SLUAJNE PROMENLJIVE-FUNKCIJA RASPODELE

Do sada smo ve definisali skup elementarnih dogaaja. Ako se elementarni dogaaji mogu predstaviti kao realni brojevi, onda se eksperiment moe zamisliti kao izbor jedne promenljive. Promenljiva veliina koja te brojne vrednosti uzima sa odreenim verovatnoama naziva se sluajna promenljiva. Na primer, u eksperimentu bacanja novia piemo 0 ako padne grb, a 1 ako padne pismo, tada se ovaj 1 eksperiment moe zamisliti kao izbor nule i jedinice sa verovatnoom . To nam omoguava jedan 2 apstraktan model koji moe da opie i druge eksperimente gde imamo dva podjednako verovatna ishoda. Definicija: Funkcija X koja svakom sluajnom dogaaju dodeljuje realni broj X ( ) zove se sluajna promenljiva. Sluajne promenljive obeleavamo velikim slovima X,Y,Z.....

Znai, sluajna promenljiva je preslikavanje skupa u skup realnih brojeva, za razliku od verovatnoe, koja je preslikavanje skupa u skup [ 0,1] .
Primer: Novi se baca dva puta. Neka je slu;ajna promenljiva X broj registrovanih pisama. Kako je = { PP, PG, GP, GG} , onda je X ( PP ) = 2, X ( GP ) = 1, X ( PG ) = 1, X ( GG ) = 0. Znai sluajna

promenljiva uzima 3 mogue vrednosti 0,1,2. Razlikujemo dva osnovna tipa sluajnih promenljivih, diskretne i neprekidne sluajne promenljive. Podela se vri u zavisnosti da li sluajna promenljiva uzima vrednosti u konanom, odnosno prebrojivom ili neprebrojivom skupu vrednosti.
DISKRETNA SLUAJNA PROMENLJIVA Definicija: Neka sluajna promenljiva X moe da uzme vrednosti x1 , x2 , , xn , sa verovatnoama p1 , p2 , , pn ,

pri emu je p1 + p2 + + pn = 1 . Skup parova ( xi , p i = P { X = xi } ) , i = 1, 2,..., n ili napisano

x2 x1 p ( x1 ) p ( x2 ) ine zakon raspodele verovatnoa sluajne promenljive X.

Zakon raspodela verovatnoa sluajne promenljive je pravilo po kome svakoj vrednosti sluajne promenljive X pridruujemo odgovarajuu verovatnou p. Zakonom raspodele, ukupna verovatnoa, koja je jednaka 1 , raspodeljena je na pojedine vrednosti sluajne promenljive.
0 Dakle u predhodnom primeru zakon raspodele je 1 4 1 1 2 2 1. 4

Raspodela verovatnoa kao potpuna karakteristika vai samo za diskretnu sluajnu promenljivu.

Dve najvanije diskretne raspodele su binomna raspodela i njena generalizacija Puasonova raspodela. Raspodela sluajne promenljive za Bernulijeve eksperimente zove se Binomna raspodela.
Primer: Verovatnoa da je jedan proizvod defektan je 0,01. Iz skladita se uzima 100 proizvoda. Kolika je verovatnoa da a) bude tano 5 defektnih b) broj defektnih nije vei od 10. Neka je A dogaaj da je proizvod defektan. P ( A ) = p = 0, 01 . Kao se eksperiment obavlja 100 puta

imamo. Sluajna promenljiva X je broj defektnih proizvoda. 100 5 95 a) P ( X = 5 ) = 0, 01 0,99 . 5 b) ( X = 0 ) + ( X = 1) + + ( X = 10 ) , 10 10 100 5 95 P = P( X = k ) = 0, 01 0,99 k =0 k =0 10 Ovaj primer pokazuje da efektno izraunavanje verovatnoa kada je n dovoljno veliko, sloen raunski posao. U takvim sluajevima koristimo se raznim aproksimacijama izraza za verovatnoe, odnosno koristimo Puasonovu raspodelu.
FUNKCIJA RASPODELE

Do potpune karakteristik za sluajnu promenljivu dolazimo ako posmatramo dogaaje X<x, a ne X=x. Verovatnoa dogaaja X<x, zavisi od x, odnosno je funkcija od x. Naziva se funkcija raspodele verovatnoa ili funkcijom raspodele.
Funkcija raspodele je statistika karakteristika sluajne promenljive koja omoguava da se izrauna verovatnoa, da sluajna promenljiva uzme vrednost na nekom intervalu na x osi. Napomena: Sluajna promenljiva nema odreenu vrednost, ve se samo moe govoriti o verovatnoama da uzme neku vrednost.

x osa
x

X ( ) < x

Definicija: Neka je X sluajna promenljiva. Realna funkcija F definisana kao

{ X ( ) x} P { X ( ) x} = F ( x )
P

naziva se funkcijom raspodele sluajne promenljive X.

Definicija: Sluajna promenljiva je diskretna ako je funkciju raspodele F ( x ) = P ( X < x ) i se zove

kumulativna funkcija. Olika je:

x x1 0, p x1 < x x2 1, F ( x ) = p1 + p2 , x2 < x x3 ....................... x > xn 1,
F ( x)
1

p1 + p2 p1 x1 x2

x
xn

Primer: U bacanju 3 dinara broj grbova koji se moe pojaviti na gornjim stranama dinara je 0,1,2, ili 3. Reenje: El.dog. GGG GGP GPG PGG GPP PGP PPG PPP Broj grbova 3 2 2 2 1 1 1 0 Verovatnoe 1/8 1/8 1/8 1/8 1/8 1/8 1/8 1/8

0 1 2 3 Raspodela verovatnoa broja grbova je: X : 1 3 3 1 8 8 8 8 Predhodna tabela sastavljena je od parova brojeva ( xi , pi ) i pokazuje kako se broj grbova menja sluajno. grbova je sluajna promenljiva 1 3 3 1 P ( X = 0 ) = , P ( X = 1) = , P ( X = 2 ) = , P ( X = 3) = . 8 8 8 8 Funkcija raspodele glasi . x0 0, 1 0< x 1 8 4 F ( x) = , 1< x 2 8 7 2< x3 8 , x>3 1, Broj i verovatnoe su

OSOBINE FUNKCIJE RASPODELE

Neka je F funkcija raspodele sluajne promenljive X. Tada je: 1. 0 F ( x ) 1, x R,

2. F ( ) = lim F ( x ) = 0, F ( + ) = lim F ( x ) = 1, 3. F je monotono ne opadajua funkcija, x1 x2 F ( x1 ) F ( x2 ) . 4. F je neprekidna sa leva u takama prekida, F ( x ) = F ( x 0 ) 5. P ( a X < b ) = F ( b ) F ( a ) .
x x +

Zato to je P ( a X < b ) = P ( X < b ) P ( x < a )

NEPREKIDNA SLUAJNA PROMENLJIVA

Definicija: Sluajna promenljiva je neprekidna, ako za svaki realni broj x je odreena neopadajua i neprekidna funkcija F ( x ) = P ( X < x ) , koja ispunjava uslove F ( ) = 0, F ( + ) = 1

F ( x)
1

Vai: a) P ( a < X < b ) = F ( b ) F ( a ) .

P ( X = b) = 0

Napomena: Funkcija raspodele odreuje sve bitne osobine sluajne promenljive. Vrednost sluajne promenljive ne moe se predvideti pre obavljenog eksperimenta, ali funkcija raspodele se zna. Ona je njena potpuno poznata matematika funkcija i jer je X je sluajan broj, x je realan broj. U svakom pojedinanom eksperimentu sluajna promenljiva X je sluajna vrednost i zato se prouavanje svodi na njeno ponaanje u puno ponavljanja ekperimenta, odnosno na verovarnou. Iz ovih razloga predmet prouavanja teorije verovatnoe nisu sluane promenljive, ve njihove raspodele i funkcije raspodela. Kod neprekidne funkcije, nemogue je svakom elementu x iz intervala (a,b) dodeliti pozitivnu verovatnou, jer bi njihov zbir bio beskonaan, a zbir verovatnoa skupa vrednosti promenljive X mora biti jednak 1. Zato se uzima da je P ( X = x ) = 0 .

Prividno ovo je paradoks. Meutim, ovakvi paradoksi postoje u nauci. U geometriji du ima pozitivnu duinu, a duina svake take je 0. U mehanici, telo ija masa postoji, a masa svakog pojedinog dela je nula. Jednakost P ( X = x ) = 0 ne znai da e da se u praksi dogaaj X = x nikada nee ostvariti, ve samo da je mala, veoma mala verovatnoa da e se on ostvariti. To je prihvatljivo, jer sluajna promenljiva X moe da uzme bilo koju vrednost sa intervala (a,b), a njih je neprebrojivo mnogo, pa su mali izgledi da da uzme ba vrednost x .
FUNKCIJA GUSTINE

Neka je X sluajna promenljiva i F njena funkcija raspodele.

Definicija: Kako je funkcija raspodele sluajne veliine neprekidna i neopadajua funkcija onda postoji funkcija f, takva da je f ( x ) = F ( x ) , i naziva se funkcijom gustine.

Funkcija gustine verovatnoe omoguava kao i funkcija raspodele, da se izrauna verovatnou da se realizacija sluajne veliine nae u nekom intervalu. Ta verovatnoa je jednaka povrini koja je ograniena funkcikom gustine i granicama datog intervala. 5

P ( a < X < b ) = f ( x ) dx .
a

f ( x)

Definicija: Neka je F funkcija raspodele sluajne promenljive X. Ako postoji nenegativna funkcije f definisana na R takve da je
F ( x ) = P ( X < x ) = P ( < X < x ) =

f ( t ) dt .

Geometrijski, funkcija raspodele F je povrina ispod krive gustine , levo od take x.

f ( x)
F ( x)

F ( x) = P ( X < x)
x

F ( x) = P ( X < x)
x x

OSOBINE FUNKCIJE GUSTINE: 1. Kao izvod neopadajue funkcije raspodele f ( x ) 0 . 2. Za svako realno a P ( X = a ) = 0
+

3.

f ( x )dx = 1 .

Primer:
ax 2 , 0 x 2 Odrediti konstantu a tako da funkcija f ( x ) = , 0, x < 0, x > 2

bude gustina raspodela verovatnoa. Zatim nai funkciju raspodela i izraunati P ( 0 < X < 1) .

3 1. Kako je ax 2 dx = 1 a = . 8 0 3 2 x , 0 x2 . Funkcija gustine glasi f ( x ) = 8 0, x < 0, x > 2 Ova funkcija je definisana za svako R, pozitivna, i neprekidna svuda osim u taki x=2, pa moe da bude funkcija gustine. x0 0, x 3 x 3 2. Funkcija raspodele je prema formuli F ( x ) = x 2 dx = , 0 < x 2 8 0 8 1, x>2 3 3 3. Traena verovatnoa P ( 0 < X < 1) = x 2 dx = F (1) F ( 0 ) = 8 8 0
ZADACI 1. Eksperiment se sastoji u trostrukom bacanju dinara. Ako je u svakom bacanju verovatnoa pojave grba 0,5 i X oznaava verovatnou pojave grba, nai raspodelu verovatnoa i funkciju raspodela. Reenje: 0 1 2 3 xi O,125 0,375 0,375 0,125 pi
0, 0,125, F ( x ) = 0,500, 0,875, 1, x0 0 x 1 1 x 2 2 x3 x>3
1

2. Iz partije od 100 proizvoda, od kojih je 10 kart, izabran je na sluajan nain uzorak od 5 proizvoda. Ako je X broj kartova u uzorku, nai funkciju raspodela. Reenje: 10 90 k 5k F ( x) = P ( X = k ) = . 100 5 3. Ravnomerna raspodela je definisana svojom gustinom. Nai funkciju raspodele

 1 , a< x<b f ( x) = b a x>b 1, Reenje: 0, x<a x xa dx ,a< x<b F ( x ) = = b a b a a 1, x>b

f ( x)
F ( x)
1

1 ba
a

Dakle, verovatnoa da X pripada nekom intervalu unutar [ a, b ] proporcionalna je duini tog intervala. Zato se ova raspodela koristi za izbor sluajnog broja u intervalu [ a, b ] .

PRIMERI ZA VEBU
1. Kontrolor proverava proizvod jedne partije koja sadri 20% karta i obustavlja proveru kada naie na kart. Ako je X broj pregledanih proizvoda, nai raspodelu verovatnoa sluajne promenljive X. 2. Cilj se gaa sa etiri metka. Naci raspodelu verovatnoa i funkciju raspodele sluajne promenljive X, ako je u svakom gaanju verovatnoa pogotka cilja o,5 i X oznaava broj pogodaka. 3. Neka je X neprekidna sluajna promenljiva sa gustinom 2 C ( 4x 2x ) , 0 < x < 2 f ( x) = x > 2, x < 0 0,

Odrediti C, i nai P ( X > 1)

4. Koijeva raspodela: Neka je X neprekidna sluajna promenljiva sa gustinom 1 f ( x) = (1 + x 2 )

Nacrtati krivu gustine i nai P ( 1 < X < 1) .

xa 0, x 5. Funkcija raspodele ima oblik F ( x ) = A + B arcsin , a < x < a . a 1, xa Nai: a) Za koje vrednosti A i B je funkcija raspodele neprekidna, a a b) P < X < , 2 2 c) Gustinu raspodele.