculum refertur c. 15: Ov yaq av Ttoxt toD deitalov heivotJ
zcj)
ITvO^lo) tiqog-
dyoviog
yisxceQcod'at
d-vaavra
xibv ipaioTCv x
xo
Tliessaliis aiitera
aram
Quo
fj
facto
respondit Pythia
TtQoxe-
Qov ^v yisxccQiGfievog
^
fit,
et
(c.
11,
'
iiiter c. 5, in quo Tlieophrasti priinum mentio 30 plus minus Theopbrasti esse declarat. Alia Porphyrius apposuit
21; 1619,
6),
alia contraxit.
2 Cf.
cap. 20 init.
Pauperes quoque aut non divites deos colere vult posse, cf. Bernays Der Philosoph ivill durch Vereinfachung der Kultushandlungen sie aus Staats- und Priesterbanden befreien und als eine Angelegenheit jedes Einzelnen zugleich verallgemeinern und verinnerlichen. Cf. Stob. flor. III 50
1.
c. p.
74
quae verba fragmeutum eius partis Theopbrasti libri esse B. demonstravit, quam Porphyrius, cum proposito non necessaria esset, omisit: Xorj xoltwv xov fifD.ofxa d'avfiaod^iiasa'ai neol xo &tiov (ftlo&vxrjv eivai, fir] xc noXXa
d'veiv, dX).a
arjfieiov.
XM
Tiv/.va xifiv
d'etov.
rb fiev
Cultum
elorjfieva
Cf.
Hr.
c.
' Cf.
Chr. n. saep.
Bernaysii annotatioues
75.
Cf.
meutum.
Siraplicia sacrilicia Phintys
Mein.,
Tteol
quoque postulabat Pythagorica, Stob. 74, 61 quae quid sapientem deceat feminam, ostendit: tV x d'voin x
i]fim>
XU 0-etov evlaia
xi fiexQtuv.
Unus e paucis
locis.
quibus narratur, 1*
20
Interesse
OvTO) %o
Henricus Schmidt
[20
sacrificet:
Tt.Qog
^.
sed
xo daif.i6viOv
Post
ea,
quae Porphjaius
iiiterposuit
contextum
:
J roiwv xadn^Qa-
Non satis esse corpus lautum fxi] Ttolvtelelg. vestemque, meutern puram sanctamque esse oportere, id quod
TtQoadyovrag alla
praeclaro
quoque
illo
titulo in
memoriam adorantium
iovia
I
reducitur: ^yvbv
e/^if^isvai
ayveirj '
De ceteris Peripateticis pauca dici possunt, Preces improbabant et sacrificia repudiabant, cum inutilia essent, Ori^IXa yial tovg ano tov negiTtccTov, genes c. Geis. II 13
:
firjhv cpccGy.ovtag
refert Origenes*"
Tarnen timore vulgi adductos precatos esse Peripateticos idem c. Gels. VII 66: Kai ov /.lvov ro v%Ea&at
rjlLd^Lov
y.al
Tolg aylfxaoiv
SUpra
p. 3),
eoziv
(de hoc
Heracliti
dicto
cf.
alla yag
%a
'Ert
iy.ovQOv
i)
J r](,ioy.Q izov
zfi
ao7tat6(.ievo
ipvxf] T^ov
ovev yaq vS-ov XQ^] hvnaQX^iv lr]d^)g sig zb ^elov svosovg. Eandem fictam
l'
simulatam erga deum pietatem Plutarchus quoque Epicuro crimini dat, c. Epic. beatit. 21 p. 1152 B (Epic.fr, 30 Us.). Obiurgat enim Epicurum de specie venerationis, quam prae se ferebat, causam timorem vulgi alferens "rTtoxQivezai yccQ evXag v.al TtqoGY.vyr\oug ovh' ef-ievog ia cpov zwv Ttollwv v.al
et
:
quomodo femiuae
venitur.
se gesserint precantes apud Xenoph. Oecon. VII 7 inConiunctim maritus Ischomaclius et iixor deos implorant. ^ Cf. Isocrates tiqos Nixoy.Ua (ed. Benseler-Blass) I 20: "^Hyov Sh d'vfia tovro xdlkiarov eli^ai anl O'eQuTteiav fiByiarrjv, dv cog eXriaxov xal StycaioTfiTov aavrop TiapexTjs. Plin. Paneg. c. 3: Aiiitnadverto etiam Deos
ipsos
non
Romanorum
quam
211
Veteres
pliilosoplii
21
{.ikv
f.iayetQi
Kcd (fdiyyeraL (pcovag ivarriag olg cpdoGocp^. .raQaTr]yi tCo IsQel acpcaxovTi, d-vaag de
tlol
(xr]
dvwv
wg
aTteiOL
Uyiov
aTtsx-
[aoi ^eolg^'.
ovrio yccQ
cpd^ovelv
(.irj'
idem crimini dat Augustinus, de civ. Dei VI c. 10. Vir enim callidus ad omnia versatilis, ne ullius hominis animum a se abalienet, operam dat (fr. 38 Haase): In Jus sacris civilis fheolofjiae has partes potitts elegit Seneca sapienii, iit eas in animi religione non haheat, sed in actibus fiwjat. ait enim: 'Quae omnia sapiens
^dvsad-aL jolg rtollolc.
Denique
Senecae
servaUt iamqiiam
non iamquam diis grata' Verum Bie Ethik des Stoibers Bonlioeffer A. dixit est, quod alle innere Wahrheit ah. Kidtus dem Epictet p. 84: Er spricht
le(jilms iussa,
Tamen
istam
stitio
se
cultui
adliaereie
simulat,
fragm. 39 H.:
longo aevo
ut
Omneni
longa super
inquit,
adorahimits,
meminerimus cultum
eins
Mirum
igitur
pium Augustinum idem vitio dedisse Senecae atque Plutarclium et Origenem Epicuro, quod speciem pietatis prae Quam ob rem vese ferret et deos venerari sese simularet.
non
hementissime in eum inveliitur Augustinus (fr. 40 H.) Tarnen quia illustris populi Roniani Senator erat, colehat, quod reprehendelat, agehat, quod arguehaf, quod culpabat, adorahat: quia
:
videlicet
magnum eum
ne supersti-
tiosus esset in
eum populus
veracifer agere
existimaref ;
sce-
nicus autem ludendo potius delectaret quam fallendo deciperet. Senecam nescio an suo iure vituperaverit Augustinus con;
tra quod ad Epicurum non sint iusta opprobria; cf. Zeller III 1 p. 430: Nichtsdestoiceniger wollte auch Epikur den Glauben an Gtter nicht auf'
dubitemus an
III
1,
opprobria apud Cioeroueni inveuinntur, de nat. Euseb. pr. ev. XV 3; I 44, 123; de diviu. 11 17, 40.
Eadem
d.
5,
130.85;
12;
XIV
Epiourea
p. 103.
Seil. ep. 5,
Eadem
2: Intus
omnia
disshniliii
sint,
22
geben.
Heuricus Schmidt
[22
die
all-
Da
dies
mir
eine
unwalire
.
.
Anhequemimg an
lianc
gemeine Meinung
lurf.
geivesen sei
.,
ist
Tarnen
certe
iiounilas
in
sententiam rationes
so auch
afferri posse
iam videbimus.
die Gtter des
Vollsglatthens^,
Dmonen, mit
der
Vorsehung-
auch
die
Notwendigheit
des Gebets
Homines
et
mundum
nuUa
a deis
re eos ob-
cum hominibus nulla internon prospiciunt, efflcitiir, ut homines rursus deis non sacrificent, non supplicent, cum omnis cultus inutilis sit et supervacaneus Itaque reete apud Cicetundi^
Sin aiitem re vera deis
cedit ratio, si dei liominibus
'^.
u'Bvders), V.
^
Vulgi opiniones deorum secimdum Epicurum falsae suut Diog. L. X 123 sqq. Cic. de n. d. I 18.
;
{v7toI!]\^eis
Providentiam divinam esse denegabaut Epiciirei, v. Usener, Epic. Apud Cicerouem de n. d. I 8 Velleius Epicureus TiQvoiaiStoicorum cavillatur, quam anum fatidicam uominat. Cf. Plutarchum (Epic.
p.
245 sqq.
fr.
394
Us.),
/nvd-oi
vocabatur:
369)
Us.
fr.
369,
Orig.
c.
Cels. I 13 p. 12 Hoesch.,
Us.
fr.
364.
fr.
125 (Us.
dvatosT.
;
Cf. Cic.
de
de
u. d. 1
16 sqq.
ibid. Vellei
352); Lactant.
ira
dei 17, 1;
IV
4, 1;
IV
et
19.
p. 9,
* Cf.
supra
ann.
4. d.
.
Vide
deos;
sit
I 41, 116:
Quae porro
Est
cum quibus quid potest nobis esse ums, cum homini nulla cum dco commtinUas? Sanctitas autcm est scientia colendormn deorum; qui quam ob rem colendi sint, non intellego, nullo nee aceepto ab Us nee spe-
Quam seuteutiam et Cicero ipse suis aifert verbis, de n. d. Sin autem di neque possiint nos iuvare nee volunt nee omnino curant nee quid aganius animadvertunt nee est, quod ab Us ad hominum vitam permanare possit, quid est quod ullos dis immortalibus cultus honores preces adhibeamus? Cf. Max. T3'r. diss. XI; Cic. de u. d. I 42, 123: Quae enir.i esse potest sanctitas, si di hmnana non curant? Quo in loco
rato bono.
I 2:
124,
104.
1.
t.
XXVI,
ed. Migne).
Dicit
enim Hieronymus Consurgit in hoc loco quaedam haeresis philosophorvm quoque (annotat Migne: Epicureorum hnec f'uit argutatio aut 2>otius ve-
231
23
rouem de
curi
n. d. 1 41,
fr.
27) Cotta
dicit:
de
opinionibus
omnino Epicurus ab
^
niliil
oiiiiii
carenf, nihil
Academicus EpiQuid est ... cur dei non modo Jiomines non agunt?
qiii sacrificiis
cultu
deorum abborrens,
-
coiitiuetur
et votis, postiilat
sanctaque mente.
stantiae
Non timore
vir
adductus
de
sapiens
colit^
Velleius
Epi-
cureus
soluti
.
(Cic.
.
n. d. I 20,
56) dicit
His
.
.
terroribus ah Epicuro
.
nee metimnus eos (deos) et pie sancteqm conaturam excellentem afqite praestantetn. Stultum esse iudicat Epicurus homines deum colere sacrificiis similibusque rebus (fr. 371 Us.j quid ergo, inquit (Epicurus) deo ciiltus ho.
limiis
et
nulla re indigenti?
Eadem
causa
s
affer-
libri
deorum
ktyeo^i
f^fv
de.
veneratio
y,al
386 Us.): Ta
^d[v]
Tooaxu
xif-njc,
[z^^Jjto-
(pviyf.6v
/.idhara
oalaig
Xri[ip\6aiv,
eitsita
dh zcd
/.ifiQog.
rolg
/.ara to
ncaQiov TtaQue^iivoig
[l]xaTo> %Cov
vMxa
12 sqq.
Tarnen rursus secunduni Philodemum it. evae. col. 110, (ed. Gomperz) Epicurus preces fieri non vetuisse videSi novit detis quid oremits et antc,
quam petanms.
precantes,
tores
esse
seit,
qiiibus
indigcamus
frustra
scicnti
loquinmr.
In
ei-/rjg
cum
dicit:
Quibiis breviter
sed rogatores.
Aliud
est
entem pctcre.
^
Secuudum Athen.
179
ce-
p. 427.
Seueca de ben. IV li), qui Epicurum, cum ipse quaerit cxtr respondeutem facit Froptcr maiestalcm eins eximiam singtdarcmqiie naturam. Cf. Cic. de n. d. I 17, 45; 41. 115 sqq. Philodem, txeoi svasein^
^'Cf.
<.oKs ?
:
col.
110,
12 sqq.
Gomp.:
ov/, w*
IIoooev/,ta9ai,
er
rr
tts^
(d-eioi''^)
oixeTor
tlyai
<fr]aif,
dlXn
vneQaU.ovoMv
col.
iirrorScttoTr^Tt
(fvoEcor.
Philodem, de mns. 4
Kemke.
24
tur,
Henriciis Schmidt
[24
quod qiiidem
ceteris
eins sententiis
Epicurnm
-,
pnblicis deo-
Neqne vero necessarinm simulasse Epicnrum se cultorem esse deornm certe multa non conveninnt^.
sacris adfnisse \
rnm
cui
opinioni
Facile intellegimus Epicurura stultas liorainum preces vituperasse, quae si exaudiuntur, precantibus ipsis sunt exitio* (fr. 388): Ei xalg r&v avO^Qcb/icov evxatg 6 ^iog y.aS-f]7.olovd'e/, S^rrov v rtwkXvvTo nvTsg avd-QcoTToi, auvexbg
xaT' lX'qXcov evyi.itvoi.
noXka
ycal xa^^STtcc
At non solum pravas sed omnino omnes preces improbabat Epicurus l Apud Senecam enim, de ben. IV 19, 2 Epicuri deus nominatur: non cmdiens vota nee nostri curiosus. Preces eum vetuisse e loco valde corrupto fortasse colligi potest*'. Metro dor US quoque omniura discipulorum Epicuro carissimus secundum Lucianiim lupp. trag-, c. 22 preces et sacriflcia repudiasse videtur. Atque H e r m a r c h s qui post Epicuri mortem scholae praeerat secundum Prochim
ii
cem
i-Til
protulit,
(frjalv
(' hanc conclu^unculam fallaqua eum preces repudiasse apparet: alla. TtCbg, 6 'ETtuovQSiog "EQuuQxog^ ov/. slg itsigov .tQifisr et
.
navxog
oQ/^ii]
-/.al
'Iva
ovdaaov arraousd-a
Cf.
TT.
Zeller III 1
sich viele
Mhe, und
die
Philodem. n. siae. S. 108 ff. Gomp. ffiht Frmmujkeit Epikur's nicht blo aus seinen Ansondern mich aus seinem persnlichen Verhalten
. .
zu
letzteren Beziehung geltend [S. 118, da der Philosoph sich an den Festen, Opfern und Mysterien seiner Vaterstadt beteiligt und seine Freunde gleichfalls dazu aufgefordert - Cf. supra habe. p. 20; 21-22. ^ E. g-. dictum eins Diog. L. X 123: 'Aaeijs S' or'/, u rolg rcv TTollfi-
beioeisen,
er
macht in der
126 ff.,
146),
dsovs avniocv,
dl/.'
Cf.
Porphyr,
. "
ad Marc.
^
17.
Cf.
supra
p. 10, 14,
16.'
V. Cic. orat. iu
Philodem.
tt.
eiae.
11; Diels
Doxogr. graeci
p.
544'' 545''
7.
Comment.
V. Vit.
in Plat.
Tim. 66 E
ed. Diehl.
"
cerit,
Epic. 25 in Us. Epicureis p. 369. Qiiomodo Porphyrius haue ineptam Hermarclii cavillationem iuvenies sab finem huiusce libelli.
reie-
25]
25
Veteres Stoici
utZeuo
hymnum
maximi
composuit
est
'''.
eig Jia,
-.
quod
momenti
Exemplar
enim et specimen Stoicarum precatiouum est Apud Cicerou e m, de n. d. 1 115 124, quas paragraphos e quinto Posidonii Ehodii libro 7t. d-tCbv flusisse iam supra p. 22, aun. 4 commemoravimus, Epicuriis vehementissime impug-iiatur, qui omnem deorum colendorum causam demere voluerit. Contra apud Ciceronem precationes defenduntur 122 Romimmi Caritas et amicitia yratiiita est. Quanto igiiiir magis deorum, qui nuJla re
erjentes et inter se
digunt
et
homines considunt.
Quod ni
ita sit,
quid precamur deos? ... quid optamus dis immortalibus, a quid vocamus? ^ Secundum. Diog. L. VII 124 Posidonius et Hecato dicebant, quod iam Socrates voluerat, deos unum uos decere precari, ut omnino boiium darent: E^eral ze, fpaalr, b oo(poQ avxcc dya^cc jtaQa
quid veneramur, r)v d-ewv,
y.ad-ii
Tteq)
/.ad-t]-
7ceQi TtaQao^ojp.
Stoici
in
recta
iutelleg-entia
nu-
minum
et scientia
ponebant et pia sanctaque vita, quae apud II 28, 81 Stoicus liis exprimit verbis: Cultus
est
Deos
et
esse
vet.
et
fr.
(Sext.
adv.
y.a\
Math.
IX
133,
V.
Arnim
Sticor.
I n. 152):
Zqvtov e
/uij
roiovrov rjocTn
ri; svlo-
evi.ycos
ar
3.
ovrns ovx av
vetit,
aoa
flsoiJ'
Taiiien
templa
aedificari
cf.
Zeller
p.
30 servatus.
:
""A/ov 5e
u
|
o
'i?,-
Zev Vide
Ani
av
>]
Tferzpcotiet't]
i}i>
"Orcot
|
7101^
vuti'
eiiii
StursTayuirog,
>>ttoi'
Se ut;
I
p.
if-iXio,
ti^-'o/iat.
Arnim
vol.
118
n.
327,
qui
aliis
quoque
locis
hos
versus
afferri ostendit,
*
suum serraonem
mutavit.
quod sibi nou constarent. auxilium consiliumque peterent, quamquam aflirmarent deos singula non curare, cf. Cic. de n. d. III 32, 79 Cf. A. Goedeckemeye)- Die Gesch. des qr. 39, 93.
quia a
singulis
precibus
Skepticismus
p. 77.
26
mente
et
Heuricus Schmidt
R
quo loco unam e etymologiarum inveuisibi sid liheri
voce veneremur,
et
paullo post
veterimi
et
precahantur
immolabant, ui
et
diserte
de precibus
Persius Flacciis^
secunda
qua ut Alcibiade
II.
stultae et periculosae
quomodo
scelestis
^,
avari votis
et detestandos dissimula-
purgant
16).
Non pudere
eos
u
^\
quas iudex
Quae apud
Hora
t i
plenimque
in aimotationibus
exposui.
Persius per Auuaeum Cormitum Stoicum iii phosophiam indiictus est, Seuecam quoque sero quidem cogiiovit, quae uarrantur in vita ed. JahnBcheler p. 58. Stoicum fuisse Persium cum in vita apparet, tum ipse dicit sat. V 64 se Cleanthem esse secutum, cf. Fr. Knickenberg- De ratione
Stoica in Persii satiris apparente, Diss. Mouast. 1867.
^ Persium secundo Alcibiade usum esse ego quidem mihi persuadere non possum. Similitudines enim minimae sunt et in rebus tam divulgatis facile aliter explicantur. Contra Stoicos suo more imitatus est Persius, qui de argumento precationum saepe disputavisse videntur. ' De tacitis precibus velim conferas S. Sudhaus Arch. f. Religionsw. IX (1906) p. 185 sqq. et ea, quae ipse in pleniore huius opusculi editione
in fine addidi.
*
Persius
sat. II
Petronius.
Persius.
Capii
donum promittit,
extulerit,
O
ehulliat patruiis,
si
propinqunm divitem
praeclarum furms,
utinain
12 sqq.
pupillumve
quem
. .
Mart. I 10.
si
alius, si thesaurtun
cffoderit.
i
'^
J.
Dlliuger
635:
Man
iviirde
erwarten,
da
bei
groem
sittliehen
27]
27
omni religione
30).
Deinde
ut infantes expient
(cf.
E.
Wnensch
:
Arch.
f.
Bei
WissenscJi.
^
IX
1906
p. 145).
|
non mando
Vota, negato,
Homines
ostendit (41
43).
Iii-
sumptuosa dona affirmare non desinit: Nempe uurum ? quaerit y. 69 et respondet In sancto quid facit *. pupae doncdae a virgine In line denique hoc quod Veneri satirae (71 75) rectam deorum cultus rationem hoc modo signinon ficat: Quin damus id siqjeris, de magna quod dare lance^ Compositum ins fasqiie possit magni McssaJae h'ppa propago? me^ifcs et incodum generoso pecUis animo sauctoque recessus haec cedo ut admoveam templis, et farre lifabo^. Iwnesto:
epta esse magnifica et
"^
:
aufgehrt htten.
genossen.
nicht ein.
.
Nicht ber
.
Abnahme
schildernden Zeit-
sie entwerfen eine furchtbare Beschreibung von dem Inhalte Inhonestae preces et apud Luciamim Icaionieuipp. c. 25 inveniuntur. Quae nefaria petiverint homines oraculis. nos docet Plutarclms. de def. orac. c. 7. quo loco Didj'iniis Cyuicus dicit: Toivavxiov S' iftzj-
Aber
dieser Gebete.
aTcsittr^asi'
(o 'Tz/.P.coy),
ovoh
^HoaTtlr^i
uv&is
t;
zij
U.o^
u r(
noo^Sdllovair, ol usy
rj
cos
oofiarov
y.lr^oovofiiair,
i]
yfiwv TtaQu
eXriarovs eavicv yivsad'ai rovs dvd'ocTCOvs orav tioos tovs &eovg aSi^coair
ovrcoi a y.aXws
y.QVTtiei,v
sly^ev-,
dvtfotoTiov rcoeovreoov
uovBTo&at
y.al
y.al
anoxofii-
voorjfunu
rT;i
yi^^a yui
Ttdd'rj,
lavTU yvfird
3.
TiEoiyairj
tovaiv
ETil
rbv dsor.
AVueusch IG III
Cf.
Horat. ep. I 4,
I
68;
\
1;
94, 54;
trivit
Prudentins
et
c.
Symmach.
'
'
208 sqq.
p.
Mox
hnmeris
nutricis,
ipse
Im-
supia
4.
Cf. Piaton.
Tvyy,dut
*
Euthyphr. 14 E: <l>odooi' St fioi zis ^ MfeXeiu xol &eoli ovau utto tmv Sojqiov iav Tiao" rj/itjy Xaudvoioiv Schol. Diis tarn sunt opes supervacuae quam Ycneri pupae, quas
:
acerra,
"
Cf. Horat.
III 23,
IV 8, 39: Ncc quae de parva diis pauper liiat quam data lance valent. humnnis aram si tetigit ma7ius, Non 17 sqq.
:
|
28
Henricus Schmidt
["28
cum
aliis scrip-
tarnen rix
ficet,
e quibus liauserit.
posse
ut Persius, satiram
P praescriptum legimus de
saepe
autem
decantatum in
modum
annotat
De
Der Gegenstand der Satire, die Thorheit und Verderblichkeit der fjeivhnlich an die Gtter gerichteten Gebete und Wnsche war ein in der popularphiloso'phischen Litierotur offenbar viel hehandelter. luvenalem aut x^lcibiade dialogo aut Persio aut Seneca usum esse non putat. Dagegen hat luvenal vielleicht VaJerins Maxhmts Vll 2 Ext. henutzt. Secundum Majorem Thirtcen Satires of luvenal vol. II p. 65 luTenalis Valerium Maximum, quem quarto p. Chr. n. decennio scri450: bere coepisse verisimile
est,
magnam partem
IL and
imitatus est:
Persiiis IL,
Juvenal had
Mm
^.
Farre pio
et saliente
355
ira, voluptas,
]
est.
p. 4.50,
qui ipse
quoque dicit: Mit Ausnalmie dieses Schlusses bewegt sich luvenal hier in den ausgefahrensten Geleisen der Wietorcnsdmlcn. ^ De Alcibiadis II. et Persii imitatioue cum Majore cousentire nequeo mihi placent Friedlaender et Fritzschiu?. Contra Valerii Maximi ut iraitator
fuerit luvenalis fieri posse mihi videtur.
se-
cundum Majorem
Maximum
nonnulla
Valerius Maximus YII 2 ext. 1. Et enim densissimistcnebrisinvoluta est mortalium me^is, in quam tte
patentem errorein caecas j^recationes
tuas spargis!
'
luvenalis
atqite Ulis
4.
vera bona
|
Quo
loco
concedeudum quidem
est
esse Valerium
Maximum.
Xam
29J
29
stul-
Quid In Vena lis de precationibus sentit? Plerasque hominibus damno exitioque ^ docet (1 tas 55) quae affirmat. exemplis demoustrare conatur (56345)
esse
Tum
et iu
deorum (346
48)
'XVII 643 sqq.) respoudeut, quem etiaru Alcibiades II. Auetore quoque Alcibiadis 11. luvenalis non videtur usus esse, cf. Friedlaeuder Eme direkte Benutzung dieser Stelle ist bei Invenal nicht anzunehmen, da er sich sonst nirgends von dem platonischen Dialog abhngig zeigt, und die Anwendung der Metapher von der Entfernung des den Geist umhllenden Kebels schon auf Grund der Homerstelle hufig gewesen sein tnu. Milii praeter hos solus unus occuiTit locus Homericus Simplicius enim iu Epicteti enchiridio extremo hac utituv translatione Homeri versibus laudatis. Maioris esse momenti haec vide127
(cf.
p.
150
DE
respicit.
tur similitudo
Valerius Maximus.
At haec
domos
(coniugia)
luvenalis
8.
nt
aliquando
illustrant, ita
no7inumquam funditus
evertuni.
3Q
Nil
Heuricus Schmidt
[30
ergo optabiint homines? si consilium vis Permittes ipsis expendere nuuiinibus quid
Ut
quidem preces commendat atque vulgares uon soAt sed etiam animi expetenda esse (356 sqq.) corporis, lum bona Orandum est, ut sit mens sana in corpore sano^
alias
;
Fortem posce animum mortisque terrore carentem, Qui nesciat irasci ".
Tota Stoicorum discipliua non solum ad philosophiani Quam ob rem Seneca sed etiara ad religionera pertiuet*. quoque et cogitare et loqui de precibus cogebatur; deflnire
quidem, ([uae de precibus senserit,
precari
et vetet
difflcile est,
cum homines
in
et
sinat.
Uni-
versum
breviter
de
cultu
deorum,
est.
agendum
sacrificiis et
sollemnibus caerimoniis.
Seneca quoque deum non templis sed conscientia rectae voluntatis coli vult, fr. 123 Haase^: Qitanto melius Seneca et verius!: deum cogitare mayniim et placklum et maVulHsne vos icstate Jeni verendiim, amicum et semper in proximo, non immoquae enim ex trucilationihus et sanguine multo colendnm
,.
hono hone-
aUitudinem saxis
est pectore."
Bonam
Cf. Horat. c. I 9, 9: Permitte divis cetera: Valer. Max. YII 2 Est. 1: totmn caelestium arbitrio j)^rmitte, quia qui tribuere bona ex facili Holent, etiam eligere aptissime possunt. Latoe dones 2 Cf. Horat. c. 131, 1719: Frui paratis et valido mihi
T'eqne
4 Petron. 88. 7. " Hoc loco et seqiientibus verbis Stoicorum sententias laudat; cf. e, g-. Senecae libellum, qui est de ira, et innumerabiles locos. quibus Seneca
ep. 41, 1; 10,
;
aliique
Stoici
de terrore mortis
loquuntur.
De luvenale
iraprimi.s con-
diss.
Gryph. 1905.
Zeller
Ap. Lactant.
VI c
25, 3.
31]
31
mentem plurimi
est
aestiniat Seneca
qiiod
',
de beu. I
6,
1,
3:
Non
benecium ipsum.
licet
sicut ne in
victimis quidem,
est
Itaque honi
religiosi
sunt
^,
maU
Quae optemus, quae precemur? Non bona corporis, cundum omnium philosophoruin sententiam, nat. quaest.
praef. 14:
se-
III
Quid
est
consilia, piiras
ad
caeluni
praecipuum? non admittere in animo mcdci manus extollere, nidlum honuni petere,
aliqiiis
quod, nt ad
fare,
te
transeaf,
quod
sine
adversario
optatur
honam mentem.
est
t bona
optimus
mente veneremur denm, semper admonet, virtus deorum ciiltus, ep. 95, 47 50: Quo modo sint di
colendi, solet
nee
. .
liimine di egent et
.
deum
colit
qui novit
Primus
est
quisquis imitatus
6,
Hoc
igitur loco, ut
fr.
reicere
Qua cum
sententia
rant,
Ulis per
ia-
cum
qui
illa fecere,
contemmmf.'^
Cf.
Xam cum
(seil,
nos Stoici)
*
"
.;
ep. 44, 5.
Cf.
snpra
p. 27,
ann.
6.
A. Bonhffer Die genau der Stand2yu)ikt der nlttestamentlichen Propheten, die den Opferdienst auch nicht veriverf'en. * Cf. Aniob. VII 16: Ergone ille putor qui ex coriis tollitur atque expirnt ardentibus, qui ex ossibus, qui ex sactis, ex agnorum lanitiis gallinarumqiie de plumis, Dei munus et honor est? Cf. Seil, de ben. IV 25, 1;
Joco sacriticia admittit, qnasi sigiia pietatis.
p.
Hoc
84:
Es
ist
dies
A, 2; II 30, 2.
32
Heiiricus Schmidt
[32
quem
irridet
scripsit
-.
Preces vulgi
caiidi
licet
modnm
*,
sigiiificat,
cleis
roga honam
mentem
honam
Quidni
Audacter
deicni roga:
nihil illum de
Hoc
:
omnino
Sic vive
cum
deo,
Etiam de precibus exitiosis bene nobis notis Seneca saepe Emerge ad meliorem vitam propitiis dis, sed
non sie, quomodo istis propitii sunt, quibus bono ac henigno voJtu mala magnifica trihuerunt, ad hoc unum excusati, quod ista quae urunt, quae excruciant, optantihus data simt. Acerrime stultas optatioues liis condemnat verbis (de tranqu. au. 23): Quiequid optavi inimicorum exsecrationem puto. Et de precibus eorum, quibus nos carissimi sumus, idem sentit atque Persius Dicit enim Seneca ep. 31, 2 3: Surdum te II 31 sqq. amantissimis tuis praesta, bono animo mala precantur. et si esse
vis felix,
deos ora ne
'"
qiiid
tibi
ex his quae
optantur,
eveniat.
te isti
Non
quae in
(fr.
de civ. Dei
VI
c.
10
31 sqq. Haase)
vertit.
summarium
^
IV
6,
' Cf.
ep. 20, 8:
Huc
hoc
opta,
omnia
*
crescentibns bonis.
sit
dicit
ep. 16:
mens
sit,
ep. 66,
5 tria
Smnmum
bonum
est,
est, quod Jionestum est. et quod magis admireris: unum bonum quod Jionestum est: cetera falsa et adxdterina bona sunt; ep. 71, 32 33:
ummi bomim
esse virtutem,
nidlum ccrte sine virtnte corporuni outem bona corporibus quideni bona sunt, sed in totum non sunt bona. Cf. ep. 72, 7; 74, 1,- 10 11,
.
.,
1617
76, 7
3, 1;
87, 21
6,
1,
de vita beata
de prov.
35;
de cous. 5, 6
33]
33
et
voliint congeri:
unum honum
fidere.
tili
est,
quod heatae
vitae
causa
rma-
wenttim
est,
siU
nunc
optas,
quod
Ep. 60, 1: Queror, Vdigo, irascor; efiam optavit mitrix tua aid paedagogus aut mater?
quantum mall optaverint? quam inimica Eo quidem inimiciora, quo cessere lam non admiror, si omnia nos a prima pueritia mala felicius. seqimntur: inter exsecrationes ^ parentum crevimus. Ep. 94. 53 54
intellegis,
nondum
nam
et
liorum
imdocet
illorum
amor male
et
bene optando.
errantia,
incerta et
licet,
cum
domo promere.
Non
in-
quam,
amico
trahunt
servi.
45
(cf.
Facile intellegitur, quomoclo fieri potiierit, iit Seneca, qui pravas preces tarn dure et acerbe condemnabat, omnino omnes improbaret preces. Sapienti enim votis non opus est, quippe
cui potestas sit feliciter vitam agendi
precari, ep. 31, 5:
Non
est ergo
tum tuorum
totiim
eligas,
quid contingere
tibi velis,
quid optes:
et
in
gare
^.
iam per maxima acto viro turpe est etiam nunc deos fatiQuid votis opus est ? Fac te ipsum felicem ", Facies
si intellexeris
autem
bona
esse,
quibus admixta
est virtus,
turpia,
Similem sententiam aperit ep. 41, 1 Non sunt ad caelum elevandae manus nee exorandus aedituus,
qiiibus malitia coniuncta
est.
*
Cf. Sen.
Cf. Brouerius,
autiqu.
T.
11
p.
et
sanitatis, quoad Ulis superfuit precibns fatigarent et invitnrent misevrimis votis. Niniia aestimatio sui fiduciaque in tota Stoicornm secta nobis occf.
currit;
Snmmum bonum
orum
a
te
socins esse,
promere.
sine deo
Ep. 41,
non supplex. Ep. 94, 53 Cum possimtis felicitatem de1: Bonam mentem quam stultum est optare, cum possis
:
impetrare.
Quamquam
est.
Bonus
luven.
vero vir
nemo
1316
(etsi
legimus:
;
2\^ulla sine
cf.
deo
mens
bona
est);
de prov.
de
28, 10;
X 36sq.
Demonicum
34;
Cotta Stoieus
est
apud
Cic.
n. d. III 16:
fortunam
snmendam
esse sapientiam.
Cf.
ibid. 87.
Religioiisgeschichtliche Versuche
u. "S'orarbeiten IV.
3^
ut nos
Henricus Schmidt
[34 ad-
mittat: prope
te deus,
tecum
intus
est.
Alia causa, qua commotus optat, ut precari omittaut homines, haec est, quod fatum, quo omnia regiintur, immutabile
aeternum et inexorabile. Quam ob rem preces inutiles ?' et supervacaneas esse affirraat ^, ep. 77, 12 Quid fies ? quid optas ^. precando Nat. sperare deum flecti perdis operam : Desine fata 2: Quid ergo? expiationes procurationesque quo quaest. II 35, 1 Permitte mihi illam rixjidam pertinent, si mmutabilia sunt fata ?
est et
:
et nihil esse
aliud
Fata inrevocahiUter
Non
nsericordia
non
Cursum
:
unt
*.
Cf.
cessitatem
ibidem c. 36 Quid enim intellegis fatum ? existimo nererum omnium actionumque, quam nuJla vis rumpat;
aut capite niveae agnae exorari iudicas, divina
^
hanc
si sacrificiis
non
nosti.
Vidimus Senecam omues preces et omnia sacra repudiasse, quin etiam aspernatum esse, cum et indiguae essent sapienti viro l'amen ipse precatus est hominesque sacrificare et et inutiles. Omnia patris sunt, quae in libeprecari sinit, de benef. VII 4, 6
:
rorum manu
et
flliumptatri?
dis
Quomodo
fieri potuit,
persuasum erat, preces admitteret, quam quam aliis locis reiciebat? Quam ad quaestionem Bonhoefferus Die Ethik des StoiJcers Epikiet p. 84 brevissime et optime respondisse mihi videtur: Er lt nicht nur den Seher als Diener des Schicksals gelten, sondern rechtfertigt die Shnungen und Bittgnge, deren Wirksamkeit durch
Maximus Tyrius, Aeii. VI 376;
ut
aliis
Cf.
diss.
XI
:
5.
2 2
Verg.
Id
Sen. de benef.
VI
23.
est,
dicam veibis
iufirmos
de COns.
ooxctf.
MoXq
ol
Xiralg r^core
dvoTi]>'MV
Inexorabile fatum.
Legg.
p. 716.
351
die
35
Gottesivillen nicht
da
vom Fatum
als
Bedingungen der
seien.
Hilfe
Die Gtter liaben etliches in suspenso gelassen, soda es nur auf die Gebete der Menschen hin eintritt. Quod rectum Seneca postquam nat. esse ut demonstrem, hos affero locos. 35 et sacra inutilia esse ostendit, pergit quaest. II 36 preces eoruni volo, qui procuranda existicausam c. 37: gere nunc dubitant prodesse expiationes non aliquando mant fidmina et aliquando ad levanda, aliquando ad, ad submovenda pericula, interim hoc habent commune nobiscum, quod nos differenda
Quae
dicit:
ibid.
3 alferantur a
est
ficto
adversario,
sententiae sunt,
quas Seneca
dum
vota,
ut futurum
aut non:
futurum
etiamsi
est, fiel
etiamsi vota
non
non
suscipis.
fiet.
non susceperis
qiiia illam
est,
mediam
futurum hoc
sed
si
confirmat sententiam
suam
c.
quoque fato
esse
fient.
Et
est,
ideo expiabit
^.
Quid re vera spectare preces putet Seneca, his dicit verhis de V 25, 4 Vota illos (deos) non exorant, sed admonent ^. Quod homines etiam atque etiam precantur, Senecae documento est Epicurum enim cum aggreditur, qui preces esse efficaces^. opinatur deum securum et neglegentem nostri beneficia non
benef.
:
p.
84
nicht den Ziveck, die Hilfe der Gtter zu erztoingen, sondern nur sie
die menschlichen Anliegen zu erinnern.
Sinn
Cf.
Akt der Unterwerfung unter Gott sein soll. quomodo Timocles Stoicus apud Lucianum Ivipp. trag-, c. 51 deos
1 yap
elal aifioi,
esse colligat:
elatv
inter-
aoa xui
d-eoi.
114, 12:
Quorum
necesse est.
Deorum autem
1
interpretes sunt:
Cf.
Zeller III
p.
134
p. 25, 1.
3*
36
dare,
Henricus Schmidt
[36^
Seneca
de benef.
IV
et
4,
2 censet:
suhlatis
Hoc
qui
dicif,
undiqiie
in caeluni
non manibus
fieret nee
numina
oblata
et
nunc
ultro,
tempestiva,
ingentes
minas
Similem
C.
Senecae
rationem
in
philosophia
p.
secutus
est
Musoniiis Rufus
Stoicns,
quem anno
Chr. n. sexagesimo
qinto
Roma
XV 71).
Publicum deorum
neglegendum
CovTai
Ttaq
docuit^.
De
evY.aiqTEQOV
Epictetus Phrygius
Is in
Man. 31 praecepta, quae ad deorum cultum pertinent, breviter complexus est. Summi momenti est nos recte de deis sentire et voluntati divinae hilare laeteque parere *, quod unius philosophi est. Non ra oi'x er/)' f]^ilv (bona corporis) bona sunt aut
mala, contra Iv rolg
cultus
ecp'
r^f.ilv
bonum ponendum
est^.
est.
Tertia
deorum
quae
non valent,
^
nisi pia in
p.
homine mens
cf.
de ben.
IV
4,
3;
c.
inutiles
Ed. Peerlkamp
p.
205 et
221; Bonhffer
I.
c.
p. 85:
DurcJiaus
Er
rechnet die
Dar-
p. 221.
;
diss. 4, 1,
18
2, 16,
fundendae commemorantur
^
diss. 4, 10,
:
14 sqq.
3, 24,
96102.
ovSelg
diss.
3,
21,
12 sqq.
^All^
and hfievos
^Csv
vyercti
fit)
d'vaas rots &eois xai nnoaxaJaag nvrovs orid-ovs ovSs OTieipovaiv lXojg ot
av&Qcarroi^ ei
ris
/ui]
SQyov axpdu8vo5
Cf. Antoniu.
Cf.
comm. VI 23 Plat. Tim. p. 27 C. Xenophon Oecon. VI 1. man. 31, 1; diss. 18, 19; Cic. pro Cluentio 68 de scelesta muliere: Quin etiam nocturna sacrificia, quae imtet occultiora esse, sceleratasque eius preces et nefaria vota cognovimus: quibus illa etiam deos
371
ioriini
37
d^veiv,
yial
ymI
andgx^odai
[.li]
TtdxQLU,
txdotore
^urje
7tQoarpif.u
/.ad^aQwg
(.u]de
xal
l7tioevQ(.ihiog
{.irje
df.i?^wg
ye
yUo'/^Qiog
vtzIq
vvafiiv.
cum
(diss.
II
utili adductum. auf dem Boden derselben (der VoIksreUgion) stehend gefhlt haben^.
quae dubitandum quidem Sed aut est, num suo iure Epicteti nomen prae se ferant^. Epictetus auctor est aut Stoicus eiusdem aetatis ea composuit, qui a meute et voluntate Epicteti non abhorrebat. Mente enim ut di colantur postulat, aeque atque Epictetus, non bona corporis sed animi peteuda esse dicit, p. 479 (ed. Sclienkl):
1.
Owhg
diAaicc
%al
i.tfieTQr^!.ivr]
ia&eaei
d-ve,
Tif.ia,
fjvl'/.a
lla
uv
ji/i)
/^ii-
....
2.
^eolg
(.iij.
7tXovtr^oi]g,
Ilaga
fjvUa
d^eCjv
jui]
ovvexf] cuiei
i/^*
iyiuav
.
dkXa
X']S
3.
tts
oa/.ovoovOLV ol ^eoi,
4.
.
f.ir]
neqi tcjv
fjiiov
dXka
evxof^i^vog
intellegit,
pietate
et religione
et
ad
crudelitatetn deos
confido.
1
immortales a
siiis
aris
in
p.
312.
p. 88 a se ipso dissidere Epictetum ostendit, cum alia tum haec annotans: So wenig wir daran zweifeln drfen, da/i es dem Epiktet mit seiner Schtzung des bestehenden Kultus subjektiv ernst war, so mssen
*
Bonlioefferus
doch zugeben, da die Konsequenz seiner hohen Moral eigentlich zur Verwerfung alles ufkren Gtterkultus, zu einer bloen Anbetung Gottes im Geist und in der Wahrheit fhren mute. Quae quidem in omuibus fere philosophi.s valere dicendum est. * Hac de quaestione H. Scheukl iudicat p. 479: Etsi cum gnomologii
ioir
illicve
talorum
*
licentia.
Cui
38
Henriciis Schmidt
[38
relius Antoninus,
Epictetum servum maxime admirabatur Marcus ut et Imperator et pliilosoplius ille. ab aliis hiiisce aetatis Stoicis, ab Antonino quoque non est exculta philosopliia, contra scientiae doctrinam in usnm vitae Optime homines secundum eiim deos venerantur. conferebat.
imitautur
:
cum
T
-/.al
(VI
23).
Laudat Atheniensium non siut mea, tua, sua causa dictae, sed omnibus couducant: Evxi]
^&^vaiwv.
vaitov y.al
y.al
quippe quae
'2'aov,
ioov,
'^.
co
(p.t Zev,
v.axa
tT]C,
govoag
i)
z/Jg
^&rj-
tjv Tttduov
^'Htol
ov eI evyieo&ai,
dis petere
oTHig, arclwg
ilevd-eQiojg
illa,
(V
7)
Homines a
non oportet, ut
avertant
liaec dent,
cupidine, maerore.
Deinde exempla
pravarum precafriistra
fieri
fxii
av' ffcg
rov
imperatorem
ycal
iY.elvrjg
uitod^vijay.m'
ccTteo-
l^e'Atva)]
h.
toiovzov iov
yO(.iai,
Iv
o)
riyoyviadfxv^v.
Pythag-oram
postulasse, ut sacrificantes
corpore sed etiam mente pura deum adirent, refert Diodorus Si non Pythagorae ipsius, quod verisimile Siculus 8. 9, 6
Carolus Praechter Hieroldcs der Stoiker, 1901. fragmenta moralia adscribit apud Stobaeum tradita (anthol. I 53), quae inscribuntur riru i^onor &eor;
XQTjoTeov.
Stoicus
ille
in
Homericam
seutentiara
497 otoetttoI
eis
rs
y.nc
Eh
Cf.
tavi6v
8 ed. Stich.
Seueca de beuef.
IV
4, 2,
quem locum
Haec una
cf.
Athen.
*
XIV
p. 451.
Anton. Coram.
memoriam VI 23.
:391
39
non
certe tarnen Pj-tliag'oreoriim receiitiorum erat praeceptum. Deinde de precibus stiiltoriim hominum questus esse dicitur, quod nescirent, quae re vera bona esseut, Diod. 1. c. 7
est,
"0x1 6 avTog UTtecpaivtro rolg O^eolg evxsod-ai elv ryad-a rovg (fgovifioig VTtBQ rCbv acpQvcv. lohg yao acvizovg dyvoslv rl noxe
ioxiv xq) iio
-/.axa.
alr^O-eiav ayaO-v.
:
vSimile Pytliag'orae
Ov-/.
dictum
legimus apud Diog-. Laert. VIII 9 di xb fir] eihai xo ovurpiqov. Contra quod secundura Pytliagoram liomines precari decet, his continetur verbis Diodori
1,
c.
8:
'0
Sing'ula bona enumerari vetuit, cum homines exitum eventumque nescirent: Kai ^u. /.ca ^ligog voHC(L,nv, olov l^ov-
x&yad^d \
nloCtor, xalla xa xovxoig ouoia- 7to)J.d/.ig yccQ xovxiv iy.aoxov xohg y.ax^ e/tiO-iuiav ahCov xv^vrag xolg oloig
oiav,
Y.clog,
cwaxgerteiv'^.
Adiungo quae de precibus dicta sunt in libello a nonnullis Pythagorae adscripto, cuius versus ipsius Pytliagorae non esse
luce clarius
Mullacli.
est.
Nam
v.
47 editionis
eti"
De
'^).l'
sqxsv
eqyov
p.
e r o c 1 es
Platonicus quinti
Chr. n. s. philosophus hoc aureum quod vocatur Carmen commentatus est, qua ex interpretatione multa accipimus, quae nos Dona docent, quomodo Pythagorei deum optime coli putaverint
.
Optimum
sacriflcium pura
mens
JwQa ydg
/.al
d-nycoUai
cifpqvcov
mgog
xQorpi]-
Tb de ev^eov (pQvr^ua iaoy.al uva^uaxa IcQoavloig xogr^yla. awg roaGuivov ovvtatxEi d-t). Yerba quae sequuntur: o9-ei> y.al
(.lvog
ddwg
ev^aaO^ac
solis
immo Pythagoreis adscribi, ut vult Mullachius, talsum Praestantissimum dei templum esse locus communis est^
est,
^
precationem saepius laudatain. diss. XI 12; deinde quos locos R. Schuetze affert luvenaUs ethicus. Di.ss. Gryphiens. 1905 p. 46 .sq.; tum Clem. Alexandr. xk fii] aviifiootTt Strom. VII 44, 857 Pott.: 'Ea/azr] e duad-iu tthelad'ai farruala dynd-mv y.uy.d ahovfiei'ovs Ofpioir.
Cf. Socratis
^ Cf.
Maximus Tyr.
Cf. V. est
eins
-cedendiim
fieri
posse,
goreorum
*
sint intermixta.
Cf. simillima
XI
8: ^Af
ise?.r,s
jo (Hov
40
Heuricus Schmidt
r40
In libro posteriori
afflrmabaiit.
quoque Pythagorae suppositus est, in prooemio Zaleuci legum precationes commendantiir quasi remedia malorum consiliorum. Postquam de vero cultii legimus de precibus ipsis dicitur apud Stob, 44, 21 ^Eav de toj ncQaoTfj aiutv '/.avliQ, %qf-7Cojv TTQog dr/.iar, iaiQleiv 7robg vaolg ymI wfj.olQ /mI Tsueveoi, fpevyovza zr.v adL'/av, wg ioTiotvav aGteoTcar(v
ipse
'^,
:
/Ml
xaXtTtiTdir^v,
l/.eTtvovxa
avTr'jv^.
Simile est
Biantis dictum
iisilss (ivrov
(fi?.oao(flur,
iu
^ojTtvpoi^
... 10 upov
Pythag. 7
ev/^ead'ai E:iioz<ifisi'or.
Mvos oif
sent.
y-cu
Cf. Deiuophili
sent. S'elov
J"}.iaaa/.yos
ufoconos
duad'r^s v//'>ui>oi
dsoft/.ijs
,
vcoi'
zo
fuaef
Cf.
fMOVOi
juofog
elSotg ev/_sodai.
1898 de cultu quo veuerabantur Stoici sapieutem, p. 430 (Stob. Ecl. II 116): Aiyovoi St y.ui Isoia uoior tlfai x6v aorpov. ifuvXof /ur^Ssrw tbv yuo teoea elfai Ssif eiirvetooi' v6[.i(ov tv
Ritter-Preller,
g-r.
ph.
rorn.
fujjjrtj
y.ai
y.ad'apftovi.
sit,
dicit Zeller
Grundri 1905
gemacht zu
sein,
p.
273 sq.:
Um
das
Ende
Anfang
des
1.
auch die pythabefruchtet, neu zu heieben. Die ersten nachic eisbaren Belege dieser Bestrebungen finden sich in untergeschobenen pytJuigoreischen Schriften den von Cicero (Legg. II 6, 14) angefhrten Prooemien zu den Gesetzen des Zaleukus und
ivahrscheinlich in Alexandria, der Versuch
und
.
CJiarondas.
a malo homine coli non Precationem quam ante cenam precari solebant, Diotog-eues Pythagoreus digue dicit id spectare, ut anima pia grataque sit, Stob. 43, 130: KaldJi k y.nl r tur O-eor ii> apy/x n Sainvia
^
Deus
cf.
animo
colitur, coutra
potest,
Charoudas apud
xai
TW
aoiaxio knty.rO.ieod'ui,
ovy
coi
SefiEvf tivos
lii'
tolovxoiv,
a)~.V
tV
t fiiuad'ivzas
y.rfTay.oaur]d'ruEi'
ruf ^vyf.
De
ad mensam veaeruut
kl.
et
Alt.
p. 151.
cf.
cum
v.
Lasaulx
coli
Stiul. des
deum
volebant
Pythagorei,
Plutarch.
Xuma
14; Sittl
Rmer
-
p.
181 sqq.
Cf. Diodor.
X9,
Xec frustra sunt in deo 2>ositae spes precesque: quae cum rectae sunt, inefficaces esse non possunt. Advcrsamini igitur vitia, colite virtutes, ad
rectas spes
animum
Magna
vobis
est, si
cum ante
41]
41
cando imploreut:
'/.V
h.eiviov
AaxmpQVU
uoy.oi^ihii)
Tidvrojv'
rol-g
^Qog
taTci
goc
aot
ovlhjTtTogag-.
Ex
aliis verbis,
immo
i}-eohg
^,
vero
puiiiri,
Florileg'.
Monaceiise 169
zfjg
itXiiov
oteot,
yjiuc(uof.ivrjg
h'cprjj
vecog
xovg
l7tiy.aKov(.ievn)v, otyve,
f^i]
aioS^iowac
Ivd^e rc'kiovxag
Exemplar
viri esse
A p o 11 o n
um
Tyanaeum*
culis
Neo - Pythagorei putabaut, cuius vitam miraPersuasiim habebat plenam Philostratus descripsit^ sacrificia non prodesse, nisi mens pia esset, pluris quam sacrificia
esse
precationem
deo dignara".
Apollonius
Pulchrae
ipse lioc
/.al
precationes
commendantur
invocabat:
et simplices.
ojrjze
modo deos
/.irspog.'^
^li]
V ^soi,
f.ioi Of.itY.Qa.
ey^uv
elGOai
iy.aioavvrjv elvai,
vj-iocg
/.azaXve-
(.ih,
:
udliog
Suao-
y.al
wg v
iig d-mlg
eoyono
:
y.at
d^mi
'*.
Cf. Biautis
dictum Stob.
29
"i^*-
?/
ov Ser^au oiSsfs.
2
Cf.
Anton, coium. (supra p. 38). Haec Biantis verba paullulum mutavit ^iif dt] tov otumos a-Tiallaysiaa Ol) Sujd'i'jor., easivioi^
Etiam sequentibns verbis Porphyrius cum Biautis verbis Utrnmque Meinekiuiu Stobaei editorem Denique Biantis dictum Stob. V 28 non multum mutatum effugisse videtur. invenitur Porpb. ep. ad Marc. 29, ut Porph. in sola ad Marcellam epistula
Stob.
29 ex parte couseutit.
sit.
Stob.
flor.
ed. Mein.
IV
p. 280.
f.
De ApoUonio
4.
scripsit
Chr.
Baur Tiib'mger
Zeitschr.
Theologie
1832,
Heft
^
bemchtigte sich
(um 220
n.
Vita Apoll.
lOsq.
Dei
sacrificiis
non indigeut.
Zeller III 2
'
p.
1.
157.
8
I 34,
IV
40, 2.
IV 40 sq.
42
Heiiricus Schmidt
[42
Max im US Tyrius,
Platonicus TIiSayoglLojv^, qui syncretismo indig-ebat et sententias Platonicorum cum Stoicorum doctrina commiscebat,
dissertatione midecima, quae inscribitnr d el eixeod^ai, stultarum precationum ab exemplis orsiis, cum in Homerum pravas praebentem preces inveliitur -, ad rem ipsam pertractandam
aggreditur.
Nam
sibi
proponit ut demoustret
melius
esse
omnino omittere preces. Quod ut ostendat. Piatonis sententiis quibusdam utitur. e. g. cum dicit mutari aut poenitentia duci bonum virum dedecere. multo autem magis deum 'l Deinde preces inutiles atque non necessarias esse affirmat. quia bonus vir, etiamsi non precetur. semper accipiat. quae optet, neque umquam malus, quamvis invocet deos. exaudiatur. Non interesse precari homines aut precationibus desistere, sed dignos esse et pios. Quin etiam qui precatur, peccare paene videtur \ Dux, qui aut nescire potest aut corrumpi muneribus aut decipi, de postulationibus militum decernit /.aza zi]v yoslav Tfjg Ta^ecog. Item deus recte decernet: Ovis oiv Evyonivoig
d)Gl TtCtQa ZTjV CC^ICCV,
UTS
00/.
elyoilivoig
OV
iGEL
7MTa
ir^v
agiav
quaecunque sibi evenire precentur liomines, aut regi Providentia, quae dei sit, aut fato cogi, quod sit necessitatis, aut casu mutari, qui fortuitus sit, aut dependere arte, quae sit hominis. Sperare nos non posse iudicat fore ut a Providentia exaudiamur, quia deus singula
'".
censet,
neglegit (4); deinde a fato aliquid peti ridiculum esse; sacrificia quoque precationesque esse inutilia, quia ipsi dei fato parere co-
gantur ( 5), fortunae autem supplicare homines dementi et insipienti stultum esse, atque aeque ineptum esse nos precari. cum arte opus sit. Ipsi homines quae volunt, efflcere possunt ( 6)." Bona
^
204:
Dieser
Mann
steht
selben
Boden des
eklektischen Platonismns,
zum
XI 3
3
:
iniprimis
Homeri versum
yuo
(-f.
II.
IX 497 acerrime
improbat.
d),?.'
"
^lerarid'saQ'ai
y.rl.
y.i
YII
1;
Legg. 905 D.
*
XI
3.
3 sub fine.
8.
Haec Stoica
431
43
inutiles
sibi ipse
comparat, precationes
ig-itiir
mus Tvrius preces omniuo ita improbare videtur. tarnen fine disserUt graviter precentur tationis instruirnur eum aliter iudicare. liomines adliortatur. cum deus iudex severus sit, cui non
lamentando aut gemendo instare possint K Precabantur quideni et e. g-. Socrates et Pythagoras et Plato Neque vero petebant a dis bona quisquis diis amicus erat. Quam vere piam philosophorum orationem, quae corporis.
raagni philosophi.
nominatur
TtaQvTiov
oiulla
y.ai
v.al
ud&y.rog
rf^g
Ttgog
rohg
d-eovg
neq!
tiov
eTiLduiig
gerf^g-.
Maximus
Tj'rius
quoque
admittit
praedicat.
atque non modo eam tolerat, sed etiam laudat et Qua re patet eum non in omnes precationes" in-
vectum esse, sed tautum in eas quas pravas esse persuasum habebat ^; id est. in eas. quae ad bona corpoiis spectabant.
Nulli philosophorum doctrinae addictus Lucianus erat. Cuius in dialogo, qui inscribitur luppiter confutatus, Cyniscus Cynicus lovi demonstrat preces et sacra inutilia et supervacanea esse, si re vera di imperio Fati subiecti et obnoxii
sunt^
Quas impias sententias luppiter exsecrandis sophistis crimini dat, qui alios quoque precibus et sacrificiis prohibeant. quippe ([uae cassa sint et vana ^\ Nihilominus ipse concedere
cogitur re vera nihil prodesse sacrificia hominibus. reverentia
^
Sirailiter
accusatos
niisericordiam
captasse
31or.
Urra
Plat.
uii' Sei
Tilll.
tu
Ayad". rovi
Tcov d'ecr
(cf.
27 C),
oaoif bpiy.xtov
nvrci' ty.sivcov.
Hoc
opinatui-
Ad.
v.
Harless
gyptischen
Mysterien Monaci 1858 p. 75. Falsum est. Cf. E. Rohdich De Maximo Tyrio fheologo, Diss. Vratislav. 1879 p. 41 Tota haec argximentaUo ratio sophistica atque itn comparaia est, nt, quae proferuntur, ea magis instrumenta appnreanf, qnihns propositum coii/irmetur, quam c verasentcntia dicta. Cf. Damii quoque verba a llohdicbio laudata p. 41
'
Maximus
alles
redet bedingungsiveise:
wenn
die
{noroia, Einanirr,
"
dryy.r,, iv/r^,
5, cf. c.
uvd'Qoriiiij
"
lupp. confut.
11.
0.
44
Henricus Schmidt
[44
^.
Quo
facto Cyniscus
lovis
verbis
ticl
fujevl
xQ^oif^Ko
yiyveoi)ca
zag ^volag
se
Homines igitur quasi dementia conteutum esse confitetur. Alio loco luppiter quamet misericordia commoti deos coluiit.
quam
ventur
dei, si Epicureorum doctriuam sequantur homines, tamen paullo post se consolatur, quod perditissima et inflma Graecorum faex (0 ovQfpa^) et omnes barbari in officio permaneant -. Neque quam pia stultaque veneratione vulgus colat deos, Lucianus irridere desistit. Deos enim nihil gratuito facere Omnibus peisuasum esse turpissimas et iuhonestissimas preces
"*,
quas non exauditas deflat luppiter: Tag de vooiovg (twv evyiwv) anqd/aocg avd-ig nijttUTtev (0 Zehg) aTtoffiaibv*
fundi;
xaio), %va
/Lirjh
ciuorum alter
parumque
subtiliter se
ad philosophiam conferebat,
Chr. n.) in
Plotinus (204/5270/71
p.
una philosophia
Quid senserit de religione. Zeller dicit III 2 p. 664 Plotm stand der positiven BeVujion, trotz seiner Mythendeidung
versabatur.
Ansichten ber Weissagumf und Magie, verhltnismig noch frei gegenber; er fhlt sich auf seinem idealen Standpunlt in der PhilosopJiie und der pliilosophischen Gesinnung befrietrotz seiner
und
digt
und kann
Kultus enthehren.
Quod ut
TtQog
if-ih
&whg) magnani
eQ'/to&ai, ova
lf.t
TiQog Ixeivovg
Nihilominus Plo-
fieri
posse,
ut
pi'ecationes
vim effectumque
*
c.
7.
c.
lupp. trag.
c.
18 sq.
toty.si',
y.til
lleol d'vaiMi'
d/.iiod'l
Tioiouaif
cof Tioi-
T (liv h/iaiveiv
* Cf.
*
sl tv/^oi oiSiov.
Cf.
Aristophaues, Eccles.
liiuic
778 sqq.
locum.
inveuies apud H. v.
**
Dio Prusensis quomodo iudicaveiit de simulacris deorum et precatiouibus Arnim Lehen und Werke des Dio von Prusa 1898 p. 478.
Zeller III 2
p.
470, 1
Hat
in
45]
45
spicere et curare
negat^ Si preces iion exaudiuntur, preces Quam conclusionem deorum reicienda sunt. Plotinus sibi non constans evitavit, cum cognationem esse quandam naturae atque quasi concentum et consensum omiiium rerum affirmabat, quem Graeci av^md&aav appellabant. Qua arcana vi ^ proprie quidem preces non exaudiuntur ^. Sidera neque precationes exaudiunt * neque alia, quae in terris liunt,
atque
cultus
Non reminiscuntur invocationum, ut liac ipsa intellegunt^ de causa hominibus obtemperare non possint^ Acerrime invehitur in eos qui opinantur sidera non
sed etiam iniusta perficere. Quos refutari vult imprimis eorum causa qui graviter ferunt ^eovg owe^yolg v.al ahiovg ylyvea&cci
ccTTtiov SQytv T)v TS ccklcov
"'.
xat
dl]
d/.o-
Miro quodam concentu et consensu rerum Idoroig ovllrupeig continetur effectus precationum ^ Precatio igitur prorsus cum
1
Plotini
in
Enneades
R.
Volkmann
Lips. 1883/84)
IV 4,
41
voti potes-
tatem
consensu quodam partium consistere putat, quemadmodura in nervo tento contiugat Kcu yivsrai ro y.nr rrjv v/J]v avfina'ovg usoovs uioet yevo:
vev^ Terauevr/.
Se sv^as ov r^s Tt^oaioiaeMS dy.ovovOTjs ol-
IV
L.
4,
40:
7]reov.
*
C.
41
eTiaiet,
ZeUer III 2 p. 566 sq. ovrs ' L. C. 42 "iiaxs ovre fivjfirjs Sia rovzo SetjOet rotg argoig alad-rjaecov dvanefmoueviov ovSs snivBvoeig rovrov rov rgnov evxaZs cos Secundum Zellerum, si verba 30 reo'iovrai rives TT^oai^eriy.ds rivas.
5 Cf.
:
.
Spiciuntur SrJ.ov yo
ort, ei
y.n'i
avrd,
d'.'
eh vareoof
ev^auefwv Tioiovat y.a'i o 7ia()aXQi]fia Spcaiy ndvv Ttol/.dxis eis xovovg, ftvi^fir]v cov avxovrat
quibus incipit
slvat,
Srj
e^ovotv verba,
0:
Nvv
S'
enstSi;
fiiv ev
roig aOTQois
nspnrdg
y.al
sd'efied'a,
alo&tjoeis
Si e^oftev
ev%iov
nOU
hoc
possunt sidera
sensu
proprio
exaudire preces,
esse.
contra evyv
1.
y.Ueiv
loco intellegendum
Zeller
627, 1:
Daraus
aber,
da
noch nicht,
Gestirne Hherhaxipt in geivissem Sinne sehen und hren, folgt 26 de terra dafi sie auch die Gebete der Menschen hren. y.al nxoveiv Se eaovT'u ul niad-rjaeig ov tiv fiiy.ocv dlld raiv /teydlojv 25 dicit PlotinUS svxofzevofv y.al eniveveiv ev%als ov-y, ov 7\fiels iQnoi'.
die
astra etsi sentire se nostras res fortasse non auimadvertunt faciunt precantibus occulto
'
tamen bene
3).
Cf.
Parthey
(v.
infra 47,
IV
46
Henricus Schmidt
r46
immo unum
idenique
est,
ennead.
IV
liis
4,38: Evyial
7}
n/Mi
fj
tixv]] ccdof.uvca'^.
Ulis precationes,
Porphyr ins
Cultui non
liorrebat
cruenta
et
''%
sacriiicia.
cum victimas
putaret,
magnam vim
est
attribuebat
non
sacrificiis et preci-
Summum
sirailis.
sacrificium
cum
dei
sacrificio
culpam quasi
rei
corrigere possit.
sit
'
Sin
est
^.
et iustus
contendet^
Templum
Neque immo
nullius
indigentis
anima
sapientis
ordine
diversis
diversa sacrificia
fieri
affirmat.
Summo quamquam
^
nou vetat^
IV
4,
26;
cf.
Cf. eius
de abstinentia
II.
Marcellam ep. C. 18: Bcofiol e 9eov leoovoyovfievoi, IUP ovSev XaTnovaiv, dfis).ovfiavot e ovSsi^ dfslovoiv.
' *
Ad
sibi tribuere;
Ad
Marc.
17.
Secundum Augustinum
esse
26 Porphyrius
de angelis dixerat
gelten mu,
TZspl
Imitandos
p.
iwtius
quam
invocandos, ad
quem locum
665, 8:
Was
Cf. ad Marc. c. 19: Kai oix on nr notovvtss rj So^^oprss &eov naXws tovtop aeo/nsv' ovre Sdy.Qva xul ty.ereiai &edv sniarQeyov-
atv
.... alXa lo evd'eov ^Qovrj/na y.aXws r/Sorw/uepov ovvmei d'eo). De abst. II 60; cf. ad Marc. 11, 16, 17. ' Ad Marc. c. 18. * Ad Marc. ^ol s cootieo a'ioi]Tai, VEioi fisv eoTir) rov d'sov C. 19:
*
ep aol vovg.
De
37
v.at
dxiprjros
xal dfiepiazos
%QiiC,t
ovSevos
34)
y.al
TcXapoifievois,
sx re
oa xal
}.,dnroisp <^apy
xal
TtdXiv euE^ytroZep
dv rovs
Ev'/^ais
dxoXovd'ois eievuEPi^ofiei'ovs,
471
47
( ovv tCv
deis
secundi
ordinis nihil
Quod
-.
purani
mentem
et
sententias
Christiauae
relig'ionis
erant. molestae
et
odiosae.
bitationes in
epistula ad
si
Anebonem^
di
Ipso
dei
omnes
in caelis
solum
liabitent,
Qui
Sin
autem impatibiles
expiare,
invocare,
nullo
placare,
cum
dei,
siut,
modo ut
quoque
a daemonibus
ostendit;
sed
ad
deos
ItQejtxol
sint,
e re xa
ahoi.
inflexibiles
non permixtos. Precationes ipsae a pura deorum mente abhorrent, multo autem magis sacrificia, quae eis, quasi sensu et anima utentibus, olferuntur^ Quomodo fieri potest, ut dei qui a cultoribus puritatem exposcunt neque exaudiunt re venerea contaminatum, iniusta et impura facinora adiuvent^? Mira Aegyptiorum incantamenta improbat*, inepta deorum nomina et barbara reicit, quae graecis efflcaciores esse nounulli opinentur, quasi, ut ironice addit, etiam deis
esse et rebus corporis
De
abst. II 27.
Ad
TtQos
Graece epistula pleruiuque apud Eusebium et Theodoretum mscribitur 'Aieo) Tov Alyvnxiov. Cf. Zeller p. 661, 1. Edidit praeter alios epi^
p.
XXIX sqq.
C. 41 (iait.)
avroj^'
it(u
'-'*
:
xkijaeig
tTiuyyeXXofievai
Kai /urjvios
i^tXoeis
(lxi]?.t]rov ycto
xnl
dlaaroi',
*
uy.aTuvyxaoxoi' x6 dnttd'is.
AI e liravElai dXXoroiai
tov vov
xad'aoxrjxa.
7T(/oadyxat.
'
AlXu
xt
xd nQoaayfteva
noog
alaO'r]xixovg
xal xpvxiKOVS
C. 18.
C. 32.
48
sermo
sit
Heuricus Schmidt
[48
diibitet
patrius^
Porpliyrius quamvis
de miiltis
desistit.
non
Qui deos esse negant (ol ri]v TCQchTTqv S^sTtjja vomjaavreg ^), eis precatio emolumento non est, immo, si constantes esse volunt, reicienda, non aliter atque eis qui, quamquam deos esse credunt, tarnen providere hominibus non concedunt et eis, qui deos et esse et providere pro certo habentes omnia fato fieri putant. Qui autem providentiam esse concedit eum precari oportet usumque precationis agnoscere ^. Ipsum virtute praeditum et sanc-
tum cum
iraprimis
deo.
precari
decet,
Qui in
vinculis
compedibusque
corporis
vitam
ob rem
diligen-
miserrimam trahit
dei precibus.
sunt parentes,
ut consocietur
et
cum
et
superis*.
Quam
omnes sapientes
tissime
partes,
et
Graecorum
aliarum gentium
ostendit^
Nos, mundi
Universum precari debemus, a quo partes perfectum sive agitur de virtute sive de bonis corporis ^ H e r m a r ch i Epicurei conclusiunculam fallacem, quam contra Piatonis verba Tim. 27 C protulit, qua contendit, si precatione opus esset in omnibus rebus, precatione etiam in precatione ipsa opus esse ', Porphyrius secundum Proclum in Tim. 66 E hoc modo
accipiunt,
dissolvit:
"^'Oti
all'
krci
inl navtbg
de
OQ/iiag
OQ/nf] Ttgayi-iarog'
ovv
oQf^iCoixtv,
oix
q{.iG)^ev^
og^.
erat,
Summus
^
Porphyrii discipulus
lamblichus^
tv
cuius nulla
ra
.Q-
Ei persuasum
est
Tl oe xeu ra
de
aarjfia
dorificov
aQa
Phltarch.
. .
Sliperst.
166 B:
. .
apa()iK0Ts
AlyvTiTios
^
.)
t]v
ri yivsi.
Cf. Piaton.
hegg. 888 B
p.
ttjv
vaov sxovrss.
(ed.
:
64 A sqq.
64 B
"Offot ^e
exeiv,
rjficv
uvo^d'ovv
ofioXoyovai.
^
64B.
64B
1.
c.
addidit Proclus.
2, p.
De Theodoro
727:
Zur
Religion verhielt er sich hnlich wie Jamblich, so viel sich ivenigstens aus
491
49
quam
precatione ^
Fieri posse
dicit deos
iit
cum
posse,
agant, comprehendant.
cum omiiibus negotiis intersint et, quaecumque boni homines Hoc quidem fit in opusculo perperam ad lamblichum relato, cui nomen est De mysteriis Aegypi
um
1 i
b er I
,
c.
15
-,
quod
et
hoc loco et
erat,
aliis
lamblichum
se-
qui videtur
^.
Anebonem
ali-
Fere omnes Porphyrii dubitationes discutiuntur '\ Nomina deorum mutari improbat auctor, cum non retineant vim in alium sermonem translata. Nomina anxie observat neque toto pectore,
immo
deis
ut Harlessius
dicit:
3Ian
sieht:
an
Magie
des
Worts,
saepe
et
der Formel.
assentiebat,
Quamquam
vulgi
de
opinionibus
tamen etiam
Pseudo-Iam,
blichus Porphyrium
inflexibiles
sensibilibus
ad
quos
den Ausfhrungen des Produs ber seine Ansichten von den untergeordneten und ber das Gebet {Produs in Tim. 65 E) abnehmen lfU. Gttern,
. .
.
Hoc
loco Procius
nvra
1.
Zeller addit
C.
Dies weist auf die Ansicht, da das Gebet die allgemeine Bedingung fr die Vermittlung des Zusammenhangs zwischen dem hheren u. dem niedrigen sei, womit eine magische Auffassung desselben von selbst zugegeben wird. ^ Procius TtitpuSiScaoi rrjv re 64 C: 'O Se ye d'slos 'IduXixos vt^a/uip T/}s sv/rs nal 'ir]>' zsketoTTjra d'avttaartjv riva nal vne()^r} aal naav
. . . . .
vTieoaioovaai' elniSct.
p. 14,
24 sqq. de precibus
^V
63
fUa
ierxi
fi'ev
upioirj Ttaodxltjan
evSaiftOfiav
fj
fiefnyfievr]
zaZs evxuZs
-
V. Zeller III 2
699, 2;
cf.
c.
715.
5.
6 I "
die
imprimis
lib.
de myst.
IV
p.
11.
Das
75,
50
preces
nibiis
Heuricus Schmidt
[50
mmcupandae
est.
sint.
Nam Optimum
intellectuale
,
quod
in
homi-
unum vel intellegibile pervenire ad perfectionem annititm^, cum precamur^ Precationes a dis exaudiuntur, precantes ipsi cum deis conNon abhorrent invocationes a puritate numinum. iuncti sunt ^. [mmo vero quam raaxime possunt deis supplicationes olferre hoid
est
divinum,
Vanitatis nostrae mines decet ob ipsam eorum excelsitatem. atque fragilitatis conscii impellimur, ut precemur, quia precibus
propius
dei
admovemur ad similitudinem deorum ^ Accedit quod carmina sacra (legcar/ial UsTslai) cum sacerdotibus communicaverunt *, quae a solis dis intellecta non cum hominum
ipsi
precationibus conferenda
quiuti,
sunt-^.
^
Ultimo capite
destinatus
est,
(c.
26)
libri
qui
ceteroqui
sacrificiis
de precibus
coniunctione
agitur.
De
'
arta
precationum
cum
sacrificiis
locutus
greditur ^
I.
Tria
eidri
discernuntur
versum Gebet der Sammlung), coniungimur et res divinas coqua precatione cum deo gnoscimus ".
eldog ovvaytoyv (germauice
onisque vinculum)
*
^",
p. 41,
I 15 (p. 46,
I 15 p. 47, 11 sqq.
617) cf. p. 109, quo loco dicit daemoues singulos inIX 10 (p. 284). struere homines quomodo velint iuvocari et coli.
I 12
(p.
42,
'"
'
cum
sacerdotibus quasi
copulantur.
**
26:
"-Ettei
ov ro
auiy.oorarv
iari
ro ro>v
svxiv, av/i.7i/.r]ooZ re Hvrots if roig /id^uora^ xal Sia Tovrcnv y.garvverttt nvrotv
xnl ETiirs^.siTai t6
xeiat',
nv egyov,
xoivr^v
ts
ifgr/Oi^^fois',
ov xngof
Quo
1,
locc
Pseudo-Diouysium
Areopagitam,
de
caelesti
hierarchia III
Hugo Koch Pseudo-Dionysius reopagita in seinen Beziehungen zum Neuplatonismus und Mysterienwesen (Forschungen zur christlichen Litteratur- und Dogmengeschichte, 1 Bd.,
1
usum
esse demonstravit
2.
und
3. Heft, Mainz 1900) p. 179. Intellegentiam deorum ut assequatur ipse petit in fine
libri.
'
51]
51
aQ^r^rog hcooig.
Qua
tionum vis in
in dis ^
dis collocatur et
II.
comnmnem operum
TtXriQCGiv UTio
yioivr]v
negyaoiav)
ralelav ano-
III.
dh eig
ti]v
I.
alfert:
aut
sacrificiis finitis
suscipiuntur
-.
Quo
facto singula
sit,
commoda precationum
enarrat, in quibus
Salus posita
sine quibus^
caerimonia.
quaecumque divinae menti opposita sunt, e. g". to yeveaiocQyv, contra efficiunt spem et fidem, vel ut paucis complexus verbis
dicit:
Precationibus
familires de-
orum fiunt'*. Tot et tanta bona hominibus comparantur precationibus, quot et quanta homines accipiunt a/ro rcv rif.uoiQyiy.)v ahiwv.
Denuo
I.
vaywyov
Te'heoiovqyv
IL t
III. TO &7t07tXr]Ql0rL-MV.
Sub
.se
fine
et
perfectam
Ut
1
libri
locis
lamblichum
se-
p. 237,
p.
238,
'
p. 238,
14 23,
19.
13.
6 p.
240,
52
quitur,
Henricus Schmidt
[52
itaProclus^ quoque (p. Chr. n. 410/11 485), cum agit de precibus ^, euin respicit ^. Secuudum lambliclmm et Ps. lamblichum precatione animus ad deum se confert et confugit. Arcanis symbolis, quae deus animis infixit, precantes cum
cuius bonorum participes fiunt*. Ipse coniunguntur quoque tres condiciones, tria precationum genera affert;
deo
I,
Imprimis scieutia omnium divinorum ordinum quos implorat qui precatur, opus est^
IL Puritate atque sanctitate benevolentiam favoremque deorum homines sibi conciliant in. Tertium precationis genus unio est perfecta, qua artissime coniunguntur cum deo homines aut, ut ab oraculis appellatur ifiTtelaatg, qua anima conquiescit in deo *.
*^.
Nostra atque deorum Ivegyeia una est, non iam uostri, sed deorum sumus. Imprimis igitur necessarium est homines precari; nullum hominem sanctum et virtute** praeditum, qui
deis similis fieri vult,
^
^^.
Quae
est auctor
Quae Produs et Pseudo-Iamblichus explicaveruut de precibus, imitatus quidam christianus, cf. Koch Ps. Dionysius Areopagita p. 178 sqq.
' Imprimis agit de precibus iu commentario iu Piatonis Timaeum 65 A sqq. Optima Prodi de precationibus sententias illustravit Koch 1. c. quas ob eam rem brevissime explicare mihi licet. Proclus p. 178 sqq.
,
quomodo iudicaverit de tacitis precibus, osteudit Koch 1. c. p. 128 sqq. De multis Prodi precibus et sacrificiis cf. Mariuus, vita Prodi c. 19sq. c. 17. ' Tameu valet quod dicit Zeller Iu 2 p. 699, 2: Aber diese Ausfhrung selbst ist sein eigenes Werk, und loenn er auch nur sagt, er wolle
;
darin
Siromv
sieht
y.n'i
reo
SO
man
doch deutlich
da er nicht
mehr, als den allgemeinen Gedanken derselben von Jamblich entlehnt hat. * P. 65 AB: IIqos i'e rrjv sniarQOfrjv ravxr]^ f] evxr] fceyioTTjv na^exerai avvreleiav ovfilois uq/iTois t<v d'eci/, a rcv ipvxJv 6 narfiQ eveoTCEi^ev avzais, TCv &awv rrjv einoUav eXy.ovaa eis eavr'rjv xat krovaa /.cev rois ev^Ofievovs exEivois, Ti^bs ovs evxovzai, avvmovaa Se xal rov rcv 'emv vovv Ttpos
rovs
10)1'
svxoiisvcov
'/.yovg,
ra dyad'a
ka T
t)fiTE^a
'
65B.
Cf. lib.
.
Ibidem.
p.
237, 14238, 5. Solum virtute praeditum precari decere affirmat Proclus Platonem secutus, cf. Legg. 717 A, 910 E.
de myster.
Cf Porphyrius 64 B.
65BC:
T^irt] e ^ avva<pri
r;
Cf.
65 E,
53]
53
D:
dei si placandi
non cessandum ei yeveoig non inquinavit, ei praesidio sunt; triplici illa qualitate, fide, veritate, amore opus est, deinde spe quoque boni; spiritiim divinum pertinaci animo complecti eum decet atque se continere ab omni cultu
est,
usitato.
et
Solum cum deo coniunctura esse eum oportet, dedecet cum vulgo se coniungere et cum uno et supremo deo ^ Quod
qui facit, a se
deum
alienat
^.
Ahiai TtoirjrrAal sunt deorum vires et efflcientiae, quae ad deos omnia advocant. In numero quasi corporearum rerum ^ habet signa verbaque, quae aediflcator mundi precaprecationum.
tioni attribuit,
ut
eis,
qui akiag
reduceret'*.
aliasque
divinas res
esse
crederent, in
memoriam
Genera precationum diversa sunt secundum speciem deorum, quos liomines implorant.
I.
genus
et
IL
Primi
xa^aginii]
^.
generis
precatio inferioribus
et
deis
offertur,
quos
demiurgicos
appellat,
est
e.
g.
de
imbribus et ventis.
Secundi ordinis precationibus arcentur pestilentia et res, quibus homines maculantur, cum tertii ordinis precationibus numina moveantur, quae animalia nasci et terrae fruges provenire iubent. Quae precationes non efficaces sunt, nisi observatur ordo precationum \ Precatio, qua animi salus a dis petitur, summi est moInfimum menti et superior precatione, qua valetudo petitur. fit '. causa corporis autem locum ea precatio tenet, quae bonorum scidivinarum Homines, in quibus owcpQoovv)] est veraque rerum
66 A
66 B.
Qiiinque precationis gradus, yvwais, oixsicjoig, awafr,, ifineNam yp>an, olxsicoois, avvafij arte inter
p.
182
*
sq.
Porphyr, ad Marc.
Prod.
in
Tim. 65 D.
'i Se
vhxdg
p.
65 E.
65 E.
^ Quod ad precantes pertinet, iterum triplicem perfieit divisionem, qua discemit precationem et philosophani et theurgicam et more patrio factam. 65F 66A. Auxie anni quoque tempora discerni vuk 65 A.
**
*
54
entia,
Heiiricus Schmidt
[54
boniim et pulclirum pouunt in salute animi, non in rebus ^ humanis et fortuna secunda et, cum deorum providentiam ut in omnibus invocant, deos ad omnia pertinentem noverint,
rebus se adiuvent dementia et benignitate numinum freti-. Providentia divina quasi fundamento precationum Amn i u s quoque Hermiae lilius nititur, qui a Proclo profectus
adiuvari persuasum tiabet, quoad commoventur divinis rebus*. Contra alio loco^ preces exau-
est
Providentia
=^
singulos
diri afflrmat,
quae al TtolvoxEiyoi xG)v -d^emv kvsQyeicbv Ttgayf-iaTslm et cotidiana exempla docent ^ S i m p 1 i c i u s unus e summis Neo-Platonicis, paenitentiam, morum vitae emendationem, precationem comparat cum nave,
refert ad ea,
,
cum
substitit,
quamquam se deum ad se trahere opinantur, tamen In flne libri deum imse ipsos ad deum trahere exponit l plorat, ne umquam obliviscatur animi ingenuitatis atque pudoris.
Petit a deo
ut animus
et con-
iungatur
1
deo
2
^.
Cf.
66B-C.
nou cousilio habito, sed quia est, omnia luce complet, ita Providentia quoque ob id ipsum, quod est, res humanas regit, cf. eius librum
^
Ut
Busse) 108 (comment. in Aristot. gr. vol. IV pars V). 32 r: 'Pr^reov ... ort loyiy.ovi j]ui xal avzoxtvrJTOVi ol d'eol tzoUcv nnd^etov y.voLovs elxorcog y.areorqaav, oooivreg vTioartjoavTss TB rzdvra ru i.fierena, drosTiTCog xal ras d-easis rag fifisTeoag naQa8ex,uevoi
nsQl iofirjvsiag
*
(ed.
ITspl BQfi.
TtQog
t'fisig
xavrag
viiZf
nobs
dvTOXivrjrois t6
xt' d^iav
dfooi^ovat ,
ical
fj.).kov
oe
eyy.Xiaeoyv,
roirov
dnolavofiep
Tcooarjy.ovarjg riuXv
"
^
twv
6 Cf.
d'sci'
noovoiag.
108 a.
latioue utitur
Studien
p.
Dbner 1840 p. 107. Eadem imagine et transClemens Alexaudr. Strom. IV 23 p. 633 Pott. Cf. v. Lasaulx 148 sqq.; Pseudo-Dionysius de divinis nominibus 3 (cf. Koch Fsed.
Dbner
p.
138.
551
55
Supplementum
De precationibus
S.
aiit
Sudhaus nuper
und
leises
IX 1906 p. 185200). Ego eum secuturus imprimis de tacitis precibus, quae ex honesta piaque menteoriuntur, a Sudhausio breviter commemoratis (p. 200),
accuratius agere velini.
Antea autem de aliis tacitarum precationum generibus, nempe turpium et nefastarum denuo est ageudum, cum nonnulla sint addenda, quorum raagnam partem a se repertam ut publici iuris facerem Sudhausius qua est
humanitate mihi permisit.
Precationes deorum siraulacris insusurrari S e n e c a philo-
sophus
improbat:
aeditmis,
cum epistula 10, 5 tum ep. 41, 1 vehementissime Non sunt ad caelum elevandae nianus nee exorandtis
ui
nos
ad aurem
prope
est
simulacri,
quasi magis
exaudiri
possimus,
admittat:
supra
hausio
p. 33).
te
deus,
et
tecum
est,
'yJcpQoitrj
xpid-vgog
p. 189.
commemorati sunt
(cf.
et 'EQfxfjg ipLd-vQiOTi]g
Accedunt "Egwg ipid-vgog H. Usener Gtter namen p. 267, 52), intelleguntur. Is enim, qui Amoris
lucem atque oculos et aures d-vQiTTT^g Lavernae propinquus et finitimus est, quae scholio ad Horatiura ep. I 16, 59 addito hoc modo explicatur: La-
56
Henricus Schmidt
["56
verna in via Sdlaria luciim habet; est autem ea fr um et simtilacrum eitis fures colunt, et qui consilia sua volunt tacita; natu preces eins cum silentio exercentur. Simillimum est scholion ad Persium tum: Icleo palam non orant, ne iniqua
sat. II
5 ascrip-
eorum
petitio
ep, 10, 5 Macrobius quoque cum seilten tia Athenodori Stoici^ coiisentit Satnrnal. I 7, 6 (ed. Eyssenhardt): Null um int er nos tale secretum opinarere quod non vel tibi vel etiam vulgo fieri dilucidum
audiatur^. Ut Seneca
posset, quia
scium credo
neqiie ego sum immemor nee Jiorum quemquam insancti illius praecepti philosophiae sie
,
loquendum esse eum hominihus tamquam di audiant, sie loquendum cum dis, tamquam homines audisaneit, ne quid a dis petamus, quod velle nos indecorum sit hominibus confiteri'^. Ea quae Seneca eodem loco reprehendit Quod scire hominem nolunt, deo narrant, Phitarclius quoque condemnat,
p.
413 B:
Ovrcog
TtQSovriQov TtaqvTog
aqv elaS'at
xbv
et
'/.al
a.7to'/.QV7ixeLv voaiq-
fiara T^g
ijfvxfjs
Jtat TTd'i],
Tuvra
yvi.iva
xai nsQilena
-d-eov^.
qiio loco Gj^llis
Cf.
Herondas I 35 sq.
(ed. Crusius),
Aegyptum
pulchritudmem mulierum laudat, quae graciles sint et piilchrae, ut deae illae, quae olim in iudicium ad Paridem properaverint. Statin) autem, cum timeat, ne deae se propter temeraria et indecora verba puniant, secreto murmurat lena: Ad-oifi alnug eiTiovaa. ^ Athenodori verba apud Senecara ep. 10, 5 (v. Sudh.) baec exstant:
praedicans
Sic vive cum hominibus, tamquam deus videat, sie quam homines audiant. Quem locum a Macrobio
licet reliqua
magnum numerum
loquere
respici
cum
deo,
tamest,
verisimile
c.
Athenodori verba paullo ante a Seneca laudata non afferat. ^ Hie turpis ista precatio eaque murmurata commemoranda est Petron. 85: Fere circa mediain noctem intellexi puerum vigilare. itaque titniet,
si
ego
ita
ut
ille
non
sentiat,
par columbarum
655 sqq.
co
8bs Ttaiv
|
rjfilv
aneQ
e^ai-
Tovfie&a'
liXka Tidvra
57]
57
precationes
Nos valde miramur, veteres quaiita simplicitate turpissimas peregerint. Philosophi autem et poetae usque
ut homiiies clara
postulabant,
Seneca
conquestus
de benef. VI 38:
Se quisque
inspiciat,
quid tacitus
optaverit: quam multa sunt vota, quae etiam sibi fateri pudet, quam pauca quae facere coram teste poss i m US. Neglegebantur verba L u c a n i Pharsal. V 104 sq. Haud illic tacito mala vota susurro concipiunt.
\
illiid
\
Martialis
et
deos.
nihil arcano, qtti roget ore II 327: Multa vove, sed cuncta palam^ et Persius sat. II 7: perto vivere voto^ (v. Sudh. p. 196 ann.) clara voce^ homines ut precarentur
Et
vidi US A. am.
Cf.
neque snsurrum
Vocibus
auctores,
Palam age, nolo ego murmurillnm murmuro et susurro verbisque iude dericum asfitur de turpibus precibus. Latina
:
vox susurro respondet graecae ui9-vpi^eiv, cf. Aristae^etus ep. II .8 et 18 Clemens Alexandrimis strm. VII 43. De vocibus TTorrTriZei^' et avoiteif, oiy/u6s aliisque, quibus sermo magorum significatur, cf. A. Dieterich Mithrasliturgie p. 34, 40, 42; Abraxas p. 22 sq.; E. Reitzenstein Poimandres p. 264; Wessely Wiener Denkschriften 2-)]iil. hist. Cl. Bd. XLII p. 48, pap. CXXI Ad locum Persii sat. II 9 8.83 TzoTiTTvouoi, 834 oTEvayui^ 835 avQiyfis. Graeci vnd 6su\) lingua murmurat Casaubonus aunotat quae sequuutur i'ra dicere amant, non v:id y'/.waaai'. vn oSv^tu ajmd Atlianasium, vrt' evros rcf xe.iv vTtoarevsiv de VOto oSoPTa XaXslv apud BasUium improho Aristaenetus, cui affine est apud Tertulliannm labia vibrare. ^ Simillimus 3 sq. Tunc felicein esse te est locus Senecae ep. 43 iudica, cum poteris in puhlico vivere, cum te parietes tut tegent, non abrem dicam, ex qua mores aestimes nostros: vix quemquam scondent, .sie vivimus, ut deprehendi invenies, qui possit aperto ostio vivere
sit
subito aspici.
^
Longe
alia
ita,
iit
omnes audire
possent, precabantur.
religione, in
Hoc genus
Eomanorum
summa
superstitione positum
XXVIII
3;
VI 390:
Stetit ante
aram
mos
Cf.
est; Valerius
mecum communicavit);
(Manbeiniii
in
9,
Kopp Falaeographia
pertinet
,
critica
1829) III
589 sqq.
41.
Huc
quoque
sua ad
Augustinura
58
Heuricus Schmidt
r58
ille,
sed
clare'^,
illi
apud Horatium
ferentes
turpissima vota
murmurant.
Addo nonimllos
locos,
qua tarnen aliud quid significatur atque locis ante pertractatis. Primus apud Ciceronem exstat de imperio Cn. Pompei c. 16: Hoc hrevissime dicani neminem umquam tarn impud entern ftiisse, qui a dis immortalibtis tot et tanfas res tacitus nderet optare, quot et quantas dii immorfales ad Cn. Pompum detiderimt. Hoc igitur loco non conscientia peccatorum homo adducitur,
tacite precetur, sed modestia, pudore. Impudentissimus quisque et insolentissimus tantum fortunas Pompei felicis clam
ut
nonnumquam tacitae preces fiunt. Xen. Ephes. I 5 Habrocomam iuvenem et Anthiam virginem inducit in fano
verecundia,
Dianae morantes
et oculos in se
Ev^ctl
Xav^d-
vovoai
'/.l'
lyivovzo buoiat.
Tibullus
|
cipiat natae
Catulli
Quid tum
27 sqq.
geatiles:
carpunf,
tacita
'^
apud Ovidium
Christiauos
Trist. I
epistula
vituperat,
laudat
quem
vobis Christiani
Nos
et
enim
deos nostros luce pal am ante oculos omnium atque aures omnium mortalium piis precibus adora^nus. ^ L. Friedlaeuder in editioue Martialis annotat ad hanc vocem: Damit es gehrt und dem BetJieiligten iviedererzhlt iverde.
"^
Cf.
Sudhaus
p.
1.
Cf.
Ovidius Heroid.
IV
10,
quo
loco
Phaedra versu:
Apul.
Die er e quae
met. VIII
c.
piiduit,
potest et:
epistulam excusat.
Non
impndentiae labe
tacita pectoris
59]
59
pre-
simm
dum
Ovidio finem
exilii
catur, Silentium servet, ne quis inimicus audiat neve vota conet Invenies aliquem, qui nie suspiret ademptum, traria fiant ^
:
\
sit
mea
Caesare poena levis. Facile intellegitur, quare tacitae imprimis et murmuratae precationes magica in arte valuerint, quamquam non
aliis locis in
imprecationibus et
vis
summae
voci* magna
attributa
Ego addo qiios inveni apud Cf. locos a Sudhausio p. 184 laudatos. Is laudat Zenobium Lobeck glaophamus I p. 273 sqq. coUectos. Prov. rV 29, quem locum ex recensione Leutschii et Schneidewini (Corpus zc eftzralc loyiov ly.Tieaeiv, paroemiographorum I p. 92) affero ^< rd
Chr.
: .
.
fv'/.-ciea&ai.
lau-XQorega
evzf; usi^ovi y.al Idem de Diotimo narrat Schol. JioTiuio xm Eiirip.' Phoenis. 1408 (ed. Eduardus SchAvartz Berol. 1887): &erTftk( y.cLTiivcu fiaU.ovji loyiov ey.neaeif tTitTr^oeli- fifj ).d-cooiv avTov ot ivavxiot uez^oy ev'iduevoi. Eustathius autem ad Iliad. B Idem Lobeckius laudat lustip. 331, 18 Diotimi loco Aratum nominat.
ui]
slcoa iv
avr 6v
ol e|
svavrias
y.a-t
aviov xoriauevoi.
num
bist.
XX
c. 3,
qui
refert Locrenses
Deinde
pergit:
2
Cassianus coUat.
lentio, ut ipsos
IX 35: Cum snmnio est o ran dum siquoque iriimicos nostros, qui orantibus nobis
maxime
'
:
insidiantur, lateat nostrae petitionis intentio. Superstitiosas precationes murmuratas luvenalis carpit sat. VI 539 sqq. lllius lacrimae meditataque murmura praestant, ut veniam eul\
Cf. Persius sat. V 184, Prudentius c. SymOsiris. pae non abnuai machum I v. 208 sqq. (IMigne Patrol. ser. lat. tom. LX 715; v. supra p. 27):
.
.
trivit et ipse
E. von Lasaulx Studien des klassischen Alterthums 1854 p. 160: des Willens ausgesprochene Wort hat Zauberhaft in
daher auch bei Griechen und Rmern der Begriff' der Magie meist an das Wort, namentlich an das iviedererwrmte, potenzierte, belebte Woii, an den Gesang geknpft ist. Quod ut confirmet congruentiam existere
uay.aikj sermonis graeci et latini osteudere studet, dum componit vocem derivatara a verbo d^o ich spreche et fascino, bespreche beschrcie behexe;
x,]Xi(o (xaliio)
bespreche bezaubere,
x/jlrjatg x^f.rificc
y.rjlrixrjs
xfjlrjd-oop,
yrj}.r)Tt-oiov
Zaubermittel,
xT]h;rijp
Zaubergesang.
Apud
nostrates gakin olim significabat canere et incantare Deiude comparat: i'iau> et exp. 987).
HTxt^Sq
incantatio ; encpSi
60
fuerit.
Henricus Schmidt
[60
egit L.
De summa
in artibiis
magorum voce
Fahz De
poetarum
Romanoriim dodrina magica quaestiones selectae (in Religionsgesch. Vers, und Vorarb. II, 3. 1904), qui laudat Tiresias exclamat et p. 50 Stat. Tlieb. IV 470 sqq.: Luciani necyom. 8, quem locum, cum magni sit momenti, totum affero: '0 de iLidyog ovy. et' r^Qe/naia jfj (piovfj fnon iam sedata voce), Ttaf^iueyed-eg de, log olg re ^v, ava-AQaydjv, aif.iovdg re o/lw Ttvxag eTteocixo ycal vv^iav "Exdrrjv
. .
cifxa
uQaQf/A xiva
-Kai
Similiter
Duncker-Schneidewin
ttccoiv
p.
yte-KQaye xai
Apud Herodotum VII 191, quem locum una cum sequentibus duobus Sudhausius mecum
dovrerov.
88, 47):
Meya %al
drrrjx'eg
magi clamoribus ventos implorant: Karaeiovreg of,ai^ ol fiayoi rq> &ve(.uo, cf. Horatium epod. V 45: Qiiae sidera excantata voce Thessala lunamque caelo deripit et Tibullum I 2, 53: Haec (anus) mihi composuit cantus quis fallere posses: fer cane, ter dictis despue carminibus. Menander 371 Kock: 'E(peoia rolg yauoOotv ovrog Tteginaxel
communicavit
,
\ \
Xeywv
surgentes
ke^icpaQua/M.
:
Silius
Italiens
. .
Punic.
. .
I
.
\
101 sqq. de
et
magica excantatione
Non
ille
palluit
au dito
carmine
iubeat si Thessala
/yv
cantu^:
en
Pind.
xG)V zekevTrjodvTCv
^Icov
vanaXeoaG^ai.
Summa
ann. 9
incantator.
Idem
1.
c.
p. 140,
hymnis
1
Indicis:
lautes Lied,
praebent
libri,
o Herr,
ySrjai
;
quod sensu
Cf.
Tatium
I 132:
III 18 affert
Sudhaus
Gravior manes voce et attonita citat; Achillem Kala) yuo Tf]v^Ey..Triv Inlzo s^yov. 6 H' ao: . .
.
Mdyog
riva ycar a Aeye iv. ua l.eyciv uvr^Q naoeOTecos eTmeiSet d'eoyovlrjv olrju
cf.
Kyov
HerodotUS
sxeivoi
?.e-
8f]
Dieterich
Ahraxas
est, vel
p. 136).
Clara
voce hoc quoque loco maga Hecatam invocans usa hausio media, Valerius Flaccus Argonaut. I 781 sqq.
ut videtur Sud-
men
agens
(h.
e.
recitans
Tergeminam tum placat obsecrat igne domos iam iam exorabile retro Caraut a fine ad initiiim revolvens, cf. IV 87).
:
|
61]
61
qiiibus infernae
est.
umbrae procul
. . .
eliciiintur,
XIV
2 de antro
sito:
ev^i-isvog
quodam in vey.altlxo
Italia
ipvxrjv
OTVov
tCv
TiaTSQiov
/)
(pilojv.
\
Horat. epod.
maga de
meis,
I
se loquitiir:
Et polo
deripere
Lunam
XYII
possim
crematos
excitare
mortuos.
Ovid. Amor. I 8,
et
\
17
sq.:
Evocat
humum.
grandaeva
\
Saevoque vocat
cttavos
tumultu
Thessalis
exanimes
Pleiones.
in
Tartara lingua.
At iam redeamus ad tacitas preces. Arcano liorrendoque silentio murmurata magorum carmina respondent,
in quibus
Quod
nu
m i n um
habet.
efficientiam inesse superstitiosi opinantur ^ Apulei Metamorphos. 1 10: Taciia"^ verbis demonstratur violentia^ et Lucani Pharsal. VI 448, qui i n
summam
f an dum
loco
murmur
cogentia'^
numen eodem
Sullana
in
lege
com-
horribilia puniuntur,
et venefici
Inst.
IV
Eadem
Cornelia)
capite
damnantur,
gratia
magorum carmina apud omnes populos iuveuiuntur. Exempli Grimm Deutsche Mythologie II- p. 1174: In der Regel verlangen Segen und Fluch lispelnde, flsternde Rede. Hoc loco
Tacita
cf.
Immurmurantes,
Das war
p.
. . .
ob rei infirmitatem,
318:
lautlos
der
Lippen hergesagt.
2
"Vocem tacita,
quam
qui novissimus Apuleium edidit, vau der Vliet, recte iu textum receperimt. Sudhausins confert Stat. .\chill. Contra Hildebrand falso scripsit tanta. codex C falso praebet tantis. loco quo votis, addita spes Tacitis I 815:
Cf.
Metamorph. III 18: Tunc protinus inexpugnabili magicae dis'Enfayy.oi d-ecf ominum coactorum violentia.
Cf. Dieterich Abraxas a Ludovico Fahz 1. c. p. 53 sqq. pertractatus est. Voci sTzarayxos finitimae sunt voces y.<tTnp. 173 4; 10; 13; p. 175, 16. Mus. Ehen. LV iVewe Fluohtafeln ea/uos, wrStaua, cf. R. Wueusch
1900
p. 80.
Q2
occidenmt
vel
Henricns Schmidt
[62
Nonnullis
homil.
magicum invehitur
XX
interprete Rufino (ed. Delarue 1783 p. 444): Si enim creditmn est a gentihus, quod quaedam cannina, quas praecantationes
appellant quibus istnd artis
artis
est,
insusurrantes
etc.
Magna
multae raagorura caerimoniae ex Oriente magicae syncretismi, qui dicitnr, temporibus ad et videntur orta esse Itaque imprimis apud scrippervenisse. Graecos Romauosque
pars,
murmura
magica invenimus. Apuleius metamorph. I 3: Magico sureverti, de magia c. 47 magia destir ramine amnes scribitnr Oecita non minus quam tetra et horrihilis, plerumque noctibus vigilata et tenebris abstrusa et arbitris solitaria et car.
minibus murmurata.
Thessalia patria
met.
Met.
II
feralc
murmur
\
in
magorum nsitatum commemoratur. 57 sqq. Et obscurum verborum ambage novorum ter novies Carmen magico demurmurat ore^, ib. VII 251 de Medea: Qiios iibi placavit precibusque et murmure longo.
Ovidius
XIV
Aristaenetus ep. II 18 extr. lenonem inducit adulescenti amore incenso magum se exhibentem "0 de /.a^aTtsQ inl axrjvfjg vno:
/.Qivf^uvoc, r)V
TteQUQyiov xo
oxfjjiia,
y.al
aif-ionov
nQOOrjyoQlag
yorjrev i-idiiov 'Ayovg Carmine magico apud Eusebium praep. ev. V 14, Isqq. dei invocantur xlrjaeoLv cp^ey^zoig, ag evQS ^dywv ox agiaiog^. Lucan. Pharsal. VI 685 sq.: Vox excantare deos confwlit murmure primum. Livius pollentlor praetereuntem exsecravi. Tibullus I 2, 47 Tacite 4: II 58, magico Stridore^ catervas. Nicomachus tenet infernas lam
oeig^
(pQLY.cbsig.
lan 277)^: Jio drj brav ^idoiyfiolg ze %al Xioia aavfuipdjvotg xai rixotg avdqd^QOLg Aal TtOTiTtvGfAOlg'^
Gerasenus fMus.
oi d-eovQyol zo
zoiozov
oed^wvzai,
Cf.
Dedo De antiquorum
sniy.lr,aii
superstitione
1904
p. 27.
2
Vox
cf.
Dieterich Ahraxas
p.
23;
MithrasUturgie
*
^
**
10, 4.
e.
v.
E. Maass Tagesgtter
245 sqq.
Stridor h.
murmur,
57, ann.
cf.
Sil. Ital.
VIII 562.
supra
p.
1.
63]
63
Gvfiokiyiwg eTtLTcaXovvrac.
Colchicus
Verba
incantabatur,
proferebantur, Argonaut.
rjea
(pwvriv
7t 6^1 7C0V.
in sacrificio
manibus
oblato:
Horatii
quid tacuif.
se
ipse
poeta:
itaque hie quoque docemur magas tacite precari solitas esse. Verba non audiuntur, quare Horatius vocem dixit reicit^ Nonnus XVII 374: <I>qly.tov vrtoxQv'Coiv 7Tolvu)vvf.iov v^vov
aoidr^Q,
aeschichte
Griechische
Litterafur-
VI 587 ascripta Lucani cum murmur e. tacito Et verba paullo irarautata afferant: decidit et sollemniter, terram Agitur ibi de fulgure, quod in tumulatur. quasi carmina, dum sacerdos magica murmurat Comli liaec: Antecedunt enim in scholiis luvenalianis verba
fulgura dicuniur, quotiensciinque poniifex dispersos ignes in unum redigit et quadam tacita prece Jocum figiircda tumidi aggestione consecratum
it.
meum
\
advertit
ad Theo-
Carmen
IL,
quod dicitur
<PaQi.ia-AevTQiai,
"EvLra^.
Fritz-
scliius,
al(.iov refert,
ad lianc vocem
Kiessling-ii
''
editionem iustauravit.
E. Kuhnert Fenerzauher Mus. Rheu. IL 1894 p. 41, qui praeceptum magicum edidit, quod incipit: "Emd-^Mv knl dr&o/iy.cof Siojy.e top lyov. Ad h\inc locum annotat: Vielleicht deutet das Verfolgen'' auf ein Confert Sudli. Ciris 369 sqq. lautloses Hersagen. " Vocem nv/a novissiraus quoque Theoeriti editor, U. de Wilamowitz
Cf.
in
textum
*
recepit.
refutat. IV 35 Hecata a magis incautatur versibus Theocriteo carmini simillimis. Cf. Bergk Poetae Ij'r. gr. 1867 vol. III p. 1318: Certe haue vel simillimam cantilenam Theocritus respicere videtur. Theo-
Apud Hippolytnra
Henricus Schmidt
[64
Neque vero
venii-
Nam poeta non statis causa mutare licet, quae tradita sunt, immo vero describere vult, nocturnum naturae Silentium tarn habere Ars vim voluit. magicam consulto aovxa vocem
enim magica et
summum
Con-
tigit mihi, ut complures locos Fritzschii coniecturae faventes invenirem, Pap. Paris, mag. 2856: "Havxe /.al daanlfjri i^EyAray,
r'avx^ y-df- dioitoTL. Neque 2544 "Evtvyouai ool Jaiddb] Fritzschium Theocriti uavy_a recte demonstratur tamen his locis Nox et Diana, quae si51: temptavisse. Horatius epod. Y
. . .
Et ipse Fritzlentiu m regis, arcana cum fiuntsacra Senecae confert optime schius ad Theocriti locum laudatum locum Med. prolog. 6, quo Hecata triformis iuvocatur: Tacipraebens conscium sacris iubar. fis Apud Ovidium Fast. II 572 anus maga Tacitae deae sacriflcat, quae eadem v. 583 Muta audit (cf. Lactant. inst, div. I 20, 35 j; quam Plutarchus Numa 8 nominat: Tay.Liav ivvev^. Pap. Paris, v. 556 sqq. (Dieterich olov onortrilriv
'-.
\
])
Mithraslihmjie
y.ai
p. 42j:
"ETtLd^ti
.
deS,iov
.
.
dy.Tu'/.ov
{.le
tTtl
tb
ozua
v.
(pvla^v
oiyi] et
573:
Iv
A.
Ad
Dieterich:
oiyt;
wird
die
geradezu angeredet
man
mchte
2iyrj schreibe?}.
Ob
nacJcten
Geberde {des Schweigens) machen, wenigstens in spterer Zeit einfach als Darstellungen der Ityi] aufgefat tverden konnten? Mihi quidem videtur rectum esse, quod A. Dieterich coniecit. Ut
enim Tacita, Muta, Susurri (Ovid. Met. XII 61) pro divinis
^
Hymn. Orph. IX 8
ed.
:
cito
I 5, 15sq.
Ipse ego
.\
:
vota novem
Fertque vagos
mediae per muta silentia noctis incomitata gradus. Yalerium Flaccum Argon. IV 624 sq. aftert Sudhaus: lamque ultima vobis promere fata nefas; sileo et precor. Atque ita facto fine dedit tacitis iterutn responsa
\ \
enebris.
* V. Gr. Wissowa Gesammelte Abhindliingen zur rmischen Religionsund Stadtgeschichte p. 140 et Eoscher Myth. Lex. I p. 975. * C. Wessely Wiener Denkschriften phil. hist. Gl Bd. XLII p. 3: Svvrgo/ios 'EIsv- SV aiyf xo OTstpos SiScoul oot. Ib. p. 48 pap. CXXI 832
:
<tov
ovfiaTOi a ly
//.
65]
65
numinibus habebantur, ita Ir/r^ quoque dea colebatur. lam apud Empedoclem {Diels Die Fragmente der VorsokratiJierfv. 123, 3) legimus Jla I tu it t -/.aX "Ofxcpair] xe et multis saeciilis post iLyrj
:
j;
11, 5)
'.
Haec
quoque populos colebatur. Gnostica enim dea Ityr} respondet Aegyptiorum deae, quae dicitur Memi {Ruhe, Stille) ^. E tabula magica quadam Cretica R. Wnsch {Neue Fluehtafeln, Mus. Ehen. LV 1900 p. 80 sq.) hos versus edidit:
dea apud
alios
wi xardeGi-ia kdadr^f /.ax a\.ia%LXOv r\y.oi' (p qeoa iXXvdg s^r^L /.lay.QOJv y,ax* uu^Lxov avdv'^. Hoc loco non prodest hominibus raagica carmina murmurare, suQuod testimonium surrare, reticere, immo vero pronuntiare. solum per se stat, nam de altissirao silentio bene nobis noto agitur locis reliquis qui sequuntur. Erwinus Rohde {Psyche^
^'O^iog,
xog
p. 223,
fJQcoeg
s.
v.
ol
y.a-Kcox i'/.ol
eivai
di^
xat
ol
xa
fjQia
TtoQivxeg
iL'/rilog,
Narcissus teste Rohdio est fJQtog sepulcrum homines silentium observantes praetergrediuntur. Addo locum Alciphronis ep. III 58 fin. Tq(.uo Ivayiwv xo xellog tog ol xbv iLyrjXbv fJQioa Ttaqivxeg. Laudat ille et Sophocl. Oed. Colon. 130 sqq. de cKpioviog, Xywg Furiis: !^g ^aQa[.ieii.ie&' dQ/,xcog,
oLioTtwoLv.
cuius
xo xccg
igitur
^
ev(pri(.iov
ox^ia
,
(pQ
cf.
ovxiog
Oed.
livxeg.
Furiae
*.
tacite
Cf.
invocabantur
1. c.
Colon,
Wessely
p.
Quibus
zum
sein,
auf
knnten wir den Papyrus genauer Hoc quoque loco Silentium pro persona
so
sit
-'/'/.
Cf.
Strauss-Torney
Die altgyptischen
Gtter-
und Gttersagen
1889
I p.
silentii altissimi
numen laudat
Gorh {Ruhe).
^ Wnsch haec verba nostro sermone interpretatur Selig der Mann, Die Sinne icerden dem die Kenntnis der Zauberformeln zu Theil tcurde dem Manne verwirrt, der auf dem Gespensterweg die Stimme anhlt,
: . . .
d.
h. die
.
.
wer Er-
sie
nicht kennt
ihm durch
putabantur.
-J
ihre
Furiarum sacerdotes ab
Hesycho
orti
esse
"Hoots
Henricus Schmidt
[66
Luce
clarius
est
omnibus
extitisse,
his
locis
demonstrari
opinionem
qua commoti homines noii dubiservandum esset, ue daealtissimum silentium quin tabant, audirent neve damnum praetereuntes nocituri niones semper
veterum vulgarem
eis inferrent.
Precationes
tacitae
adliuc
pertractatae
imprimis
anti-
quorum temporum propriae, quateuus inhonestae vel pravae Erant erant, radicitus fere christiana religione submotae sunt.
autem iam apud geutiles tacitae precationes nostris
quoquehonestioribusdeorumopinionibussimiles,
quae eisdem causis efficiebantur, quibus christiani adducuntur, Primo in Apollonio Tyanaeo ut tacite deum adoreut. cultum illum deorum omni notionem, numinuin illam puram paganos et Christianos apud et postea qui carentem. corpore deus, qua est sancSupremus invenimus. apparebit, saepe nobis adorandus est. precatioue tacita solum titate et maiestate,
Refert Eusebius praep. evang. III 3 Apollonii dictum: '^U ia oiyf]g Y-ait-aqc, ymI tCbv 7ieqI aoro yiad^agibv
Atque Porphyrius, evvoiwv ^Qi]ay.voi.isv avzv^. cum ApoUonium laudat, tacite et intra se ipsos homines implorare deos iussit, de abstinentia (ed. Nauck) II 34. Summo
quod sensibus subiectum sit, offerendum esse, itaque ne nomen quidem orationemque, quae auribus percipi possit, deo digna esse, contra verum deorum cultum esse purum
deo et optimo
nihil,
puramque mentem: Ji ove lyog rovrco- 6 oly.log% ovo' 6 evov, orav rtd-dsi ipvxfig fj f.iei,wlv0f.ivog, ia dk aiyfjg y.ad-aQg xat xcbv tzeqI avtov
silentium
y.ara (piovi]v
"Havxos, cum
le/ural
iussit,
cf.
schol.
Hesycho tinitimus est Dorum "H^coi ad Sophocl. Oed. Colon, v. 489. Ev(pr]/.ios, de quo velim conferas H. Useuer GUernamen p. 265 sq. ^ Idem postulat Apollonius Tyanaeus apud Eusebium praep. evang.
IV
13, V.
2
H.
Sudhaus 1. e. supremo
1.
p.
200, aun.
1.
deo.
gr.
XLV
945 C: ^vrv*' Sh
. .
loycg (pQaaxi]i'
atconj: 1
i-i
ovaiav ok ovts Siavoia tivi %caQriTi]v ovts a & ai, vofioderi\aaaa (// ayia ygnfi]), sv r
Selv eisveyxetv
^q fia 71^6
71
Qoa CO n ov Oeov.
671
67
y.aSaQCv evvoicv &Qi]0'/.evo i.iEv aurv'^. In epistula ad Marcellam 16 idem docet: locpbg yag avi]Q xai oiywvS-sbv zi^i, cf. ep. ad Anebonem 5 (lambliclii de mysteriis ber
ed.
XXIX): l h Xirarslai Xlrgtai eioc TtQOOfpeQSO^ai nqhg ttjv tov vov xad-aQzriTa -. Pseudo-IamParthey
p.
de mysteriis VIII 3 p. 263 (ed. Partliey) de deo dicit:^ta oiyfiQ /^lvrjgdsQaTtsveTai, et Damascius de prinTb ^dv rj h ovxco qr^rbv ytal cipiis c. 5 (ed. E. Eiielle Par. 1889) ovTCi} adqrfiov iv.elvo de ftavx elel o cyT] tbt i(.Li]Gd-to. Similiter Proclus in Cratylum (ed. Fr. Boissonade 1820 p. 59) Evbliclius in libro
:
:
(prj^uog
-/.al
Rem
publicam
(ed.
Iiyfj
tf]
nQSTtovaj]
oscov.
Ps. Dionysius, liierarch. 15, 9 (Migne Patrol. ser. graeca tom. in p. 340): Triv vnsQ fi(.iq KQVfpLrr]Ta oiyf] t i^irjOavTsg de
,
divin.
nominibus 13 (Migne
1.
1.
p. 616):
Ta
6'
uQQrjra
awrpQovt
Giyfi T tfxwvTeg^.
1
Hunc locum laudat etiam A. Dieterich Mithrasliturgie p. 43. amillimum est scholion ad Sopliocl. Oed. Colon. 131 sqq., quo verba supra 'A^c6t'coi, dX6yMs- TTaowvrsi, <ff]al, tws rag 3-eas p. 65 allata explicantur dlla oiconj; exouev, ,u e d-a (seil. Eu/j.EviSus) ovSevos loyov 71 o lov ov oiue v tpr] fior e Sidvoiuv y.ard xal Ss fiovov SV eavTOZg ley^isd'a. Manifestum est scholiastam non opinionem temporum Sophoclis
:
(j
(de ea velim conferas supra p. 65) tradere, sed suae ipsius aetatis. Multos locos ad mysticum silentium spectantes laudat H. Koch libro supra Philonem, de p. 50 ann. 8 laudato p. 128 sqq., quorum ex numero affero profug-. 24 (1 565): "A^iarov Ieqbiov ijavyja, Poemandrum I 31 (ed. xpvy^fjs R. Reitzenstein p. 338, 10 sqq.): Je^cu loyinds dvoias, dyfds dnh oktt i^ fcovovy.al y.a(jSias Tios ob dvaiEra^iivr]?, dv ex /.?. i] t s , duo?]rE ,
67 cf. de mystico silentio Chr. Lobeck Aglaophamus p. apud mysteriorum occultatione de sacruni sive Silentium et Job. Dethlev
tieve.
Praeterea
Vide supra p. 47. Cf. Martyrium Petri p. 96, 16 onnet, quem locum inveni apud R. Reitzenstein Poimandres p. 264 ann. 3: 'Exeivr] rfj tpiovT] EvyaQiOTi fiij er cfavEoc dy.ovoot, aodsv , rii Sid oiyijg roovfiEvj], r Secundum Plotinum Euuead. V 16 deus implorandus est ov ofiivfi.
^ '
7,
X6yo> yEycovo). Procli et Ps. Dionysii locos supra allatos recepi ex H. Koch affertur Procl. in Plat. Theaet. II 9 p. im-, ^lyjt c. p. 130, ibidem ^nyh ^^ro a^^rjTOv dvvfivelv, III 7 p. 132: Avzrj ftip (seil. De tacito COrdis TTjTOs) rj^tf aiyl -Aal noo oiyr;g ivcoo i T t fida d'co. sermone recte dicit R. Reitzenstein Poimandres p. 264, ann. 3: Es ist un1.
//
berechtiyt, icenn
man
gg
Heuricus Schmidt
[68
illi
tacitam precationem praedicabant, qua ardor animi eluceret'. Easdem vero tacite precandi causas atque illi afferunt Christiani
et saepe eisdem aut
similibus
verbis.
drinus
tacitam precationem
commendat,
cantis deo narret ^ dum vox cum hominibus solis communicet. Nam animus hominis ad deum se vertens labiis precantis compressis omnia ad deum perfert voce animi propria. Strom.. VII 43 (856 Pott.): Ei de fj cpcovr] -/.al i) U^ig zf^g vor^ostos yaQiv
Sie gehrt zu
stummen
Wenn der Yerfasser den allgemeinen religisen Vorstellungen der Zeit. dllco der Naassenerpredigt in dem angeblich anakreonteischen Liede:
da es sich um ein Mysterium Idem ad verba ^.w hdovv aio):TT laudat p. 91, ann. 2 Anthootlogiam Palatinam YII 193, 4 et 641, 2: 'AyIcgoo} fpd-eyy fievos
Xalovv
handelt.
j^iari.
Zckler Askese
De Christianorum tacitis precationibiLS eisque mysticis vide 0. und Mnchtum I p. 247: Herzensgebet {oratio mentalis,
.
. .
snpernaturalis).
{Der
stillen
man
be-
sonders die mystisch gerichteten Asketen sich befleiigen, welchen die uervocalis) nicht liche Weise des oftmaligen lauten Betens {der oratio verbalis, gengt. Idem p. 248 ostendit iam in lustiniani legibus claustra nominata
esse fooi^riorrjoia et
^
rj
av %a arij p
a.
Wendland Die hellenistisch-rmische Kultur in ihren Beziehungen zu Judentum und Christentum 1907 p. 48: Schiceigen das Zeichen Laudat Musonium (ed. Hense) p. 130 sq., quo loco innerer Ergriffenheit.
Ct.
P.
legimus
Quisquis
ille
est,
qui audit
(seil,
philosophum), nisi
ille
est
plane
et
pudeat tacitus
cerpsit
dy.T]v
et
paeniteat.
1,
qui^loeum^ exb'
fctTO,
rol
aoa Trrres
eysvovro
aiconi;,
y.rjlrjd-uq) d'
aaxoi'TO y.ara
tieyapa oy.wevra.
mori Tacite quoque legunt homines valde commoti, quod vulgato veterum Legi in silentio cajntulum plane contrarium est. Cum Augustini verbis eins repeto, (Sudh. p. 191) H. Schne confert locum, quem auctoritate rag dvaKara Hauow: VIII riys^ioi'ixov y.al p. y.pcxnpiov tisoI Ptolemaei clara yvcaaeis ards, ai> ajSoa ria'tv STiiarracouev, rjavyjuv ayofiev. Contra
:
463 Daremberg:
'Avayiyy.oiay.eiv
dy.ovoTv.
ne dicam oxymoris favent, ut nos conferas Philostratum vit. Ethnicorum Sckiveigen. quoque diciraus Beredtes aicoTzrs /.yov. Apollon. I, 1: "Ort y.\ t aioindv Idyos, et VI apud H. Koch invenies locos /.eysi. Hos oioinMoa Plotin. Ennead. VI 7, 34
Patres ecclesiastici ludicris
istis,
1.
c.
congestos.
Cf.
Catull.
VI
7:
Tacitum
cubile
clamat.
69]
69
t^ov
eozai
fif.ilv
xf^g
ipi'X^S
'''-'
vov
STtaycovec
ovy,
^eg
.;
oB-ev
zag
TCo'Kv(fdjvovg
yXcboaag
vaf.iVC 6
f^f-ilv
fj
q>>vij
roDto tm ^sco
f]
fj
evvoicc fjfxCbv
XaXsl
firjh
rpiov
ri]v
ev x^v
,
7taQ(X7ti(.i7teLv
tvv ev/iiaT ly.bv
7t
fivov de evo^ev
Tr]v vOTjtfjv xara
t6
v sig
xr^v
Strom. VII 39 (854 Pott.) "Eoxiv ovv wg sinelv ToX^ir^oxeQov fuXia nqog xbv ^ebv fj svxi], xav ip i&vq i^ovrsg aqa {xr^ de xa
XeiXr] avo Ly ovxeg fxexa aiyfjgTtQoalaXw/^iev, evo&ev TieKQccyafxev^. Hieronj^miis quoque mutam praefert pre-
cationem
vocali,
Sed mihi
videtiir
hoc
inclusa 2^^ctoris cogitatione labiisque compressis oremus Dominum, quod et Annam in Regum voliimine fecisse leginms Labia, inqidt, eins iantum movebantur (I Reg. 1, 13)^. Et Tertulliamis de oratione 17: Sonos etiam vocis subiectos esse oportet, aut quantis
magis
esse
praeceptutn,
ut
arteriis
opus
est,
si
conspector.
veterumque
ritu
vocabula
qnaedam voce
Migne Patrol. ser. lat. XXVI. Hoc de loco velim conferas S. Sudhaus p. 187 sq. * Cf. Cypriau. de orat. dorn. c. 2: Quia deus non vocis sed cordis auditor nee admovendus est clamorib%is, qui cogitationes hominum videt. Vide
S. p.
619
Melius
est corde
orare
cum
Ibidem p. 692 (ex admoiiitione Sancti Basilii episcopi ad filium spiritualem) Non clamore vocis orabis eum, qui occultorum est cognitor, sed clamor cordis txci pulset aures eins. Cassianus collat. IX c. 35 Clauso oramus ostio, cum strictis labiis omnique silentio supplicamus non vocum sed cordium scrutatori. In abscondito oramus, quando corde tantum et intenta mente petiiiones yiostras soU pandimus deo. Augustinus de civ. dei XX 8 Dorab. Meque gaudente et apud me grat ias
orantis aspicit.
:
sed cor
deo agente.
70
Pythii,
Henricus Schmidt
[70
Et
menteni,
inquif, intellego,
. .
.
et
Quid amplius referent isti, qui clarius adorant, nisi quod proximis oh strepant?^ Cyprianiis de oratione dominica c. 2: Non
commendandam modeste Deo,
tiimultuosa loquacitate iactare etc.^.
Macarius
nee uti
et
confusione plenis
*.
^ *
47:
Kai
ov (pcovsvvros axovco.
Cf Cassiamis
instit. II 10,
Quo
Velim conferas S. Benedict! abbatis Anianensis Nam Benedictus codicem regularum, de quo imprimis egit L. Traube. cum hauriat e regula Cassiani locum modo laudatum affert (Migne Patrol.
lat.
cm
p. 934).
IX
c.
35:
Cum summo
silentio, non solum ne fratres astantes nostris siisurris vel clamorihus avocemus et orantium sensibus obstrepamus. Addas eiusdem c. 36 et locum Caesarii Arelatensis, quem laudat Migne in editioue Cassiani ad verba modo exscripta: Antea omnia igitur, fratres carissimi, quoties orationi incumbimus, cum silentio et qniQuicunque volunt ete mentis et corporis supplicare debemus. cum alta voce orare, omnibus iuxta se stantibus orationis fructum
est
videntur auferre.
*
orandum
Cf.
Cyprianus de
orat.
dorn.
c.
2:
Sit
et
precatio
cum
conspectu dei stare: placendum est divinis oculis et habitu corporis et modo Nam ut impudentis est clamorihus strepere, ita contra congruit vocis.
Ambrosius de virgiuit. III: An verecundo modestis precibus orare. quicquam indignius est, quam oracula divina circumstrepi, ne audiantur,
ne credantur, ne revelentur, circumsonari sacramenta confusis vocibus; aut impediatur oratio pro salute deprompta omnium, cum gentiles idolis Ad. Franz Die Messe im suis reverentiam tacendo dcferunt?
p.
.
ut tacite ista obsecratio atque conofficiis c. 40: Consuetudo secratio a sacerdote cantetur. Iderap. 625: Darum ist auch heute noch die vom Konzil von Trient erneuerte Vorschrift des stillen
zioeckentsprechend.
coli. IX 25 tum instit. II 10: Per ineffabilem quendam gemitum ex intimis pectoris sui conclavibus evaporare conatur, qui precatur ea, quae ignita mens in seniet ipsa non praevalet continere. Etiam atque etiam auctores christiani postulabant, ut preces cum silentio,
Cassianus
cum
71]
71
Valafredus Strabo de rebus ecclesiasticis c. 3 2 Brevis et piira dehet esse oratio, et non in multiloquio, secl in puritate cordis et compunctione lacrimarum nos exaudiri sciamus et non in cla:
mosa
voce, sed in
Facile
At iam tacitarum precationum exempla ciimulari possunt. desistendum erit, cum satis ostenderimus, quod nobis propositum erat^.
Quas adhortatioues necessarias fuisse intellegimus, XXII SDonib. ^ Gentilibas quoque, quorum precibus interdum ab insciis ardor animi abiudicatur, precationes cum lacrimis fusae bene notae erant. Testimoniorum duo priora Sudhausio debeo: Hom. II. VIII 364 de Hercule: "Htoi b ^Iv
sine clamoribus fierent.
e.
cum
g.
Met.
XI 24
ante precationem:
VI 2 Tunc Psyche pedes uberi fletu rigans deae vestigia, huniumque verrens crinibtcs suis, multiiugiis precibus editis veniam postulabat. Lucanus Pharsal. II 30: Eae lacrimis sparsere deos. Contra lacrimas
sermonem
eitis
advoluta,
ep. 77, 12: Quid fies? quid optas? perdis ad Marcellam 19: Ovre SxQvu aal Ixereiai d'Eov knioToifovaiv. Multo magis quam gentiles Cbristiani agunt de precibus cum lacrimis fusis. Augustinus de civit. dei XXII 8 p. 569 Domb. Quibus modis. quo affectu, quo motu animi, quo fluvio Coepit orare.
ep.
lacrimarum,
membra
Goltz
eius et
Cf. Tertullian.
omjiia
?
ullis
explicat verbis
Von
der
Das Gebet
Migue
CHI p. 620 (e codice regularum Benedicti): Cum in oratione adsistimus, gemere et f lere debemus. p. 929: Et non in multiloquio, sed in puritate cordis et compunctione lacrimarum nos exaudiri sciamus.
^
und Menipp
Toto opusculo meo absoluto librum cognovi Eudolfi Helm Lucian 1906. qui p. 91 93, p. 121 sq. sententias pbilosophorum de
precibus et sacrificiis prolatas tangit nee non coniplures locos qui rae effu-
gerant addit.
72
Henricus Schmidt
[72
Index nominum
Achilles Tatius
pag. 60, 2
7
Catullus
Aeschylus
26,
Charondas Chrysippus
Cicero
25 58
25
12, 2;
28 65 3 3 54 6
Alciphro
Cleauthes
Alcuiuus personatus
70,
Clemens Alexaudrinus
Crates
Ambrosius
70,
14,1;15,1:39,2;54,7;68,69
10
9 seq.
15, 1
;
Ammouius
Antistheues
9,
;
Cynici
Apuleius
14, 1
Cyprianus
Cyrenaici
69, 4
70, 70,
Apratrat
'AyooSirr] xf'id'vpoa
15, 1
55
16
57, 1;
Damascius Democritus
67
3, 9,
20
6
Arcesilas
Demonax
Demophilus Dio Pruseusis Diogenes Cynicus
Dionysius personatus
Aristaenetus
Aristoteles
62
17 seq.
39. 4
44, 5
3,
Arnobius
Athanasius
10 67
50, 8; 54, 7;
Athenodorus Augustinus
56
21, 32, 1; 68, 1;
Diotogenes
40, 2
69, 4; 71, 1
Basilius
57, 1; 69,
Epictetus
Benedictus
Bias
69, 4
Epicurus Eryxias
Euripides
3, 1;
36 20 seqq., 35
55
5
seq.
Boethius
Caesarius Arelatensis
40,
40 seq. 3
4 seq.
70, 2 25, 4
Eusebius
Evcpr^uos rjoms
62
65, 4
Carneades
Cassianus
15,
1; 59, 2; 69, 4
70^ 2; 70, 4
Gregorius Nyssenus
15, 1
66, 3
73]
Hecato
Heraciitus
73
3
24,
Hermarchus
Herodotus
48
Herondas
Hesiodus
56, 1
11. 1; 14, 1
Havxos
fjooii
65. 4
19,
Hierocles Neo-Platonicus
39
Hierocles Stoicus
37, 4
Hieronymus
Hippolytus
17, 1; 22, 4;
69
60
Iseq.
;
Homerus
Horatius
68, 1; 71, 1
64 52
lamblichus
13, 2
48 seq.
loannes
Isocrates
v.
Cassiam;s
20, 1
59, 1
;
lustinus
luvenalis 28 seqq.
57, 3; 59,
Lactantius
30, 5; 31
Laverna
Livius
55 62
57, 61, 62, 63, 71, 1 15, 1
:
Lucanus
Luciamis
Macrobius
26, 5
43 seq. 60
;
74
Tacita dea
Tertullianus
Henricus Schmidt
pag. 64
15,
1
;
[74
Valerius
Maximus
28,
pag.
7,
69
11
28, 3; 30, 1
Theages
Theocritus
63
48, 9
18 seqq.
3,
8, 1
58
12.7
2
Zeno
Valafredus Strabo 71 Valerius Flaccus 57, 3; 60, 2;
61, 64, 2
40 25
59, 1
Zenobius