Migracijske i etnike teme 25 (2009), 1-2: 4967

UDK: 316.347:2](497.6) 316.3(497.6) Pregledni rad Primljeno: 07. 11. 2008. Prihvaeno: 06. 04. 2009.

Neboja AVIJA-VALHA
Nansen dijalog centar, Sarajevo nebojsa@ndcsarajevo.org

Religijski identiteti i drutvena struktura Bosne i Hercegovine

SAETAK Tekst u povijesnoj perspektivi analizira stukturne pretpostavke stvaranja religijskih identiteta u Bosni i Hercegovini. U intersekciji heterogenog porijekla bosanskohercegovakog stanovnitva, uticaja paganizma i narodnih vjerovanja te geopolitike situiranosti na razmei djelovanja velikih imperija, procesima pokrtavanja i islamizacije produciraju se religijski identiteti u Bosni i Hercegovini. Zbog djelovanja navedenih faktora pokrtavanje i islamizacija ne uspijevaju zahvatiti cijelo stanovnitvo, koje uvijek ostaje raspodijeljeno izmeu nekoliko koegzistirajuih religijskih institucija: katolianstva, pravoslavlja, Crkve bosanske i islama. Kroz instituciju milleta, dozvoljavajui relativne kulturne i socijalne slobode u okviru vlastite religijske zajednice, Otomansko Carstvo osigurava pretpostavke za etniko modeliranje religijskih zajednica, ali i politiko artikuliranje. Meuigra tih agenasa ini osnovu interakcije meu religijskim skupinama i moe se promatrati na dvije komplementarne razine: jedna je vertikalna, politika, u kojoj vladaju hijerarhijski i diskriminativni odnosi; druga je lateralna, drutvena, koja je sfera egalitarizirajue transgrupne i intergrupne socijalne prakse. Obje razine imaju svoje religijske aspekte: u prvoj je rije o institucionaliziranim religijama, a u drugoj o narodnoj religiji, sinkretizmu pretkranskih tradicija i elemenata kranstva i islama. Tako religija u bosanskohercegovakom drutvu djeluje na totalitarizirajui nain te se istovremeno pokazuje kao primarni repertoar simbolikih elemenata i temeljni mehanizam artikulacije daljnjih grupnih identificiranja etnikih i nacionalnih. KLJUNE RIJEI: Bosna i Hercegovina, religijski identiteti, religija, kranstvo, islam, Crkva bosanska, millet

UVOD
Jedna je konstanta u bosanskohercegovakoj povijesti nedvojbena religija: BiH jest (bila) neprijeporno multikonfesionalna zajednica. Ta injenica gotovo da ini samu njenu bit, i to je trenutno gotovo jedina injenica oko koje e se svi akteri sloiti. Katolicizam i pravoslavlje u okviru kranstva, te islam i judaizam susreu se i prepliu vjekovima na teritoriju BiH. Dodamo li tome snanu lokalnu kransku inaicu u vidu Crkve bosanske, koja gotovo da dominira srednjim vijekom, do dolaska Otomanskog Carstva, te utjecaje protestantizma u periodu Austro-Ugarskog

49

15-avija Valha.indd 49

28.7.2009 22:32:21

Neboja avija-Valha: Religijski identiteti i drutvena struktura BiH, Migracijske i etnike teme 25 (2009), 1-2: 4967

Carstva pa do kraja Drugoga svjetskog rata, slika multikonfesionalnosti postaje jasnijom. Bitna taka u stvaranju multikonfesionalne Bosne bio je proces kristijanizacije bosanskohercegovakog stanovnitva tokom IX. i X. stoljea. Bilo je to pokrtavanje vrlo povrinsko i sinkretino: unutar nove vjere ostalo je mnogo ostataka pretkranskih vjerovanja, koji su se odrali do danas (Velikonja, 1998: 29). Paganska sujevjerja, animizam, politeizam, vjerovanje u demone i vraare, magijske prakse, oboavanje predaka i zatitnika, strahopotovanje prema planinskim vrhovima i poimanje vjere kao primarno kolektivne, zadrune akcije (Velikonja, 1998: 23, 83, 88; usp. Malcolm, 2002: 89) neki su od mnogih elemenata koji su karakterizirali plemensku religioznost populacije naseljene na teritoriji BiH. Interiorizirani, ti su elementi u raznim vremenima bili manje ili vie manifestni, prilagoeni ili inkorporirani; bez obzira na kasnije snane i dugotrajne uticaje kranstva, islama ili ateizma, nikada nisu iskorijenjeni te su ostali znaajan aspekt kulture bosanskohercegovakog stanovnitva. Geopolitika pozicija BiH na razmeu velikih sila dodatno je oblikovala proces stvaranja multikonfesionalnosti; taj je proces slijedio putanje politikih pritisaka i osvajanja kojima je BiH bila permanentno izloena pa se shodno tim uticajima stanovnitvo i opredjeljivalo. Kako su ti prodori i uticaji bili permanentni, a nikada nisu bili sveobuhvatni, stanovnitvo se raspodjeljivalo unutar njih. Rije je o katolianstvu i pravoslavlju. Topografske pak karakteristike BiH, prevashodno njena neprohodnost i izmjetenost od glavnih puteva, onemoguile su da se uticaji katolianstva i pravoslavlja dublje ukorijene; stoga je i moglo doi do stvaranja lokalne varijante kranstva Crkve bosanske. Donia i Fine pokazuju da tokom srednjeg vijeka Bosanci i Hercegovci, podijeljeni izmeu Katolike crkve, Pravoslavne crkve i Crkve bosanske, nisu ni na koji nain bili dobri sljedbenici zvaninih religija: kler je bio malobrojan, esto nepismen, crkve male, a koristilo ih je uglavnom plemstvo. Ponaanje tadanjih lokalnih vladara takoer je doprinosilo razvoju multikonfesionalnosti. Vladari i plemstvo bili su (za razliku od njihovih suvremenika u veini Europe, ukljuujui plemstvo Srbije i Hrvatske) indiferentni prema religijskim pitanjima. Meusobno su se vjenavali i formirali saveznitva bez obzira na pripadnost; a kada je pogodovalo njihovim svjetskim ciljevima, lako su mijenjali vjeru. Nisu pokuavali preobraati druge na vlastitu vjeru, niti su ih progonili, i konstantno su se opirali pozivima pape i Maara na progone inovjernika (Donia i Fine, 1994: 28; usp. Stavrianos, 2002: 64).

50

15-avija Valha.indd 50

28.7.2009 22:32:21

Neboja avija-Valha: Religijski identiteti i drutvena struktura BiH, Migracijske i etnike teme 25 (2009), 1-2: 4967

Kao rezultanta tih uticaja, slabo organizirane crkvene zajednice s malobrojnim neobrazovanim klerom, udaljene od glavnih tokova i centara religijske moi, s vladarima indiferentnima prema religijskim pitanjima nisu ni na koji nain mogle uspostaviti autoritet meu stanovnitvom. Premda nominalno konfesionalno podijeljen, faktiki je mali dio stanovnitva bio dublje vezan uz neku kransku crkvu ili religijsku zajednicu, bilo to kroz vjerovanje ili kroz osjeaj zajednitva (Donia i Fine, 1994: 8).

CRKVA BOSANSKA
U procesima artikulacije etnikih identiteta Crkva bosanska fenomen je bez kojega se srednjovjekovna Bosna ne moe opisati; kontroverzan, optereen mnotvom nekoherentnih interpretacija, paradigmatian je sluaj dekontekstualizacije i detemporalizacije povijesnih dogaaja u perspektivi uspostavljanja sadanjosti. Znaaj Crkve bosanske umanjuje se ili do efemernosti ili joj se pridaje prvorazredni znaaj u dravotvornosti i konstitutivnosti od bosanskog duha do bosanske, nadasve bonjake nacije (Malcolm, 2002: 2728; usp. Velikonja, 1998: 37). Mitologizaciji tog fenomena doprinose malobrojni, esto kontradiktorni izvori, a posebno nedostatak inherentnih izvora: o Crkvi bosanskoj svi su govorili, no najmanje sama Crkva bosanska (Malcolm, 2002: 31). Prema dostupnim izvorima i njihovoj interpretaciji ini se meutim da obje strane pretjeruju. Sama injenica da je postojanje te crkve bilo kamen spoticanja izmeu bosanskih vladara i Vatikana,1 te da su je susjedi koristili kao izgovor za osvajanje, govori u prilog njezinu znatnom uticaju posebno meu bosanskim plemstvom (Velikonja, 1998: 40); no njena brojnost i transcendentalna vrijednost zasigurno je veliko pretjerivanje (Donia i Fine, 1994: 35). Prije bi se moglo ustvrditi da je Crkva bosanska posljedica stanja drutva i unutarnje i vanjske situacije drave u kojoj je nastala. Ona svakako odraava duh tadanjih Bosanaca i Hercegovaca te neosporno uestvuje u kolektivnoj memoriji sve do danas. No bilo bi pretjerano rei da je Crkva bosanska izvor i kreator bosanske duhovnosti; ona je reakcijski fenomen. Pa kako u svakoj reakcijskoj formaciji postoji izvorna dvoznanost (Devereux, 1990: 337) ili vieznanost (kao u ovome sluaju), ne udi tolika arolikost u pokuajima objanjavanja tog fenomena. Najvie je rairena interpretacija Crkve bosanske kao crkve bogumilske, a potjee od hrvatskog historiara iz XIX. stoljea Franje Rakog. Kad je nastala, lako se stapala s tadanjim i kasnijim, pa i dananjim pravoslavnim, katolikim i mu1

Moda ak i uzrokom otpisivanja Bosne kao loe katolike zemlje i preputanja Otomanima. Iako je ta teorija zavjere uveliko spekulativna!

51

15-avija Valha.indd 51

28.7.2009 22:32:21

Neboja avija-Valha: Religijski identiteti i drutvena struktura BiH, Migracijske i etnike teme 25 (2009), 1-2: 4967

slimanskim teorijama: svaka od njih vidjela bi u bogumilima priliku da naglasi neku svoju specifinost (Velikonja, 1998: 37). Meu tim je teorijama posebno zanimljiva ona koja koristi bogumilstvo kao deus ex machina u rjeavanju dvaju bosanskih misterija u misteriju visokog stepena islamizacije stanovnitva te u misteriju steaka, nadgrobnih spomenika. Ipak, iole ozbiljna historijska analiza takovo povezivanje odreuje kao wishful thinking (Malcolm, 2002: 2931). Teorija oko bogumilstva nastala je na osnovu interpretacije veinom papinskih izvora za koje znakovito je krajnje neznanje tadanjih i prolih dogaaja u Bosni, uzviena arogancija, poopavanje i prosto etiketiranje. Svima, koji su na bilo koji nain odstupali od slubene doktrine i naroito rimokatolike organizacije, prilijepili su najgore oznake (npr. manihejci, dualisti, heretici, itd.) (Velikonja, 1998: 36). I zaista su u tim izvorima pripadnici Crkve bosanske zvani manihejci, dualisti, heretici, patareni, katari. No s onu stranu etiketiranja i salonskog demoniziranja (Malcolm, 2002: 41) upravo dokumenti iz prve ruke, deklaracije s vijeanja iz Bilina polja iz 1203.2 ili oporuke Gosta Radina iz 1466.3, zapravo ne govore ni o kakvoj strukturiranoj izmatikoj doktrini, ve o odmacima u vjeri i obiajima od rimokatolike vjere (Velikonja, 1998: 41). Ta pomjeranja rezultanta su mnogobrojnih elemenata geopolitike i historijske situacije u kojima se BiH nalazila tokom dotadanje povijesti: etnika heterogenost, tribalna struktura drutva i religije, snani i ivi elementi paganizma,4 prisustvo i blizina dviju kranskih doktrina (pravoslavne i katolike), moebitni uticaji prebjeglih bogumila i patarena koji su u BiH nali utoite, neprohodnost i udaljenost od glavnih puteva i klanovska rascjepkanost s jakim lokalnim autonomijama (Malcolm, 2002: 13) neki su od zasigurnih uzroka te bosanske religijske specifinosti.
2

U pokuaju uspostavljanja kontrole nad Bosnom Ugari su ubijedili Rim da autoritet nad Katolikom crkvom u Bosni s dubrovake nadbiskupije, koja je pruala veliku slobodu bosanskim biskupima, premjesti u njima naklonjenu splitsku nadbiskupiju. Potom su s vladarima Zete pokuali diskreditirati bana Kulina kod pape za herezu i time dobiti dozvolu za invaziju na Bosnu. Osnove za to bile su u postojanju Crkve bosanske, kao i u injenici da je ban Kulin pruao utoite odreenom broju patarena koji su bjeali iz Dalmacije. Ban Kulin izmanevrirao je krizu tako to je uz papinu podrku odravao vijeanje Crkve bosanske (Katolike!) 6. aprila 1203. u Bilinu polju kraj Zenice, gdje su se krivovjerci slubeno odrekli svojih greaka, i tako je bar djelomino otklonio pritiske i opasnost invazije (Fine, 2005: 137146; usp. Velikonja, 3132). Rije je o oporuci Gosta Radina, velikodostojnika Crkve bosanske, savjetnika Herceg Stjepana Vukia, deponiranoj u Dubrovniku 5. januara 1466. Oporuka, pored nemalih novanih davanja (5640 dukata), koji Radina ine jednim od najbogatijih ljudi u tadanjoj BiH, ima izuzetne reference na socijalne i religijske aspekte Crkve bosanske (Fine, 2005: 359363). Moda ak i ostaci mitraizma, koji je u te krajeve dospio tokom Rimskog Carstva (Barraclough, 1989: 73).

52

15-avija Valha.indd 52

28.7.2009 22:32:21

Neboja avija-Valha: Religijski identiteti i drutvena struktura BiH, Migracijske i etnike teme 25 (2009), 1-2: 4967

Tri se elementa ine kljunima u oblikovanju Crkve bosanske. Vladari i plemstvo imali su u tome znaajnu ulogu iako su, vidjeli smo, bili indiferentni prema pitanjima religije, ili je ak vrlo pragmatino koristili za vlastite ciljeve. Nadalje, stalna osvajanja od velikih sila i otpori takoer su mogli biti znaajan faktor u oblikovanju Crkve bosanske. Fine primjerice govori o mogunosti karakterizacije te crkve kao svojevrsnog nativistikog pokreta (Linton): Ovaj tip pokreta se definira, kao reakcija na dominaciju strane kulture putem organiziranog pokuaja da se oive i nastave izvjesni aspekti domae kulture uprkos pritiscima izvana, da se neto mijenja. Openito e ovakav pokret biti vjerski po svojoj prirodi. Istaknuto je da je takav pokret usredotoen na nekoliko odabranih elemenata domae kulture, koji imaju emocionalnu i simboliku vrijednost. Tendencije su esto najjae u privilegiranim klasama, ije su pozicije ugroene (Fine, 2005: 161). Devijacije, lokalne interpretacije i autohtoni elementi postaju drutveno znaajni.5 I najzad, uticaj zvanine (Rimokatolike, ali i Pravoslavne) crkve bio je neznatan. Spomenuli smo ve njihovu opu neorganiziranost; no treba spomenuti i ne manje znaajno izmjetanje bosanske biskupije u Slavoniju 1230. koje je izoliralo Crkvu bosansku od katolike jurisdikcije za vie od sto godina. U tom periodu, odsjeena od sredinjice, bosanska je biskupija postepeno uspostavila autonomiju i morala je prije ili kasnije dostii taku u kojoj je de facto u izmi s Rimom (Malcolm, 2002: 87).6 U tom periodu, do dolaska franjevaca sredinom XIV. stoljea, ini se da je Crkva bosanska bila jedina organizirana crkva u Bosni, premda o tome ima jako malo informacija. Najubjedljivija teorija o Crkvi bosanskoj smatra da se radi o katolikom monakom redu koji je vrlo vjerovatno slijedio dio pravila Sv. Basila i time potovao dio pravoslavnog rituala. Nazivali su se krstjani; Malcolm i Velikonja smatraju da zbog due izolacije Crkva postaje sve autonomnijom u vjerskim praksama, te se moe govoriti o svojevrsnoj izmi. Budui da je monaki red, Crkva bosanska ima hijerarhiju, no nema feudalnih posjeda, kao, uostalom, nijedna crkvena organizacija u Bosni u to doba, to je svakako jedna od bosanskih specifinosti (Malcolm, 2002: 3342; usp. Velikonja, 1998: 3942). Meutim za razliku od Katolike i Pravoslavne crkve, ona nema ni teritorijalnu upsku strukturu te se ini da je uticaj na stanovnitvo minimalan, to u biti i dovodi u pitanje njen status crkve u pravom smislu.
5

U srednjovjekovnoj Bosni vladari, plemstvo i lokalni klerici, kao vrlo zainteresirane snage, suprotstavili su se ugarskim i rimokatolikim aspiracijama i svaki je radi svojih interesa sauestvovao u tom autonomakom religijskom poduhvatu ili, kako ga Velikonja naziva, religiji ugroenih (Velikonja, 1998: 42; usp. Fine, 2005: 159162). Radi se o reakciji koja bi dakle mogla biti karakterizirana kao antagonistika akulturacija (Devereux, 1990: 338343). Premda rije izma, zbog svega ve reenog, ovdje treba itati bez naroitih doktrinarnih konotacija.

53

15-avija Valha.indd 53

28.7.2009 22:32:21

Neboja avija-Valha: Religijski identiteti i drutvena struktura BiH, Migracijske i etnike teme 25 (2009), 1-2: 4967

ini se da su njihovi manastiri, nazvani hie, funkcionirali kao hospitae, svojevrsna svratita putnicima i trgovcima, to se da naslutiti iz hijerarhijskih naziva, posebno gost i strojnik, a prema nekim izvorima moe se zakljuiti da je gostoljubivost smatrana sutinskom dunou monake Crkve bosanske (Malcolm, 2002: 35).7 S druge strane pretpostavlja se da je meu plemstvom ak bila izuzetno popularna te da joj je oko 1340. pripadala veina plemstva. Iako kao organizacija nije imala naroitu politiku ulogu, njeni voe bile su ugledne osobe u Bosni i izvan okvira Bosne, i u tijesnoj vezi s dvorom imali su savjetodavne i diplomatske dunosti. Takoer je zabiljeeno da njeni pripadnici nisu bili blagonakloni uticajima Rima, i franjevakom prozelitizmu, iji uticaj jaa u XIV. stoljeu.8 No, kako smo vidjeli, ipak je uticaj Rima na kraju prevladao, pa je u osvit otomanskih osvajanja Crkva bosanska kao organizacija prestala da postoji, njeni su se pripadnici opredjeljivali za katolianstvo i pravoslavlje, a u dolazeim godinama i za islam.

Profil srednjovjekovnih bosanskohercegovakih IDENTITETA

Ako bismo pokuali napraviti profil identitet u BiH iz srednjovjekovnog perioda, to je problematino zbog oskudnih izvora9, morali bismo pretpostaviti da on oscilira izmeu lateralnih i vertikalnih karakteristika. Prve bi se mogle pripisati vladajuoj eliti, potonje ostaloj populaciji. Regionalni karakter vlastelinskog sistema, prema izvorima, karakterizira izrazito regionalno deklariranje pripadnosti (Donia i Fine, 1994: 71). Istovremeno temeljna podjela u drutvu ide du klasnih linija. Nominalne religije pak nemaju efektivnu mo nadilaenja tih razlika jer su i same lateralno rasporeene. U tom kontekstu one su kao visoka kultura u slubi vlastele, ali bez ozbiljnog upliva u sferu politikoga. Liene moi, nominalne religije nemaju ozbiljan uticaj ni na nisku kulturu stanovnitva, pa pretkranski kulturni sistemi dominiraju. U povijesnoj nemogunosti da se lateralni model s visokom kulturom nametne kao dominirajui, vertikalni model niske kulture ostaje efektivan. On e kasnije u sebe uvui i elemente regionalizma, nominalnih religija i klasnih razlika.
7 8

Mogue je spekulirati da mit o bosanskoj gostoljubivosti potjee iz te funkcije. Koliko je duboko usaena netrpeljivost meu njima, vidi se iz objanjenja franjevca vikara Jacoba de Marchija, koji je tokom svoje kanonizacije 1609., dakle dobrih 150 godina poslije zabranjivanja djelovanja Crkve bosanske, govorio da su heretici prerezali nogare na propovjednici u crkvi u manastiru u Visokom dok je on propovijedao (Malcolm, 2002: 39). Doima se kao klasina psina, vrlo esta u bosanskohercegovakom drutvu, namjetaljka da se osoba ismije i omalovai, istovremeno da se potvrdi vlastita superiornost i uz to dobro zabavi. Ali i zbog metodolokih razloga!

54

15-avija Valha.indd 54

28.7.2009 22:32:22

Neboja avija-Valha: Religijski identiteti i drutvena struktura BiH, Migracijske i etnike teme 25 (2009), 1-2: 4967

tavie, mogue je postaviti hipotezu da upravo ta duboka vezanost uz paganske prakse i obiaje10 i neuspio transfer, odnosno nepotpuna preobrazba iz gentilne religije u kranstvo kao univerzalistiku religiju (Velikonja, 1998: 29) u ranoj fazi uspostavljanja bosanskohercegovakog drutva, koji nastaju kao posljedica itavog niza sluajeva,11 temeljno oblikuju sav budui stav i odnos veine populacije prema prevashodno monolitnim ideolokim sustavima, koji su im izvana dolazili i nametali se: manifestno prihvatanje latentno odbijanje. ini se kao da je element nestabilnosti ugraen u samu strukturu drutva.

ISLAMIZAcIJA
Fenomen koji dalje oblikuje bosanskohercegovaku multikonfesionalnost jest islamizacija njezina stanovnitva, koja u BiH dolazi s otomanskom vladavinom. ini se krucijalnom injenica da je bosanskohercegovako drutvo, pored albanskog, dijelom bugarskog i makedonskog,12 najvie i najdublje islamizirano od svih osvojenih otomanskih teritorija na tlu Europe. Postoji vei broj teorija koje taj fenomen pokuavaju objasniti. Veina njih, nesvjesno ili svrsishodno, esto granii s mitologijom te povrno i nekritiki objanjava pojedine aspekte toga fenomena dovodei ga u politiki kontekst vremena u kojima su teorije nastajale. Prvo to treba razvidjeti jest razmjera tog procesa. Iako je rezultirao time da veina stanovnitva bude muslimansko, proces je trajao dobrih 150 godina. Poinje dolaskom Otomana i postepeno jaa do kraja XVI. ili ak XVII. stoljea (Malcolm, 2002: 54; usp. Velikonja, 1998: 82), tako da se esto pripisivani atribut masivne konverzije vrlo teko moe primijeniti. Jedan od vjerskih razloga islamizacije koji se esto navodi jest postojanje Crkve bosanske, iji su pripadnici masovnije nego drugi preli na islam kao odgovor na vjekovne pritiske katolika i pravoslavaca, a pri tome je islam jo ideoloki blii Crkvi bosanskoj. Premda se ne moe porei mogunost da su neki njezini pripadnici zaista preli na islam, razlozi su zasigurno sliniji razlozima krana drugih nominacija nego ideolokoj slinosti s islamom.13 O masovnosti pak ne moe biti rijei jer, kako smo vidjeli, Crkva bosanska niti je bila masovna, niti je institucionalno postojala kada su Otomani osvojili Bosnu i Hercegovinu. tavie, otomanski izvori navode tek 700 krstjana, kako su se zvali pripadnici Crkve bosanske, tokom prvih 150 godina otomanske vladavine (Malcolm, 2002: 56; usp. Lovrenovi,
10 11

iju temeljnu heterogenost ne bi trebalo previdjeti. U sluaju Albanije Malcolm navodi da evidencija pokazuje da je to bio i namjeran i smiljen proces otomanskih vlasti (Malcolm, 2002: 57). Ideoloka slinost kod komentatora koji se zalau za tu teoriju temelji se na karakteriziranju Crkve bosanske kao bogumilske, za ta, vidjeli smo, ne postoji historijski dokaz.

Geografija i etnika heterogenost neosporno spadaju u uticajnije.

12

13

55

15-avija Valha.indd 55

28.7.2009 22:32:22

Neboja avija-Valha: Religijski identiteti i drutvena struktura BiH, Migracijske i etnike teme 25 (2009), 1-2: 4967

2006: 271). Fakt je zapravo da su se preobraali pripadnici svih triju grupa i da ta preobraanja nisu ila samo u smjeru islama ve vrlo esto u smjeru pravoslavlja,14 a rjee i prema katolianstvu (Donia i Fine, 1994: 35; usp. Malcolm, 2002: 57; Velikonja, 1998: 85). S druge strane, jedan od nereligijskih motiva za prihvatanje islama vrlo je esto potencirana tenja bosanskohercegovakog plemstva da sauva posjede i privilegije, pa bi onda oni masovno prelazili na islam i tako zadrali visoki socijalni i politiki status. To se svakako moe odnositi na pojedinane sluajeve, ali ne i na temeljnu praksu. Pokazuje se da su oni u poetku mogli s jedne strane zadrati zemlju, a da ne prihvate islam, no s druge strane opet je velika veina plemstva pobjegla ili bila ubijena pri prodoru Otomana (Malcolm, 2002: 49, 64). Kada govorimo o moguim katalizatorima islamizacije, faktor koji je zasigurno doprinio veoj konverziji svakako je vjerska anomija i doktrinarna ignorancija svih triju religijskih denominacija srednjovjekovne bosanske drave, o kojoj je ve bilo rijei (Velikonja, 1998: 5859, 82). Kada iza 1463. s otomanskim osvajaima na scenu stupa islam, on se pokazuje kao dinamina dobro propovijedana nova religija, s prednou religije zemlje osvajaa (Donia i Fine, 1994: 44). U drutvu unutar kojeg zapravo postoji samo nominalno kranstvo prepuno pretkranskih vjerovanja i praksi, koje zapravo nije stiglo dublje interiorizirati bilo koju kransku denominaciju (Velikonja, 1998: 83) i koje zbog toga vjerovatno osjea izvjesni pritisak nametanja, nelagodu, dvojbu, moda ak svojevrsni animozitet, nije teko zamisliti tek neznatni simboliki znaaj i otpor zamjeni jedne institucionalne religije drugom,15 tim vie ako je nova religija nudila odreene beneficije. Openito, napredovanje Otomana bilo je izmeu ostalog uspjeno jer je donosilo humaniji odnos prema podinjenima, naroito prema najsiromanijima, od onoga koji su imali u dotadanjim dravama. Kako je islam dolazio gotovo u paketu s Otomanima, nije teko zakljuiti da jo povoljniji poloaj proizlazi iz konverzije na islam te da su mnogi iskoristili tu priliku. Kako Donia i Fine navode, u velikom broju sluajeva religijski motivi moda i nisu bili prevladavajui uzrok prihvatanja nove vjere meu ljudima (Donia i Fine, 1994: 44). Mogunost sticanja zemlje i manji nameti za seljake te sloboda kretanja za trgovce zasigurno su bitni elementi islamizacije. No taj oportunizam ne treba iskljuivo tumaiti ekonomskim probitkom. Prelazak na islam omoguavao je i vertikalno napredovanje u drutvu i politici. Jedan
14 15

Koje je bilo druga po veliini religijska grupa u Otomanskom Carstvu! Pri tome treba imati na umu da nasuprot devetnaestom vijeku, kada je buenje suprotstavljenih nacionalizama izrodilo sline religijske fanatizme i kod krana i kod muslimana, razlika izmeu rivalskih religija u to vrijeme bila je blijeda do iznenaujueg nivoa (Stavrianos, 2002: 37).

56

15-avija Valha.indd 56

28.7.2009 22:32:22

Neboja avija-Valha: Religijski identiteti i drutvena struktura BiH, Migracijske i etnike teme 25 (2009), 1-2: 4967

od aspekata takva prelaska svakako je i tzv. danak u krvi, koji je kranskoj djeci oduzetoj od roditelja i preobraenoj na islam omoguavao kolovanje i visoke funkcije u Carstvu.16 Iako bi bilo pretjerano rei da je postojala neka sistemska prisila konverzije na islam, legalni poloaj kranskog stanovnitva bio je znatno nepovoljniji nego muslimanskoga, to je zasigurno pogodovalo preobraanju (Malcolm, 2002: 5455; 66; usp. Velikonja, 1998: 84). Ne treba zanemariti ni odnos prema vojnim uspjesima Carstva u procesu islamizacije. Uspjesi s osvajakih pohoda zasigurno su u poetku davali izgled boanske naklonjenosti Carstvu, a time i islamu, to je takoer pogodovalo prihvatanju islama (Velikonja, 1998: 84). S druge strane, gubici teritorija tokom XVII. stoljea doveli su do influksa islamiziranog slavenskog stanovnitva u BiH te time dodatno poveali broj muslimana (Malcolm, 2002: 6869). Jo su dva usko povezana elementa doprinijela procesu islamizacije u BiH: robovi i gradovi. Veliki broj robova zarobljen je tokom ranih otomanskih osvajanja. Ako bi preli na islam, bili bi osloboeni, to je bila praksa. Istovremeno su se veinom naseljavali u gradove, koji su bili izuzetno prosperitetni i brzo narastali s predominantno muslimanskom populacijom. Privilegije i reducirani nameti davali su privlanost gradovima, te se i seosko stanovnitvo naseljavalo u njih, a u okruenju islamskih institucija zasigurno je dobar broj kranskog stanovnitva prihvatio islam (Malcolm, 2002: 6667; usp. Velikonja, 1998: 84). Kao to se iz ovoga kratkog pregleda da naslutiti, proces islamizacije bosanskohercegovakog stanovnitva nije jednoznaan i jednostavan, ve proizlazi iz cijelog niza procesa koji su na neki nain koincidirali. I na kraju, kako Donia i Fine sugeriraju, prihvatanje je bolja rije nego preobraanje za opis onoga to se deavalo u Bosni. Vjerovatno se samo mali broj krana u prihvatanju islama podvrgao nekim dubljim promjenama u nainu miljenja i ivota. Veina onih koji su postali muslimani vjerovatno je nastavila ivjeti kao i prije, zadravajui veinu svojih domaih obiaja i mnotvo kranskih praksi. Preobraanjem su usvojili mali broj islamskih praksi, koje bi odmah stekle veliku simboliku vrijednost i ubrzo bi se prikazivale kao sama sutina islama (Donia i Fine, 1994: 44). U tom vremenu i u tim okolnostima, ini se, prelaz s narodnog kranstva na narodni islam nije bila nikakva velika stvar (Malcolm, 2002: 58). I, to je vrlo bitno zakljuiti, islamizacija nije obuhvatila cijelo drutvo. Postojei vjerski pluralizam i nenasilna islamizacija zasigurno su uticali na to da odgovor na islamizaciju
16

Premda vrlo esto nasilnim putem oduzimani, ini se da nisu bili rijetki ni obrnuti sluajevi, kad su roditelji potkupljivali otomanske inovnike da uzmu njihovu djecu upravo zbog velikih beneficija (Malcolm, 2002: 46, 6566).

57

15-avija Valha.indd 57

28.7.2009 22:32:22

Neboja avija-Valha: Religijski identiteti i drutvena struktura BiH, Migracijske i etnike teme 25 (2009), 1-2: 4967

ne bude jedinstven (Velikonja, 1998: 83): niti veinsko prihvatanje, niti veinsko odbijanje17 tako se moe okarakterizirati bosanskohercegovaki odgovor na islamizaciju, ali, u svakom sluaju, taj je proces odluno doprineo da su se odnosi u Bosni i Hercegovini komplikovali vie nego u ma kojoj drugoj jugoslovenskoj zemlji (Redi, 1990: 153).

MILLET
Institucija otomanske vlasti koja je zajedno s islamizacijom ostavila trag i danas izuzetno iv u bosanskohercegovakom drutvu18 svakako je millet19. Otomansko Carstvo u biti je prepoznavalo i priznavalo grupnu pripadnost svojih podanika ne kroz njenu etniku karakterizaciju, ve kroz vjeroispovijest. Bez obzira na njihovu teritorijalnu koncentraciju, millet je okupljao pripadnike iste vjere u relativno autonomne grupe. Svaka je imala vlastitu unutarnju hijerarhiju, a u konanici svi su bili pod vlau sultana. Ratio koji stoji iza milleta, svakako spada u kompleks ingenioznih rjeenja koja su omoguila napredovanje Otomanskog Carstva u vrijeme njegova uspona. Kontrola nad osvojenim teritorijima i upravljanje njima kljune su rijei koje odaju sutinu milleta. Ukljuivanje osvojenih naroda i njihovih razliitih kultura ne kroz prisilnu asimilaciju, koja bi zasigurno angairala znatne upravne resurse i time ih sklonila s osnovnog cilja, a to je osvajanje, ve kroz priznavanje i ouvanje njihove kulturne specifinosti koja shodno shvatanjima Otomana, ali i openito vremenu najtemeljnije jeste religijska bila je strategija Otomana. Ostavljajui relativno irok dijapazon autonomije, millet je doputao integraciju tih grupa u administrativni, ekonomski i politiki poredak Carstva. S druge strane millet je sluio kao regulator konflikata meu grupama: to vie podijeljene, s velikim stupnjem autonomije, ivei jedne pokraj drugih, svaka za sebe, zabrinuta za svoje interese, grupe su imale malo kontakta, a time i prilike za meusobne konflikte. Premda daleko ispred praksi tadanjih zapadnih drutava, koja su kroz pravilo Cuius regio, eius religio teila kulturnoj asimilaciji, sistem millet takoer je daleko od toga da se oznai protomodelom dananjega liberalnog multikulturalizma. Kymlicka ga naziva federacijom teokracija (Kymlicka, 2004: 228). Prvo, milleti su meusobno bili hijerarhizirani. Od etiri pa do etrnaest milleta, koji su se tokom vremena odvojili, neosporno je milett-i islamiyye, dakle muslimanska skupina,
17

Ovdje veinu treba itati kao apsolutnu veinu stanovnitva jer je muslimansko stanovnitvo bilo relativna veina u XVII. stoljeu. Ali i ostalim drutvima Otomanskog Carstva. Arapsko milla, tursko millet, znai u uem smislu religija, obred, a kasnije je i oznaka za narod (Velikonja, 1998: 76).

18 19

58

15-avija Valha.indd 58

28.7.2009 22:32:22

Neboja avija-Valha: Religijski identiteti i drutvena struktura BiH, Migracijske i etnike teme 25 (2009), 1-2: 4967

bila ta koja je jedina imala politiku20 vlast i sve privilegije. U tom kontekstu, premda su svi milleti bili tolerirani, to ipak znai da su nemuslimani predstavljali socijalno-juridiki inferiornu drutvenu skupinu (Lovrenovi, 2006: 270) i shodno tome bili diskriminirani. Od nemuslimanskih milleta najvee je privilegije svakako imao pravoslavni, jer je to bila i druga najvea religijska skupina u Carstvu i samo sjedite pravoslavlja bilo je upravo u Carigradu. Iako toleriran, na katoliki millet u Bosni i Hercegovini gledalo se s podozrenjem, zbog bliskih veza s neprijateljskim Habzburgovcima. Fokusiranjem moi kroz institucije religije millet uspijeva premostiti klasne razlike unutar pojedinih grupa te se nametnuti kao obuhvatniji identitet; hijerarhiziran, klasne razlike zapravo projicira na odnose meu religijskim grupama. Tako su se socijalne suprotnosti: feudalac kmet, manifestovale kao vjerske suprotnosti: musliman hrianin; odnosno socijalne i vjerske suprotnosti u Bosni i Hercegovini su se podudarale (Redi, 1990: 154). No to je daleko od toga da bude ope pravilo, jer zapravo veina muslimanskog stanovnitva takoer pripada niim socijalnim klasama, a ni broj krana koji su pripadali gornjim klasama nije malen. Takoer, toj se dihotomiji dodaju i karakteristike politikih suprotnosti, vladajuih muslimana i podanikih krana, premda je samo sloj Otomana imao politiku mo, dok su svi ostali zapravo bili raya.21 No izvuena iz konteksta ta je dihotomija imala i jo ima izuzetne mobilizacijske potencijale, koji se uju u kontekstu kreiranja slike neprijatelja meu bosanskohercegovakim grupama i s jedne i s druge strane. Unutarnja organizacija milleta bila je takoer strogo hijerarhizirana. Milletima su upravljale vjerske voe, koje su birali vjernici, a potvrivao sultan. Autonomna nadlenost obuhvatala je lokalne obiaje, privreivanje, imovinska pitanja, sudstvo, brakove, kolovanje, prikupljanje nameta i sl. Vladala je izvjesna klerokracija, pa kako millet nije bio teritorijalno-etniki homogen, bio je otvoren prostor za unutarnje kompeticije, manipulacije i uzurpacije pojedinih klerikalnih elita.22 Shodno svojim karakteristikama, snanoj autonomiji i unutarnjem centralizmu, privilegiranoj ili ak jedinoj instituciji grupne identifikacije i dugotrajnosti, millet
20

Ovdje termin politika koristimo u bitno reduciranom znaenju, svodei ga na odnos moi. Prvenstveno je rije o pretpolitikom stanju; istovremeno, pokazuje se da e bosanskohercegovaki politiki akteri ubudue rabiti upravo tako reduciran pojam politike, to indicira da prelazak iz pretpolitikoga u politiko stanje bitno izostaje. Rije potie iz arapskog, u osnovi znai stado ili jato, a koritena je da oznai podanike, ne samo nemuslimane ve i muslimane neotomane (Malcolm, 2002: 48). Meutim zakon koji je regulirao ponaanje raye, kanun-i raya, diskriminatorno se odnosio na nemuslimane. Tako oni npr. nisu smjeli nositi oruje, jahati konja, oblaiti se kao muslimani, nisu se smjele graditi crkve itd. No fakt je da je odstupanje od tih regula u BiH vie bilo pravilo nego iznimka, to je opet zasluga posebnih potreba otomanske uprave u vezi s vojnom pozicijom BiH (Malcolm, 2002: 66). Npr. u sluaju pokuaja helenizacije svog pravoslavnog ivlja.

21

22

59

15-avija Valha.indd 59

28.7.2009 22:32:22

Neboja avija-Valha: Religijski identiteti i drutvena struktura BiH, Migracijske i etnike teme 25 (2009), 1-2: 4967

se pokazao kao najsnaniji mehanizam kulturnog artikuliranja i oblikovanja etnikih skupina unutar Otomanskog Carstva. Budui zasnovan na religijskoj pripadnosti, sam proces etnike i nacionalne identifikacije neodvojivo se vezao uz religijsku pripadnost i ini s njom neraskidivu vezu do dananjih dana. Etniki i nacionalni identiteti u BiH23 naprosto se ne mogu promiljati izvan registra religijskoga (Velikonja, 1998: 7681).

MuSLIMANI
Kao to smo ve mogli vidjeti, zbog sistema millet sredinja taka kulturnoga, socijalnog, ekonomskog, pa i politikog ivota bila je religijska pripadnost. Kako je islam bio vladajua religija Otomanskog Carstva, omoguavao je komparativnu prednost u svim sferama drutvenosti svim muslimanima bez obzira na njihovu teritorijalnu pripadnost. S druge strane, doktrinarno, islam daje prednost religijskome nad svim drugim aspektima drutvenog ivota (Gellner, 2000: 15). U takvoj postavci primarni izvor identiteta muslimana svakako je islam, i sva etnika, a kasnije i nacionalna artikulacija polazila je od te pretpostavke. No u Bosni i Hercegovini islam tadanjeg doba ima svoje specifinosti. Onoliko koliko ideoloki i globalno ima nadetniku dimenziju, toliko u BiH za muslimane, dominantno slavenskog porijekla,24 u bliskom dodiru s kranskim denominacijama stanovnitva takoer slavenskog porijekla postaje upravo ona lokalna differentia specifica koja im daje etniku dimenziju. Istovremeno islam u BiH pribliava bosanskohercegovake slavenske muslimane slavenskim katolicima i pravoslavcima i ujedno ih meusobno razdvaja. S obzirom na vjersku praksu izvori pokazuju da su bosanskohercegovaki muslimani bili pravovjerni i poboni, ali ne i pretjerano striktni u odreenom broju ortodoksnih praksi. S druge strane veliki broj paganskih i kranskih praksi prenesen je u islam, kao to su kultovi zatitnika, boini i svadbeni obiaji te magijske prakse (Malcolm, 2002: 105; usp. Velikonja, 1998: 8889). Na vjerski ivot muslimana takoer su uticali sufijski redovi dervia, koji su funkcionirali kao svojevrsni nezvanini islam izvan struktura islamske zajednice. Bila su to bratstva vjernika; teologija im je bila zasnovana na misticizmu i ukljuivala je ideje iz filozofije, poezije, ak kranske teologije. Okruivala ih je aura heterodoksije, pa su ih striktni muslimani oznaavali kao heretine i u nekim su sluajevima bili ak i proganjani (Malcolm, 2002: 103104; usp. Velikonja, 1998:
23 24

Ali i na Balkanu uope. Iako je to slavensko porijeklo svih Bosanaca vrlo upitno s obzirom na brojne migracije tokom povijesti, kako u pretkranskome tako i u postkranskom periodu, definitivno je da postoji slavenski jeziki identitet.

60

15-avija Valha.indd 60

28.7.2009 22:32:22

Neboja avija-Valha: Religijski identiteti i drutvena struktura BiH, Migracijske i etnike teme 25 (2009), 1-2: 4967

8990). Na to se kolebanje izmeu ortodoksije i sinkretinih praksi meu bosanskohercegovakim muslimanima moe primijeniti Gellnerova dihotomija visokog i niskog islama (Gellner, 2000: 2021). Kulturni ivot muslimanske elite u vremenu Otomanskog Carstva doivljava rascvat. Premda esto nipodatavan iz ignorancije ili politikih razloga izvori i novija otkria pokazuju iznimnu literarnu produkciju svih anrova izilu iz pera bosanskohercegovakih muslimana na aljamijadu25 te turskome, arapskom i perzijskom jeziku (Malcolm, 2002: 100102; Velikonja, 1998: 9091). Naroito visok nivo razvoja u svim segmentima imaju gradska podruja, koja su takoer predominantno naseljena muslimanskim stanovnitvom. Tako dolazi do toga da jo jedna dihotomija urbano ruralno, takoer moe biti gledana kroz prizmu muslimani krani.

Krani
Kako su pak ruralna podruja veinom bila naseljena kranskim stanovnitvom, dolazi do znatne disproporcije razvoja muslimana i krana. Naroito je ta disproporcija izraena u prvoj polovini vladavine Otomana. Kod krana, tavie, dolazi do socioloke regresije na podruju duhovne produkcije i organizacijskih oblika: do kulturne stagnacije i do retribalizacije, povratka toga stanovnitva u plemenske grupacije (npr. kod pravoslavaca u zadruge, pastirske grupe katune, samoupravne grupe kneine) (Velikonja, 1998: 74). Tu organizacijsku regresiju prati i kulturno nazadovanje, koje se prvenstveno ogleda u (daljnjem) odmicanju od kanoniziranih kranskih praksi. Tomu je najvie pogodovao bijeg obrazovanoga klera i stanovnitva na zapad i istok. Budui bez izobraenih elita, zajednice su bile oslonjene na usmenu, naroito mitsku predaju, s kultovima predaka, heroja, te mnogobrojne pretkranske i pseudokranske prakse. Malobrojan, vjerski slabo potkovan i openito neobrazovan kler, koji je opstajao u BiH, uz to relativno siromaan, nije imao mogunosti potaknuti kulturni razvoj kranskog stanovnitva, pa je i sam imao ulogu svojevrsnih amana u takvim zajednicama (Velikonja, 1998: 7475; 9598; 101103). Stoga su upravo te temeljne, tribalne (ruralne) drutvene strukture na tako specifian nain bile krucijalne za ouvanje tradicije, religije i kulture kranskoga stanovnitva, i snano e uticati na kasnije procese etnikih i nacionalnih homogenizacija. to se tie pravoslavnog sveenstva, u kontekstu takve socijalne regresije interesantno je primijetiti dva fenomena. Prvi je da je pravoslavlje u predotomanskoj BiH znaajniju prisutnost imalo u Hercegovini, a da tek dolaskom Otomana ubrzano postaje prisutno i u Bosni, i to dijelom zbog konverzija, ali i svjesne politike
25

Bosanskom jeziku, ali pisanom na arapskom pismu.

61

15-avija Valha.indd 61

28.7.2009 22:32:22

Neboja avija-Valha: Religijski identiteti i drutvena struktura BiH, Migracijske i etnike teme 25 (2009), 1-2: 4967

naseljavanja ratom opustoenih predjela BiH (Malcolm, 2002: 7072). Takoer, otomanske su vlasti favorizirale pravoslavlje jer je ono, religijski i administrativno, bilo potpuno okrenuto Carstvu. Obnova Peke patrijarije, koja je pokrivala podruje BiH, bila je iznimno vaan dogaaj koji je bitno odredio tok etnike artikulacije pravoslavnog stanovnitva (Banac, 1988: 71). Pravoslavna crkva u Srba postala je time i uvar kulturno-religijske tradicije i politika zastupnica pravoslavaca. Kako Velikonja navodi, rije je o specifinom politiko-religijskom sinkretizmu, unutar kojeg je Srpska pravoslavna crkva (SPC) institucionalizirala lokalne kultove, kanonizirala vladare (Velikonja, 1998: 94) te se opskrbila monim mitolokim aparatom za sve budue ekspanzije. No takva pozicija Pravoslavne crkve nije ipak bitnije uticala na kler u BiH, koji je u velikoj mjeri bio pasivan i vjerski neobrazovan. Takvo se stanje jo i pogoralo kada je poslije bekog rata Peka patrijarija ukinuta nakon zahlaenja odnosa izmeu otomanske vlasti i SPC-a (Velikonja, 1998: 98). Uslijed injenice da je administrativno bilo umreeno izvan granica Carstva, katoliko je stanovnitvo tokom otomanske vladavine bilo u nepovoljnijem poloaju od pravoslavnoga (Malcolm, 2002: 71). Ipak, ubrzo nakon osvajanja BiH, katolicima je sultan Muhamed II. zagarantirao slobodu kretanja, vjeroispovijesti i sigurnost imovine, i to preko franjevaca, koji su bili jedini katoliki klerici u tom periodu u BiH. No premda su i svi kasniji sultani potvrivali ta prava, franjevcima su lokalne vlasti pravile mnotvo problema. S druge strane od pape su franjevci dobili dozvolu da djeluju i kao upski sveenici; no kao i pravoslavni kler bili su vjerski slabo obrazovani i pritom jo siromaniji, tako da je njihova uloga bila vie praktina nego duhovna. Djelovali su kao svatari od narodnih ljekara do zatitnika od otomanske, posebice lokalne vlasti. Takva im je pozicija trajno osigurala simpatije kod veine bosanskohercegovakoga katolikog stanovnitva. Pored toga, zbog ukljuenosti u iri katoliki svijet, franjevci su prevodili i pisali knjige. Jedna od njih, Epitome vetustatum provinciae bosniensis iz 1765., autora Filipa Lastria, jedna je od prvih tampanih knjiga o Bosni koju je napisao Bosanac (Malcolm, 2002: 99). Istovremeno su jedini uvali i sjeanje na srednjovjekovnu bosansku dravu (Velikonja, 1998: 104).

Dva sloja bosanskohercegovake religioznosti

Odnosi izmeu religijskih grupa u BiH varirali su tokom vremena i shodno opem stanju u Otomanskom Carstvu. Ipak, oni se openito mogu promatrati iz dvije perspektive. Jedna je u odnosu na politiku mo. U kontekstu milleta privilegiranu su poziciju u bosanskohercegovakom drutvu imali muslimani jer je islam bio vladajua

62

15-avija Valha.indd 62

28.7.2009 22:32:23

Neboja avija-Valha: Religijski identiteti i drutvena struktura BiH, Migracijske i etnike teme 25 (2009), 1-2: 4967

religija Otomanskog Carstva. Shodno tome, njihov ekonomski, religijski i kulturni ivot bio je razvijeniji nego u krana. Iako se to openito moe primijeniti na sve muslimansko stanovnitvo, vii nivo tog razvoja prevashodno se odnosi na gradska podruja i elite, na nivo visoke kulture. Takav je odnos neosporno stvarao svojevrsni ressentiment meu kranskim stanovnitvom; no nema historijske evidencije da se to ispoljavalo kroz religijski i/ili etniki antagonizam, bar ne do XIX. stoljea, te se prije moe pretpostaviti svojevrsni klasni antagonizam (Donia i Fine, 1994: 6970; usp. Velikonja, 1998: 8889). to se tie odnosa izmeu krana, iako je izmeu dvije kranske crkve vladala stanovita kompeticija, prvenstveno zbog prozelitizma Pravoslavne crkve meu katolikim ivljem, ini se da to nije prouzroilo znaajniji animozitet meu samim stanovnitvom obiju konfesija, koje je dijelilo iste ivotne uvjete (Malcolm, 2002: 99100). Druga su perspektiva odnosi meu samim stanovnitvom, napose ruralnim, kroz millete nominalno podijeljenim na tri religijske grupe. Tamo je na nivou niske kulture vladala je svojevrsna narodna religija puna paganskih i pseudokranskih praksi. Vidna je tu specifina sinkretinost, gdje dolazi do intenzivne interakcije izmeu muslimana i krana obiju denominacija, meusobnog potovanja, prijateljstva, ak kumstva, i zajednikog praznovanja. Interakcija obiluje simbolikim praksama: vjerske relikvije i objekte bez obzira na porijeklo potovali su i muslimani i krani; muslimani su primali blagoslove od kranskog sveenstva, krani su primali i nosili Kuranske zapise od hoda; openito, sveenim licima pripisivane su iscjeliteljske sposobnosti, koje su svi koristili bez obzira na religijsku pripadnost (Malcolm, 2002: 105; usp. Velikonja, 1998: 8889). Taj svojevrsni sinkretizam, koji je meu stanovnitvom esto graniio s vjerskom konfuzijom, preivio je u nekim formama i do poetka XXI. stoljea usprkos intenzivnoj religijskoj indoktrinaciji i diferencijaciji tokom XIX. i XX. stoljea (Velikonja, 1998: 88). ini se da se upravo na toj razini i tom iskustvu interakcije razvija strategija komiluka, koja u bosanskohercegovakom drutvu zadobija mitske dimenzije. Dvije navedene perspektive sugeriraju perzistiranje dvaju slojeva religioznosti kod bosanskohercegovakog stanovnitva, koje moemo pratiti od poetaka kristijanizacije. Jedan sloj dolazi iz politike realnosti i posljedica je svojevrsnog ideolokog nametanja, koje je ponekad ilo i uz fiziku prisilu. U kontekstu otomanskog milleta taj sloj dobija viestruku diskriminirajuu funkciju. Drugi sloj religioznosti dolazi iz drutvene realnosti svakodnevnog ivota te je posljedica lokalne tradicije i obiaja, koja see do pretkranskih vremena i, kako se pokazuje, ima drutveno integrirajuu funkciju. Prisjetimo li se da je, prema Geertzu, religija: (1) sistem simbola koji deluje tako da (2) u ljudima uspostavi snana, proimajua i dugotrajna raspoloenja i motiva cije (3) time to formulie pojmove o optem poretku egzistencije i (4) obavija te pojmove takvom aurom faktualnosti

63

15-avija Valha.indd 63

28.7.2009 22:32:23

Neboja avija-Valha: Religijski identiteti i drutvena struktura BiH, Migracijske i etnike teme 25 (2009), 1-2: 4967

da se (5) raspoloenja i motivacije ine jedinstveno realistinim (Geertz, 1998/I: 124), onda je bosanskohercegovako drutvo na stanovit nain religiozno drutvo par excellence. tavie, kroz potonji sloj izgleda da je u biti strukturirano religijski. Meutim ta strukturna religioznost ima za mjesto transcendentnosti zajednicu, ne boanstvo. Za ogromnu veinu populacije religija ima gotovo iskljuivo homogenizirajuu funkciju grupnog identiteta, a sfera opeg poretka egzistencije, osim gotovo konsenzualnog deklarativnog vjerovanja u boga, teko da prelazi sferu obiajnosti i zadanog pravno-politikog sistema sile na vlasti. Takva religioznost pak ima jednu znaajnu manjkavost. Ona se ispoljava kroz izvanjsku politiku, temporalnu i prostornu dimenziju prvog sloja. Svi simboliki sistemi u toj ravni bitno su represivni, naprosto nametnuti, u odreenom vremenskom nizu gotovo nakalemljeni jedan na drugi od kolonizirajuih sila26 i kao takvi nisu bili u stanju da se interioriziraju u iskustvu zajednice. Nisu pridobili nunu bezvremensku dimenziju, svojevrsnu latentnost, ili karakteristike subjacentne kulture27 sve dakle preduvjeti nuni za izgradnju identiteta. Istovremeno, teritorijalna blizina i simultanost drugih simbolikih sistema u istoj zajednici izaziva samu faktualnost proizvodei svojevrsnu ironijsku distancu.28 ini se da upravo ta manjkavost proeta pragmatskom nunou komuniciranja i suivota ima potencijal proizvoditi snane i proimajue efekte na raspoloenja i motivacije, i to koristei materijal iz drugog sloja religioznosti. Na taj nain religioznost u BiH postaje, s vremenom, instrumentalnim sredstvom imaginiranja zajednice. Na postojanje dvaju slojeva religioznosti, sinkretini i puristiki, ukazuje i Bringa. Opisujui odnos islamskog sveenstva prema nainu vjerovanja svojih podlonika, Bringa smatra da za proces identifikacije pravog islama u BiH nije vano, dakle, bilo pitanje da li je jedna praksa (tradicija ili obiaj) bila po islamu odnosno propisana ili ne, ve prije da je to bilo ono to su muslimani u Dolini inili, a njihovi prvi susjedi, bosanski katolici nisu (Bringa, 1997: 241). Tako se zapravo taj institucionalni politiki sloj pokazuje primarno etniki konstitutivnim, a tek sekundarno religiozno transcendirajuim. Upravo u tom zahvaanju pokazuje se njegov, s religijske take gledanja, manjkavi modus.
26

ak i ako je rije o dobrovoljnoj konverziji, evidencija govori da se ne moe zanemariti njena pragmatska sutina dakle ne zato to se neto eli, ili je dobro u metafizikom smislu, ve to daje najvei broj mogunosti! No ta izvanjskost ni najmanje ne dovodi u pitanje religioznost samu. Radcliffe-Brown ak predlae da se religija vidi kao izraz, u jednom ili drugom obliku, osjeaja zavisnosti od sile izvan nas samih, sile o kojoj moemo da govorimo kao o duhovnoj ili moralnoj sili (Radcliffe-Brown, 1982: 219). I Geertz informira o toj vezi religioznosti i postojanja u svijetu koji je izvan neije kontrole, na primjeru naroda Dinke (Geertz, 1998: 148149). Ta ironijska distanca, moe se pokazati, specifian je odgovor na temeljnu heterogenost identiteta u BiH.

27

28

64

15-avija Valha.indd 64

28.7.2009 22:32:23

Neboja avija-Valha: Religijski identiteti i drutvena struktura BiH, Migracijske i etnike teme 25 (2009), 1-2: 4967

U takvoj sveobuhvatnosti iskustava, s jedne strane tradicijskog, dakle narodnog, a s druge politikog, religija se pokazuje primarnim repertoarom simbolikih elemenata, koji e biti ukljueni u kreiranje simbolikog univerzuma nacija; istovremeno, u dvostrukom strukturirajuem momentu narodne zajednice i politike zajednice, ona je temeljni instrument, mehanizam artikulacije nacionalnih identiteta.

LITERATURA
Banac, Ivo (1988). Nacionalno pitanje u Jugoslaviji: porijeklo, povijest, politika. Zagreb: Globus. Barraclough, Geoffrey (ur.) (1989). Atlas svjetske povijesti. Ljubljana: Cankarjeva zaloba. Bringa, Tone (1997). Biti musliman na bosanski nain: identitet i zajednica u jednom srednjebosanskom selu. Sarajevo: Dani. Devereoux, Georges (1990). Komplementaristika etnopsihoanaliza. Zagreb: August Cesarec. Donia, Robert J. i Fine, John V. A, Jr. (1994). Bosnia and Herzegovina: a Tradition Betrayed. London: Hurst and Company. Fine, John V. A. (2005). Bosanska crkva novo tumaenje: studija o Bosanskoj crkvi, njenom mjestu u dravi i drutvu od 13. do 15. stoljea. Sarajevo: Bosanski kulturni centar. Geertz, Clifford (1998). Tumaenje kultura, sv. I i II. Zemun Beograd: Biblioteka XX vek igoja tampa. GELLNER, Ernest (2000). Postmodernizam, razum i religija. Zagreb: Jesenski i Turk. Kymlicka, Will (2004). Multikulturalizam: multikulturno graanstvo. Podgorica Zagreb: CID Jesenski i Turk. Lovrenovi, Dubravko (2006). O historiografiji iz Prokrustove postelje, Magazin za politiku kulturu i drutvena pitanja Status, br. 10, str. 256283. Malcolm, Noel (2002). Bosnia: a Short History. London Basingstoke Oxford: Pan Books. [-, Pea] RADCLIFFE-BROWN, Alfred Reginald (1982). Struktura i funkcija u primitivnom drutvu: ogledi i predavanja. Beograd: Prosveta (Biblioteka XX vek, 55). Redi, Enver (1990). Drutveno-istorijski aspekt 'nacionalnog opredjeljivanja' Muslimana Bosne i Hercegovine, u: Alija Isakovi (ur.). O nacionaliziranju Muslimana: 101 godina afirmiranja i negiranja nacionalnog identiteta Muslimana. Zagreb: Globus, str. 149157. Stavrianos, L[eften] S[tavros] (2002). The Balkans since 1453. London: Hurst and Company. Velikonja, Mitja (1998). Bosanski religijski mozaiki. Ljubljana: Znanstveno in publicistino sredie.

65

15-avija Valha.indd 65

28.7.2009 22:32:23

Neboja avija-Valha: Religijski identiteti i drutvena struktura BiH, Migracijske i etnike teme 25 (2009), 1-2: 4967

Neboja AVIJA-VALHA

The Religious Identities and Social Structure of BosniaHerzegovina

SUMMARY This paper analyzes the structural preconditions of articulation of religious identities in Bosnia-Herzegovina from the historical perspective. These have been produced by the processes of Christianization and Islamization at the intersection of heterogeneous origin of BosnianHerzegovinian population, the influence of paganism and folk beliefs, and the geopolitical situation on the border line between the great empires. Due to the influence of these factors, these processes have never been successful in encompassing the entire population, which has always been divided among several simultaneously co-existing religious institutions: Catholicism, Christian Orthodoxy, the Bosnian Church and Islam. Through the institution of Millet, allowing its subjects relative cultural and social freedoms within their religious communities, the Ottoman Empire provides the communities with preconditions for ethnic modelling, but also for political articulation. The interplay of these agents has provided a base for interaction among the religious groups, which can be seen at two complementary levels: the vertical one, the political, ruled by hierarchical and discriminative relations; and the lateral one, the social, which is a sphere of egalitarian trans- and inter-ethnic social practices. Both levels have their religious aspects: at the first, it is about institutionalized religions; at the second, about folk religion, a syncretism of pre-Christian tradition and Christian and Islamic elements. Hence, religion has been acting in a totalizing way in Bosnian-Herzegovinian society, appearing both as a primary repertoire of symbolic elements and as a basic mechanism of further group identifications ethnic and national. KEY WORDS: Bosnia-Herzegovina, religious identities, religion, Christianity, Islam, the Bosnian Church, millet

Neboja AVIJA-VALHA

Les identits religieuses et la structure sociale en Bosnie et Herzgovine

RSUM Dans une perspective historique, ce texte analyse les conjonctures structurales de la cration des identits religieuses en Bosnie et Herzgovine. A lintersection de lorigine htrogne de la population de la Bosnie et Herzgovine, de linfluence du paganisme et des croyances populaires ainsi que de la position gopolitique au croisement de linfluence de grands empires, par suite des processus de christianisation et dislamisation, en Bosnie et Herzgovine, naissent les identits religieuses. cause des facteurs cits, la christianisation et lislamisation noprent pas sur toute la population qui reste toujours partage entre quelques institutions religieuses coexistantes: le catholicisme, lortodoxie, lEglise bosniaque et lislam. LEmpire Otoman, travers linstitution millet, assure les circonstances pour une formation ethnique des communauts religieuses et larticulation politique, tout en permettant les liberts culturelles et sociale relatives dans le cadre de sa propre communaut religieuse. Laction mutuelle de ces facteurs constitue la base de linteraction entre les groupes religieux et il peut

66

15-avija Valha.indd 66

28.7.2009 22:32:23

Neboja avija-Valha: Religijski identiteti i drutvena struktura BiH, Migracijske i etnike teme 25 (2009), 1-2: 4967

tre examin sur deux niveaux complmentaires: lun vertical, politique o sont au pouvoir des rapports hirarchiques et discriminatoires, lautre latral, social, domaine de la pratique trans-groupe ou inter-groupe social galisatrice. Les deux niveaux ont leurs aspects religieux: dans le premier il est question des religions institutionnelles et dans lautre de la religion dite populaire, des syncrtismes des traditions pr-chrtiennnes et des lments de christianisme et dislam. Ainsi la religion, dans la socit bosniaque-herzgovinienne, a agit dune manire totalitaire, tout en se rvlant comme le rpertoire primaire des lments symboliques et le mcanisme de base de larticulation des identifications collectives futures ethniques et nationaux. MOTS CLS : Bosnie et Herzgovine, identits religieuses, religion, christianisme, islam, Eglise de Bosnie, millet

67

15-avija Valha.indd 67

28.7.2009 22:32:23