De antiquorum daemonismo

scripsit

Julius Tambornino

Gieen 1909
Verlag von Alfred Tpelmann (vormals
J.

Ricker)

Religionsgeschichtliche Versuche und Vorarbeiten

begrndet von

Albrecht Dieterich und Richard

herausgegeben von

Wnsch

Richard Wnsch und Ludwig Deubner

in

Knigsberg
3.

i.

Pr.

TU. Band

Heft

BL

a**-.^

n^a.n
h^v.
6

Kap. II und III sind auch gesondert als Dissertation von Mnster 1909 unter dem Titel De antiquorum daemonismo capita duo erschienen.

J.

Tambornino, De antiquorum daemonismo

Prooemium
Cum Krollii praeceptoris mei anctoritate incitatus Graecorum de daemonibus opinionem cognoscere studerem, certa quaedaui huius opinionis pars magis magisque animum meum capessivit. possessionis opinio. quam, cum saepissime quidem a viris doctis occasione data leviter tangi. nondum autem ratioue quadam
adhibita comprehensam
consilium cepi.

viderem, proprio

tractatu

explanare

Ad exeuutem

vero antiquitatem

cum animum

adverterem. multum nie in Christianorum litteris versari opus quot'uit. breviterque illustrare operae pretium esse cognovi,

modo Christiani aequalium superstitionem secuti sint. Ita autem comnientationem meam institui, ut, priusquam ad rem accederem, eos locos, qui ad ipsam Graecorum et Christianorum
quid Graeci,
altero capite, daemonismi opinionem spectant. describerem tertio. quid Christiani de lymphatione credidissent
.

exponer em.

Maxima librorum
aetate conscripta
est,

pars,

ex quibus testimonia sumpsi,

illa

quam

vulgo helleuisticam appellare con-

suevimus,

qua aetate cum veteres Graecorum di variarum gentium numinibus commixti confusique paulatim obscurarentur, Graeci ipsi suorum deorum auxilio non iam confidentes barbaris diis se dederent maximumque omuibus dubium afferretur, quomodo numen venerandum et expiandum esset (cf. verbi causa Fr. Cumont Les reJ'xjions orientales dam h paganisme ro-

main (Paris 1907); Preller-Jordan B>. Mythologie II (Berlin 1883) p. 359 sqq.; P. Wendland Die hellenistisch-rmische Kultur hi ihren Beziehungen zu Judentum u. Christentum (Tbingen 1907)
Religionsgeschichtliche Versuche
u.

Vorarbeiten VII,

3.

2
p.
;

J.

Tambornino

77 sqq. G. Wissowa Religion und Kultus der Rmer (Mnchen p. 289 sqq.), fieri sane non potuit, quin omnis generis superstitio propagaretur aniniosque occuparet; eoque magis
1902)

antiquos homines hac vana doctrina constringi necesse erat, quod orientales religiones post Alexandri magni aetatem ex Oriente progredientes ut vastum flumen super eos se effundere coeperant. Nulluni autem superstitionis genus ea aetate tantopere florere videmus, quam possessionis opinionem: omnes perpaucis eruditis exceptis in summo timore erant, ne ab aliquo numine nescio qua de causa invaderentur et maxirais malis afficerentur, magnus numerus exorcistarum ubique pervagabantur et homines a sacris illis morbis liberare se posse promittebant. Etiam Christiana religio, quae quamquam non ex hoc mundo esse dicebatur, tarnen, ut homines sibi conciliaret, eorum moribus accommodaretur oportebat, tantum aberat, ut illam superstitionem de medio tolleret, ut eam protegeret

penitusque exaediflcaret.

De anliquoruin daemonismo

CAPVT PRDIYM
Testimoniorum
I.

collectio
illustrantes

Loci

Graecomm opinionem
sept.
v.

Aeschylus,
choeph.
/.cd i;

992 Eteocles et Polynices appel-

lantur daiuovwvreg ev ura.

v.

563 sq. Orestes dicit de patria sua:

(fctiQ ffQevl
|

d-vQWQv ovTig &v

/.axolg.

det-car',

ETieii]

ai-

uov uog

Pin dar us.

&XX
Maxql,
3

Pyth. III
fikv

v.

137 sqq.
i-d-iXio

ijrtv^aa&ai

lywv

rctv y.ovQC'.i tvuq'

iubv Ttood-vqov Gvv

Ilctvi

uihiuvrca

D-aulx

otuvav &tbv ivrvyica.

Schol. ad V. 137:

/.a&dQTQtu
f.ia v lag

ti~g

uavlag

i
t

d-tog,

ml

xbv

Jivvoov h

Y.a$ciQTiv.bv Ti~g

rpaol.

Sophocles,
%lg y&q rcotf,
*

Trach.
uoi
\

v.

1233sqq.
uev

Hyllus,

qui Iolam

in

matrimonium ducere non

fj

vult, dicit:
[.itjtqI

-d-avelv

u6vr
t
\

(.utaiTiog, oot
ei-

av&ig
|

Cog eyeig eysiv,

zig tavx'

av, oarig

urj

&).cigt6qvjv

VOGOl,

sloiTO

Euripides,
ol

Hippolyt. v. 141 sqq. chorus dicit Phaedrae:

yocQ

ev&tog

Co

xovQa
(

etV Ix IJavbg ef* Ev.<xxag

t)

G6(ivtbv

KoQvdvrior
1*

fj

uctTQog oetag yoiTg.

4
Schol.

J.

Tamborniuo

ad

v.

141

ev&eoi /Jyovxai ol vnb opdottaxg xtvog

y.ai

cpaioed-evxeg tov vovv

rtoiov y.axeyuEvoi v.al

vir?

l/.eivov

xov &eov xov qpaGftaxo-

xa doxovvTCt

btelvq) tcoiovvteq.

Hercul.

x.

861 sqq.

Lyssa

dicit:
'/.doog,

ovxs itvxog ovtoj 'Kv^iaGi gxevcov

ovte yf g GEioubg xsqovvov t
t

oioxgog lodlvag

Ttvstov,

oV

eye
v.

ovddia doaiiovuai oxeqvov sig 'HqcmIeovq.

Phoeniss.

887 sqq.
ey.elvo

de Eteocle et Polynice:
usv yaq TtqCoxov
)]r

urdevcc tco'Udy rtriV dvay.x' elvai yorog,

ojg

daiuovCovxag y.dvaGiqeipovxag
G/.b-qo) daluovi kal

rc oliv.

Schol. ad V. 889:

a7tav&QwA(j yqojueroi.
1 2

Hippocrates,
p. 271.
luo't

de morb,
oi

sacr. ed.

Wilamowitz Lesebuch
io
v6rj(j.a

8 sqq.: de doYxovo/r

ttowtoi

iovx'

lowoavxeg
y.a&aqval

toiovtoi slvai av&qtoTtoi oiot yx vvv etat,

iic'r/oi

te

ml

xal dyvqxai

yxcI

ctlatveg

....

ovcojg orv Eiioiys

doyJovoi di-

xivsg rovxcp xio xqrro)

tyyeiqEOvGiv lG&cu xavxa xa voGrJLtaxa,

oi'xe
y.ai
-d-sia.

ovte loa

youileiv

slvai

o/.or

yaq

vitb

y.aO-aqucov

niiovxcov (.lExdoxaxa. yiverai

y.c

vjtb S-Eqa7xsh]g xoirode. xi yxIvei

vcp^

exeqiov xeyvriidzojv uoicov xovxolgiv ETiiyivsGdai xolofv

:

v.rd-QWTToiGi y.cd TtooGTrinxeiv

d/.'/.d

jgxe

iiry/.exi

xb dstov aixwv slvai,

Igt),

xi

dv&qdiitivov

oang yao
xvj

olog xe .reqiy.ad-aiqv.n>

xai

iiayevojr Indyeiv xoioviov Ttdd-og, o'vxog v.av

hxdyoi exeqa
djt'lXvxai.

xeyvr.-

oduEvog,
'/.dyovxeg

xal er tovrcp

loyo)

xb d-slov

xoiavxa
y.ai y.ai

vxa iiryarumevoi ttqogjzouovtoi nleov xi

sldevai,

v&QW7Tovg l^arcaxxbGi
xag, y.c.:jaq6xr j
y.ai

rcqoGiideusvoi

avxolg

ayveiag

xe

ort ;co).ig avxoiGi xov lyov

ig xo eiov
r)

acprptEi

xb daiiwpiov
cpaoi

xat

rjv

fiev qvy7]xai
r)v

xa deia Girxai.
aixiov

nrxeqa d-ewv
ffO-eyyrjai.
i)v
rjv

alrirjv slvai.

de dBi'zegov vxa evTOVi'oxeQOv

slvai,
vf.tiog.

'i'tttvo)

eiymCovoi

ymi cpaoi Tlooeidkova.

dt ).E7Txxeqov yxu

a VY.yxtQor.
de
vvy.ibg

olov oovid-eg, \4jx6Uxov

de acfgbv ex xov Gi6(.iaxog q>irj y.ai xolGi tvogi 'Lay.xiXy^

"Am
t

x\y a\xh]v eyet.

niov
y.ai

deiiiaxa
sx
tfjg

TvaQioxaxai
yJ.Lvr g
t

y.ai

xpoi

aal Ttaqdvoiai
'F//.dir g
t

ava7ti]drGieg

y.ai

cpevt-iEQ e^co.

cpaolv eivai btiolag

y.ai

y.ai

fjQojojv

icpdovg.
re
y.ai

yad-aoLioloi

xe

xgs'ovxai

tnaoidfioi

y.ai

voGiwTc.Tnv

dd-Eorraror

Ttory/ua tzouovgiv,

wg euorys

doy.eh

De antigqpraiu daemon

5
dicil

Aristophanes,
&XX
uaviag
3
\\

pesp.

v.

8 Xanthias
i]

Sosiae:

nctQcupQovq krebv
l

KOQvavuifg.
vi

SchoL ad hnnc versum:

/.cu

ualvrj' jtaoaoi

im

ot

daifioveg

O-eiuouov
v.

tioiv tu.ioi^u/.m.
filins

Ibid.

118sqq.

patrem ab insania liberare vult:

'

elV acrbr 6\niXo\

Schol. in
9-bIov

/./.c'tUcuo

(J'or

uci'/.cc

\
/.cu

versum 119:
t nhi

ag

uuivouno^

/.uiiyviitiv.

&vz\

tov

KoQvdvrtJV

Lima

airtfy

luviioia

i.i)

/.ad-ccQtiOj

rf^ ucatc.g.
v.

thesmophor.

1053sq.
3

Mnesiloclios dicit:
t/.tudcO-i >

katuzuriT
eccles. v.
(0

uy\ datuuiwv.
:

1068 sq. puella quaedam exclamal

('<

'Hocu/.tt*:.

Tlaveg,

St

KoQvavreg,

Sj

Jio/.ov).

Plut. v. 39:
zt

fja

colfjog u.u/.tv ex

tn niiitiu'avjr ;
exsivzo, ovg
i
t

Schol.
/

versum: oritpavot enl 10C tolTtvdog

x&paXfi
ifiiootGa
l

tucnitiiio.
rvj
i

i\v

Iltfricc

ad hunc Hv&Ut tv f ywrj, ijug, g

1
t

(faotv, 7Zr/.ad-r ui\i

loi.codi

io 'A.ivU.vivog

/.cu

iaiooCua

ta axiXrj 7tovt]obv xdroj&sv dvaLduevov rcvefta diu tCjv yswrjuy.Cv ieytro uooicjv.
/.cd

ovtio

ttui

tag TtXrjQOt

uin
i

/.cu

tag ror/ctg

Xvovoa

/.cu txcpqbv

h. tov arfiaiog

&7ton4u7tovaa
n\

/.cu

ru.cc

ndvra
ovzto

.lotoCoa. voce 01

uo.ivoutvoi itoitlv elcoO-aoiv,

i^
s
.

ucwite
iv

uu/j.ov uaviag itp&dyyeto

yi'uauc
/
(

i]

/.a)

dalfiutv
t

zig

xaXov(4Evog
Ibid.
yj/loift'.j.

.iiO-cor,
v.

q? vi

Tlvd-i xcaa)VO ud^TO

uvjv ov 372 Blepsidemus guaerit ex Chremylo cY/.'/.' i'oTxa/.ag: respondet Chreni: /.a/.vcuuvf:.
:

Ibid. v.
cog
/.itv

500 sq.:
ycxQ

vcv

fjf^lv

j'iog

toig avUvciivig iu/.tiuu,

rig
1

av ov%

>]yoir'

elrat uaviav /.a/.odatuvriar 1' ixi fiXXov;

L.
i.

ex&eiacuof codd., iv&ovaiuamti

(Seil.

Dowdall,

d'eiaofiov

$<ri\\<\

Krollio suadente.
2

tntiO'i.ioy

uira

ioxn

iv.oov imX? ,

6 d' airi Tvu.ian

cu<fi"/.et
K

iixa^sv es tb Katvbv
8ix),evoev eis Atyivav
3

l/iiteocov.
.
. .

vre dtjra Tavrate Tals zeXiratg oi'x

Eodem

fere

modo
242):
467.

loquitur de Pythia

Io.

Chrysost. in I Cor. houi.

29, 1

(Migne

LXI

de hac conoruentia verba fecit E. Bethe Rhein.

Mus. LXII (1S07)

(j

J.

Tamborumo
2

Diogenes
xalzoi xXvio

trag..
/uev
J

TGF Nauck

p.

776sq.:
|

iJoiddog (Mzgrjcpbgovg
|

KveXag yvvalxag,

naidag oXuov &gvyCjv

f-ioig

zvndvoiGi xai guoiai xai yaXxoxzvTZtov]

j

ge^iovcag

dvziyegoi xv/ttdXiov

oocp^v

$ewv

vfivipdbv

iatgbv

& aua.
frg.
1

Tragicus ine,
aXV
e'iz

375 (Nauck

p.

910):
(pofj

EW7TV0V qxxvvao/iia

%&ovlag

& Exdzr
Q
t

g /.wf.iov edei-to.

Xenophon,
zovg de
t

memorab. Socrat.

1,

9:

firjdev z(bv

zoiovztov oiofxivovg elvai dai/ubviov, dXXa

daif.iovv
e(pi~

ndvza zf g dv^gtojciv^g yvwurjg,

ca/itovv

Icoxgdzijg)

"

de

xai rovg fiavzevo/.ievovg zolg avS-grcoig

edojxav
eiti-

ol -0-eol (.iccd-oOL diaxgiveiv, olov ei zig ercegiozdirj,

ozd\.ievoi r^vio'/jelv

nzegov

enl t^eyog Xaelv xgelzzov f

firj

eniozdiievoi-

Ibid. II

1,

5:
/iev eTtixeiuivojv zq>

xai z)]Xr/.ovza)v
ciIgxqGjv,

uoiyevovn xaxCov ze xai

bvziov de

noXXwv
bi.icog

zCbv aTtoXvovziov rrjg zCov dcpgodioiajv

elg

ijti&vniag ev ddeia,
t

za ercixivdvva (pegeoSai, ag* ovx

r i] zovzo Tzavidjtaoi xaxodaiuovCjvzg eoziv;

Ibid. II 3, 19:

ovx

b\v

TtoXXr]

duad-ia ehj xai xaxoduiuovia zolg

Ire'

wgeXeiq

Tzercon^Lievoig enl Xdfj ygr^o^ai;

Pia ton,
dXX
}

Ion

533E-534A:
xwv erewv nozr.zal ol dya&ol ovy. ex ?e%vtjg ndvia zaza za xaXa XeyovGi
wGTteg ol xogv-

Ttdvxeg yag ol ze

k'v&eoi ovzeg xai xazey6f.ievoi

t

rcoir (.iaza, xai ol \xeXoitoiol ol dyad-ol joavztog,

avziivzeg ovy eucpgoveg ovzeg gyovvzai, ovzto xai ol ueXorcoioi

ovx.

eucpgoveg ovzeg za xaXa ueXr, zavzcc tioiovgiv.

leges

VII 790 D-E:

%gi]

zexuaigeo&ai de
elXr\(paoi xai
Aal

xai dizb zwvde,

t

tog l e/.i7teigiag avz'o r(bv

eyvwxaoiv bv %gr oiuov a% ze zgoq:ol

t

G^uxgCov

zwv Kogvdvziav id uaza zeXooai- fjvixa ydg av Ttov ovXrj&toaiv xazaxoiiii^eiv za dvovTtvovvza %G>v rtaiditov al ijrzegeg, od fjGvyiav avzolg rcgoocpigovoiv dXXa zovvavziov y.ixad-drceg ?; zwv exvr Giv ev zalg uyy.dXaig del oelovoai cpgbvcv axyeiibv idoeig zaTf] zf zr g xivrewg aua y.ogeia xai
al 7cegl za
. .

.,

jiovGj] ygtf.ievai.

De autiquorum daemouismo
Ibid.

815 C:
axytia toxi xal xwv xavxaig
v.ai

bar
t

t7ZO(.iviov,

ixg

Nvucpag

76

xal fluag

IcttvQOvg Inovoud^oritg.

q>aoi,

tuuovvxai

xaxoivtouhovg, tieqI xa&aQiiovg xal xtktidg xivag a;coTt).oviiov.

Dem osthe nes

xaixoi xavxa,

II 20:
ti fiixgd

xal

xtg

ijelxai,

fieydka,
t

vgeg

iJd-rrcot, tiyfiaxa rfjg h.tivov (xov <J?tklnnov) yvtoi.ir g xal xaxo-

daifioviag 0x1 rolg tv (pooroCoiv.

VIII 16 de Byzantiorum
vr)

infidelitate

Jia, xaxodatuovji

ydq

IxvU-qiojIol

xal vjtiqd/.kovaiv

dvoia.

Dinar ch us
ei [ihv

I 91:
xi]v

oiv Sri tl

nkiv

r?]g

Jr^ioabvoig novr^iag xal

ivxiag aivokavuv,

'Iva rrktito

xaxoaiuorw/.itv

ov

yhq

eyo) %l

kko tiLo

oito/.xe'ov

Ih

elrj

xolg ov/^taivovoiv.

PI i n i us,

nat. bist.

XVIII 118

(Mayhoff):

est.

quin et prisco ritu puls fabata suae religionis diis in sacro praevalens pulmentari eibo, set hebetare sensus existimata
tradidere,

insomnia quoque facere, ob haec Pythagoricae sententiae damnata, ut

alii

quoniam mortuorum animae

antiq. lud.

sint

in

ea, qua de causa parentando utique adsumitur.

Flavius Iosephus
xbv laovkov
t

VI

8,

2:

de 7iQir Qxtzo

nd&r\ xiva xal uifivia uviyxoi-g

uolg avxj xal oxqayydkag inupiqovxa, wg

aviCi)

laxQobg kkijv

ph

l^duv vvdfitvog fii] bnxav Qqzrjoavxag, Ixektvoav xivlqcc, xovxov xpdkkeiv tnl xal vjzIq noulv xaqdxx]) xupakffi xal ai/.wvia avxfy nqooh} x
&Qa7ieiav
litivot.lv,

06 xig toxiv

oxdvxa ipdkkuv ze xal xobg Sfivovg inikiyuv .... b dh 'leoaiog nimmst xbv vlbv xal $ivia ovg xofxioai xq> Iaovko>. ik&6vxi l i^ad-rj xal novfpag OTzkoipgov did ndar\g f ye vifiijg' l^fjtxo ydq
t

vn avxo
knl
xfi

xal

xi]v

/tb xjv aiuoviwv xaqayr\v, bnxe. aiiC) xavxa

rtqoaek&oi,

(.idvog

iaxqbg

\v keyiov xt xovg vfivovg xal ipdkkiov

xivvqq xal tioiwv eavxov yiveo&ai xbv laovkov.

Ibid.

VIII

2,

5:
(xfy Zok{.uovi)

TtaqioyB S'avxCo
1

ua&v

b titbg xal xit v

xaxd

xaxoSai/uovovoi habent codd. et rhetores, qni hunc locuin

p.

adferunt;

Wolf, Lobeck ad Phryn.

79 mutant in

y.ay.odai/uovJoi.

8
xorv daiitvtov

J.

Tarabornino

%%vr\v sig

ucpskeiav

v.cu

d-EqarcEiav

xolg

dv&qwXCt

Ttoig-

enajdg xe Gvvza^dusvog aig 7taqt]yoqElxat xa

li-OQytLOEtV

voorj/iiata

X TQOTZOVg
/nvia

"/aXEklTCEV,

Oig

Ol

lvOVf.Ul'01
/.al

CU-

wg

f.trf/.hi
r)

E7TavEXd-Elv

i/.duS-ovGi.

avzr
t

/</(>
]

vv

Ttaq* fjulv

d-EQUTteia ttXeIgxov ia%vei' lororjoa

ydq xiva EXsdCa-

qov %iv iiocpvXtov OvEOrcaGiavov Ttaqvxog

/.al

%iXidqxiov /al

xai xCov vhov avxov aXXov orqazuozi/o nh'ovg vjt xCov dai-

(Aovltov la/:iavof.iEVOvg

drtoXvovxa xovxwv.

b dh xqrcog

xfjg

&Eqa~

stEiag xoioxog r)v nqoGcpiqiov xalg qiol xov daif.iovi'Cof.iivov tqv

da/xvXiov i'xovra vrzb

xfj

ocpqayldi qi'Qav,
icc xCov
i.ar/sz'

si*

wv v/dst^E IoXluov,
:

etzelxu e^eIX/ev oocpQOfierfp

iiv/xrjqwv xb dai/.iviov
(ig

/al

TtEOvzog

Evd-bg xv-qw/tov
f.iEiivrjfie'vog

avxbv

ETtavr'j^Etv

wq/ou

XoXiaovg xe
ETtikiytov.

aal zag e&wccg, g ovvE&rj/EV sxelvog,

zolg naqazvy-

Jovlf-iEvog dh tzeXgcll /al Ttaqaoxf/jaz

xijv
i)

Xdvovaiv o ^EXsd'Caqog, oxi xavzijv e%el

ELi7toood-EV rjxoi Ttoxrjqiov TtlfjoEg

io%vy} hidsi iti/qbv

Ttodvijzxqov,
-/.al

vdazog

xip
'/.al

daiiiovo

TTQOixaxxEV

E^ibv

zuvd-QWTiov

xavxa dvazqiipai

7taqc(G%Eiv ETtiyvCbvai xolg qlogiv, bxt /axaXEXoirtE xbv civd-QiTiov.

bell. lud.
xfjg

VII

6,

3:
xfjg

cpdqayyog dh

/aza

xrjv

aq/zov TtEQtEyovorig

xr]V

nXiv
qitav

(za

Ieqoo61vucc)

Bccdoag ovoud'CExai xig xrtog, dg

avxto.

rpvEi

b(.ii\yvvf.i(x)g

XEyoiiEvrjv

avxr cpXoyl
t

ithv

zi]v

%qoiav eoi/e,

neql dh zag EG/if'gag oehag avaGzqdrtzovGa xolg ejiiovol /al ovXoitEvoig Xatlv

od/ egxlv Ev%Eiqwxog. aXX

vnocpEvyEt /al ov tcqfj

zeqov Yoxazai, Ttqlv av xig ovqov yvvai/g

/.az*

xb

h'f.t(.trjvov

aliia

ys-i]

avxfjg

....

egxl dh iuxct xogovxcov nivdvufv ia fiiav ioybv

TZEQLOTCOvdctGxog' xa

yaq xakoviiEva

dai(.ivia,

xavxa dh tiov^qCdv
Y.OL

EGXLV &vd-QC07tlV TlVEVLiaxa XOlg )GlV ElGcftSVa

XXELVOVZa
"/.av

tovg orj&Eiag

firj

xvyydvovxag, avxrj xa^scog et-sXavvei,

nqoo-

EVE%dfl IIVOV XOlg VOOOVGl.

Plutarchus,
ol (.tdyoi

quaest. conv. 706

t

D:

xovg daiLioviCo uvovg -/eXevovgl xa ^Ecpsaia yq^i-/al

uaxa 7tqbg avxovg "/axaXiyEiv

Luculi. IV:

ovoitdCEiv.

MzxvXrjvaiovg
fj.ovr)oai
"/.al

d*

avxr/qvg

dcpEOxCbxag

sov'AExo

fxhv
3

EvyvwTtEql
l'/qd-

dh/r^g tv%eIv /nsxqiag (6

Jov'/ovXXog),

icp

olg

Mviov

Et-rtfiaqzov,

wg

d*

kcoqa /ay.odaif.iovovxag ETtmXEvGag

ttjge jt(x/j

xa *

"/axi'/XELGEv slg

ta

xElyy).

I>e

antiqnorum

da*

monismo

Ps. Plutarchus, de fiuv.

h>
i(j)

16=
<n'y

Ps. Aristoteles, mir. ausc. 166:

v.idiia
dl

Nti'/.o

Aow.tu}) yevvod-ai Xl&ov ipaal

'idiooiv,

itaq6volg

uoiov, ov

dtv

xvvsg

vXaxroBai.
Hitu yccq

avvteXel
/<>

/<>.)

daifiovi tivl yevofihoig xazxotg-

TCQoaredn\vai

qigIv d.if'oytit'.i

to dcuuoviov.

Hymn. Orphic.
/.f/J.ia/Ai

39

v.

Isqq. ed. Abel

fipiqov,

%&ovbs devdot- aotXfja (.ityiorov Kvqavt' bXi\iqr\viov, anqoooQarov, ri/.iiuDnr KovQfjra, (po&v anoI

Ttavotoqa

deivCJv,
|

(pavzaaicbv enaQajyov.

Sequuntur quae ex libris

saeculo

loci

ex
esse

Papyris magicis
quas
ineunte

fluxerint,

sumpti, qnippe secundo post Chr. n.

est
.

conscriptos
-

verisimillimum

cf.

A. Dieterich

Abraxas (Leipzig 1891) p. 155. Papyrus Parisina ed. Wessely Denkschriften d. Kaiserl. Akad. d. Wissensch. ph.-hist. Klasse XXXVI (1888) 44sqq. v. 86 sq.: (ft'/.cc/.r^o/ov nqog dai(.tovi^pfi4vovg' otyatavv rjX laqyqX
3

d,i d'/.la'ior

xeCevneQOOvttQccQCCVXl

v.

1227 sqq.:
Xyog Xeyoftevog
'.//
/.et

no'iig yevvala IxdXXovoa dalpovag.

rfjg

/MfoJ.r c frtov.
t

dXe

Iu;iqog0-6v ai/or yX&vag kXaiag,

t

oniod-tv

ccl'to

ota&elg X4yeig
yetiot

%cqt qyvov&i

N lloadu,

ycot.

nvoire
ayiog,
evet

'lad/.,

nvovre

'Icnub,

N ;rrtua

ipirjQivcpico&e-d-aQrji

ft-oog n XQTjGrbg* m N iaao(pie3-aaxovv N loaorpt

:!

laco Zaauid- fiaoertrev

rc

anu aioiaaoX unb tov delva

ou-

TETSvvoaoO- jial
el-OQyLt oe

d/.dO-uorog

N aiinor
ovv ,

jti

Eaxavag 4

EU-i.iv.np-!)-.

daiuor,

ong

tcox'

/.ata

xoviov rov

&sov

octaoaoct uu!) naaoccoa !>iovd- Gactoctou nowi]!)- oaagaoe. (pal, e^eXdt aliiov, vorig

not

ovv

et,

xal d;i6on !h falb

t

rov

dtlra*

Iiqtl

uoti,

ijdrj.

e^eXO-e
'/.cd

aiuov,

Inti ge EOufio

dtofiotg duuctvtivoic, aXvtoig,

1

nctoaidiouL ge tlg rb uiXav

primo vel seeundo post Chr.
n.

Composita
cf.

est hyranoriim eollectio Philol.

saeculo,

Petersen,

XXVII

(1868)

385 sq., aliquanto vetustiorem

hymnis Orphicis, Marpnrgi 1891, p. 25. a viro docto Wessely mutatur in Xpiors; papyri lectionem servandam esse apparet ex iis, quae v. d. Fr. Bla
esse iadicat A. Dieterich, de
2

eam

Xqtjotoz. quod exstat in papyro,

exposnit
3

SsTra per

Grammatik d. neutcstamentl. Griechisch 2 * compendium scriptum.

Berlin 1902, p. 7U et 67.

oad'avas pap.

10
ydog ev Talg a/tajXeiatg
f.thv
i;

J-

Tambornino
C "/XCovag eXaiag gag tag
/.ad-'

1
.

Ttohfiig'
y.ecpaXv v
t

dijoov

ovgcxv

y.al

ev

ev,

Tip

de

evl

ege
1

itOQY.lt.iov.

xgve

fore 2 )

eTtgay^Sr^

ev.dXXcov
41

negiarzTe toi

elva

cpvXay.Tijgiov,
evtl

o Ttegviid-^OLV 6 y.dfivcov

[isza %b exaXelv
too
cpcog

tov

dalf.tova.

KCCGGiTegivov rceTdXov zavra

cpog

ctcpog cpoga sg yagiv

av coTe

cpcog

cogcpoga (poqa cpoga cpoga tocpogcpoga

cpoga

cpaganq
3

cpcoga

cpaga cpcog

cpcog

cpogcpogcpoga

wcpogcpoga

7ta(.icpoga

cpcogcpcogcpcoga

cpvXa^ov

tov dbiva

y.al

at.Xo eyei cpvXay.Tijgiov.

onov rb

or^ielov tovto %

sequitur lacuna novem versuuiu.

Ibid. v.

2145 sqq.:
c

rgiaxiyg Oai']gov Tidgedgog'

cog elncov

rdcpgoio dnjXaoe (.idtvv%ag %7titovg

vgag t aoTtcgovxag ev dgyaXeoioi cpvoiOLV

avrol
* lgco

tcoXXov drceviLovio S-ccXdaoi]

= K 564 = K 521 = K 572

h

rovTovg xohg OTiyovg edv Tig dnogdoag

ovdejtoTE evQs^qaarai

enumerantur
v.
eoi]

cpogfi

ev oirjg Xdfivt],

Homeriacis efficiuntur;
Xdftvav eig
fj

quae versibus 2166 leginius: ab de aozd^ag rrjv

aliae res,
\xeya yad-bv Ttgg tb vizegeyovTag

ttjv
fj

TtXrjyrjv e^eig

decmoTag

kre'govg rivdg.
ajtojte[iTtBi.

yag evdo^og,

tilgt v/bg v.al al-

uovag xal &i}g ag

Eiusdem papyri v. 2622 sqq. describunt incantamentum. quo mulier quaedam cogitur virum amare. Ad hoc incantameutum amuleto opus est v. 2694 sqq.: t de cpvXamriQiov b
el oe cpogelv eig cpiXvgivov ygdipov y.ivvadgei
eTtoxcoTtL Y.COTTTO
6

to

bvo/.ia

tovto-

ai aiTO
cpvXa^ov
(.is

-/.agay.coTiTto
cctto

xagay.coTtTco

%lXoy.cotzto

ai.

ygdcpe

v.

TtavTog

dccluovog

deglov

y.al

eTXLyelov y.al VTtoyeiov y.al itavzbg dyyeXov y.al cpavxdofxaTog y.al

oy.iaG/uou

yal
y.al

eTtLTto^i/rijg,

etth

tov elva.

y.al

eiXrjaag cpoiviKico

deguaiL

arcagTiGag cpgei rcegl tov Tgd%rjXov.

Ibid.
1

v.

3007 sqq. (hoc incautamentum denuo ediderunt

2

aTTcolims pap.

ore supplevi Krollio suadente.

sxa.

Seiva per verba,

compendium scriptum.
:

quae in papyro leguntur

y.rX.

lav

nepiaTrre
;

tov Seiva

(fvXaxTTiQiov oTtsu Tid/jaiv o xufivcoi'

nulluni habent sensum

6

emendationem

supra prolatam debeo viro doctissimo Eadermacber.

5

doyalerjai (piTjoi habent Codices Odyss.

xtvvaagi pap.

De autiquorum
A. Dieterich

daeiuonisruo

11
Licht
von

Abraxas

p.

138 sqq.
1

et

A.

Deimano

Osten (Tbingen 1908) p. 181 sqq.): TtQog daiuovta^ouivoic Uiy%Oig dxiiiov

t

hxiov

i'/.atoi

ouipaxiLovza ueza ozdvr g uaonylag yki XunofirfToag

'ityei

ueza
&eto-

oauipovynv dygcoriozor keytov

ynjiotd(cor

uot/.

maoagO-nniii

inogi

aidtjitLjy

aw#/~

uor

[itiuil'iolhcuoif

tptgoioO-i

aer iovo) t

eioyagupfra eeX&e dizb zo delva xoivGtg.

ib dh q>vXaxvq*

giov

hil Xauvio) y.aooizegivv) ygd(pe'

iar t
t

agcuolhur/ (pO-a
ihv 7tda%ov%a.
'ugv.ti;.

ueoevziv

mm

(pecoy

icirji

yagooy.

/.ctl

iteglann

navzbg aiuovog
e'oziv de 'Irfiov

cpui/.ibv ov (poelxai*.

arrjoag vzixQvg

6 bgy.ioubg ovzog' oq'alCio oe y.aza zo d-eo

tat]

uor 'Egalatv
eov

taa

agacofr aia

iod- eXe

eXu ar io
t

in
9
,

ctey
tzvqiy.aia-

aaguag taa gaov aeXeX Xiova aga uagota gaxuov

dgovg^g xal yivog xal <pavr , b ev ueor (
t

buiyh^

zavvrjTig
4

dxa) oov 6 yyeXog b djcagaizi]zog xal eioxgivezio

zbv 7cegirczd-

uevov aiuova zo rzXdouazog zovxov, o enXaoev b &eg ev zq> ayio) eavzo 7taQadelo(j), uzt Lrevyouai ayiov eov enl auucov

apevzavyw.

Xoyog'
aiod-

bg-xitw oe Xageia

iuy.ov-9-

aXavadavaXa
Ceh agtocud-

aygauu. Xoyog'

uo&a aga yuyttuagu yauvv

t

ovaoaoiXvjd- aXXrjXov teXiooat, iar X bgy.itio oe zbv oijiuvd-evza zio

'logaijX ev ozvXvj (ptozlvo) y.al v<piXr t
fjueQivfi

aal gvouevov av-

xo xbv Xabv egyov

(agabj

xai Lzeveyxavza

Lil

<Pugato

ih

bv/.dnX\yov diu zb jtagaxoveiv avinr.

g/.iuo oe tzv iiveviiu atae v.aia r^g OcpQayldog,

aoviov

XaXfjoat,, ojzoIov y.al

&v

fjg,

ou

bgy./'Cio

xai g eezo loXoptwv eicl ttjV yX&ooav tov 'I^geuior y.al .'uoev. ov Xdhxpov otzoIov lav fjg, htovnccrtor, i) digiov, ehe eitiyeiov,

ehe vnyiiov,
ddduaozov, zbv

f,

y.azctyviov,

f,

*Ieovoalov,

i]

Veoyeoaior,

i,

<Peoeaior, XdXrjaov, b/toiov lav

ca.

fig,

ozt

bQY.i'C.i

oe &ebv (pioocpoov.

zf v.aodia 7tdor g utfg htiozduevov, zbv 6 zov ytvovgzwv vocTriuv, zbv e%ayaybvza ! di XOO/iXdorrjv r Xtov Tcal Tzvy.vovvza za vetpi] y.al vezt'Covza z\v yfjv y.al eckoynvvza
t
t

zovg yuxQTCobg
1

adrrjg,

ov evXoyei itoa tvocgdviug vvauig

dy-

Saifiovi^o/iifovs cjiiiecit Diet., papyri lectiouem servavi

cum Deissm.
Krollio.

2
3 * 5 6

Yqixtov, o tposirai pap.,

<fg.

ou potrrcu scripsi suadente

tawtjris a Diet. mutatur in xawo&eie, iuiuria puto. Diet. scripsit Ixxftvirar, slay.oiverco defenditur a Deissm.
%ovo7thxaxqn pap., -/oo^laxqv scripsi auctore Krollio. Post Svvafiis Diet. supplevit 7; articulo noa opus esse puto.

12
yilcov.

J-

Tambornino
ge usyav
d-Eov laacbd-,
v

dgyayyfUor.

Qxitp)

ov o

'IogdivriQ

noxaug
3

dvEy/og^GEV Eig

xa

OTtiocj ycu egcoct

d-dlaoGa
y.axaxCfj

i'vuievgev

Iagar;l Y.al %G%t\ vdsvrog,

ort bgyitco ge xbv

deiEavta tag exavbv xEGoagdy.ovxa yhbooag y.al bgy.iUo gs xbv tCov av%evi<M> yiydvtcov llo) TtQOGiyucai.

uctiEoioavxa

byj.ov

xolg Troroi^QGL y.atucp'U^avta, ov luvtl 6 ocgavbg tojv ogavwv.

ov ruroCoi. x TtxEgvycbuata xcov %SQOvlu. ogy.iCco ge xbv tzeqiivxa bgi] Tfi SaiciOGfi xolyov l'i cuiuov y.cd l.Tizd^avxa quvrj iir,
vjteofjvai y.al v/irf/.ovotv
*;

voaog. xal ol Lxci/.ovoov rtv jtvEvua

aif,i6vwv, ott g/.itco ge xbv

GWGsLovia tovg tEGoagag

y.ad-ag ItgoGohviiv),
c

vtj.iovg aiik
, t

rwv ugcov

altbviov, ovoavoeidij, d-aXaGGoeidf}, vEcpt/.oEir cpcoocpgov.

ddditaoiov.

bgyitco rbv kv

xf]

>

ib

oeoTov
cplyEg

rcvg di :tavxbg aiCovog rtgoGrtagd/.Eizai, xG) vuati xovxco ayitt)

lcceio

aggErvLovv.
y.al

Xyog,

ov

xgeftEi
y.cd

yevva
rtttv

nvqbg
oqoq

y.al
lli

rCEgLcploytCovot
cpoEiTcu.
yrjg
Y.cd

old^gog

Acr/.

titE/.ioc

bgy.lCc'j

oe

nv nvEvua aiuviov rbv

xa d-EUEiha
l

Icpogcovta Eni

noiovvxa

EY.tgoi.ia

avtfjg xal noujoccvta xc\

rcdvxa Ix xcov bvxtov Etg xb slvat. xbv bgyioubv xocxov,

g/.iUo ge xbv nagcdatidvovta

cpayEir,
y.cd
fjv.

ypigiov

uh

vrcoray\\GExai

cgi

tv TivECiia

y.cd

aiuviov, nolov xal eav

gYiUcov e (pvGa>

dnb

xcov dygCov- xcov nocov cpaigcov xb (pvarjua

y.al EiOY.gi&r'fiEzai.

ocbnov,

cpvlaoos xa&aqg.

swg xov ngoydg lyog iozlv

Ega'ixbg

y.al

cpvlaoouEiog naget yaSagolg avgdoiv.

Papyrus Lugdunensis I 384 edd. C. Leemans, Pap. graec. mus. Lugd. Bat. II (1885) 5 et . Dieterich Fleckeis. Jahrb. Suppl XVI (1888) p. 747 sqq. I 14sqq:
ndgEgog
"Egcotog xEUzrj
y.al

"Egcog.
cccptegcoGig >:al

xaTaoxevr}.

tvoieI

e /vgd^Eig

xavxag-

y.cd

vEigoTtountl aal aygvTivLav ttoleI xal a/ialldoGEt

XQrjojj

m/ml: aiuovog, av g&wg aitw

rcaoav Tcga%iv yxX.
Ibid.

xal ayrwg. loxlv yg

e%w

Sequitur

f]

xeXext].

VIII 24 sqq.: daxxvUdiov Ttgbg E7tixEvz.iv yal x<x iV V Cii vUijv. hdo^ovg :ioul y.cd (.aydlovg xei d-avuaotohg y.atu vvaiuv /} xoiovtcoy
-

Pro &Eudia, quod exstat in papyro, uon est scribendum cum Diet.
sed deusiXia.
7toS(ot>

'efiekia^
2

a*(>wv xai tcov

pap.

aal

delendum

esse puto.

De autiquorum daemon
ifi/.lag

l."i

rcagey^c

loil 001

xcrrot

.icoui t/.aiog
y.d'/j.ioior.

y.al

eijtQOyQJ

diaXeimwg b
f.i)

xvxXog, ovoLia 7tEQii%ei

ffXiog

yXwpevat

Xi&ov f}XiozQ07tiov tbv ign.rnr toiov ortrpdvor ox'Jian oigav iv kJj oinicn
tbv dgdxovTog xdv&agog KTivanbg
iria&s
Xeyovatv,
(iQ(ov
y.al

gd/jn
';'/_(

i'oia ir/.t'iu
eozto
dl

>v.

ivrbg
Ix
tCb

Isgg'
hooy/.i
1/

in de imGig,

tivoita

zov

Xid-ov

yXvipeig

(hg

nooqn
o

teXiaag

(pgei

xa&aoeiojg.

lovnov
8

ftel^ov

*%ev 6 y.ouogairyojig,
ica'ti-

tywv ydg avib

nett' eavro,

Sv

.tagd

n><

rcdvTwg hj<i!<u-

en

l aatXitav
i'i.n,-. y.al

dgyctg
i

y.al

deortorGn
Vi

WOqGiV ario. 8 ar uri

l

.um;
y.al

,'hn !r

litlyaoig
y.al

Ttaaiv eaei, umi'iit

dvoag
3

eoii iaggi^u

Xi&ovg b
ovofia r

ngoodyov rar XL&ov tot

t

eativ ipfj<pov

Xiyiov vb

;ioyyg(uii(rov.
y.al

noiel de xal nobg aifioviOTtX^yttovg' dbg

TtaQCtvra (fttBsTcu to antrior.

rpogv alrb

Papyrus Lugdunensis I 395. ed. A. Dieterich Abn Hac in papyro agitur de magno dei nomine, quod p. 167 sqq. miras quasdam res effieere dicitur; VI 30 sq. legimus:

cuiiori'Cotitro)

e'i/rflg

to

ovoiia yrgoodycov

//"

qivi

avtof

3-elov y.al ocpa'/.rov.

eti&ecog '/.aliotzcu y.al

d;rthiotuu.

Papyrus Londinensis 46

ed. C.

Wessely Denkschr. Wien.

Papyri
in

XXXVJ
Museum
v.

p.
[

127 sqq. et Kenyon p. 65 sqq.:

Gral:

the

British

97 sqq. (Wess):
1

orr/.i]

rar 'Ieoc rov ti-rygcapov eig

/,'

htiaxoXrp.
y.cu

olol rov

Y.ecl)

tbv 'JvMpaXov tbv xzloavra vvxTCt

rptog
y.al

ijtigctr.

Y.rioavicc

o/.ozog.

ob ob
ei

el

oooqovvu) cpgig. bv ot-

delg slde ituyrtoxe,

ab

taag,

lartwg,
y.al

ob

te/.givag

xb

r/.mov

y.al y.al

o:rogav
y.cl

to c/.ov, ob kitoirpag &ijXv yagTTOvc, ob ertoir aag xovg &vd-Q(I)7tovg d'r/jxpi/.th

t

dggtv,

ob

eeigag

dllr^oiaotlr.

byco

tliti

Mwvoijg

irgoTprytrfc aov,

o>

Ttagi-

(hr/.ag

ra inoi^gid aov, ta avvreXovfieva

y.al

'Jogaf/.,
fiov,

ob

eeigag
elfii

iygbv

grjobv

y.al

nSaav

tQoqn/jv

Ind/.ovov

ty<<>

yyelog tov (parcqio ooogovvwcpgig.

to a/.rd-Lvr. rb
1

xovr eativ aov

io

ovo(ia

TTagaiiievov

tolg

^gotpiraig 'logail.

Ind-

In margine adscriptum est / In niarg. Script, est 0" (/rt

et q in ligatara: [a

yo^numi

supra

r)

y.

(/

supra x): &edr fieiam

Xul.OVftEVOS?

|4
xovoor
yixaooi]
[.tov
2

J.

Tambornino

aga&iaco geiexad-eXeegGrj& aXa&a aXeveevcpt \

eiGd/.oiGv fiov xal drzGzgeil>ov xb aifioviov

id-tat.

toOto,

smxaXoDuai

oe

xbv

ev

xCo

xevcb

rzvevuaxi,

evvbv

y.al

dgaxov d-ebv ctQoyoyooo gawooyov uoogito cpalagagyaio oooaue.

l4xe'rpaXe,

ftdlka^ov zbv elva itb tov ovveyovrog avxbv

(.laguodafi

dal-

uovog ovgiato

aXvaatod- aaaaiovai acpviato tau

&uoXri& agaoa!- arjocov.

loyvge *A*6rpaXe,

cmdXXa^ov xbv dsiva

aub tov ovveyovxog avxbv dai/wvog uaagoauo uoiqX yod-a a&ogrjalio agatofr,

andXla^ov tov elva awd- aawd- aovui 3Iax

abzog eoziv o
cpoovvxai,
y.vgie,

aacodAvgiog

lato,

obxg eoxiv 6 y.vgiog xCov dscv,

ovxg
eotlv

xfjg

olxovf.ievrjg ,

ov

ol

vs/uoz

ovxg eoxiv 6 rzoitjoag

aoiXev,
tarjco

cpionjv,

TtgoGxdyiiaxi eavxov Trdvxa.

ipvyi]v 'lov itvg

dvvdoxa,

orjd-e gcogov

wv

Ttvg

latox
1 ,

10

ov agaoa^ Gagtuu oo
-d-eov

w
fj

ev oo vv acovais rjeedt^
a.7ta

yyeXog tov
eifii

avXaXa Xal yaia

diayavva yogvv,

eyco

6 iJ'/JcpaXog

Jaqiwv

ev rolg ttogIv eyiov xijv bgaoiv, ioyvgg,

eif.ii

tb 7tvg

xb ad-dvaxov,

eyw

dXifeia,

6 fiiaCov
:5

ddixi]f.iaxa
.
.
.

yeivEG&at
ta
f]<x

ev xq> kg^ko,

eyw

el(.a

doxgd/iTiov

air-ami

r z t

toio rjairj ove vto icorjoav aerjviovtoip,

yal govxiov, eyco

trjv yfjv,

aif.it,

ob eoxiv 6 igajg ofigog entittnxcov enl

%va yevr;,
y.al

eyco

eha, oh zb oxfia yaiexat dt oXov, eyco eiia 6 yevvcov

eyco
eifit
f]

dnoyevvCov ,

ydgtg tov aicovog, bvoftd

yal x.oXov&r]OOv.

uot'

xagdia
i

iTegteCtG/iievr]

ocptv.

eg'eXd'e

xeXexi] xfjg Txqo-

yetfieviqg
y.al

noirjoewg.
ctnb

ygdtyag x vfiaxa elg xcuvbv yagxdgiov

ygozdcpov
eig

iaxeivag

ygzarpov

Geavzov

evzvyyavE

Ttgbg

ogeav rolg g ovfiaGi Xeycuv vrctot^ov t.ioi ndvra xa daifivia, 'Iva /not, i)v vmjxoog nag alucuv ovgdviog v.al ald-ey.a.1

giog xai e7tiyeiog

v/ryeiog
[idGxit;

yal yegoalog xal evvdgog

y.al

y.al

Tioa
jidvxa

e/Ti7tofi7Zi]
VTirf/.oa.

xal

d-eov,

eoxaz ooi

xcc

aiftovia

Papyrus Londinensis 121 ed. XLII (1893) 39 sqq. et Kenyon 1.

1

C.
s.

Wessely Denksclw. Wien.

p.

83 sqq.

Supra f scriptum est Post litteras magicas

u&')

yr](p

= &[

xpd'

2 Supra o scriptum est y. videmus in pap. y& /u& (= yQa/ifiaia to iv rr dvu^atTivprjoei (aXXa$a>7tvQT]OEi pap.) tov xar-

x.

Script,

&d(>ov yS
4

[ifr

,qT

(=

^rjTEi)

ovx/ erovv.

In margine iuxta

xae

legimus yav.

quid

sibi

velit

hoc siglum.

non

intellego.

De antiquormn daemonismo
v.

].">

589 sqq. (Wess.):

oio(.tcno(pvhx$

qtvXaxTrJQiov

7tQbg

dalpovag,

rtgbg
l.i'i

tpavrda-

uaxa, Tcqbg rroav voaov xal

TtexdXov ,
7]

iiud-og

iniyqaa dfxevov
i\

%qvo4o\

'&Qyvoiov,

))

ruxaairsQlvov ,
ioxlv

eig leQavtxbv

%dovm>
toi

rpOQOviievnv xqaxianixCjg ioviv;

ycto
<';>

dvvd{iecjg vofta

ueydXov 9toCoicpiaeveat

/.cd

orpqaylg,

eorlv

dh

nxenat'
(.iovv

xfiimig

XQL ffi$ iaeio taco

aet] icwj

ocaiiov i(a<i

amoevt
eai.

o&t Xaotx
rot

cpioxioa

Xi&awofiat*
dod/.ovxog

vegqia)
h'otut
'/.cd
1

vaCxa

6v6-

uaxa.

rby de xaQa/.trci ovxiog-

6
oi

dodxtov oQoooog
yaocc/.i rjoi g

e di'itata

ueoov tov

ofo

>g

vnxeixca: sequuntur figurae; xb de

xeixai

oyjjtci

oXov ofhtog 6g

tc

diacpvXc.Gi uov xb oCouc.

tu

</''/'/
t

bXxXvoov
u/.ov.
d.

kfiov

tov delva.

xal

xe'J.eoag cpooei.

Sequitur cyj iui

G. Parthey
p.

Papyrus Parthey
Akad.
itaque
d.

ed.

AJbhandl

Knigl

Wissensch. zu Berlin 1865

120 sqq.

V. 246 sqq.
si

magnam vim
ueyiaxov

lauri

folia

quis Apollinem invoeet, hoc phylacterium

habere contenditur; conimener

fy

datur: xoCxo yaq

2

oibuaxog cpvKaxxixv,

rtdvrsg

i-7ToxdaoovTai, xal O-dXaooa xal

nexoca (poiaoovoi xal

>'
t

dalpoveg

(pvXaxxr oujv
t

%rp>

3-eiav ive'qyeiav

r7teQ iieXXeig h'%iv.

Lucianus, Timon 41. Timon dicit: ye, w dixeXXa,

xal
uij
t

vv

iioi

tniQQiooov

aeavrrjv

xafifjg
Co

ix xov

dO-ovg zbv S-^oavqbv ig xoiucpurig txoo-

xaXnvuevr].

Zev reodoxie

xal

cpiXoi

Koovavxeg xal 7>m~

xtodCoe, icdev tooovtov yocoiov;

Parasitus
ceat,

1 sq.

parasitus iuterrogatus,
ualvoix

quam artem
liuiov, xeyyrp

exerxai-

respondet
Tv%iddr\g.
av.

xi]v 7iaqaoixLxr\v.
xcxxcc

ei

urj

xig,

tb

xr\v

cpccir.

Ilaq.

eycoyet

el

de aot itaiveo&ai doxio, tov ur.deulav SXXrjv

ETiiGTaad-ai xeyyr v

ahiav

eiral itoi ttjv fiavlav dxei xcd ut xCtv

eyxXrjfidrwv
dXXcc

7,'dr

dir in.

cpuol

yaq zip daiuora xavxry

TtaQcazeio&ai
rj

xct

fik

yaXenry eivai roig

eig avtrjv

e'yotoi,

de

%(bv

uuqnavade%0-

/Lidxojv

avxobg (oO;ceo idoxalov

Ttaibayvrybv tovtwv

Hevrp
1

tag aixiag.

eaco legit Wessely, earo) Kenyoa. Addit Kroll. Analeeta Graeca, Progr. Gryph. 1901

p.

13.

16
Philopseudes 15 sqq.
Ion
eyii)

J-

Tarabornino

dicit

Tyehiadae: yekoia
%i neql

itoielg

diiiGxwv anaoiv.
oooi

ovv r BQoiftrjv oe,

xovxtov

cpr g, t

xovg dai(to~

vCbvtag aTxakXdxxovoi zaiv dei(tdxwv

ovxu oaepcog el-ddovTsg xal

dXXcc rcdvxeg l'oaoi

<pccG/LU<TC(.

xal xavxa ovx

xi]g

e(te

xqi] Xeyetv,

tv Suqov xbv ex

IJakaioxiv^g, xbv eni xovxtov ooeptonjv, boovg

jtgbg
xrjv
oeXrjvrjv

rcaqaXaiov /axair'uixoviag

xal

xw

dcpd-aXiuo

diaoxqecpovxag xal dcpqov TCi(inXa(ievovg xb axfia

xal ditoni^iTtu dqxiovg
rtov.

o(tiog dvioxrjoi

hitl

(tioSCo (teydXio

ajraXXd^ag xCuv dei-

Lreidav yaq enioxT]

xei(tevoig

xal

eq^xai odev siasXrjXv-

&C.OIV

dg

xb aw/iia, 6
fj

(tev

voglov avxg guott, 6 daiatov de dreo))

xgirexai eXfojvi(v3
/.cd
;i>]

aqdqitiov,

o&ev av avxbg
xbv
daittova.

fj,

ojttog Te

tid-ev

l/rc)~jl$tv

lg xbv v&qwTtov.

6 de oqxovg endycov, ei de
lyto

rieiod-eirj,

xal

drteikwv

direXavvet

yovv
i)v

/.cd

sldov eiivxa (teXava xcd xarcvcodi] xrjv yqav.

ov (teya,

<T ly(o,

xa xoiavxa bqv,

tu

"law,

io

ye xal al ideai avxal

cpai-

rovxai, g u TtarrjQ

bfiwv llkditov eLxvvaiv, d(tavqv xi

iivog

&&a(ta

wg

;cqbg ))uccg xobg diiXvtoxxovxag.

yaq

"icov,

ecpi]

Evovy

y.qdxr>g,
i

xa xoiavxa
,

eiev,

ovyl de /cd 'kXoi ttoXXoI daittoGiv evol

'-exv/jf/aoiv

ol

(tev

vvxxtoq.
ijdi]

de

xafr'

fjiteqav

lyio
y.cd

de

a/ra,

dkka (tvqidxig
exaqaxx6(trjv

xa xoiavxa xed-ea(tai
avxd.

xb (tev

rtqwxov
ii

ytqbg

vvv de vreb

xov
et;

e&ovg ovdev
ob
(toi

itaqdXoyov bqav

uoi

doxa"),

xal vvv (idkioxa,

xbv

daxivkiov 6 "Jqaip ediu/e oidrjoov xov ex xwv aiavov neitovi]iievov xal xr v Ijtindriv edidaBe xijv noXvcovvuov, exxbg ei
t

iri]
t

xa-

(.toi

dmaxi']oeig,

Tvyiddr
;

Epigr. 15 == Anthol. Palat.

B^eaX', ov% OQ/OJI-,

XI 427 daiuova noXka XaXCov ^oxouog eg~ooxioxr]g

dXXa xttqov
dvvd(tei.

Ptolemaeus,
Lima
y.ioxai.
efficit,

Tetrab. 47 r 21
veioov.Qixai
,

ut nascantur dek^nxoi,

ei-og-

Po

1 1

ux

Onomastic.

119:

&e6Xrj7ZTog ,

cpoi6Xiq7txog,
fj

vv(tcp6Xr 7ixog
t
,

(tov6h]7ixog

ex

llavbg xdxo%og

xaxey6(tevog.
ed.

Cyranides
scriptus (de

de Mely et Ruelle Les lapidaires grecs

IX):

(Paris 1898; p. lsqq., liber quidam Marci Aurelii aetate con-

Mely

1.

s.

p.

De antiquonun daemonismo
I 3,

17

10
i

de M61y 13, 25:

dl
i

tniOr UU[tlvl
daiuovag &JtsXavvei
I 5, 9
eig de

j$/a

(i.

c.

yXvXUOldrj)

/',

.inii'^ninn

y.cd

qfavrdofiara itdvsa (poQOVfi

de Mely 17, 8:
i

xov eddvxhj XL&ov %bv 7tdyyqvo<>v yXfjq>evai './<[podin

rfjg
e.

rag xqiyag xai xovg nXoy.duovg

vrcodXXetai qi'^a
y'/.coooa,
/.cd
y.al
tfjg

xecpaXrjg r<u)t(>uorti/i r
i

/mi

ozdvrjg

(i.

si^difiov) xai

arjdvog eirf
tpiXrpbg
fhjototg

y.axa/j.eioag cpnqei.
y.cd f dv'/.a).og
t

/.cd eo>] rrcloiv v.'hji'i.-toig

y.cd

yvwOTOQ

ov uvov vS-gchrtoig, aXXa

xal daiuooiv.
I 7, 2

Ttv de Oroiov epovizexai oe.

= =

de Mely 18, 16:

loxlv
cog

i'ovyyLog oxdvi]

y.d'/.auog

qyvOLievrj,

xccvd'Cdrjg,

xal yoQynog keyexat, dvvdutcog e'xsrai xoiode- eav ydq

qiLav woqfj, daiuovag Tteiqav ory
'elgei

ug

tty

ixoxi.

I
cuvoig

7,

19

de Mely 22. 7: Xvxov xov

deigibv dtfOc.ubv sfidXrjg xolg 7xqotiqiy.al y.al
y.al

eav de

y.al

(mixtioni

cuidam magicae)
y.al
txccv

epoqelg,

eorj

eig

Tsdvta

ayataytovioiog, vix&v elgitv Txqyua

eniivyydvcov cpev^eiai
eai]

ydq oe neig dedueov

vcov,

&r qiov,
t

de naiv evdatfio-

xal vooov de iaqwXd^ei

I 7,

oe.

20

lyc de y.cd xrjv

xolg ccvxidi/.ocg
cpvXaHtrJQiov e^ei

de Mely 22, 11: nvxiav rr]g cpcbxrjg eui^a y.al evi/.cov ftdvsag uov /.cd drpvvrpcog i\\ii\v 6 ydq tpoqcov xovio io ya&a, boa ov
vr/.cov

7tQOodoy.cc dito

ro d-eov,
h'r/oig,

y.cd

eoxca

h'Tiiiog

7tavxayoi,

de

txolv i'qyoig

/.cd

qrnuevng
rtdorjg

unb

Ttavxbg

y.ivdvvov

y.al

daiuovog xal epaquaxeiag

y.al

y.axovqyiag, xal aTtlcog ehtelv 7tdvxa xd y.a/.d vnrooiqtifei.

jdvia

dk aya&a Ttooievei.
I 24,

12

de Mely 47, 11:

Tteql de xov xoivov o/.oqniov ov/. a7toy.Qviijco did x]r rtXdvrp

zur

ocpcov.

TtldvY]

ydg eonv

ev

eqi

cpvxovuerrj.

lav ydq

dXXjjg xov y.oivov o/.6o7Ciov elg

i'/.aioi

y.oxvhv

ii/av ev ct.in/.oovoei

oeh'^g
Txodcov

y.al

y.al

eyr g dnoxeluevov, oc/yolo^g de xtvog qdyjv Kai u/.qov xeiotov, zi]v de Qayiv yqh]g eTtdvco&ev e/. xov otxovt

dv/.ov ayoi ecog y.cd xb uexcoTtov xai xi]v xecpaXrp>

itqb tf\g

<>')Qug

xr g
t

eTXiorjLiaoiag,

xqixalov
de
y.al

xexaqxeiov

xai

iufijieoivbv

xv:tov

idoeig-

y.ovcpioeig

oelrjnaLoaevovg xai daiuovi^ou.

3.

Religionsgeschichtlicke Versuche u. Vorarbeiten VII,

lg
I 24, 15
v.evxqov

J-

Tambornino

=
i

de Mely 47, 22:

v.al

de xov av.oqrciov

xfjg

wx.lf.iov

oxdvi]g xb v.qovr

ev co eaxiv xb aireq/.ia, v.al yeXidObvog

vaqdiav Tteqiaitxe ev eXacpiia

aTtaXAd^eig.

dequaxL<j

aeXr VLaCof.ievovg
v.al

xf g
t

/.laviag

xovxo

de

vXaxx'fjqiov e^eXavvei

xovg drteid-ovvxag eeX&elv

daifiovag.

II 11, 3
6
/nevog

de Mely 6566, 25:

de cpd-alf-ibg

Xd&qa avxov
[leyiaxag

(xov hfotov)

de^ibg (poqovcpevl-exai
errl

evdo&ev Xd&qa

Ttqd^eig noiel.

va
Ttv

f.ieoov avziTtdXiov,

xal ovdelg avxbv bipexai.

noiel de

ndar^g

dlvr^g vtv.rjxiv.6v, v.al (pdvxaofia cpett-exai

xbv qpoqovvxa,

v.al

xexqditodov yqiv xe
II 15, 1

v.al

^ueqov.

=
ex.

de Mely 69, 16:

yvtooxg'
eyei

ovog

itai

de

dvvdueig

xoiavxag-

ev.

xov
//

bvvyog avzov
v.qr/.iov v.al

Ttqoo&iov de^iov nodbg

ei Ttonjaeig

dav.xvXwv

diboeig tpoqeiv daiuovito(.ievco, otod-fjoerai.

II 15, 6
xb e

=
=
v.al

y.qiy.iov

de Mely 69, 26: xov yaXivov avxov xb fiixqbv b Ttot^aag

v.al

da/.-

xvXiov

v.o.)

ffoojv cpev%exai daifiovag

aTtooxqeipei

Ttvqexovg.

II 17, 2

de Mely 71, 9:
Qivv.eQL)

xovxov (xov

b evqiov.uevog evdov xfjg qivbg

/}

xov

vJqaxog XL&og
II 20, 10
ei

cpoqovj-ievog daifiovag drtodicbv.ei.

de Mely 75, 22:

ocp&aXfiobg
^coorjg
xfjg

de

xovg dvo
xolg

vaivr g
t

et-eXflg

xal

Tteqidiprjg

oval qayioaiv
xi]v

ev

itoqcpvqCo
xi]v

qdv.ei,

/toduo^eig

Ttdvxa cpov vvv.xeQivbv val

v.al

TeXXovv

itviyovaav xa qetpri

xdg Xoyccg evoyXovaav.

II 21,
cpxbv.rj

v.al

Ttv daiaviov cpev^exai.

de Mely 76, 24:

yevv warteq
b yetq eyvecpaXog ai-xfjg

LCov eaxL xexqditovv, evvdqov. firpiwv.

xa xexqdjtoda' eyei de dvvdiieig jtoXXdg.

Ttivfievog daifiovag artodicbvei.

HI

1,

de Mely 81, 17:

de xb

eod-i/iievov

axqovd-Lov

ortxbv

ovv xolg itxeqolg

dat-

uoviCovxag itai.

ev oixtp de v.eiuevov [idyag azqecpei.

de Mely 82, 30: supra oculos aquilae in superciliis inveniimtur duo laIII 1
pides,

unus in unoquoque
lupi,

supercilio, qui

ligati

in pelle,

sive

in

corio

vel

phocae, vel hyaenae,

seu aquilae,

et

ad
et

Collum gestati conservant portantem

ab omni

iniquitate

De

iintiquorum daenumismo

19

nocumento ferarum

et insidiis

daemoniim ac horainum omneque

bonum

affert.

Ibid.

de Mely 85, 32
et

assata vero tota avis (alcedo hispida) cum pennia suis

comesta daemoniacos sedat. de Mely 87, 1 III 3, 5 eira f] y.agiu avrov (rov ywtg) kv tguan tO-tiaa ;toav cpevitiai itg aiuwv rov (fooovvut y.al aluoggayiav lOTTjOl.

irjOTc y.al &r;gia.

III 19, 4
rb
de

de Mely 97, 23: aiua avrov (rov raCovog ogveov)

;to&ev

aiuovag

dcftodintei.

III 22, 18
fj

de Mely 101,

e rov

/.ai'vu y.al

aygiov xqvbg y.irqog d^vuuouivi] aiuovag a/ieJ.rftagybv irai y.al vategiy.ijV nviya.

III 23, 2

de Mely 101, 14: rovrov (rov xpirray.ov) rb oioua cpogovuevov aiuovag

Ttv gryoTtvgerov
y.al

ii.ro-

iwy.ei y.al

vvarai ooa

y.al

6 yjv.

IV

1,

=
=

de Mely 103, 9:
eariv

yh'cveog

lyvg

itoruiog
a/toicoy.ei.

"Aal

Xiuvalog.

rovrov

rct

oarea y.aiuevu aiuovag

IV 9,6

de Mely 111, 10:

rovrov (rov iovlov iycog) ol ovreg cpogovuevot aiuovag

Aal cpavraoiag liaovolv.

de Mely 112, 2 IV 10, 6 rovrov (rov AVTtgivov i%d-vog) r oreag

=
=

y.al

rb

\nag

ai-

uovag rpvya&vei xaTtviCueva.

IV

21, 3

rb e

de Mely 121, 3: egua avrv g (rr g (pdntrjg)

t
t

x&'v ev

ol'xw

y.al

Iv TtXolqt

itonirpm

/}

rpogrpai, ovev eizelevoerai eig rov cpogovvra auav

jtoorgkpei yccg y.egavvovg, y.irvvorg, aoy.aviav, aiuovag, hOrag

'Aal

vvAregiva ovvavrr uara.

IV

21, 9

de Mely 121, 13
aiuovag
al)Aet
y.al

(pdneqg 6

iyykpalog mvuevog

hgav

voov d-egaitevei.

Xenophon, Ephesiaca I 5: Ad Anthiam amore insanientem

legelg
.

arcessuntur uvreig
y.al

y.al

ol e

eldvreg ed-vv re legela

noiAila ejtioTzevov
2*

20
y.al

J-

Tambornino

eiteleyov cpiovag aqaQixdg, kj-iXdoxEO&ai Tivag leyovteg dai-

fiovag, xalTcqooenoiovvTO, cog ut] to deivbv

Ixtv V7zoxd-ovkov &eCbv.

(.tevai-v

Philostratus, vit. Apoll. Apollonius cum Braclimanis

III 38:
colloquitur:
de

rwc

lywv Tovrcov ecpiorarai Tolg oocpolg 6 yyelog 'Ivdovg ayiov xal naq^ye yvvaiov IxeTevov vrchq Tiaidg. moTrjQiag deofievovg.
ov ecpaoxe fdv exxaidexa to de rftog tov aliwvog
de
i'rrj

fiev yeyovevai,

daifiovav de ovo
ipsvarnnv.

ett],

eiqojva

elvat

xal

eqofievov

rivog jwv oocpwv,

tijv bxpLV

OTCo&ev leyoi TavTa, xov

brzog
6 daiuiov

Ttaidbg tovtov,

Etpr],

evTtqeTteOTeQov

Iq xal ov
/}

1~vy-

ytoei ctvTto vovv eyetv, ovde lg didaoxdlov adiocci e

to^tov.

ovde oixoi elvai, all ig

rrjv tpcovrjv

tcc

egyiia tCov ycogicov exzqertei, xal ovde

e%ei,

nalg

trjv

kavxov

ll aqb (pd-eyyexat xal

cpd-aluolg
eixg,

xollov, wo/req ol vdoeg, Xeitei

i)

de ezeqoig

fillov

TOlg eavTOv, xal vovd-eTc tov vlv,

diavoovfievrjg

bnoa

6 de ovx oide

fie.

de

/liov

t^v Evrav&a v, tovtI e Tteqvoi

eavzbv vrtoxgiTf] %ocbfiEvog
el'dculov
%([)

ievrj&rjv,
rtaidi,
v.al

E^rjyQEvasv 6 daificav
dijza

eXeyev

elvai

[aev

ardog,

dg

nolefuo
ejtel

tcoxe 7t&avv,

aTto&avelv
ttjv Evvrjv

de

Iqlov rfjg

eavzov yvvaixg,

de

fj

yvvi]

Tteql

vqioe Tqizaiov xeifievov yafirfteioa

ezeqcj, uiorfiai uev ex

tovtov to yvvaixwv eqv, fieTaqqvf^vai de

eg

tov Tialda tovtov.

vmoyvelzo

de,

ei

[atj

diadlloiui avzbv

n'Qog bftg, dcooeiv tj rcaidl Tiolla loS-la xal

drj

aya&d.
ijrj

eyco fiev

erta&v %t Ttqbg TavTa, 6 de didyei

fie

nolvv
6 nalg,

xqvov xal
cpqovwv.
etpr],

tov efibv oixov e%et fivog

TtoXla

ovdev ueTQiov ovde

el'r]

dlrj&eg
fj

fjQETO ovv aocpbg Ttdhv, ei ttI^oiov

f.iev

de ovx

yag v7teo tov cptxeoai avibv 7rgaai, b de aiteikei

iioi

XQiqf.iv ob g

xal dqad-Qa xal rcoxTevelv

tov vlv,

ei dixa^oifiiqv

avxCo

devQO.

&aQGei,

erprj

6 aocpg,

ov yao

drcoxTevel

ai-Tov

dvayvobg Tavza, xai Tiva e7Tioto/J]v dvaTtdoag tov xXtzov edcoxe

Tfj

yvvaixi, eTteoxakTO de
VXIL
i'-rtXrfeei.

qa

1)

ErtioroXrj

Tcqbg to el'dtolov

t-vv

dneUf]

Ibid.

IV 20:
quoddam, quod advenit, xaTeoxedaoe tov kyov itXaxbv
6 de avaletpag eig avzb ov ov,
etprj,

Apollonius, qui Athenis versatur, de sacrificando loquitur;

fteiQaxiov

xal daelyfj yeXtoxa.

vqi^eig,

rawa

all

6 daificov,

og elavvet oe ovx eidTa.

elehfei de

qa

daifiovcov to fieigdxiov

eyela re yaq

ecp*

olg ovdelg eieqog

De
y.al

antiquortun

daemonu
nr/.
rijv

21

(.UTiaXXev
/.cd fide.

h
Ig

vb

y./.c'air

aitiav

%%ov, dieXiyerd

TtQog

iavrbv

xai oi (xkv rcoXXol

vetr^a o/ioikuiv iyovto

aoc.
n~>

ty.cptotiv

avrb

kcvic,

(5'

i.ii/.uirnii

dctlfiOVt

/cd.

tdoy.u itctQOLVtlv,
Xiavlov,

;';cao<;>vti

ibit,

oqjvti

ccrb
fjtotet

',l.i<>/.-

8t8oi/.6ivjg

rt
y.cd

/.cd

QyiXcjg

wiavag

rb

eidcoXov,

bizoai y.aoutvcov rt
uttQcr/.iov

cjrotf/.ovuivcov tlo/v, dift'ita'h'.i

n
im'
rt

ro

wurr

y.cd

uttr)

v&Q(7tiov

tu !>; mUci.

8h
/.cd.

olov

8tGJirov
y.cd

7tqbg drdocirodor
g~vv

.idi/.i'/.ov

.ucvovoyov
/.cd

avatdtg

zu miautet

ooyf,

Xiyovrog
eq/rj,

y.t'/.tvoviog

avuj)

vv Tixu^Qic;)
si^ag riva
rexo.

c\,icdj.c'ciriad-ai

rbv eiva,

nataaXC chAotria,
f t

t&v

rttql %r\v

BaoiXeiov orov, rtqbg

vrtiuvrj&r
t

tcevTCt

t.ioc'a,

hctl

8t vdgig

itqGnov,

elzct

nat

rbv

utv d-qvov rbv knl xovxej,

y.cd eng

i/.oor^oav vitb iHu'uarog xi

v Tic

ygc'ccpot

rb 8k uttod/.iov,
y.cd

coOTtsq cufv.trioav rovg rt dq>-

&aX[tovg tronjit

TZQg
ig

rag av)g

tov

fjXlov tl8tv

c8Co

rt

eneo/roaro
hpaivtxo,

tzvxcov

avrb

toroauufveov,
al.V

oeXyhg
ig

8t

ov/.-dt.

ov8t axaxzov iinov

i)

ijtavfjXd-ev
ty.tyoi.io,
;

riv

tavro
xe

ifvoiv utlov ov8tv,

xeov

cfaquay.mrooia
mal n~g
lg

uiie.Ja'/.v

ylavi8uov

y.cd
y.cd

Xrjidv

lXr\g

ov jdoi8og
\

ig

tovnct
i'^

ijld-tv

avyuov

XQlcovog

y.cd

x tov

l.io/.'/.vivim

aict8voaxo.
vit. sophist. II 27,

5:

Hippodromus postquam Smyrnam advenit, ad Megistiam

se confert et dicit
i'.v

illi:
c

vri8coutv XXrjXoig rtv toO-rja

....
t.ii-

8t

ga rw utv
y.cd
t(fi],

Itctco8q6u(i>

ylauvg,
;

zw
/

81

o.i

di ui yoor/.bv
l
i

ifidriov.

rira ooi vovv tyti zovzo

ooi
utlerrig

d'

Meyiorlag.

8ti%iv,

iroi^aaod-ai

ovXouai.
ri v
t

aifiovv

utv

oh
y.ai

avrbv

onjd-rj

xavra tirayytilavra *ai

vit8coy.t trjv EO&ffta.

yvibfirp iXavveo&l,

rag olag 8t va/.07Zcov rcov uurcov

yatO-tarr/.orcc,

y.al

bocov avrbv

Ivvovv

Manetho,
rjv

apotelesmat. ed. Koechly

tyj]

v.

300 sqq.:
Mqrrj,
itt.

8t t

ovvStouov tn' 'Hiiir

y.al
t

itvtk

ix Ttsvlrfi itlovrtl rt
c

dg

rtevirjv
tivty.ee

ra/jqt.i

86av t%ti riyvt^g E/.arr oiov

y.al
y.cd
LtcryiyJ]

y^odovg

ovvtoa rctrid-tv xa nvtvucua. (ftvyttv

y.ovcfiucag lXoig hcaycc/J.outvog 7ZtQitioyti.

22

J-

Tambornino

Alexander Aplirodisiensis,
Sole et luna deficientibus

problem. II 46:
Gtdr qbv
t

xivovoi yjaX-Aov xal

r-

&Qio7toi Ttdvreg a>g rovg daluovag arcsXam'orcBg.

Timaeus,
Plotinus,
ifQoavvjj
<poi
-/.cd

lexic.

s.

v.

xogvavriav:

^caqeuualveG&ai Aal evd-ovGiaoxiACog yuveto&ai.

emi. ed.

Kirchhof

XXX

14 de gnosticis:
aco-

/.a&alqeG&ai de votov leyovieg aviovg leyovxeg uev av

irtoGT^odueioi zag

eleyov av bqSCog, Aa&drceq ol (filooaoguIo. dialTr t

vvv

leyovoi'

de

voovg daiuvia elvai

"Aal

Aal ravTa e^aiqeiv lyo) (pdoAovieg dvvaoai.

eitayyelluevoi

oeuvoTeqoi
zolg
gl-/,

f.ibv

av eivai doaiev naqa rolg nollolg, oi tag Ttaqd

,

(.idyoig

dvvduetg d-avud'Covat

iolg ueviot ev cfqovovvTag

av xeid-oiev tog ovy al vooi zg

ah lag

eyovGiv.
p.

Porphyrius. ad Marcellam
ovo'

ed.

Nauck
/]

281, 24:
TtovqqCov

av llog
t

Aa'/odaluwv v&qiorrog
ifjv%rjy

dai-

firtov ivdialirjia ri r

y.aiao/.evdaag.
sq.:

De

philosophia ex oraculis haurieuda ed. G. Wolff p. 147

eixfj

rovg de 7tovrjqovg daluovag ova

TZTevouer,

vitb tov EdqaTiiv vito3

ovo'

va
y.al

tCov

Giuoltov

uvov avaneiod-evzeg, all

ou

r ueillyuaxa
6 &eog,

yiverai, tog ev Tip

tu tovtiov djioxQTtaia Ttqbg tov lllovctova 6 avrbg de rw IJIovtcovi ttqwtoj edel'/.vvuev.

ud/uora daiuvtov aqycov
elaoiv.
~/.ai

Aal dia
t-qv

tovto
tovtiov

ovuola
IxeTaig

didovg Ttqbg
edrjlojoev,

omog yovv

y.al

Tolg

o-ev -Aal

wg noi Uooig buoiovuevoi TtgooLaot Tolg dv&qcbrtoig' 3 naq AiyvjiTioig y.al naqa &oivic~i y.al oXiog naqa Tolg
ev

Ta &ela oo(poig iudvTeg

TtqooovditexaL rtqb
leqetov
Ti~g

Tolg ieqoig ejtiqqrfiOOVTai,

Aal

U'oa

dq^o/.elag tCov d-eCov e^elavvovTcov tlvv

Tovxovg {xovg daluovag)

y.al dicc vrjg

dia

tov dovvai rcvevua,

i
t

Toi

aiua Uotov,
tlov

tov deqog
yivr^ai.

TfXrjyfjg'
y.al

iva tovtiov /tel-v-

naqovola tov

-0-eov

oiv.og de

nag ueoxbg
y.al

{dai-

uvtov) y.al did tovto nqoy.ad-aiqovoi (tov oIaov) y.al

anodXXovat

TOVTOig (rovg daluovag), orav debv y.araxalwoi.

TOivvv ueGTa
yalqovoi.

Ta acuuara

unb tovtiov

Aal yq udlioza Talg Troialg Tqocpalg

y.al

onoviievcov ydq f.uCov Trqoolaoi

3
'i'v
3

jrqoGiL.dvovGi tco

ooHiaTL Aal dia tolto al dyvelai, ov

did Tolg
d'

&eovg rrqo^yovauiari
yalqovoi
elodvvovxeg

uevwg,
yxu

all

ovtol aTioGrCooi.
y.al

udliGTa

zalg

/.a&aqolaig ,

arcoXavovGi

tovtiov ,

De antiqnoram iaemonismo
i<>u ygcuuerou.
y.ai
r

23

bltag ydg
ri^g

'

inUtfaang

rijg

./^ n fai&vpiag,

toi'
t

Aitrucaog
arayy.c'uouot
rijg

Q^etg o/m
o% /.cd

ailayo'Hv

oi

oq>o~

gcnrai
xal

T ex r^g tovrotv

naqovalag'
vovg

tu

orffiovg qydfyyovg

cpvoag

cxv-9-Qanrovg

hi.ii.utiv

di

rfjg

ovvartoXavoetog

/</?'

ccvt&v yiyvofiyrjg.

Sitov yaQ nveupaetog

/,'

aisiovog haj,
rijg

vfjg

yaorgbg ! i)dv7tad-eiag .it.ihot //.'/,-.

TtQod-vfxLag dt
iv.il

fjdovfjg

Lu'iaan exqtvadunjg

/.cd

tcoXv vb

e*s"<

GTCfborig,

itagovoia tG>v toiovziov 7tvevfX(hiov drjXovo&to.

in Platonis Pliaedr. p. 105:

Hermias,
dal
y.ai

7tav6Xrj7tT0t /.cd

lujQh^not

/.cd

y.ogi

arnauoi.

Firmicus Maternus,
III
4,

mathes. ed. Kroll et Skntsch

27:

erunt autem omnibus daeraonibus terribiles et quorum adventum pravi daemonum Spiritus fngiant et qui sie laborantes homines non vi verborum, sed sola sui ostensione liberent, et quamvis sit violentus daemon, qui corpus hominum animumque
quatiat, sive ille aerius
sit,

sive terrenus, sive infernus, istius

hominis iussione fugiet et praeeeptis eius cum quadam veneratione terretur:

talis erit, si in
lii

sunt, qui a vulgo exorcistae dieuntur.

. .

sed

nono loco

habuerit Martern.
partiliter

VIII 9: in nono loco ab horoscopo Mercurius cum Sole

constitutus faciet exorcistas et qui laborantes

cursione
illis

homines remediis liberent,

provid. 136 B:

ut his

daemonum inartibus maxima

vitae substantia conferatur.

Synesius, de
hifj.vxtv avTcJ)
y.ai
:

6 OTQazrjybg ri/.Ttog edeiuccTOLTO, Kogvdvrcov, oiueu, rtgoo:rarr/.ol d-Qvoi

ued' fjugav rb orgchtiua

v.ca.uavov.

Qu intus Smyrnaeus, V
log g'
Eqyt]

479 sqq. Aias

dicit:

o'/.evra

iura y.rautroig 'Oco^a

xcd oogiov

v.ti&ai oiuerog utuogvyuivni' cclucai 7toXXip'

y.ai

xche oi Tgircovtg

cctto

cfotvo^

)]e

iov.edaotv Mavlrjv h)vg\v. Tiveiovoav o/.t&gov.

\

de &otog r/.ave Ttoxl

Ixvybg airta giittga.

Nonnus,
y.ai

Dionys.

XXX

54 sqq.:
(i.

ohauivoj Tiegiaivuov

e.

Eurymedonti)

24

J-

Tamborniuo

ola TtSQt oxvuvoioi, litov, ovyjjoaTO Xaift)

%Eilei IvoowovTL yjcov

KoQvavtia
ed.

cpcoiijv.

Vegetius, mulomedicina
est
et alia

Lommatzsch

I 20:

compositio suffimentorum ad

morbos prohi-

bendos, sumptnosior quidem, sed ut putatur utilior. sulfuris vivi libr. I, bitnminis Iudaici libr. I, opopanacis unc. VI,

acanthi unc. VI, galbani

selib.,

aeris

crudi
III,

unc.

VI,

salis

Hammoniaci

unc.

II,

salis

Cappadoci unc.
lapidis

cornu

cervini,
III,

lapidis gagatis masculi, lapidis gagatis feminae

lapidis liaematitis

ana unc.

unc.

II,

sideritis,

lapidis

argyritis

ana unc. I, equuleos id est caballiones marinos numero caudas marinas, ungues marinos ana numero VII, uvae rinae unc. III, medullae cervinae, cedriae, picis liquidae pondera III, ossa sepiae numero VII, auri semunciam,
lucae siliquam: et haec universa commixta

VII maana
bal-

atqne succensa
resistunt
et
di-

odore suo morbis tarn

cuntur.

hominum quam animalium

daemones fugant, grandines prohibere et

sed
si

aerem defecare

memoratos lapides

aut invenire nequiveris,

aut enormitate pretii ab emptione cessaveris, reliqua efficaciter

prosunt.
III 12:

suffimentorum compositio fascinum

fugat daemones,

pellit,

lustrat

animal,

submovet morbos.

odoris

namque fumus ac

spiritus per os ac nares ingrediens penetrat

ad viscerum omnes recessus ac curat saepius loca, quae potiones non potuerunt curare; sie tussis etiam in hominibus suffimentorum vapore
praeeipue sanatur
libr.
selib.,
I,

talis
libr.

est
I,

compositio: sulfuris vivi

bituminis Iudaici
castorei
selib.,

opopanacis

selib.,

galbani
salis

aeris

crudi selib.,

albitis

selib.,

Hammoniaci

unc. III, rasurae

cornu cervini unc.

III,

lapidis
III, la-

gagatis masculi unc.

pidis galactitis unc.
deritis unc.
scillas

III, lapidis
I,

gagatis feminae unc.

lapidis liaematitis unc. III,

lapidis si-

I, lapidis argyritis unc. I, caballiones marinos VII, marinas VII, pilas marinas VII, caudas marinas VII, ungues marinos VII, uvae marinae unc. III, medullae taedae

pineae

lib.

III,

cedriae

lib.

III,

picis liquidae lib. III,

ossa

sepiae VII: haec siccata pariter deteruntur atque miscentur;

De ex quibus
asperges
cipiat,

antiquoruin daemonismo

25
vivis

unum
et

cochleare,
capite,

si

opus

fuerit.

carbonibus

operto

ut

fumum

per os

naresqne sus-

animal sui'fis. quod suffimentum. praeter curam iumentorum sanat et incursantes hominum passiones grandinemque depellit daemones abigit et umbras fugat.

Hesychius, lexic. Ioannes Lydus,

6
i

s.

v.

xoQvavruj^ig' xdd-aooig fiavlag.

de mensibus ed.
Ttegl eogrCov

Wnsch
org^rar

p.

68:
vyieiav

de 'Efotidiavbg iv r>
q>)vfj

trjv

f
t

Saiviov

Xiyeo&aL

(prjoi,

fjv cpv'/j.a

dqpvrjg ETtedloro'
}]

tyiaori/.or de rb rpirv.

oude yctg
Co

leget

VOOOQ,
i'xj

duiiuor aovg
aide

eroyj.ion uo

r.icj.

iv

ddqpvr
l

hnir,

reg

KEQCtwg,

onov
(ima

ffvxfj,

ort G'/.6aoTi/.i
l

(fugud/Mv

toxi.

Damascius,
cum Diogene
yvval/.a
xi~ g
t

vita Isidori (a Photio excerpta) ed. Cobel

Laertio) 55 sq. de Hierode quodam:

yetai.

Auido.iotbv
yvvai/.og

wg

d' od/.

i;tei&ero

tb

dai-

uvwv

egsX&eiv lyoig

\uegtoregotg,
eiddig,

oqxio

avtb

iTtrjvdy/xuer deooe'iog, vuxltoi ooie

yiafid ri fisXerrjoag.
y.al

aayevew

ovre d-eovQ-

wg/.its de rag tov fjXiov rtqoreLvwv faculvag

t

6 de uiteh' ).aio 6 datuejy. dra/gayo/v tov 'EoatoJV d-ev. eikaela&ai uev tobg 3-eoig, alayrreo^ai de /.cd avrov.

Paulus Aegineta,
quandam
e fnte
i.

epitom. ed.

Khn
est,

p.

120:

vulgo autem memoriae proditum

e.

quicumque speciera effigiem nymphae viderint. furendi non

fecisse finem,

quos Graeci vvnq>ohq?viovg vocant. Latini lym5:

(i]

phaticos appellant.

Geoponica, XI
oder
ddcpvrj,
/.cd

2,

drtey&dveica

ddcpvrj)

daiuooi,

/.cd

ev&a &v

;)

ex tvowv daiuoveg.

Ibid. 7:

ovde
(})

yao

i]

leget

voog,

))

deuueor rcagevoyj.el tCo rtto),

iv

wemeg ovde /.egavrog, orcov ov/.r. Medicina Plinii, opus quoddam medio aevo conscriptura, cf. Rose Hermes VIII (1874) 48, III 18 p. 270 (ap. R. Heim Fleckeis. Jahrb. Suppl. XIX 1893 502):
ddcpvrj eoziv,

/ad)

OX$.
1

e.

r.

daemones effugandos hoc dicis physicum: ocopo daemones ad lunaticum accedant. herbam e. I,
cod.,

daemones fugandos

ad

suppl.

Heim

1.

s.

26

J.

Tambornmo

pioniam idem ad collum suspende, daemonium sive t desne noceat, lierbam heliotropium legis luna XVI et supra 3 daemoni ne occurras limen ponis et 2 in ventrali uteris
sion
l
.

nocte
in

quocumque
6

loco timueris hoc dicis:

dicis
illi

publico

cadunt";

ad
8

daemonia quoque aurem: recede daemon,

bitumen
7

teleteni

veniunt".
9

daemoniosis et lunaticis.
dabis luna

tri-

tum, pondera III in vino, quae

VI
p.

et VII,

et

XVII;

die Iovis

dabis.

Codex Bonnensis
conscriptus,

218 (66a) undecimo

Cbr. n. aevo
fol.

ex monasterio Beatae Mariae ad lacum,

1.

83 r

(apud Heimium

s.

p.

552):

humanuni genus ignorat, quantara vim virtutis vultur in se liabeat quantamque hominibus medelam praestet. ea liora. quando eum aliquis comprehendit, liabeat pro gladio cannam acutam, qua eum occidat solusque sit, qui eum occiderit et antequam eum decollet, dicat ei: angelus adone (i. e. iJuve: Heim 1. s.) Abraham, propter vos sermo impletur". et dum

eum
ris

aperueris, melius facies, si iterum verba praedicta dixe-

cor
te

eius

si

in

leonis

aut lupi pelle ligaveris,

omnes a
Ibid.

daemones

eif'ugabis.
1.

fol.

85 r (Heim
si

s.):

eraclea.

quis in via tutus ambulare voluerit, latrones

timere non curet, quia fugat eos et pro unius viatoris persona
precatio: adiuro te multae personae videntur insidiantibus. per virtutes omnes, quae in te sunt, et per illum, qui tibi dedit multas virtutes, ut non mihi deneges de onmibus virtutibus ullam, ubicumque te portavero. antequam maturescat flos eius, tollas eam ante solis ortum plenilunio dextra manu
sine ferro laevaque absconsa.
bastes. artemisia.
si

parthenicon, caristellum, bu-

ambulando et in manu non sentit laborem itineris, fugat daemonia, prohibet maleficia, venena discutit, avertit oculum malum. cum
quis item facit in
portaverit,
1

t
i.

dession
e.

explicat v.

d.

Raderraacher apud Heimium

utatur cod., uteris Heim. quecunque cod.
3

1.

s.

per rd

Ss'iwv
2 4 6
7

ei(fijiu(og

faustum, ut Erinyes appellantur Ev/ievides.

5

ponis

et et cod.

noctae cod.

vocabulum teleteni derivatum esse putat Heim a voce ieleta teXsxi]. 8 * iobis cod., corr. R. Wuensch. vitumen cod. que cod.

De antiqnornm daemonismo

27

radice et semine

tolle

ante lucem

solis,

intrans

(it~

ram

cod.;

terram

coni.

R.

pone in domnm, ut Wuensch) tangat.

II. Testimoiiia Christiana

Evangelium
xal &7tr}X&ev
r veyxav
t
/'

sec.
axoi\

c.irov

Matth. IV 24: eig ohv ii

Svglav'

v.u.)

:rqo-

ahCo Ttdvrag tovq xax&g

e'xovxag rtoixlXaig vaoig xal

aodvoig ovve%onivovg xal datuon'louevoi-g xal oeXr]viao[.ievovg xal 7taQaXvx1y.org y.al edeod;reroev avrovg.

VIII 16:
ipiag de yevouevrjg 7rQoaqveyxav
ari<]>

datuoruouevovg

itoX-

Xovg' xal lg~eaXev xd :rvevuaxa

l.yu)

xal

ndviug xovg xaxdg

eyorxag eO-eoaTtevev.
ibid.

28 sqq.:
aviov
eig xb

xal eXO-vzog
t

neoav

eig

xl v
t

%(oav

xCbv r<x-

dao^vCbv, V7trvrr occv

avnj> ovo danion^oiievoi

'/.luv,

ex xiov uvrjieuov

l^eqxouevoi %aXeizol

woxe

fxi)

ioyveiv

xivd itageXO-elv

diu
oot,
iia-

exoa^av Xeyovreg- xi fyv xal vis xov d-fo; \Xd-eg fade rtob xaigov aaavlaai fjfiag; i]y de
exeivrjg.
y.al

xf g dov
t

idov

xqccv
(.toreg
fj(.i5g

an? aur&v uy.r

t

yoioojr

rcoXX&v ooy.oiien;.
f iig.

ol

de

dai-

rtagey.dXovv ccvvbv Xeyovreg' el exXXeig

/V V7]V yiXrjv

d;r6ait.or

nov

yo/oiiur.

y.al

elrzev a&covg'
y.al

vndyexe.

ol

de eigeX&vTeg
t
t

tnir'Kov tig xovg yoiqovg.

xftrjfivov

idov wgurjoer

noa

aye'Xrj

xuxu tov

tig xi]v

O-dXaooav xal uAiUuvor

(v xoig vdaoiv.

IX
9-ivTog

32 sqq.:
y.al

idov 7tQoor}veyxav avx) xajcpbv daiuori'luevov.

exXr}-

xov

daiiiovlov eXXrjoev xiotpg

...

ol de

<I>agioulot

eXeyov

ev x) dgyovxi

xwv

atfiovicov exXXei

xd daiurtu.
xwcpog'
.

XII 22 sqq.:"
xxe 7rpoui
i

i'i'y&)
i

uvtlo daifioviCouevog xvipXbg

y.al

xal eO-egdjievoev avrv, loxe xbv xwipbv XaXeiv xal

de <PccQioalot axovoavteg elitoy
ei
iirj

/.i.iiiv.

oi

ovxog ovx exdXXet zu daiuvia

ev

xij>

Beet.ieioiX dgyorxi xCjv duiuoviiov.

ibid.

43 sqq.:
e'ii'/.lh^

oxav de xb xdif-aozor jcvecua

d;iu rov uv&qmtzov,

28 uQxeicu
xxe
Xeyet,'
(3V

J.

Tamboririno

avvQtov xrrcov Cv Tovv dvrcavoiv

t

y.al

ovy evqLgyel.

Eig

xbv oiyov uov ijtiGTQsipio od-v el-fjkd-oy yoI iX&bv

evoigy.ei

oyoXdLovra mal ocaagojuevov

Y.CU 7taQ<x}.GllvL
{.lExF

Yal

mmoGi.trjiivov.

xxe

TZOQEVEXai

ECCVTO E7CXCC ETSQCt

iy.El.

711'EVUaxa

qzoa kavxov, mal eiaekd-ovra y.axoiYEi 7rovr i

XVII
yoiwrcExCov

14 sqq.:
rCQog

mal eX&ovtwv

xbv byXov TtqoorjX&ev

mvqiE,

avr)

ccv&qitzoq
vlv,

avrbv mal Xiyiov

Eig xb vcog.

eXerjov

uov xbv

oxi

OEhp'id^Ezai, mal mamCbg %i'

v.al
TTOt./.tt/.ig

itoXX&mig

yaq

ttitixei Eig

xb tzvq
t

y.al

7rooGv]vEyy.a

avrbv %ig Lia&r xaig

arcomgid-Eig

aar, y.al ovm rjdvvrjd-rjaav

3

avrbv d-EoaTtEiGai.
iiot

ds

Irjaovg EiTXEV

(ftoEri

avrbv

loe.

ymI irrEriurGEv
y.al

avrCo 6 'lyGovg, mal et-ijX&ev drr' avrov rb aiuviov,

Ttev&iq

i&Eoaol

Ttalg

rcb

xr)g

wqag

imEivrjg.

xoxe jrooosX&vrEg
fjtiEig

fia&rjxal

rw
rb

'Ii^gov

mar? iiav eltcov bia ri

rirv

ovy

fjdvvifihjfiev

eyBXeIv avr; 6 dh Xiyu avrolg' id

bkiyorciGriav vutov ....

ei
/<?;

xovxo

yevog

ovy.

iy.TtoqEvErai,

iv

TrqoGEvyi]

y.al

vrjGxsicc.

sec.

Marc.
ei'-dvg

I
i\v

23 sqq.
iv r[
t

mal

avvaytyfj avrCov vd-QL07Zog iv zrvsvuaxi,

ri
r\\iiv

ti/.adaQxo).

y.al

vemga^ev Xeyatv

y.al
ei,

gol,

'I^gov

Na-

^aor^ve; fjX&sg arrohEoai fjug.

oldd ge xig
t

ayiog

rov &eov.
e!-

mal etcexiu^gev avr) 6 'LjGovg- cpiuio3r ri

y.al

y.al

e^eXS-e
y.al

avrov.

GTtaqd^av avrbv xb
ueyd/.f]

TtvEiia

xb

amdS-aqrov

rpwvfJGav

rpiovfj

ei-rjX&ev

i'i

avrov.

III 11 sq.:
y.al

xa TtVEviiara
avrCo Yal

rcc

mdS-aqxa, xav avrbv i&Etoqovv, tzqog-

ETTLTCxov
y.al

i'mqaCov

Xiyovra ort gv

ei 6

vlbg rov -dsov.

TtoXXct ETtEriiia avrolg rva

ur avrbv cpaveqbv ttoi^giogiv.

lsqq.

(cf.

Matth. VIII 28 sqq.):

xfjg

mal rj.&ov Eig xb TtEqav

raqaorjv&v.
t

3-aXdoGr g Eig
t

xi]V

yibqav xcjv

mal e^sXS-vxog avrov ey rov ;rXoiov,

EvO-vg V7tr]v-

rr GEv avxip ey xlov uv)]iiEhov v&QtTtog iv nvEviiaxt aYad-dqxq), dg

xijv YaxoLYi]Oiv EiyEV iv rolg
t

uvijuaoiv, Yal ovb o.Xvgei ovyJri

Ttidaig

ovEig ivvaro avxbv dr Gat

i xb avxbv noXXd/.ig
vtt
3

mal
y.al

aXvGEGtv Edo&ai

y.al

iEOjrdGd-ai
y.al

avrov xag ccXvOEig

lag TXEag GvvxErqlcpO-ai,

ovEig I'g/vev avrbv auaGai'

y.al

De antiquorum daemonismo
duc rcavrbg

2Q
xal
xal

wxxbg

xal

fyiiqaQ

volg

\ivr\uaatv

h
idn
tot

lolg
roi

bqeoiv
*h\aovv

i)v

xqdZov xal xaraxTtrwv eavtbv Mxhig.

ua/.qd'ler
/<<
t

aitb
<p<avf)

l'dqautr
ii

/.cd

nqoaexvvrflsv
Irjooi
/i.
:

airtbv

xal
d-eov

xqdi-aQ

sydXr Xiysv

luol xal aol,

\i\\

tov vipiorov, qxl^w oe rbv dsv,

aiit})%$~ek-d-e

u: aaavlatjg.

'eXeyei

rb TTYtvuu vb axdd-aqrov

ex

10C av&qdmov.

xal

l.iioibza arv' ri ovoud aoi; xal Xiyei v.iir Xeyiibv bvo/.id uoi.
ort rcoXXoi lauer,

xal TtaqexdXet
i]i f

arbv rtoXXd,
iv.ii

iva

/</'

ti.coartihi e%( rf^ %d>qag.

rtqbg

n]>

oqei y4Xr %olqi w

t

\ieydh\
fj/tg

Joav.ouevi]-

xal TtaqexdXeaav
'Iva

avrbv Xiyovxeg

.i.-'n

eig

tovg %olqovg,

eig

arovg siaeXd'Wfiev.

xa)

hrti-

rqeipev avrolg.

IX

14 sqq.

(cf.

Matth.

XVII

14 sqq.):
itoXvv
rteqt

xal eld-ovreg Jtqbg rovg Liad-ryiag eiov byj.ov

avrovg xal yqauiiaretg ovv^rovvrag Ttqbg ainovg.

xal

e&vg

nag

6 bylog

idbvreg
/.cd

avrbv

eg~ed-aui'jd-roav

xal 7tqoorqi%ovrBg
ri o'cv^rjretre

))(J7cdCovio

avrbv.

irt^ocorroev avrovg'

Ttqbg

avrovg; xal un'exqid-^ avr) elg ex tov oyj.ov didaxaXe, ijveyxa

tov viv
f.iov

Ttqbg

oe,

eyovru Ttvevua SXaXov

xal

oitov

luv

avrbv xaraXdj], qt/joet avrbv, xal ucpqiCet xal rqitet rovg bdvrag
/.cd

ir qaiveratt

/.cd

eina Tolg
b

fiad-rjratg oov,

'iva

cdib exdXuh
('

oiv

...

/.od

ovx

toyvoetv.

de

cxTto/.qt^eig

avrolg Xiyer

yeved ccTttorog, ecog Ttbre Ttqbg rug l'oouat; icog Ttbre avi^Ofiai
vitcop;

cpeqere avrbv

Ttqbg ue.

xal

ijveyxav

avrbv Ttqbg

ctiir.

xal lwv avrbv to Ttvevua e&vg ovveo;tdqaiev avibv, xal .ceocuv

ent

rfyg

yfjg

l/.vlltro

dcpqiCcov.
tog

xal

eTCrjqdtvrjoev
;

rbv
b dh

rtariqa

airov- Ttboog yqbvog eoriv,

rovro yeyovev uvifo

ihtev

ex Ttaiiod-ev xal TtoXXdxtg eig

'iva etp*
r(l)

nvq avrbv eaXev

orj&rjoov
ei
fjfilv

xal eigvdara,
o;i/.ayyrialH)g

artoXeor]
fjug.

avrbv &XX3
de
'lr
t

et rt dvvfl,

oovg eutev avrtp rb

Idcov

dvvr},

itdvza

dvvar
i

ntorevovrt

de

'Irjoovg,

ort

eittovvrqi yy

bykog,

eTteriu^oev reo jtvevuart reo

ci/.aOdqroj Xiycov (clij-

jo

'KaXov xal xcocpbv rtvevua, eyco ejttrdoovj oot, e^eX^e ii

arov

xal

(.ir
t

xert eioeXd-r g eig avxbv. t

xal xqdg~ag xal

cooie

noXka OTtaqdlgag
TtoXXovg Xiyeiv,

eg'fjl-d-ev

xcd

eyevero

tooet

vexqg,

rovg

ort drted-avev.

b de Itjoovg xqartjaag

n~g yeiobg

afoov

i'yyttqiv

avrbv, xal veoirr

30
ibid.
eept]

J-

Taraboruino

38 sq.:
avxcT) 6 'ItodvvrjQ

didoY.ctXs,

eidouev
3

%wa

iv

x(j)

vuaxi

aov iv.dXXovxct dcuuvia, dg

avxv, oxi ovy. rjYoXovdei

ovy. ccY.oXovd-el fjulv.

v.al ey.ioXvoaev
(.irj

fjfv.

o de Ir\oovg

elnev

rnoXvexe

avxv.
sec.

Luc.

IV 33 sqq.
loco narrantur,

Quae hoc

ad verbum paene consentiunt

cum

iis 7

quae legimus apud Marc. I 23 sqq.

VIII lsq.:
Ttal
/.cti

eyevexo ev

xCo
v.a.1

xa^^g
y.cu

v.eu

ccvibg

duodevev

yccxo.

ttXiv
-d-eov.

-/.(u^v

y.^qvgowv

evayyeXituevog
yvvcCv/.eg

xi]v ctoileiav

xov

xctl oi

dtbdey.a

ovv avxto
3

xiveg,

ai

tctv

xe&eqctf]

7TVj.ievcu ctTth itvev\.idxtov

TtovriQcbv Y.cu
fjg

ao9eveuV,

Maola

xa-

/.ovuivi] MayaXrjvtf, arp

dcuuovici kittet i^eXrf.vd-ei.

Ibid. 26 sqq.,

consentiunt
y.al
)]v

consentiunt cum Marc. V lsqq.; IX 49 sq., cum Marc. IX 38 sq. XI 14 sq. (cf. Matth. IX 32 sqq.)
;

ixdXXiov dcuuviov, neu avib

t

f\v

xeoepv iyevexo de
~/.cd

xov dcu/iioviov i^eX&viog iXdXr oev 6

y.eocpog'

id-avuaoav ol

oyXoi' xivlg de cwxCov eljtccv iv BeeXteovX x(b aqyovxi xebv

dcu[iovhov ixdXXei xa dcauvia.

Act. Apostol.

16:

De apostolorum
xcbv

operatione:

owr oyexo
t

de

y.cu

xb TcXfftog
y.cu

7tQi

TTlecov

'leoovoaXrju,

cpeoovreg

ao&eveig

oyXov-

lievovg vivo nvevudxiov aY.ct&dqxtov, oixiveg ed-eQairevovxo ajtavxeg.

VIII

7:
epcovfj

rcoXXoX yaq xCov iyvxtov Ttvei'^taza /.d&aQxa ocoixct ueydXj] er;Qxovxo.

XVI
xivct

16 sqq.:
TtveDfia
Ttvd-iova

v 7iQ0oevyJ]v jzcuiOY.rjv eyevexo de 7ioqevof.ievLov fj/iwv sig xr t

eyovoexv

V7tavxf ocu
t

x\\nXv

fjxig

igyaalav
kcixci-

TtoXXijV itaqelyev

xolg xvqioig axfjg

/.cd
f}(xiv

uavTevo/.ie'vr}.

ccvxr]

/.oXov&ovoa

xCo TTavXo)

exoctCev Xe'yovocc

ovxoi

ol v-

&QW7ioi dovXoi xov S-eov xov vxpioxov

vfilv

eiolv, oYxiveg /.axayyeXXovoiv

ertl

bv oeoxr]Qiag.

xovxo de ereoiei

TtoXXag r^ieqag.
3

dia-

Tzovrj&elg de IJavXog y.cu ETtiozoeipag xCo Ttvev/naxi elrcev Ttaqcty-

yeXXco aoi
t

ev

vuaxi fyoov Xqiotov e^eXdelv arc

avxfjg-

Yeti

ir X&ev avxf] xf wog. t

De antiqnonun daemomsmo

31

XIX
v.iotCv

13 sqq.:
v.u.)
t

ijxeyeiQr oav de tiveg

Kor .ti-oit-oyouni fovdaov t$OQ-

voudCeiv

im

tovq e%ovxag uc .ntritcau iu TtornQ

ovo^ia rov y.vqiov Itjoov Xiyovreg'

llai/.og /.lovaaei.
vlol
\octv e

oo/iZo vpg ihv

de
/.cd

tyootiv,

dv

ruog

I/.tv 'Iovdcdov uo-yiegu ng krtxa

rovro

Ttoiovvreg.

rco/gid-ev
yircay.oj

xo
t<>v

Jivtruu t
TlavXov

.nmonv
arrovg,
'ia-

eircev ctfcoiQ'
viielg

rov tyoovv
-/cd

i.iioiuuc.f
i:i

de
i v
t

riveg iore;

icpahhuvog
t

avd-Qomog

iv

o)

To 7tvevpia rb rcov\ qv,

Store yvfivovg

xccrcmvQievaag
/.cd

uiHpou'owv

yvaev
ix,

zerr' ccvxCov,

texoavuariaiiivorg kxwvyefv

rov oi/.ov i/elvov.

Ius
t
i

nus

Martyr

apol. 1 18 (Migne, Patrologia Graeca,

VI
v.cd

p.

350):
v.cd

ve/.vouavrelai iiev

cd udiacpd-oocov rtattov eitonrevoeig

aeig /.cd ol ley/tievoi ixctoa rolg utcxpvycov v9-Qt7tivtov '/lr t

/.cd

yoig veiqottowioI
eldicov
eiolv cd

Ttdqedqoi
ort

/.cd rct /.cd

yivtievcc vjtb rcov

rara
/.cd

TteiodxtoGccv

viig,

/.lexa

d-dvcaov

iv

alod-rjoei

ipcyai'

/.cd

ol xfjvycdg u7cod-avvrcov

Xauavouevoi
/.cd

ontxov^evoi vQCOTiOL,
/.uXovl

ovg

dca[iovLoXr^Ttxovg

ucavouevovg

ndvxeg

/.xX.

II 6 (M.

VI
/.cd

p.

455):
/.cd

Inffovg de xcd vd-QcbTtov

eyei.
/.cd

ocoxr oog
t

ovofJ.cc

/.cd

otjuaoiav
xi]v

yao
-/.cd

v&Qt7tog,

cog 7XQoecpr Liev,

t

yiyove -/axa

rov d-eov

TxaxQog ovXrjV drcoxvrjd-elg V7teq rcov itiGrevvicov

/.araXvaei rcov
dctiiwvcov.
/.cd

av&QcoTtojv

/.cd

vvv

ix.

rcov

V7Z

oipiv yivouevwv iiaSelv dvvaod-e. daifiovioXrJTtrovg

y.ctxa

yctg

TXoXXovg

rcdvxa rov

/.ouov

/.cd

iv if
t

luexeoa Ttkei itoXXoi rcov

ijtereQiov

uvd-Qiojtcov

vf.ic(xog 'I^goD

rcov XoiGxiavcov eTtOQ/.iQovxeg xax xov Xqlotov xov aravQioO-evxog htl IJovxLov ITiXdrov
/.cd Irtctaxcov
/.cd

vnb
/.od

rcov

XXcov Txdvxcov i7X0Q/.ioxG)V

cpuQua-

xevxcov

iiij

ladevrag idoctvro

-/cd

eri

vvv

Icovrai

/.axaoyovvxeg

htdicbxovxeg xobg /.axeyovrag rovg avd-Q('o7tovg dcd/uovag.

II 8 (M.
et

VI

p.

457):
vO-Qw/rtov
f'^t]

ycco

VTtb

rcov

dicc

rov
t

dvfiaxog
/.cd

'Ii]Oov

Xqlotov
avroig
1
.

fjTrcovrai (ol cdiioveg), diayf.id iori

. .
.

rfg

fieXXovarjg

iv ttvql cdcovuo -/okdoecog.

vTto T?jg akXcov M.,

quod

correxi.

32
Dial.
c.

J-

Tambornino

Tryph. lud.

XXX

(M.

VI

p.

540):

orj-9-bv

yaq Iv.vov val Xvtqcttjv (rbv XqiGrbv) v.alovuev

tov ovuatog ioybv
v.citc\

ov

'/.cd

ri]v

v.al tcc
3

caiiovicc rottet, v.al or\t

ueqov eioqvituevcc
Ql0d-6VT0Q ItZL

tov 6v6(.iaTog Ir oo XqiOTOv tov oravTOV "/EVOUeVOV kltlTQTtOV %f g

t

ITOVllOV

nildcTOV,

lovdaiag, VTCOTdooeTca.

IL

(M. VI

p.

585):
otl
v.qvcpla
v.al

vofjacu

dvraod-E
XqlgiCo,
v.cd

vvauig tov
dcaiivia
yfjg.

-O-eo

yeyove
v.cd

t(o

OTCivQio&evTL
rclcog cd

ov

tcc

cpqlooei

rcccoai

dqyal
(M.

eBovoica Ti~g
p.

LXXVI
v.al

VI

653):

vvv

fjfieig

ol

niOTevovTeg
t

enl tov OTavqiod-evta enl

tu.

novTi'ov
7ZVi.VlW.TC'.

TJ.tov

'Irftovv v.vqiov

r uwv

aiuovia

ixdvTCc

val

7tOVl]QCt IkoQV-t'CoVTSg V7tOTCJo6uEVa futv e'xouev.

LXXXV
De
rbv ovqavv,

(M.

VI

p.

676):
v.cd

Iesu Christo: dg val dveoTi] ev vev.qwv

lg

vfjXS-ev

dg

val vvv ev tcov vre

vaTcc
t

otpiv

yivoiievcov

qccov viiccg 7TeiGd-r-vai, iav

&eXr Te.
v.cd
v.cd

yaq tov ruarog avTOv

yrcrcT/yg

tovtov tov vlov tov &eov

icc

tiqiototv.ov

vTioeiog

val

TTaqd-evov

yevvi'9-EVTog

TtaSrpov

yevo/nevov

uvd-qiojtov
v.cd

v.cd

GTavoiod-ivTog ercl IJovriov Jlikdxov vrzb tov X&ov vuebv

aTto&avovTog val vaoTavTog ex vev.qwv val vadvTog elg tov

ovQcevbv Ttav

daiuviov

e'S,oqviL,6iievov

vfxSrai

v.al

VTtoxdooeTai
?}

Iav de vaTct navTog voiiaTog tcov

.ecov,
i)

Ttccq*

v{dv yeyevrjueviov,
3

a-

divaiiov,

i)

7Tqocpr T(bv,
t

t]

TiaTqiaqywv eBogvJ'CrTe
all
ei

v^ieig,

ov% v7toTay\]GexaL ovev

Tig vueov vaTcc tov
Yoiog vTtoTcr/roeraL.
i')]

tiov aiuoviiov.
v.al

dqa

eoqvi'Coi
3

&eov iJqaau
%qcoiievoi

O-eo

'Ioctv.

v.cd -9-eov
xfi

Iavio,

uevtol ol e vf.uov ertoqviOTal

Teyvr n
v.cd

looneq

h v.aiadeouotg yoCoviai.

v.cd

tcc

h'9-vr

eoqv.iCovoc val O-vuidiiaai

Tatianus,
ai'itoveg de

orat. adv. Graec.

ol

XVI

(M.

VI

p.

840):

Toig

v&qioTTOig ejtiTaTTOVTeg
TtCog

ovx eialv ai
val

tiov
(.leTct

avd-qi'oTtiov

xpvycci.

yaq
fi]

av yevoivto qaonval
"Qibv
f.iev

to airo-avelv ;

yioqlg ei

dvd-qioTtog

avqxog

val vvaTog yevoiTO, rev.Qog de yevfievog Xoinbv dQaGiruoTeqag

TtiGTevoixo iieTalaf-idveiv vvdueiog;

De antiquorum daemonismo

Minucius Felix,
1 sqq.
isti igitui'

Octav. ed. H. Boeiiig (1903)

XXVII

impuri spiritus [daemones]

3
.

l
,

ut ostensum magis

ac

philosophis [et a Piatone]

4

sub statuis et imaginibus conquasi prae,

secratis
.sentis

delitescunt et adflatu suo auctoritatem,

numinis, cousequuntur.

dum

fanis

dum Lnspirantur interim vatibus 6 dum inmorantur. uonnumquam extorum ftbras aiii-

mant. avium volatus gubernant, sortes regunt, oracula efficiunt falsis pluribus involuta .... sie a caelo deorsum gravant et
a deo vero ad materias
avocant, vitam turbant, omnes
in-

quietant, inrepentes etiam corporibus oeculte ut Spiritus tenues

morbos fingunt, terrent mentes, membra distorquent. ut ad 7 hi sunt et fren tes, quos in publicultum sui cogant cum videtis excurrere; vates et ipsi absque templo sie insa.

niunt,

sie

bacchantur.
s

sie rotantur.

par et in Ulis instigatio

daemonis, sed argumentum

sciunt plerique
confiteri,

.... haec omnia daemonas de semetipsis quotiens a nobis tormentis verborum et orationis
dispar furoris
ipsos

pars vestrum

incendiis de corporibus exiguntur.

et Iuppiter et

ipse

Saturnus
victi

et

Serapis

quiequid

daemonum

Colitis

dolore,

quod

sunt,

praesertim vestrum

nee utique in turpitudinem sui nonnnllis ipsis testibus assistentibus mentiuntur. adiurati enim per deum esse eos daemonas credite fassis".
eloquuntur:
et

verum

solum inviti miseri corporibus inhorreseunt

sie Cliristianos

et vel

exsiliunt statim. vel evaneseunt gradatim, prout fides patientes

adiuvat.

...

a coetibus per vos lacessant

10

de proximo fugitant, quos longe ideo inserti mentibus imperi.

torum odium nostri serunt oeculte per timorem: naturale enim odisse, quem timeas.
1

est

sec). secl.

Ursiuus.

cod.,

ac Dombart.

Usener.

*
5

consecrati cod., corr. Balduinus.

inspirant interim vates coni. Dombart.

somnos
7

coni. Ursinus.
cod.,

hi

sunt

inspirant coni. Boenig.

9
10

pleraque coni. Davisius. fessis eras. in cod. et snpra scriptum de sc verum ronfitentibus.
in coetibus per cos lacessebant cod., corr. Vahlen.
u.

ReligionsgeschichtUche Versuche

Vorarbeiten VII,

3.

34

Tainbornino

Irenaeus, ed. Stieren I 16, De Marci gnostici discipulis:

y.al

3:
neu
t

%aioovoiv

sjtl

f nliov duoxvQi'Covrae rolg TtaQSvQ^f.iaaiv ccvtCov, zavTfl ficc'/.'Aov eiivat

t

TcXeov avzovg evegysiod-ai vith rf g oyodog tCov 7tovrjQa>v 7tvsv~

UCCTtV.

II

6,

3:
et

altissimi

omnipotentis

appellatione

sunt; et huius invocatione etiam ante

omnia subieeta adventum domini nostri

salvabantur homines et a spiritibus nequissimis et a daeraoniis

universis et ab apostasia universa .... et propter hoc Iudaei

usque nunc hac ipsa adfatione daemones effugant, omnia timeant invocationem eius, qui fecit ea.
II 31, 2:

quando

nee enim caecis possunt donare visum (Simonis et Carpoeratis diseipuli), neque surdis auditum, neque omnes dae-

mones effugare praeter eos, qui ab ipsis immittuntur, si tarnen et hoc faciunt; neque debiles aut claudos aut paralyticos
curare vel alia
dib
Ttaq'

quadam parte

corporis vexatos.

II 31, 4 sq.:
y.al

Iv xCo ixeivov

6v6f.iaxi

ol

Xrj&g avrov

(.la&rjzal
3

cd-TOv
rf)

(rov Xqiotov)

XavTeg

vrjv

ydoiv ItcixeKovolv

e?t

evsQyeoia
ttjv

rCov loutcov avd-Qwrctov, y.a&iog

tig eyaaxog ccvtCjv

dcQeccv eilr^pe Ttaq

y.al

avrov.

ol fisv

yag aifiovag iXavvovat

Ttioievuv avxovg
7tvevj.iduijv
i/.ei-

eauog
vovg

XrjS-wg,

wre

TtoXXd/.ig
ctTcb

y.al

tovg

y.a&aoiod-h'Tag

tjv

7toviqQ)V

y.al

ehai

ev rf] emtfajofq

....
et

nee invocationibus angelicis facit

pure et manifeste orationes dirigens
idol. ed.

aliquid

(Christianus)

nee incantationibus nee reliqua prava

fecit.

curiositate, sed

munde

ad dominum, qui omnia

Tertullianus, de

hler XI:

quo bre Christianus turarius, si per templa transibit, quo ore fumantes aras despuet et exsuffiabit, quibus ipse prospexit? qua constantia exoreizabit alumnos suos, quibus domum suam
cellarium praestat?
iile

non
cile

sibi

placeat de

fide.

quidem, si excluserit daemonium, neque enim inimicum exclusit. fa-

debuit de eo impetrare,

quem

quotidie pascit.

Apologeticus

XXII:
satis erit exponere.

nunc de operatione eorum (daemonum)

De antiquonun daemonismo

35

est hominis eversio. sie malitia spiritalia a primordio auspicata est in hominis exitinm. itaque corporibus quidem et yaletudines infiigunt et aliquos casus acerbos, ani-

operatio

eorum

mae vero
suppetit

repentinus

et

extraordinarios

per

vim

illis

ad

utramque

substantiam

hominis

exe adeundam

subtilitas et tenuitas sua.

XXIII: edatur hie aliqui ibidem sub tribunalibus vestris, quem daemone agi constet. iussus a quolibet Christiano Ioqui spiritus ille tarn se daemonem confitebitur de vero, quam alibi dominum de falso si altera parte vere dei sunt, cur
sese daemonia mentiuntur?

an ut

nobis obsequantur?

iam

ergo subieeta est Christianis divinitas vestra.

suevimus, ut
illis

XXXII: ceterum daemonas, Mos de hominibus

honorem
cor.

id est genios,

adiurare conut

exigamus. non deierare.

divinitatis conferamus.

De
et

XI

Tert. quaerit,

num

Christianus stipendia fa-

cere possit:

exeubabit pro templis.

quibus renuntiavit?

....

et

quos interdiu exorcismis fugavit, noctibus defensabit, ineumbens

et requiescens

super pilum, quo perfossum est latus Christi?

Ad

Scapul. II:
. .
.

daemones non tantuni respuimus, verum et revineimus et cottidie tradueimus et de hominibus expellimus. sicut
plurimis notum
est.

IV: nam et cuiusdam notarius, cum a daemone praecipitaretur, liberatus est et

et quanti honesti viri

quorundam propinquus

et puerulus

de vulgaribus enim non dieimus

aut a daemoniis aut valetudinibus remediati sunt!

De

anim. LVII:
illo fidei

itaque invocantur quidem aori et biaeothanati sub

argumento, quoderedibile videatur eas potissimum animas ad vim et iniuriam facere, quas per vim et iniuriam saevus et immaturus finis extorsit, quasi ad viceni offensae. sed daemones operantursub
et hi vel maxime, qni in ipsis tunc fuerunt, cum adviverent, quique illas in huiusmodi impigerant exitus. nam et suggessimus nullum paene hominem carere daemonio, et pluribus

obtentu earum

notum
effici

est

daemoniorum quoque opera

et

mortes,

quas ineursibus deputant,

immaturas et atroces hanc quoque falla3*

36

J.

Tambomino

ciam spiritus nequam sub personis defunctorum delitescentis, nisi fallor, etiam rebus probamus, cum in exorcismis interdum

aliquem se ex parentibus hominis sui affirmat, interdum gladiatorem, vel bestiarium, sicut et alibi
ille

deum

et tarnen

daemon, postquam circumstantes tentavit, instantia divinae gratiae victus id, quod in vero est, invitus confitetur.

Theophilus, ad
ex
y.ca

Autolyc. II 8 (M.
sl
v.a.1

VI

p.

1061

sq.):

zovtov ds ootfpwg deiy.VLTai,

iov devQO
iS,OQY,iC.oviai

ol datuorCvteg evlore

f-isXQi

xata to ovouatog tov ovtoq

TtvevfiaTct sivai dahiovsg,

d-eo y.al /noXoyti

y.cd

aira xa TtLva

ol

iote lg extivovg EVEQyrjoavTeg (Theophilus loquitur de poetis

et vatibus

paganorum).
1
,

Ps.

Clemens

epist.

ad virgin. I 12 (M.

I p.

408 sq.):
fratres

bonorabile etiam,

aequum praeclarumque

est,

ut

in Christo visitent exagitatos a spiritibus malis, pro eis exor-

cismos adhibeant, prudenterque orationem fimdant deo acceptabilem, non

verborum elegantia,

copia,

dispositione

ac prae-

paratione: venantes eloquentiae famam,

ostentantes;

aut memoriam

suam

qui enim ita sunt coraparati similes fiunt aeri

sonanti aut cj'mbalo tinnienti: multiloquio suo nihil prosunt

exorcizatis,

quantumvis in astantibus pavorem excitent terrinon enim agunt cum recta fide et iuxta doctrinam domini, qui dixit: hoc genus daemoniorum non eicitur nisi per orationem et iehmium.
bilibus verbis;
p. 1281) Petrus dicit Clementi: hoc enim pro certo scire te volo, quia omnis, qui idola coluit aliquando et eos, quos pagani nominant deos, adoravit vel de immolatis eorum degustavit, spiritu immundo non caret;

ecognitiones II 71 (M. I

conviva enim factus est daemonum et participium sumpsit eius daemonis, cuius in mente sua speciem vel timore vel amore
formavit.
et

per haec

mundus non

est a spiritu

immundo

et ideo purificationem indiget baptismi, ut exeat ab eo spiritus

immundus, qui interiores animae

ipsius insedit atfectus.

1 Daas epistulas ad virgines et recognitiones et homilias, quae Clementis episcopi Komani nmen prae se ferunt, ineunte tertio p. Chr. u.

saeculo conscriptas esse probavit A.

Harnack Dogmengeschichte
p. 145.

(Tbingen

189497)

I p.

294 et Theol. Litt. Zeit. 1891

>e

antiqnorum daemoirmo

.",

<

Ibid. 72 (M. I

p.

L281sq.):

amanl enim isti spiritas immundi inhaerere corporibus hominum, ut ipsorum ministerio cupiditates suas expleanl ei ad ea, qua ipsi desiderant, inclinantes animae motus suis
eos parere libidinibus

cogant,

ut efficiantur ex integro

daemonum. IV 13 (M.
perversae

p.

1320):
et

autem

erraticae

religiones

introducnntur,

quibus se plurima pars hominum per occasionem

feriamm

et

solemnitatum dederunt potus instaurantes et convivia, tibiasque ac fistulas et citharas ac diversa genera musicorum sectantes
et semetipsos per

omnia temulentiae ac luxuriae propinantes.

liinc lucos

hinc omnis.error accepit origmeni,

e1

etaras, hinc Coronas

victimas repperere et post ebrietatem quasi lymphaticis moti.

bus agi ex hoc iam potestas daemoniis data ingrediendi huiuscemodi mentes, ut choros duceie insanos et Baccho furere viderentur; hinc fremere dentibus et mugire de profundis visceribus inventum. hinc terribiles vultus et ferus in hominibus
aspectus, ut
is,

quem temulentia subverterat

p.

ac

daemon

insti-

gaverat, numine repletus a deceptis et errantibus crederetur.

Ibid.

16 (M. I

1321):

daemones autem habere desiderium immergendi se corporibus hominum haec causa est. Spiritus sunt habentes propositum conversum ad malitiam; per cibos ergo et potus immoderatos ac libidinem perurgent homines ad peccatum, eos
tarnen,

qui

peccandi propositum gerunt, qui

velie

necessaria naturae

implere, non

tenentes

dum videntur modum per

nimietatem, ingrediendi in semetipsos daemonibus faciunt locum. donec autem naturae mensura servatur et modus legitimus
custoditur, dei

dementia ingrediendi
1321
sq.):

in

homines non

eis

tri-

buit facultatem.
Ibid. 17 (M. I p.

sed et ipsi daemones qitanto viderint fidem crescere in nomine, tanto ab eo refugiunt in ea solum parte residentes, ab his vero, qui in qua adhuc aliquid infidelitatis resederit
;

plena fide credunt, absque ulla remoratione discedunt. Hom. IX 8 (M. II p. 248) ad paganos:
luv fisv ovv %h
r
t

uinoa

'elrja&e,

ov uoror dal(.iovag vxu tu

iv.

3g
datiinov
y,m
7tl}>]

J.

Tamboriimo

cpvyeiv dvvrjaea&e, '/j.a avrol

cwza rpvyadevorzeg

lycexsvfievot vir'

aizCov

y.ai xCov

elaael eoo^evcov dya&Cov urco-

kavoeze.
Ibid. 10 (M. II p.

248

sq.):

xb

de xovg dai/novag yfa'yeo&ai

eig

xd xwv avd-QtoTTiov
ovxeg
-Aal xi]v

eio-

vvblv ocoiiaxa, alt La avxv\'

nvetiiaxa
y.cu

srtidviiiav
/<>/

%%ovxeg eig oioxd xal tzoto.

dvvdiievoi
zrjv
t

avvovaiav, iiexakaudvetv de

icc

xb itvev\.iaxa elvai vxu detod-ai ogyartov xCov Ttobg

eig

yqf Giv eTiizrfieuov,

xd dvd-qwjtwv eialaoiv ouara, %va,

tov

worreq

VTTOVQyovvxtov oydviov zvyvxeg,

&eXovoiv

eTiixvyelv

vvcaol iiv, e\xe otoxtov did xa>v avO-oTtov dovxcov, eixe gvvovoiag did xtov exeivov aidoicov.
i]

o&ev jrobg
y.ay.ovyja

xijv

xwv

dcuiiviov cpvyi]v

evdeta xal

vrjoxeia

y.td

i)

oheixaxv ean ov&rj/na.

xf g nioxetog xijv
{

Ibid. 11 (M. II p. 249):

avxol

oi

daiuoreg

eidoxeg

wv eniyQaxovGi
avzcov
tolg
xijv

Ttooxr.xu avaXoyovaav

eTiiiiexQOiGiv

e7Tiuovr]v.

did

xovxo Tlg rriOTOvLV eTTiuevovmv,

de dvoitiGzoig

eiigcc-

dvvovoiv, xolg de rcavxditaGL niGzevGaoi

itQog Qort);v

xal ev nqdzzovGiv ovdh

woag avvehai

dvvavzai.

Ibid. 12 (M. II p. 249):

vizb
(.idvtov

uev ovv xCov zalg ylwyalg avxCov evoitvyovvnov dat-

e/cididoxai avzolg eTZi&vftelo&ai

wg

ov dciiovog evoylovvxog,
>}

d'Ald Gtoiiazr/S^ voov,

Liazog,
7j

olov
/}

i)

vXrjg

dqiiteiag,

/;oA]e,
rj

i)

cple'y-

uiiiaxog diiexoiag,

f.n]oiyyog cpleyuovrjg,

llov xivg.
eidog
eivcci.

ei de y.cu

xovzo

>]',

oid' avxb drcrJ.Xay.xca daiuovog

Ibid. 16 (M. II p. 253):

ov yaQ ei xi iiavzevezcu. &eg eoztv ort xal rcvStoveg ,uavxevovzai, dXX' vcp
Ibid.
ev de
3

f^iwv tog dai uoreg ey.Qitovfieroi cpvyadevovxai.

t

19 (M. II

p.

256):
/}

zw

Ttaqvzi devrdo) TtozauCo

ftriyj) eitel

ye x&v d-akdaa/]
zct

aKOkovGtaievoi

erzl rfj roiOLiccKctoki) e7tovo\.ia.Gia

ov iivov

erdot

/.wyovvzcc vf.v 7tvev(.iaxa arteluGca dvv^Geo&e, ctXV avzol fir xext

aLtaozdvovzeg
Tzvevfiaxa
oexe.
y.a.1

/.ctl

&eq) verdoidozcog

itiGxevovzeg xd kltov

xaxa

dcu/iivia

yaXeTtd gvv xolg deivolg irdd-eotv UTteldevidovztov viuov

-et]).

evioxe

de

fivov

cpevigovxcti.

waoi ydo

tovg UTTodedor/Mxag eavzohg x)

Hippolj'tus,

refutat. ed.

Duker

et

Schneidewin

IX 14

de Alcibiade et discipulis eius

De antiquorom daemonismo
ol'ioi y.ui uad-rjftazixolg vxu

.",<)

dcozQoXoyixolg
ygt'iutyoi

y.cu

uuyty.oig rtooo-

4%OVGLV

(&g

a'/.l'hiGi

y.al

ZOVCOtg

iCtodiJOOfOt

tOVQ
/

acpgovag voui'Ztiv
y.al

azovg Xoyov
dtddaxovoi

vvazou

utiiynv Inaoiddg
xvvodfynovg
mal

STtiXyovg

zivg

nq6g u

ai-

uonovxag xal txtgaig vooig xuitynutrorg.

Ibid. 16:

txtga
est,

dt

ixXaza (pXvaQEl
ii,

zavza (paulo

ante explicatnm
ir

quomodo
(pdiGixolg

qui a canibus morsi sunt, sanari possint) xal

diddoxiov
y.cu

Lrl

ErviXeyeiv

anziQeo&aL
y.cu

'''/c"'

ztooagay.ovxdy.ig

Lrl

tueoctg trxza

iiohog

txi dcuuovvivxag. I 0:
cprjGi

Or ige n es,
gieret,

contra Celsum ed. Koetschau

Ttod-tv xivovfisvog 6

zavza ovx olda

oiiiai

KiXoog
ioyt'tiv

deu-

fivuv Tutor ovuaoi

vovg,
tjg

xal xazaxrjXrjGEOi doxelv

rctgl

Xgioiiazovg
zov

alviGOutvog za

xCov

xcatrcctdvrojv

aiuovag vxu t^tlccvvvxcov.

Xoyov.
l

so ixe

de

oarpwg ovy.oipavxtlv

Xr ooiv iayvtiv oxooiv, aXXa x(h dvfiazt oi yag x.azaxr l

'Iroov uttd zijg dnayye/ag zcov 7tegl avxbv loioguov.

t.tyutvc. 7toD.dy.ig
t

zavza yao
%togioy.al

zovg daiiiovag 7ze7tolr xtv dvd-gcorzcov

3

dfjvai, xal (idXio-9-

ozav oi Xt'yovzeg unb diatoetog vyiovg

TtETtLOrevxvLctg yvrjaltog

avza

Xeycoai.

xogovxov

liev
1

ye

dvvaxac
xal
vjtb

zb bvoua zov fyoov xaz zCbv aifivojv, tbg EG&

qpavXcov

oze

ovouatutvov vvezv oiteo diddoxiov 6 Irjaovg hXeye zozfi

TtoXXol eqovoL hol sv exsiPfj

)]iior]

xzX. (Mattb.

VII

22).

Ibidl 22:

roC

<5'

ilgadu zb bvoua ov Maworjg avaygdcpei

TtoXXol ziov ercqdvTiov
. . .

/.lvog,

aXXa
TT toi

y.al

daiuovag yoCovxcu tv tolg

.

Xyoig avxwv zip- 6 &ebg gadf.i

3
c

za de avza

Ltv.zeov

y.cu

zov 'loadx xal txeqI zov Iaxio xal tveqI zov

'Iogar'^L

aziva

bfio/.oyoifievcog

Egaia bvza bvouaxa TtoXXayov zolg Alyvrzxioig

snayyeXXoftivoig tvigytidv ziva Eviaixaoxai iia^v\uaoi.

Ibid. 24:
zt* tgovutv oxl zb iitv Saacod-

ooa

(01a nag Egaloig /usza

t

bvoua xal zb Iddcavat xal ito'tlrfc oeiivoloylag naoadiduEva

y.tlxai

ovx inl ztov zvyvztov xal yevr xn>

nguyudxiov &XX

eni

zivog d-EoXoyiag &7tOQQrjiov, dyaeptgoutv^g eig zov ztbv oleov rui-

ovgyv.

ib y.al vvaxat xavxa za voiiaza, Xty/ntva iitxd xivog

a/.'/.a

zov ovfiqwovg avzoig tiguor.

qjojvrjv

dt

xaxd Aiyvnziav cptgueva

ini zivtov dcuuvcov,

zCov zdde

uva dvvauivcov xal

a/.'/.a

40

J-

Tainbornino

yard rwv IJegoCov dtdley.rov enl dlliov dvvdueijv y.al ol'rcj Y.a* y.al ovrog exctOTOV rwv ed-vwv elg ygeiag tivdg naqalaudveod'ai daiuvwv Xayvrwv diacpgovg tCov yfjg eitl rojtovg evged-rjoerai
.

rpegeo&ca rd vfiara
lexroig.
Ibid. 25:

obteitoQ

ralg Karex roitov

y.al

e&vog dia-

brav de tu negl ovoudrwv ttg rov d-eov- wv b uev

'FacparjX y.aletrai

dvvr rai rd
t

er

drcoggi^roig

(p.oaorpv, Trollet dv evqj) y.al ttsqi rrjg e/tr/.lroewg rCov

dyyelwv
dllng
buolag
o'v

ng Miya^l,

eregog

de Fagiifi

y.al

cpegwvvuwg rolg Ttgdyuaaiv , d

rCbv oXcnv ev reo
reavri.

diay.ovoivxai
xfjg

y.ard ovlr^ia rov d-eov

d'

eyexai

Ttegl

rofidrojr

cpiloaorpiag

y.al

f'ueregog

'Irfiovc,

rb

oroua

urgiovg

ijdrj

evagyCog

kwgaxai

daiuovag
3

e^e/.daav

ipvyCjv y.al ow(.idxwv, eregy^oav elg sxelvovg, drp

exi
d* elg

cor d.Tr.d&rGu.v.

rov

Ttegl

broadrwv xottov
detvol

Xexre'ov,

ort

ol

:regi

x\\v

XQi~oiv

xwv ernodwv
(.tev rfj

iorogovoiv ,

ort

rijv

awrjv huprjv
eaxiv

eiTtovra
f)

olyeiq dialey.rw

eonv

evegyi'oai brreg errayyillirai

ercwdrj'

uexaXavxa de

elg dllriv

olavdr Ttorovv (

(pttivfjv

lelv drovov y.al ovdev

dvvauery.

Ibid. 46:
y.al

in

r/,vt]

rov yiov exelvov Ttveviiaxog cpd-evxog ev eldei

t^ejzddovoi

negioxegg
y.al

Ttagd Xgioriavolg owUexai.

da/uovag

Ttolldg Idoeig ertixelovoi.

Ibid. 67:

xal eri ye rb

bvof.ia

rov 'I^oou ey.ordoeig uev iavoiag vijdr]

d-QWTtiov dcpiorrjai y.al daiuovag

de y.al voovg.

Ibid.
y.al

68:

ev&iwg
y.al

xoivoTtotel

(6

Kelaog)

avxd (xd rov

Xgiazov

d-avuara) ngbg rd k'gya rwv yorjcov tog VTTioyvovuevwr d-avua-

oubreoa

rrgbg rd vtco rCov uad-vxiov

dreb Aiyviti'uitv Lr/redirodof-ievojv

lovueva ev ueoaig dyooaig bllywv bolCov

iiad-^uarc.
y.al

rd oe/urd
voaovg
y.al
fjv

daiuovag utto dv&gwTtvjv e^EXccvvvrwv

ifjvydg
fjQibtov

y.al

mtotpvanmav y.al dv ouoia, el ueyot

dva/.alovvxwv

d7XodeiS,etog buoicog rotg

uayyavevovGiv eepdave
t

dei^ag' vvrl de ovdelg uev rCov yoijnov, di utv noiel, enl rr v rwv
i\d-<liv

LiavQ&ojoiv xalei

rorg

l}eaoaaevovg

die

y.al

avrot

7iXrJQtg bvreg aiGyiGitov y.al erciOQ^rordziv

duaorrjidrwv.

De antiquorum daemonismo

41

!V 33:
oacpbg
()[

011

/xu

yeveaXoyoBvrm
ntt;

lovaioi

duzb

vCbv

toiv

rraTtgvjv tov Ugaccu xal tov focrcbc /xu tov

Icnuo' fav toooxov

<&g

vvarcu iu dvfiata
OV UOVOV VOVQ
/.al

01

ri/..i

1]

tov 9eo 7tQoarjyoQl<f,

<')'

Ct;in TOi

S&VOVQ

yoi'u'h'.i

Mg
y.cu

7ZQOQ frebv fi'/ra';

real

Iv

i(j)

xacendtiv cu'uovug
6
O-tbg Jaxcb,
'/.'/.a

t>-

Otbg [liouun

'loaay.

y.cu

yao aytbv

;idviug tovq

iu

tCv krctnCbv <al (.tayeUbv TTgayncttn-uiitvovg.

e&Qloxerat yao ev
tov
i

TOlg uayr/.oU
Y.irjotg
y.cu

ovyygdiuictui Ao.ayur

i
t

ioicu'ii

&eoB
volg

i'.u-

7tagdXrjipig

tov freov bvuaiog.

y.chu.

6g

oinelov

uv-

gdoiv tovroiQ etg t

Ibid. 34:

j)v cuuvcjv.

XX yug
y.ai

Y.al

Otbg tov 'looarjX yxu b O-tbg to>v 'Egalujv

Iv
vf)

b Otbg 6 /.axaTCOvxiliGcig
y.cu

tgrOg

Oc./.dooi]

tov Aiyvit~
;iuga/.uii-

xiwv aoi/.ta

vovg AiyvTtiLovg noXXdxig ovoiid'ltnu

i[

j'avittvog Y.cacc cuuoviov

rivcov rcov^gtov dvvdiitiov.

V
Otbv
xovxcov

45:
iav
iitv
/.cd

y.cu

b Y.ahov

i)

6 bg/.Cov ovouuli]

d-OV \llgac\it
\\ioi

y.cu
trp>

'IoactY.

Otbv

'IaYj,

xdt tl noirpai av
}]

diu
y.cu

/tcDj'

ovoHcatov
/.cd

(fi'oiv.

y.cu

i'vaiiiv

avt&v

<)ai-

uvojv vr/.wueviov
).6y>

vitOTCtTTOuivcov
Ti~g
r
t

t)

Xiyovri Tc.viay.cu b

luv dt

Otbg naxgbg exXexzov

tl tjv Lirjdsuiav

yovg

O-tbg tov ytXtozog

/.al

b Otbg tov jtTegviOTOv, ovztog ovdtv

Ttoitl

xb dvoftaCfievov

cog

ai.'ho

dvvauiv tyovxiov.

VI 39: tha Ttgbg

/.al

TOvg xgcoiuvovg.
Y.aXovvxag

cproi (Kt/.oog),

uaytia

xivl

yotjtiu
oii

Y.al

ovoiiaxa

agagr/.u
l.ii

dcuuvcov tivojv
xolg aiioig
i.ro-

toic(vtc(,

ouoiov Oviol TtoiiovOL zoig

in,
i

Y.6iu6i'Oig

itgcatiouevoLg Ttgbg rovg

oriucrcc :rctg

eivcu ih

"UXXrjQiv,
ixitb
t

i'.'/.ci

uiag u/./.a uer ca'it'iv de nagu lY.i'Ocug ....

y.cxi

tha
Y.ciTa

7ial.LV cpvgiDV tcc

Tf g itayc/.fg yoirticcg

TCqOG&fCXiV
rijg

Tciya itiv ovevl

tw

iij]

tivctL

tovg

iiayyavtt'onag Ttqocpdosi
Tyc.

tov xaga/.i^gcc tovtov eoaeeiag,

84 uat Kai

nobg

zoig ivciancci/rorg ygioivoig tolovtoic, iva doxolsv u'cc vvd-

uu

tl Ttoulv,

i/.jiOiTcd Tiva l.iyiov xif.it tl Y.caugiiitlv, ooe

i]

Y.ad-agiiovg edia^av

/.vr^gioig o>ddg

}]

u.rojroii^iuorg cpojvg
i]

/)

emvnovg
Ud-cov,
}}

i]

cuuoviovg oxriiciTiouovg,
r]

alo-ijTiov,

dgiO-ucov.

i)

ipviiov,

gujv

y.cu

o'/.vjg

TtavTobanCov %griidTiov.

42
Ibid. 40:
E(prjoev

J-

Tamboniino

Kiloog) hoqaxEvai Ttaqd tlol rtqEovTeqoig

Tfjg

B^g Tvyydvovoi ilia dqaqa dai(.i6viov 6v6(.iaxa k'yovTa y.al TSQCCTeiag' y.al sqxxaxe' rovzovg (robg dij&Ev tiqeofjfiSTeQag

vxeqovg
Ttdvxa d
y

Tfjg
3

r)fiETiqag o^rjg)

oidev

(.ihr

yqr oxbv vjuoyrElo&ai,

t

in:

vd-QC/tcv ldaig.

VII 4:
ei

e^iorarca

yal

ovx iv iavxf]

eotiv

fj

IIv&La, oxe

f.iav-

teveti, Ttoarcbv vouioxsov nvEv^ia rb gxotov y.aTayJav tov vov

yal rcov loyioiaov,

yi^og, ovg ovx

fj

toiovtov, otxoIv

Ion

y.al

rb tojv dai/uvtov

bliyoi Xqioxiavojv
i)

dixElavvovOi tojv yxaoyvxcov

cpaqf.iaxvTiyw Tcqdy^iaxi,

ovv ovavl TiEQiEQyco yal fiayiy)

fivr]

dll

Evyfi

ya\ qxwosoiv aTtlovoxiqaig yal boa av vvaixo rtqooojg

dyaiv

a/tlovOTSQog avd-qtonog;
Tfjg

iniitav yaq idiwxai rb toi-

ovtov nqdxxovoi Ttaqioxdorjg

tjv dai/uvtov evTslkg yal
fjTTrjd-ijvai

iv t(o loyco

Xqioxov ydowog to
t

do&Evhg od Ttdvitog E usvov rcqbg t

yal Ei^av

vrCE^E/.d-Elv

cmb

ipvyfjg avd-qiirov

yal

odt-

Liaxog oocpov TLVog ycd dvvaxov iv Talg loyixaig nsql tfjg rcLorEcog

anoeiBtoiv.
Ibid. 67:

yal togovtov ys drtosouav tov O-eoarreveiv daiuovag,

y.al

woxe

ccTtslavvEiv

avxovg tvyalg yal Tolg artb tojv ieowv

yqa/^i/itdxcov

(.la^uaoLv arcb tojv avd-qioTtiviov ipvycov yal arcb tojv

iv oig avxovg idqvxaoiv lad-* ote dh
y.al

totciov,

arcb tCov Cyotv.

VIII 43:
od laocpr^iovvTag
y.al tojv

ovv all

rrElavvovTag izb tojv iodviov

avd-Qtortiviov oioi.idxiov yal xpvytov

ol al/novEg.
/iti]

Xqioxiavovg d/.wvEoS-ai
alrjd-ig

vof.ii'Covoiv

vowv yaq to yw6\.iEvov

lrjd-bg

%i

y.axa tov T7tov

t

Kiloog eIq^kev.
xctg tojv
y.al

yaq to cpavlwv daiXqiOTiavolg nqoo-

iwvwv 7tlv Qov(.iEvag

yal tjv
tioIe^iv.

yaTadiy.aKvxcov Xqioxiavovg tpvyag

jrqodidvTiv

tCov

EvoyovvTcov

De

principatu III

2,

1 (M.

XI

p.

305):

per haec igitur orania docet uos scriptura esse quosdam

invisibiles hostes dimicantes adversus nos et praecipit

nos debere contra

armari unde et simpliciores quique domino Christo credentium existimant quod omiiia peccata, quaecumque commiserint homines, ex istis contrariis virtutibus
eos.
,

De antiqnorum daemonismo

1;;

mentem delinquentium perurgentibus

certamine isto
invisibili

fiant

pro

eo,

quod

in

superiores

inveniantur

potestates.

quod

si,

verhi causa, diabolus non esset,

4 (M. XI

nemo hominum om-

nino delinqueret.
III
3. p.

317):
iudiciis demonstratio,

manifeste ergo et ex multis

quod
.

humana anima, dum

energias.
id
est,

hoc est corpore, recipere operationes spirituum malorum

in

potest

tunc

cum penitus ex integro eorum possederint mentera, ita ut nihil omnino eos, quos obsederint. intellegere vel sentire permittant. sicut exemplo sunt hi, quos vulgo energumenos vocant. quos amentes et insanos videmus, quales 11 erant, (iui in evangelio
i
i

a salvatore curati esse referuntur.

Ibid. 5 (M.

XI

p.

318):

rursum e contrario manifeste ostenditur ab adversariis spiritibus quosdam a prima statin] aetate possessos, id est, nonnullos cum ipso daemone esse natos, alios vero a puero divinasse historiarum Mes declarat. alii a prima aetate daemonem, quem Pythonem nominant, id est, ventriloquum
et

passi sunt.

In exod. liom.

VI

8 (M.

XII

p.

337):
sine

quid timent daemones?

cein

quid tremunt?

dubio cru-

qua triumphati sunt .... timor ergo et tremor cadet super eos, cum Signum in nobis viderint crucis fideliter fixuni et magnitudinem bracchii illius, quod dominus
Christi,
in

expandit in cruce

non

te ergo aliter timebunt,

nee aliter

tremor tuus veniet super eos, nisi videant in te crucem Christi. In num. hom. VI, 3 (M. XII p. G08): non enim potest Spiritus sanetus consortium pati et societatem Spiritus mali. certum est enim peccati tempore ad'
in

corde uniuseuiusque spiritum

cui utique

cum

locus

malum et agere partes suas. datur et reeipitur a nobis per cogitaet.

tiones malas et coneupiscentias pessimas, contristatus

ut ita

dicam, coangustatus fugatur

de nobis Spiritus sanetus.

p.

hom.

XXVII

8 iM.

XII

789):

possident enim eunetos, qui in ignorantia vivunt: et non solum illos. qui adbuc in ignorantia sunt, sed ingerunt se

saepe etiam

iis,

qui agnoverunt

deum

et rursus

in iis

opera

44
ignorantiae conantur

J-

Tambornino

operari.

neque

enim

sine

ipsis

con-

summatur omne peccatum.

mittit,

non

est utiqe sine

nam cum adulterium quis comdaemone; vel cum ira immoderate

filium

raptatur, vel

cum

diripit alien: et qui sedens adversus proxi-

mum suum

detrahit

et

adversum
5 (M. XII per
iis

matris sae ponit

scandalum, non est sine daemone.

In Iosua hom.

XV

p.

902 sq.):

mihi videtur esse infinitus quidam numerus contrariarum

virtutum,
spiritus

pro

eo,

quod

aliqui

diversa in

paene homines sunt peccatorum genera molientes.

singulos
et si eveniat

verbi causa, est aliquis fornicationis Spiritus, est irae Spiritus

alius
:

est avaritiae Spiritus, alius vero superbiae.

esse aliquem liominem, qui bis omnibus malis aut etiam plu-

omnes hos, vel etiam plures in se habere unde et per singulos plures Spiritus, esse credendi sunt, quia non singula singuli homines habent vitia, vel peccata oommittunt, sed plura ab unoquoque videntur et iterum non est putandum. quod ttnus fornicationis admitti.
ribus
agitetur,

inimicos putandus est

spiritus seducat

eum,

qui, verbi gratia, in Britanniis fornicatur

et illum, qui in India, vel in aliis locis.

spiritum,

qui

diversis

in

locis

neque unum esse irae diversos homines agitet: sed

puto magis principem fornicationis spiritum unum esse, innumeros vero esse, qui in hoc ei officio pareant et per singulos

quosque homines diversi ad eiusmodi eos peccata

hom.

spiritus

sub eo principe militantes

sollicitent.
p.

XXIV

(M.

XII

939

sq.):

Amorrhaeus interpretatur amarus vel amaritudo. habitantes ergo in Elom, quae interpretatur arietantes. vel in Salamis, quod interpretatur pacifici, permanent et habitant
amaritudines in arietantibus et pacificis .... in quo tale aliquid intellegere possumus, quia dicit: permansit habitare Amorrhaeus in ipsis. verbi gratia, si inimica virtus dae-

monis ex amaritudinis turba veniens obsideat alicuius corpus, perturbet ac decipiat mentem, adhibeantur autem multae
orationes,

multa ieiunia, multae exorcistarum invocationes et ad haec omnia surdus daemon in obsesso corpore permaneat et persistat tolerabilius ferens exorcistarum poenas et adhibita
sibi

ex dei nominis invocatione tormenta,

quam

discedere ab

De

aiitiqU'Tuin

daemonismo
et

homine, quem impndenter obsidel

neqniter:

ita

etiam

hie

intellegendum est in

istis.

qui

dieuntur Amorrhaei, qui

peret

manent

et persistunt habitare in Elom et Salamin. vere ostenderet scriptum, quia perferentes poenas ei persistunt. dick: et gravis effeeta est super eos

ut

flagella

manus Ephrem-. quomodo autem gravis efficitur manns Ephrem super Amorrhaeos? vel exorcistamm, ut dieimns, manus impositione vehementius imposita gravari d.icitur super immundos

manus Ephrem vel quia boni actus vel bona opera gravant et affligunt daemonum genus contrariasque virtu
Spiritus

quanto enim nos meliora egerimus

versamur. tanto
vero
illis
illis

et

quanto

in optimis con-

molesta liaec efficinntnr

et voluptates eis
vivit. eos.

et gravia.

gratnm
ex-

est et

aeeeptum

quodammodo
etiam
eos
si

hibet, qui in tur])itudine et flagitiis

qui vero in bonis

actibus
eos

manum suam
non

gravaverit super
certe

penitus
er

expellere

potuerit,

tributarios

faciet

subiectos.

In Iudices hom. III 4 (M. XII

p.

905):
(diabolus),
nisi

valde

infirmus

esset

adversum nos

aos
lo-

eum fortem peccando faceremus, nisi per peccata cum introeundi et dominandi inveniret in nobis. Select. in lerem. XXIII 24 (M. XIII p. 572):
/.cd
t

nostra

ueog xal Ttvra 7tXr Qiliv (o O-eg) ov jrX^ool rbv

uueco-

tloXv Tcvsvuchcov yaq axaO-cxQTcov it^7tXr\^onai xaivbv i mortui

avvarov vreb d>eov

ciTT^XXayiuvov.

7thr}(Ho&fjvcu,

ul jOiv XXow

v(bv

rtkrjQOVww

Comment.
T]l]

in Matth.

XIII 6 (M. XIII

XCtl
Tt]
'/.t'^fl

p.
l]
/

105 sqq.

i:
1

OVV TtaQUOTCillV

/XU

nJUftl V .CQOTSQOi

TiCog

oe'/^viciteG&cu
y.cd

XtytTCu

vit

xivog
/.cd

nvtviiaxog

xa&dnim
y.ai

xal xeoepov

ctXXov a/.oTOvutvog

/.caauXXoutvog,

dia

ri 7raQcovvf.i6v toxi

tu oeXrjVideod-ai /tb xov caydXoc iv orgcivt tbv

i'j.iov
<f

xal dtvTtgov

(.utcc

cjOT^oog,

ov

tia^cv u

&sbg

ti^

gyetg r?~g vv/.iog.

cr/.SctQTOv TTviCua
Ti'/Jbv

iaxqol

(lh>

ovv

cpvoioXoyduoauv,

uu

ur^;

oviiTtTtoLict,
tcc

o&ai
oti

xfi

drai rofti^ovreg y.caa rbv tu. cor. u'/./.u swfiacpvcjioXoyuvvTeg tu lyou Xtyhcoouv xirtixeepedf, y.cad xivcc ov(.i7tdtieicxv ttjv rrgog 10 athvia/.cd
fjftelg

y.bv epiog

vyQuv tyov cpioiv

vruct

de ol

t([)

dayyMo

iiLGiivoviig.

xb

xgvto

d;rb

iwtritcaog cr/.aO-aQxov ,

ctkdXov

/.cd

46

J.

Tambomino
gwvxeg
xtov

Kcocpov ev xolg TtdoyovGiv avxb &etogelzai evegyovfievov,

de

oxi

Kai

ol

ei&iGfievoi

TtaganX^oitog

xolg

enaoidolg

AiyimxUov ejtayyeXXeoSai

ttjv

Kaxd xovg xoiovxovg d-egarceiav

cpijoouev oxi

doKOvoi Ttoxe hitiTvyx&VELV ev avxolg,

3

....

xb -

/.d&agxov toto jtvevfia enix^gel xivag oyr\fiaxiOfiovg

Kai ovxcog evegyel, Yv
t

xfjg oeh'.rrjg
t

Ix

rfjg zrigrioetog

xov Kaxd xbv xoivde xf g

xrjv

oeh]vr g o~y\]uaxiG^bv Ttdoyeiv xovg uvd-giTtovg

aixiav ^j]
dai-

rov xyjXikovxov ymkov

fiviov,
xfjg

fir]

x XaXov Kai Kiocpbv

Xafidveiv
elg

aXXd

fieyag ev

ovgavco qpcooxfjg, 6 xexayfievog

xfjg

agxdg

WKxbg

Kai fi^defdav eycjv dgyjjv

xoiavxrjg ev avd-gdutoig

voov

ehbg de

ort,

woiteg xovxo xb
t

evegyovv xbv ymXovaeX^vrjg

viaa[.iv Ttvevfia aKad-agxov e7tixr gel xovg xfjg fievov cekr i

oxrjf.taxiOf.iovg,

ha
fii]

evegyi]Grj eig

xbv did xivog aixiag Ttagadid-

uevov aviCo xai

7toii]oavxa
y.al

eavxbv

'^iov cpoovQg

yyehxfjg,

ovxcog Kai lla nvevfiaxa

xcv aXXcov doiegcov,

daifivia Ttgg xivag oyiqftaiiGfiovg

aeXrjvt],

%va

fii]

ftvov

aXXd Kai
vipog

ol

Xoiitol

XoidogrftCooiv oxegsg virb

xwv

diY.iav

eig xb
zijv

XaXovvxcov.

eoxi yovv axooai

xwv yeveO-XiaXycov

aixiav naGrjg

uaviag

Kai Ttavxbg daifioviafiov dvacpegvxwv ertl xovg

uaxLGfiovg.
ort fiev

xfjg oeXfjvrjg

G%r r

oh

ol xbv KaXovfievov oeXrjViaofibv

ndoyovteg
dvoiaxv

evioxe eig xb vdiog itiitiovL fjXv

eoitv ort de Kai

eig xb rtvg,

GJtavuoTeqov
eoxi xb

fiev,

itXrpv

xal avxb
tog

Gvfialvv eoxi, y.al oxi

voorjua

xovxo,
fiev
Y.al

Kai

xovg e'xovxag ydgiv d-egajteveiv

eniivyxdveiv.

daiftovwvxag oxe
Kai TtqoGevyCov
de,
ei,

d/iavdv Ttgbg xovxo, oxe de fiexd vrjoxeiwv

rcXeiovcov

xafidxtov
ovxio

^rjvrjostg

loOTieg

ev xolg

avS-gdmoig,

Kai

ev

xolg

rtvevfiaoi

xoiavxa ovfinxwfiaia, wg xtva fiev avxiov XaXelv, xiva de ciXaXa eivai- Kai xiva fiev aKOveiv, exeoa de KEKiocpCoo&af eige^oexai

ydg &G7teo

ev avxolg

f)

aixia xov eivai aKad-agxa, ovxcog

eivai

Y.al

di xb
Ktorpd.

avxe^ovoiov avxv KaxadediKao&ai avzd xb

Ibid. 7

XaXa Kai

(M. XIII

p.

1112):

Ttoooywfiev de Kai x)
ev

ngooevyf]

Y.al

xovxo xb yevog ovx eKTiogevezai ei fii] v^Greice, Yv' et Ttoxe deoi Ttegl &ega?teiav dxivg,
fii]

oxoXeiaai
firjde

r)fig

xoiovxv xi neuovdxog
,

bgKiCwfiev,

eTtegojxcbfiev

firfie

XaXfiev

tog

aKOvovxi
x- L
t

xCo

/.a&dgzu)
eTtixvy^ofiev

Tvvevfiaxi,

aXXd oxoXd^ovxeg ngooevy^jj

Ttvevfia.

vr oveiq

eavxiv vrjGTeia drtd)TtgoEvyfievoi Ttegl xov Ttertovd-xog Kai xf t

GOJfiev

arf avxo xb UKdd-agxov

De antiquorum daemonismo

17

Cyprianus,
quantum
illuc

ad Donat.

ed. Harte]

V:

(in pectus) fidei

capacis adferimus, taut

um

gratiae inuudantis kaiirimus.

inde iam facultas datur

immimdos

et erraticos Spiritus, qui se

inmerserint.

expugnandis uominibus ad confessionem minis increpantibus cogere, ut

verberibus

recedant duris

urguere,

conflictantes,

eiulantes.
II

gementes incremento poenae

caedere, igne teurere.

propagantis extendere,

Quod idola dii non sint VII: Quae hoc loco exponit Cyprianus, ad verbum paene consentiunt cum Minuc. Fei. Octav. XXVII (supra pag. 33). De lapsis XXIV C. compluribus exemplis illustrat, quam
graves poenas deus repetat ex lapsis:
alia in balneis

constituta

....

illic

inmunda correpta
est, in

laniavit dentibus linguam,

ab inmundo spiritu quae fuerat vel

est.

pasta impie vel locuta.

postquam sceleratus eibus sumptua

ipsa sui carpotuit,

perniciem suam rabies oris armata

nufex exstitit nee diu superesse

postmodum
cottidie

dolore

ventris et viscerum cruciata defecit.

inmundis spiritibus adinplentur, quam multi usque ad insaniam mentis exeordes dementiae furore quatiuntur!
multi (lapsi)

XXVI: quam

Ad

Demetr.

XV:
velis
et videre,

o si audire eos

quando adiurantur

(dii)

a nobis, torquentur spiritalibus flagris et verborum tormentis de obsessis corporibus eiciuntur, quando eiulantes et gementes

voce

humaua

et potestate divina flagella et verbera sentientes

venturum iudicium confitentur. veni et cognosce vera esse, quae dieimus; et quia sie deos colere te dicis, vel ipsis crede,
quos
colis.
te,

aut

si

volueris et tibi credere, de te ipso loquetur

audiente

tuum pectus obsedit, qui nunc mentem tuam ignorantiae nocte caeeavit. videbis nos rogari ab eis,
qui nunc

quos tu rogas, timeri ab eis, quos tu adoras: videbis sub manu nostra stare vinetos et tremere captivos, quos in suspicis et veneraris ut dominos.

certe vel sie confundi in istis

erroribus tuis poteris, quando conspexeris et audieris deos tuos

quid sint interrogatione nostra statim prodere et praesentibus licet vobis praestigias illas et fallacias suas non posse celare.

4&
Sentent. episcop. I:

J.

Tainbornmo

Caecilius a Biltha dixit:

una

fides,

una

spes,

unum

baptisma.
dixit:

ubi spes nulla est et fides falsa,

enim scriptum est: non aput haereticos. ubi exoreizat daemoniacus etc.
sie

VIII Crescens a Cirta

haereticos et schismaticos,
erint
venire,

.... censeo ego onmes

exoreizati
et

qui ad catholicam ecclesiam volunisi

non ante ingredi,

baptizati

prius fuerint.

Leucius a Thebeste dixit haereticos blasphemos execrandos censeo et ideo exoreizandos et baptizandos. XXXVII Vinceutius a Thibari dixit: haereticos seimus
:

XXXI

esse peiores
voluerint,

quam ethnicos. si conversi ad dominum redire .... primo per manus inpositionem in exorcismo.

seeundo per baptismi regenerationem, tunc possunt ad Christi pollicitationem pervenire. alias autem non debere.
Epist.

LXIX

15:

hodie etiam geritur, ut per

potestate divina flagelletur et
et

exorcistas voce

humana

et

uratur et torqueatur diabolus.

cum

exire se et homines dimittere saepe dicat, in eo tarnen,

. .
.

cum tarnen ad aquam salutarem fallat quod adque ad baptismi sanetificationem venitur, scire debemus et
dixerit,
.,

fidere,

quia

illic

diabolus

oppriraitur et

homo

dicatus deo di-

vina indulgentia liberatur.

Epist.

LXXV

10 Firmilianus quidam scripsit:

volo autem vobis et de historia, quae apud nos facta est

xponere.
post

ante viginti enim et duos fere annos temporibus

istic

Alexandrum imperatorem multae

conflietationes

et

pressurae aeeiderunt vel in

vincia praeses,

commune omnibus hominibus

in

vel

privatim Christianis .... Serenianus tunc fuit in nostra pro-

acerbus et dirus persecutor.

hac autem

perturbatione constitutis iidelibus et huc atque illuc persecutionis in

metu fugienttbus et patrias suas relinquentibus atque emersit illic regionum partes transeuntibus subito quaedam mulier, quae in extasin constituta propheten
alias
,

se praeferret

et quasi

saneto spiritu plena sie ageret.

ita

autem prineipalium daemoniorum impetu ferebatur, longum tempus sollicitaret et deeiperet fraternitatem, admirabilia quaedam et portentosa perficiens et facere se terram

ut per

De antiquorum

daemoiiisrao

49

moveri polliceretur: non quod daemoni tanta esset potestas, ut terram movere aut elementum concutere vi sua valeret,
sed quod
terrae

nonnumquam nequam Spiritus praesciens et intellegens motum futurum id se facturum esse simularet, quod

futurum videret. quibus mendaciis et iactationibus subegerat mentes singulorum, ut sibi oboedirent et quocumque praeciperet et duceret sequerentur, faceret quoque mulierem illam cruda hieme nudis pedibus per asperas nives ire nee vexari in aliilla discursione, diceret etiam se in Iudaeam Hierosolymam festinare fingens tamquam inde venisset. hie et unura de presbyteris Rusticum, item et alium diaconum fefellit, ut eidem mulieri commiscerentur: quod paulo nam subito apparuit illi unus de exorpost detectum est. cistis vir probatus et circa religiosam diseiplinam bene semper

quo aut laedi

et

conversatus, qui exhortatione quoque fratrum plurimorum, qui et ipsi fortes ac laudabiles in fide aderant, excitatus erexit
se

contra illum spiritum

nequam revincendum:

qui subtili

etiam hoc paulo ante praedixerat venturum quendam tarnen ille exorcista inet temptatorem infidelem. spiratus dei gratia fortiter restitit et esse illum nequissimum spiritum, qui prius sanetus putabatur, ostendit.
fallacia

aversum

Ps. Cyprianus, de speetac. IV:

ceterum sciat (Christianus) haec omnia (speetacula) daemoniorum esse, non dei. impudenter in ecclesia daemonia
exoreizat,

quorum voluptates

in speetaculis laudat.
ed.

Canones Hippolyti
Geschichte

Achelis Texte
herausgeg.
1

u.

Uniers. zur

d. Alt christlichen Literatur,

v.

0. v.

Geb-

hardt

u.

A. Harnack
est,

VI 4

(1891)

c.

XVII

sq.

(postquam

episcopus creatus

omnes orent pro

eo):

tribue etiam illi, o domine, episcopatum et spiritum dementem et potestatem ad remittenda peccata et tribue iniquitatis daeilli facultatem ad dissolvenda omnia vineula monum et ad sanandos omnes morbos et contere satanam sub
;

pedibus eius.

CVIII: die autem sabbati episcopus convocet eos, qui

1

C.

H. inter seeundum

et

quartum decennium
1.

tertii

p.

Chr. n. sae-

culi compositos esse probavit Achelis

s.

p. 237.
3.

Religionsgeschichtliche Versuche

u.

Vorarbeiten VII,

50

J-

Tambornino

eos, ut genua flectant capitibus ad manus super eos expandat orans, ut malignum spiritum ab omnibus membris eorum expellat.

baptizandi sunt et moneat

orientem conversis

et

CX

postquam autem

finivit adiuratioues

eorum, in facies

eorum sfflet signetque pectora et frontes, aures et ora eorum.

et

CCXLVII: signa frontem tuam ad vincendum satanam ad gloriandum propter fidem tuam.
Pistis sophia
naQan;fo],
ed.

Petermann

1
,

CCCLXVI sqq.

de quin-

que archontibus, qui versantur in via medii:

agytov
est f-ioQ(pf t

feminae, cuius capillus de-

scendit ad eius pedes.

sunt 25 agyicafivia sub eius l^ovoia,

aqyovxa super multa alia aqivia, et haec aifivia sunt ista, quae intrant in homines, ut irascantur, ut convitientur et ut
/.atalalwLv, et ista auferunt ipvyg areQEoificog, ut eiciant eas

suo fumo caliginis

et

suis "/.oldoeoiv novr^cg

....

secunda

rdig est ^Qiovd- Aetbiopica;

agycov

femina,

nigra penitus,

habens etiam 14 daifivia sub se, aQyovxa super multos alios ai/.wvag et daif.ivia illa, quae sub Agiovd- Aetbiopica; ista intrant in homines incendiarios, usque dum excitaverint no'U/novg,

ut caedes fiant, ut dent duritiem eorum cordi et iram ad efficiendas caedes .... tertiae zd'ei, quam vocant 'Exarr^v, tribus faciebus praeditam, sunt etiam 27 daifivia sub eius i^ovoLa. ista sunt, quae intrant in homines, ut faciant eos peiurare et uti dicant mendacia et ut ament hoc, quod non est iis quarta rd^ig, quam vocant naQsdqcova Tvq>cva, qui est ccq%wv fortis, cuius sub potestate sunt triginta duo dai/uona. ista sunt haec, quae intrant in homines, ut faciant eos ertL&vpeiv et 7ioqvevelv, ut committant adulteria, ut sint
.
.

facientes

ovvovoiav constanter

....

quintae
est,

vocant Iavayavaag, qui gyiov fortis

alia dat/nvia.

rdt-ecag gxovra habens sub se multa

quae intrant in homines, ut faciant personam, amoCvrag ixaiovg et accipientes personam peccatorum, sumentes Coqov adversus iudicium rerum, corrumpentes id, obliviscentes horum, qui pauperes et indigentes, augentes oblivionem ipvywv suarum et curam
ista sunt,

eos esse

accipientes

Opus gnosticum ab A. Harnack Texte

u.

Unters. VII 2 p. 95 sqq.

alteri tertii saeculi parti attributum.

De antiquorum daemonismo

51

horum, in quibus nulluni

vitae suae, at,

hierum,

ue faciant recordatiunem
15 (M. VI

quum

egressi sint e otbucai, aaferantur (stegeolutog,

div. instit. II
p.

Lactantius,
hi,

332

si|.

ut

dico,

spiritus

contaminati ac perditi (daemones)

et solatium perditionis suae per-

per

omnem terram vagantur

dendis hominibus operantur

qui quoniain sunt spiritus

tenues et incomprehensibiles, insinuant se corporibus hominum et oeculte in visceribus operati valetudinem vitiant, morbos

animos terrent, mentes furoribus quathmt, ut homines bis malis cogant ad eorum auxilia decurrere.
citant, somniis

Ibid. 16 (M.

VI

p.

334sq.):

quidem (daemones), sed iis, a quibus timentur, quos manus dei potens et excelsa non protegit, qui profani sunt a sacramento veritatis. iustos autem, i. e. eultores dei, metuunt, cuius nomine adiurati de corporibus excedunt. quorum verbis tamquam flagris verberati, non modo daemones se esse confltentur, sed etiam nomina sua edunt, illa, quae in templis adorantur, et quod plerumque coram eultoribus suis faciunt;
nocent
illi

non utique in opprobrium

deo, per

religionis

et honoris sui,

quia nee

quem

adiurantur, nee iustis, quorum voce torquentur,

mentiri possunt.

itaque maximis saepe ululatibus editis ver-

berari se et ardere et iam iamque exire proclamant: tantum cui ergo nocere habet dei cognitio ac iustitia potestatis.

possunt nisi

iis,

quos habent in sua potestate?

p. 531 sq.): quanto terrori sit daemonibus hoc Signum (crueis), seiet qui viderit, quatenus adiurati per Christum de corporibus, quae obsederint, fugiant. nam sicut ipse, cum inter homines

IV 27

(M.

VI

daemones verbo fugabat hominumque mentes furiatas in sensus pristinos reineursionibus malis emotas et eosdem spiritus inquinatos eius seetatores nunc ponebat: ita
ageret, universos

de hominibus et nomine magistri sui et signo passionis exexponant igitur (poetae et philosophi) nobis cludunt differentiam generis utriusque (daemonum ac deorum), ut
sciamus, quid colendum, quid exsecrandum
,

sit,

an vero se aliquod consortium sunt inimici, cur aut daemones deos non timent, aut dii daemones fugare non possunt? ecce aliquis instinetu daemonis
4*

inimici

sint ....

habeantne inter si autem

52
percitus

J-

Tambornino
insanit;

dementit, effertur,
vel,

ducanms hunc

in

Iovis

optimi maximi templum

dei sui nomine,

quia sanare homines Iupiter nescit,

iubeat utriuslibet sacerdos
spiritus

in Aesculapii vel Apollinis fanum.

excedat ex liomine: quae igitur vis deorum est, si at vero iidem daemones subiectos sibi daemones non habent? adiurati per nomen dei veri protinus fugiunt. quae ratio est, ut Christum timeant, Iovem autem non timeant, nisi quod iidem sunt daemones, quos vulgus deos esse opinatur? denint nocens
ille

nullo id pacto

fieri

potest.

que si constituatur in medio et is, quem constat incursum daemonis perpeti, et Delphici Apollinis vates, eodem modo dei nomen horrebunt; et tarn celeriter excedet de vate suo
Apollo,

quam ex
22 (M. VI

liomine spiritus

ille

daemoniacus, et adiurato

fugatoque deo suo vates in perpetuum conticescet.

p. 623):
,

non enim ipsi homines persequuntur (Christianos) qui causam, cur irascantur innocentibus, non habent: sed illi
spiritus contaminati ac perditi,
in visa, insinuant se

quibus veritas et nota est et

mentibus et instigant nescios in furorem. hi enim, quamdiu pax est in populo dei, fugitant iustos et pavent et cum corpora hominum occupant animosque divexant,
;

adiurantur ab bis et nomine dei fugantur.

quo auditu tremunt,

exclamant et uri se verberarique testantur; et interroganti, qui sint, quando venerint, quomodo in homines irrepserint, consie extorti et exeruciati virtute divini nominis exfitentur.
solantur.

propter haec verbera et minas sanetos et iustos viros

semper oderunt.

Psellus, de operat. daemon. XI (M. CXXII p. 843 sq.): Enumerantur sex genera daemonum: elvat de reeivra ravra
xCov aifxonov yevrj S-eo/.iior
t

mal

vd-QujTtoig 7tolef.ua,
ei

tb

d v7to%d-6viov

"/ml

rb [iiooqxxhg ivxbg

ovyywQovvrat 7tQO%ioeqyaL,6f.ieva.

QOvia,

y.aTccQxovTa v.al e7tilrJ7irovg

nai ey.cfQOvag

XHI
eig
f.ieTQtov

(M.

CXXII

p.

849 sq.):
tvqcov
y.cu
v.a\
(.ihv

ovg

(av&QcoTtovg) eiox.Qiv{ieva (r auivia) vXvov ov

tcov

aneqyaQexai

olg evidqvrai
tcjv ev

rb

7tvev(.ia

%b ipv%ix6v, xlrjQOvuevcov
7tayvTr]Tog arevovfienov

vnb zf g
t

avzolg oto/nditov
eg~

%e

diw^ov^ievov tov 7ivevf.iarog'

ob Gvftaivei

xgcidaiveod-ctL

re

ra

od)(.iata

y.at

rag

fjyef.wviy.ccg

De antiquornm daemonismo

53

vvueig y.ay.o;rquyth\ iu.t/.iy.rovg re rg y.tviattg d.iort/.Hodat

/ai nX^uueXelg.

/v

uev rCov vizo%&ovltav ho/iV/a^

/.et)

/],

y.qa-

aivu
ei

/.ai

TTequp&eiqei rov yazey/iutrov

idiq>

tf'/tyytrai di* avrov,

v.a&a'jteq

zoiouivog, OQydvq)

no

tov

Ttdoyoviog

iTveiuari.

de rig tCjv Xeyo/nevwv uiootpaCbv irreiotpq^oag

y.ai

t.a'&oi,

/rdqeoiv

endyei

oXtog

rbv Xovra

rexqij)

naqa^rX^oiov d;Teqydl~erai'

rovri yaq rb yevog, tag ev daiuooiv eoyatov ov, yeiodioreqv laxi,

ipi'XQv re Y.ai %r qbv eoxdzcog y.ai
t

<)T(i>

av eioneoi] Xa&v, ;ioav

dvvauiv
TTaarfi

dXytarov de ov y.ai ifwxt*ty> duXvvei /ai auavqoi. voeqg d-etoqiag dizoXeirciievov ).6yo> re dtoi/oiuivov
/aO-arreq
rCbv 9-^oiiov

<fuvraoia,

r dvouad-eoTeqa,
y.ai

ov

Xycov

/ara/ovei, ov/ erriziurpiv dedor/.ev

diu rovzo ;caqu ;ioXXolg

y.ai

evXyiog XaXov /ai ziocpbv /aXeirai.

r(bv a/.ovriov

rig ov/.

av dXXwg dnaXXdrroiro,
t

ei
i

/<;

Traqd dvvdueiog

Seiag TTqootvyJ]

/ai vr oreia 7tQOoyivoue'vr g.

XIV
3

(M.

CXXII
ereq
3

p.

852 sq.):
Tid^ ravra Xeyovreg
iioxO-r qCog 1%6vtiv.
t

d'/j.

rra Trei&ovoiv r)ug rpqoveiv iarowv rtuldeg

ret

ov daiuviov

ev.yova

eivai,

%vpiGiV

de

/ai ai'xujv /ai

y.oig y.ai

itveif-idriov
3

dueXei (paqud-

diairijiaoiv,

d'/.X

ov/
'/.ai

httpdaig /ai

/a-aquoig raixa
. .

0-eqa7teveiv drtoneiqwvrai.

ovdev aviiaorbv
ri]v

ei

ruvxa

Xeyoiev oi iarqoi

f.ir t

dev eidreg vrreq

aiodrpiv, dXX

eig

uva

rd oiuara naqa/vTrrovreg.
f.io%d-riQ~)V

nX^v e/elva /aXiog

ei%ev

oi'eoO-at

y.ai

TravovLV eiiavrXo vvreg

de

e/yova %v\n\v y.dqovg, y.wuara, i.ieXayyoXiag, cpqevirtdag, ev/evovvieg fj enuiXrrovreg. r)

/ai

&ovoiao~f.iovg

uaviag

y.ai

y.aroxdg,

ev

olg

/.tev

Xoig

ovev eoriv olg re eveqyetv ovre /ara vovv /ai Xyov, obre xaxa (pavraoiav y.ai a'io&qoiv, ereqov de iori rb y.ivovv /.ai ayov, Xiyov
re

aneo 6 Xr cp&eig
t

ov/.

ole

y.ai

ri

rwv

(.teXXovrojv

tonv

ore

TTQoayoqevov,

ng av ravra

(fcouev
sqq.):
daifiovi
. .

L'Xrjg

nXrjimeXelg XLVrjoeiQ;

XV
vr tQ

(21.

CXXII

p.

853

rig

eveQyov(.ievog
.

tw

tioXXcc

/.uv

/.ai

aXXa

XQ^ouoXoyCv Tzerpoia'Cev
t

(interrogatus,
ei-elTtev.

unde vaticinandi

faeuitatem aeeiperet) rXr eg

dai/.ivta

zeXevdijvat uev yag ra

eqya naq rivog aXr\rov Aivog ecprj bg // vvy.rtoq eig bqog aTtayaycov /.ai rivog ordv^g ^eraayeiv /.eXeioag eunrvoag re f.wv rCt) ar^art /ai eyxqiouard riva 7teqix.qioag reo d<p#aXuL) Tzaqeoxzv bqv daifioviwv aXtfioq' e% luv olov /qaxg rivog

54
v f]o9(.ir t

J-

Tambornino
oxf.iaxog

E7ii7txdvxog

xal

xov

vrcovvxog

evdov.

exeivov de xal eig deq hol TtqoleyeLv erceqyexaL neql cov av xal
brtxe ov'ArjtccL xb xlvovv.

XVI
(J.6V

(M.

CXXII
(.tot

p.

857) Timotheus quidam loquitur:

bg yvvaixl ovvfjv xdlla

exvyyave

Tiqeovxeqog delcpg,

oibcpqovi, dvoxxq)

de liav xal vaovg ej-allaxxoj.tevr] rcavxoyerofievr)

aTTag.

avxrj

leydt

itoxe

Ttovrjqg

eiye

xal
xiva

naqixojtxe xov xe yixibva 7teqLqqiqyvvoa dqaqov

eoydxwg ylooav
ovx.

enexqoyatev dlaldtovoa. xal

kiridrjlog
fjv.

1)

ylcooaa xolg exel jiaqaxvyoGLV ovx

d/.ieleL

xal ndvxeg ev aTtoqia TceqLeLGxrfxeoav

eyovxeg ev
xiveg
(xal

/.irj%dvq)

xaxw xooovxco dqdoeiv

yevog
evqexixbv xal

ovdiv.

yvvalxeg
xb

de

ydq

elot

Ttqbg

ovf.iTCl7txov

dvvoiucoxaxov) yovaiv avdqa 1-evov dvaqoalavxiav dxqiwg Ttqeo-

vxr v,
t

qvoobv

xb

deqj-ia

xal
%i(pog

diaxexavf.ievov eg xb

fxeldvxaxov
xlivr^g

bg yv\ivov
3

eo/taof.ievog

yyov

Ttaqaoxdg

xi~jg

dC

6qyi~g rrjv voaovoav eiyev xal xaxcc xi]v

(

eniyqiov avxtp yltooGav

f]

Aqiievhov ydq
3

ffv)

trollet eig avxijv aqjvqi'Cev.

de xal avxr
;

xax

avxrjv

avxio

xrjv

ylwooav
t

r;/.ieiezo.

xal

xb

/.ihv

TtqCoxov

ajieO-qavvex

xe xal xf g xlivrjg dcpoqficooa

cpilovelxiog

eiyev
ou-

wg

dqaqog eninleov xolg

acpoqxiOf.ioig

eyqfjxo

xal ola

(.ulayyolcov xexqaywg ijTteilelxo naieiv, evxavd-a xb yvvaiov

axalsv v7txqo\.iv xe eyivexo xal

xaneiva qp&eyyouevov
3

eig xntvov

xaxidaq&ev.

r^telg

de xed~rjnxeg f^iev ovy oxi

3

f.ifir}voi'
3

xovxo

ydq qtouev rcavxayov avftaivov all

cpd-eyyexo yvvi] [irjenoxe
fii]d

oxi xax

Aqiieviovg ef.]de

eig bipiv

cpiyf.iivrj

xovxoig,

daldfiov xal xeqxiog eidvla Ttleov ovdev.

De antiquorum daemonismo

gg

CAPVT SECVNDVM
Quid Graeci de possessione crediderint
Graecorum de possessione opiniones
habeo,
ut
in tria
ita

exponere in animo

animum attendam: primuni quaestionem

honrines,
in

pono. qui

fuerint

quos Graecorum superstitione

Damen

intraverit;

deinde, quae

numina homines possederint;

divinis impetibus
illi

denique, raverint

quomodo ab eiusmodi
vel etiam

se

libe-

defenderint.

Accedet epimetrum de exet

cedentium daemonum
singula.

actionibus

de exorcistis.

Iam ad

I.

De
is

possessis

Ac primuni quidem
saepius
antiqui

a numine invasus habebatur,

qui

mente captus insaniebat.

nos docent:
aggreditur,

Hanc rem

ita

se

habere
Hercul.

Lyssa, insaniae

numen, prius-

quam Herculem
(supra
p.

exclamat apud Euripid.

4)

nee maris undas, nee terrae motum, nee fulminis

ictum tarn celeriter currere,

etg

quam

se ipsam invadere oregrov

p. -23)

'EqaatkiovQ.

Quintus Smyrnaeus (supra

de Aiacis

insania verba faciens inducit Tritonida, quae, postquam Aiax armenta maetavit, ciTtb cpg&vbg i)e y.al oootov lo/.iaaw Maviiv

autem a Graecis non modo appellausitatissima verba afferre sat est ev&eoi: Phaedra delirans Hippolyti amore a choro dicitur evd-eog, quod explicat scholiastes. cum dicat ivtovg esse
koavQr v.
t

Insanientes

bantur

{.laivuevoi,

sed etiam

; :

56
eos, qui

J.

Tambornino
capti sint

a larva
1

quadam mente
:

(p.

sq.); /.at%6f.ievot,

idem sclioliastes memorat ev&eovg esse -/.arexof.iivovg a deo illo, qui speciem miserit; Plato contendit (p. 6 infra) de insania bacchantium, prophetarum, poebonum poetam tarum, vulgo leget ftavla appellata, paulo infra verba faciam
vel ytccToxoi

h'v&eov

et narexoi-ievov

esse

oportere; a Plutarcho,
faciunt,

Is.

et Os.

35

ii,

qui Dionysi
rbv

sacra

appellantur

/.axoxoi

rolg

Jlowoov doyiaGf-ioig; dai^ovcJVTsg: aif.wvv videtur Hippodromus ille apud Philostrat. (p. 21). quod miras quasdam res petit a Megistia; aiftov&vTeg appellantur a Socrate apud Xenoph. (p. 6) ii, qui de prophetia falso iudicent idemque dicit Mnesilochus ille apud Aristoph. (p. 5) de se ipse, quod maximum cruciatum perpessus sit; aif.iovi^6f.ivoi Plutarclius (p. 8) memorat (cf. H. Usener Gtternamen p. 293) Ephesia quae dieuntur grammata aaiovito uvovg sanare posse; in posterioris aetatis graecitate velut in Novo Testamento, Cremer Wrterbuch d. neutestamentl. Grcitt 9 (Gotha cf. H. 1902) p. 280 et in papyris magicis (cf. pap. Par. p. 9 et 11) mente capti saepius appellantur dmuoviC6(.ievoi. Etiam verbis xccxodai }.iov deo et /,a-/.oai(.tovio Graeci insaniam mentis significabant (cf. F. H. M. Blaydes, in Aristoph. Plut. v. 372)
Tteol
:
t

1 Haec verba controversias pepererunt: ita etiam nominabantur homines quidam, qui in magno Serapeo prope Mempbim sito versabantur. imprimis v. d. H. WeinHi autem xarexo/uei'oi compluribus viris doctis garten Der Ursprung des Mnchtums im nachkonstantinischen Zeitalter

Z.

non bomines a nunne invasi et possessi esse videquoque sv y.aroxf] versari dicerentur, qui aliquo loco inclusi essent (cf. Reuvens Lettres Mr. Letronne sur quelques Papyrus bilingues et grecques, Leyde 1830 p. 84 sqq.), eremitae, qui a coetu bominum frequentiaque in magnum Serapeum se reeepissent ibique in solitudine vif.

K.G. I

1 sqq.

bantur, sed,

cum

ii

verent; nibil aliud esse

nisi

magni Serapei
ex

y.ar/,o uevovs viri

t

docti concluserunt

monachi Christiani originem traxissent. Hanc conclusionem falsam esse nuper probavit v. d. E. Preuschen Mnchtum und Serapiskult (Gieen 1903), qui omnia documenta, quae papyri praebent, diligentissime perscrutatus ad hunc finem
primos monachos,
quibus posterioris aetatis
pervenit
(1.

s.

p. 50),

ut Uli xaTe%6fievoi fuerint eiusmodi bomines,

qui in

fano Serapidis ineubarent, ut de futuris rebus aut de sanando a deo docerentnr, vel etiam, qui per magis vel
li
se

quodam morbo minus longum tempus deo

p. 6, 3.

dederent,

ut pro

aliis

ineubarent.

Vide etiam A. Dieterich Berl.

Philol.

Wochenschr. 1905

p.

13 sqq.; Deubner de ineubatione

De antiquorum daemonismo

57

ille dicit apud Aristoph. (p. 5) Blepsidemum xcrxoquod interrogatus sit ab eo, num pecuniam suam idem dicit Socrates apud Xenoph. (p. 6) de surripuisset

Chremylus
daifiovv,

moechis,

qui,

ut

libidines
(p.

suas expleant,

maxima

pericula

subeant, Dinarchus

7) de urbe Athenarum

malignitate pessum data, Demosthenes

Demosthenis denique de Byzantiis,

auimo siut (p. 7); Plutarchus quod Lucullo inimici sint, nomiuat xaxaatiiovoCvxag; nomen substantivum y.axodai u o r l saepius idem valet ac piavUx: -/.axodaiftovlav esse totam vitam dicit Chremylus apud Aristoph. (p. 5), quod mali homines dites, boni pauperes siut; beneficia malefactis pensare xctxodatpovla appellatur a Socrate apud Xenoph. (p. 6) eodemque vocabulo utitur Demostheues, ut Philippi animum designet (p. 7). Iam videamus, quales fuerint auimi aftectiones, quas Per Graeci vocibus supra memoratis significare solebant. se sane intellegitur huc pertinere omnes veras mentis alienationes, cuiuscumque generis sunt. Quibus in morbis praecipue memoratu digna mihi videtur epilepsia, quae ab antiquis saepius insania appellatur: Aretaeus ed. Khn p. 72 (de epilepsia): exgeipe de v,oxe xal yvd)fj.rjv eg [ictviav; Manetho, apoquod
infideli

in

Athenienses

(p.

8) Mytilenaeos,

telesmat.

IV 80 sqq.

xrjvUa

xoi

&e6lrj7txog b rpbg
\

tv oyJ)aaxt

xouo
|

yivexai %yuthe\Y.x6g xe oe'/^viuCtov xe vooioiv

mal

f.iavir t

av<x(.isoxog\

Iuvencus

476
cf.

(de

epilepsia):

lunae

cursum
Selene
u.

comitata

insania

mentis,

etiam

Vericancltes, Stadien z. griech. Mythol.

W. H. Rscher IV p. 69 sq.
dementiae

At praeter has aegritudines Graeci complures

ditiones
erant.

alias

con-

insaniam
In his

nominabant,

quae
l

propinquae
qui,

primum
Psellus

afferendi sunt
.

febris impetus,

ut aegrotus deliret, saepius efficiunt

plum
/.luv,

praebet

(p.

54):

Huius opinionis exemfemina quaedam, dvoxoxog

quae partum

edidit, febri puerperali corripitur et ioy-

xiog

naqixoTtxE

rv xe %ixwvct 7tSQiQQr yvvoa qctQv xiva

t

ykCOoav iTtexQyutev ulaldtovou.

ita

Armenius exorcista morbo

medetur, ut vernacula lingua usus varia incantamenta ad-

De

ratione intercedente inter febrem et possessionis opinionem

f.

con-

feras velim A. Hfler Zentralblatt

Anthropologie

I (1900).

gg
hibeat.
incipiat,

J.

Tambornino
illa

Cum autem

mulier

subito

Armenia lingua
oxi

loqui

omnes, qui adsunt, valde obstupescunt, ov%

pe-

(irivoi, sed

quod Armeniace

scire videatur.

Insaniae species Graecis etiam videbatur subituspavor, qui liomiues bestiasque sine ulla causa occupat eosque praecipites dat, cf. Rscher, Ephialtes: Abhandl. d. schs. Ges. d.
Wissensch.

sanias

prope
cpccol

XX p. 80 sq. Hoc ita se habere nos docet PauX 23, cum loquatur de Gallis, qui anno Chr. n. 278 vvxxl cpog ocpioiv Delphos interierunt: h de
7, a.
xfj

i(.i-

TtiTtTSi 7taviY.6g

xa

yccQ artb
/.cu

ahiag oveinag
xb

eif-iaxa Ix

xovxov
o
l

ylveo&ai

....
f-

oliyoi

xax

ccQ%ag de ov

eyevovxo

7taQa%d-evxeg Ix xov vov

artavxag
oidvxeg
xfjg

{.iexa

Ttolv y.a\ Ig

dudga

voia.

avalavxeg ovv xa orcla

ovxe zag XXrjXwv {.logcpag

xca iat

exxeivov allrjlovg y.al avcc /.tegog

avvisvTsg,

exxeivovxo ovxe ylwoor g

e7tL%u)Qiov

ovde

xtuv

3-vqewv xa&OQwvxeg xa G'/rjuaxa.

dll ^cpoxegaig

xcclg

xd^eoiv

uuohog VTib
eaxrf/Jxeg

xfjg

ev xCp

naqvxi

avolag
y.al
fj

oi xe vdoeg ol v&y.a.1

elvai

acpioiv EXXrp>eg

aviol
xe

xa oitka

eitai-

vovxo xal 'Ellecda cccpievai

rzleloxov

xi]v cpwvrjv,

ex.

xov $eov (.tavia

xbv (pvov.
s.

e^eigydaaxo

VTt"
fit,

alhp.wv
est Pan,

xolg
cf.

Taldxaig
Rscher,
1.

Deus, cuius hie mentio

Deuique omnes ii mente alienati habebantur, qui aliqua rationeab usitata vitam agendi norma aberraverant: ita, ut pauca exempla afferam, Eteocles et Polynices et Labdaeidarum domus a tragicis poetis dai/novwvxeg appellantur (ab Aeschylo p. 3 et ab Euripide p. 4), quod atrocissimis sceleribus maculati sunt; Phaedra est demens, quod immodico
Hippolyti amore
flagrat
(p.
(p.

3);

Luciani

denique

parasitus
nisi

f'uribundus habetur
xeyyr\v Ttaoaoixiy.rjv

15),

quod nullam artem exercet

Quamquam de ea quoque insania, quae ab antiquis i e q a liavia appellari solebat 1 verba facere ab hac commentatione de possessione enim, quoad in morborum abhorrere concedo tarnen de numero habenda est, disserere in animo habeo

ea amentiae specie pauca dicere operae pretium esse puto

1

2
.

4 Cf. E. Rohde, Psyche II (Tbingen 1907) p. 4 et 46. Locos ad hanc U$av paviav pertinentes in capite priino describere snpervacaneum erat, quod eos collectos habemus apud E. Eohde 1. 1. p. 18 sqq.
2

De antiquorum daemonismo

59

Ac primum quidem sacra illa insania ii correpti esse videorgiorum. qualia in Dionysi \>1 magnae Matria vel Sabazii sacris colebantur. participes erant et tamquam amentes bacch abant ur: ita a Plutarcho, de Is.
bantur, qui
et

Os.

35

memorantur
et Alex. 2

ol

v.to/ol
3

xoig

rtsQt

luv

4t6waov

oyiaouolg

evoyoi zoig

Q(f-r/.oig

nal zoig rteql zbv

Jivvoov oyiuouoig yuvar/.eg.

myst. III 9 verba facit de
iis,

Porphyrius apud Iamblich. de

qui sunt
x>

Eaaltf) xdcvoxot.

Ut autem

bis orgiis effici veteres putabant, ut deus, in euius

illa fiebant,

lionorem sacra

in

hominem

invaderet.

ita

omnia
A. Die-

mysteria hoc spectasse et voluisse nemo est quin concedat. ut

nn'stae aliqua ratione

cum numine

coniungerentur.

cf.

terich Mithrasliturgie p. 93 sq.

Deinde etiam vates. qui non tarn ex avium volatu

milibusque rebus,
bant. Graecorum
Eurip. Bacch.
v.
\

si-

quam

divino spiritu inflati futura prospicie-

opinione insanientes erant, de

qua re

cf.

289 sqq. de Libero:

zb aCbu
k'l&fl

tidvzig 6 daiuojv ue- zb

\

yao

ay.ye.voLiiov

xcu zb Liariwdeg iiavzix^r TtoXXrp) %%Bi'

no'/.vg,
\

xuv
roig

yao

&tbg

eig

).iyeiv p.

zb

iie/./.or

fieurvozag

ttou1\

Philon.

de spec.

leg.

343 M.:

ev&ovoujf

yeyovcog ev yvoia (o TZQOxprp^g),

iiov
,

iiexaviorauivov iuv zov Loyiot

kjtiTtecpoiTrjxoTog de /.al ivor/.r /.6zog zov d-eior rtvevTfjg cpiovi^g

uuxog

v.al

noav

oyavojioiiav v.oovovxog.

Quibus
res pro-

in vatibus raultos

fuisse

nemo

negabit, qui futuras

spicere se posse confisi prophetabantur, alios vero, qui omnis

generis praestigiis
credulitate

usi id

unum

spectabant, ut ex

hominum

lucrum facerent.
cf.

Inter hos

ventriloqui, qui ex ventre suo

maxime excellebant deum quendam loqui hominibus

Griech. Altertmer

persuadere studebant,
II 4 (Berlin 1902) p.

Schmann-Lipsius
et

Blaydes ad Aristoph. vesp. p. 371. Aristophanis et Piatonis aetate Eurycles qui dam tantopere collegis suis praestitit, ut, quicumque ex iis temporibus allem

313

illam
v.

exercebat.
:

Eurycles
ydq
<pr oiv
t

appellaretur

cf.

Aristoph.

vesp.
trci-

1016 sqq.
|

uiinpaod-ai yao zolai ectzccig 6 itou\V(\g vir

&vf*el.

t(tv.elo&ai
(uhv ov

nozeoog itofX avzoig er nerton)erttxovg&v KQvdrp ezegotoi rtoujidroiav,

|

xwg
zalg,

za
|

cpaveowg

d'/.'/.'

lig

EvgvY.leovg iiavzeiav xal dllozQiag yaozegag eoig Kifttpdtxa tcoU.u

(.li^oduevog zip

ido/.ojv\

(50

J.

Tambornino

Scliol.
zctXrj^fj

ad

V.

1019: ovzog wg EyyaoTQiuv&og Xeyexai sJ&rjvri

uaviEvuEvog ia zov
Platon.
(ol urjdhv

EVVTTdox ovzog
ev

avzijb

al-

(.tovog;
eovzai

Soph.

p.

252 C:

%olg

Xyoig

ovx XXtov

swvreg '/.oivwvia Tta&r^iatog ezeqov dTEQOV

e^Eley^vTiv,

7tQOGayoQVEiv) tCov

XXa zb XEyuEvov

oixo&ev

EVaVTltoO UEVOV E%OVTEg, kvzbg vrcocp d-eyyo uevov wotteq zbv azonov Evovxkea tteql-

tov ttoXeulov

/.al

(peqovTEg asl ttooevoizcu;

Scholia: EvqvxXtjq yaq exei daiuovd

tteqI

Tiva sv

zf]

yaozQL e%eiv tov EyxsXei/iiEvov

y.al

tojv

ueXXvtlov

Xeysiv
udvTig,

o9-ev

Eyyaoioiitvd-og

exccXeito,

et:

EyyccOToiuvd-og

ay

ob xal yivog tl udvzEiov EvovxXsig sl.syov.

Exeunte
divina-

antiquitate ventriloqui
tionis

ex Pythone, antiquissimo

illo

numine (Rohde, 1. s. I p. Pythones appellabantur, cf. Plutarch. def. orac. IX: evrj&eg ydg eotl zal 7tatr/.v %of.udi~j to omo&cu tov &eov avzbv wotteq zovg iyyaozQiuvd-ovg, EvQvxXiag TtXoa vvvl ITvd-wvag TT q ooayo q ev o uevov g, Ivdv/iiEvov Eig tcc ocouaza tojv ttqo(prfctov

132 sqq.), nomen traxerunt et

ujT0(p9EyyEG&ai\

Hesych.

s.

v.

lyyctOTQLUv&og. .
.

xov-

tov TivEg EyyaoTQiuavziv, ol ob ozsovuavziv Xiyovoi

.,

zo.
.

tov

y.aXov uev\ sySllid. s. V. ov vvv Tivsg JJvd-cova XccTcov b rptXoocpog EvQimksa nb EvgvxXiovg zoiovzov udvzE(og. Denique omnis poeta, qui non certa artis praecepta, sed ingenium sequitur in versibus faciendis, a numine invasus habebatur; ita Plato contendit bonum poetam esse evS-eov et xazE%6uEvov (p. 6). Hanc poeticae possessionis opinionem iam dudum cum alia permixtam videmus. Cum quorundam fontium aquam homines inspirare posse antiquitus constaret de qua re infra accuratius disserere in animo habeo poetam a numine tangi fingebatur, dum ex sacro fnte bibit, quae imago in Graecorum et Romanorum litteris persaepe adhibetur. Primum eam invenimus apud Pindarum, qui dicit Isthm. VI 74
fjuElg
yaozQiuvd-og' iyyaoxoLf.iavTig,
*

Tlvdtova

vvv

.,

ttLoio ocpE

dixag ayvbv

vcog, z ad-vtwvoi xqccl %qvoottettXov

Mvauoovvag vszEiXav nao* evzei%eglv Kduov 7TvXaig, cf. Ol. VII 7: Eyto vekzocq %vzv, Moiov oiv, aE&XocpQOtg vodoivrciuTTtov et Nem. III 76 syto zds zot tteuttoj uEuiyuivov usXi Xev/.^>
:

ovv ydXaxzi, Mova/.teva

iv ttvocoiv avXwv.

6"

eeqo ducpETTEi,
e sacro fnte

tt6[.i

doiiuov AloXfiaiv

Poetam

bibentem habemus etiam

De

aiitiquoruin

daemonismo

61

apud Propert. III

sacerdos
|

1,

sq.

pritnus tgo ingredior puro de fnte

Itala per Graios orgia ferre choros.

Figura, de qua

est quaestio, etiam ita amplificatur, ut poesis

genu^ respiciat

fontem, cuius aquam hausit poeta; ita Moschus, imxdiptog Baovog v. 76 sq. dicit de Homero et Bione: uifrtooi Ttayalg
TTtcpiXr^iivoi,

dg idv trtive

ITayaoiog

y.ocirag,

d'

t/.i-r

.iua

ig lloid-oioag, et Propertius discrimen. quod est inter sua et

Hesiodi carmina, ita

etiam Ascraeos norunt
fl

definit,

ut

dicat

II 10, 25 sq.
\

nondum

mea carmina

fontes,

sed
:

modo Permessi

parvaque tarn limine lavit Amor. Cf. Propert. III 3, 5 sq. unde pater sitiens Ennius ante magnis admoram fontibus ora, taJia Calliope lymphisque a fnte pebibit; id. III 3, 51 sq. Huc spectat etiam Ovid. ore Philetaea nostra rigaiit aqua. titis
|

am.

15,

25 sq.

mihi flavus Apollo

III 9, 25 sq.
:

pocula
\

Castalia

pleno

ministrat aqua;

id.

Maeoniden, a quo ceu fnte

Cf.

perenni

Datum Pieriis ora rigantur.

etiam adnotationem

Rothsteinii ad Propert. II 10. 25.

Hucusque possessionem circumspeximus

ad animi aegritudiues, a Graecis voce
scimus autem
esse, ut

fiavla

quoad pertiuet comprehensas;

ita explicatas

corporis quoque molestias

numina in hominibus inesse putarentur. Apud Graecos enim ut apud omnes nationes inveterata erat opinio morbos ipsos esse numina, quae in terra vagantia quemcumque vellent
aggrederentur

ita

Hesiodus narrat
al d* htl

op.
\

V.

102 sq.: voooi

(poirjoi

' urd-QU)7ioioiv tcp'

fjieor],

rv/.ri

avrouatoi
V.

xaxa

d-vrftoloi

(piooioctL-,
Ttrxiovij

Aeschj'l.

Prom.

275:

Tr/xertoinri
sq.
\

Ttqbg allox

llov

TtoooiZdvei;

Soph. Philoct. v. 758

de Philoctetae morbo:

ex hominibus exirent vel sua sponte vel incantamentis similibusque rebus magicis coacta Soph. Philoct. vitvog laudrti yo oh v. 766 sq. de morbo Philoctetae

wg

i%7zlr o&r]
t

r/.ei

yao

arrj

ia xqovov nlvoig 'iowg

et

p oxav 7ZEQ t xocxbv ej-lf) rode, cf. adnotationem Radermacheri Haec autem numina non solum ad Soph. Philoct. v. 759. recta via, sed etiam per cibum in homines intrant: Plinius (p. 7) nobis tradit opinionem fuisse in fabatis mor-

tuorum animas versari, quod antiquissimae superstitionis esse Cum autem verisimillimum est (Rscher, Ephialtes p. 28).
fabae semper graves ventri habitae sint (Rscher
1.

s.

p.

27

62
locos

J-

Tambornino
collegit,
cf.

ad hanc rem spectantes

diss.

etiam Boehm,

De

symbolis Pythagoreis,

Berol. 1905 p. 14 sqq.), superstitio

a Plinio memorata ita optime explicatur, ut ima cum fabis

similibusque gravibus cibis daemones in homines intrare crederentur,
d-Qwrtovg

qui

eig

aorjuovg cpd-yyovg xal cpvoag

(Porphyr., p. 22
sq.)

xovg av-

l\.iTti7tTiv

cogerent alioque

modo

hac porro opinione profecta sunt et illud ieiunandi praeceptum, quod antiquis temporibus saepius datum
eos vexarent.

Ex

videmus (Eurip.
70, 2; 71;

Ion. v. 150; Marin, vit

Plin. nat. bist.

P.

W.

s.

v. castus)

Prodi 19; Cato, agric. 181; Wissowa: huc spectat etiam symbolum, quo Pytha-

XXII

155;

XXIV

goreis

praescribitur

yw/iov

ajrezeo&cu

(cf.

Boehm
31
sqq.)

K.

Wuensch Das
p.

Frhlingsfest der Insel Malta

p.
(cf.

1.

s.

et

Porphyrii de daemonibus

doctrina

p.

22

sq.

A. Dieterich

Mhraslurgie

98)

descripta:

daemones

gaudere

homi-

num

maxime autem sanguine et rebus immundis et ad illud cibi desiderium explendum hominum corpora intrare, quamobrem nemo a daemonibus ber sit; eo autem daemonum
cibis,

praesentiam probari, quod

et malis libidinibus

homines crepitus ventris reddant commoveantur.

II.

De

possessionis numinibus
si

Iam quaeramus, quae numina,

lantur \ auctores fuerint possessionis.

quidem nominatim appelPer se sane intellegitur

hunc morbum ab unoquoque deo effici potuisse, cuius rei exemplum habemus in Hippocratis de morbo sacro libro, ubi (p. 4), prout epilepsia apparet, vel Poseidon vel Apollon Nomios vel Ares vel Hecate et mortuorum animae eius auctores
1

Iuxta adnotare volo veteres Graecos numen hominibus omnis generis

significare

mala infligens
afferam

consuevisse voce d'aifiwp;

ita,

ut pauca exempla

bac re Usener 1. s. p. 293), Sopbocles Oed. Colon v. 75 sq. cborum loquentem facit de morbo i. e. de caecitate Oedipi: si ysvvaios ws ipn TtKrjv rov ai/uovos; in Euripid. Alcest. v. 561 cborus
(copiose

loquitur de

Alcestis

mortem

respiciens
cf.

quaerit ex

Admeto:
v.

-tws

ovv Mx^vnres iov na-

Qvxa Saifiova;

etiam Aeschyl. Sept.

t

802 de morte Eteoclis et Polynicis:

Sopb. frg. 592 de graviditate non

ovtcs 6 Saiuoiv oivbs

r v ficpoiv /ua;
:

legitimo matrimonio orta

fi

aneiQE ttoIois tov TtaQovxa daiuova.

De antiquorum daemonismo
esse dicuntur.

63

Sin autem accuratiiis perspicimus, brevi inveniet

mus pauca numina

praecipue
sionem.

a Graecis

singulari natura praedita Russe, quae apta habita sint ad movendam po^

Sequenti capite haec numina ex ordine

niumerabo

simulque breviter demonstrare conabor re vera eorum naturam

convenire ad homines invadendos.

(cf.

In bis numinibus primum numerandi sunt morbi ipsi quae de morbis pro diis habitis exposui supra p. t'.l sq.)

divinas,

Quantopere Graecis persuasum fuerit morbos esse personas optime probatur iis, quae Philostratus narrat vit. Apoll. IV 10: Ephesii pestilentia magnopere vexati Apollouiuni arcessunt; qui cum miro quodam modo in eorum urbem advenerit, Ephesios in theatrum conducit senemque ibi meudi-

cantem ut pestilentiae daemonem lapidibus obruere eos iubet Initio quidem inviti obtemperant Ephesii Apollonio, Stg de
uy.QooliOf.iib Tivtg in' cdiCo

iym'pavio,

y.al

o y.arauveiv

doxCov
etite,

veXeipev
i-cvijy.av

a&qov Ttvqg
3

xe

ueoxovg xovg bcp&aXiiovg

y.al

ol E(feoiOL

xov aliiovog
Tteql

xazskldtooav oricog cdiv,

icdcrtor
de bXiyov

ojg /.oXojvov Md-tov

avxbv y&oao&ai.
y.al

iyf/.t vaev dcpeXelv rohg Xi&ovg

xb

-9-rjq
t

iov, o hrt

eyxvaoi ,
fxhv

yviovai.

yvf.iviod-evxog
y.vtov

ovv xo eXr o&ai doyovvxog

oLioiog
xq>

i/fd-

vloto,

de t |Uv eldog

MoloxxCov,

Liiye&og

de yccTct xbv iieyioxov Xiovta ^vvxexqiuuerog lcpihq

y.al

vnb

xCov

XUkav

Ttaqajixvtov d(pqv, loorteq oi XwtCJvzeg.

Ex
sunt,

his morbis in

deorum numerum

relatis praecipue

dignae

quae memorentur, insania, cuius numen cf. locum supra (p. 55) ex Quinto Smyrnaeo allatum. ubi Tritonis fugat Maniam ab Aiace. Lyssa: in Eurip. Bacch. IV elg bqog, v. 977 sq. chorus exclamat: l're, d-oal Avoor g y.vveg, d-Laoov evP tyoioi Kdduov y.oai et in Herc v. 843 sqq. Lyssa
appellabatur

Mania:

ipsa in scenam prodit (supra p. 55).

certe respicit
rjTtidXoig

Febris: Aristophanes
v.

febris

numina dicens vesp.

itiqviv
y.al

1037

sq.
|

se
oi

xolg

htixetQijaai
x

xi

rolg

Ttvqexoiocv,

tobg

naxequg

\yyov vv/.xtoq

rolg TirtTtovg uTTerrriyov.

intellexisse

Didy-

cum quoque hunc locum /.cd y.al TUpw 'HttkxX^v ov uiutov, rpr m, adnotet: Jidv^og e Romanis A 26. Ephialtes p. EloTtav y.a/.ooi, cf. Koscher, Febris pro dea colebatur, quod docet Plinius, nat. hist. II 15

mum

ita

probat Schol.,

J-

Tambornino
et

nomina

alia

aliis gentibus

numina

in

iisdem innumerabilia
ei

invenimus inferis quoque in genera discriptis morbisque etiam pestibus, dum esse placatas trepido metu cupimus.
etiam publice Febris
Cic.

malus
ideoque

fanum
;

in Palatio dicatum

est.

Cf.

etiam

de uat. deor. III 63 de legg. II 28. Febris nuinen etiam erat Mephitis, dea sulphureorum et noxiorum odorum, quam in luco (Tac. hist. III 33; Plin. nat. bist. II 88; Varro 1.
Lat.

49) et in aede (Fest. p. 351 M.)

Romani venerabantur

di vini

denique honores tribui solebaiit

filiae

febribus quartanis,
p.

quae Saturni
logie II p.

habebantur, Preller- Jordan Rom. Mytho-

240; K. Buresch Klaros (Leipzig 1889)

Bei. u. Kult. d.

23 sq.;

Wissowa

Rmer

p.

197

sq.

Pagina 58 sqq. exposui artissimo vinculo coniunctam esse insaniam cum ea condicione, in qua versabantur Dionysi vel magnae Matris mystae et vates et poetae. Cum autem haec hod quae dicebatur pavia maxime attribueretur vel Dionysi vel, postquam Dionysi religio cum Apollinea confusa est, etiam Apollinis numini, cf. Eohde 1. s. II p. 52 sqq., magna Mater, quae etiam Kveb], Ma similibusque nominibus appellabatur (Hepding Attis p. 129), praecipue auctor habebatur aegritudinis animi. Ita Phaedra, quae insanit amore Hippolyti, choro ev&sog videtur esse ex Cybela (p. 3) iique, qui eiusmodi morbis laborabant, vulgo ^tqohrfcroi nominabantur (cf.

Hermiam supra Ut Cybele

p. 23).

ita

etiam

Corybantes,

i.

e.

comites huius

deae, quibuscum montanis organis sonantibus (Strabo X 3, 16 p. 470 C) pervagatur, cf. Immisch in oscheri Lex. der Myth. saevitia et II p. 1607 sqq., omnes homines, quibus irruunt furore perstringere solent. Hoc ita se habere nos docet Schol. ad Aristoph. vesp. v. 8, qui appellat Corybantes /.taviag xal &el<xoi.i.ov eu7ioir]Tiy.ovg (p. 5); eum autem, qui a Coiybantibus
,

amens factus

erat,

xoQvavzi&v

dicebant veteres:

Plato lo-

quitur de hominibus, qui oTteg oi xoovavTivTEg ovx e/ApQoveg

ovieg Qyovvxai (p.
6),

et

Xanthias
f t

ille

apud Aristoph.
?}

quaerit

ex Sosia:

all'

Tcaqacpqovg hebv

(p. 5) xogvaviLg,

quod verbum explicat Schol. ad Aristoph. vesp. v. 8 (p. 5) et Timaeus (p. 22), cf. E. Norden Fleckeis. Jahrb. Suppl. XVIII (1891) 337 et add. 352.

; :

De

aiiti<iU'>ruui

da'Miinnisino

At non

solimi

homines perpetua insania afficiunt Coryinsolitarum

exercitui
i

bantes, sed etiam

omnium formidinum visionumque

ooiocg ab

auctores sunt:

Synesius navatovg

iis

cuidam inlatos esse narrat (p. 23), et Xonnus (p. 23 sq. acrem clamorem Koouaviida qxinrfv appellat, quod, si tecom reputas, quae supra exposui de ratione inter saevitiam et subituin pavorem intercedente, mirari non potes. Ita fit, at, cum insueta
species

animum horrore

perstringeret, hos

tamquam averruncos
5) et

et prodigiales invocare solerent antiqui (Lobeck

p.

641),

velut illa in Aristoph.

(p.

eccles.

(p.

Aghopha: Timon apud

Lucianum

15).
/.uivlug

Deuique uog quoque

esse
profiterentur

auctores liabebantur Cory-

bantes; fuerunt euim vates, qui a Corybantibus se inspiratos

facit

(Immisch 1. s. p. 1615), qua de re verba 47 Mueller: oxav de xazaoxfi accoig rd tlor, kXavvfisvoi /.ad uiya ocovreg /.cd oyovutvoi TtoolftTti^ouoi tcc uel'/.ovra, d-eocpooovuevoi /.cd ucuvuuevot. Cf. etiam
Arrianus, frg.

de Apolline, qui vaticinaturus est xd nqo %ov '/o^ouov, raviu i'fii] cpoeod- \ XQOCt zeiouuye &g uev^ /.cd ol cp&ahiol rregirpegeig mal /u\ vaaoovfxivtj /.cd
i

Lucian. Inpp. trag.

XXX
/.od

y.uruu /.ooijaviiCotg
mal
(.ivoxL'/.d.

o'/.cog

/.aiy/ua

.tdviu

/.cd

(poi/jii^

Deinde
Roscheri
lex.

etiam

nymphae
p.

f-iavicodeig

erant

(Bloch

in

myth. III

514 sq.).

Constabat enini antiquis

temporibus inter omnes

fontibus profluentem

aquam aut spiritum ex quibusdam

homines vel torpidos vel inebriatos vel

mente captos reddere, quam rem significat Iamblichus, cum de iis, qui oracula edunt, dicit de myst. III 11: ol ' vcjq
Ttiuvjeg,
'/.a&djiEQ

Iv

Ko'/.ocpcbvi

hgevg to KlctQiov,
Iv

ol
3

de

OToaioig naou/ad-rxievoi, tog cd iv J.cpolg O-eo/ii^ovoat, ol l

vchcov
dif-ii^iievoi,

y.a&drteQ

ort

Boayxidcuq rrgocp^rideg

1
.

Ob haue causam insaniam ab

videmus, ut
is,

antiquis saepius ita explicatam

qui insaniret,

diceretur, quae
1

eum
hac

inyasisset

nymphain quandam vidisse mentemque eius turbasset:

Ps.

Similiter

de

re
;

scripserunt

Aristoteles

ntQt.

xouov IV

(=

Antigonus Caryst. hist. mir. 145 (160), 164 (180) Sotion (apud Westermann, Paradoxagr. Gr. p. 183 sqq.) frg. 1, 17, 20, 25.
III p. 633, 55 sqq. Didot)
Religionsgeschichtliche Versuche
u.

Vorarbeiten VII,

3.

QQ
Paul. Aegin.
(p. 25),

J.

Tambonrino

Qui autem eiusmodi nympharum impetum

Graecis
I.

perpessus

erat,
16),

appellari
s.;

solebat

wucpoX^TtTog:

Pollux
1.

(p.

Paul. Aeg.
Paul.

a Romanis lymphatus: Varro

120,

Lat VII

87,

Fest.

p.

11 sqq.,

Placid.

p.

62,

15 sqq. Deuerling.
Fieri sane non potuit, quin spirare crederentur (Bloch
l/.
1. 1.

nymphae etiam prophetas

513 sq.): Basis

in-

p.

est xardoxerog

vvf.ig)iv

vel fiavelg ex vvucpwv (Pausan.

p.

IV

27, 4:

12, 11),

conf.

etiam Welcker Gtterlehre III

55 sq.

In iis porro numinibus, quae a Graecis imprimis apta habebantur ad homines possidendos, etiam Pan numerandus est. Perpetuam insaniam a Pane effectam memorat chorus
in Eurip. Hippol. (p. 3), qui

Phaedram vocat

evd-eov ex Ilav6g r

epilepsiam
v.

1168 sqq.,

Eurip. Med. %ooictv yao morbo: XXdj-aaa Creusae legimus de ubi

ei

attributam

esse

darum
y.cci

fit

ex

Xexqia rcakiv
tUTtsoovoa
Ttov
|

%toQEi Toefiovoa
j

y.Col.a
-/.ai

ulig cp&dvet

3-qqvoigiv

(.irj

%aual neoelv.
ij

Tig yeoaia tvqogjvXcov iaocc

\

rj

Ilavbg oyccg

rtvog

d-ewv fioleiv

va)X6Xvi-.

Hoc

loco epilepsiam
p.
i[

manifestum est (Rscher Ephialtes Ilavbg gyag 77), quamobrem scholiasta adnotat adverba: rirog &ewv ftoXelv, haec: rovg e^aicpvrjg -/.aTUitinTOvrag wovra
significari
?)

rb nakaibv
7tXfjx&ai

ol

vO-gcoTtoi

vtto Ilavbg

ftaUora

y.al

'Exunjg tte-

rbv vovv.
opinio,

vulgaris erat

Subitum pavorem a Pane evocari tarn ut haec insaniae species ab eo etiam

Suidas
r-viy.a

nomen
S.

acciperet et vulgo appellaretur Travr/.bv elfia:

(

V. Ttaviv.Cp de.if.iaTi'

tovto yiverai ael tv GToaroTiedtov,

vev ahiag eiuara

aicpviiov oi te irtnoi y.al ol avd-oioitoi EY.raQax&Coai,

firjefiig

aiziag rfQocpaveiorjg ....?} ort

veriS-Eoav.
7taviy.bg
p.

tcc

tCo ITavi

Vel

7taviy.bg

rpog,

ut
(p.

a Pausania
23),
cf.

(p.

58),

vel

dovog, ut a Synesio

Rscher Ephialtes

70 sqq.

et Selene u. Verivandtes p.

157

sq.

Quae cum ita sint, facile est intellectu, cur Pan etiam cum prophetia coniunctus sit, ut fit apud Iamblichum, qui de
p. 122 Parthey tGjv vvficpCbv v.al Ilavbg ETtirtvoiag memorat, et apud Pausaniam, qui VIII 37, 11 mentionem facit nymphae cuiusdam, quae a Pane inspirata oracula ediderat. Si quaeris ex me, quomodo factum sit, ut Pan fiaviwrjg (Hesych. s. v. nav'uo aifiovi' fiavubei aiftovi) fieret, respondeo

myst. III

De
tibi:

antiqurtrum daemonismo

67

ab

initio
in

erat
lex.

Pan

numen
III
p.

ciistodum

gregumque,

cf.

Roscherum

myth.

1382sqq.,

quae antiqnissima

Panis natura brevi se expandit

(jiiidem sententia

duae

in

in multas partes, qnarum mea quaestionem veninnt Ac primum

quidem Pan confusus est cum daemone meridiano, ciiius opinio, quae apud plnrimas et antiquorum et nostrorum temporum nationes pervagata est, eo exstitit. quod in australibns regionibus praecipue meridiano tempore fervidi solis ictus noxiam

vim habent. qua liomines variis malis vel etiam morte cf. Drexler in Rschen lex. myth. II p. 2832sqq. Eo autem factum est, ut Pan daemon meridianus haberetur, quod pastores, qui perpetuo sub divo versentur, illius daemonis impetum maxime sentire necesse est, cf. Rscher 1. modo 1.
illam
afficiuntur,

III p. 1397.

Deinde, quod Pan ex custodum gregumque mimine factus

est auctor Panici terroris, alicnius

saepe accidat,

momenti est x Cum enim ut pecus armentumque sine ulla causa pavore
.

perstrictum subito se proripiat, non solum hie terror, sed omnis

et

liominum

et

bestiarum furor in

Panem

collatus est.

Sequuntur Ulnares deae, ex quibus hie memorandae Selen e etiam Mene appellata, cf. Rscher Sehne u. Vene. p. 17; Hecate: de Hecata ut lunari dea scripsit Rscher 1. s. p. 25 et in lex. myth. I p. 1888, 1900 sqq.; Artemis: Artemin Ulnarem deam esse probant exempli gratia
sunt

Rscher Sehne
myth. I p. 572,
p.

Vene. p. 25, Schreiber n. Preller-Robert Griech. Myth.

in
I
4

Roscheri

lex.

(Berlin 1894)

312,

2.
2
,

Cum morbum
qua
de

comitialem a luna
epileptici

effici

antiqui cre-

derent
t

causa

saepissime
Gi.'Kx
i

appellabantur
i

o.r viLovTg,oth,viCovTEg, ael^via^uevoi,

VL(>u 7Xxoi, lunatiri

s.),

mirari non habebantur possumus, quod numina supra memorata auetores

(permulta exempla profert

Rscher,

1.

modo

enr

1 Hac una re utitur Rscher Ephialtcs p. 70 sqq., cum explicare stndeat, Pan uanoiS^s factus sit. 2 Haec opinio flnxisse videtur inde. quod singu epilepsiae impetus

ex

quibusdam lunae signis pendere

(*?

videbantur,

cf.

verbi

causa Galen.

IX 903 Kuehn:
5. U.

asX>]vr;)
y.al

rds rcv httXqnraM'

Tox. 24: eU/eto Sh

V. p. 69.

xaraTtixTEtr 7T$6i

t^oa Tre^ioovg; Lucian. Trr o'rrv avhuoinrr v. Rscher

t

: :

58
epilepsiae.
liasta
(i'jovto

J.

Tamborniuo

Hecatae haec mentis alienatio attribuitur a schoad Eurip. Med. v. 1172: tovg e^airpv^g y.az anirzrovrag
c

zb Ttalaibv ol av&QtonoL vitb ITavbg f-iaXiora v.al

Ex.dzt]g
87, 31

TTeTtlfjxd-ai
tf]

tov vovv.
3

De Diana
rctvtbv

dicit

Eusthath. ad
c

II.

'

....

ylQTfxidi,

uitv

E/.dvt]

v.al

fiaivia

d-ead-ai cpaat ict zb

ei7ts.lv

doxeiv (.lanCbv aitiav elvai ziaiv, cog olnv

roig oeX^viaCousvoig.

Etiam omnis insania ad lunam revocata est, cf. Rscher 1. s. p. 70, quam rem ita se habere docet Origenes, coinm. in Matth. XIII 6 (p. 46), qui refutat sententiam hominum
zrjv

aiiiav

7tdoi]g
t

fiaviag

y.cu

Ttctvzbg

autoviaa uov
i

vctrpsQv-

Ttov Ircl

rovg rf g oeXrjvqg ox^uariofiovg.

corum opinio certe non modo eo orta

petus respiciunt certas lunae figuras,
noctis Stella, et

Haec autem Graequod epilepsiae imsed etiam quod luna est

est,

cissimarum
terrorem.

specierum,

nox apud omnes gentes plena habita quae liominibus maximum

est atro-

iniciunt

Praecipue in

Hecatam

huius

formidinis causa

transferebatur,

natura quieti se dat, i. e. eorum, qui non

quae dea, cum tenebrae oboriuntur omnisque vagari incipit una cum animis drdcpiov rite sepulti sunt (Rohde 1. s. II p. 413)
i.

et iaiod-avazcov vel iaicov

e.
i.

eorum,
e.

quibus vis altata est

(Rohde

1.

s.

p.

412) et acbowv
1.

eorum, qui immatura aetate

mortui sunt (Rohde

agmen omnibus iis, Phaedra insaniens dicitur h'v&eog E*drr]g (p. 3) Hippocrates (p. 4) exponit ubicumque quis per noctem tantopere exterritus
c
;

83 sqq. et 411). Hoc formidulosum quibus obviam fit, animi affectiones infligit
s.

p.

sit,

ut Ttaqdvoia
sint,

v.al

dvaTtridi^oieg ix ztfg xXivr^g

'/.cu

cpsv^isg ea)

Hecatae enioXcg xal f^dtcov eydoig culpam attributam esse. Ceterae quoque lunares deae insaniae auctores habebantur: Selen en /.iavid)rj habemus in scholio ad Soph. Aiac. v. 172: rovg rtoXXovg ydq rwv fiaivof.ievo)v &/. Apud Nonnum XLIV 227 sqq. Islrjvrjg vooelv vTZoxL&evzai.
factae
Uf.il

de Mijvrj
J

Bax%idg,
usdeto

ov.% bzi (.iovvov ev

v.al

ai&6Qi

/.ifjvag

eXlooto,
|

dkl

zi /.ai (.tavirjg

Xvooav aytigto.

Ibidem
p.

XL VI 104,
ZsXijvrjg.

ubi memoratur Xvoor^tg d-gaobg oiozqog

dfieoaivoio

Artemin
apud Soph.

apud Eustathium,
Ai.
v.

cf.

locum

68

allatum,
fj

et

172 sqq. (chorus loquitur de Aiace):

\

oe TavQOTila

Jtbg "Aozeuig,

(.leydXa

cpdzig,

{.idzsQ

ctio-

De antiquorum daemonismo
%vvag
i[ig,

69
uytlcdag,
et

wguaoe navduoig

l;il

vg

apud
et ira-

Horatium

art. poet. v. 454,

ubi adfertur fanaticns error

vunda Diana. Praesertim Epliesiae Dianae iram Graecos timuisse concluditnr inde, quod apud Plutarch. de d. po6t p. 22 A Timotheus eam appellat ucurdda, rdda, tpoidda, '/.rooda.

numinibus verba faciam, quae int er homines etdeos positaerantet, ut Useneri (1. s. p. 248) verbis utar, ohne Gott zu sein, an den gttlichen Eigenschaften der Unsterblichkeit und berlegenen Kraft Anteil hcdte(n), quae
Kestat, ut de
iis

numina,

cum

posterioris

aetatis

homines a

diis

discernere

volebant, 6ai(.iovctg vel

daemones

appellare solebant.

De
enim

industria dico:
liuic

posterioris

aetatis homines.

Ab

initio

an
vis

sit

verbo varia subiecta erat significatio operaeque nescio pretium paucis exponere, quae fuerit illa vocis aiiaor
.

quomodoque tempore progrediente commutata sit l Apud Homerum vox aluiov idem significat ac fcg, et ahuor appellatur omne numen divinum, sive praeditum est infinita potestate ut Iuppiter et magni dii, sive vis eius certis terminis circumscripta est ut nympharum aliorumque minorum numinum. Vetus igitur verbi notio non mutatur, cum postea mortuorum quoque animae cduoveg appellantur, ut apud Aeschyl. Pers.
v.

620 (de Dario mortuo): tv ts aluova Jccqsiov &vakixXelo&B, et apud Euripid. Alcest. v. 1003 (de Alcestide mortua): vv Ibid. v. 1140 (de Hercule): ^dyv v toil ndxaiQu 8at(JLO)v.
3
{

ovvdipag ctuwvtov
rixgCuv xvglqt' (fccol

xGj

y.iqi<o,

ubi

Schol.

adnotat:

i)

rCo

tCbv

yao rolg vengobg daiuorug.

At paulo post

Homeri aetatem novae significationes adiudicantur liuic verbo. Ac primum quidem fatum, quo se regi gubernarique Graeci sentiebant, ai/.iojv appellatum est, cf. exempla p. 62, 1 descripta.

Cum autem

ita dicam, in tot partes, quot

brevi Graeci fortuna. ut homines in mundo versabantur, distributa, suam cuique fortunam attribuerunt. quae tamquam
alius alio fato uteretur,
1

Permulti
d.

viri docti

de hac re egerunt,
d.

quorum

affero hos:
p.

Abhandlungen

Kgl. Akad.
p.

Wiss. zu Berlin 1852

238 sqq.;
d.

Gerhard Lehrs

Populre Aufstze 2

141 sqq., 189sqq.; Ukert Abhandlungen

Kgl. schs.

Gesellsch. d. Wiss. I (1850) p. 140 sqq.;

sener

1.

s.

p.

248, 253, 292 sqq.;

I
p.

Waser, Pauly-Wissuwa
677
sqq.,

s.

v.

Sai/uov;

Welcker Gtterlehre

138 sqq.,

731 sqq.; III

p.

3 sq.

7q
conies
ei

J.

Tainbornmo
vel

adstaret.

Huic quoque comiti vel bouo

malo
v.
\

nomen daifuav dederunt;

exempli causa affero Theognid.

161 sqq.: rfolloi toi %qwvtcci a.alg rpQeoi, aluovi ' lod-Xij), tlolv S'ot ovlfj -tyadfi olg to xay.bv oxeov yipsrai dg ayaO-ov
|

xal

dalf-iovi i).cJ>

/.loxd-i&voi, zilog d* egyfiaaiv ol>x sttstcci.

\

Hae

variae notiones, quas vox

bat,

dal/.iojv

apud veteres Graecos habesignificatio,

non omnes servatae sunt, sed ea

quae deno-

tabat numina diis deteriora, hominibus potentiora, ceteras magis

niagisque obscurabat, et posteriore aetate, quod quidem attiuet ad communem loquendi consuetudinem, voce dalutov fere non appellabantur nisi numina modo memorata. Quae dixi recta esse is libenter concedet, qui legerit libros cotidianum vulgi

usum

et

opinionem respicientes, quales sunt verbi causa papyri

et

magicae, Cyranides, defixionum tabellae (collegeruntE. Wuensch,

IG

III 3

A. Audollent Defixionum iabellae quotquot inno1905)

et

luerunt, Paris
obstat,

similia

2
.

Sententiae

meae minime

quod permulti eiusdem aetatis scriptores ut Pausanias et Lucianus et Philostratus et Aelianus vocem ai/.uov eodem modo ac veteres Graeci adhibent. Tantum enim abest, ut illi viri accedant ad commune sermonis genus, ut vetera probata exempla imitentur verbaque eorum recipiant, cf. W. Schmid

Der Attizismus
Hellenismus
vocis
cd(.iwv

in

seinen

Hauptvertrelem

passim;

Wendland

p. 32.

Quantopere autem posteriore aetate variae sententiae oblivioiie obrutae sint, apparet ex

Maximo
1

Tyrio, qui, ut

daemones

i.

e.

media numina esse probet,

comes non reinanebat nunien impersonale ut catholicorum divina factus est et 'Aya&ds Aai(ioiv vocatus Quaestio de Aya&ov Jaipovos nuinine, in deorum nurnerum relatus est. quamquam eam solvere conati sunt E. Gerhard Akademische Abhandlungen

Bonus

ille

angelus tutelaris,

immo persona

II p. 21 sqq.;

Eohde

1.

s.

I p.

253;

Preller-Robert

1.

s.

p.

542;

Eeitzenstein
per-

Poimandres
dueta
est.

p.

72 sqq., tamen

meo quidem

iudicio

nondum ad finem

Brevi traetatum viris doctis offerre

me

posse spero, quo omnia,

quae de illo deo babemus documenta perscrutari et quid de eo sentiam exponere in animo babeo. 2 In Cyranidibus et papyris magicis, quas aecuratius perspexi ad verbi SuI/acov usum cognoscendnm, res ita se habet: in Cyranidibus vos Saificof omnino non aliain habet signicationem et in papyris magicis, quae saepissime illo verbo utuntur, decem tantum locos inveni, quibus Saifion^

non

est

numen

inter

homines

et deos positum.

De antiquorum daemunimo

71
ille

compluribns Eomeri

locis

utitur,

([iiibus

poeta

deos

hoc

nomine appellat;
govrtg

ita dicit in dissert.

XIV

5: zl &j vvv;

no-

ueql zo daifioviov zo SwxQdzovg, 'Oprjgqi trvveyivovzo dirjotuev) avuj) i/.tivfo St iiyzo; TZtqi luv zo 'Jyt'/j.og, ozi
exxXrjaitp Groazuni/.f,

Lv

ruijocnov
cog

iivtyO-tlg

TtQg

zbv \lyu

{if'uvoiia,

G/twuevog zb

i;i<pog

xaiocov yuoXvezai heb daiuoviov

Id&qvQv
griech.

y.tdii zb aiuviuv.

Maxime patres
apol.

ecclesiae hoc errore

perstricti

sunt:

Athenagoras
p.

26

(ed. J.

Geffcken

Zwei
bonis,

Apologeten

145)

nos

docet

homiues a

deo

a daemonibus maus
y.cr/.d,

affici, ad quam rem probandam nititur } fragmento trag, adesp. 455: zav 6 aifiatv drgl nogavvj]
|

tov vov

k''/.cufje

:rgCoiov

(io

ovXevezai).

Illud psalmistae

(ps. 5) ndvzeg ol xheol rwv Id-vCov cuuvia a Graecorum abhorrere concludunt Clemens Alexandrinus et nou opinione

XCVI

Lactantius inde, quod apud eos quoque dii aiuovtg sint, cf. Clem. Alex, cohort. ad gentes 4: colu yov ehtzatg aTovg neu dalfiovag vpeig avzoi xsxX-qytaze- hzel /.cd uv Hxhjvv aii) v /.cd
t

zovg u.ovg d-eobg xcauet zifi^aag "OfirjQog uipovag 7tqoorff6qev3 1 otv fj OulvLUTvde er'jxei coLiaz lg cdyioyoio Jibg ftsz
|

daiuorccg lloug. Ttcog ovv ezi &eoi ra ucu/.u

/.cd

ol daiuoveg;

non putctfit, credani Romer o, qui summum illum Iovem daemonibus aggregat: sed et aliis po'etis et phUosophis, qui eodem modo daemonas, modo deos nuneupant; quorum alterum verum, alterum falsum est. Quibus rebus cognitis ad rem redeamus et, quae fuerint
Lactant. div.
\

instit.

IV 27

si

nobis credendum esse

media
sunt

illa

numina, quaeramus!

mortuorum animae,
fere
vis,
,

oranibus

animarum

In his primum numerandae quarum opinionem apud Graecos Magna est temporibus pervagatam videmus. et plerumque hoc quam, cum iraseuntur

ut hominibus detrimentum inferant, exercent (Rohde faciunt maxime autem timentur dzdcpcov, iaio1. s. II p. 362 sqq.), Cum Hecata y-awiior, dcQCv animae, cf. quae dixi p. 68. Philops. Lucian. In (p. 16) vagantur horribiles species habentes. Ibid. .31 zip xgav. -/.cd -/.anvcri Ion daemonem vidit lUiava appahominibus. reddit daemon, qui domum quandam infestam
ret
au%Lir gbg
t

/.cd

/.oar]zi]g

/.cd

udvztgog tov ^orpov xal gzi

?}

fihv y.vcov Ixoil s Tcxgog ytyvoiievog

Kicov.

Pausan. VI

6,

11

tabula

describitur,

in

qua depictus

est

daemon Temesaeus

72
(Eolide
1.

J-

Tambornino
deivaig

s.

I p. 193. 1)

%quv xe

{islag

/.al

xb

eiog

ctTiav ig xcc

[idlioxa cpoeQg. Xvxov dh dunioyzxo iQfia s&dfJTCc.

Procl.

in

Plat.

tiaxa
y.voiv.

dciif.i6viov

remp. II 183, 29 Kr. xa oipeig f aav cpoeqal xal

:
t

(.ilv

ovv TcavxoSana

ocpeoiv ioiy.xiov xal

Daemones hominibus apparent, cf. verbi causa Lucian. Philops. 15 sqq. (p. 16), ubi Eucrates quidam narrat et noctes et dies se saepissime daemonibus obviam factum esse ibid. 29
;

idem se probasse
y.al

dicit

aiuovdq xivag elmi ml (pavxdo^iaxa

vtisq yfjg y.al cpaiveo&ai
vidit,

vtTCQcvv

ipvyag

TxeqiTCo'ktlv

olg

av

l&slwoiv.

Quicumque autem Phantasma

malis
vel

ab eo invasus
Hyllus

possessionis

animi

vel

corporis

afficitur:

apud Sophocl. (p. 3) insaniam appellat voaslv l' alaoxQcov quidem Useneri 1. s. p. 293 aliorumque virorum si i. e., doctorum explicationem sequimur, ex animis, quae post mortem lav&drziv non possuut; puer ille apud Philostratum (p. 20) vexatur ab anima viri cuiusdam, qui postquam in proelio cecidit, graviter irscitr, quod mulier eius paulo post mariti mortem novum matrimonium iniit Hecatae Imo'kalg y.al fjQtbcor
;

Iffoig attributas esse Txaqdvoiav

vrjg

y.al avaTirfirfiiag

Iy.

x^g xkl-

yal (psv&ag
(p.

i'Bco

supra

(p.

68) vidimus;

similiter

tragicus
c

quidam
vxo{.iov

nocturnum pavorem nominat yoviag Ey.dxi]g impetum; in Olympico denique stadio equos a daemone
6)
5

'Taraxippus

appellato consternari veteres credebant (Pausan.

iile
1.

VI

20, 15),

quam insaniam cur daemon

;

eqnis adferret, varie

17, xal ig xbv FIoqfiQi]

explicabatur
yr g
t

r]y.ovoa 6s, ait

Pausanias
VTtb

s.

9dovog l4ly.d&ovv dyvxiov

o

xi]v aixlav,

wg ivxa&a
xCbv
c

kdoi

IdAxd&ovg aito&aviov

Otvftdov

l7t7toa^6iag

yd^iwv evsxa' axe de dxryrfiavxa iv iTtTtog^io), dayavv xe eivai

xolg iTtnevovoi
Tial ovx,
svf.isvfj

alfiova.

animas eam quoque possessionem perficere Graeci arbitrabantur, quae ita ostendebatur, ut numen, postquam neminem intravit, non animum, sed corpus infligeret; qua de re hoc loco copiose disserere supervacaneum est, cum 1 p. 61 sq. hoc fecerim

Mortuorum

Nemo

certe est, quin sciat

modo

intrando, sed etiam feriundo homines detrimento afficere.

effici

animas mortuorum ut omnia minima non Hoc autem

antiqui credebant, qui ex verbo

larvarum ictu eum praecipue morbum

nXrjJTTetv

nomen

traxit apoplexia,

cf.

Rie Rhein. Mus.

XLIX

(1891) 181.

Huc

De aiitiquorum daemonismo

73

In his mediis numinibus multi etiam numerandi sunt inquales sunt verbi causa nymphae, satyri, morbi similesque. qui magna ex parte ceteris diis ut comites
ferioris classis dii,

Cum autem

1.8. II p. 156 sq. has duas classes, tarn 1 de fluctuans sit, ut accnrate constitui omnino non possit i. e. spectant tractatum ad quae numinibus, classis deterioris de nymphis et morbis, supra p. 65 sq. et 63 sq. verba feci.

adiungi solebant,

cf.

v.

c.

Sclimann-Lipsius
est

terminus,

qui

inter

Haec

erant,

quantum equidem

video.

media omnibus certe temporibus magnum in populari religione obtinebant locum. Exeunte vero antiquitate daemonum opi-

numina, quae possessio-nem

efficiebant,

veterum Graecorum quae numina

nionis vis magnopere augebatur, cuius rei primum auctores fuerunt orientales religiones, quae omnes malis
daemonibus illustrissimam gravissimamque potestatem concedentes post Alexandri magni aetatem apud Graecos magis magisque propagari incipiebant Omnibus autem orientis nationibus

daemonum

eorum daemonibus accuratissime quaesivit

assi/rienne p. 21 sqq.).

doctrinae subtilitate praestabant Assyro-Chaldaei (de v. d. Fossey La magie

vulgo Dualismus vocatur, induxerunt, cf. gions orientales dans le paganisme romain
cum, ut viri docti Cumont
(1.

Praecipue Persae qui eam rationem, quae J. Cumont Les relip.

183,

quae

ratio,
Jes

s.

p.

189)

verbis utar,

tous

peuplcs primitifs se reprisentent la nature

comme remplie
et

d'esprits

immondes
avec

et

mcchants,
repos
.

qui
.

corrompent
cette

torturent

ceux

qui

troublent leur

.,

donna

croyance

universelle,

un fondement dogmatique, une puissance

inou'ie.

Deinde

etiam
esse

Graecorum philosophiae

aliquid

attribuendum

Philosophi enim ex Piatonis aetate daemonum puto. bonos doctrinam exaedificare coeperunt: malis daemonibus daemones, quod ad tractatum minime pertinent, non respicio qui apud multos philosophos ut apud Xenocratem (cf. Heinze

spectant, quae narrat roor/in

ille

apud Lucian. Ocyp.

vyir};

v.

103 sqq. de Ocypi

Se TtoXla
exeira.

morbo: Ikd-sv

ftev
\

ovv ro tiqwxov
ylivr s vTtep&e
t
|

Sfiovi,

<faya>v
\

xai

Tuaiv 6 Svarv^rjs

xararteocov vnvol fiovos'

rvtcios

SivTtvioas expavyaoev
1

ws Saifwvi Tilrtfti*, xai yoos Tidvras lev. Ceterum antiqui id facere numquam conati sunt, cf. E. Heinze Xenohrates (Leipzig 1892) p. 89.

74
1.

J.

Tamboriimo
(ibid. p.

s.

p. 83), in

recentiorum Stoicorum disciplina

108),

apud Alexandruni Neopythagoricae scholae sectatorern (ibid. p. 111) mortuorum animae erant, omnia mala, quae in mundo acciderunt, attribuebantur, et ad eos referenda esse ea sacra, quae ad deorum iram averruncandam flerent, iam Xenocrates
pliilosophi

Tantum igitur aberat, ut demonstrare studuit (ibid. p. 83). populrem daemonum opinionem refutarent, ut eam
confirmarent.

reciperent rationibusque
si

Haec autem

doctrina,

consideras,

quam

multi pliilosophi liellenistica

institutis,

quae dicitur

aetate non

modo scholarum
1.

sed etiam contionibus

et tractatibus
cf.

popularibus placita sua propagare studuerint,

s.

Wendland

p.

37,

39 sqq.,

fieri

non potuisse concedis,

quin paulatim

ex gymnasiis in loca humiliora descenderet

veteremque illam superstitionem exigua certe ex parte dirigeret. Quomodo autem orientalium religionum et philosophiae Nempe primum daemonum opinio apud Graecos vis apparuit? tan top er e est aucta, ut exeunte antiquitate omnes fere

horum numinum
1.

timore perstrictos videamus, cf. Wendland non solum propagabatur, sed etiam muAt p. tabatur Graecorum superstitio. Considerandum est enim
s.

123 sqq.

orientalium religionum

et

philosophiae

malos

daemones

id

unum

spectare, ut hominibus

damnum

apportent,

cum populres

Graecorum daemones ut omnino omnia numina ea sint natura, dass die Kraft zu segnen und zu heilen unzertrennlich ist von der zu schaden und zu vernichten und umgekehrt, dass daher auch in jeder Gottheit beide entgegengesetzte Seiten vereinigt sind {0. Jahn Berichte d. schs. Ges. d. Wissensch. VII 1855, 61). Multos certe posterioris aetatis daemones illam philosophiae et orientalium religionum daemonum naturam accepisse manifestum est; sed singula perspici et enodari nescio an non possint vel maxima sagacitate adhibita (cf. Wendland 1. s.). Utcumque autem res se habet hoc unum satis certe constat: daemones
;

posteriore aetate multiplicati et conversi veteres deos

magna
Con-

ex parte, ut

ita

dicam, possessionis opinione expulerunt.

tarn diu,

cedendum

est

quidem

quam Graeci deorum

opinione

imbuti erant, deos ipsos aptos habitos esse, qui possessionem

mitterent et sanarent

ita

saeculum

Hecatae

mysteria

usque ad quartum p. Chr. n. Aeginae celebrata a possessis

De

antiquoruui daemonisiuo

75

vulgo visitari solebaut (cf. Rohde 1. s. II p. 80, 1) autem postea opinabantur homines Graeci daemones et non deos possessionis auctores esse, quod optirae probatur papyris
;

magicis, GjTanidibus aliisque libris, qui, cum lymphationis remedia offerentes cotidiano usui servire vellent populrem opinionem respicerent oportebat hi enim libri semper loquuntur
, ;

de

daemonibus

expellendis vel propulsandis.

III.

De sanandi

ratiouibus
se ab
illis

Iam quaeramus, quomodo Graeci

quoruui
derint.

sacris morbis,

p. 55 sqq. mentio facta est, liberaverint vel defenAc primum quidem deorum propria natura supra

adumbrata Graecis possessionis remedium praebebat. Ita, ut pauca exempla aiferam, is ab insania liberari et certe defendi Liberi quoque se posse credebat, qui Dionysi sacra colebat. ad (Servius patris sacra ad purgationem animi pertinuisse
georg. I 166) nos docet Plato (p. 7) repudians av.ytiav Dionysi, quam Dionysotelestae y.adaQuoig putarent; Dionysus est, ut
ait Schol.

ad Pindarum

(p.

3), /.ad-ctQzr/.bg Ti]g

uaviag.

Idem
(p. 6)

valebant magnae Matris sacra: Cybele dicitur a Diogene

&tbg viivqjbg iaiog t? aua

et

a scholiasta modo memorato

/M&doToia

zfjg

iiaviag.

quae hoc ipso consilio fiereut, Ita quotannis Aeginae ut insania prohiberetur et sanaretur. mysteria Hecatae celebrabantur, cf. Lucian. navig. 15, ubi

Fuerunt etiam

myster

Lycinus quidam narrat: xahoi icowif xal

jfjg

eg A'iyiva.v

ml
aua

vi)v

'Evoiag

vsXeTrjv

lv

fjXixy

oxacpidiqt

itavieg

oi
:

(f.i Ttvidotv e/.aoiog o'J.Cov uTtlevaaiiev.

Pausan. II 30, 2

d-ewv de Aiyivfpcai xiliioolv 'JExdvrjv

uhora

xal Tsketrjv ayovaiv

avu :tv erog Exdnjg, 'Oqcpia

leyovttg.

ocpioi Y.aiaox^aaottai irjv

p.

rehih'

Libanius in orat. pro Aristopb.

exeivrjg

426 laudat Me-

nandrum quendam, quod

v;do
xiv

erat cpilog Exdrfj ;cUlov luv lg Ar/ivuv

,

quae tov l&oov v.oovcpaiog iov eoque Eleusiniis dissimilia intellegitur ex Aristophanis vesp. v. 122 (p. 5), ubi Philucleo, ut ab insania liberaretur, Aeginam ductus dicitur (Lobeck Ar/laophamus
ooyitov,

lustralia

fuisse

76
p.

J.

Tamboruino
furoris

242).

Etiam Corybantes, qui non solum

rpcov

auctores r
litaqioyol

sed etiam

arcoTtavoTOQt.g

deivwv,

cpuvxaoiGyv

(hymn. Orphic,

p. 9)

habebantur, mysterio, vulgo

y.0Qvca>TiG(.ig

appellato (Hesych., p. 25), colebantur,

quod magno cum tymp. 5,

panorum
1.

strepitu

celebratum (Aristoph. vesp.

'/.dd-agoiv
1.

2;

Plato

legg., p. 6)
s.;

uaviag

efficere
s.;

antiqui credebant (Plato

1.

Schol. ad Aristoph.

Hesych.

s.),

cf.

Immisch

1.

s.

p.

1616.

Cum autem
liberare

Graeci se a morbis, quos

deos

dii

iis

inflixerant,

volebant,

invocare vel mysteria visitare non

i.

oportebat:

multo simplicius remedium habebant

teraporibus

e.

artem
Pauly-

magicam,
ab

quae ut apud omnes gentes etiam apud Graecos

exercebatur,
cf.

antiquissimis

Rie,

Wissow s. v. Aberglaube. Ita, ut nonnulla exempia afferam, iam Homerus incantationes ad sanguinem prohibendum novit
t

456 sqq.: Ulixem, qui in venatione vulueratus J wreriv ' Odiof oc Tialdsg ffi'/.OL ^iffsrtivovTO,
|

est, Avto1vy.oio
f.ivf.iovog dvri\

&eoio

df^oav emoTa/usriog, ijiaoif]

aif.icc

KtXcavbv
facit,

eoyedov;

Plato Theaet. 149

CD

IttwCv

mentionem

parientium vel augeant vel prohibeant K

Ad

quae dolores hanc antiquissi-

mam

superstitionem postea multum attribuisse constat orien-

tales nationes,

aliasque gentes,

quorum ars magica non modo, ut apud Graecos erat magna remediorum copia sine ratioue
sed un Systeme colierent de doctrines,
.
. .

et ordine conserta,

un enseignement mcerdotal (Cumont 1. s. p. 225; cf. etiam Wendland 1. s.). Cum autem libri, ex quibus Graecorum artem magicam cognosciinus, fere omnes exeunte antiquitate scripti sint 2 eorum labor certe in
une discipline
oeculte, et savante.
.

Copiose de hac re scripserunt Welcker Kl. Schriften III 64 sqq.

s.

et

Hie

1.

libri, quales sunt papyri magicae Einsmodi litterarum posteriore aetate saepius mentio fit: apnd Lucian. Philops. 31 Arignotus, Pythagoricae scholae seetator, narrat, quomodo daemonem domo quadam expulerit: iya> 8b snel raina qxovoa,

In his maximi sunt momenti magici

et Cyranides.

ras iXovs Xauiv

siol Ss uoi

Aiyvmiai
c.

fiXa TtoXkai Tiepi

rxov

es

tov

toiovtov.

Origen.

Cels.

IV 33

(p.

41)

twv toiovtcov memorat /uayiy.

ovyypduftara; Celsus (apud Orig.

crimini dat, qnod habent tlia

niag.

quibusdam Christianis 1. s. VI 40, p. 42) aQagn acfivcov ovofiara e^ovra xai TEgaTalia apud Graecos iam pridem conscripta esse videntur; veteres-

De antiqnoram daemonismo

77

vanura cedit, qui omnino enucleare

proponunt, quid in Graecorum arte magica orientalibus nationibus adiudicandiun Qua de causa hac re neglecta singula possessionis sit.
sibi

remedia, quae in libris supra memoratis aliisque scriptis inveni,

enumerare

in

animo habeo

l
.

In Graecorum ut omnium veterum nationum arte magica illustrissimum et paene principem locum obtinebant i n enini Antiqui cantationes, id quod minime est mirum. liomines verba non arbitrabantur inanem sonum, sed magnam
iis

qua de causa vel eo procedebant, ut nomina idem esse putarent ac res nominibus sjgniicatas eumque rem ipsam possidere dicerent qui nomen eius sciret (A. Dieterich Mhrasliturgie p. 110 sqq.; Fossey 1. s. p. 95 sq.; Heim 1. s. p. 465; Reitzenstein Poimandres p. 4). Quae cum
attribuebant vim
,

ita sint, facile est intellectu, cur ex quinto a. Chr. n. saeculo

viri

docti

diligentissime

quaesiverint,

rerum nomina utrum

fpvaeL

an Stau exstarent
Archiv
f.

(afferre sat est

W.

Kroll Alte TaufBeiheft

p.

gebruche,

Religionswissensch.

VIII,
sacra

52),

quam quaestionem
ponit et ita solvere

etiam
studet.

tertio

p. Chr. n.

saeculo
cuiusvis

Origenes
nationis

ut dicat

magorum verba
tvxvtojv
y.al

tarn

magnam vim
y.tnai
artogpfftov,

habere,

quod ov% htl tv

(sacra
illa

yevr^Cov

rtgayfidtatv

verba

|,

all" krti tivog d-eoloylag

oliov drjfiiovQyv
(c.

arwpeQOuhr^ dg rbv rwv

quo modo fiat, ut nomina, de quibus est quaestio, in alienam linguam versa nihil efficiant Sententiam eorum, qui nihil (c. Cels. I 25, p. 40; V 45 p.41).
Cels. I 24, p. 39),

enim Graecorum fivTsu incantameuta adhibuisse Plato polit, II kau docet seeundum libros, qnorum ouaSov Tiaot/ovrru Movaaiov
(ibid. E).
1

p.

364B

'Oo<fio>i

Cum, ut supra vidimus. morbos ita exsistere crederetur, ut daemon hominem intraret, per se omnia remedia, quae morti possem nandis serviunt, huc pertinent. Quae omnia enumerare cum neque neque vellem, in ea tantum animum adverti, in quibus ipsi daemones Multa alia morborum medicamina expellendi vel propulsandi memorantur. Aberglaube; E. Heim. collecta habemus apud E. Eie, Pauly-Wissowa s. v. amuletorum Fleckeis. Jahrb. Suppl. XIX (1891) 465 sqq. G. Kropatscheck De
aliquis in
;

apud antiquosusu,
2
<"<f

Diss.

Monast. 1907;

Abt Die Apologie

d.

Apulev.s

(Eelig.-Gesch. Vers. u. Vorarb.

3f.

IV

2)

passim.
dietaque i)ondu3 habent.

illud Ovid. fast. I v. 192:

78
referre

J-

Tambornino

dicunt,

Origenes exhort. ad martyr. 46

y.al

quo nomine summus deus invocetur, refutat Koog ovg lev.Ttov, bvi tau zig
:

Tttql

dvo/.idrtov

^roayuaitia avrdrrj

y.al
tcc

&vax%)(n)XvZa,

fjvtiva b ovvtlg

oiptrat,

du,

tiTtto

i]v

&eau

dvoftara,

ov%

v7trpx.ovaav

av ol y.aXoi\utvoi datuovtc.

Quibus rebus praemissis

incantandi
rationes

ad propositum exponamus.

revertamnr et singulas

Mag us
corpore.
(p.

iubet
In
alfiov ,

daemonem
pap.
3

exire
Par.
v.
,

ex

possesso
arcb

incantamento

1227 sqq. legitur

y.al

9):

ej-eX&s

ooxig tcot

ovv

ti

ctTComvfti

tov elrog
et

ou gn, f^.
(p.
illi

et-eX&s aTfiov

y.x'L

Eodem

spectant

formula med. Plin.

26)

recede

duemon,

teleteni veniunt,

et fortasse etiam

lyoi f^itgwTtgot, quibus Theosebius qui(p. 25),

dam apud Damascium daemonem exire cogit.

priusquam

ogy.ov vis adhibetur,

Mag us maledicta
mus
ille

conicit in daemonem.
initio

Arme-

exorcista

multis conviciis

apud Psellum (p. 54) kicessit daemonem.

incantationis

Magus minitat ur daemoni.

notissimo
Tteio&Eirj,

Lucianus

(p.

16)
de

de
/.n,

exorcista

y.al ccTttkavvti tov aiuova. Armenius magus modo memoratus gladium destringit et daemonem se concisurum dicit. Eiusmodi minae non modo in exorcismis,

verba arctilCov

facit,

qui gy.ovg tTtdyiov,

tl

sed etiam in aliis incantamentis magicis adhibentur; exempli

gratia aifero pap. Lugd. I 384

ut

somnium
gav, tv

mittat, aditur;
tijv

IV v. 15 sqq., ubi s/yadbg Jai/ncov, magus finem facit precandi dicens

aov,

31 sqq.: il-ogyitu) at
ttjv
TJ~e'
Tij
fj

vvcc/aIv

rbv

(.ityav

&tbv Zr i&,
t

ixix^g
rf]

(.ityag d-tog,

tov Xg. rbv $tbv &ewv, ra

vucaa tov
sv

/.teydXov

&tov,

TTogtvd-fjvai rcgbg

rbv tlva tv

(xqtl cogq,

gn
y.al

vixti xal
fir]

hiytiv ccvzqi

v.ax

vag tdt.

Idv ut TraoayovGrjg

Trogtv&fig

ngbg tov
y.al

tlva,
tcc

igw rw

Liayahp

-9-tw.

y'ktioag

ae

y.aTcr/.6ipi
t(jl>

/.itltiorl

yqdxtd aov

cbati qpaytlv tCo ipwgiiivi xvvl

tv Talg xongiaig y.ad-r^iivo).

Ceterum
contineri,

significare

licet

conviciorum

minarumque vim eo
cf.

quod daemones timidi habentur,

di

Heim
v.

1.

s.

p.

479 \
p. 48.

De minis quibus

daemonesve ut pareant coguntur

A. Abt

1. 1.

De antiquorum daemonismo

79
cuius

Daemon
ma
i

adiuratur

per nnmen,
i

potestas
deum

or

habetur quam
(p.

daemou

per anlum Salomonis

(p.

pap. Par.

11); per solis radios

(p. 25),

Damascius
c.

25); per

Iudaeorum Damasc.
'Jgacqi, ebg Ioadx,

qui vocatur in incantamentis &ebg

,

sbg Icnu 1 Origen.

(ibid.);

Geis. I

IV 33
(p.

(p.

41),

45

&ebg laga^k Origen.

per Iesum Christa!, a

ibid. I

22 (p.39), 22
d-thr tjv

39),

'Jdiovai Origen. ibid.;

(p.

'Egaliov pap. Par.

11).

Nnmen ipsum imploratur, ut petu liberet vel defendat. Amor

cogitur TraQeQog
pap. Lugd. I 384
s

daemonis im-

longa incantatione

esse

mago eumque a daemonibus defendere:

(p. 12).

Uxecpalog

S-eog, fortasse gnosti-

corum quoddam numen universale, initio aditur a mago, ut ei omnes daemones subiciat: pap. Lond. 46 (p. 14), deinde ut possessum quendam a daemone liberet: ibid. (p. 13 sq.). Eraclea planta, priusquam ut amuletum portatur, precatione impbranda est: cod. Bonn. 218 (p. 26). Narratur historia, de qua incantandi ratione v. d. Wuttke Der deutsche Volksaberglaube der Gegenwart 2 (1900) 226 dicit haec: Diese Formehl befehlen nicht, oder schliessen
hchstens mit einem Befehl,
zhlen,
sie

reden

nicht

an,

sondern

sie er-

was mit dem zu besprechenden in einer gewissen gleichlautenden Beziehung steht, entweder aus der hlg. Geschichte und Sage, oder aus dem Gebiete der kirchlichen oder

und immer

etwas,

natrlichen

Wirklichkeit

oder

auch

der

dichtenden

Phantasie.
I 132,

Quam

vetus hoc incantandi genus

refert:
di]

sit,

nos docet Herodot.

ijraoi^v.

qui de Persis

ue'r/og avrjQ

vraQeaTwg krrasidei

&eospec-

yovirjv,
res

o't'rjv

htelvoi /Jyovoi

eivcci ti]v

Huc

tant pap. Par.

(p.

11

sq.),

memorantur; med.

Plin.
in

ubi nonnullae Hebraeae historiae (p. 26): ut daemones propulseritur,

publico cadunt;
3

dicitur:

daemonia quoque

pap. Par.
t

(p.

11):

daemon, ut nomen suum

rg
t

dicat,

adiuratur y.ara %f g ocpgayldog,

Ir}Qef.iiov

e&ero Zoloutov

litl rrjv

y/MOoav

xai IXccX^osv.

1 Hae formulae etiam in tabella quadam plumbealegimttir, v. R. Wuensch Antike Fluchtafeln (Lietzmann Kleine Texte 20) p. 21 6ov.it.ci> oe Sm/uviov ?rvsvu{a) t iv&rfSe xeifcevov tw ovo/tan reo dyiqt Aco& A/3[a]o)9', tov d'eov deov tov 'lopaua (pro 'Iopaij?.). toxi 'Apaav xai tov 'Jco tov tov 'laxov()
: .
.

De

TtaoiSoov opinione

cf.

Reitzenstein

1.

s.,

praeeipue

p.

223,

2.

30

J-

Tamborniuo
e.

Dicuntur Ephesia gram m ata,

obscura,

i.

mystica verba

magna vis attribuitur. Antiqui sex tantum nominibus hoc nomen dederunt, nos autem omnia magica
quibus
ita

vocabula

appellare

consuevimus,

cf.

Kuhnert,

Pauly-

Wissowa s. v. Ephesia grammata. Haec verba nobis occurrunt apud Plutarch. (p. 8), qi possessos a magis iussos esse Passim habemus Ephesia dicit illa verba sibi pronuntiare. grammata in papyris magicis, ubi vel ut gnosticorum deorum
nomina adhibentur ut in pap. Lugd. I 395 (p. 13) et in pap. Lond. 46 (ibid.), vel ut ornamenta incantamentis inseruntur. Ephesia grammata respicit etiam Xenoph. Ephes. (p. 19 sq.), cum qui dicunt cptovag ccqaq L/.dg, Ps. loquatur de magis Clemens (p. 36), qui opprobrio dat paganorum exorcistis, quod venantes eloquentiae famam terribilibus v er bis eorum,
,

qui adsint,

animos perturbent.

Saepius denique mentio

C. Cels. I

fit

liorum verborum apud Originem.

(p. 42)

(p.

39) et

VI 40
scripta

refutatur Celsus, qui dixerat Christianos valere aliquid

daemonum nominibus,
essent; ibid. I 24
(p.

quae

in

magicis

libris

39

sq.)

exponitur re vera
illi

daemonibus
sint.

nomina

esse, quae,

prout

domicilium habeant, varia

Non modo autem

dicta,

sed etiam

scripta verba vim

habere per se intellegitur. Ita fit, ut certa verba in certa materia (de qua accuratius infra) exarata vel daemones expellere, vel, si ut
cf.

amuleta portantur, propulsare posse putentur, Kropatscheck 1. s. p. 29 sqq. Papyri magicae complura exempla praebent talium amuletorum, quae usui sunt vel quolibet
p.

tempore (pap. Par.,

vel in exorcismis

p.

9;

ibid.,

p.

10; 10;

pap.
ibid.,
1
.

London
p.

121,

15)

(pap. Par.,
(pap.

p.

11),

vel

in
fere

aliis

incantationibus

Par.,

p.

10)

In

omnibus
(pap.

his
p.

amuletis
9;
vel
ibid., p.

leguntur
10;
ibid.,

Ephesia grammata
p.

Par.,

11;

pap. Lond. 121, p. 15),

quibus
ipvyjjv

pauca verba
ibid., p.
e/.to

(aittlct^ov

pap.

Par.,

p.

9;
rrjv

cpvla^ov zbv deiva

16/1i]qov

10;

iarpvlaoaa

uov rb
121,
10)

o){.ia

xov

dva pap. Lond.

p. 15),

vel

longius incantamentum (pap. Par., p. Etiam tres versus Homerici amuletum

Amatorium
est

adduntur.

praebent (pap.

incantamentum.

De
Par.,
p. 10),

antiquoruiu

daemouismo

81

quod, si consideras, quam singularem in superlocum obtinuermt Homeri et Vergilii versus (Wessely Benkschr.d. kaiserl. Akad. d. Wiss. in Wien, phil.-hist. Klasse XLII 1893, 6 sqq., Kropatscheck 1. s.), minirae mirari potes l
stitione

Deinde

daeraones

expelluntur,

quod

actiones daecerte

monibus molestae fiunt. Magus apparet daemoni.

non
nisi eos respicit, qui aliqua de

Hoc praeceptura

causa tarn magna vi sunt

daemones eos tolerare non possint. Ita Firmic. hanc singularem virtutem adscribit iis, qui Mat. nouo loco versatur, nascuntur. dum Mars in
praediti,
ut
(matli., p. 23)

Daemoniacus
Philostrat.
(p.

a d s p

r.

Ita

20

sq.) eicit

daemonem ex puero
posita
est
in

daemones fugandi

ratio

eo,

apud Haec quod quorundam

Apollonius
possesso.

hominum adspectus valentissimus habebatur, qua ex opinione tluxit etiam fascini superstitio, quam in meridianis regionibus
quoque temporibus valde florere inter omnes constat, ber den Aberglauben des bsen Blickes bei den cf. 0. Jahn Alten. Ber. d. schs. Ges. d. Wiss. 1885 p. 28 sqq. Darembergnostris
;

Saglio

s.

v.

Fascinum.

Gestus
quae
dixi
p.

aguntur,
78 de

ut

daemoni

terror
et

iniciatur,

cf.

daemonum

timiditate

vide K. Sittl

Die Gebrden der Griechen iuid Rmer p. 116 adn. 6 et 7. Armenius magus, de quo Psellus (p. 54) verba facit, accedit ad feminam graviter aegrotantem et gladium destringit.

Homo possessus
7ive(.ia

afflatur,
eius,

i.

e.

magus suum
sanare

ipsius
cf.

transfert

in

corpus

quem
;

vult,

Abraxas p. 141a,; Mithraslituryie p. 116 sqq.; Kadermacher Rhein. Mus. LX (1905) 315 Wnsch Hess. Bltter Eodem modo inditur Ttvevuu apud Ioann. fr Volksl;. I 134.
A. Dieterich

XX

22:

y.ai

zovto thtiov hecpvo^otv

v.ai

keyei

avrolg- "Aete

7ivev(.ia ayiov. Ita corpus daemouiaci expletur spiritu sufHoc remedium adhibetur in flantis et daemon exire cogitur. pap. Par. (p. 12), ubi praescribitur afflare exorcizandum &7tb

ZOJV xQlV %(bV TIOJV CKfCilQibV XO <pvOT]fl(X

Siog

%OV 7CQ0017V0V.

1 Vide exorcismum posteriore tempore undecimo Odysseae libro insertum, de quo egit E. Wuensch Arch. fr Bei. Wiss. XII (1909) 2 sqq.

ReUgionsgeschichtliche Versuche

u.

Vorarbeiten VU,

3.

g2

J-

Tambornino

Aegrotus verberibus mulcatur,

non daemoniacum vexari certe putabatur.

quibus daemonem,
In pap. Par.
(p.

10)

magus morem

flagellat

daemonem
K

virgula oleagina

Porphyrius

(p.

22)

fuisse

nos docet daemones ex templis

eicere ia tfjg

to acQog

TtXrjyfjg

Huc

.quadrat etiam oraculum, quod nobis

tradidit Porphyrius

Vig.: Hecatae
in fine
y.al

XIV 2 p. 120 Steph. 202 C quae malos daemones fugat 2 legimus: eivbv aucpl XQra og aih] te y.lelg uoi\
apud Euseb.
describitur,

imago

to ai^ivtov

-/.gdiog
\

/ndanyog ipcpog ttoXvg,

Magnus strepitus movetur.

Hoc

propulsationis

genus ubique usitatum, cf. A. Dieterich Mithrasliturgie p. 40 sq. r apud Graecos praecipue ita exercebatur. ut aes vel ferrum Ab Alexandro Aphrod. iceretur, cf. Rohde 1. s. II p. 77, 2.
(p.

22)

docemur horaines
ille

sole

et

luna

deficientibus

aes

et

ferrum ad daemones certe etiam crepitus

Tacitus, ann. I 28;

fugandos

movisse,
II 54;

quod
Livius,

efficere

vult

dissonus in lunae deliquiis factus r

bist.

de quo referunt Plinius nat.

XXVI

5,

6;

Lemuriorum tempore Romani larvas propulsare solebant eo, quod Temesaea concrepabant aera: Ovid.

fast.

Journ.

Ann. delV Inst. 1875 p. 59; Huius superstitionis exemplum habemus etiam in Vetere Testamento, I. Sam. 14 sqq., cL Flav. Ioseph. (p. 7): cum Saul a daemone vexetur, David
441
sq.,
cf.

etiam
p. 14.

hell, stacl.

XXII

arcessitur, ut fidibus canens regis

daemonem

pellat.

Similiter ac verba etiam

actiones in materia qua-

ut in perpetnum usui essent. Eiusmodi amuleta complura reperta sunt, quae describit Riess,. Pauly-Wissowa s. v. Amulett. Equidem exemplum non inveni
in litteris.

dam exprimi solebant,

remedia enumeravi, quae ex verbis Restat, et quibusdam humanis actionibus vim suam ceperunt. ut de rebus magicis ad daemones fugandos aptis verba faciam.. quas physicorum more in fossilia et plantas et animalia di-

Adhuc

possessionis

visas perspicere volo.

1

Ex fossilibus memorata
erat, I 172.

inveni

Hoc iam Herodoto iiotum

Hecate ut daemonum expultrix poni solebat, cf. Lobeck 1. 1. p. 1336 sq.

2

in sacello

pro foribus ab antiqiiis

De antiquorum daemonismo

83
(p. 9)

nonnullos lapides:
l'acit lapidis fabae similis in

Ps.

Plutarchus

mentionem

possesso homini
(p.

affertur,

Xilo fl limine rcperti, qui, si daemonem fugat; pap. Lugd. I 384

ut

12

sq.)
sit
1

suadet possessis,
praeparatus,
et

portent lapidem
latere

heliotropum,

qui ita

ut in priore

serpens caudani

ore teneus
i'usus,

in

serpentem cantharus splendore circumaverso latere sacrum nomen incisa sint; Cyranid.
intra

I 5, 9 (p. 17)

Veneria
Vegetius
gyritis

effigie
I

commendant lapidem, euanthes appellatum, qui magicis portatur; incisa cum aliis rebus
24) praescribit lapidis gagatis masculi, lapidis
lapidis
haematitis,
lapidis
sideritit,

20

(p.

gagatis feminae,

lapidis araliis

certam quandam

copiam commixtam cum

rebus

comburere, ut odore daemon compellatur; praeter hos lapides adhibetur etiam lapis galactites in simili mixtura apud Veget.
III 12 (p. 24
sq.),

qua daemoniacus

ita suffitur, ut cooperto eins

capite

ad fumum

per os naresque suscipiendum

unum mixturae

cochleare vivis carbonibus adspergitur. Ceterum suffimentis daemonum vim propulsari inveterata apud antiquos erat opinio de Aegyptiis cf. Cumont 1. s. p. 111, de Assyro - Chaldaeis

Fossey

1.

s.

p.

74,

de Iudaeis lustin.
1.

dial.

c.

Tr. 85

(p.

32),

de Christianis Kroll
spicua est:
lestus

Huius opinionis ratio perfumus suffimentis evocatus daemonibus tarn mos.

p.

37.

habebatur, ut, cum per os et nares daemoniaci

in-

vaderet,

daemonem

exire cogeret.

complura metalla.

Ferrum:

terrum

a daemonibus
Cf.

timeri probat Schol. ad X 48: -miv\

uq

Ttaga av&QivTtois iotiv

vnlr.ipig, ort vs/.qoi mal ai/.wvg oirjQov (poovvicu.

etiam

Norden, comm. ad Aen. VI p. 201; Grimm Par. p. 923; Frazer Bameau d'or I p. 271. Ita praescribit pap. Homerici versus (p. 10) lamnam ferream, in qua scripti sunt
Deutsche Mythologie

supra memorati apud Lucian. Philops. (p. 16) Arabs quidam magus dedit Eucrati anuhim ad daemones arcendos aptum, qui factus est ex ferro crucibus deprompto; Cyranid. II 15, 6 com(p. 18) parvum asini freni anulum in digito portandum
;

mendant.
1

De hac

golis

imagine egit Dieterich Fleckeis. Jahrb. Suppl.

6*

XVI

(1887) 769.

34

J-

Tamboruino

aes: aes crudum adhibetur in Veget. suffimeutis. plumbum album: in pap. Par. (p. 10) scribitur in

latnna

ex plumbo albo facta

Carmen magicum, quod amuletum, dum

exorcizatur, daemoniacus, post exorcismum, ne

daemon

eiectus

magum

detrimento

afficiat,

magus

portat; eius quoque amuleti,

quod describitur in pap. Lond. 121 (p. 15), materia est plumbum album \ argentum amuletum modo memoratum eandem habet vim, si pro plumbo albo sumitur argentum, ibid. aurum: idem ibidem valet aurum; hoc metallum desideratur etiam in suffimento Yeget. I 20 (p. 24), eodemque loco
:

mentio

(p.

balucis 3 slem: sal Hammoniacus usui 24 sq.) una cum sale Cappadoco
fit
.

est

apud Veget. III 12

20
(p. 24).

ibid. I

minium: Ephesia grammata

minio pap. Par.
sulfur:
(p. 10).

et

incantamentum scribuntur

Vege tii mixturae continent sulfur vivum; pap. Lugd. I 395 (p. 13) praescribit una cum bitumine naribus daemoniaci afferre. Haec daemones fugandi vis, quam sulfur habet apud antiquos, certe tribuenda est odori, quam cum comburitur spargit,
Bitumen:
cf.

Schmann-Lipsius

1.

s.

II p.

375 et quae
in
suffi-

adnotavi de suffimentorum virtute

p. 83.

bitumen Iudaicum

adhibet

Vegetius

mentis saepius memoratis; cum sulfure usui est bitumen pap. Lugd. I 395 (p. 13); cum vino commixtum med. Plin. (p. 26).

De

bituminis vi magica idem ac de

sulfuris

dicendum

est;

constat enim
esse, cf.
1

bitumen,

praesertim
s.

cum

teritur,

gravi odori

Meyer Konversat.-Lex.

v.

Asphalt.

est,
p.

Exorcismus quidani variorura nialorum, inter quae et Epaphus daemon plumbo scriptus editus est a E. Wuensch Rhein. Mus. LV (1900) 73 sqq.; quem eam quoque ob rem commemoravi, quod vetustissimum
in
a.

Ephesiarum litterarum exemplum praebet; quarto enim

scriptus videtur esse.
2

Chr. n.

saeculo

Ut argentum et aurum in

libris

commendantur. quae adhibeantur

magnus numerus amuletorum repertus est ex auro argentoque factorum. Collegit ea M. Siebourg Bonner Jahrbcher CHI 123 sqq.; unum argenteum addidit R. Wuensch Arch. fr Rel.-Wiss. XII (1909)
pro amuletis, ita revera
p.

24 sqq., in quo legimus dneXaaov dno 'PovyivTjs

rr;v ind'toiv h. e. febris

daemonem.

De antiquorum daemonismo

85

pap.

Sequitur, ut de plantis loquar; memorantur totae plantae. Ante exorcismum quem legimus in Par. (p. 11) coqui oportet ou\pov%ov una cum planta,
,

quae vocatur oxdv^

/.laatr/ia

ut loco, ubi exstat, nullus

Laurus tantam vim habet, daemon appropinquare possit: Ioann.

.

Lydus
in

(p. 25),

Geoponic.

(ibid.).

Ita factum est, ut saepissime

ostiis

insereretur laurus gratissima

Plin. nat. hist.

domibns,

ianitrix Cae-

sarum pontificumque,

XV

127

2
.

Herba paeonia

lunaticum sanat, cum ad Collum aegroti suspenditur: med. Plin. Herba heliotropium, quae septimo decimo post inter(p. 25 sq.).

lunium die sumpta

est,

ponitnr vel in ventrali portatur.

ad daemon es arcendos super limen In cod. Bonn. 218 (p. 26 sq.)

caristeum, bubastes, artemisia.
et

commendantur parthenicon, plantae una cum radicibus

ita

Quae

semine ante

domi ponantur, ut is, qui intret, daemonibus tutus esse velit, eas in manu portet. Eodem loco memoratur eradea, quae, antequam flos eins maturescat, tollatur
ante solis ortum plenilunio dextra

ortum extractae eas tangat; qui autem a

solis

manu

sine ferro laevaque ab-

sconsa et

cum usus
3,

veniat, precatione dicta in

suffita vel

manu

portetur.

radices.
Cyranid. I

Kadix paeonia e
10
(p.

irrigata portatur:

17);

radix erucae coniungitur

9 2
(p.

cum

lapide,

qui euanthes vocatur:

ibid. I 5,
7,

17); radix i)Qiyyiov por-

tata daemones fugat: ibid. I

(p. 17).

rami vel
Par. 1227 sqq.

folia.
9
sq.)

In exorcismo. qui traditus est in pap.

(p.

Septem rami

oleagini usui sunt; sex rami,

quorum summa pars infimae colligata est, ante daemoniacum Ne daemones iaciuntur, septimo homo possessus verberatur. incantationi cuidam obsint, portantur lauri folia: pap. Parth. I
(p.15).

lignum.
Carmen
et

In tabella ex

tiliaceo

ligno

facta

scribuntur

Ephesia grammata: pap. Par. (p. 10). medulla. Medulla loti coquitur cum aliis rebus ante exorcismum in pap. Par. 3007 sqq. (p. 11 sq.) traditum. In
Qnae planta hoc loco respiciatur, intellegi non potest, cf. A. DieAbraxas p. 18Sa. fortasse o-tvr] illa fiaartyia in plantis fictis numeranda est, qualis est verbi causa panacea, qua omnes morbos sanari veteres credebant, cf. Forbiger ad. Aen. XII v. 419. 2 Cf. de lauri vi magica Heim 1. s. p. 508.
1

terich

86

J-

Tambornino
cedrei, in altero

duobus Vegetii suffimentis desideratur medulla eorum (III 12) etiam medulla taedae pineae.
s

ucus. Opopanax usui

et fruetus.
3

est in Vegetii suffimentis; ibidem

etiam galbanum.

semen

S2aif.wv

semen una cum

aliis

rebus
18);
sq.)

cervi pelle involutum daemones eicit: Cyranid. I 24, 15

(p.

cruda oliva coquitur ante exorcismum pap. Par. 3007 sqq. (p. 11
olivae
oleo,

in

quo scorpio positus

erat,

cervix et caput dae(p. 17).

moniaci certis temporibus unguitur: Cyranid. I 24, 12

Vertamur ad animalia, quibus antiqui possessionis remedia debebant. Exanimalibus aquatilibus memoratos
inveni
yldveov, cuius ossa comburuntur: Cyranid.
IlovXov
:

IV

1,

(p. 19).

ibid.

IV

9,

(p.

19)

dentes eius ut amuletum por-

tantur.
KvjtQivov: ibid.

IV

10, 6 (p. 19):

cor

et iecur eius suffi-

mento usui

sunt.

equuleum marinum,

caudam marinam, unguem marinum,

(ossa eius mixturae adduntur): Veget. I

uvam marinam, sepiam

20
et III 12; scillam

marinam,

pam marinam:

Veget. III 12.

Sequuntur
24, 12
(p.

animalia aeria:
unguento magico servit
aculeus
:

scorpio in oleo positus

17);

Cyranid. I
iixifiov

scorpionis

coniungitur

cum

semine, supra memorato.

psiaci rostrum portatur: Cyranid. III 23, 2
alcedo hispida
(p. 19).
:

una cum pennis assata comeditur

fit:

ibid. III 1

QMS sq.).
passere

idem

ibid. III 1,

(p. 18).
d)nif.iov

hirundinis cor coniungitur

cum

scorpionis aculeo et

semine: ibid. I 24, 15

vuUuris
(p.

(p. 18).

cor

in

pelle

ligatum portatur:

ibid.

III 3,

idem fieri vult vulturi cod. Bonn. 218 (p. 26), postquam canna decollatus et carmine aditus est. duo lapides, quos aquila in superciliis habere dicitur, in pelle ligantur et portantur ad Collum gestati: Cyranid. III 1
19);
(p.

18

sq.).

pavonis sanguis bibitur: ibid. III 19, 4

(p. 19).

'

De antiquorum daemunismo

87

Priusquam pergamns, licet aliqua dicere de more sanguinem offerendi daemonibus. Porphyrius (p. 22) usum fuisse docet daemones ita placare et ex templis eicere, ut sanguis iis sacrificetur. Hanc autem consuetudinem inde fluxisse manifestum est, quod larvae, cum sanguine carerent, huius rtvsvuaxog cupidissimae habebantur, cf. Rohde Klane Schriften II Radermacher Jenseits p. 48, qua superstitione non modo p. 242 orientales nationes (cf. Fossey 1. s. p. 29; Cumont 1. s. p. 320), sed etiam Graeci imbuti erant. Graecorum enim sententia
;

animae,

quibus

iniuria

allata

est,

irae

explendae desiderio
fiunt,

iueensae eos homines, qui sibi obviam

irruunt

atque
6,

acerbe interficiunt.
7 sqq., qui de larva
3
t

Exemplum habemus apud Pausan VI

Temesaea narrat haec: 'Ovoaea

nlavojf.ievov

uexd akioaiv xr v Ikiov xarevEXxHjval rfaoiv vitb dve'uojv eg xe XXag xCov iv 'Ixa/.ice y.cu Iiy.sXia TtXuov, (pr/.tG&cu dh xai ig

Teueaav

fiov

xaig

vavai.

fud-L'O&evza
y.al

ovv

ivzav&a

evet

xtov

vavxcov TtciQ&ivov idoaoO-ai

vreb

xv

htiyiooiiov vzi xovxov

dt]

xaxalevo&ijvcci xov ctdixt^uaxog.

d-eiAEvov

'Odvoaecc [tkv

iv ovevi Xyoj

avxov

TTjv

Tub'/.tiav caionXeovxcc oryead-ui,

xov

y.ctxa-

Xeva&ivxog dt uvO^qcotiov

xov

ctif-iova

ovsva
t

antrat,

v.aiqbv

an ov.x t iv avxd
i 'IxaXiag
l

xe fnoiojg xobg iv xf Tensor] y.al intt-toyfusvov inl noav \ XiY.iav, ig o Ilv&la xb nagdnav
i]

toQ(.ir uivovg

cpevytir

Ttutoav

[.liv

ixXinelv

ovv. tia,

Ad hanc Graecorum fJQio opinionem etiam pertinet, quod animae ut domina Hecate (cf. Orphica ed. Abel p. 294; Rohde Psyche II p. 81,2), mortuorum
xov dl
aepg i/.iXtvotv lXdo/.eadai xr.

carnem edere putabantur. Pausan. X 28, 7 tabulam describit, qua Eurynomus depictus est; quem Delphorum interpretes dicebant xai tag xccg odgy.ag ntQieo&iei daifxova eivai xwv iv "Aioov
. . .

.,

Uveifia appellat Porphyrius sanguinem, quo nomine opinionem

re-

spicit,

quam apud
cf.

antiquos late diffusam fuisse seimus.

De Graecis

et

Romanis

G. Wolff, adn. ad Porphyr, philosoph. ex oracul. p. 148.

Praeter

hos afferre sat est Iudaeos, quibus praescriptum erat III Mos. 17, 10 sqq.: y.al civd^aiTTOi rcv vltv 'Iopar]X n rev 7tQoat]Xvt(ov rcv 7t(>ooxeiueva>v ev
vfilv os
"ir v t

dv

<fd.yxi

nv aipa,

xai tTiiOTrjOio

16 tiqooiotiov ftov int

ttjv

ipvyj\v

eod'ovoav to aifta

xai aTCoXi avrfjv ex toxi

eyco

Xaov airfjs
enl tov

'

r)

yoLQ

yv%rj

Tiorjs oaoy.z alfia

ainov eoxiv xai

SeScoxa vulv

&v<7taarrjpiov

i^i^oxea&ai

TZipi rev

yv/iv vuv.

88
twv
id,

J-

Tambornino

ve/.Qcjv, /nva orpioiv ajtokehttav r ox. Priusquam ad unde digressi sumus, revertamur, monstrare licet hodie quoque in raultis regionibus larvam rulgo Vampyr vocatam r animam mortui cuiusdam, ex sepulcro oriri et vivis sani. e. guinem exsugere ab hominibus superstitiosis credi.

Deinde possessi sanantur, cum

untur: Cyranid. III 22, 18
(p. 19).

feri anseris stercore suffi-

Enumerantur animalia terrestria, quae apta sunt

ad daemones propulsandos:
leonis

pelle

involvitur

amuletum:
Cyranid. III
filis

cod.

Bonn. 218
18
sq.)
1
;

(p.

26

med.).

hyaenae pelle idem

Cyranid. II 20, 10

fit:

1 (p.

hyaenae

vivae oculi evelluntur et purpureis

(p.

bracchiis alligantur:

18)

2
.

amuletum: Cyranid. III 1 (p. 18 sq.); idem praescribit cod. Bonn. 218 (p. 26); dexter lupi oculus commiscetur cum quibusdam rebus magicis et portatur: Cyranid. I 7, 19 (p. 17); idem oculus solus occulte gestatur: ibid. II 11. 3
lupi pelle cooperitur
(p. 18).

phocae pellis ut amuletum adhibetur: ibid.

IV

21, 3 (p. 19);

amuletum abscondit:
tur: ibid. II 21, 1
(p.

ibid. III 1 fp.

18

sq.);

phocae cerebrum bibi-

18) et

IT

21, 9 (p. 19); et

coagulum por20 et III 12

tatur: ibid. I

7,

20

(p. 17).

castoreum
(p.

additur

Vegetii

suffimentis

24

sq.).

cervi
(p.

medulla et cornu adhibetur in suffimento

pellis

24) descripto;
:

cervi usui est in

(p. 18).

ibid. I 20 amuletum occultan-

dum

Cyranid. I 24, 15

ex priore pede asini anulus magicus perficitur: ibid. II

15, 1 (p. 18).

Amuleta saepissime cooperiuntur,

et

cf. p.

86 sub
voce

v.

semen
et

et frucius,

ibid.

sub Toce scorpio

hirundo,

ibid.

snb

vultur

sub voce

Quae res ea de causa fiebat, quod magna amuletoruro pars obscena erat, vel quod accidere posse veteres credebant. contraria vi magica irrita fierent, cf. Eiess, \\t amuleta, si viderentur, Pauly-Wissowa s. v. Amulett; Fossey 1. s. p. 112. 2 De filorum versicolorum vi magica cf. Wolters Faden und Knoten
aquila, hanc p. sub voce lupus.
als Amulett,

Archiv

f.

Eeligionswissensch. VIII Beiheft p. 19.

De antiquorum daemonismo
in rhinocerotis naribus vel cornu lapis est; qui

89

eum

portat,

tutus est a daemonibus: ibid. II 17, 2

(p. 18).

IV. Quid de

daemonum exeuntium
creditnm
sit

actionibus

Popularis de possessione opinio nondum plane exhausta

est

quae adhuc exposui; constabat enim inter omnes a iis, daemonibus in exorcismis miras quasdam res perfici. Ac primum quidem opinabantur homines superstitiosi daemones loqui huraana voce vel sua sponte: pap. Lugd. I 395 (p. 13) daemones locuturos esse profitetur, si magno dei nomine pronuntiato sulfur et bitumen daemoniaci naribus afferuntur. Ubi mater possessi illius pueri apud Philostratum (p. 20) Brachmanas, ut puerum sanent, adire vult, daemon, qui puerum concutit, quis et cuias sit narrat, et si manere possit, puerum divitiis

redundaturum,

si

minus, interiturum dicit; in altero,

quem

Philostratus refert exorcismo (p. 20 sq.), daemon, cum ab Apollonio adspicitur, magnum tollit clamorem et se exiturum et in neminem umquam intraturum pollicetur; daemon ille, quem Theosebius apud Damascium (p. 25) eicit, vereri se deos et Theo-

sebium

dicit.

in

Vel respondere ad interrogata putantur daemones: incantatione pap. Par. 3007 sqq. (p. 11 sq.) daemon identidem
sit;

habet hovalere, tantum mines, qui credant Syrum quendam exorcistam vernacula ut daemones, cum ab eo interrogentur, respondeant Haec tarn mira superstitio non difficilis est intellingua. lectu. Gerte enim non daemon loquitur, sed daemoniacus ipse,
iubetur dicere quis

Lucianus

(p.

16) ludibrio

cuius verba magis vel minus dira voce expressa

rant,

iis,

qui ade-

terrorem iniciebant; ita explicandam esse narrationem daemonis apud Philostratum (p. 20) scriptor ille superstitiosissimus ipse concedit, cum daemonem puero possesso interprete usum esse dicat, Fieri etiam potuisse pro certo habenut homines fraudulenti populari opinione nisi mutata voce vel ex ventre loquentes ipsi responsa darent. At non modo loqui, sed etiam alias terribiles res

dum

est,

90

J-

Tambornmo

daemones facere

monem

ex

vulgo credebatur; ita opinio erat daecorpore eiectura ulcisci exorcistam,

in exorcismis.
p. 13.

quod probatur amuletis, quibus magus utitur cf. Kroll Anal, graec. p. 13; Kropatscheck 1. s.
sat est pap. Par.
(p.

Afferre

sq.),

ubi

magus iubetur post incantationem

induere amuletum, quod in exorcizando portavit daemoniacus.

Superstitionis

modo memoratae exemplum liabemus etiam apud

(p.

Philostratum

20

sq.),

qui daemonem, postquam pueri corpus

reliquit, Apollonii iussu

columnam, quae

in

propinquo

sufficit hanc quoque opinionem fluxisse ex populari errore, a magis omnis

erat,

evertentem

inducit.

Leviter tetigisse

generis artibus nutrito.

V.

De

exorcistis

Ex

antiquissimis temporibus apud Graecos fuisse homines

artissimo cum nusaepius certe bona fide mine vinculo coniunctos et singulari vi praeditos se esse professi si quis a daemone correptus videbatur, visitari et consuli solebant. Apud Homerum eiusmodi homines reges ipsi
constat, qui

sunt:

Autolyci

filii,

incantandi artis periti, carmine Ulixis

76. Horum autem medicorum augebatur septimo vel sexto ante Chr. n. saeculo, i. e. ea aetate, qua Dionysi cultu in Graecia vulgato religiones tantopere crescebant; constat enim permultos viros iis temporibus exstitisse, qui {.iccvreig, vel yvQxai, vel /.a&aQTai appellati non solum a numine inspirati futura prospiciebant, sed etiam morborum abditas causas invenire se posse profitebantur, cf. Rohde 1. s. II p. 76 sqq. Huius divinationis exemplum nobis profert Hippocrates (p. 4), qui dicit hos viros, prout epilepsia se ostenderit, vel Neptunum, vel Apollinem, vel Martern, vel Hecatam animasque mortuorum auctores morbi sacri declaravisse. Ubi autem morbos sanaresuscipiunt, non medicamenta componunt, sed xad-aQ^olg xQiovrat (Hippocrat.p.4infr.), i. e.piacula faciunt ad deorum iram placandam, vel ut iusti magi se gerunt et incantationes adhibent, quibus numina, quae morbum miserunt, aegrotum relinquere cogunt, cf. Plato

vulnus sanant,

cf.

supra

p.

numerus

et auctoritas valde

polit. II p.

364 C: hnaycoycg

xiai xai xctTctdeOfiOig tobg &ovg, log

De antiquomm daemonismo
(paoi, 7teiovreg ocpiaiv vjtrjQerelv.

91

Ad summam vero dignitatem pervenerunt magi exeunte antiquitate. Tum enim, cum possessionis opinio ut numquam antea pervagata erat (cf. supra
p.

73

sqq.),

numerus eorum, qui auxilium feiTe

liberare

et

a morbis

sacris

homines

se

posse

profitebantur,

magnopere
,

hanc artem exercebant l ut publicae saluti obesse viderentur Romanumque Imperium vehementissime in eos animadvertere cogeretur, cf. Cumont Inter eos autem, qui tum exoret adn. 74 p. 321. 1. s. p. 231
cresceret necesse erat.

Et

tarn multi

cistarum munere fungebantur, tantopere excellebant Aegyptii,

ut Origenes

compluribus
(c.

locis

eos

omnis

incantandi

artis

magistros appellet
p.

Cels. I 68, p. 40;

45 sq.) -. Per se intellegitur hominibus detulisse; ita Lucian. Philops. (p. 16) narrat Syrum illum exorcistam (.leydho uio&) multos daemones eiecisse; Origen. c. Cels. I 68 (p. 40) magos esse dicit, qui in medio foro fHa96neg ano %(bv AlyvTtxioiv paucis obolis pensis artem

comm. in Matth. XIII 6, magos non gratis officium suum

suam exerceant; Firm. Mat. (math., p. 23) loquitur de exorcistis, qui maxima{m) vitae substantia(m) sibi comparaverint,
cf.

Kroll Alte Taufgebruche

1

p.

36 sq.

'El-oQy.iOTai

appellabantur hi homines ea aetate, quod verbum, quau-

tum eqaidem
*

video,

primum

occurrit in act. Apost.

XIX

13

(p. 31).

Cf.

etiam Harnack Mission und Ausbreitung des Christentums I*

p.

(Leipzig 1806)

114.

92

J-

Tambomino

CAPVT TERTIVM

De Christianorum
in

possessionis doctrina

Christianorum quoque possessionis opinionem ita explanare animo habeo, ut primum de possessis 1 deinde de pos-

sessionis numinibus, denique de sanandi ratio nibus

verba faciam. accedent hie quoque nonnulla, quae de daemonum exeuntium actione et de exorcistis dicenda sunt.

I.

De energumenis
Christianos possessi

Ut apud Graecos etiam apud

huius
opinionis

habe-

bantur, qui animi morbo laborabant, litteraeque Christianae

VIII 28

Apud Matth. 28 sq.), Luc. VIII 26 sqq. (p. 27), homo quidarn 1. Gerasenus (apud Matth. s. duorum (p. 30) mentio fit), qui in monumentis versatur et tantopere insanit, ut omnes ei obviam fieri caveant, possessus appellatur. Tertull. apol. XXII (p. 34 sq.) daemonibus ut spiritalibus viribus in humana
permulta praebent exempla.
Marc.

1 sqq. (p.

corpora intrare mentesque perturbare Heere

eo
consilio
1

dicit;

hoc autem
Origen.

faciunt

ut

ad cultum
possessi
(ibid.),

sui

cogant.

de

Saepissime appellantur
(p. 27),
:

Matth. IV 24
(ibid.)
;

Saifiovcvrse

VIII 16 Theoph.

(p. 36),

ut apud Graecos Satfioyi^uevoi; VIII 28 (ibid.), 1X32 (ibid.), XII 22 Hippol. IX 14, 16 (p. 38 sq.) vocantur
;

etiam Sai[iovi6lr]7iToi: lustin. apol. I 18 et 116

1 16,

(p.

31); evspyovfievon Iren.

I.

3 (p. 34), Origen. de prineip. III 3, 4 (p. daemoniaci: Cyprian. sent. episc. I (p. 48).
1

43), Psell.

s.

XV
id.

(p.

53

sq.);

Ita loquuntur Minuc. Fei. Octav. 27

(p. 33),

Cyprian.

non

dii 7

(p. 47),

Lactant. div. inst. II 15

(p.

51).

De antiquorurn daemonismo
princip. III 3, 4 (p. 43)

93

duas possessionis species statuit et graviter possessos esse homines dicit, graviorem; leviorem et possederinf meutern, ita, eorum ex integro penitus cum daemo.nes
)d nihil

omnino

eos,

quos obsederint,
(p.

intellegere

vel

sentire perdicit.

mutant.

Etiam Psellus

52
/er*

sq.)

esse daemones
faciant.

qui

hi7th]-/.TOvg, rt zag. xivrjoeiQ

^'/.ruut'/.eig

In
locum,

Ms

animi raorbis quod Marc,

nvtiuari

non est mirum.

attribuit

epilepsia singularem obtinet IX 16 (p. 29) huius insaniae

causam
ficari

re vera hoc loco signiquae narrantur de nomine possesso: cum corripitur a daemone. praeeeps datur, spumas 1 Origenes comm. in Matth. XIII 6 (p. 45 sq.) edit, coneutitur Christianos evangelio confisos persuasum habere dicit epilepsiam non corporis vitio, sed daemonum quoruudam impetu
).u"/.o>

epilepsiam apparet ex

iis,

evocari,

cf. etiam Psell. (p. 52). Praeter has veras mentis alienationes Christiani etiam complures alias animi conditiones insaniam existi-

mabant.

Primum ii. qui bacchanalia celebrabant et falsam vaticinandi artem exercebant. possessi
Recognitionum auetor IV 13 (p. 37) bacchanalia fontem esse contendit, ex quo omnis paganarum religionum error fluxerit et refutat sententiam eorum, qui non dae-

videbantur.

mones,
Schol.
(p. 42),

sed

deum ipsum
inst.

in

bacchanalibus
(p. (p.

operari
c.

dieunt:

ad Aristoph.

Plut. v. 39

5),

Origen.
sq.)

Geis.

VII 4

Lactant. div.

IV 27

51
2

Pythiam, Apollinis
:5

re vera in energumenis numerandos esse volunt, cum a daemonibus correpti sint 4 in multis hominibus iam ex qui vulgo Pythones vocati

sacerdotes paganorumque prophetas

pueris habitent,

cf.

Origen.

1.

s.

facultas enim futura prospiciendi non

1

Vaticinantur haec jivsvfiara: abiudicatur iis a Chrip.

Cf.

de epilepsiae siguis 0. Binswanger Epilepsie (1899)

178 sqq.

Ceteram haec Christianornm de vatibus doctrina eo facilius exsistere potuit, quod multi philosophi Graeci ex Philippi, Piatonis diseipuli, aetate demonstrare stnduerant a daemonibus (nempe bonis), non a diis prophetas inspirari et oracula edi, cf. Heinze 1. s. p. 78, 80, 93, 97 sq.
2
3

Cf.

etiam Minuc. Fei.

Octav.

XXVII

(p.

33),

Cyprian.

id.

n.

d.

7 fp. 47).
4

Cf. Schol.

modo memoratum,

act.

Apost.
3,

XVI
(p.

16

(p.

30), Ps.

Clem.

hom. IX 12

(p. 38),

Origen. de princip. III

43).

94
stianis.

J-

Tambornino

in act. Apost, XVI 16 sqq. (p. 30) meDtio fit quae Philippis vaticinabatur et arte sua eqyaaiav tioXXtjv Tiaqyev xolg xvgioig avrfjg, cf. etiam Ps. Clem. hre. IX 12 (p. 38) et praesertim Psell. XIII et XIV (p. 52 sq.), ubi certum quoddam daemonurn genus esse docemur, quod,

Ita

TvaiiOMjg,

postquam
Idio)

in

hominem
ubi

intravit,
xCo

cp&eyyexai l

avxov, y.a&aTtto
Ttvevfiaxi

yQ(l)fievo(v)
(p.

Qyp(i)

xov
dvr Q
t

ndoyovxog
xig,

et

XV
Sed
TtQog

53
xio

sq.),
,

inducitur

qui

iveQyov(.ievog

aifiovl

TtoXXa pkr

xal lAa
virb

XQrjUfxo).oyjv

aitecpolg^sv.

hmefmofiEva non modo paganos, sed etiam Christianos invadunt inspirantque, cf. quae Iren. I 13, 3 sq. refert de Marco, Valentini discipulo, qui prophetarum scholam habebat: dy.bg de avxbv xal aiuovd
&7td>Xeiav
(Iren. I 3, 4)

haec l^andxr^Lv xal

daemonia

sunt

xov

laxav

et

xiva

itdqtoov

e'x iV

>

ctvxg
xrjg

xe

rcqoipr^xEvuv

6oy.il

xal

boag iag ))yeixcu (.isxyovg

rcoiel.

ydqixog

avxov ,

7Z(>oqff}Tveiv

(.idkioxa yccg

tibqI

yvvaixag doyoktlxai xal

xal

xovxoxv

rag
txo).-

tvjtagwpovg
kdxig

xal

7ZtQLizoQ(pvQOvg

Ttkovanoxdxag ,
rpr alv
t

g
xGjv

VTidysad-ai

neLQw uvog
t

xoXaxtviov

avxaig'

inexa-

ovvai ool d-ikio

xr\g kf.ifjg

ydoixog,
'ke^tei

Ithlt] 6 TiaxiiQ

okcov
.
.

xbv yyekv oov dia 7tavxbg

rtQO(prjzViv
rtoig,

tcqo txqoowttov avxov

ovx

V7ib

Mdoxoc xov
aviod-tv
xi]v

[idyov iyyiyvexai xolg v&Q)-

dkl? olg av 6 9ebg

kjzm^ixpri

xtjv

%doiv avxoC,

ovxoi d-eooxov eyovai

TtQocpijxeiav \

Falsae prophetiae
epist.

exemplum habemus
(p.

etiam

apud Cyprian.

LXXV

10

48

sq.),

ubi Firmilianus refert ad Cyprianum

de muliere,

quae duris temporibus vatis partes susceperat et tanta vi a

daemone suo donata

posset.

erat,

ut cruda hieme nudis pedibns per

illa

asperas nives ire nee vexari in aliquo aut laedi

discursione

Postea autem detectum esse adicit Firmilianus daemulieris

monem

commovisse

eidem mulieri commiscerentur.

res nobis tradit Psell.

presbyterum et diaconum, tit Miras denique de falso propheta

:

factus

est,

ut,

XV (p. 53 sq.) vir quidam ita vates postquam a Libyo mago ad prophetiam conaliquis sub corvi specie ei advolaret et

secratus

est,

daemon
Hilgenfeld

per os in
1

eum
A.

intraret.
Ketzergeschichte
des

Cf.

Urchristentums

(Leipzig

1884) p. 370.

De autiquorum daemouismo

95

Ut daemones,
omnes daemones
Ita
fit,

qui operantur in falsis prophetis, ita omnino

mendaces Spiritus sunt, quorum raaxime interest errorem propagare hominesque a veritate avertere l
ut

omnes, qui Christi doctrinam non ama

plectuntur, IV 17 (p. 37),

daemone invasi
in

habeantur,
igitur

ei",

recognit.

Origen.

num. hom. XXVIII 8

(p.

43

sq.),

Cyprian. ad Demetr.

XV
}

(p. 47).

Primum

pagani
cum de
/.al

in

his daemoniacis numerantur, eoque magis,

quod,

de-

orum immolatis degustaverint, daemonum convivae

Cf.
I.

facti sunt.

Cor.

20: cdX

oxi u vocotv
t

xa B&vr\ aiuovioig

ov

d-tG)

dvovoiv oc

d-ilio s v ug xoiviovovg xCov

(p.

aiuoviuv yivtGeis.
oi-

ocu.
t/6v

Recognit, II 71

36)

et

Origen.

c.

VII 4: r

yag eidtaX&vtov d-vtxai

avO-oiortov

aiuovioig'
t

xai

%gq ibv xov

His Christianis effici possidentibus paganos quoque daemonibus persuasum erat, ut a paganis tarn vehementer vexarentur: Minuc. Fei. Octav. XXVII (p. 33), Origen. c. Cels. VIII 43
d-so

xoivtvbv

TQa7teKr g

aiiioviiov

yiveaO-ai.

(p.

42),

Lactant. div.

instit.

22

(p. 52).

Deinde etiam haeretici, qui iam mature existebant et tanto ecclesiae detrimento erant, ut magis quam pagani
Christianae
scop.

religioni
p.

iutensi

dicerentur (Cyprian.

sent.
ita

epiIren.

37,

48),

daemonem habere
Quae cum

putabantur;

I 16. 3 (p. 34)

Marci gnostici discipulos possessos appellat a

ita se haberent,
initiari

malis daemonibus.

haereticos et

paganos,
suis

si

Christianorum sacris
erat,

volebant,

a malis

quod perficiebatur baptisAlte Taufgebruche Kroll p. 36; infra p. 103 sq.; quin mate, cf. redeuntes non modo ecclesiam haereticos in videtur mos fuisse

daemonibus liberari opus

baptizare, sed etiam exorcizare: Cyprian. sent. episcop. 8, 31,

37

(p.

48)

2
.

autem cum malis suis daemonibus non modo errorem propagare, sed etiam homines ad peccatum adducere studet, cf. Herzog-Hauck Realencyklop. f. prot. Theol. u. Kirche IV p. 409. Itaque omnes, qui peccatum committunt, diaboli
Diabolus
1

talis,

Cf. de hac doctrina orta et diffusa Cumont 1. s. p. 184 sqq. Aetheriae peregr. ad loca sancta XLVI 1 consuetudo est enini hie ut qui accedunt ad baptismum per ipsos dies quadraginta, quibns
:

iieunatur,

primum mature a

clericis ejcorcizentur.

96
socii facti

J-

Tambornino

et

malum daemonem
(p.

\ sanctum dei spiritum, qui prius in iis fuit, eiciunt recipiunt: Origen. in num. hom. XXVII
in

43

sq.),

lud.

hom. III 4
plures,
in

(p.

45),

in

lerem, select.

XXIII 24

(ibid.),

vel etiam

quia non singula singuli

homines habent

vitia:

Origen.

los.

hom.

XV

(p.

44)

3
,

quamobrem Valentinus gnosticus apud Clem. Alex, strm. II cum diverp.. 409 peccatoris animum elegantissime comparat
sorio,

in

quo habitant homines impudici.

illi

Kectissime igitur
princip.

concluserunt sirapliciores
III
2,

Christiani

apud Origen. de

42 sq.) peccatum non esse, nisi diabolus eiusque daemones ad peccatum iilicerent. Graeci, ut supra p. 58 sqq. summatim exposui, hominis cum numine coniunctionem, i. e. summum quod omnis religio
1 (p.

praebere potest bonum, sentiebant in ecstasi et efficiebant

quorum permulta ut mysteria Attidis, maguorum Samothracae deorum, Zagrei, ut videtur etiam Mithrae illam cum numine conciliationem sacro quo deus ipse edi credebatur convivio sensibus subiciebant; cf. A. Dieterich Mhrasmysteriis,
liturgie
p.

102 sqq.

Haue Graecorum opinionem

suam
ipsorum,
sit

ut

paganam

Christiani

refutabant, ut

venia verbo,

iQav fiaviav commendarent.

non
nisi in ecclesia exerceri et

Rectam enim prophetiam

ab eo saneto dei spiritu evocari Christiani dicebant, qui iam Veteris Testamenti prophetas inspiraverat, cf. quae supra dixi de falsa prophetia et act. 3 Apost. XV 32: Iovag re xal Ilkag y.cu avroi n QOCpf rai
t

bvxeg

ia Xyov tcoIXov naoeviktGav xovg

I Cor. 11, 4 sq.
"/.axa
:

elcpovg

y.al
i)

erce-

mrjQiZav.

nag
/}

avi>Q

nQooevy^ievog
ti]v

tvqoavtov.
%f\

<prjTSva)V

xeqxxXfjg

e%(x)V /.(XTaioyvvei

y.scpalijv

Tioct de yvvt] Y.aTevyo^ievr^

1

itQO(pi]Tvovocc axazaXvTtTO)
:

Simile aliquid invenimus etiam in

p. 281,

ad Marc.

24

(p.

22) eos

Graecorum philosophia Porphyrius tantum homines miseros esse contendit, qui

in Cbristi-

animum
2

fecerint svScuiTrj/na novriQjf Sai/.ivioi'.

Homines complures daemones habentes saepius oecurrunt

auorum litteris: daemoniacus Gerasenus vexatur a multis daemonibus, quorum nomen apud Marc. V 9 (p. 29) et Luc. VIII 30 (p. 30) est legio; Matth. XII 43 sqq. (p. 27 sq.) docet in hominem, qui ad peccatum redierit, non modo intrare veterem peccati daemonem, sed una cum eo Septem alios neLuc. quiores venire ex Maria Magdalena septem daemones exierunt
; :

VIII 2

(p.

30j.

De autiquoruia daemonismo
xeaaXfi

97
Cf.

Y.axaioyyvu
et
I.

xijv

Y.eya'/.ijv

avxi]g.

etiam

act.

Ap.

XXI

9sqq.

Cor.

XIV

lsqq.

Enndem autem

spiritom

sanctum semper habitare non modo in tota dei civitate, sed etiam in unoquoque Christiano iam dudum credebatur. I. Cor. iif/.^ Xqioxov ovy. ol'axe, Sri tu oiouaxa cuiov VI 15 sqq.
:

Iotlv,

/)

ovy.

ol'axt,

oxi xb oCbiia viiv vabg

xov tv
loit

vuiv ayiov 7ivsviiaxg

tavxCov, Hebr.

Ioxiv,

ov eyexe

dnb &eov
xoig
y.cu

y.ui
}

ovy.

VI 4 sqq.: dvvaxov yao

t

fina!- cftiiotevxag

yaoaiuvovg
vitttv

xf g iogtg xt]g ejtovgavlov

ittryoig

ytri-

d-ivxag Ttveviiaxog

ayiov ....

Y.al

rtaoan&oviag rtdXiv uru/.ui-

dg

tuxdvoiav.

Et deum

inesse in liomine

quoque convivio sacro significabatur.

in eucharistia sumi ab initio

Xam
t

apud Christianos Christum ipsum

Ioann.

in ecclesia

credebatur.

VI 53 sqq.: riirev ovv avxoig b 'Ii^ovg- dur v ;ri]v Uyoj iulv, lav /<>; cpdy^xe xr v odoxa xov vlov xo dvd-Qwnov y.cu ;rhri avxov xb alita, ovy. eyexe Uo^v ev kavxolg. b xotuyiov uov ii r
t
t

odq/.a aul Ttivwv iiov xb aliia

i]

eyu

'Ito^v

auoriav, y.ayt vaoxrjoto

yao odot- iwv dkrjO-r^g koxiv qiooig, avxbv Iv loyx}) fjieoa. 16 sq.: xb 7toxr xal xb alud uov alrj&rjg ioxiv noig. I. Cor. r qiov xf g tvloyiag, o evkoyoviiev, ov%i xoivtovia xov auiaxog xov

Xqioxov

ioxiv-,

xov oxov, ov yIwluv, ovyl YOivcovia xov otaiiaxog

xov Xqioxov Ioxiv, Ibid.

nivji
Y.al
t

XI

27 sq.:

iooxe dg v ioit] xov

qxov

fj

xb 7toxr Qiov xov Y.vQLOv va^icog, evoyog toxai xov otbiiazog

doY.iuateio)
Y.al

xov a'iuaxog xov Y.vqiov.

ovxojg ht xov

h v$qto7tog
TTOxrjqiov

lavxbv
nivexio.

y.al

oxov

lo&iexio

ex xov

Quod ad
est, cf.

nostra tempora catholicorum sacrorura fundamentum

Wetzer- Weite Kirchenlcxik. I 594 sqq. Iam redeamus de caelo ad inferos et quaeramus. quid

Christiani crediderint

de corporis malis a daemonibus

mirum, quod Christiani in hac quoque re aequalium opinionem sequebantur, praesertim cum apud Iudaeos haec superstitio magnopere floreret, cf. A. Gfrrer Das

motis.

Minime

est

Jahrhundert des Beils, Kritische Geschichte des Urchristentums II (Stuttgart 1838) p. 410 sqq. Et invenimus in Christianorum
litteris

multos

locos,

quibus

morbos a daemonibus effectos

sq. (p. 27) et

esse dicitur.

Apud Matth. IX 32

Luc.

XI 14 sq.

muto; eodem modo (p. 30) Iesus eicit aiiwviov ex homine XII 22 (p. 27); Matth. apud mutus et caecus sanatur homo
Religionsgeschichtliche Versuche u. Vorarbeiten VII,
3.
'

98

J-

Tambornmo

apud Luc. XIII 10

infirniitatis,

sqq.

mulier quaedam liberatur a spiritu

qui

eam
(p.

faciebat inclinatam.

Eandem

corporis

morborum causam adferunt patres

Fei. Octav.

ecclesiastici

velut Minuc.
(p.

XXVII

33),

Tertull.

apolog.

XXII
(p.

34

sq.),

Lactant. div.

instit. II

15

(p. 51),

Psellus XIII

52

sq.);

etiam

mortem

Tertull.

hominibus a daemonibus possideutibus docet LV1I (p. 35 sq.): &cqcuv et iaiodav&zwv operationem ita explicandam esse, ut non animae vim habeant, sed daemones, qui in iis fuerint eosque interfecerint.
inferri

de anim.

IL De daemonibus
Numina, quae Christianorum opinione possessionem movent, diabolus eiusque mali daemones, quae numina
a Iudaeis, Iudaei vero
cf.

sunt

Christiani

receperunt,

W.

maxima ex parte a Persis Die Religion des Judentums im neuBousset

(Mnchen 1906)
p.

testamenti. Zeitalter II
p.

483

sqq.;

Cumont
J.

1.

s.

185

sq.

de tota quaestione copiose actum est a

in IV. volumine encyclopaediae

Herzogianae

p.

408 sqq.

Wei lam

quaeramus, qui fuerint hi Iudaeorum et Christianorum dae-

Primum in iis numerandi sunt gigantes, quos filiae hominum conceperunt ex dei filiis (gen. VI 1 sqq.) et numina, quae gigantes ex corporibus suis ediderunt (Henoch XV). Daemones etiam facti sunt mali angeli, qui cum contra deum exsurgerent, deiecti sunt opinioque erat Adam ipsum daemones genuisse, cf. Herzog-Hauck 1. s.; deinde daemonibus adscribebantur omnes paganorum dii, quos
mones.

iam psalmista

(ps.

XCI

6,

XCVI
6,

5) appellat dai/.ivia:

fuerunt

etiam, qui crederent

mortuorum animas
VII
3
(p. 8)

esse

Flav. los. bell.

(p.

lud.

et

lustin.

daemones: apolog. I 18

quam sententiam refutat Tatianus, adv. Graec. XVI Ut denique Graeci morbos ipsos in numinibus nu(p. 32). merabant, ita Iudaei et Christiani animi et corporis
31),

vitia
1.

malos daemones esse arbitrabantur cf. Gfrrer 399 sq. apud Luc. XIII 10 sqq. 7tvef.ia aoSevctg eicitur; apud Matth. XII 43 sqq. (p. 27 sq.) peccata sunt mali daemones, qui intrant in hominem nequam; apud Luc. VIII 2 (p. 30) ex Maria Magdalena Septem daemonia exierunt;
,

s.

p.

De antiquorum daemoni9mo
Origen. in los. hom.
verara

99
Sophia
(p. 60 sq.) Etiam longius

XV

(p.

44)

et Pistis

horum daemonum doctrinam

statuunt,

Cliristani et Iudaei in hac superstitione progressi Opinabantur enim daemones ipsos eodem morbo laborare, quem hominibus infligerent; ita Iesus Christus apud Luc. XI 14 (p. 30) expellit rrvtCua, quod mutnm erat, et ex hoc demum tempore daifiorsg akakoi et ai/twrtg xoxpol in litteris nobis obviam fiunt ut apud Origen. comra. in Matth. XIII 6 (p. 45 sq.) et Psell. XIII (p. 52 sq.). Popularis superstitio daemonibus etiam certa domicilia attribuebat; tempore enim, quo hominibus non adhaerent, versantur in monumentis, cf. Marc. V 1 (p. 28 sq.) x vel ruinis, in locis desertis, cf. Ies. XIII 21, XXXIV 14, Bar. IV 34, Matth. XII 43 (p. 27 sq.), et immundis, cf. Gfrrer 1. s. p. 408 sq. Schwally Semitische Kriegsalt ert inner p. 67 sq. Non omnibus autem nocere possunt daemones nam ii tantum operationem eorum sentiunt, qui peccant vel non rectam fidem habent, cf. Origen. comm. in Matth. XIII 6 (p. 45 sq.) epilepsiae daemon opperitur lunae axqtMttOfiOvg, ut invadat rbv

quam Graeci
sunt.

id iivoq cchiag Ttaoaido^ievov

cwtij)

xal

/.:

Ttoirfiavza Iccvtov

^iov

fpQoiQg

yyshnrjg.

Lactant. div.
eos,

instit. II

16
dei

(p.

51):
et

daemones detrimento
excelsa

afficiunt

quos

manus

potens

non

protegit,

qui profani

sunt a sacramento

veritatis.

Hoc modo fit, ut lapsi eo castigari existimentnr, quod, postquam desciverunt, ab immundis spiritibus corripiuntur (Cyprian. de laps. XXVI, p. 47), quam opinionem confirmare studet Cyprianus
iis,

quae narrat
gustavit,
dentibus

ibid.

XXIV

(p.

47)

mulier, quae

deorum
corrcpta

immolata
laniavit

ab

immundo

spiritu

immunda
2
.

linguam .... nee diu

superesse

postmodum

potuit, dolore ventris et

viscerum cruciata defecit

1 Gerte ea de causa Iudaei Christiauique hanc habebant opinionem, quod mortnorum animas in daemonum numero reponebant, cf. Rscher Abh. d. Sachs. Ges. d. Wiss. XVII p. 41, 111. 2 Nostris quoque temporibus sunt homines eruditi, qui diabolum ipsum hominibus interdum apparere credant eosque potissimum ab eo vexari, qui Ita nuper legi in annal., qui dieuntur Salesianische alieni sint a veritate. Nachrichten, huius anni yolumine p. 256 (agitur de religione ferae cuiusdam gentis): Das Interessanteste .... ivar, da der Teufel hufig unter sie kam und sich ganz familir mit ihnen unterhielt. Sicher ist, da er vor

7*

100

J-

Tambornino

III.

De Ckristianorum

possessionis remediis

A.

De remediis ab ecclesia comprobatis

;

Paganorum remedia, de quibus supra verba feci, Christianis raaximae fuisse oifensioni per se intellegitur nempe raagia
habebatur fdllacia multiformis, lues ntentis, totius erroris artifex, salus et animae vastatrix, secunda idolatria (Tertull. de anim. 57),
in

qua daemones operantur,

yag
ol xCov

cf.

Tatian.

adv.

Graec. XVII:
xe
ol
a.Tt'

loOTttQ

yoccmixiov

x a Q a * T,~tQ S>

Orl%oi

avxCov ov xad-* eavxovg etat dvvccxol orj/naiveiv xb Gvvxaxxuevov,

ar]f.isla

de xCov evvoiwv ocpioiv vS-Qcivoi

ccvxcjv
e'xeiv

et]f.uovQyij/.aoi

Ttaoa

ttjv

Ttoihv

ovvd-eoiv

yivcooKovxeg,

07tcog

xai

f\

xdgig xwv

yQa^/.idxcov

vevo/uo&eTijTca'

7zaQaTth]GLojg

xal xwv qiwv

ai

-rtoiv.ikiai,

vevocov xe xcu ooxeiov

etat,
:

Ttaoahjipeig ovx avxai xa^'

xfjg

eavxag doaozixal xiveg

oxoixeicooig de eoxi
o'i

xwv

dcuuvtov
wQLY.ctGiv.
1

[i

ox

& *1Q

ag

Ttobg arceo exaoxov avxCbv ioxvet

ertel d'

v fcageil^uiiei'^v vnb xcbv dv^ocomov d-edaiov-

xcxi xi]V dt

avxCov vTtrjoeoiav, eTtilaf-idvovxeg ocpioiv avxolg dovleveiv

Cf.

xovg vd-QWTtovg djteqyaQovxai.

(p.

etiam Origen.

c.

Cels. I

68

40).

At

Christiani,

cum eodem modo atque

aequales

homines a numinibus invadi posse crederent, remedia haberent

necesse erat, quibus in remediis illustrandis saepius cognoscetur

paganorum usuum formam quidem repudiatam. rem receptam et, ut ita dicam, Christiano colore imbutam esse.
cantamentis.

Primum quaeramus, quid Christiani putaverint de inPaganorum incantamenta eo niti supra vidimus,
rite
sibi

formulis uteretur,

quod verbis tanta vis inesse existimabatur, ut is, qui numina, cuiuscumque generis sunt,
der Menschwerdung Christi der Frst dieser Welt"
Christus selbst nannte.
dort,
ioo

war, wie ihn Jesus

Es

ist also

nicht zu verwundern,

wenn

er sich

das Evangelium noch nicht hingedrungen ist, noch als unumschrnkter Rerrscher zeigt. Mir haben dieses Indianer von so scharfsinnigem u. zuverlssigem Geiste beteuert, da ich nicht anders kann, als ihren Aussagen Glauben zu schenken. Unus ex fidis bis homiuibus narravit, da Czortu (ita appellatur diabolus) immer pltzlich inmitten einer Versammlung von Indianern erschien und nach einer geivissen Zeit wie Bauch verschwand, ohne da es jemand gewahrte noch wute, wohin er ginge etc.

De antiquomm daemonismo
subicere posset.
ita

101

Haue verborum
ut

virtutis

opinionem Christian]

sequebantur,
cf.

invocarent,
Religion

sua ipsius Sacra nomina in exorcismis Heitmller Im Namen Jesu: Forschungen zur

und Literatur des Alten und Nt vu n Testaments (Gttingen Primum igitur asitatum esse videmus 1903) I 2 p. 332 sq. nomine n n i u s et v e r i d e i d a e m o n e s adinrare: Min. Fei. Octav. XXVU (p. 33); Theophil, ad Autolyc. II 8 (p. 36), qua ratione etiam Iudaeorum exorcistas non frustra

daemones incantare patres ecclesiae confirmant lustin. d. c. Deinde cum evanT. LXXXV (p. 32); Iren. II 6, 3 (p. 34). gelia multis locis Christum ipsnm daemones expellentem inducerent (Matth. IV 24 VIII 16. 28 IX 32 XII 22. p. 27 XVII 14,
:

p.
p.

28; Marc.
29; Luc.

I 23, ibid.; III 11, ibid.;

V
14.

1,

p.

28

sq.:

IX

14,

IV 33 VIII
ratio,

VIII 26 XI

p.

30),

mos

exstitit

in

nomine Iesu Christi

(act.

exorcizare daemones.
in 7tatdlaxt)v

Haec incantandi
illam

quam Paulus iam adbibet

18,
p.

Apost.

XVI

30),

orebat: lustin. apol. II 8

I

(p.

31);

Origen.

apud Christianos maxime c. Cels. I 25 (p. 40),

67

(ibid.)

acciderint,
TTollol

Lactant div. instit. IV 27 (p. 51 sq.), ut re vera quae Christus praedixit apud Matth. VII 22: eoovolv hol lv exslvfi r)~ faoa' /.vou y.vqii, ov iw o>
;

ovuari e7tQO<prjTvaa/nv
Kai
xCo oCo

/.cd

tCo

o<}>

ovuari cuuvia s^edlofisv

tiioi^oauev ;

ovuatL
Christi

wdfieig

7toXXag

Quantum
sit,

autem Iesu

nomen valere ubique creditum

optime

quod aliarum quoque religionum exorcistae eo Marc. IX 38 (p. 30) et Luc. IX 49 (ibid.) apud utebantur: Ioannes queritur, quod homo, qui Christi non sit sectator, in Cf. etiam miram illam narIesu nomine daemones eicit. rationem act. Apost. XIX 13 sqq. (p. 31): Septem filii prinqui exorcistarum artem exercipis Iudaeorum sacerdotis, cent, adiurant daemonem quendam per Iesum, ov Hailog xjjinde probatur,

hanc incantationem et gravissime verberat exorcistas. Vide et pap. Par. (p. 11 med.), ubi invocatur Iesus, deus Hebraeorum. Formula modo memorata ita produci solebat, ut quaeqvooei;

daemon autem aegre

fert

dam sacrae historiae

lustin.
apol. II 6
(ibid.);
(p.

res
d.
c.

Christi
T.

nomini adicerentur:
(p.

31);
c.

XXX

32),

IL

(ibid.),

LXXXV

Origen.

Cels. I 6 (p. 39).

]_Q2

J.

Tanibornino

Cum paganorum magi verborum

vi confisi

incantamenta

sua utique proficere iactarent, Christiani semper persuasum habebant daemonum eiciendi facultatem 11011 nisi donari a
deo ipso omnium rerum
Creatore:
ita

orta

sunt ea incanta-

menta,

Hoc quoque quae constant ex orationibus. genus, quod vulgo deducebatur ex Matth. XVII 20: tovto de
t yevog ovx. ey.TToqeve'iai, ei
(.irj

ev TCqoGevxf] xctl vrjoreia (Origen.

;

comm. in Matth. XIII

stianus,
Ps. Clem.

7, p.

45 sq.

Pseli. XIII, p.

52 sq.), maximo
5

apud Christianos usui erat; orationes adhibet quilibet Chri-

cum daemones fugare

ad
virg. I 12 (p. 36),

vult:

Iren. II 31,

(p.

34),

Origen.

Geis.
sq.),

VII 4

(p. 42),

VII 67
ipsi

(ibid.),

comm.

in Matth.

XIII 6
i.

(p.

45

precantur ad

deum Christianorum exorcistae

e.

viri,
1
:

qui posteriore aetate

exorcizandi negotio praefecti erant

1
(p.

Origen. in los. hom.

XXIV

83),

episcopus

adit

deum

orationibus,

ut cate-

chumenos a daemonibus liberet: can. Hippol. CVIII (p. 49 sq.), quin etiam Origen. comm. in Matth. XIII 7 (p. 46) ab exorcismis omnino se abstinere Christianis praescribit, et sola
oratione uti
2
.

quoque opiuione is, qui singulari in daemones vi est praeditus, mala haec numina fugare potest sola sui ostensione: Marc. III 11 (p. 28) refert daemones, cum Christus iis appareret, humi procubuisse; et adspiciendo: Ps. Clem. hom. IX 19 (p. 38) haue facultate'm iis attribuit, qui, postquam baptizati sunt, non peccant et deum esse credunt. Etiam eo daemones eiciuntur Christianorum ritu, quod incantantis nve^a transfertur in daemoniacum, quae res efficiebatur sufflando, cf. supra p. 81 sq.: in baptismate afflantur catechumeni (can. Hippol. CX, p. 50) huc spectat etiam manus irapositio, cf. A. Dieterich Mithrasliturgie p. 119: ita iam Christus rtvev\.ia illud a&evelag fugat apud Luc. XIII 13 et omnino saepissime aegrotis raedetur, ut apud Matth. VIII 3; Marc. I 49; Luc. IV 40, V 13; ab
Christianorum
;

Iam vertamur ad

actione s.

De hac

re aecuratius infra p. 108 sq.

Tales precatioues usque ad

cf.

medium quod vocatur aevum

und sditalienische
v.

et

ultra

adhibebantur,

F. Pradel Griechische

Gebete, Beschw-

rungen und Rezepte des Mittelalters, Bei. Gesch. Vers.

Vorarb. III

3.

De antiquorum daemonisnio

103

exorcistis etiam raanus impositiones adliibitas esse docent Ori-

gen. in los. hom.

XXIV
-

1 (p.

44

sq.)

et Cyprian. sent. episcop.

XXXVII
n.

(p. 48).

Cf.

etiam . Weinreich Itd.Gesch. Vers,

Vorarb. VIII lsqq.

Crucis Signum daemonibus adversum

videbatur
tant.
:

esse

manifestum
fiebat,

Lactant. div.

instit.

IV 27

(p.

51

sq.),

quo modo

ut hoc signo daemones a se amoliri solerent Christiani: Lac1.

s.

Deinde
Matth.

daemoniaci
21
(p. 28);

liberantur

ieiuniis

adhibitis:
38); Origen.

XVII

Ps. Clera. hom.

sq.),

IX

10

(p.

in los. hom.

(p. 45 sq.); de qua doctrina, cum optime demonstret, quomodo Christiani antiquam superstitionem in suam religionem

XXIV
(p.

1 (p.

44

comm.

in Matth.

XIII 6

Psellus XIII

52

sq.),

recipere et

commutare

soliti

sint,

copiosius disserere operae

p.

pretium esse puto.

Antiquitus opinionem fuisse supra

61

sq.

vidimus daemones una cum cibis in hominum corpora intrare, quam sententiam Christiani ita sequebantur, ut dicerent eos, qui, dum viderentur necessaria naturae velle implere, non tenerent

modum

per nimietatem, daemouibus iu se iugrediendi facul-

tatem dare, cum sobrii homines a daemonibus tuti essent: Ps. Ex superstitione, de qua est Clem. recogn. IV 16 (p. 37).
quaestio, oriebatur per se illud:
nare.
cf.
;

cibis se abstinere,

i.

e.

ieiu-

randum

supra p. 62 ieiunare autem in bonis operibus numeest, quae quo plura perficiuntur, eo magis diabolo
:

molesta sunt

Origen. in los. hom.

XXIV
ab

ergo, ut illud ieiunandi remediurn

dendum, minime
sessis
XIII,
p.

ad

(Ps.

Clem. hom.

eiciendum IX 10, p. 38;

44 sq.). Sequebatur ad defenspectans etiam a pos1 (p.

initio certe

Origen.

1.

m.

s.;

Psellus

52
est,

sq.) et,

qua re
(p.

veteris opinionis sententia plane con-

turbata

etiam ab

exo reist is
45
sq.).

adhiberetur: Origen. comm.

in Matth.

XIII 6

In permultis paganis et praeeipue in Iudaeis sacris lavationes adliibitas esse constat, quibus, cum aquae ab antiquissimis

temporibus lustrandi vis inesse crederetur, omnis

cf.

generis mala ablui putabatur;

1

Riess,

Pauly-Wissowa
in can. Hippol.

s.

v.

Idem

certe perficere vult,

quod praeeipitur

CX,

p.

50:

episcopus signet

....

pectora

et frontes,

aures et ora baptizandorum.

;;

104
Aberglaube I

J.

Tambornino

Hunc p. 44; Kroll Alte Taufgebruche p. 30 sq. antiquissimum ritura etiam Christiana religio usurpabat baptismati suo, quo modo factum esse nemo negabit, ut baptisma ad daemones fugandos aptum haberetur: pagani, si
fiunt

baptizantur, liberi

a daemonibus suis (Ps. Clem. hom.

sq.),

IX

8,

p. 37 sq.; recognit. II 71. p. 36

idemque

fit

haereticis

(Cyprian. sent. episcop. VIII, p. 48;

quin etiam maiorem

XXXI, ibid.; XXXVII, ibid.) quam exorcismus vim habet baptisma sen-

tentia Cypriani (epist.

LXIX

15, ibid.).

singularem in Christianorum exorcismis obtinet locum. Iam Matth. XVII 14 sqq. (p. 28) narrat Iesu Christi sectatores lunaticum sanare non potuisse ta ttjv dhyo/rtazlca;
et recta
fides

Fides

iterum atque iterum praescribitur et exorefficiunt,

cistis: paganorum exorcistae nihil

quod rectam fidem

;

non habent (Ps. Clem. ep. ad virg. 1 12, p. 36) is, qui Christianorum mysteriis initiatur, alios a daemonibus liberare potest
(Ps.

Clem. hom.

IX

8, p.

37

sq.)

saepissime Christianorum exexorcistae in recta

fidei

orcismi bene processerunt,

fide

maxime cum
c.

versabantur (Origen.

Cels. I 6, p. 39);

quo plus

capacis in

pectus adferimus,

eo maior est nostra exorcizandi

gratia (Cyprian. ad Donat. V, p. 47); daemones aut gradatim

aut statim fugiunt, prout exorcistae fides adiuvat adiurationem

(Min. Fei. Octav.

XXVII,

p. 33);

et possessis:

daemones
Tfjg

eiciuntur ex homine, qui est dvvaxbg sv ralg Xoymalg ttsq!

Ttiazecog rtodeigsoiv (Origen. c. Cels.

VII

4, p.

42)
1.

quo maior
s.).

est possessi fides, eo facilius sanatur (Cyprian.

m.

hoc praeceptum certe fluxerit ex

experientia

Cum

scimus
ea quae

enim, quantopere referat eum, qui a numine invasum se putat,

fidem remediorum, quae adhibentur, sibi suggerere

*,

legimus
(p.

apud Ps. Clem. recogn. IV 17

38) plane

doctrinam

hom. IX 11 (p. 37), redolent: fides una apta est, quae

iis

possessis

medeatur, daemonesque in

tantum corporis par-

tibus mauent, in quibus impietatis aliquid restat.

1

Cf. 0. Stoll

Suggestion u. Hypnotismus in der Vlkerpsychologie

p. 415; Journal f. Psychologie u. Neurologie 1904 p. 84 sqq. G. F. Most Encyklopdie der gesamten medizinischen Praxis II (Leipzig 1834) s. v. Periamma p. 318 sq.; B. Stern Medizin, Aberglaube u. Geschlechtsleben in d. Trkei I p. 299.

(Leipzig 1904)

De antiquorum daemonismo

105
Christiani.

Etiam res daemonibus adversas habebant

in act.

Ut

Apost.

XIX
vira

12 Pauli oovqiu et atfiaUv&ta po.ssessis

imposita daemones fugant, adhuc quoque

sanctorum
;

reli-

quias magnam

habere catholici putant. Cruce signando diabolum propulsare morem fuisse supra vidinms idem efficiebatur Christianorum opinione eo,
exod. hom.

quod effigies Christi

de cruce pendentis homini affigebatur: Origen. in VI 8 (p. 43). Haec fere erant re media ab ecclesia comprobata. quorum singulari virtuti et facultati laudandae patres ecclesiae Paganorum formulae videntur prava abunde satisfaciunt,
II 31, 5= p. 34), inaniuni verborum turba ad virg. I 12, p. 36), quae vel nulli usui sunt (ibid.), vel eos tantum daemones fugare possunt, qui a magis ipsis missi sunt (Iren. II 31, 2, p. 34). Christiana vero remedia innumerabiles possessos sanaverunt (Tertull. ad Scap. IV, p. 35), tantumque valent. ut mali quoque horaines prospere iis usi

curiositas

(Iren.

(Ps. Clem. ep.

sint

(Origen.

c.

Cels.
(p.

6,

p.

39).

Saepius

accidisse

dicit

Iustinus apol. II 6

31),

ut paganis exorcismis nihil pro-

ficientibus Christiani succederent, et Lactant. div. instit.

(p.

IV 27

quod daemones, si in templo Iovis, vel Aesculapii, vel Apollinis nomine illorum deorum invocato adiurentur, non pareant. Verane haec sunt? Equidem libenter
51
sq.)

paganis

obicit,

concedendum esse patribus puto Christianos saepius plus eft'ecisse paganis, quod inter omnes excellebant singulari sua fide, cui, ut supra vidimus, tarn multum attribuendum est in Deinde quod exorcismos in deorum possessionis superstitione.
templis dictos nihil proficere contendit Lactantius, non errat.

In

enim magia, quae, quamvis magnam omnes ei attribuerent vim, a deorum cultu prorsus aliena habebatur, certe nunquam exercebatur et remedia, ubi non adhibentur,
templis

nihil valere posse

nemo

est quin credat,

B.

De Christianis magiae cultoribus

esse ut demonstrarent,

Magiam vanam

Christianos enixe

operam dedisse supra vidimus.

repelleretur,

Hostis autem,

quem

profligare

studebant Christiani, impetus maior erat, quam ut uno ictu

tantumque aberat, ut Christiani magiam funditus

10

J.

Tambornino

exstirparent, ut ipsi hoc malo inficerentur, quae res eo facilius

accidit,

quod

cebant.

Iudaei quoque diligentissime magiam exerIncantationes, quarura permultas Salomo ut

maximo usui erant, magicas adhibent in exorres p. pro amuletis: Flav. los. bell. lud. VII 6, 3 (p. 8)
magus
tradidisse dicebatur,
sqq.;
1. s.

praeclarissimus
cf.

Gfrrer
et

412

cismis

mentionem facit radicis magicae prope Hierosolyma repertae, quae daemones fugat, ant. lud. VIII 2, 5 (p. 7 sq.) laudat radicem cf. H. H. Spoer Kotes on jeic. a Salomone comuiendatam amulets: I. B. L. 23, 97 105; deinde antiquitus apud eos opiniouein fuisse memoratu est diguum daemones mago
,

servire eiusque
1.

voluntati satisfacere cogi posse

(cf.

Gfrrer

410 sqq.), ad quam superstitionem certe referendum est Christus non eicit daemones nisi per illud Pharisaeorum Beelzebul, principem eorum (Matth. IX 34, p. 27; XII 24, ibid.; Marc. III 22; Luc. XI 15. p. 30); Iudaeorum denique exorcistae, qui posteriore aetate per Eomanorum imperium
s. p.
:

vagabantur
Apost.

(cf.

Marc.

XIX
c.

13, p.

30; Luc. IX 49, ibid.; act. Mission und Ausbreitung des 31; Harnack

IX

38,

p.

Christentums
(Iustiu. d.

p.

110),

non

aliter

se

gerebant
7 sq.)

ac

pagani

T.

LXXXV,

p. 32),

cuius rei clarissimuui profert

2,

exemplum Flav.

los. ant. lud.

filiis

VIII
eius,

(p.

Eleazar quieius

dam coram
tibus

Vespasiano,

praefectis

multisque mili-

daemoniacum

ita sanavit, ut

primum naribus

anulum

admoveret, in quo condita est radix a Salomone praescripta,

deinde, postquam daemoniacus procubuit, Carmen Salomonicum

daemonemque vas aqua repletum subvertere iuberet 1 Ita factum est, ut Christiani magia porro uterentur, quae res maxime inde iutellegitur, quod primis statim p. Chr. n. saeculis homines exsistebant, qui, quamquam Christi nomen prae se ferebant, aperte se magos esse profitebantur, i. e. gnostici, qui quomodo daemones eiecerint paucis locis explanare licet.
diceret
.

Hippolyt.

IX

14

(p.

39)

et

16

(ibid.)

refert
(p.

gnosticos
iis

ad-

quod morbos ut daemones eicere se profiterentur, et Celsus apud Origen. c. Cels. VI 39 et 40 (p. 41 sq.), quod homines indoctos
hibuisse e/zdyovg;

Plotinus

XXX

14

22)

obicit,

et P.

Cf. etiam de Iadaeorum arte magica A. Dieterich Abraxas Blau Altjdisches Zaubtrwesen passim.

p.

141

sq.

De antiquorum daemonismo

107

decipere studentes varias magiae species exercerent et daemones evocarent nominibus barbaris. Gnosticorum quidem doctrinas extinguere potuit ecclesia, non magiam ab Ulis tantopere elatam. Per totum enim medium aevum usque ad nostra tempora permulti magiae usus servabantur. qui. quam quam in publicum utique non prodibant, in occulto eo maiore cum studio adhibebantur. Hie quoque pauca exempla afferre Ex medio aevo habemus tres precationes contra sat est. sagittam diaboli, quae praeter dei nominis invocationes alias-

que res Christianas permulta continent verba magica; prima a). fol. 49 (apud Heim 1. s. p. 551), altera servatur in cod. Monac. lat. no. 100 ed. Roeckinger Quellen und Errterungen zur bayerischen und deutschen Geexstat in cod. Bonn. 218 (66
1'

schichte

VII
1.

p.

319,

cf.
cf.

Vindob. theol. 259,

et

Heim Grimm

1.

s.,

tertiam nobis tradidit cod.

p.

Deutsche Mythologie II

1032

Heim

s.

Etiam millesimo octingentesimo quadragesimo

septimo

p. Chr. n. anno Syrins sacerdos Christianns composuit psalmorum usum magicum codice quodam manuscripto, quem edidit et in nostram linguam vertit C. Kayser Gehrauch von

Psalmen zu Zauberei,

Zeitschr.

d.

deutscheu
et

morgenlnd.

Ges.

XLII

(1888)

456 sqq.

De psalmo 29

30 legimus (adfero
Ps. 29. Lies ihn

codicis verba a viro docto

Kayser con versa):

ber Rosenl und salbe dich damit

um

eines bsen Geistes irillen.

Ps. 30.

Lies ihn, und er vertreibt von dir den Bsen.

schreib ihn fr einen Besessenen auf,
hat, lies ihn

Lies ihn
trenn einer

3 mal und
einen

und

Dmon
39 sq.).

ber Olivenl und salbe seinen ganzen

1.

Leib damit (plura exempla contulit Kropatscheck

et p.

s.

p.

29 sqq.

IV. Quid daemones ( hristiaiiorum opinione in exorcismis fecerint

In eo quoque rationem atque inclinationem temporum sequebantur Christiani, quod daemones ex hominibus exeuntes
loqui
et
alias

iniras

res

perficere

credebant.

Daemones

Christum esse filium dei confitentes

1

saepius habemus

Vide etiam Pradelii libellum supra

p.

102 laudatum.

^08
in
(p.

J-

Tambornino
27),

evangeliis, ita
28), III

apud Matth. VIII 29

(p.

Marc.

24

11

(ibid.),

(ibid.);

daemones

V 7 (p. 29), Luc. IV 33 (p. 30), VIII 28 magna voce in exorcismis clamasse
(p.
(p.

referunt act. Apost. VIII 7

30) et identidem patres ecclesiae

33),
sq.),

Min. Fei. Octav.

(p. 47),

XXVII

Cyprian.
ep.

id.

non

dii

VII

LacEtiam collotant. div. instit. II 16 (p. 51 sq.), V 22 (p. 52). quium cumdaemonibus haberi posse opinio erat. Daemones hominis Geraseni rogant Iesum apud Matth. VIII 31 (p. 27), Marc. V 12 (p. 29), Luc. VIII 32 (p. 30), ut sibi fa(p.

ad Demetr.

XV

47

LXIX

15

(p. 48),

cultatem in porcos intrandi faciat et Iesus concedit; daemon

act. Apost.

XIX

13 sqq.

(p.

31)

respondet exorcistis Iudaeis.

sit,

Praecipue mos fuit daemonem, quis

apol.

interrogare: Tertull.

XXIII (p. 35), Theophil, ad Autolyc. II 8 (p. 36), Cyprian. ad Donat. V (p. 47), Lactant. div. instit. V 22 (p. 52), quod Christum iam fecisse narrant Marc. V 9 (p. 29), Luc. VIII 30 Gratissimum videlicet erat Christianis, si possessi (p. 30). habere se deum paganorum confitebantur: Min. Fei. Octav. XXVII (p. 33), et dum responsum conveniens ferrent, exorcizabant Christiani: Tertull. de anim. LVII (p. 35 sq.). Lux in tenebris videtur esse illud Origenis comm. in Matth. XIII 7
(p.

46):

fii]

qyJ^cousv

ti^de

eTteQiorwuev,

fi^de

lalwiier cog

xovovri

tG) av.ad-aQxuj

nvevuari.

Denique
probatur
qui
act.

vim exerceri
Apost.

a daemonibus in exorcistas non

satis defensos similiter

ac Graeci credebant Christiani,

XIX

13 sqq.

(p.

31)

quod Iudaeorum exorcistae,

daemonem fugare conati sunt nomine Iesu Christi invocato, a daemoniaco invasi et tantopere verberati sunt, ut midi et vulnera effugerent de domo illa.

V.

De

exorcistis
ol

Ex
&rjiai,
xfi

iis,
3

quae dicunt

Iren. II 31, 4:
trjv

alrfiwg avrov
kii*

f.ia-

nag avrov lavrsg

7taQ
3

%qiv, STtirslovoiv

evegystq
togev

rCov XoLTtwv vd-QWTtiov, -/.a&Log sig

exaoTog avxtov

zi]v

eilrjcps

avrov et Origen. comm. in Matth. XIII 6

(p.

45

sq.),

ubi

memorat rovg %oviag %dqiv

degarteveiv aifxovwvrag,

con-

De antiquorum daemonismo

109

cludendum esse videtur eum tantum apud Christianos daemones expulisse, qui certam gratiam a deo acceperat. Quod si rectum esset, .sequeretur praeter episcopum, qui ut summus ecclesiae exorcista et medicus omnes morbos sanare et satanam
sub pedibus conterere potest (can. Hippol.

XVII

sq..

p. 49,

VI 4 orcistarum munere fungi. At

Achelis Texte
u.

Unters.

paucos Christianos exres longe aliter se habet: unusp.

153),

quisque enirn Christianos

bus, qui

gratiam
si

et

facultatem
fit

daemones
ex patri-

expellendi sibi vindicasse videtur. quod apertum

omnes Christianos.

recte vivant.
lustin.
(ibid.),

daemones fugare
II 6
(p.

posse permultis locis

d.
c.

confirmant:

apol.

31),

T.

LXXVI
(p. 33),

(p.

32

1,

LXXXV
coron.

Min. Fei. Octav.

XXVII

Tertull. apol.

Scap. II (p.35),
Ps. Clem. ep.

IV (ibid.), de

XXIII (p. 35), XXXII (ibid.), ad XI (ibid.), de idolatr. XI (p.34),

hom.

ad virg. 1 12

(p. 36),

IX

(p.

37sq.) 16
;

(p. 38),

Origen.
(ibid.),

c.

Cels. I 6 (p. 39),

46

(p. 40),

VII 4

(p. 42),

VIII 43 (ibid.), Cyprian. ad Donat. V (p. 47), VII (ibid.), Ps. Cyprian. de spectac. IV (p. 49). Tarn magnus dii autem exorcistarum numerus in eo certe positus erat, quod omnes Christiani daemones fugare poterant. Magia enirn erat arcana disciplina. cuius remedia solis initiatis nota saepius perdifflcilia erant ad adhibendum, cum Christiani non liaberent nisi oQxcbaeig nlovateQag: Origen. c. Cels. VII 4 (p. 42), quibus etiam stultissimi homines facile uti valebant. Quod autem tarn multi Christianorum exorcistarum munere
fungebantur,
1.

VII 67 id. non

et

praecipue,

quod plerumque iizai (Origen.

s.)

id

faciebant,
fieri

Christianae doctrinae

magnum

periculum

enim potuit, ut ecclesia praestigiis favere diceretur et homines eruditos a se averteret (cf. Harnack 1. s. I Quae cum ita sint, certe non est negandum eo ipso p. 126). consilio exorcismos certo cuidam ordini mandatos esse, ut exconflabat;

orcistarum numerus comminueretur et illud periculum tolleretur. Hie ordo, cum primum memoretur apud Origen. in los. hom. XXIV 1 (p. 44 sq.) (apud Cyprianum iam saepius eius mentio fit:
epist.

XXIII,
p.

LXIX

15, p.

48
cf.

sq.),

videtur esse institutus tertio

1.

demum
1

Chr. n. saeculo,

Probst

s.

Idioten vertit F. Probst Sakramente und Sakramentalien

p.

44.

\\Q

J.

Tambornino
licet

Priusquam ad finem pervenimus, oculos referre

erroris
si

ad

et superstitionis

tenebras,

quas peragravimus.

Quod

lumina effulgere videmus, quae, ut Nimquam enim hominibus persuadere conarentur non in deorum, sed deerant, qui in sua ipsorura natura possessionis causam positam esse iisque oecurrerent, qui ex communi superstitione lucrum faciebant. Ita, ut pauca exempla afferani, Sophocles dicit Ai. v. 581 sq.:
facimus, hie atque
illic

caliginem pervincant, cupidissime contendunt.

ov 7tQog larQOv aoepo

et

d-QiqvEZv S7t(odag Tcqbg

to(.iG)vtl TtrjficcTi,

Lucianus in Philops. maxirno ludibrio habet philosophos superstitiosos, qui niiras de daenionibus eorumque operatione fabulas
narrant.

Inter hos autem falsae religionis inimicos praeeipue

a.

excellebant raedici: iam quinto

Chr. n. saeculo Hippocrates

librum composuit, quo veram caduci morbi causam detegere

proposuit, cf. p. 4, et hoc Hippocratis exemplum omHunc vero eruditorum nium aetatum medici secuti sunt 1 propulsare opinionem rationibus confirmare impetum suamque
sibi
.

studebant homines superstitiosi.

Origenes

1.

s.

epilepsiae im-

petus in certis lunae figuris factos ita explicat, ut dicat malos

quosdam
morbi
piantur
;

spiritus has figuras opperiri, et ea

causa a se in lunam
Psellus
1. s.

transferatur

quidem mente, ut hominesque deci-

dam
\.irfih

corporis

conditionibus

eirag vttsq
(laviag,

OLaa^ovg,
nostris

quidem morbos concedit, qui quibusefficiantur, in eo autem medicos ti]v aiarjoiv errare dicit, quod etiam Ivd-ov-/.axo%(xg in his morbis numerent. Etiam
esse
2
,

temporibus hoc ignorantiae et scientiae proelium puet,

gnatur

dum
3

ecclesia exorcismos dicet super daemoniacos

non

finietur.

An
tt<v

possessionis opinio

numquam ex mundo

dis-

parebit?
/.iccxov

sJll d-aQQcb^iev

....

/.idycc

%ovTeg

aliq^siav xal xbv

lrt\

x&v roiovrcov le^icpdQiti lyov oq&ov (Lu-

cian. Philops.
1

XL).
(p.

Cf.

Origen. comm. in Matth. XIII 6

45

sq.),

Psell.

XIV

(p.

53).

Heyne ber Besessenheitswahn bei geistigen Erkrankungen: Seelsorger-Praxis XIV. Cf. praeterea A. Hellwig Verbrechen und Aberglaube (Aus Natur und Geistes-

De compluribus

exorcismis nuper factis refert B.

welt 212)

p.

28 sqq.

De antiquorum daemonipmo

111

Index nominum
acta Apost. 30
actionibns

et

rerum memorabilium
norum 98 sq.
certa

domicilia ha-

expelluntur

daemones

bent 99 innocentibus non nocent99

oaufiovrf^ofiBvoi 56. 92,
1

81 sq. 102 sqq.

aes 84

Stuftovtlrptrot 92, 1

Aeschylus 3
'AyaSos Jaifiaiv 70
alcedo hispida 86

OeuftovwvTes 56. 92,

Saifuov quid signincet 69 sqq.

Alexander Aphrod. 22 amuleta 80 sq. 82. 84, 2 animae mortuorum vagantur

cum

Damascius 25 Demosthenes 7 Diogenes trag. 6 Dionysi sacra daemonismi remedium75

treoyovtiEVOi 92,
evd-eoi
1

Hecata 68 insaniam infligunt hominibus 71 sq. aquila 86

55 sq.

argentum 84
Aristophanes 5
Ps. Aristoteles 9

epilepsia insaniae species 57. 93

Euripides 3
exorcistae
67.

Artemis insaniae auctor

asinus 88

69

paganorum 90 sq. Iudaeorum 106 Christianorum 108 sq.

fascinum 81
febris

aurum 84
bacehatio daemonismi species 59

insaniae species 57 sq.

Febris

possessionis

numen 63
daemonismi
reme-

ferrum 83
tides

baptisma expellit daemoues 103 sq. bitumen 84

castoreum 88
cervi medulla 88 pellis
ib.

Christiana

dium 104
Firmicus Maternus 23
Flavius Josephus 7

Ps.

Clemens 36

Geoponica 25
haeretici possessi a

corporis molestiae possessionis species

61 sq. 97 sq.

daemonibus 95

Corybantes

auctores

insaniae

64
sa-

panici terroris 65 Uq.s ftavlas 65

eorum mysteria possessionem

nant 76
crucis

Hecate possessionis numen 67 sq. eius mysteria daemonismi remedium75sq. Hermias in Plat. Phaedr. 23
Hesychius 25
Hippocrates 4
Hippolyti canones 49

signum

103.

105

Cyprianus 47 Cyranides 16
daemoniaci 92, 1

Hippolytus 38
hirundinis cor 86 Homerici versus amuleto usui sunt

daemonum

opinio exeunte antiquitate

aucta et mutata 73 sqq. daemones

80 sq. hyaenae

pellis

88 oculi

ib.

sunt timidi 78.81 exeuntes loquuntur

89. 107 sq.

ulciscuntur

exorcistas

ieiunium 62. 103

leod
fiavia

90. 108 complures

nomine

96, 2

daemones in uno daemones Christia-

58 sqq. 93

sq.

Christia-

norum 96 sq.

112
incautationes
tae 80 sq.

J.

Tambomio, De antiquoruni daemonismo

Iudaeorum
Paulas Aegineta 25
pavonis sanguis 86
peccatores possessi a daemonibus 95 sq.
Philostratus 20

77 sqq.

106 Christianorum 100 sqq. scripIoarmes Lydus 25

Irenaeus 34
Iustirms Martyr 31
yay.oSaifj.ordu>

phocae cerebrum
pellis ib.

88

coagulum

ib.

Pindarus 3
(y.axodaiuoreco)

56 sq.

Pistis Sophia

50
1

yaxoSaiuoria 57
xareyotieroi et xzoyoi 56

plantae fictae 85,

Plato 6
Plinii medicina 25

Lactantius 51
laurus 85 lauri folia
leonis pellis 88
ib.

Pliuius 7

Plotinus 22

medulla 85 Lucas 30 Lucianus 15

loti

plumbum album 84
Plutarchus 8

poetarum possessio 60
possessionis

sq.

ltinares

deae

numina

Pollux 16

67 sqq.
lupi dexter oculus 88
pellis ib.

Porphyrius 22
possessionis

numina 62 sqq.

Lyssa possessionis numen 63

Psellus 52

magica

ars posteriore aetate niagno-

Ptolemaeus 16
Quintus Smyrnaeus 23
rbinoceros 89
sal

pere florescens 76 a Indaeis exercitata 105 a Christianis 106 sq.

rnagicae res 82

magici

libri

76
daeinonismi auctor 64

84

magna Mater
Manetho 21

eius sacra possessis

medentur 75

sanctorum reliquiae gant 105

sanguis ad daemones
bitur 87 sq.

daemones
eiciendos

fu-

bi-

Maria

possessionis nurnen 63

Marcus 28 Matthaeus 27
Mefitis possessionis

scorpio 86

Selene possessionis auctor 67. 68

numen 64

Sophocles 3
subitus pavor insaniae species 58

Minucius Felix 33

morbi ipsi possessionis numina 63 sq. 98 sq.

suffimenta daemones propulsant 83

Synesius 23

Nonnus 23 nymphae possessionis auctores 65 sq.

vvfi(p6).r}7iros

Tatianus 32
Tertullianus 34

66

Theophilus 36

oleagini rami 85

Timaeus

lexic.

22

Origenes 39
Orphici

vatum

possessio 59 sq.

hymni 9

Vegetius 24
vulturis cor 86

pagani possessi a daemonibus 95 Pan daemonismi auctor 66 sq. passer 86

Xenophon 6 Xenophon Ephes. 19