Vrsenice

Vrsenice
KASNOANTI^KO I SRPSKO RANOSREDNJOVEKOVNO UTVR\ENJE
ARHEOLO[KI INSTITUT, MONOGRAFIJE Archaeological Institute, Monographs

Izdava~ | Published by
Arheolo{ki institut, Beograd, Knez Mihailova 35
Za izdava~a | For the publisher
Slavi{a Peri}, direktor Arheolo{kog instituta / Director of the Archaeological Institute Belgrade
Recenzenti | Reviewed by
Ljubomir Maksimovi} Miloje Vasi}

Crteì | Drawings
Milovan Risti} Neboj{a Stepanovi}

Planovi | Plans
Danijela Tasi} Svetlana Vukadinovi} Biljana Simi}

Fotografije | Photographs
Marko Popovi} Neboj{a Bori}

Lektor | Language editor
Mirjana Radovanovi}
Prevodilac | Translated by
Marina Adamovi} Kulenovi}

Grafi~ka oprema knjige | Graphic design by
Danijela Paracki
Priprema za {tampu | Layout
D_SIGN, Beograd
[tampa | Printed by
VIZARTIS, Beograd
Tira` | Printed in
1000 primeraka/copies
[tampanje ove publikacije omogu}ilo je Ministarstvo kulture Republike Srbije i Ministarstvo za nauku i tehnolo{ki razvoj Republike Srbije (projekat 147004)
MARKO POPOVI] VESNA BIKI]
Vrsenice
LATE ROMAN AND SERBIAN EARLY MEDIEVAL FORTRESS
BEOGRAD 2009.
7 9 13 17 31
UVOD
TRAGANJA ZA ARHEOLO[KIM NASLE\EM NA PODRU^JU JUGOZAPADNE SRBIJE
GEOGRAFSKI POLO@AJ GRADINE U VRSENICAMA I ODLIKE TLA
ARHEOLO[KA ISTRA@IVANJA NA GRADINI U VRSENICAMA 15 | Stanje lokaliteta 17 | Etape istraìvanja i primenjena metodologija 29 | Kulturna stratigrafija
NASTANAK I RAZVOJ UTVR\ENJA 31| RIMSKA VOJNA POSTAJA 35 | KASNOANTI^KO UTVR\ENJE 35 | Starije kasnoanti~ko utvr|enje 37 | Odbrambena arhitektura 44 | Stambena arhitektura 49 | Paleovizantijsko utvr|enje 49 | Odbrambena arhitektura 54 | Crkva
58 | Stambena arhitektura 65 | Tipovi i konstrukcije kasnoanti~kih ku}a 67 | Pokretni arheolo{ki nalazi starijeg i mla|eg kasnoanti~kog horizonta 95 | RANOSREDNJOVEKOVNO SRPSKO UTVR\ENJE 97 | Odbrambena arhitektura 100 | Stambena arhitektura 107 | Pokretni arheolo{ki nalazi iz slojeva ranosrednjovekovnog horizonta
123 135 167 175 189

PRILOG
ZAKLJU^NA RAZMATRANJA
KATALOG NALAZA
LITERATURA
VRSENICE LATE ROMAN AND SERBIAN EARLY MEDIEVAL FORTRESS (Summary)
Kasnoanti~ko staklo sa Gradine u Vrsenicama, Sonja Stamenkovi}
PROUÂVANJU PRO[LOSTI, posebno one dalje anti~ke ili srednjovekovne, te{ko je o~ekivati nova otkri}a do sada nepoznatih istorijskih izvora koja bi upotpunila na{a, ~esto veoma oskudna, saznanja o ljudima i zbivanjima tih dalekih epoha. Pisane dokumente uni{tavali su vreme, ljudi i ratovi. Propadljivi materijali sa najvi{e zabele`nih poruka pro{losti pergament, papirus, kasnije i hartija nestajali su u poàrima ili su jednostavno trulili i pretvarali se u prah. Sve ono {to je sre}nim sticajem okolnosti dospelo do na{eg vremena, bilo da je ostalo sa~uvano zahvaljuju}i povoljnim klimatskim uslovima ili je trudom prepisiva~a spaseno od zaborava, ve} je najve}im delom ugra|eno u na{a, ~esto veoma fragmentarna vi|enja pro{losti. Ipak, jo{ uvek su preostala osobena i brojna skrivena svedo~anstva prekrivena slojevima zemlje. Re~ je o arheolo{kim izvorima koji u zna~ajnoj meri mogu da dopune praznine u na{im znanjima ili bolje osvetle pojedina tamna razdoblja istorije. Na mestima nekada{njih naseobina ili davno napu{tenih seli{ta, zatim me|u ostacima utvr|enja, na nekropolama, u poru{enim hramovima, kao i na raznim drugim lokalitetima leè mnoga i va`na izvori{ta novih saznanja. Na tom putu osvetljavanja pro{losti i traganja za izgubljenom slikom nekada{njeg sveta, arheologija dobija svoj pravi smisao i funkciju. Nije re~ samo o onom njenom segmentu koji je usmeren ka otkrivanju spomenika u {irem smislu te re~i, ve}, naro~ito, o arheolo{koj aktivnosti posve}enoj prikupljanju svih relevantnih tragova koji osvetljavaju svakodnevicu ljudi u pro{losti. U tom spoznajnom procesu arheolo{ki artefakt ili materijalni trag ne bi smeo da bude isklju~ivi cilj, {to u stremljenjima istraìva~a, naàlost, nije redak slu~aj. Na putu ka zaklju~ku koji bi imao teìnu pouzdanog istorijskog izvora, arheolo{ko otkri}e se mora kriti~ki razmatrati i analizirati u odnosu na izvorna pisana svedo~anstva, ma koliko ona za pojedine epohe bila retka i fragmentarna. Taj problem sveobuhvatnog razumevanja arheolo{kog podatka posebno je uo~ljiv prilikom razmatranja rane istorije Srba i, uop{te, procesa koji su pratili tokove naseljavanja Slovena na prostorima Balkana. Oskudna arheolo{ka gra|a kojom raspolaèmo jo{ uvek je nedovoljna da se materijalnim ostacima potvrde ili kriti~ki razmotre podaci iz istorijskih izvora, kao i saznanja na koja ukazuju druge srodne nau~ne discipline, a posebno toponomastika i lingvisti~ko nasle|e u {irem smislu re~i. O pitanjima kao {to su su putevi seoba, stabilizacija novodoseljenog stanovni{tva i procesi dru{tvene i teritorijalne organizacije raspolaèmo uglavnom uop{tenim saznanjima, zasnovanim na raspoloìvoj izvornoj istorijskoj gra|i i primerima analognih pojava sa bolje prou~enih podru~ja. U istraìva~kom postupku se takav metod ne moè isklju~iti, ali zaklju~ci doneti na ovaj na~in moraju se u narednim etapama prou~avanja neprekidno preispitivati i dopunjavati novim saznanjima. Na tom putu, kako je ve} istaknuto, arheolo{ka istraìvanja ranosrednjovekovnog razdoblja imaju naro~itu va`nost. Naàlost, kada je u pitanju podru~je Centralnog i Zapadnog Balkana, odnosno podru~je srpskih zemalja u {irem smislu,
istraìva~i se jo{ uvek nalaze gotovo na po~etku. U zemljama okruènja mati~nog slovenskog podru~ja Poljskoj, Slova~koj, Moravskoj, Ukrajini i delom Rusiji arheologija ranosrednjovekovnog razdoblja ostvarila je u proteklim decenijama izuzetne rezultate. Istraèna su brojna naselja i nekropole, a naro~ito, za ovu oblast karakteristi~ne, utvr|ene naseobine poznate kao slovenska gradi{ta. Prou~eni su, tako|e, razli~iti pojavni oblici materijalne kulture, uo~eni su elementi teritorijalne organizacije i stvorena je dosta pouzdana predstava o slovenskom dru{tvu u razdoblju koje je prethodilo stvaranju prvih dràva. Pomenuta saznanja, mada veoma podsticajna za na{a prou~avanja ranosrednjovekovnog slovenskog i srpskog nasle|a, ipak se te{ko mogu koristiti kao neposredna analogna gra|a ili kao putokaz u traganju za nalazi{tima iz ove epohe. Naime, bitno je imati na umu da su geografske odlike tla na podru~ju Balkana veoma razli~ite u odnosu na podru~ja sa kojih kre}u slovenske seobe. Nema sumnje u to da su izmenjeni uslovi ìvota presudno uticali na formiranje tipa naseobina prilago|enih planinskom reljefu. Samo na ograni~enim podru~jima Posavine i Pomoravlja mogu se o~ekivati lokaliteti tipa gradi{ta, sli~ni onima u slovenskom mati~nom podru~ju. S druge strane, u prostranim oblastima ju`no od Dunava, opusto{enoj teritoriji nekada{nje Rimske imperije, Sloveni su se u svojoj seobi ka jugu na svakom koraku susretali sa jo{ veoma dobro o~uvanim tragovima anti~ke civilizacije. Pravci kojima su se kretali ka oblastima novog naseljenja morali su u dobroj meri biti uslovljeni i mreòm rimskih komunikacija. To anti~ko nasle|e moglo je, po svemu sude}i, da u odre|enoj meri uti~e i na prostornu dispoziciju, kao i na obrazovanje prvih teritorijalnih jedinica. Njihova sredi{ta u planinskim oblastima Balkana nisu vi{e morala biti u vidu tradicionalnog gradi{ta sa zemljanim bedemima, palisadama ili drugim sli~nim drvenim konstrukcijama, kao i opkopima koji su po pravilu bili ispunjeni vodom. Za potrebe odbrane ukazivale su se druge mogu}nosti, koje nisu postojale u slovenskoj prapostojbini. Na balkanskim visovima, razli~itog strate{kog zna~aja, nalazile su se napu{tene ru{evine brojnih kasnoanti~kih utvr|enja. Bila su to upori{ta koja su iza limesa, u unutra{njosti provincija Carstva, branila zna~ajne komunikacije, rudarske centre i lokalna sredi{ta, a sluìla su tako|e i kao pribeì{ta za lokalno stanovni{tvo. Za razliku od razorenih i napu{tenih anti~kih gradova, koji nisu odgovarali potrebama novodoseljenog stanovni{tva, neke od brojnih zate~enih brdskih utvrda mogle su biti zaposednute i ponovo dobiti svoju nekada{nju namenu. U traganju za najstarijim slovenskim, odnosno srpskim naseobinama u oblastima prvobitnog naseljavanja, te ~injenice za sada predstavljaju jedan od retkih putokaza. U na{em pristupu istraìvanjima lokaliteta na jugozapadu Srbije, pre svega prilikom rada na terenskoj evidenciji, posebna pa`nja bila je posve}ena ostacima kasnoanti~kih i ranovizantijskih utvr|enja. To je podrazumevalo da se na svakom lokalitetu sa prepoznatljivim ostacima zidanih fortifikacija dobiju podaci o stratigrafiji slojeva i utvrde eventualni tragovi poznijeg kori{}enja, ta~nije, obnova u ranom srednjem veku.
Vrsenice
U tom smislu, dalji istraìva~ki postupak usmeravan je ka prepoznatim sloènijim nalazi{tima, sa o~uvanim tragovima ìvota iz vi{e razli~itih epoha. Rukovo|eni ovim kriterijumima pristupili smo istraìvanjima Gradine u Vrsenicama. Na na{a ispitivanja je veliki uticaj imala ~injenica {to su ve} prvi povr{inski nalazi sa ovog lokaliteta ukazali na to da nad kasnoanti~kim slojevima postoji i jasno izraèn ranosrednjovekovni stratum. Rezultati do kojih smo do{li u toku obimnih vi{egodi{njih istraìvanja, o kojima }e dalje biti re~i, predstavljaju zna~ajan doprinos boljem razumevanju vesti iz sa~uvane izvorne gra|e, a tako|e otvaraju perspektive za dalja razmi{ljanja. Uz ostale va`ne zaklju~ke, postalo je o~igledno i to da u zemljama prvobitnog naseljavanja Srba nekada{nja oblasna sredi{ta treba traìti me|u ostacima kasnoanti~kih i ranovizantijskih kastela, kao i u njihovoj neposrednoj okolini. Arheolo{ka istraìvanja Gradine u Vrsenicama izvedena su u saradnji Arheolo{kog instituta u Beogradu i Muzeja Ras iz Novog Pazara. Ona su ve}im delom finansirana sredstvima Ministarstva kulture Srbije, za {ta naro~itu zaslugu ima gospodin Radomir Begeni{i}. Deo sredstava obezbedili su sponzori Telekom Srbije i, posebno, gospodin Pavle Kavran iz Beograda, ~iji je doprinos omogu}io da se istraìvanja uspe{no privedu kraju. Za pomo} i razumevanje, svima koji su pomogli prou~avanja u Vrsenicama autori izraàvaju svoju iskrenu zahvalnost.
Traganja za arheolo{kim nasle|em na podru~ju Jugozapadne Srbije
POMENI^KO NASLE\E na podru~ju Jugozapadne Srbije, osim nekoliko znamenitih sakralnih zdanja, dugo je bilo nedovoljno poznato nau~noj javnosti. Poseban problem predstavljali su arheolo{ki lokaliteti kojih skoro da i nije bilo u evidencijama stru~nih slu`bi. Gotovo po pravilu, beleèni su podaci o slu~ajnim nalazima, ali sve do sredine pro{log veka nije bilo ozbiljnijih poku{aja da se stanje spomeni~kog nasle|a na ovom, u istorijskom smislu veoma zna~ajnom, podru~ju detaljnije prou~i. Prva arheolo{ka rekognosciranja ove oblasti zapo~ela je 1951. godine ekipa Arheolo{kog instituta Srpske akademije nauka, pod rukovodstvom prof. \ur|a Bo{kovi}a. Obimna dokumentacija koja je tom prilikom sakupljena i pripremljena za tre}i tom edicije Arheolo{ki spomenici i nalazi{ta, posve}en Jugozapadnoj Srbiji, ostala je neobjavljena, a posle po~etnog entuzijazma i obilasci terena su se proredili. Zna~ajan podstrek za dalju terensku prospekciju ovog podru~ja dala su sistematska istraìvanja kompleksa srednjovekovnog Rasa, koja su u punom obimu zapo~ela 1972. godine.1 Istovremeno sa izvo|enjem sistematskih arheolo{kih iskopavanja uo~ena je potreba da se detaljno rekognoscira cela nekada{nja oblast Rasa u slivu gornjeg toka reke Ra{ke. Ovi radovi bili su ubrzo izdvojeni u poseban istraìva~ki program Vizantolo{kog instituta, pod nazivom Ras u srednjem veku, kojim je rukovodila J. Kali}. Zna~ajni
rezultati koji su postignuti u prvim godinama ostvarivanja pomenutog programa, a koji, naàlost, jo{ uvek nisu objavljeni, bili su zna~ajan podsticaj da se istraìvanja pro{ire na {ire podru~je i organizuju u okviru jednog kompleksnijeg projekta koji bi, pored terenske prospekcije, obuhvatio i manja sonda`na istraìvanja na indikativnim lokacijama. Cilj je bio da se na osnovu podataka iz istorijskih izvora, analize indikativnih toponima zabeleènih u katastarskoj dokumentaciji i na sekcijama, kao i ankete me{tana, uo~e povr{inski tragovi na terenu i izvr{i evidentiranje sa kartiranjem svih novootkrivenih arheolo{kih lokaliteta. Na osnovu te primarne evidencije u slede}oj etapi pristupilo se preliminarnim istraìvanjima na zna~ajnijim lokalitetima, prvenstveno ostacima utvr|enja i sakralnih zdanja, sa ciljem da se utvrdi karakter nalazi{ta, stratigrafija slojeva i dobiju osnovne hronolo{ke odrednice. Na osnovu svih tih podataka otvarala se mogu}nost da se pristupi tematskim sistematskim arheolo{kim istraìvanjima na najzna~ajnijim lokalitetima u cilju razre{avanja razli~itih problema povezanih sa razvojem ovoga podru~ja u razdobljima praistorije, antike i, posebno, srednjeg veka. Preduslovi za takav poduhvat ostvareni su 1984. godine osnivanjem Odbora za spomeni~ku celinu Starog Rasa sa Sopo}anima, ~ime su stvoreni povoljniji uslovi finansiranja. Ovaj projekt, koji je ostvarivan tokom vi{e godina, realizovala je ekipa Arheolo{kog
Vrsenice
instituta, uz povremenu saradnju Muzeja Ras u Novom Pazaru.2 Do po~etka devedesetih godina 20. veka rekognosciranjima je bilo obuhva}eno celo podru~je nekada{nje oblasti Rasa, ali i {ira teritorija koja uz Novi Pazar zahvata i susedne op{tine Ra{ku, Tutin i Sjenicu. Ova obimna terenska gra|a sa podacima o vi{e stotina arheolo{kih nalazi{ta, koja se ~uva u Arheolo{kom institutu u Beogradu, samo delimi~no je publikovana. Rezultati rekognosciranja detaljnije su obra|eni za podru~je bliè okoline tvr|ave Ras sa Trgovi{tem, zatim za kompleks srednjovekovne Gluhavice i za sela oko manastira Sopo}ana.3 Na osnovu rezultata ove detaljne terenske prospekcije, u istom razdoblju sonda`no je istraìvan ~itav niz lokaliteta. Posebna pa`nja bila je usmerena ka nalazi{tima na kojima su uo~eni tragovi utvr|enja ili crkvenih gra|evina, dok je na lokalitetima sa tragovima srednjovekovnih nekropola uglavnom prikupljana dokumentacija o tipovima nadgrobnih obele`ja. Kada su u pitanju ostaci utvr|enja, od posebnog zna~aja je bilo da se utvrdi vreme nastanka sa etapama kori{}enja za svaku od ovih tvr|ava i, po mogu}stvu, odredi zastupljeni tip fortifikacija. Trebalo je, tako|e, jasno utvrditi koja su od tih utvr|enja kori{}ena i u razdobljima srednjeg veka. Tako su u oblasti srednjovekovnog Rasa, odnosno na sada{njem podru~ju op{tine Novi Pazar preliminarno istraèni ostaci kasnoanti~kih tvr|ava u [aronjama,4 Kaludri,5 Radaljici,6 Nosoljinu,7 Rogatcu,8 Ju`cu,9 Babreù10 i Zlatnom kamenu.11 U okviru istog programa sonda`no su istraèni i ostaci anti~kog utvr|enja na [arskom kr{u kod Duge poljane,12 na rubu Pe{terske visoravni, a uz granicu ove oblasti. Preliminarno sonda`no istraìvanje na Gradini u Postenju, u neposrednoj blizini Novog Pazara, obavljeno 1982. godine,13 ukazalo je na izuzetan zna~aj ovog kasnoanti~kog lokaliteta sa jasnim tragovima kori{}enja i u ranijim razdobljima srednjeg veka. Na osnovu tih rezultata nastavljena su sistematska arheolo{ka iskopavanja, koja jo{ uvek nisu okon~ana.14 Istovremeno sa radovima na Postenju vr{ena su i obimna za{titna arheolo{ka istraìvanja u Novopazarskoj banji, gde su otkriveni tragovi anti~ke naseobine kao i ostaci jedne manje ranovizantijske bazilike,15 koji su, bez sumnje, bili u neposrednoj vezi sa obli`njim utvr|enjem na Postenju.
U nizvodnom delu reke Ra{ke, odnosno na celom podru~ju sada{nje istoimene op{tine, tokom terenske prospekcije evidentirano je devet lokaliteta sa ostacima fortifikacija. Na ovim lokalitetima, mada je to bilo predvi|eno, preliminarna arheolo{ka istraìvanja nisu ostvarena usled prekida daljeg finansiranja ovog programa po~etkom devedesetih godina pro{log veka. Na osnovu tragova bedema i povr{inskih nalaza arheolo{kog materijala, {to su za sada jedini podaci kojima se raspolaè, moglo bi se dosta pouzdano pretpostaviti da se na sedam lokaliteta nalaze ostaci utvr|enja iz poznih razdoblja antike, bez uo~ljivih tragova kori{}enja u kasnijim epohama. Na delu ove op{tine zapadno od reke Ibra to su Petrov kr{, neposredno iznad manastira Gradac, Gradina u Vratini, Jerinin grad u selu Panojevi}e, iznad puta koji vodi od Ra{ke ka Novom Pazaru, i ostaci utvr|enja na Gradini iznad Kon~uli}a.16 Sa druge strane Ibra, na padinama Kopaonika, ostaci kasnoanti~kih utvr|enja evidentirani su na Gradini u Donjoj Rudnici, Gradini u selu Kaznovi}e i Velenjskoj gradini u Bini}ima, a postoje indicije da bi se i na Vratskom brdu u Tusni}ima, osim praistorijskog gradinskog naselja, moglo nalaziti i kasnoanti~ko utvr|enje. Od srednjovekovnih
1 2
Popovi} 1999, 1721. Ovim projektom, koji je delom finansirala i nekada{nja Osnovna zajednica nauke regiona Kraljevo sa sedi{tem u â~ku, rukovodio je dr M. Popovi}, tada vi{i nau~ni saradnik Arheolo{kog instituta. Stalnu ekipu za rekognosciranja i sonda`na istraìvanja sa~injavali su Dragica Premovi}-Aleksi}, Muzej Ras u Novom Pazaru, Zoran Simi}, Zavod za za{titu spomenika kulture grada Beograda, i Vujadin Ivani{evi} i Josip [ari} iz Arheolo{kog instituta u Beogradu. 3 Popovi} 1991, 1355; Popovi} 1993, 726; Popovi} 1995, 6988. 4 Kali}, Popovi} 1988, 5168. 5 Popovi} 1984, 1118. 6 Kali}, Mrkobrad 1985, 3946. 7 Kali}, Mrkobrad, 1983, 2127. 8 Simi} 1987, 1321. 9 Popovi} 1986, 115118. 10 Premovi}-Aleksi} 1989, 1729. 11 Ivani{evi} 1990, 716. 12 Popovi} 1983, 814. 13 Preliminarna istraìvanja M. Popovi}a, izve{taj nije objavljen. 14 Mrkobrad 1997, 203214, sa navedenim ranijim izve{tajima. 15 Jovanovi} 1995, 3167. 16 Buli} 2008, 7879.
10
fortifikacija, osim poznate tvr|ave Brvenik, zabeleèni su i ostaci jedne kule na lokalitetu Jerinin grad u selu Rakovac. Ju`no i zapadno od nekada{nje oblasti Rasa, na podru~ju op{tine Tutin sonda`no su istraìvani svi evidentirani lokaliteti sa tragovima fortifikacija. U pitanju su ostaci kasnoanti~kih i ranovizantijskih utvr|enja na Tupom kr{u iznad manastira Crna Reka,17 u \ur|evici u \erekarama,18 zatim u Ostrovici, [aronjama i Dobrinji u okolini Tutina,19 kao i u Ramo{evu,20 na Humu21 i na Trojanu u ataru sela Krnja Jela.22 Rezultati preliminarnih istraìvanja pomenutih lokaliteta na podru~jima op{tina Novi Pazar i Tutin jasno su ukazali na zna~ajnu ~injenicu da svih dvadeset utvr|enja ove oblasti, koja su arheolo{ki sondirana, u ve}em ili manjem obimu, poti~u iz kasnoanti~kog ili paleovizantijskog razdoblja. Samo su dve me|u njima, i to najve}e utvrde u oblasti Rasa istoimena tvr|ava iznad u{}a Sebe~evske reke u Ra{ku, na ulazu u Novopazarsku kotlinu, i utvr|enje na Gradini u Postenju, na njenom izlazu u pravcu istoka obnovljene i kori{}ene i u srednjem veku.23 Arheolo{ko rekognosciranje podru~ja op{tine Sjenica, koje je za na{a razmatranja ovde od posebnog zna~aja, zapo~eto je krajem sedamdesetih godina pro{log veka u saradnji Arheolo{kog instituta i Zavoda za za{titu spomenika kulture iz Kraljeva.24 Terenska prospekcija nastavljena je, uz aktivnu saradnju Muzeja Ras iz Novog Pazara,25 u narednim godinama u okviru ranije pomenutog programa koji je realizovan i u susednim op{tinama, a o ~emu je ve} bilo re~i. U toku gotovo ~itave jedne decenije, koliko su trajali sistematski obilasci terena, evidentirano je preko 170 arheolo{kih lokaliteta. Me|u njima, kao {to je to i uobi~ajeno, najbrojnije su poznosrednjovekovne nekropole, ~esto sa ostacima crkvina, dok su prepoznati tragovi naseobina znatno re|i. Arheolo{ki lokaliteti iz ranih epoha uglavnom su malobrojni, {to, pored ~injenice da se znatno teè otkrivaju prilikom terenske prospekcije, ukazuje i na odlike naseljenosti ovoga podru~ja u razdobljima praistorije, antike i srednjeg veka. Njima je, iz razumljivih razloga, posve}ivana posebna pa`nja. Tako su na vi{e lokaliteta konstatovane grupacije manjih humkitumula, koje su obi~no okvirno datovane u razdoblja praistorije. To je bio povod da se na nekim od ovih lokaliteta preduzmu preliminarna arheolo{ka iskopavanja. Najzanimljiviji kompleks od vi{e desetina humki uo~en je
u {irem arealu lokaliteta Kobiljka, koji se nalazi na oko 15 km ju`no od Sjenice sa leve strane puta Ra`daginjaBu|evo. Posle preliminarnih sondiranja na ovom lokalitetu su nastavljena sistematska arheolo{ka istraìvanja, koja su jo{ u toku.26 Do sada je otkriveno 13 humki sa okolnim prostorima na kojima je bilo tragova kulturnog sloja. Saznanja do kojih se do{lo u toku ovih istraìvanja ukazala su na postojanje prostranog ranosrednjovekovnog kompleksa sa kraja 10. i iz 11. veka, koji je, po svemu sude}i, nastao kao paganski kultni prostor, ali, izgleda, i kao mesto sahrane spaljenih pokojnika.27 U pitanju je izuzetno zna~ajna pojava koja bi, ukoliko se u toku daljih istraìvanja potvrdi, pruìla nova saznanja o tokovima hristijanizacije ne samo na ovom podru~ju ve} i {ire, u planinskim oblastima naseljenja srednjovekovnih Srba. Sli~ne rezultate pokazala su i preliminarna istraìvanja humki na lok. Kraji{te, na oko 3 km jugozapadno od Sjenice, i lok. Mravin polje u ataru sela Vapa. Prilikom terenske prospekcije podru~ja sjeni~ke op{tine od posebnog interesa su bili gradinski lokaliteti sa ostacima fortifikacija. Na ovom podru~ju su ostaci utvr|enja do sada registrovani na {est lokaliteta. Osim Gradine u Vrsenicama, evidentirane 1985. godine,28 kojoj je posve}ena ova studija, ostaci utvr|enja zabeleèni su i u selu Gradac, nedaleko od izvora reke Vape, zatim na Gradini u Tuzinju, Samogradu u Grgajama, Vakufskoj gradini u ataru sela Vrbnica, iznad manastira Kumanice i Jerininom gradu u Druìni}ima. Na
17 18 19 20 21 22 23 24 25
26
27 28
Milinkovi} 1985, 4754. Milinkovi} 1983, 2937. Milinkovi} 1982, 131140. Ivani{evi} 1987, 512. Ivani{evi} 1988, 511. Ivani{evi} 1989, 715. Popovi} 1999, 291306. Mini}, Vukadin 1982, 189. Premovi}-Aleksi} 1982, 242243; Premovi}-Aleksi} 1983, 168169; Premovi}-Aleksi} 1985, 241242. Istraìvanja pod rukovodstvom D. Premovi}-Aleksi}, izve{taji u: Novopazarski zbornik, knj.: 21/1997, 279280; 22/1998, 305306; 23/1999, 353355; 24/200, 317321; 25/2001, 389392; 26/2002, 355358; 29/2006, 269275; 30/2007, 285288. Premovi}-Aleksi} 2003, 337350. Premovi}-Aleksi} 1985, 241.
11
Vrsenice
ve}ini ovih lokaliteta obavljena su preliminarna istraìvanja, bilo u okviru ranije pomenutog programa ili nedavno, koja su pruìla prva saznanja o tipu fortifikacija i vremenu njihovog nastanka. Na Gradini u Gradcu prepoznati su ostaci jednog relativno prostranog utvr|enja nepravilne trapezaste osnove, koje je bilo opasano zemljano-suhozidnim bedemom koji je, verovatno, bio nadvi{en palisadnom ogradom. U probnim sondama nisu otkriveni tragovi kulturnog sloja, te je pitanje datovanja za sada ostalo otvoreno.29 Ne bi se mogla isklju~iti mogu}nost da ove fortifikacije poti~u iz jednog od razdoblja srednjeg veka. Iz punog srednjeg veka poti~u i ostaci na Jerininom gradu u Druìni}ima. Prema tragovima bedema koji prate konfiguraciju terena, utvr|enje je bilo izduène elipsoidne osnove. U njegovoj unutra{njosti bilo je mogu}e uo~iti tragove cisterne use~ene u stenu. Nalazi keramike iz probnih sondi ukazuju na datovanje utvr|enja u 1415. vek.30 Na Gradini u Tuzinju i Samogradu u Grgajama potvr|ene su tokom preliminarnih istraìvanja ranije pretpostavke da se radi o ostacima kasnoanti~kih, odnosno ranovizantijskih utvr|enja. U Tuzinju je to bila utvrda nepravilne kru`no-elipsoidne osnove, lak{e pristupa~na samo sa isto~ne strane. U unutra{njosti utvr|enja uo~eni su tragovi jednog objekta za koji je s razlogom pretpostavljeno da predstavlja ostatke crkve. Sredi{nji pravougaoni prostor, dimenzija 8,40 6 m, nastavlja se sa isto~ne strane na nedovoljno jasne tragove koji bi ukazivali na polukru`nu apsidu. Prilikom preliminarnih istraìvanja konstatovano je da su zidovi ove gra|evine, {irine 0,65 m, bili gra|eni od lomljenog kamena, a nalazi iz kulturnog sloja, prete`no ulomci keramike, ukazuju na okvirno datovanje u 6. vek.31
Ostaci utvr|enja u Grgajama leè na platou nepravilnog oblika, koji je pristupa~an samo sa severne strane, gde je sedlom povezan sa susednim bregom. Sa te strane uo~eni su tragovi jedne kule, verovatno trougaone osnove, i ostaci bedema, {irine 1,10 m, gra|enog od lomljenog, pritesanog kamena. U jugozapadnom delu utvr|enja, u konfiguraciji terena su uo~ljivi tragovi jednog objekta, pribli`nih dimenzija 9 5 m, orijentisanog po osi istokzapad. Prema poloàju, ali i nalazima sige u {utu, pretpostavljeno je da su i ovde u pitanju ostaci crkve. U probnim sondama preovla|ivao je materijal iz ranovizantijskog razdoblja, ali ima indicija da postoji i ne{to stariji kulturni sloj iz 4. veka.32 Na Vakufskoj gradini preliminarna istraìvanja nisu vr{ena, ali su se prema povr{inskim tragovima mogli uo~iti poloàj i areal utvr|enja.33 Branjeni prostor, veoma male povr{ine, obuhvatao je sam vrh stenovitog brega, koji prema dolini Lima i manastiru Kumanici u podno`ju ima sasvim okomite litice. Polukru`nom trasom bedema branjeni prostor utvr|enja bio je opasan samo sa pristupa~ne isto~ne strane. Na osnovu retkih povr{inskih nalaza keramike ovo utvr|enje bi se samo okvirno moglo datovati u razdoblje 46. veka. Sa poloàja Vakufske gradine mogu}a je {iroka preglednost doline Lima i puta koji, preko Vrbnice, vodi ka Sjeni~kom polju. Terenska prospekcija {ireg podru~ja u okruènju Gradine u Vrsenicama, koja je bila predmet na{ih sistematskih istraìvanja, o kojima }e dalje biti re~i, dala je ~itav niz zna~ajnih podataka koji pruàju osnovne indicije za dalja istraìvanja. Me|utim, raspoloìvi podaci su jo{ uvek nedovoljni za detaljnija tematska prou~avanja. Nastavak daljih sonda`nih, a potom i sistematskih istraìvanja trebalo bi da doprinese razre{avanju ~itavog niza pitanja o kojima se jo{ uvek ne moè doneti kona~an sud.
29 30 31 32 33
Mini},Vukadin 1982, 198199; Premovi}-Aleksi} 1987, 227228. Premovi}-Aleksi} 2007, 291292. Premovi}-Aleksi} 2007, 288289. Premovi}-Aleksi} 2007, 289291. Terenska prospekcija dr M. Popovi}a, 2002. godine.
12
Geografski poloàj Gradine u Vrsenicama i odlike tla
OKALITET GRADINA leì na ju`nom rubu Sjeni~kog polja, na zapadnoj me|i seoskog atara Vrsenica prema susednom selu Kr}e, na potesu ~iji je toponim Tominja~a. Po svom geografskom poloàju to je mikrolokacija na Starovla{ko-ra{koj visoravni, odnosno u Sjeni~koj kotlini, koju sa~injava niz dinarskih povr{i oko Vape i Uvca, najduè desne pritoke Lima (sl. 1). Sama pomenuta kotlina, na prose~noj nadmorskoj visini od oko 1.000 m, ome|ena je planinama Ninajom (1.362 m), Homarom (1.461 m) i Suharom (1.362 m) sa istoka; sa juga @ilindarom (1.616 m), Kru{~icom (1.535 m), Humom (1.512 m) i Jarutom (1.482 m), Giljevom (1.617 m), Jadovnikom (1.733 m), Zlatarom (1.625 m) sa zapada, a sa severa i severoistoka Javorom (1.519 m) i Golijom (1.833 m). U severozapadnom delu je otvorena izme|u ogranaka Jadovnika i Javora, gde iz kotline izlazi sliv Uvca. Sa suprotne strane, u jugoisto~nom delu, kotlina je otvorena izme|u padina Golije i Homara, gde se na nadmorskoj visini od 1.280 m nalazi razvo|e slivova Uvca i Ljudske reke, odnosno Ra{ke. Reljef Sjeni~ke kotline je sastavljen iz dva osnovna oblika oboda i dna. Morfolo{ka granica izme|u tih oblika nije predstavljena na celom podru~ju izrazitim odsecima, kakvi se javljaju u kotlinama i kra{kim poljima, tako da se dno Sjeni~ke kotline u severozapadnom i jugoisto~nom delu postupno izdiè i prelazi u obod bez uo~ljivih pregiba. Me|utim, u severoisto~nom i jugo-
zapadnom delu kotline izme|u njenog dna i oboda postoje odseci. Ne zalaze}i detaljnije u ovo pitanje, zadrà}emo se samo na jugozapadnom odseku koji doti~e na{ lokalitet. Ovaj odsek po~inje od Uvca i vodi, ispod Radi{i}a brda a zatim iznad sela Dubnice i Razdaginja, do ispod Tominja~e. Dalje se pruà preko îtluka i ]etanovi}a do Rasna, ju`no od Tominja~e, kao i poloàja u zale|u Gradine u Vrsenicama. Iznad tog odseka je planinsko zemlji{te sa povr{ima koje pripadaju obodu kotline.34 Geografski poloàj i relativna morfolo{ka izolovanost ove teritorije uticali su na poloàje osnovnih komunikacionih pravaca kako u savremenom dobu, tako i tokom ranijih epoha. Me|u najzna~ajnijima je put koji iz doline Ibra od Ra{ke, preko Novog Pazara i Sjenice, vodi prema Prijepolju, kao i krak tog putnog pravca koji se od Sjenice odvaja prema Novoj Varo{i. U novije vreme u red magistralnih saobra}ajnica spada i put preko Javora ka Ivanjici i Poègi. Me|u regionalnim putnim pravcima izdvaja se onaj koji preko Ra`daginje, Vrsenica i Bu|eva izlazi u Pe{tersko polje i dalje se grana ka Delime|ama, odnosno izvoru Ra{ke, zatim Tutinu, kao i Uglu na granici sa Crnom Gorom.35 Prema svom poloàju, Sjeni~ki kraj se nalazi u zoni umerene kontinentalne klime. Na specifi~nost klimatskih prilika ovoga podru~ja bitno uti~u nadmorska visina kao i mikropoloàj u okviru
13
Vrsenice
Sl. 1. Sjeni~ko polje sa poloàjem Gradine u Vrsenicama detalj sekcije 1:100.000
Starovla{ko-ra{ke visoravni. U tom smislu, prose~ne temperature su ovde niè u odnosu na ostale delove Srbije. Zime su duge i hladne, a temperatura vazduha se spu{ta i ispod 30 stepeni. Prose~no je ~ak 145 dana u godini sa pojavom mraza. Zbog niskih temperatura, trajanje sne`nog pokriva~a je dugo gotovo sto dana u godini. S druge strane, Pe{terska visoravan, posmatrana u celini, izloèna je udarima groma, te je po tom fenomenu poznata {irom Evrope.36 U smislu prirodnih resursa osnovno obele`je Sjeni~kog kraja, a pre svega Pe{terske visoravni, jesu livade i pa{njaci sa travnom vegetacijom tipa planinske stepe, koji obuhvataju ne{to manje od 90% poljoprivrednog zemlji{ta. To je uslovilo da planinsko-pa{nja~ko sto~arstvo, vekovima prisutno, ostane osnovni izvor privre|ivanja. Nasuprot tome, povr{ine pod oranicama su veoma ograni~ene, dok vo}njaka gotovo da i nema. Pored nepovoljnih klimatskih uslova, koji se odraàvaju na kratak vegetacioni period, na slab razvoj zemljoradnje uticalo je i relativno neplodno tlo.37 Od mineralnih resursa, relevantnih u na{em vremenu ali ne i u pro{losti, na prvom mestu su bogata leì{ta mrkog uglja. Nalazi{ta metala ograni~ena su uglavnom na pojavu gvozdene rude, o ~ijoj eksploataciji postoje posredna svedo-
~anstva iz ranijih epoha. U odnosu na glavna rudi{ta na ju`nim padinama Golije i prema jugoistoku u Gluhavici, Sjeni~ka kotlina se nalazi u perifernom poloàju. Od prirodnih pogodnosti ovoga podru~ja, koje su u pro{losti mogle imati zna~aja, treba pomenuti i termalne vode. Nekoliko kilometara severno od Sjenice, u êdovu, pored desne strane toka Vape, nalazi se u nizu grupa izvora tople vode, poznatih kao Banjica i Banja. To su topla vrela u vidu kru`nih virova iz kojih izbija voda sa sitnim peskom i mehuri}ima gasova, a za koju se smatra da ima lekovita svojstva.38 Sjeni~ka kotlina, kao i {ira regija Pe{terske visoravni, posmatrane u celini, ne bi se mogle smatrati podru~jima sa posebnim pogodnostima za naseljavanje. Surovi klimatski uslovi i ekstenzivno sto~arstvo kao osnovna privredna delatnost bili su zna~ajni ~inioci koji su uticali na razvoj ovoga podru~ja u pro{losti.
34 35 36 37 38
Zeremski 1969, 911. [abi}, Pavlovi} 2005, 235236. [abi}, Pavlovi} 2004, 42. Pavlovi}, Davidovi} 2005, 835836. Pavlovi}, Davidovi} 2005, 835.
14
Arheolo{ka istraìvanja na Gradini u Vrsenicama
RADINA U VRSENICAMA leì na vrhu kupastog brega koji je sa ju`ne strane sedlom povezan sa Klikom susednim visom koji dominira okolinom, kao i samim poloàjem Gradine (sl. 2). Sa severne strane, od vrha gradinskog brega spu{taju se nepristupa~ne, gotovo okomite, stenovite litice, dok su sa zapadne i isto~ne strane relativno strme padine sa dosta stenovitih grebena. Prilaz vrhu Gradine najpodesniji je iz pravca jugoistoka, kuda i sada vodi pristupna staza, odnosno put koji me{tani povremeno koriste za izvla~enje pose~enog drveta. Isto~na padina, kao i deo uz prilazni put obrasli su leskama i me{ovitom kr`ljavom {umom, a sli~na situacija je i sa suprotne jugozapadne strane, dok je zapadna padina, osim {to ima ne{to `bunova, uglavnom bez vegetacije. Sedlo prema susednom {umovitom visu Klik, ispresecano o{trim, masivnim grebenima stena, te{ko je prohodno (sl. 3 i 4).
STANJE LOKALITETA
Prostor Gradine na vrhu brega podeljen je po osi severjug stenovitim grebenom, sa najvi{om ta~kom na koti 1330.00, koji zapravo predstavlja nastavak stenovite konfiguracije terena koja se prati du` sedla prema susednom visu. Zapadni deo prostora Gradine u blagom je padu prema strmim padinama ili okomitim liticama sa severne i zapadne strane. Taj prostor, iz koga mesti-
mi~no izviru grebeni stena, obrastao je travom i mestimi~no `bunovima kleke. Prema isto~nom delu Gradine sredi{nji stenoviti masiv spu{ta se kaskadno okomitim liticama do jednog, moglo bi se re}i, amfiteatralnog prostora, koji je dalje u padu prema strmim padinama. Za razliku od zapadnog dela, ova znatno prostranija povr{, gde se samo mestimi~no pojavljuju manji grebeni stena, bila je gusto obrasla leskama i me{ovitom kr`ljavom {umom. Posmatran u celini, gradinski plato ima razli~ite mikroklimatske odlike, koje su imale svog odraza kako na kori{}enje ovoga prostora, tako i na stanje o~uvanosti kulturnih slojeva. Zapadna polovina Gradine, sa koje se pruàju {iroki vidici na okolinu i Sjeni~ko polje u daljini ka severu, izloèna je udarima vetra, te bi se moglo zaklju~iti da je unekoliko nepodesna za gra|enje stani{ta. U tom smislu je suprotna, isto~na strana znatno podesnija, budu}i da blago amfiteatralna uvala leì u zavetrini, a pri tom je dobro osun~ana. S druge strane, sa ovog dela Gradine preglednost okoline je znatno manja i ograni~ena je prvenstveno na isto~no podno`je brega kao i prilazni deo sa jugoisto~ne strane. Kao {to je napred istaknuto, ostaci utvr|enja na Gradini u Vrsenicama prvi put su uo~eni prilikom arheolo{kog rekognosciranja u leto 1985. godine.39 Prostor lokaliteta zate~en je ve}im delom gusto obrastao leskovim {ibljem, sa vidljivim tragom bedema na ju`noj strani i povr{inom sa
15
Vrsenice
Sl. 2. Gradina u Vrsenicama sa bliòm okolinom detalj sekcije 1: 25. 000
osutim malterom i kamenom na isturenom poloàju prema sedlu, {to je ukazivalo na ostatke jedne kule. Zasuta trasa bedema mestimi~no se uo~avala i na isto~nom delu lokaliteta pod te{ko prohodnom gustom vegetacijom. Na padinama brega bilo je komada gvozdene zgure i ulomaka keramike, prete`no iz kasnoanti~kog razdoblja, mada su uo~eni i pojedini koji su osobinama ukazivali na ranija razdoblja srednjeg veka. Budu}i da su rezultati terenske prospekcije ukazali na mogu}nost da se na Gradini u Vrsenicama nalazi zna~ajno
arheolo{ko nalazi{te, zapo~eti su istraìva~ki radovi, ~iji se rezultati ovom prilikom prezentuju nau~noj javnosti.
39
Terenska prospekcija vr{ena je u okviru projekta Arheolo{kog instituta Arheolo{ko rekognosciranje sa sondiranjem lokaliteta na podru~ju op{tina Tutin i Sjenica, kojim je rukovodio dr M. Popovi}. Obilazak terena i evidentiranje lokaliteta na celom podru~ju op{tine Sjenica vr{ila je Dragica Premovi}-Aleksi} iz Muzeja Ras u Novom Pazaru, kojom prilikom je i otkrivena Gradina u Vrsenicama; vidi: Premovi}Aleksi} 1985, 242.
16
Sl. 3. Gradina u Vrsenicama, pogled sa istoka
Sl. 4. Gradina u Vrsenicama, pogled sa severozapada
ETAPE ISTRA@IVANJA I PRIMENJENA METODOLOGIJA

Arheolo{ka istraìvanja na Gradini u Vrsenicama vr{ena su u okviru tri glavne etape, od kojih je svaka zavisila od rezultata prethodne i bila uslovljena teku}im otkri}ima. Radovi su zapo~eti 1987. godine i, sa prekidima, trajali su do 2001. godine. Izvedeni su u okviru deset kampanja koje su trajale prose~no izme|u dve i tri nedelje, odnosno ukupno oko 160 dana. U toku prve dve etape, ograni~ene na sonda`na istraìvanja, bilo je angaòvano ~etiri do {est radnika, dok se u toku tre}e etape taj broj kretao izme|u 10 i 15 radnika.40 Preliminarna istraìvanja Istraìvanja koja smo ozna~ili kao prvu etapu imala su za cilj da se jasno odredi areal utvr|enja i dobije osnovni uvid u stanje kulturnih slojeva, {to je ostvareno u okviru prve dve kampanje, godine 1987. i 1988. Uklanjanjem vegetacije i povr{inskim pra}enjem u zna~ajnoj meri otkrivene su trase bedema sa ju`ne, isto~ne i delom zapadne strane. Na najisturenijem poloàju prema relativno pristupa~nom stenovitom grebenu ka susednom visu, koji sa ju`ne strane dominira Gradinom, otkriveni su ostaci zidova kule, gotovo kvadratne osnove. Uz kulu su otkriveni i ostaci poterne u okviru tragova bedema, uo~ljivih u konfiguraciji terena, koji je opasi-
vao isto~ni deo Gradine i izlazio na liticu sa severne strane. Od ugla sa suprotne strane kule otkrivena je trasa bedema koji je zatvarao utvr|enje ka zapadu. Paralelno sa njom sa unutra{nje strane, na rastojanju od 2,5 do 3 m, uo~eni su tragovi jednog podzida, koji su povr{inski pra}eni u duìni od preko 40 m. Sa severozapadne strane, gde nije bilo povr{inskih tragova fortifikacija, otvorene su tri sonde II/87, I/88 i II/88, na pretpostavljenom pravcu pruànja, odnosno na ivici zapadnog dela Gradine. Na rubu stenovite povr{ine prema okomitim liticama severne padine, plitko ispod zate~ene ravni tla, mestimi~no su otkriveni tragovi bedema, {irine oko 1,50 m, ili je uo~eno samo zase~eno leì{te u steni nad kojim je bio gra|en. Dve sonde, IV/87 i IV/88, bile su otvorene na trasi isto~nog bedema, radi boljeg uvida u stanje njegove o~uvanosti, dok je jedna sonda, III/88, bila postavljena na pravcu unutra{njeg lica ju`nog bedema. Uz ostatke bedema, o~uvane do visine od oko 0,90 m, u ovoj
40
Istraìvanja na Gradini u Vrsenicama u prvim etapama finansirana su sredstvima Osnovne zajednice nauke iz â~ka, Fonda za kulturu iz Sjenice i Fonda za kulturu iz Novog Pazara. Sistematska iskopavanja uglavnom su finansirana sredstvima Ministarstva kulture Republike Srbije, a delom i sponzora: Best iz Beograda, Jugobanka iz Uìca i Voda Vrnjci. Radove 2000. godine je u zna~ajnoj meri finansijski pomogao Pavle Kavran iz Beograda.
17
Vrsenice
sondi uo~eno je i jedno oja~anje, {irine oko 0,80 m, prizidano uz njegovo unutra{nje lice. Ispred ovog osnovnog fortificiranog okvira utvr|enja delimi~no je otkrivena i trasa jo{ jednog spoljnog bedema, koji je delovao kao neka vrsta protoehizme. Uo~en je ispred glavne, odnosno jedine kule i pruào se du` ju`ne i isto~ne strane, sve do litica na severu, prate}i trasu glavnog bedema na rastojanju izme|u 10 i 20 metara. Sa zapadne strane, gde je trasa glavnog bedema pratila rub strme padine, ostataka spoljnog bedema nije bilo. Pored ostataka ova dva zidana bedema, unekoliko me|usobno razli~ita u na~inu gra|enja, otkrivena je trasa jo{ jednog, tre}eg bedema, gra|enog u tehnici suhozida. Polazio je od stenovitog sedla nedaleko od glavne kule, gde se oslanjao na spoljni bedem, i pravolinijski se pruào do ruba strme isto~ne padine, zatvaraju}i prilaz utvr|enom prostoru Gradine prema najlak{em prilazu sa juga, odnosno jugoistoka. Otkrivanjem pomenutih trasa bedema pribli`no je definisana nepravilna osnova glavnog dela branjenog prostora, prilago|enog konfiguraciji terena, pribli`ne duìne 75 m po osi severjug i gotovo iste {irine po osi istokzapad. Izgradnjom spoljnog bedema, a posebno podizanjem bedema u tehnici suhozida, branjeni prostor utvr|enja pro{iren je prema istoku sve do strmih litica sa grebenima stena na toj strani. Osnovni uvid u stanje kulturnog sloja na zapadnoj polovini Gradine dobijen je, osim u pomenutim sondama na trasi bedema sa severozapadne strane, i u sondama III/87 i V/88. Uo~eno je da na tom delu utvr|enja nad stenovitom podlogom, koja mestimi~no izbija i na povr{inu, postoji isklju~ivo sloj izrazito crne zemlje debljine od 0,20 do 0,40 m, a samo mestimi~no dublji, i to prevashodno na mestima gde ispunjava procepe izme|u stena. U sondi I/87, tako|e na zapadnoj polovini lokaliteta, otkriveni su ostaci jednog stani{ta use~enog u stenu, koji je ozna~en kao ku}a 1. U sondama otvorenim u toku preliminarnih iskopavanja istraèna je povr{ina od oko 90 m. Struktura arheolo{kog sloja na istraènim povr{inama, gde je ostao o~uvan, nije omogu}avala jasnije stratigrafsko razdvajanje. Bilo je mogu}e samo uo~iti da postoje dva osnovna kulturna stratuma kasnoanti~ki 46. veka i ranosrednjovekovni, {to je ukazivalo na potrebu da se istraìvanja nastave (sl. 5).
Sonda`na istraìvanja Nakon preliminarnih istraìvanja, tokom kojih je u osnovnim crtama definisana osnova utvr|enja na Gradini i uo~en sistem njenih fortifikacija, preduzeta su sonda`na istraìvanja, kako bi se stekao osnovni uvid u stanje kulturnih slojeva, njihovu stratigrafiju i dobile osnovne hronolo{ke odrednice. Po{lo se od ideje da se 1989. godine otvore dve ve}e sonde, i to jedna na zapadnom (sonda II/89) a druga (sonda I/89) na isto~nom delu Gradine, {to je i u~injeno. Me|utim, sloèna stratigrafska situacija u sondi I/89, sa otkrivenim delovima objekata, uslovila je pro{irivanje prvobitne otkopne povr{ine, i to u dva navrata godine 1990. i 1991. Sonda II/89, dimenzija 8 6 m, otvorena je u severozapadnom delu Gradine na omanjem zaravnjenom platou, bliè severnoj litici. U sondi je konstatovan relativno tanak kulturni sloj koji leì neposredno nad stenom. Debljina mu, uglavnom, ne prelazi 0,40 m, osim u procepima izme|u stena, gde je ne{to dublji. Sa~injava ga izrazito crna rastresita zemlja bez uo~ljivih proslojaka, sa izme{anim arheolo{kim nalazima, uglavnom ulomcima kasnoanti~ke i ranosrednjovekovne keramike. Iz ove sonde poti~u i dva primerka novca. Jedan je pripadao kovanju Konstantina I iz 337. godine (kat. br. 301), dok je drugi Anastasija I sa prelaza iz 5. u 6. vek (kat. br. 308). Istraìvanja u sondi I/89 dala su znatno kompleksniji rezultat. Sonda, prvobitnih dimenzija 10 5 m, otvorena u jugoisto~nom uglu branjenog prostora utvr|enja, nakon pro{irenja prema severu i istoku obuhvatala je povr{inu od oko 120 m. U toku pomenute tri kampanje ceo pomenuti prostor sonde sa pro{irenjima istraèn je do ravni zdravice. Kulturni sloj, uklju~uju~i povr{inski humus i naslage {uta u isto~nom delu otkopne povr{ine, iznosio je oko 0,70 m, dok je sa ju`ne i delom zapadne strane dosezao i do 1,20 m. Pad terena od zapada ka istoku, koji se uo~avao i pre postavljanja sonde, prati se tako|e i u nivou zdravice. Isto~ni rub ove otkopne povr{ine ~inili su ostaci bedema, otkriveni u duìni od preko 15 m. U odnosu na ravan zdravice o~uvani su u visini od dva do tri reda kamena. U pitanju je unutra{nje lice isto~ne bedemske trase, za koju je konstatovano da je u jakom nagibu prema padini, odnosno spoljnoj strani. Usled toga, drugo lice bedema nije istraìvano ovom prilikom, budu}i da je uglavnom bilo obru{eno niz padinu i
18
zasuto znatnim koli~inama {uta. Sa ju`ne strane opkopne povr{ine otkrivene su ru{evine bedema koji je u odnosu na prethodni skretao pod pravim uglom i pruào se dalje prema zapadu. Na istraènom prostoru otkriven je jedan ve}i obru{eni blok zidne mase bedema sa o~uvanim licem, duìne 1,10 m a visine izme|u 0,35 i 0,50 m, koji je leào nad slojem od oko 0,65 m {uta. U vreme kada je otkriven, ovaj deo bedema je protuma~en kao poznija obnova nad ru{evinama starije fortifikacije,41 {to }e se tokom kasnijih etapa istraìvanja pokazati kao pogre{no. Usled ovog nalaza, koji je tada sa~uvan in situ, unutra{nje lice prvobitnog ju`nog bedema ostalo je zasuto {utom. U okviru istraène povr{ine u sondi I/89 sa pro{irenjima uo~ena su dva osnovna kulturna horizonta kasnoanti~ki i ranosrednjovekovni, {to se podudaralo sa rezultatima na koje su ukazivali nalazi do kojih se do{lo u toku preliminarnih istraìvanja. Iznad ravni zdravice na ovom prostoru u jugoisto~nom uglu utvr|enja otkriveni su ostaci dva objekta, koji su ozna~eni kao ku}e 2 i 3. Ku}a 2 bila je skoro kvadratne osnove, sa zidovima koji su u prizemnom delu bili gra|eni od kamena povezanog blatom. O~uvani su od jednog reda kamena, mestimi~no i do visine od oko 0,90 m. Ulaz se nalazio prema bedemu, od koga je bila udaljena oko 1,5 m. Sa zapadne strane bila je delimi~no ukopana u zate~eno tlo. Svojim severnim zidom, prema ku}i 3, nalegala je na tanak sloj gari koji je leào neposredno nad zdravicom. U unutra{njosti ku}e, neposredno iznad ravni poda, kao i na prostoru prema bedemu, konstatovan je relativno tanak sloj sa nalazima ulomaka keramike, koji su okvirno bili opredeljeni u 6. vek.42 Ostaci ku}e 3, otkriveni ne{to severnije u odnosu na prethodnu, istraèni su samo delimi~no prilikom radova o kojima je ovde re~. Celovita slika o ovom objektu dobijena je tek tokom jedne od poznijih etapa sistematskih iskopavanja. U pitanju je bila brvnara, pravougaone osnove, koja je stradala u poàru. Pod joj se nalazio na zaravnjenoj zdravici i u jugoisto~nom uglu imala je ukopan kru`ni trap. Sloj poàra tokom koga je stradala ova ku}a uo~en je i na prostoru prema bedemu, odnosno sa isto~ne strane, kao i prema jugu, gde podilazi pod zid susedne ku}e 2, kao {to je to napred napomenuto. Nad podom ku}e, zatim u trapu, kao i na okolnom prostoru, u sloju poàra, ~ija je debljina iznosila izme|u 0,30
i 0,60 m, otkriveni su ulomci vi{e fragmentovanih kerami~kih posuda. Posebno zna~ajan nalaz predstavljao je primerak novca cara Justina I (kat. br. 309), otkriven iznad ravni poda, na osnovu koga je destrukcija ovog objekta datovana u jedno od ranijih razdoblja 6. veka.43 Nad slojem poàra koji je zatvarao ostatke ku}e 3 i dalje prema bedemu otkriven je mla|i sloj izrazito crne rastresite zemlje pome{ane sa kamenom razli~ite veli~ine. Debljina ovog sloja se kretala od 0,30 m, iznad ostataka poru{enog isto~nog bedema, do 0,70 na zapadnom delu otkopne povr{ine. Preovla|uju}i nalazi u ovom sloju bili su ulomci ranosrednjovekovne keramike, uz ne{to starijeg materijala koji je tu o~igledno dospeo u procesu spiranja. Izuzetno bogat ranosrednjovekovni sloj otkriven je i ne{to ju`nije u ku}i 2 i na prostoru oko njenih zidova. Ovaj sloj je prelazio preko ostataka isto~nog bedema, a bio je naslojen i preko ranije pomenutih ru{evina bedema sa ju`ne strane. Otkri}a do kojih se u sondi I/89 sa pro{irenjima do{lo tokom iskopavanja 19891991. godine ukazala su na vrednost Gradine u Vrsenicama ne samo kao kasnoanti~kog lokaliteta ve}, posebno, kao nalazi{ta sa veoma zna~ajnim ranosrednjovekovnim horizontom. To je bilo od presudnog uticaja na opredeljenje da se ovde pristupi znatno obimnijim sistematskim arheolo{kim istraìvanjima, {to je ostvareno u narednom periodu. Sistematska arheolo{ka istraìvanja Kao {to je napred istaknuto, Gradina u Vrsenicama predstavlja jedno od retkih nalazi{ta sa primerom kori{}enja branjenog prostora kasnoanti~kog utvr|enja kao fortifikacije i u ranom srednjem veku. Budu}i da je u pitanju sloèn lokalitet sa vi{e kulturnih horizonata, od kojih su u toku preliminarnih istraìvanja prepoznati kasnoanti~ki, ranovizantijski i ranosrednjovekovni, programom sistematskih istraìvanja predvi|eno je otvaranje {irokih otkopnih povr{ina na svim prostorima sa dobro o~uvanim kulturnim slojevima. U tom smislu, lokalitet je podeljen na tri osnovna sektora: zapadni, zatim centralni, koji je obuhvatao amfiteatralni prostor do
41 42 43
Premovi}-Aleksi} 1989, 222. Premovi}-Aleksi} 1990, 173. Premovi}-Aleksi} 1991, 196.
19
Vrsenice
Sl. 5. Gradina u Vrsenicama situacioni plan sa pregledom istraìvanih povr{ina (R 1:500)
20
glavnog isto~nog bedema, i isto~ni sektor, na prostoru izme|u pomenutog bedema i stenovite padine, uklju~uju}i i ostatke suhozidnog bedema sa te strane (sl. 5). Na celom prostoru lokaliteta, ome|enog bedemima, postavljena je kvadratna mreà, prilago|ena reljefu terena i pribli`no podudarna sa stranama sveta. Bila je podeljena na kvadrate dimenzija 5 5 m, koji su od severa ka jugu bili ozna~eni velikim slovima abecede, a od zapada prema istoku arapskim brojevima. Prema usvojenom Projektu istraìvanja bilo je zami{ljeno da se sistematska arheolo{ka iskopavanja obave u okviru pet kampanja, {to je delimi~no i ostvareno. Teì{te istraìvanja prema ovom projektu bilo je usmereno na prostor centralnog sektora, gde su se o~ekivali najbolje o~uvani kulturni slojevi. Zna~ajne povr{ine za iskopavanja bile su predvi|ene i u okviru zapadnog sektora, sa znatno tanjim kulturnim slojem o~uvanim samo me|u grebenima stena i u zoni uz unutra{nje lice zapadnog bedema. U isto~nom sektoru, za istraìvanja su bili predvi|eni prostori uz pozniji spoljni bedem, kao i ostatke suhozidne fortifikacije. Na ostalim prostorima ovog sektora bilo je zami{ljeno otvaranje manjih otkopnih povr{ina, sa ciljem da se utvrdi stanje kulturnog sloja i da se one, u skladu sa dobijenim rezultatima iskopavanja, eventualno pro{ire. Sistematska arheolo{ka istraìvanja na Gradini u Vrsenicama, prema ovom projektu, vr{ena su 1995. i 1996. godine, a potom su nastavljena 2000. i okon~ana naredne 2001. godine.44 U toku te ~etiri kampanje, o kojima }e dalje biti re~i, ve}i deo programa istraìvanja je i ostvaren. Me|utim, usled nedostatka sredstava, iskopavanja na svim planiranim povr{inama nisu se mogla realizovati. Izostalo je otvaranje ve}ih otkopnih povr{ina u zapadnom sektoru, kao i u linijama kvadrata 12 i 13 u centralnom sektoru, gde su kulturni slojevi znatno slabije o~uvani. Rezultati do kojih se moglo do}i na ovim povr{inama sigurno bi doprineli kompleksnijem
44
Pored rukovodioca Projekta dr Marka Popovi}a i Dragice Premovi}-Aleksi}, iz Muzeja Ras u Novom Pazaru, u kampanjama arheolo{kih istraìvanja u~estvovali su: dr Vujadin Ivani{evi} i dr Vesna Biki}, iz Arheolo{kog instituta u Beogradu, kao i tada{nji studenti arheologije Vladan Vidosavljevi}, Perica [pehar, Ivan Bugarski, Jelena Premovi} i Igor Stoji}. Na izradi terenske dokumentacije, pored ~lanova ekipe, radile su arh. Gordana Milo{evi}, arh. Svetlana Vukadinovi~ i arh. Danijela Tasi}.
21
Vrsenice
Sl. 6. Centralni sektor, istraìvana povr{ina na nivou ranosrednjovekovnog horizonta
sagledavanju lokaliteta u celini, ali mi{ljenja smo da globalna slika o nastanku i etapama razvoja utvr|enja na Gradini u Vrsenicama, ste~ena na istraènim prostorima, time ne bi bila bitno promenjena. Prva kampanja sistematskih istraìvanja 1995. godine45 bila je najve}im delom usmerena na prostor centralnog sektora. Tu je uz unutra{nje lice glavnog isto~nog bedema otvorena {iroka otkopna povr{ina od 200 m, koja je obuhvatala osam kvadrata, i to: kv. H/1516; kv. I/1516; J/1516 i K/1516. Radovi su zapo~eti uklanjanjem leskove {ikare koja je svojim korenjem prodrla u kulturne slojeve i mestimi~no ih o{tetila. Ve} pri uklanjanju povr{inske vegetacije nai{lo se na najmla|i kulturni horizont, koji je sa~injavala izrazito crna rastresita zemlja sa sitnim kamenom, uz mestimi~nu pojavu i krupnijih komada. Kulturni sadràj ovoga sloja uglavnom su ~inili ulomci ranosrednjovekovne keramike, okvir-
no opredeljeni u 910. vek. Uz ovu skupinu keramike bilo je, u znatno manjem broju, i nalaza ulomaka starijih, kasnoanti~kih posuda, koji su u ovaj sloj, po svemu sude}i, dospeli spiranjem sa vi{ih delova lokaliteta. Debljina sloja ranosrednjovekovnog horizonta na ovom prostoru, ra~unato od povr{ine, dosta je neujedna~ena, ali se uglavnom kre}e izme|u 30 i 40 cm. Ovaj sloj je delom leào nad tragovima suhozidnih supstrukcija drvenih objekata, ~ije se osnove nisu mogle pouzdano razaznati (sl. 6). Na delu neposredno uz isto~ni bedem, u kv. JK/16, ostatak suhozidne konstrukcije najverovatnije pripada jednom dvodelnom objektu, koji je ozna~en kao ku}a 4. O~uvan joj je najjasnije suhozid u supstrukciji, paralelan sa isto~nim bedemom, ra|en od naba~aja kamena razli~ite veli~ine. Zanimljivo je
45
Popovi}, Premovi}-Aleksi} 1995, 307309.
22
da se u konstrukciji pregradnog suhozida ove ku}e nalazila i grupacija blokova sige, me|u kojima se neki mogu prepoznati kao svodari, {to je ukazivalo na to da su u pitanju spolije sa nekog obli`njeg starijeg kasnoanti~kog zdanja. Ostaci ranosrednjovekovne ku}e 4 sa odgovaraju}im slojem, kao i tragovi nekih drugih suhozidnih konstrukcija sa ovoga nivoa leè u slojevima starijeg horizonta ili su delom u njih ukopani. U kvadratima H/1516 tanak sloj ranosrednjovekovnog horizonta leào je nad ostacima zidova jedne starije gra|evine, u ~ijem {utu je bilo ulomaka svodara sige i tragova maltera sa dodatkom tucane opeke. U pitanju je bilo starije kasnoanti~ko zdanje koje je istraìvano naredne godine. Na isto~nom rubu otkopne povr{ine otkriveno je unutra{nje lice bedema, koje pokazuje da je ovo zidno platno u nagibu prema spoljnoj strani, {to je, izgleda, bio i razlog njegovog obru{avanja. Uo~eno je da preko njegovih obru{enih ostataka leì sloj ranosrednjovekovnog horizonta, {to je nedvosmisleno ukazivalo da je u to vreme ovaj bedem bio poru{en i izvan upotrebe. Istovremeno sa radovima u centralnom sektoru, gde je na prostoru pomenutih kvadrata u celosti istraèn ranosrednjovekovni horizont, vr{ena su manja istraìvanja i u zapadnom sektoru. U toku preliminarnih istraìvanja, na prostoru uz zapadni bedem konstatovani su ostaci jednog podzida sa paralelnim pravcem pruànja, ~ija funkcija nije bila sasvim jasna. To je bio povod da se na njegova oba kraja otvore sonde, od kojih je jedna bila na prostoru kvadrata GH/2 a druga, manja, u delovima kvadrata N/56. Dobijeni rezultati su pokazali da se ovde radi o ostacima jedne duga~ke gra|evine koja je bila prislonjena uz unutra{nje lice bedema. Prema stratigrafiji slojeva moglo se zaklju~iti da je u pitanju zdanje nastalo istovremeno sa gra|enjem utvr|enja, u okviru koga se jasno izdvajaju slojevi starijeg i mla|eg kasnoanti~kog, odnosno ranovizantijskog horizonta. U povr{inskom sloju nad poru{enim ostacima podzida i dalje prema bedemu pokretni arheolo{ki nalazi ukazivali su na ranosrednjovekovni horizont. U toku naredne 1996. godine nastavljena su sistematska istraìvanja na prostoru centralnog sektora.46 Pored ranije zapo~etih radova u kvadratima HIJK/1516 i prostora koji je istraèn u okviru sonde I/89 sa aneksima, {to je nakon postavljanja kvadratne mreè odgovaralo novim kvadratima
LMN/1516, opkopna povr{ina je znatno uve}ana. Prema severu, u nastavku kv. H/1516, gde su uo~eni tragovi jednog zidanog objekta, prostor za istraìvanja je pro{iren i na susedne kvadrate F/1516 i G/1516. Prema zapadu je otvorena cela linija kvadrata 14, od H do O, a otkopna povr{ina pro{irena je i prema jugu na prostor izme|u ku}e 2 i ju`nog bedema, odnosno na kvadrate O/1516. Ovim pro{irenjima u centralnom sektoru, na prostoru uz trasu isto~nog bedema, koji je za istraìvanja ostataka naseobinskih objekata od posebnog interesa, dobijena je prostrana otkopna povr{ina od oko 700 m. U svim novootvorenim kvadratima u toku iskopavanja 1996. godine u celini je istraèn ranosrednjovekovni horizont. U liniji kvadrata 14, koji su otvoreni na padini {to se diè prema zapadu, ispod povr{inskog humusa leào je sloj koji u dobroj meri predstavlja osipinu sa dosta kamena i pome{anim arheolo{kim nalazima, me|u kojima, pored preovla|uju}ih ulomaka ranosrednjovekovne keramike, ima i dosta kasnoanti~kih fragmenata. Od nekada{njih stambenih zdanja, uza sam zapadni profil otkopne povr{ine u kv. KL/14 otkriven je suhozid, koji je tokom kasnije analize prepoznat kao isto~ni rub ku}e 10, ~iji nekada{nji prostor najve}im delom zalazi u neistraènu liniju kvadrata 13. U neposrednoj blizini otkriven je jo{ jedan suhozid, koji je verovatno ~inio deo supstrukcije ku}e 4. Na delu pro{irene otkopne povr{ine ka jugu istraèn je prostor u kv. N/1516, izme|u ku}e 2 i odgovaraju}eg bedema. Njegovo unutra{nje lice, veoma o{te}eno dejstvom vatre, delom je i obru{eno. Nad mo}nim naslagama {uta leào je i ve}i blok zidne mase bedema sa o~uvanim licem, za koji je u toku preliminarnih istraìvanja pogre{no pretpostavljeno da predstavlja pozniju obnovu bedemskog platna nad slojem ru{enja. Pomenute naslage {uta leàle su na sloju gari sa nalazima kasnoanti~ke keramike koji bi ukazivali na rani 6. vek kao vreme poàra i delimi~ne destrukcije bedema, {to odgovara ranijim otkri}ima u vezi s ku}om 3 u pro{irenju sonde I/89. U severnom delu pro{irene otkopne povr{ine otkriveni su ostaci zidanog objekta nad tragovima jednog starijeg zdanja, koji su u toku iskopavanja bili ozna~eni kao ku}a 5. Nakon detaljnijeg sagledavanja celine otkrivene gra|evine
46
23
Vrsenice
uo~eno je da se radi o ostacima jednobrodne crkve sa pripratom, koja je bila sagra|ena na stenovitom grebenu u padu prema istoku. To je uslovilo da crkva bude postavljena na dva use~ena nivoa na vi{em se nalazila priprata iz koje se silazilo u naos na niòj zaravnjenoj steni. Ostaci zidova crkve, zasuti velikim koli~inama {uta, odnosno kamenom razli~ite veli~ine sa dosta razdrobljenog maltera, kao i zemljom koja je uglavnom osuta sa vi{ih delova terena, uo~eni su neposredno ispod tankog sloja humusa. U sredi{njim prostorima naosa i priprate sloj ru{enja je bio izme{an sa crnom rastresitom zemljom u kojoj su preovladavali ulomci ranosrednjovekovne keramike kao i komadi ku}nog lepa. Ispod naslaga {uta, koji su uz zidove mestimi~no dosezali do jednog metra, otkrivena je podnica od nabijene crvene zemlje, po kvalitetu sli~ne zdravici. Na pojedinim me-
stima ravan poda probijali su grebeni zaravnjene stene. Mo}an sloj ru{enja leào je i na prostorima oko ostataka crkve. Na osnovu o~uvanih ostataka zidova, kao i strukture slojeva {uta kojima su bili zasuti, moglo se zaklju~iti da je celo ovo zdanje bilo gra|eno od lomljenog, grubo pritesanog kamena. Oltarski deo crkve, nekada fundiran nad grebenima stene, koja je bila u padu prema istoku, veoma je slabo o~uvan. Preostali su samo delovi isto~nog zida u visini od jednog do dva reda kamena i po~etak ju`nog dela apsidalnog luka. Naos i priprata, kao {to je ve} napomenuto, bili su povezani jednim ve}im polukru`no modelovanim stepeni{tem. U strukturi ovog stepeni{ta kao spolije se javljaju i komadi sige, koji su mestimi~no nalaèni i u {utu. Ulaz u crkvu nalazio se u okviru ju`nog zida priprate, {to je bilo uslovljeno poloàjem stena koje se diù prema zapadu.
Sl. 7. Centralni sektor, istraìvana povr{ina na nivou starijeg kasnoanti~kog horizonta
24
U toku iskopavanja razmi{ljalo se o tome da bi otkriveni ostaci crkve mo`da mogli pripadati ranosrednjovekovnom horizontu, budu}i da leè nad tragovima jednog starijeg kasnoanti~kog zdanja.47 Me|utim, detaljnijom analizom arheolo{kih nalaza sa tog prostora jasno se moglo uo~iti da sloj ranosrednjovekovnog horizonta prekriva ru{evine crkve, {to je isklju~ivalo napred iznetu pretpostavku.48 Znatno pouzdaniji elementi za datovanje crkve dobijeni su tokom kasnijih etapa istraìvanja. Uz radove u centralnom sektoru obavljena su iskopavanja manjeg obima i na prostoru uz glavnu kulu. Uz njen severni i zapadni zid, koji su mestimi~no o~uvani do visine od preko jednog metra, uklonjene su naslage {uta sa dosta kamena. Sa najvi{e kote Gradine prema kuli se spu{taju stene tako da izme|u njih i severnog zida kule ostaje koridor koji nije {iri od dva metra, a kojim je zapadni deo utvr|enja bio povezan sa kulom i obli`njom poternom. Na tom prostoru je uo~en poku{aj da se bridovi stene pred kulom zaravne a procepi izme|u njih popune malternom masom. Na nekada{njoj ravni tla uza zidove kule u tankom kulturnom sloju preovladavao je ranosrednjovekovni materijal. Sa zapadne strane kule, gde je teren u padu prema ju`nom bedemu, ovaj sloj leì nad starijim naslagama. Posle trogodi{njeg prekida, sistematska arheolo{ka iskopavanja na Gradini u Vrsenicama nastavljena su 2000. godine. Istraìvanja su usled malih raspoloìvih sredstava bila ograni~ena na povr{inu ranije zapo~etog {irokog otkopa u centralnom sektoru, kao i na poku{aj da se utvrdi me|usobni odnos kako unutra{njeg i spoljnog zidanog bedema, tako i tre}eg bedema gra|enog u tehnici suhozida. Zavr{ena su istraìvanja ostataka ranije otkrivene crkve, kao i starije gra|evine nad ~ijim ru{evinama je bila podignuta. U kvadratima H/1516, I/1516, J/1516 i K/1516 istraèn je sloj mla|eg horizonta, kao i slojevi starijeg kasnoanti~kog, a u susednim kvadratima LM/1415 zavr{eno je istraìvanje ranije delimi~no otkrivene ku}e 3. U toku ovih radova do{lo se do rezultata koji zna~ajno dopunjuju, a unekoliko i menjaju ranije ste~ena saznanja o stratigrafiji i hronologiji arheolo{kih slojeva na ovom lokalitetu, te }emo ih stoga izloìti hronolo{kim redom. Stariji kasnoanti~ki horizont, jasno uo~ljiv uglavnom na prostorima bliìm isto~nom bedemu, sastojao se iz vi{e slo-
jeva, od kojih se pouzdano izdvajaju dva osnovna. Uo~eno je da najstariji tragovi ovog horizonta prethode izgradnji prvih fortifikacija, odnosno u ovom slu~aju isto~nog bedema (sl. 7). U tom smislu zna~ajno je otkri}e sloja iznad zdravice u kv. K/15, sa nalazima keramike koji su ukazivali na mogu}nost njegovog datovanja u kraj 3. ili prvu polovinu 4. veka. Ovom sloju bi mogli odgovarati tragovi gari koji su uo~eni nad zdravicom ispred, a delom i pod trasom severnog zida kasnoanti~ke gra|evine. Ostaci ovoga zdanja, koji su u celosti istraèni ispod zidova poznije crkve, stratigrafski tako|e pripadaju razdoblju pre gra|enja utvr|enja. U pitanju je bilo zdanje trapezaste, skoro pravougaone osnove, povr{ine oko 130 m, sa unutra{njim prostorom podeljenim na vi{e prostorija. Ne ulaze}i u detaljniju raspravu o ovom objektu, o kojem }e dalje biti re~i, valjalo bi ista}i da se u njegovom jugoisto~nom uglu nalazila naknadno ugra|ena manja cisterna koja je nekada bila presvedena svodom od tesanika sige. Ranije pominjane spolije od ove vrste kamena, ugra|ene u stepeni{te crkve, kao i supstrukciju podzida ranosrednjovekovne ku}e 4, po svemu sude}i poti~u sa ru{evina ove male cisterne. Vremenu nastanka i prvoj etapi kori{}enja mogao bi odgovarati kulturni sloj mrkocrvene zemlje sa tragovima gari, otkriven nad zdravicom u kv. JK/16, na kojem je bio utemeljen isto~ni bedem. U okviru istog sloja nalazila se i jedna kalotasta pe} ~iji su ostaci otkriveni u susednom kv. J/15 (sl. 15). Slede}em nivou starijeg kasnoanti~kog horizonta, koji je neposredno prethodio izgradnji prvih bedema, pripadali bi veoma dobro o~uvani ostaci velike kru`ne pe}i ukopane u zdravicu u kv. IJ/16. Pe} je, bez sumnje, sluìla za pripremu kre~a koji je kori{}en za gradnju prvih bedema, budu}i da je trasa isto~nog bedemskog platna svojim poloàjem negirala mogu}nost njenog poznijeg kori{}enja (sl. 8). Ostaci prvobitnog isto~nog bedema otkriveni su du` celog ruba otkopne povr{ine centralnog sektora, na granici linije kvadrata 17, od H do O. Posebno zna~ajno otkri}e predstavljala je ~injenica da je u ovo bedemsko platno bila uklju~ena starija kasnoanti~ka gra|evina. Novi bedem oslonjen je
47 48
Popovi}, Premovi}-Aleksi} 1996, 179. Ovu ~injenicu previ|a ili ne prihvata D. Premovi}-Aleksi} iznose}i svoje mi{ljenje da je u pitanju ranosrednjovekovno sakralno zdanje. Vidi: D. Premovi}-Aleksi} 2003b, 1213.
25
Vrsenice
na njene uglove, tako da mu je spoljna strana bila u ravni sa isto~nim licem zate~enog zdanja. U okviru isto~nog bedema otkriveni su i ostaci glavne kapije novog utvr|enja, koja je bila postavljena neposredno iznad zasutog ulaza u ranije pomenutu pe} za kre~. U toku istraìvanja moglo se zaklju~iti da je ve} u vreme gra|enja bedema ili neposredno nakon njega zapo~eto zasipanje starije pe}i za kre~. U nièm sloju to je bila mrkocrvena zemlja, a potom kamen razli~itih veli~ina. Iznad se obrazovao zavr{ni sloj tamnomrke zemlje sa dosta sitnog kamena. Zona ove zemlje karakteristi~nog sastava uo~ena je od prolaza same kapije pa, preko pomenute zasute pe}i, sve do ju`nog ugla kasnoanti~ke gra|evine i dalje du` njenog zapadnog zida. Moè se pretpostaviti da je u pitanju trag komunikacije koja je vodila od kapije prema zapadnom delu branjenog prostora. Prostor uz novopodignuti bedem bio je u znatnom padu, koji je, izgleda, u veoma kratkom vremenu bio nivelisan naslojavanjem kamenom i mrkom zemljom sa veoma malo arheolo{kih nalaza. Nivou ovog sloja uz novopodignuti bedem stratigrafski bi odgovarali ostaci starije faze ku}e 6 u kv. JK/1516. U slojevima starijeg kasnoanti~kog horizonta, o kojima je napred bilo re~i, otkrivena su ~etiri primerka novca koja su od posebnog zna~aja za vremensko opredeljivanje kako kulturnih slojeva, tako i gra|evinskih etapa. U sloju nad zdravicom u kv. K/15 otkriven je bronzani novac Konstancija II ili Julijana iz razdoblja 355361. godine (kat. br. 305), a u stratigrafski istom sloju nad zdravicom, uz ju`ni zid kasnoanti~kog zdanja, sli~an primerak iz istog razdoblja (kat. br. 304). Nad podom u prostoriji 1 pomenutog zdanja otkriven je jedan bronzani primerak cara Gracijana iz razdoblja 364378. godine. Ovi nalazi predstavljaju pouzdano svedo~anstvo o tome da se nastanak kasnoanti~ke gra|evine kao i odgovaraju}eg kulturnog sloja datuju u vreme pre sredine 4. veka. êtvrti primerak novca (kat. br. 307), kovan izme|u 364. i 378. godine, otkriven je u najstarijem sloju zasipanja pe}i za kre~, koji se moè smatrati istovremenim sa gra|enjem bedema. Sloj mla|eg kasnoanti~kog horizonta, koji leì nad prethodnim, bio je jasno izraèn na istraìvanim povr{inama u linijama kvadrata 15 i 16. Odlikovala ga je zemlja mrke do tamnomrke boje, kao i slojevi {uta koji su ukazivali na ~injenicu da su mu prethodile obimne destrukcije starijih zidanih
struktura. Moglo se uo~iti da je isto~ni bedem u duìni od preko 20 m pomeren iz temelja i najve}im delom obru{en niz padinu, tako da su mu otkriveni ostaci, zate~eni u nagibu od oko 30 stepeni, ostali o~uvani u visini od oko 1,50 m. Prilikom ovog ru{enja stradala je najve}im delom i prvobitna isto~na kapija utvr|enja. Valja posebno ista}i i jedan stratigrafski detalj koji je bio od posebnog zna~aja za na{a dalja razmatranja. Naime, uo~en je klinasti procep izme|u ranijeg naslojavanja i pomerenog unutra{njeg lica bedema, koji je bio ispunjen slojem sa odlikama mla|eg kasnoanti~kog horizonta. I na ostacima kasnoanti~ke gra|evine uo~ena su obimna ru{enja. Ceo njen ju`ni zid pomeren je iz temelja i obru{en ka spoljnoj strani. U toku iskopavanja, kada se do{lo do ovih otkri}a, po{lo se od pretpostavke da su ova ru{enja bila prouzrokovana sna`nim tektonskim poreme}ajem, najverovatnije velikim razornim zemljotresom, koji je poru{io brojna naselja u Iliriku krajem druge decenije 6. veka,49 o ~emu }e dalje biti vi{e re~i. Ova konstatacija bila je polazi{te za bliè vremensko odre|ivanje, kao terminus post quem za slojeve mla|eg kasnoanti~kog horizonta. Nakon ovog ru{enja do{lo je do obnova i pregradnji koje su uo~ene nad ostacima kasnoanti~ke gra|evine. Nad njenim zidovima, uz delimi~nu obnovu, podignuta je crkva sa pripratom, ~iji su ostaci otkriveni u toku arheolo{kih istraìvanja 1996. godine. U toku istraìvanja ostataka starije gra|evine potvr|eno je datovanje ovog sakralnog zdanja okvirno u 6. vek. U razdoblju koje stratigrafski odgovara mla|em kasnoanti~kom horizontu, po svemu sude}i neposredno nakon gra|enja crkve, poru{eni su do ravni tla preostali zidovi ju`nog dela kasnoanti~ke gra|evine. Istom prilikom je poru{ena, a potom {utom zasuta i mala cisterna. Neki od njenih svodara od sige ugra|eni su kao spolije u novo stepeni{te, koje je vodilo iz narteksa u naos crkve. Na prostoru ju`no od crkve, u kv. I/1516, otkriveni su ostaci podzida, gra|enog u tehnici suhozida, kojim je prese~ena starija komunikacija od nekada{nje isto~ne kapije ka zapadnom delu utvr|enja. Dalje ka jugu, u nivou mla|eg kasnoanti~kog horizonta konstatovana je obnova starije ku}e 6. Na prostoru isto~nog sektora je u toku radova 2000. godine zapo~eto istraìvanje trase spoljnog bedema. Povr{inskim
49
Guidoboni 1994, 312313.
26
Sl. 8. Centralni sektor, starija pe} za kre~ u odnosu na mla|u Isto~nu kapiju
Sl. 9. Isto~ni bedem paleovizantijskog utvr|enja, izgled spoljnog lica
pra}enjem, a i delimi~nim otkrivanjem zidne mase ovog bedema do ravni nekada{njeg tla, koja je uglavnom bila zasuta {utom, uo~eno je da se prema na~inu zidanja znatno razlikuje od isto~nog bedema i da je, po svemu sude}i, od njega mla|i, {to su dalja istraìvanja i potvrdila (sl. 9). Me|utim, na osnovu ovih prvih rezultata izneta je i pretpostavka da je trasa spoljnog bedema zasnovana na starijem zemljanom valumu,50 {to se kasnije pokazalo kao neta~no. Ranosrednjovekovni kulturni slojevi na prostoru {irokog otkopa, kao {to je napred saop{teno, bili su ve} ranije istraèni, tako da je u toku iskopavanja 2000. godine bilo samo retkih sporadi~nih nalaza ulomaka keramike koji, bez sumnje, poti~u iz mla|ih neidentifikovanih ukopa. Me|utim, od posebnog zna~aja, kada je u pitanju ranosrednjovekovni horizont, bila su istraìvanja ostataka suhozidnog bedema. Njegovi jasni ostaci, uo~eni na terenu, o~i{}eni su od {umskog rastinja i povr{inski istraèni. Uo~eno je da se ova najmla|a odbrambena linija oslanjala na spoljni bedem sa njegove ju`ne strane, na prostoru kvadrata R/1113. Od tog spoja, trasa suhozidnog bedema je pra}ena ka istoku u duìni od oko 120 m, do stenovitih litica, pregra|uju}i ju`nu pristupa~nu stranu. Na jednom delu ovaj bedem je prese~en sada{njom {umskom stazom koja je, izgleda, pratila trasu nekada{nje pristupne komunikacije. Na tom mestu, u kvadratima RS/23, na~injen je presek kroz ostatke bedema i istraèn
okolni prostor. Sa njegove severne strane, nekada{nje unutra{nje, ispod obru{enog materijala izme|u grebena stena uo~eni su tragovi sloja crne zemlje sa retkim ulomcima keramike, koja prema svojim odlikama odgovara nalazima iz slojeva 910. veka na ranije istraènim povr{inama lokaliteta. Arheolo{ka iskopavanja 2001. godine obavljena su kao zavr{na etapa istraìvanja Gradine u Vrsenicama, budu}i da se prvobitno zami{ljeni program radova nije mogao u celosti ostvariti, po{to su nadle`na ministarstva odbila dalje finansiranje ovog poduhvata. U tom smislu, u celini su zavr{ena ranije zapo~eta iskopavanja na prostoru {irokog otkopa u centralnom sektoru, delimi~no je istraèna trasa spoljnog isto~nog bedema sa susednim povr{inama, a dopunjena su i saznanja o detaljima fortifikacija prvobitnog ju`nog bedema utvr|enja. Na prostorima kvadrata HO/14 i NO/16, gde su 1996. godine skinuti ranosrednjovekovni slojevi 910. veka, istraèn je kasnoanti~ki horizont do ravni zdravice. U zoni uz unutra{nji ju`ni bedem, koji je bio utemeljen na grebenima stena i zdravici, nad prvobitnom ravni tla konstatovan je sloj gari i gorenja, odnosno poàra. Ovaj sloj, obrazovan ubrzo nakon izgradnje bedema, prati se samo u {irini od 1 m do 1,5 m. Po svemu sude}i, prilikom tog poàra znatno je o{te}en
50
27
Vrsenice
kamen u licu bedema, {to se uo~ava na svim o~uvanim povr{inama. Nad tom zonom poàra uo~en je deblji sloj {uta sa dosta maltera, ~ija debljina mestimi~no doseè 0,500,60 m. U pitanju su o~igledno tragovi obru{enih gornjih delova bedema usled dejstva vatre, ali nije isklju~eno ni postepeno uru{avanje o{te}enog zidnog platna, budu}i da je u pomenutom {utu bilo i tragova naslojavanja sa retkim ulomcima keramike i ìvotinjskih kostiju. Sloj ovog {uta zatvoren je novim slojem gari, koji svedo~i o jednom poznijem poàru koji bi stratigrafski mogao odgovarati mla|em kasnoanti~kom horizontu. Za razliku od ove veoma jasne situacije, na povr{inama dalje od bedema, u kv. N/1516, ova dva sloja poàra je nemogu}e razdvojiti, budu}i da se stapaju u jedinstven sloj crne zemlje koji leì neposredno nad zdravicom. Ispod pomenutog sloja, u kv. N/16, nad zdravicom je otkriven primerak novca grada Konstantinopolja (kat. br. 302), kovan u razdoblju 330333. godine. Na prostoru nedaleko od bedema, u kv. N/1415 otkriveni su ostaci jedne brvnare, ozna~ene kao ku}a 8, koja je, budu}i da je na blagoj padini, zapadnim delom bila ukopana u zdravicu. Izme|u ostataka ove ku}e i bedema mogao se uo~iti ranije pomenuti sloj gari, dok je prema zapadnom profilu otkopne povr{ine otkriven samo tanak kulturni sloj bez tragova konstrukcija. Na ostalim istraìvanim povr{inama u kvadratima HIJK/14 stratigrafska situacija je vrlo sli~na. Kasnoanti~ki horizont posmatran u celini, budu}i da mu nije bilo mogu}e izdvojiti mla|i od starijeg nivoa, i ovde se manifestuje relativno tankim slojem crne zemlje, ispresecan je grebenima stena koje su mestimi~no izlazile i na povr{inu terena zate~enu pre po~etka istraìvanja. U zapadnom delu kvadrata J/14 otkriveni su ostaci ku}e 9 brvnare pravougaone osnove, koja je delimi~no bila ukopana u zdravicu. Ne{to dalje prema severu, u kvadratima HI/14, otkriveni su ostaci jednog podzida, utemeljeni na zdravici i grebenima stene. Na najbolje o~uvanom delu vidljiva su mu tri relativno pravilno zidana reda kamena, dok je na pojedinim deonicama koje su prelazile preko stena deformisan i znatnije obru{en. Po svemu sude}i, pripadao je nekom objektu koji je leào zapadno od istraìvane otkopne povr{ine. Nema pouzdanih elemenata za njegovo datovanje, ali njegov poloàj, kao i nalazi iz sloja mogli bi da ukaù na mla|e kasnoanti~ko razdoblje.
Sl. 10. Isto~ni bedem paleovizantijskog utvr|enja sa ostacima starije ku}e 7
Osim radova u centralnom sektoru, nastavljena su i istraìvanja spoljnog bedema u isto~nom sektoru. Istraìvan je prostor u kvadratima KLM/2021 sa obe strane ove bedemske trase. Na ovom prostoru, u kv. M/20 otkriveni su ostaci kapije, ~ija je osa prolaza bila blago uko{ena u odnosu na pravac pruànja spoljnog bedema. Na istraènom delu ju`no od kapije bedem je gra|en preko grebena stena koje izbijaju na povr{inu, dok je dalje ka severu bio utemeljen, odnosno delom ukopan u zdravicu. U kvadratima KL/2021 bedemska trasa prelazila je preko tragova jednog starijeg objekta ku}e 7 (sl. 10). U pitanju su bili ostaci brvnare pravougaone osnove, delom use~ene u padinu, sa jednom kru`nom jamomtrapom ukopanom ispod ravni poda. Stratigrafski odnos ovih konstrukcija, i prate}i arheolo{ki nalazi ukazivali su na mogu}nost njihovog dosta pouzdanog datovanja. Ku}a 7 je o~igledno pripadala starijem kasnoanti~kom horizontu, ali je ostalo otvoreno pitanje njenog preciznijeg vremenskog opredeljivanja. Budu}i da se nalazila exstra muros, ali u neposrednoj blizini prvobitnog isto~nog bedema, razlo`no je pretpostavljeno da je nastala pre gra|enja utvr|enja, odnosno najkasnije oko sredine 4. veka. Spoljni bedem je podignut znatno kasnije, po svemu sude}i tek u 6. veku, o ~emu }e se u daljem izlaganju detaljnije raspravljati. Okon~anjem radova na {irokoj otkopnoj povr{ini u centralnom sektoru i istraìvanjima u zoni spolja{njeg isto~nog
28
bedema, sistematska arheolo{ka istraìvanja na Gradini u Vrsenicama uglavnom su okon~ana. Obimnija arheolo{ka iskopavanja planirana u zapadnom sektoru i na nekim drugim manjim prostorima, kao {to je ve} napred istaknuto, nisu se mogla obaviti. Me|utim, i pored toga, rezultate do kojih se do{lo u toku vi{egodi{njih istraìvanja smatramo dovoljnim za razmatranja nastanka, razvoja i zna~enja utvr|enja na Gradini u Vrsenicama, o ~emu }e dalje biti re~i.
KULTURNA STRATIGRAFIJA Kao {to je napred istaknuto, Gradina u Vrsenicama predstavlja vi{eslojno arheolo{ko nalazi{te formirano na vrhu stenovitog brega. Konfiguracija terena uslovila je stepen kori{}enja unutra{njeg prostora utvr|enja. Kroz sredi{nji deo pruà se stenoviti greben, sa najvi{om ta~kom nedaleko od glavne kule, koji branjeni prostor utvr|enja, moglo bi se re}i, deli na zapadnu i isto~nu polovinu sa razli~itim odlikama reljefa. U zavisnosti od toga, kulturni slojevi na lokalitetu su raz-
li~ite debljine i nejednakog su stepena o~uvanosti. Na zapadnoj polovini (linije kvadrata od 2 do 9) teren je u blagom padu ka bedemu. Tu je kulturni sloj relativno tanak, od 0,20 m do 0,40 m, i leì neposredno nad stenama, ~iji grebeni mestimi~no izlaze na povr{inu. Ne{to deblji kulturni sloj, do 0,60 m, o~uvan je samo uz zapadnu fortifikacionu trasu, u prostoru izduène gra|evine koja je bila prislonjena na unutra{nje lice bedema. Sloj ~ini uglavnom zemlja tamnomrke, ~e{}e gotovo crne boje, bez primesa {uta. Sloj deluje kao jedinstvena celina, bez mogu}nosti stratigrafskih razdvajanja. Mogu}a dva nivoa, stariji i mla|i, uo~ena su samo u istraènim povr{inama kvadrata GH/2 i N/56. Na stanje o~uvanosti kulturnog sloja u zapadnom delu utvr|enja uticalo je nekoliko va`nih ~inilaca. Slaba o~uvanost zapadnog bedema na rubu strme padine, kao i bedemske trase sa severozapadne strane od koje su preostali jedva uo~ljivi tragovi na rubu stenovite litice, pogodovala je dejstvu erozije, odnosno spiranja materijala bez mogu}nosti zaustavljanja i naslojavanja uz ostatke bedema. S druge strane, taj deo utvr|enja izloèn je jakim udarima vetra, te se ne bi
Sl. 11. Centralni sektor severni profil u kv. L/1517 sa presekom kroz ostatke Isto~nog bedema (R 1: 50)
29
Vrsenice
mogao isklju~iti ni uticaj eolske erozije. Imaju}i u vidu ove prirodne uslove, posebno izloènost vetru, postavlja se i pitanje koliko je intenzivno kori{}en zapadni deo utvr|enja, kao prostor koji ne pruà najbolje mikroklimatske uslove za stanovanje. Za razliku od zapadne, isto~na polovina utvr|enja ima znatno razu|eniji reljef. Tu se od sredi{njeg grebena kaskadno spu{taju stene (linije kvadrata 1012 i delom 13), ome|avaju}i manju amfiteatralnu zaravan, koja je na samom rubu prema istoku zatvorena bedemom (linije kvadrata 1416). Pomenuta zaravan je u zavetrini i pogodnija je za naseljavanje, {to je uslovilo i njeno intenzivnije kori{}enje. Na ovom prostoru su kulturni slojevi znatno bolje o~uvani, posebno uz bedem, gde je naslojavanje i bilo najintenzivnije. Budu}i da je ceo ovaj prostor sistematski istraèn, tu je bilo i mogu}e da se sasvim jasno razgrani~i vi{e stratigrafskih horizonata (sl. 11). Tragovi kulturnog sloja uo~eni su i na padini prema mla|em isto~nom bedemu (linije kvadrata 1720). U pitanju je uglavnom prostor sa ve}im grebenima stena, gde se mestimi~no iznad ravni zdravice obrazovao veoma tanak kulturni sloj, zasut velikim koli~inama {uta od obru{enog bedema. Povr{inski sloj nad ovim {utom obrazovao se prevashodno spiranjem sa amfiteatralnog prostora, i to posle ru{enja starijeg isto~nog bedema. Retki arheolo{ki nalazi, prete`no ulomci keramike iz mla|eg kasnoanti~kog i ranosrednjovekovnog horizonta, sasvim su izme{ani. Poja~ano naslojavanje uo~eno je samo uz unutra{nje lice mla|eg isto~nog bedema, a na istraènoj povr{ini u kvadratima KL/2021 otkriveni su i ostaci stariji od vremena gra|enja ovog bedema. Na povr{inama veoma blage padine izme|u mla|eg isto~nog bedema i poznije suhozidne bedemske trase nije uo~eno postojanje kulturnog sloja. Neposredno ispod travnatog pokriva~a i povr{inskog humusa javljaju se sterilna zdravica ili stenovite povr{i. Jedini trag sloja, dokumentovan sa nekoliko sitnih fragmenata keramike, otkriven je neposredno nad stenom na istraìvanoj povr{ini uz unutra{nje lice suhozida.
Sa ju`ne strane utvr|enja, prostor izme|u starijeg i mla|eg bedema zasut je velikim koli~inama obru{enog kamena i {uta. Na manjim istraìvanim povr{inama tog prostora konstatovani su samo manji tragovi kulturnog sloja. Ne{to dalje, na prostoru koji je u celosti istraèn, izme|u glavne kule i mla|eg bedema, kao i ispred susedne poterne, odnosno male ju`ne kapije, gde se grebeni stena kaskadno spu{taju, nisu uo~eni tragovi kulturnog sloja. Posmatrani u celini, kulturni slojevi i ostaci fortifikacija, kao i drugih zdanja, odslikavaju vi{e etapa ìvota utvr|enja na Gradini u Vrsenicama. To se posebno uo~ava na ostacima fortifikacija i zidanih objekata, gde se jasno uo~avaju posebne gra|evinske faze. Stratigrafiju kulturnih slojeva bilo je mogu}e u zna~ajnoj meri razgrani~iti na istraìvanim povr{inama Centralnog sektora, u linijama kvadrata 15 i 16. Me|utim, za razliku od ovih u liniji kvadrata 14, gde je kulturni sloj znatno skromniji, stratigrafsko izdvajanje posebnih slojeva nije bilo mogu}e, osim u zatvorenim celinama ostataka ku}a. Sli~na situacija je i na prostoru gotovo ~itavog Zapadnog sektora, gde se u okviru relativno tankog kulturnog sloja nalazi prete`no kasnoanti~ki materijal, uz izvesnu koli~inu ulomaka ranosrednjovekovne keramike. U isto~nom sektoru, gde se kulturni sloj javlja sporadi~no, a posebno na povr{inama zasutim velikim koli~inama {uta, samo izvesne manje stratigrafske celine mogle su pouzdano da se izdvoje neposredno nad zdravicom. Prema saznanjima do kojih se do{lo tokom arheolo{kih istraìvanja, o ~emu je napred bilo re~i, kao i nakon obrade otkrivenih nalaza, kako ostataka arhitekture tako i pokretnog materijala, bilo je mogu}e izdvojiti tri osnovna stratigrafska i hronolo{ka horizonta, i to: I anti~ki (prva polovina 4. veka), zatim II kasnoanti~ki, kod koga se jasno izdvajaju dve etape, od kojih prva odgovara ìvotu starijeg kasnoanti~kog utvr|enja (posle oko 460. godine do u 5. vek), a druga ìvotu u mla|em paleovizantijskom utvr|enju (6. vek) i III ranosrednjovekovni (910. vek). Na ovakvoj stratigrafskoj i hronolo{koj podeli bi}e zasnovano na{e dalje izlaganje.
30
Nastanak i razvoj utvr|enja
RAGOVI PRVOG NASELJAVANJA Gradine, koji bi prethodili izgradnji najstarijeg zidanog objekta, na istraìvanim povr{inama nigde pouzdano nisu izdvojeni. Smatramo, stoga, da ne}emo pogre{iti ako zaklju~imo da je kori{}enje ove zaravni na vrhu strmog stenovitog brega najverovatnije zapo~eto podizanjem zidane gra|evine ~iji su ostaci otkriveni u Centralnom sektoru, na prostoru kvadrata HGF/1517, ili u razdoblju koje mu je neposredno prethodilo.
RIMSKA VOJNA POSTAJA

Re~ je o zdanju trapezaste, gotovo pravougaone osnove, spoljnih dimenzija 12,5 11,30 m, odnosno 10,50 m, koje je svojom duòm stranom bilo orijentisano po osi istokzapad. Poloàj ove gra|evine bio je prilago|en zate~enom stenovitom tlu koje se u vidu dve kaskade spu{ta od zapada ka istoku. Takve odlike reljefa, po svemu sude}i, bitno su uticale i na unutra{nji raspored prostorija. Na gornjoj kaskadi, koja je u odnosu na isto~nu donju izdignuta za oko 1 m, nalazila se zapadna prostorija, izduène pravougaone osnove, unutra{njih dimenzija 9,60 3,00 m. Ulaz u prostoriju, {irine 0,80 m, nalazio se u njenom jugoisto~nom uglu, u okviru ju`nog spoljnog zida. Uo~eno je da ova prostorija i susedne na niòj kaskadi nisu bile me|usobno povezane (sl. 12 i sl. 35).
Isto~ni, znatno prostraniji deo gra|evine bio je podeljen na dve nejednake prostorije. Severoisto~na i, bez sumnje, glavna odaja ovog zdanja imala je pravougaonu osnovu povr{ine oko 42 m, unutra{njih dimenzija 7,20 5,80 m. Sa susednom ju`nom prostorijom bila je povezana vratima, za koja bi se prema o~uvanim tragovima moglo pretpostaviti da su bila {irine izme|u 1,10 i 1,20 m. Prag ovih vrata u odnosu na ravan poda bio je povi{en. Na to ukazuju ostaci jednog stepenika, gra|enog lomljenim pritesanim kamenom i malterom. Za razliku od prethodne dve, ju`na, najmanja prostorija je bila, nakon naknadnih pregradnji, ne{to sloènije osnove. U prvoj etapi gra|enja bio je to jedinstven pravougaoni prostor, dimenzija 7,5 2,50 m, odnosno povr{ine ne{to manje od 19 m. U okviru njenog spoljnog ju`nog zida postojala su vrata, ~ija se {irina na osnovu sa~uvanih tragova nije mogla pouzdano odrediti. Moè se samo pretpostaviti da su bila u istoj osi sa ranije pomenutim ulazom u severoisto~nu prostoriju (sl. 13). Svi zidovi gra|evine, spoljni i unutra{nji pregradni, jednako su zidani lomljenim pritesanim kamenom u nepravilnom slogu (sl. 35). Beli kre~ni malter u zidovima, sa krupnijim agregatom peska, bio je, ako je suditi prema onome {to je sa~uvano, relativno slabe strukture. Debljina zidova dosta je neujedna~ena i kre}e se izme|u 0,75
31
Vrsenice
i 0,90 m. Zbog lo{eg kvaliteta gra|enja, otkriveni ostaci su mestimi~no i deformisani. Spoljne povr{ine su im bile samo dersovane, bez o~uvanih eventualnih tragova malterisanja. Usled prirode tla, zidovi su gra|eni gotovo bez temelja. Zasnivani su neposredno nad stenama, koje su samo delimi~no bile pritesane za leì{te prvog reda kamena. Na pojedinim delovima zidovi su prelazili preko grebena stena, koji su ostajali vidljivi iznad ravni podova. Na prostorima gde nije bilo povr{inskih stena utemeljeni su veoma plitko, sa ukopanim samo jednim do dva reda kamena, kakav je posebno slu~aj sa ju`nim zidom. Prilikom istraìvanja plitkog teme-
lja jednog dela severnog zida gra|evine uo~eno je da on leì na sloju zdravice nad kojim se izdvajao proslojak gari, po svemu sude}i stariji od vremena gra|enja ovog zdanja. Tragovi istog sloja postojali su i nad zdravicom ispod konstrukcije poda u isto~nom delu prostorije. U ovom najstarijem sloju bilo je i sitnih ulomaka keramike, koji se, me|utim, nisu mogli bliè hronolo{ki odrediti. Ostaci prvobitnog poda otkriveni u velikoj severoisto~noj prostoriji, bili su ne{to bolje o~uvani dok su u susednoj zapadnoj prostoriji preostale samo manje povr{ine. Pod je ~inio tanji sloj (37 cm) nabijene crvene gline kvaliteta zdravice, na
Sl. 12. Rimska vojna postaja restitucija osnove (R 1:100)
32
Sl. 13. Rimska vojna postaja, ostaci ju`ne prostorije
Sl. 14. Rimska vojna postaja, ostaci cisterne u ju`noj prostoriji
supstrukciji od sitnog nabijenog kamena nasutog izme|u stena. Kao {to je istaknuto, ovi stenoviti grebeni su mestimi~no izlazili iznad ravni poda i samo su manjim delom grubo zaravnjeni. U sloju neposredno nad podom u severoisto~noj prostoriji otkriven je bronzani folis cara Gracijana (kat. br. 306). Usled slabe o~uvanosti nema elemenata koji bi ukazivali na izgled gornjih delova gra|evine. Moè se dosta pouzdano pretpostaviti da su se na kamene zidove oslanjale drvene stropne konstrukcije. Kod najve}e severoisto~ne prostorije na to ukazuje ve}i zaravnjen kameni blok ugra|en u pod, odnosno baza za sredi{nji direk na koji se oslanjala greda podvlake. U pitanju je bio vaàn konstruktivni element, ako se ima u vidu veliki raspon izme|u zidova. Poloàj ovog sredi{njeg direka mogao bi da ukaè i na postojanje me|uspratne konstrukcije. U tom slu~aju ne bi bio isklju~en ni spratni nivo, ako ne nad celom gra|evinom a ono, najverovatnije, nad njenom najve}om prostorijom. Ukoliko je postojala, gornja etaà je mogla biti gra|ena isklju~ivo od drveta. Osim za sme{taj dela posade, zbog dobre preglednosti mogla je sluìti i kao neka vrsta osmatra~nice. Krovni pokriva~ nad gra|evinom, po svemu sude}i, bio je od drveta ili slame, budu}i da me|u arheolo{kim nalazima nema tragova crepa (sl. 104). U jednoj poznijoj etapi, u ju`noj prostoriji su izvr{ene obimne pregradnje. U njen isto~ni deo ugra|ena je mala cisterna, unutra{njih dimenzija 1,00 1,90 m. Imala je sa tri strane nove zidove, debljine 0,40 m, a sa ~etvrte, ju`ne stra-
ne neposredno je iskori{}en postoje}i spoljni zid. Sa severne i isto~ne strane dogra|eni zidovi su bili prislonjeni uz lica zate~enih, dok je prema zapadu prostor cisterne bio zatvoren novim zidom. Bila je delom ukopana, i to za oko 0,60 m u odnosu na ravan podova u prostorijama isto~nog dela gra|evine. Cela unutra{nost bila joj je obloèna crvenim vodonepropustivim malterom sa dodatkom tucane opeke, a ista vrsta maltera se nalazila i kao vezivo u strukturi novih zidova. Usled neravnina zidova, koji su pre malterisanja bili dersovani, ovaj sloj crvenog maltera je bio nejednake debljine i kretao se izme|u 0,7 cm i 1 cm. Ne{to deblji sloj, od 3 cm do 5 cm, bio je samo u ravni poda, koji je leào na supstrukciji od sitnog sloènog kamena. Gornji deo cisterne, koji nije ostao o~uvan, bio je zasveden tesanicima sige. Ostaci ovih svodara, osim u {utu same cisterne, nalaèni su ugra|eni kao spolije u stepeni{te naosa poznije crkve, kao i u suhozidnu supstrukciju ranosrednjovekovne ku}e 4. O nekada{njoj visini ovog svoda nema sa~uvanih podataka. Moè se samo pretpostaviti da mu visina temena u odnosu na ravan poda nije prelazila 1,201,50 m, {to bi ukazivalo na maksimalnu mogu}u zapreminu od 2 do 2,5 m vode (sl. 14). Osim ugradnje cisterne, preostali prostor ju`ne prostorije bio je jednim zidom podeljen na dva gotovo jednaka dela. Novi pregradni zid, koji je bio prislonjen na bo~na lica prostorije, imao je u svom sredi{njem delu vrata {irine 1,20 m. Njegovi tragovi ostali su o~uvani samo u nivou temelja, odnosno
33
Vrsenice
Sl. 15. Centralni sektor, ostaci kalotaste pe}i iz starijeg kasnoanti~kog horizonta u kv. J/15
u visini jednog poluukopanog reda kamena. Na prostoru izme|u cisterne i ovog zida je nakon pomenutih dogradnji i pregradnji postavljen novi pod, ra|en od kompaktnog crvenog maltera, koji se po svojoj strukturi ne razlikuje od onog u unutra{njosti cisterne. Istim malterom bio je obra|en i ranije pomenuti stepenik pred ulazom u severoisto~nu prostoriju. U sredi{njem delu novog malternog poda uo~ena je jedna poznija obnova koja je izvedena slabijim belim kre~nim malterom. Za datovanje ovih dogradnji u okviru ju`ne prostorije nema pouzdanih elemenata. Nije isklju~ena mogu}nost da je ovde u pitanju samo jedna etapa u procesu zidanja gra|evine u celini. Me|utim, ni druge pretpostavke se ne bi smele odbaciti. Mo`da je u pitanju i poznija prepravka u toku kori{}enja ovog zdanja, pa ~ak i znatno kasnije, kada je ono bilo uklopljeno u okvire bedema novog utvr|enja. Za pouzdano odre|ivanje vremena nastanka pomenute gra|evine, koju smo prepoznali kao ostatke rimske vojne postaje, o ~emu }e biti vi{e re~i u zaklju~nim razmatranjima, nemamo na raspolaganju dovoljno elemenata. Kao siguran terminus ante quem bilo bi vreme podizanja bedema starijeg kasnoanti~kog utvr|enja u drugoj polovini 4. veka. O vremenu njenog osnivanja i gra|enja ne{to pouzdanije podatke mogla bi da pruì analiza arheolo{kih nalaza iz stratigrafski najstarijeg sloja na Gradini, koji je, naàlost, i najslabije dokumentovan.
Na prostoru Centralnog sektora, najstarijem horizontu na Gradini stratigrafski bi mogao odgovarati kulturni sloj crvenomrke zemlje sa tragovima gari, konstatovan u kvadratima JK/16, na kojem je utemeljen Isto~ni bedem. Istom nivou odgovarali bi i ostaci najstarije podnice ispod poznije ku}e 6 u kvadratima KJ/1516, kao i kalotasta pe} u njenoj neposrednoj blizini (sl. 15). U pomenutom sloju, kao i nad podnicom, na|eno je veoma malo fragmenata keramike, koji se samo okvirno mogu datovati u 4. vek, i to bez mogu}nosti detaljnijeg vremenskog opredeljivanja. Trag najstarijeg sloja nad zdravicom sa dosta gari uo~en je i u kvadratu N/16. Pored sitnijih ulomaka keramike, iz ovog sloja poti~e nalaz bronzanog folisa Konstantinopolja, kovanog u razdoblju 330333. godine (kat. br. 302), a nedaleko odatle, u sloju koji nije jasno stratigrafski opredeljen na|en je i jedan, tako|e bronzani, primerak Konstancija II iz druge ~etvrtine 4. veka (kat. br. 303). Sa prostora Zapadnog sektora, gde nije bilo mogu}e stratigrafsko razdvajanje slojeva, iz sonde II/89, sa nivoa stene poti~u izvesni nalazi koji se sasvim sigurno mogu opredeliti u ovaj najstariji horizont. Kao prvo, tu je otkriven jedan bronzani folis Konstantina I kovan u ~etvrtoj deceniji 4. veka, pri kraju careve vladavine (kat. br. 301). U istom sloju, neposredno nad stenom, otkrivena je jedna kolenasta fibula sa krilcima (kat. br. 137, sl. 55/2), za koju nam nisu poznate bliè analogije. Pomenuta fibula pripada tipu koji se pojavljuje u drugom veku, a uobi~ajen je i ~est tokom celog 3. i delom 4. veka.51 Na{ primerak bi mogao poticati iz prelaznog razdoblja poznog tre}eg ili ranog ~etvrtog veka. Ne{to dalje, iz sonde I/87 poti~e nalaz jedne gvozdene omega kop~e (kat. br. 138, sl. 55/3). Ovaj tip kop~i, obi~no ra|en od bronze, {iroko je rasprostranjen tokom 2. i 3. veka, a sli~nih nalaza ima i tokom prve polovine 4. veka. Ne zalaze}i u analizu brojnih analogija sa {ireg podru~ja, ograni~i}emo se samo na ra{ku oblast. Jedan primerak kop~e ovog tipa na|en je u anti~kom utvr|enju na [arskom kr{u kod Duge poljane, gde je datovan u 3. vek,52 dok tri sli~na primerka poti~u iz starijih kasnoanti~kih slojeva u tvr|avi Ras.53
51 52 53
Bojovi} 1983, 5859, T. XXV/239. Popovi} 1983, 1011. Popovi} 1999, 111112, sl. 58/1821.
34
* * *
Malobrojni pouzdano izdvojeni nalazi iz najstarijeg sloja ne omogu}avaju {ira razmatranja o vremenu prvog naseljavanja prostora Gradine u Vrsenicama, ali se ipak mogu izneti neke pretpostavke. Tragovi kulturnog sloja sa gari neposredno nad zdravicom, datovani nalazima novca, ukazuju na to da je do zaposedanja ovog dominantnog visa moglo do}i krajem 3. ili, {to je jo{ verovatnije, u prvim decenijama 4. veka. U tom prvom razdoblju moè se pretpostaviti i postojanje nekih
manjih drvenih objekata koji su, mo`da, prethodili podizanju zidane gra|evine koju smo protuma~ili kao beneficijarnu stanicu. Vreme njenog nastanka, po svemu sude}i, veoma blisko formiranju najstarijeg sloja, moglo bi se okvirno opredeliti u prvu polovinu 4. veka. Kao samostalna gra|evina, uz koju su se mogli nalaziti i neki manji pomo}ni drveni objekti, beneficijarna stanica je opstojala sve do druge polovine 4. veka, kada je zapo~eta izgradnja bedema novog utvr|enja, o ~emu }e dalje biti re~i.
KASNOANTI^KO UTVR\ENJE
Kulturni slojevi sa ostacima gra|evina, formirani u okviru bedema kasnoanti~kog utvr|enja, predstavljaju sloènu stratigrafsku celinu koja je nastala sukcesivnim naslojavanjima tokom vi{e od dva stole}a, {to je bilo u neposrednoj vezi sa gra|enjem i obnovom fortifikacija. U tom smislu, ova celina bi se mogla podeliti u dva osnovna horizonta, i to stariji kasnoanti~ki horizont, koji bi odgovarao vremenu gra|enja i ìvota starijeg kasnoanti~kog utvr|enja, i mla|i kasnoanti~ki horizont, sa objektima i dogra|enim fortifikacijama poznijeg, paleovizantijskog utvr|enja. Me|utim, za razliku od ostataka fortifikacija, a delom i ve}ine stambenih objekata, koji se stratigrafski mogu dosta jasno opredeliti u pomenute horizonte, pokretni arheolo{ki nalazi su dosta jedinstveni i samo je u pojedinim slu~ajevima u odnosu na stratigrafski kontekst i tipolo{ke odlike bilo mogu}e izdvajanje mla|ih varijanata. Ova ~injenica je uslovila i metodologiju izlaganja. Dok su ostaci arhitekture, bilo stambene ili odbrambene, obra|eni u okviru posebnih hronolo{kih celina, pokretni arheolo{ki nalazi su analizirani zbirno za oba kasnoanti~ka horizonta. Starije kasnoanti~ko utvr|enje Najstarijem nivou ovog horizonta odgovara jedan dobro datovan i po mnogo ~emu osoben nalaz, ~iji je nastanak neposredno prethodio izgradnji bedema starijeg kasnoanti~kog utvr|enja (sl. 1617). U pitanju su ostaci velike ukopane pe}i za kre~, otkrivene u prostoru kvadrata I/16. Pe} je bila nepravilne elipsoidne, gotovo kru`ne osnove, pre~nika izme|u 3,40 i 3,60 m. U odnosu na okolno tlo, koje je u padu prema istoku, bila je ukopana za 23 m. Obimni zidovi u unutra{njosti pe}i bili su obzidani kamenom u {irini od 0,25 do 0,30 m. Izme|u kamena je jarkocrvena zemlja, a po povr{ini ovog obzi|a vide se tanki slojevi kre~a. Otvor pe}i nalazio se sa isto~ne strane, gde je teren, usled pada, bio najniì. Prilaz otvoru pe}i bio je sa spoljne strane use~en u padinu. Na dnu pe}i, koje delimi~no ~ine stene sa tragovima jakog gorenja kao i crveno zape~ena zemlja, mestimi~no je o~uvan i proslojak kre~a. Nastanak ove pe}i neposredno je prethodio gra|enju starijeg kasnoanti~kog utvr|enja, {to se moè pouzdano zaklju~iti iz ~injenice da je trasom novopodignutog Isto~nog bedema zasut prilazni usek u padini i negiran njen otvor. O~igledno, pe} je bila podignuta u okviru radova na pripremi gra|e za nove bedeme. U toku gra|enja prestalo je njeno kori{}enje, a ubrzo nakon toga je u celosti bila zasuta. To je bilo neophodno, budu}i da se upravo nad nekada{njim ulazom u pe} nalazila glavna, Isto~na kapija utvr|enja, od koje je, preko njenih zasutih ostataka, vodila staza od nabijenog sitnog kamena prema zapadnom delu utvr|enja (sl. 18). Unutra{njost pe}i zasipana je u slojevima sitnijeg kamena, mrke, tamnomrke i izgorele zemlje, a mestimi~no i po kojim krupnijim kamenim blokom. Arheolo{ki nalazi iz nasipa ove zasute konstrukcije ~ine zatvorenu i dobro datovanu celinu. U najnièm sloju zasipanja otkriven je jedan bronzani folis, kovan u razdoblju 364378. godine (kat. br. 307). Iz nasipa u pe}i poti~e oko 220 ulomaka keramike, ali je me|u njima samo mali broj
35
Vrsenice
Sl. 16. Centralni sektor, pe} za kre~ u kv. IJ/16 osnova i presek
primeraka bilo mogu}e tipolo{ki opredeliti (sl. 19). Prepoznati su oblici dve zdele (tipovi I/3 i I/8, sl. 19/5, 2), i po jedan primerak tanjira (tip VIII/3, sl. 19/1), lonca (tip II/28, sl. 19/3) i poklopca (tip IV/3, sl. 19/4). Me|u sitnijim ulomcima oboda i trbuha izdvojeni su delovi jo{ nekoliko zdela, lona-
ca, kr~aga, kao i pitosa. Sa izuzetkom tanjira (sl. 19/1), koji je finije izrade i nesumnjivo predstavlja import, sve ostale posude mogle bi pripadati lokalnoj produkciji. Izra|ene su od gline peskovite fakture, ~esto sa primesama kvarca ili liskuna, i prete`no su neobra|ene povr{ine. Boja pe~enja im
36
Sl. 17. Centralni sektor, pe} za kre~ u kv. IJ/16
Sl. 18. Isto~na kapija, u drugom planu pe} za kre~
Sl. 19. Pe} za kre~ tipovi kerami~kih posuda iz sloja zasipanja (R 1:4)
je uglavnom siva i mrkosiva, a u manjem broju i mrkocrvena. Valja ista}i da je u ovoj celini bilo i oko 40 ulomaka gle|osanih posuda zdela, lonaca i kr~aga. Kerami~kim nalazima pripada i jedan fragmentovani ìàk (kat. br. 106, sl. 51/2). Od metalnih predmeta na|eni su ve}i gvozdeni klju~ (kat. br. 212, sl. 65/4), kresivo (kat. br. 204, sl. 64/2), zatim dva klina (kat. br. 219 i 217/2; sl. 67/13, 17), kao i dve alatke gvozdeni struga~ za drvo (kat. br. 173, sl. 59/6) i no` sa kratkim {irokim se~ivom (kat. br. 175, sl. 59/1), koje su, po svemu sude}i, pripadale graditeljima utvr|enja. Pored ovih nalaza u sloju je otkriveno vi{e sitnih fragmenata stakla kao i dosta ìvotinjskih kostiju, prete`no ovaca i koza. Svi ovi nalazi, kako od keramike tako i od metala, budu}i da su iz zatvorene celine datovane novcem, mogu se okvirno vremenski opredeliti u razdoblje sedme i osme decenije 4. veka.
Odbrambena arhitektura Bedemima novog utvr|enja, kao {to je istaknuto, obuhva}en je stenoviti sredi{nji greben sa zaravni u blagom padu prema zapadu i, uslovno re~eno, ravnim amfiteatralnim prostorom pod njegovim isto~nim liticama. Na najistaknutijem poloàju, ne{to ju`nije od samog vrha stenovitog grebena, podignuta je glavna kula utvr|enja, okrenuta ka relativno pristupa~nom sedlu prema susednom visu koji dominira poloàjem Gradine (sl. 20). Bila je pravilne, gotovo kvadratne osnove, sa dimenzijama unutra{njeg prostora 4,60 4,80 m, odnosno povr{ine oko 22 m. Debljina zidova kule nije bila ujedna~ena, a kretala se izme|u 1,50 m, koliko je bio {irok isto~ni zid, do 1,80 m kod zidova sa severne i zapadne strane. Tako|e im je nejednaka i o~uvanost. Ju`ni ugao kule sa delom isto~nog zida, koji su u celosti poru{eni, jasno su se mogli
37
a a
Sl. 20. Glavna kula sa poternom osnova i presek sa profilom (R 1:100)
odrediti prema usecima u punoj {irini nekada{nje zidne mase, u steni na kojoj su bili zasnovani. Najbolje o~uvan, u visini od preko 1,50 m, ostao je severni ugao, dok se o~uvanost ostalih zidova kre}e izme|u 0,50 i 1,00 m. Ulaz u kulu, {irine 1,30 m, bez gra|enih dovratnika, nalazio se u isto~nom uglu, u ravni sa unutra{njim licem zida sa te strane. Otkriven je zasut {utom, koji je leào na tankom kulturnom sloju bez jasno prepoznatljivih arheolo{kih nalaza. Ovaj relativno tanak sloj pokrivao je kompaktnu malternu podnicu, nad kojom su se prvobitno, sude}i prema o~uvanim tragovima gorenja, nalazile grede drvenog praga. U unutra{njosti kule deo sli~ne malterne podnice ostao je o~uvan samo u njenom severnom uglu. I ovde je nad podom uo~en trag poàra, zatvoren tankim kulturnim slojem sa sitnim ulomcima keramike, koje nije bilo mogu}e pouzdano hronolo{ki opredeliti. Zidovi kule, kao i ostali bedemi, bili su gra|eni lomljenim malo pritesanim kamenom i belim kre~nim malterom. U jezgru zidne mase je sitniji kamen zaliven sa ne{to vi{e maltera. Moglo se uo~iti da severni, bolje o~uvan, ugao kule ne odlikuje gra|enje krupnijim kamenom, kao {to je to uglavnom uobi~ajeno, ve} je ovde opus zidanja bio isti kao i na ostalim delovima zidova (sl. 21). Ispred ulaza u kulu, kao i du` njene cele spoljne strane, tlo je stenovito i naglo se penje prema obli`njem vrhu Gradine, tako da je na ovom prostoru postojala neka vrsta relativno
uskog koridora koji je spajao zapadni i isto~ni deo utvr|enja. O{tri bridovi stena ovde su delom zaravnjeni, dok su procepi izme|u njih popunjeni siparom i proslojkom maltera. Na uglove kule nastavljali su se jednovremeno gra|eni bedemi. Od zapadnog ugla polazio je Zapadni bedem, a suprotni, isto~ni ugao bio je povezan sa bedemom koji je utvr|enje zatvarao prema jugu. U okviru toga bedema, na oko tri metra od ulaza u kulu nalazila se poterna, {irine 1,75 m, koja se blago suàvala prema spoljnom licu. Bo~ne strane su joj zasnovane neposredno na grebenima stene koji zalaze i u sam prolaz, delimi~no izravnat slojem maltera i kamenim plo~ama prema spoljnom rubu. Kao ulaz u kulu, i poterna je bila bez zidanih dovratnika. U njenom okviru verovatno je postojala drvena konstrukcija sa pragom i vratnicama, od kojih nisu uo~eni arheolo{ki tragovi. Ispred poterne, kao i cele ju`ne strane kule, dosta strmo su se spu{tali o{tri grebeni stena. Nakon uklanjanja velikih koli~ina {uta od obru{ene kule, nad ovim stenama nisu otkriveni ostaci kulturnog sloja, niti su uo~eni bilo kakvi tragovi eventualne pristupne komunikacije. Ju`ni bedem, koji je polazio od kule, do poterne je imao {irinu od oko 1,80 m, a od poterne dalje prema istoku bio je uì i debljina mu nije prelazila 1,40 m. Trasa bedema, u duìni od gotovo 40 m od poterne pa do jugoisto~nog ugla utvr|enja, ve}im delom je povr{inski pra}ena, a na prostoru {iroke otkopne povr{ine u Centralnom sektoru i u celosti
Sl. 21. Glavna kula, ostaci zidova sa severnim uglom
Sl. 22. Centralni sektor, ostaci ju`nog bedema u kv. O/1516
39
Vrsenice
istraèna (sl. 22). Pravac pruànja ovog zidnog platna nije bio pravolinijski, ve} je sa dva skretanja u kvadratima OP/14 obrazovao jedan ispadni ugao, koji je u izvesnom smislu zamenjivao nedostaju}u kulu. Deo Ju`nog bedema od poterne dalje prema istoku bio je u duìni od 15 m oja~an jo{ jednim zidom, {irine 0,80 m, prigra|enim uz njegovo unutra{nje lice. Ovom dogradnjom bedem je bio znatno oja~an prema relativno pristupa~noj strani. Me|utim, ograni~ena duìna ovog oja~anja ukazuje na mogu}nost da je u pitanju ostatak prizidanih stepeni{ta sa bo~nih krajeva ove zidne mase koja su vodila na pro{irenu platformu na bedemu. Pojava jedne ovakve konstrukcije bila bi logi~na u funkciji odbrane utvr|enja. Za razliku od Ju`nog, ostaci Isto~nog bedema su gotovo u celosti istraèni u okviru otkopne povr{ine Centralnog sektora, i to uz unutra{nje lice ve}im delom do dna temelja (sl. 23). U novoizgra|eni bedem uklopljena je i zate~ena starija gra|evina beneficijarne stanice. Nova bedemska trasa prati se u duìni od preko 30 m, od jugoisto~nog ugla utvr|enja do odgovaraju}eg ugla zate~ene gra|evine, na koji se naslanja. Dalje, u duìni od oko 10 m, isto~ni zid ovoga zdanja na{ao se u funkciji bedemske ograde. Nastavak trase isto~nog bedema dalje prema severu je znatno slabije uo~ljiv. Budu}i da je bio zasnovan neposredno na grebenima stena, ostaci su mu samo fragmentarno o~uvani.
Na istraènom delu u okviru Centralnog sektora, isto~no bedemsko platno, ujedna~ene {irine od oko 1,40 m, gra|eno je bez ukopanih temelja. Postavljeno je na rub padine i samo mestimi~no leì na pli}im grebenima stene. Me|utim, i tu je bedem utemeljen bez zasecanja leì{ta za prvi red kamena. Na ostalim delovima, {to je posebno zna~ajno, bedem leì neposredno na najstarijem naseobinskom sloju, o kome je ve} bilo re~i, i to bez ukopavanja, uz re|e deonice koje su u ravni zdravice. Usled slabog utemeljenja, a po svemu sude}i i tektonskog poreme}aja, bedem je na celom istraènom delu u kvadratima I do N/17 u znatnom nagibu prema padini, {to je bio osnovni razlog njegovom kasnijem ru{enju (sl. 24). Preostala zidna masa isto~nog bedemskog platna ostala je o~uvana u visini od 1 m do 1,50 m, mereno u odnosu na prvi red kamena utemeljenja (sl. 25). U okviru Isto~nog bedema, u kvadratima IJ/17 otkriveni su ostaci Glavne kapije utvr|enja. Bila je {irine 1,85 m. O~uvane su joj samo delimi~no bo~ne strane u visini od dva do tri reda kamena, bez zidanih dovratnika. U odnosu na ostale deonice bedem je u sektoru kapije znatno dublje utemeljen, budu}i da je trasiran preko nasipa kojim je bio zasut prilaz starijoj pe}i za kre~. U prolaz kapije prema unutra{njoj strani bila je ugra|ena masivna drvena greda, u preseku dimenzija 25 25 cm, od koje je ostao dobro o~uvan otisak u zidnoj masi. Na ostalom delu gazi{te je ~inila
Sl. 23. Centralni sektor, ostaci isto~nog bedema u kv. MN/17 izgled spoljne strane
Sl. 24. Centralni sektor, op{ti izgled ostataka Isto~nog bedema pogled ka severu
40
zaravnjena kompaktna zidna masa. Prema spoljnoj strani, na toj povr{ini ostao je delimi~no sa~uvan trag grede koja je ~inila povi{eni deo praga. Gornji deo kapije bio je, bez sumnje, arhitravno zavr{en drvenom nadvratnom gredom. Ovakvoj konstrukciji kapije odgovarale su drvene vratnice na vertikalnim osovinama. Sa suprotne strane Gradine, od Glavne kule polazila je trasa Zapadnog bedema, koja je jasno definisana iskopom do ravni prvobitnog tla sa spoljne strane i povr{inskim pra}enjem unutra{njeg lica. Ostaci bedema u celosti su otkriveni na istraènim povr{inama u kvadratima GH/2 i N/56. Bliè kuli bedem je bio ne{to {iri, oko 1,75 m, dok mu je na ostalom delu trase ujedna~ena {irina oko 1,40 m. Celom duìnom bio je utemeljen na relativno plitkim grebenima stena koji su du` ruba zaravni bili u padu prema zapadu. Takva konfiguracija terena uslovila je i na~in gra|enja sa niè utemeljenim spoljnim licem u odnosu na ono unutra{nje. Deo trase ovog bedema prema severnoj padini, gde su grebeni stena vidljivi i po povr{ini, znatno je slabije uo~ljiv. Ostaci bedemskog platna, {irine 1,401,50 m, samo su mestimi~no o~uvani u visini od jednog do dva reda kamena ili u tragovima maltera na steni. Kao {to je ranije istaknuto, na severnoj strani Gradine nisu otkriveni tragovi bedema. Budu}i da se tu od zaravni na vrhu okomito spu{taju litice stena, podizanje zidane be-
Sl. 25. Centralni sektor, ostaci Isto~nog bedema u kv. K/16 detalj unutra{njeg lica
demske ograde, po svemu sude}i, nije ni bilo neophodno. Otvoreno je pitanje da li je tu ipak postojala neka, mo`da drvena, konstrukcija, i to ne kao prepreka za prodor eventualnih napada~a, ve} pre kao za{tita od strela. O vremenu gra|enja starijeg kasnoanti~kog utvr|enja na Gradini u Vrsenicama dosta pouzdane elemente za zaklju~ivanje pruàju arheolo{ki nalazi iz nasipa pe}i za kre~, kao zatvorene celine datovane pomenutim folisom kovanim izme|u 364. i 378. godine. Budu}i da su u pitanju nalazi iz objekta ~ije je zasipanje stratigrafski prethodilo gra|enju bedema ili je bilo istovremeno sa podizanjem utvr|enja, pomenuti primerak Valensovog ili Gracijanovog novca odre|ivao bi pouzdan terminus post quem za nastanak prvih kasnoanti~kih fortifikacija na Gradini u Vrsenicama. Bedemima kasnoanti~kog utvr|enja na Gradini u Vrsenicama bio je obuhva}en branjeni prostor od oko 5.000 m, odnosno oko 0,5 ha (sl. 26). Odbrambene linije novih fortifikacija bile su prilago|ene zate~enim oblicima reljefa. Zaravan na vrhu bila je opasana bedemima sa tri strane, osim sa severne, gde su okomite litice stena pruàle prirodnu za{titu. Prema ju`noj strani i sedlu ka susednom dominantnom visu, na jednom stenovitom grebenu bila je postavljena Glavna, odnosno jedina kula utvr|enja. Debljina novih bedema dosta je ujedna~ena i iznosi oko 1,40 m. Bili su gra|eni, kao {to je to i uobi~ajeno, lomljenim malo pritesanim kamenom kojim su u nepravilnom slogu oblikovana lica, dok je u unutra{njosti zidne mase trpanac zaliven sa dosta maltera. Na otkrivenim ostacima bedema moglo se uo~iti da je malter bio relativno slabe strukture i dosta tro{an. Sude}i prema nekim o~uvanim tragovima, istim malterom bila su dersovana i lica bedema. U strukturi zidne mase bedemskih trasa nisu uo~eni tragovi drvenih armatura santra~a. Relativno slaba tehnika gra|enja novih fortifikacija posebno je uo~ljiva na primeru utemeljenja. Budu}i da je tlo na vrhu Gradine prete`no kamenito, novi bedemi su zasnivani na grebenima stena bez prethodne pripreme zaravnjenog leì{ta zida. Usled nagiba terena, to su naj~e{}e kose ravni na koje je postavljana zidna masa sa podzi|ivanjem spoljne niè strane, {to bedemu nije pruàlo dovoljnu stabilnost. I deonice gde nije bilo stena, kao {to je to bio slu~aj sa Isto~nim bedemom, gra|ene su bez ukopavanja temelja. Ove slabosti, koje se zapaàju kod zasnivanja bedema, ~ini nam se da su
41
Vrsenice
Sl. 26. Gradina u Vrsenicama osnova starijeg kasnoanti~kog utvr|enja (R 1:100)
42
bile osnovni uzrok njihovog kasnijeg obru{avanja. O nekada{njoj visini bedema te{ko je govoriti. Po svemu sude}i, ona nije prelazila 5 m. Tako|e ostaje otvoreno pitanje da li je bedem imao {etnu stazu sa zidanim zupcima ili samo neku vrstu natkrivene drvene galerije, delom isturene prema spoljnoj strani. Ova druga mogu}nost nam se ~ini verovatnijom. Ne{to solidnije u odnosu na bedeme bila je gra|ena i utemeljena Glavna kula. U odnosu na ravan bedemske trase bila je isturena samo svojim ju`nim uglom. Pripadala je tipu ~etvorougaonih zatvorenih kula sa ulazom na severnoj strani. Ni o njenoj nekada{njoj konstrukciji podaci do kojih se do{lo u toku arheolo{kih istraìvanja ne pruàju neophodna saznanja. U unutra{njosti kule nalazile su se drvene me|uspratne konstrukcije, ali je otvoreno pitanje koliko je bilo etaà. Do pretpostavljene visine bedema mogla su postojati dva nivoa i iznad te ravni mo`da jo{ jedna do dve etaè, tako da ne bi trebalo o~ekivati da je osnovni korpus kule prelazio 10 m. Poslednja etaà kule mogla je biti od drveta, sa isturenim galerijama i natkrivena, po svemu sude}i, ~etvorovodnim piramidalnim krovom. Glavni pristupni put ka utvr|enju bio je trasiran preko isto~ne relativno pristupa~ne strane. Na tom pravcu u okviru Isto~nog bedema nalazila se i Glavna kapija utvr|enja. Bila je, kao {to smo ve} istakli, veoma jednostavne konstrukcije sa drvenim pragom. Nije imala zidane dovratnike, niti svodnu konstrukciju. Mogla je biti samo arhitravno zavr{ena drvenim horizontalnim gredama. Zatvarana je dvokrilnim vratnicama na vertikalnim osovinama, koje su bile od drveta i, verovatno, nisu imale nikakvu spoljnu metalnu oplatu. Za komuniciranje sa spoljnim prostorom uz glavnu kulu postojala je i jedna manja poterna. Sude}i prema otkrivenim ostacima, bila je je sli~nog konstruktivnog sklopa kao i Glavna kapija. Prema osnovnim odlikama svojih fortifikacija, utvr|enje na Gradini u Vrsenicama spada u red brojnih brdskih utvrda koje u poznim razdobljima Carstva ni~u {irom Balkana. Za razliku od ve}ih i zna~ajnijih utvr|enih upori{ta, gde su dolazila do izraàja najbolja ostvarenja vojne arhitekture tog doba, ove brdske tvr|ave, naj~e{}e lokalnog zna~aja, ne isti~u se posebno svojim fortifikacijama. To je verovatno i razlog {to su im istraìva~i posve}ivali nedovoljno pa`nje. U razmatranjima tokova anti~kog graditeljstva o
ovim utvr|enjima obi~no se veoma malo govori. Podaci o njihovim, gotovo po pravilu skromnim, bedemima, retkim kulama i jednostavnim kapijama rasuti su, stoga, u brojnim terenskim izve{tajima ili saop{tenjima o istraìvanjima pojedinih lokaliteta. To je samo po~etni uzorak, budu}i da stotine lokaliteta sa tragovima kasnoanti~kih fortifikacija u unutra{njosti Balkana tek treba istraìvati kako bi se stvorila celovita slika ne samo o detaljima ve} i o {irem problemu zastupljenih sistema odbrane.54 Imaju}i to u vidu, u na{im razmatranjima odlika fortifikacija starijeg kasnoanti~kog horizonta na Gradini u Vrsenicama ograni~eni smo na neka osnovna zapaànja. Svojim branjenim prostorom, povr{ine od oko 0,5 ha, ovo utvr|enje spada u red manjih kasnoanti~kih utvr|enja na podru~ju dana{nje Jugozapadne Srbije, odnosno u grani~noj oblasti izme|u nekada{njih rimskih provincija Mezije i Dalmacije. Branjena povr{ina ovih prostorno manjih utvr|enja, kakav je slu~aj sa Ju`cem iznad Sopo}ana,55 Gradovima u [aronjama56 i \ur|evicom kod Tutina,57 zatim u Rogatcu u dolini Ljudske reke,58 Zlatnom kamenu na Rogozni59 i Kaludri pod Golijom,60 gotovo po pravilu kre}e se izme|u 0,5 i 0,7 ha. Bedemi ovih brdskih utvr|enja gra|eni su na isti na~in, a debljina im se kre}e uglavnom izme|u 1,20 m i 1,50 m. Bedemi analogni onima u Vrsenicama, sa {irinom od oko 1,40 m, potvr|eni su kod ve}ine Gradina na ovom podru~ju u Postenju,61 Rogatcu,62 Radaljici,63 Ostrovici,64 Ramo{evu,65 zatim na [arskom kr{u66 i pomenutoj Gradini na Ju`cu.
54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66
Popovi} 1999, 79. Popovi} 1986, 115118. Milinkovi} l982, 131140. Milinkovi} 1983, 2937. Simi} 1987, 1320. Ivani{evi} 1990, 717. Popovi} 1984, 1118. Mrkobrad 1997, 203217. Simi} 1987, 1320. Kali}, Mrkobrad 1985, 3946. Milinkovi} 1982, 131141. Ivani{evi} 1987, 512. Popovi} 1983, 814.
43
Vrsenice
Pojava relativno skromno gra|enih bedema u Vrsenicama, kao i kod drugih brdskih utvr|enja ove regije, bila je uslovljena pogodnim i dobro branjenim poloàjem utvr|enja na stenovitom bregu. Za njegovu odbranu nije bilo neophodno gra|enje masivnih bedema, budu}i da im se nije moglo lako pri}i. Isti slu~aj je verovatno bio i sa kulama, ~ija pojava je ovde svedena na najmanju meru. Posmatrane u celini, fortifikacije u Vrsenicama u potpunosti odgovaraju ostvarenjima kasnoanti~ke vojne arhitekture u unutra{njosti Balkana. Bilo je to jedno od brojnih utvr|enja regionalnog zna~aja koja su se od 4. veka gradila radi obezbe|ivanja glavnih komunikacija i zna~ajnih privrednih resursa, kao i za skloni{ta lokalnog stanovni{tva. Stambena arhitektura U okviru novopodignutih bedema moè se pretpostaviti da je postojalo vi{e stambenih objekata. Me|utim, njihovi tragovi u slojevima starijeg kasnoanti~kog horizonta su relativno slabo uo~ljivi. Kao jedan od razloga za to svakako treba ista}i ~injenicu da su izgradnjom ku}a u nivou mla|eg kasnoanti~kog horizonta ostaci pojedinih starijih objekata u celini ili delimi~no uni{teni. Tako|e, valja naglasiti i to da se ne moè apsolutno odbaciti ni mogu}nost da je neki od objekata koje smo stratigrafski opredelili u mla|i kasnoanti~ki horizont mo`da i ne{to stariji. Na osnovu samih nalaza iz ku}a, bez drugih, posebno stratigrafskih podataka, ~esto je nemogu}e pouzdano izvr{iti preciznije hronolo{ko razvrstavanje. Me|utim, uvidom u stanje slojeva koji su se na istraènim povr{inama Gradine mogli stratigrafski opredeliti u stariji kasnoanti~ki horizont, sti~e se utisak da je prostor unutar novopodignutog utvr|enja tokom vi{e od jednog stole}a dosta ekstenzivno kori{}en, odnosno da je bio slabo naseljen. Na takav mogu} zaklju~ak navodi analiza slojeva na prostoru {irokog otkopa u Centralnom sektoru. U kvadratima JK/16 prvobitni teren u ravni zdravice bio je u znatnom padu prema istoku, odnosno prema unutra{njem licu novopodignutog bedema sa te strane. Na pomenutom prostoru je usled intenzivnijeg zasipanja formiran sloj debljine izme|u 0,75 m i 0,90 m, stratigrafski pouzdano opredeljen u stariji kasnoanti~ki horizont. U tom sloju mrkocrvene sipke zemlje, sa proslojcima sive i mrke, bilo je relativno malo arheolo{kih nalaza uglavnom retkih ulomaka keramike i ukupno neko-
liko ìvotinjskih kostiju. Budu}i da je u pitanju bila povr{ina koja se, po svemu sude}i, koristila kao otpadni prostor, pomenuta struktura sloja ukazivala bi, pored ostalog, i na napred iznetu pretpostavku o ekstenzivnom kori{}enju fortificiranog areala Gradine u tom starijem razdoblju. U okviru slojeva starijeg kasnoanti~kog horizonta, na istraènim povr{inama Gradine bilo je mogu}e prepoznati, pored starije zate~ene gra|evine beneficijarne stanice, inkorporirane u sistem odbrane, i ostatke ili tragove jo{ ~etiri stambena objekta. Ku}a 6 starija faza Slabo o~uvani ostaci ove ku}e otkriveni su u prostoru kvadrata JK/1516. U pitanju su tragovi podnice od naboja kvaliteta zdravice, o~uvani na povr{ini od oko 8 m. Usled slabe o~uvanosti, oblik osnove ove ku}e nije mogu}e pouzdano odrediti. O~uvani deo njene podnice leì preko tragova jedne ku}e iz horizonta koji je prethodio gra|enju bedema, a koja je bila zasnovana neposredno na zaravnjenoj povr{ini zdravice. Otkriveni deo podnice od naboja, koji smo prepoznali kao, uslovno re~eno, stariju fazu ku}e 6, u celosti je leào ispod ostataka mla|e ku}e, ~ijim gra|enjem su ostaci ovog starijeg objekta ve}im delom uni{teni. U zatvorenom sloju nad preostalim delom poda starije faze ku}e 6 otkriveno je veoma malo ulomaka keramike, bez jasnije izraènih tipolo{kih odlika, zatim vrh masivnog kratkog koplja sa trulcem (kat. br. 147, sl. 57/2) i jedan dobro o~uvan srp (kat. br. 171, sl. 59/2). Arheolo{ki nalazi ne pruàju dovoljno elemenata za preciznije datovanje starije faze ku}e 6, osim okvirno u razdoblje koje odgovara starijem kasnoanti~kom horizontu. Podignuta je posle izgradnje novog Isto~nog bedema, od koga je bila udaljena nepuna 3 m, kao i delimi~nog zasipanja prostora uz njegovo unutra{nje lice. Bila je ve} poru{ena u vreme gra|enja mla|e ku}e na njenom mestu. Ku}a 3 starija faza Od ove ku}e preostali su samo ostaci zapadnog zida u kvadratima LM/14. U pitanju je suhozid od jednog do dva reda sitnijeg kamena, na ~ija su oba kraja otkriveni ugljenisani ostaci dva nekada{nja vertikalna ugaona direka. Na osnovu njihovog me|usobnog rastojanja od 2,40 m moè se pretpo-
44
staviti samo prvobitna {irina ove ku}e. Ceo preostali deo njenog nekada{njeg prostora uni{ten je gra|enjem i delimi~nim ukopavanjem poznije ku}e 3, koja hronolo{ki odgovara mla|em kasnoanti~kom horizontu. Na osnovu me|usobnog stratigrafskog odnosa ostataka ova dva objekta moè se samo zaklju~iti da je starija ku}a bila ve} poru{ena po~etkom 6. veka, kada se, kao {to }e se to videti iz daljeg izlaganja, gradi mla|a ku}a 3. Na osnovu tragova ugljenisanog drveta me|u otkrivenim ostacima moè se pouzdano zaklju~iti da je starija faza ku}e 3 predstavljala manju brvnaru gra|enu na suhozidnoj osnovi, koja je stradala u poàru. Ku}a 7 Ostaci ove ku}e otkriveni su na Isto~nom sektoru, u kvadratima KL/2021. Samo su delimi~no o~uvani, budu}i da joj je isto~na polovina prese~ena trasom poznijeg paleovizantijskog bedema (sl. 10 i sl. 27). U pitanju su ostaci brvnare pravougaone osnove, {irine 3,30 m i duìne ne{to preko 5 m. Svojom zapadnom stranom bila je delimi~no ukopana u padinu. Na uglovima sa zapadne, bolje o~uvane, strane imala je vertikalne direke, pre~nika 0,20 m, koji su bili povezani sa horizontalnim temeljnim gredama, od kojih su ostali dobro o~uvani ugljenisani ostaci. Ove temeljne grede leàle su na supstrukciji od sitnog kamena, a njihov spoljni rub ome|avao je kameni suhozid. Njegovi tragovi sa ostacima supstrukcije otkriveni su i sa spoljne strane pomenutog bedema, {to je omogu}ilo da se pribli`no odredi i nekada{nja duìna ku}e 7. Pod u bolje o~uvanom zapadnom delu ~inila je zaravnjena zdravica, nad kojom je leào sloj gari. U podu uz zapadni zid otkrivena je osnova kru`nog ognji{ta, pre~nika 0,50 m, koju je ~inila povr{ina zape~ene zemlje uokvirena sitnim kamenom. U sredi{njem delu ku}e otkriven je ukop nepravilnog kru`nog oblika sa kosim stranama u kojima se zapaàju horizontalni useci. Dno ove jame, delom prese~ene trasom bedema, bilo je za oko 1 m niè od ravni poda. Po svemu sude}i, u pitanju je bio trap koji se nalazio u okviru ku}e. Sloj gari konstatovan na podu spu{ta se i niz rubove ukopa. Ukop je bio ispunjen zemljom istog kvaliteta kao i sloj iznad poda ku}e. Me|u arheolo{kim nalazima iz sloja nad podom ku}e 7, kao stratigrafski zatvorene celine, najbrojniji su ulomci keramike. Me|u 430 ulomaka, koliko ih je bilo ukupno otkri-
veno, tipolo{ki je bilo mogu}e opredeliti svega {est posuda (sl. 28), i to dve zdele (tipovi I/4 i I/6, sl. 28/1, 2), dva lonca (tipovi II/5 i II/15, sl. 28/3), zatim jedan kr~ag sa trolisnim otvorom (tip III/4, sl. 28/4), kao i jedan poklopac (tip IV/10), koji je, sude}i prema dimenzijama i sli~nim tehnolo{kim osobinama, mogao sluìti za pokrivanje zdela. Pored ovih, me|u otkrivenim ulomcima izdvojeni su delovi jo{ nekoliko lonaca, kr~aga, kao i vr{nika, ali bez dovoljno elemenata za tipolo{ko odre|ivanje. Prema na~inu izrade i ostalim odlikama, posude od kojih poti~u otkriveni ulomci ~inile su dosta homogenu celinu. Ra|ene su od gline peskovite sitnozrne fakture,
Sl. 27. Isto~ni sektor, ku}a 7 osnova i presek sa profilom (R 1:100)
45
Vrsenice
sive i sivomrke boje pe~enja, ili znatno re|e mrke i mrkocrvene boje. Povr{ina im nije posebno obra|ena, a ukras je jednostavan, u vidu urezanih linija i `lebova. Gle|osana keramika, uglavnom delovi lonaca i kr~aga, zastupljena je sa 90 ulomaka. Osim fragmenata keramike, u sloju nad podom ku}e otkriveni su jedna drvodeljska alatka, odnosno struga~ za tesanje greda (kat. br. 172, sl. 59/3), jedan ko{tani kalotasti pr{ljenak (kat. br. 288, sl. 76/2), kao i ulomci staklenih posuda jedne ~a{e (kat. br. 110, sl. 52/5) i zdele (kat. br. 120, sl. 52/17). Bilo je i ìvotinjskih kostiju, od kojih su neke imale izrazite tragove gorenja. Posmatrani u celini, otkriveni ostaci ku}e 7 pruàju mogu}nost da se zamisli njen nekada{nji izgled i konstruktivni sklop. U pitanju je bila brvnara, povr{ine oko 17 m, sa ~etiri ugaona vertikalna direka, izme|u kojih su bili zidovi od horizontalno sloènih oblica, koji su leàli na supstrukciji od sitnog nabijenog kamena. Sude}i prema poloàju u odnosu na okolni teren, ulaz joj se verovatno nalazio sa ju`ne strane. Budu}i da je svojom uòm stranom bila use~ena u padinu, niì deo drvenih zidova spolja je bio obzidan suhozidom. O izgledu i konstrukciji krova te{ko je govoriti. Moè se samo pretpostaviti da je bio dvovodni, pokriven slamom. Ku}a je u svom sredi{njem prostoru imala trap za ~uvanje namirnica, u vidu koni~ne kru`ne jame u kojoj je postojala i neka drvena konstrukcija, ~iji se oblik na osnovu o~uvanih tragova nije mogao jasno uo~iti. Pomenuti arheolo{ki nalazi iz sloja nad podom, osim ~injenice da ku}u 7 okvirno opredeljuju u kasnoanti~ko razdo-
blje, ne pruàju mogu}nost za preciznije datovanje. U tom smislu, od ve}eg zna~aja su stratigrafski podaci, kao i analiza poloàja samog objekta. Kao {to je napred re~eno, prostor ku}e 7, prethodno uni{tene u poàru, prese~en je trasom paleovizantijskog bedema, okvirno datovanog u prvu polovinu 6. veka. To bi bio terminus ante quem na osnovu koga se nastanak ove ku}e pouzdano moè opredeliti u razdoblje starijeg kasnoanti~kog horizonta, odnosno u drugu polovinu 4. ili 5. veka. U tom slu~aju, ku}a 7 bi se nalazila izvan utvr|enja, pokraj staze koja je uz padinu vodila ka glavnoj kapiji, a u neposrednoj blizini Isto~nog bedema. Ovakav poloàj ku}e u suprotnosti je sa pravilima koja su vaìla za odbranu utvr|enja i koja su podrazumevala prostran ~ist prostor ispred bedema, najmanje na rastojanju od dometa strele. Ta ~injenica bi ukazivala na potrebu {ire rasprave o zna~enju kasnoanti~kih brdskih tvr|ava i njihovim odbrambenim mogu}nostima, {to prevazilazi okvire ovog rada. Me|utim, ako po|emo od zaklju~ka da je postojanje jednog ovakvog objekta bilo isklju~eno sa spoljne strane utvr|enja, a u neposrednoj blizini bedema, name}e nam se i jedna druga pretpostavka. Ne bi se mogla isklju~iti mogu}nost da je ku}a 7 ne{to starija, odnosno da odgovara najstarijem horizontu, {to bi zna~ilo da je ve} postojala u vreme gra|enja prvih fortifikacija na Gradini. Pouzdan sud o tome ne moè se doneti, budu}i da analizirani arheolo{ki materijal, odnosno ulomci keramike ne pruàju mogu}nost tako detaljnih datovanja. Otkriveni kerami~ki materijal iz nasipa pe}i za kre~, kao i iz pouzdano izdvojenih slojeva starijeg kasnoanti~kog horizonta bitno se ne razlikuje od nalaza sa poda ku}e 7. Gra|evina uz Zapadni bedem Najve}e stambeno zdanje na Gradini gra|eno je, kako su pokazali rezultati na{ih istraìvanja, istovremeno sa Zapadnim bedemom, uz ~ije unutra{nje lice je bilo prislonjeno. Unutra{nju {irinu ovog objekta, koja je iznosila izme|u 2,70 m i 3,00 m, jasno odre|uje unutra{nji podu`ni zid paralelan sa bedemom. Ostaci su mu o~uvani u duìni od oko 40 m, od linije kvadrata G do linije N, {to bi pribli`no odgovaralo nekada{njoj duìni ove gra|evine u celini. [irina ovog zida kre}e se izme|u 0,90 m i 1 m, a u strukturu njegovog lica ugra|eni su i zate~eni grebeni stena (sl. 2930). Unutra{nji prostor gra|evine imao je povr{inu od preko 100 m.
2 3
Sl. 28. Isto~ni sektor, ku}a 7 tipovi kerami~kih posuda iz sloja iznad poda
46
Specifi~nosti reljefa na rubu zapadne zaravni Gradine uslovile su konstruktivni sklop prizemne etaè. Zbog pada terena, ~itav njen unutra{nji zid bio je gra|en u vidu podzida, ~ija je prvobitna visina iznosila izme|u 1,00 m i 2,50 m, {to je bilo uslovljeno kotom nivoa zaravni ispred njenog fasadnog platna. Osim definisanja osnove, unutra{njost ove gra|evine je samo delimi~no istraèna. Jasno se moglo uo~iti da je imala prizemnu, dobrim delom ukopanu etaù. Taj prostor je popre~nim zidovima bio podeljen na vi{e prostorija. Pod ove poluukopane etaè bio je grubo formiran nivelisanjima i delimi~nim zasipanjem unutra{njeg lica bedema. Preko ovog nasipa uo~eni su tragovi malternih podnica. Mestimi~no iznad ravni podnica ostajali su vidljivi i ~esto masivni grebeni stena. Budu}i da je teren uz Zapadni bedem bio u padu od juga ka severu, tako se i nivo poda prizemne etaè kaskadno spu{tao u okviru prostorija izme|u pregradnih zidova. Na ravni prvobitnog poda u kvadratima GH/2 uo~eni su tragovi gorenja i veoma tanak sloj koji bi odgovarao starijem kasnoanti~kom horizontu. U okviru otkopne povr{ine u kvadratima N/56, na suprotnom kraju gra|evine, uo~ena je sli~na stratigrafska situacija, ali sa ne{to izraènijim slojem mla|eg kasnoanti~kog horizonta (sl. 31). Na relativno nisko o~uvanim i samo delimi~no otkrivenim ostacima zidova nisu uo~eni tragovi vrata, niti drugih otvora, {to znatno oteàva poku{aj sagledavanja nekada{njeg izgleda ovog zdanja. Ne}emo pogre{iti ako pretpostavimo da mu je prizemna etaà u celosti bila gra|ena kamenom i da je imala use~ene prilaze ka ulazima u delimi~no ukopane prostorije, koje su najverovatnije sluìle kao skladi{ni prostor. Gornja etaà mogla je u celosti biti od drvene gra|e, sa tremom preko koga se ulazilo u prostorije namenjene najverovatnije stanovanju. Ako je suditi prema sloju gari iznad prvobitnog poda, moglo bi se zaklju~iti da je ova gra|evina stradala u poàru koji bi stratigrafski odgovarao razdoblju starijeg kasnoanti~kog horizonta. Nakon toga je, po svemu sude}i, u celosti ili samo delimi~no obnovljena. Me|utim, tu mogu}u obnovu, prema podacima do kojih se do{lo na relativno malim istraènim povr{inama njenog unutra{njeg prostora, te{ko je vremenski odrediti. Poznija naslojavanja ukazuju samo na to da je prostor gra|evine kori{}en i u razdoblju mla|eg kasnoanti~kog horizonta.
Sl. 29. Gra|evina uz Zapadni bedem, istraèni deo u kv. GH/2 osnova i izgled unutra{njeg zida (R 1:100)
Sl. 30. Gra|evina uz Zapadni bedem, istraèni deo u kv. GH/2 pogled prema jugoistoku
47
Vrsenice
* * *
Na osnovu saznanja do kojih se do{lo u toku dosada{njih istraìvanja, o ~emu je napred bilo re~i, moglo se zaklju~iti da je starije kasnoanti~ko utvr|enje na vrhu Gradine u Vrsenicama podignuto u sedmoj ili osmoj deceniji 4. veka. O sudbini utvr|enja tokom narednog stole}a arheolo{ki nalazi ne pruàju dovoljno podataka. Pri posmatranju slojeva starijeg kasnoanti~kog horizonta moglo se uo~iti da su oni ne{to tanji i ~esto sa veoma malo arheolo{kih nalaza, a i broj stambenih objekata koji su se mogli pouzdano opredeliti u ovo razdoblje relativno je skroman. Sa izuzetkom zgrade uz Zapadni bedem, otkriveni ostaci ne pruàju dovoljno podataka za razmatranje tipologije stambenih objekata. Jedino je jasno da su to bile brvnare koje se nisu razlikovale od onih iz mla|eg horizonta. Malobrojnost tragova ku}a, kao i stanje kulturnog sloja ukazivali bi, kao {to je ve} istaknuto, na ekstenzivno kori{}enje prostora u okviru novopodignutih bedema. S tim u vezi, otvoreno je pitanje da li je utvr|enje tokom 5. veka u kontinuitetu kori{}eno ili je povremeno bilo i napu{teno. Nema pouzdanih tragova da je u tom razdoblju, odnosno pre prvih decenija 6. veka, utvr|enje razarano ili ponovo obnavljano. Poàri u kojima je izgorela brvnara na mestu poznije ku}e 3, kao i ona sa oznakom ku}a 7, po svemu sude}i bili su lokalnog karaktera. Jedini trag jakog dejstva vatre na otkrivenim ostacima fortifikacija uo~en je na delu unutra{njeg lica ju`nog bedemskog platna u kvadratima O/1415. Tu su uz bedem uo~ena dva nivoa poàra. Niì, stariji nivo poàra odgovarao bi uo~enim o{te}enjima lica bedema usled dejstva jake vatre. U ovom istom poàru je, verovatno, stradala i nedaleka brvnara na mestu poznije ku}e 3. Drugi mla|i nivo, koji je leào preko {uta od delimi~no obru{enog bedema, pripadao bi poznijem razdoblju, odnosno mla|em kasnoanti~kom horizontu. Na osnovu svega napred izloènog moglo bi se zaklju~iti da od podizanja prvih kasnoanti~kih bedema pa dalje tokom 5. veka utvr|enje na Gradini u Vrsenicama nije pretrpelo zna~ajnija devastiranja niti ru{enja, ali ostaje otvoreno pitanje da li je bilo povremeno mo`da napu{tano. Posredno svedo~anstvo o tome da je na prelazu iz 5. u 6. vek bilo naseljeno mogao bi da predstavlja nalaz jednog bronzanog folisa cara Anastasija, kovanog u Konstantinopolju (kat. br. 308). Ne{to
Sl. 31. Gra|evina uz Zapadni bedem, istraèni deo u kv. N/56 osnova, profil sa presekom i izgled unutra{njeg zida (R 1:100)
kasnija velika ru{enja fortifikacija i zidanih objekata, koja razgrani~avaju slojeve starijeg i mla|eg kasnoanti~kog horizonta, bila su prouzrokovana jakim tektonskim udarima. Na takav zaklju~ak sasvim pouzdano ukazuje analiza poreme}aja koji su uo~eni na istraènim ostacima arhitekture. Kao {to je napred istaknuto, ve}i deo isto~nog bedemskog platna, u duìni od gotovo 20 m, pomeren je iz temelja sa jakim nagibom, od oko 30 stepeni, prema padini. Jasno se moglo uo~iti da je prilikom krivljenja i pomeranja temelja do{lo do obru{avanja gornjih delova bedema niz isto~nu padinu, uklju~uju}i i ru{enje Glavne kapije utvr|enja. U isto vreme postradao je i deo ranije vatrom o{te}enog Ju`nog bedema na delu u kvadratima O/1516. Veliki blokovi zidne mase sa dosta {uta obru{eni su ka unutra{njem prostoru utvr|enja. Me|utim, kod preostalih niìh delova Ju`nog bedema zasnovanih neposredno na steni nisu uo~ene deformacije u ravni utemeljenja. Va`no je napomenuti da je na pojedinim mestima nad ovim {utom bio formiran sloj mla|eg kasnoanti~kog horizonta sa jakim slojem gari. Na ostalom delu Ju`nog bedema ka Glavnoj kuli i delu gde je bio oja~an nema tragova o{te}enja kakva su uo~ena kod slabo fundiranog Isto~nog bedema. Ni na trasi Zapadnog bedema nisu uo~ene deformacije koje bi mogle biti prouzrokovane tek-
48
tonskim poreme}ajem, {to ne isklju~uje mogu}nost da su gornji delovi ovog zidnog platna pretrpeli izvesna o{te}enja. Istovremeno sa bedemima postradalo je i nekada{nje zdanje beneficijarne stanice. Ostaci njenog ju`nog zida, otkriveni u visini od dva do tri reda kamena, pokazuju jaku deformaciju sa nagibom prema jugu, koja ukazuje na uru{avanje ve}eg dela ovog zida na prostor kvadrata I/1516. Tom prilikom je obru{enim kamenom i {utom delom zasuta starija komunikacija, koja je vodila od Glavne kapije ka zapadnom delu utvr|enja. Ova velika ru{enja, usled kojih je utvr|enje na Gradini u Vrsenicama bez sumnje bilo privremeno onesposobljeno za upotrebu, najverovatnije bi se mogla dovesti u vezu sa jakim zemljotresom koji je 518. godine pogodio balkanske provincije Carstva, a posebno Dardaniju i ju`ne oblasti Ilirika.67 Tragovi razaranja prouzrokovanih tim zemljotresom uo~eni su i na nekim drugim utvr|enjima na podru~ju Jugozapadne Srbije, o ~emu }e u daljem izlaganju biti vi{e re~i.
Paleovizantijsko utvr|enje Posle ru{enja krajem druge decenije 6. veka utvr|enje na Gradini je, po svemu sude}i, veoma brzo obnovljeno, mo`da ve} tokom tre}e ili ~etvrte decenije istog veka. Ovu obnovu i dogradnju fortifikacija, uz jasno definisane kulturne slojeve sa ostacima stambenih objekata, izdvojili smo kao mla|i kasnoanti~ki horizont. U hronolo{kom smislu on bi obuhvatao razdoblje do kraja 6. veka. U Zapadnom sektoru, kao {to je ve} istaknuto, usled stanja kulturnog sloja nije bilo mogu}e stratigrafski izdvojiti stariji horizont od mla|eg. Za razliku od Zapadnog sektora, slojevi ovog horizonta u Centralnom sektoru sa ostacima stambenih objekata jasno su razgrani~eni, a tako|e je izdvojena i mla|a gra|evinska faza nad ostacima nekada{nje beneficijarne stanice.
Odbrambena arhitektura Radovi na obnovi fortifikacija posle pomenutog velikog razaranja bili su usmereni na ponovno utvr|ivanje isto~nog dela zaravni na vrhu Gradine. Na tom prostoru nije obnavljan stariji poru{eni bedem, ve} je izgra|ena nova bedemska trasa (sl. 32). Po~injala je od litica sa severne strane i, u odnosu na stariju trasu, bila je isturena izme|u 10 m i 20 m. Osim toga {to je ovim zahvatom branjena povr{ina utvr|e-
nja znatno pro{irena, na novoj trasi je postojala mogu}nost solidnijeg utemeljivanja bedema. U odnosu na stariji Isto~ni bedem, koji je bio gra|en na rubu zaravni gde po~inje ne{to strmija padina, novi je podignut na znatno ravnijem terenu. Novim bedemom obuhva}en je i prostor ispred samo delimi~no obru{enog ju`nog zidnog platna, kao i ispred Glavne kule. Na ovom najisturenijem poloàju ka jugu novi bedem je gra|en u podno`ju stenovitog grebena na kome je stajala kula, a ne{to dalje se spajao sa o~uvanim starijim Zapadnim bedemom. Sam spoj ova dva bedema u toku arheolo{kih istraìvanja nije otkriven, budu}i da je taj prostor bio zasut velikim koli~inama {uta od obru{ene kule, a i zbog finansijskih nemogu}nosti da se na njemu iskopavanja nastave. Novi bedem paleovizantijskog utvr|enja se u tehnici zidanja ne razlikuje bitno od starijeg bedema. Bio je, kao i prethodni, iste, ujedna~ene debljine od oko 1,40 m. Gra|en je lomljenim, malo pritesanim kamenom sa lica, sitnijim u jezgru zidne mase, i belim kre~nim malterom. Za razliku od starijeg, malterno vezivo mla|eg bedema bilo je ne{to slabijeg kvaliteta. Izvesne razlike uo~avaju se i pri analizi upotrebljenog kamena. Konstatovano je da se u mla|em bedemu pojavljuje i jedna vrsta kamena mrkocrvene boje. Takvog kamena nema u bedemima starije gradnje, koji su bili zidani isklju~ivo lokalnim svetlosivim kre~njakom. U okviru nove bedemske trase, pribli`no na pravcu prilazne komunikacije ka nekada{njoj Glavnoj kapiji, izgra|en je novi ulaz u utvr|enje (sl. 3334). Ostaci ove kapije, otkriveni u kvadratu M/20, o~uvani su u visini od jednog do dva reda kamena. Kapija je gra|ena u vidu prolaza kroz bedem, {irine 1,90 m, bez zidanih dovratnika. Kao i sam bedem, bila je plitko utemeljena na grebenima stena koje su izlazile na povr{inu nekada{njeg tla. Nije imala zidani prag, niti joj je sam prolaz bio zasnovan na zidnoj masi. Moè se pretpostaviti da joj je drveni prag leào neposredno na zemlji. Tako|e, mogla je imati samo drveni arhitrav i dvokrilne vratnice na vertikalnim osovinama. U toku ovih radova verovatno je obnovljena i Glavna kula utvr|enja, koja je zadràla svoju raniju odbrambenu ulogu. Njena obnova mogla se odnositi na eventualno o{te}ene gornje delove, budu}i da na o~uvanim ostacima iznad
67
Guidoboni 1994, 312313.
49
Vrsenice
Sl. 32. Gradina u Vrsenicama osnova paleovizantijskog utvr|enja (R 1:500)
50
tla nema tragova poznijih popravki. Sli~na situacija je, po svemu sude}i, bila i sa Zapadnim bedemom. Ne{to sloèniji problem se postavlja u vezi sa Ju`nim bedemom. Kao {to je ve} istaknuto, ve}i deo ovog bedema ostao je po{te|en ru{enja u zemljotresu. Izgradnjom novog paleovizantijskog bedema se na{ao unutar utvr|enja, ali je otvoreno pitanje da li je zadrào svoju fortifikacionu ulogu. Pouzdan sud o tome te{ko je dati, ali ne bi trebalo isklju~iti neke pretpostavke. Budu}i da nije razgra|ivan tokom obnove
Sl. 33. Isto~ni sektor, kapija paleovizantijskog utvr|enja u kv. MN/20 osnova (R 1:100) Sl. 34. Isto~ni sektor, kapija paleovizantijskog utvr|enja sa delom bedema pogled ka istoku
51
Vrsenice
Sl. 35. Centralni sektor, tragovi rimske vojne postaje sa ostacima crkve paleovizantijskog utvr|enja osnova sa presecima i izgledima zidova (R 1:100)
utvr|enja, postoji mogu}nost da je zadràn u funkciji druge linije odbrane. U tom slu~aju, novopodignuti bedem ispred glavne kule i du` ju`ne strane utvr|enja imao bi ulogu prednje linije odbrane, odnosno protoehizme. Ova pretpostavka nam izgleda logi~na, jer bi u tom slu~aju obnovljeno utvr|enje imalo udvojenu odbranu prema sedlu ka susednom visu, odnosno najpristupa~nijoj strani. Za pouzdano datovanje ovih obimnih fortifikacionih radova nema pouzdanih podataka me|u arheolo{kim nalazima.
Smatramo da bi ih trebalo posmatrati u {irem sklopu stabilizacije vlasti Carstva u balkanskim provincijama, koja zapo~inje u doba Anastasija, a dolazi do punog izraàja tokom Justinijanove vladavine, kada se masovno obnavljaju zate~ena i grade nova utvr|enja.68 U tom kontekstu, mo`da ve} krajem tre}e ili tokom ~etvrte decenije 6. veka dolazi do obnove i dogradnje paleovizantijskog utvr|enja na Gradini u Vrsenicama.
68
Bari{i} 1955, 25.
52
53
Vrsenice
Nakon ovih radova povr{ina starijeg kasnoanti~kog utvr|enja zna~ajno je pove}ana, sa 0,5 ha na oko 0,7 ha. Me|utim, to u funkcionalnom smislu nije bilo od bitnog zna~aja. Pro{irivanje branjene povr{ine bilo je, izgleda, prevashodno uslovljeno te`njom da se nova bedemska trasa izgradi na stabilnijem tlu i bolje utemelji, a ne potrebom da se obezbedi ve}i prostor za izgradnju ku}a i pove}ano naseljavanje u okviru bedema. Na to ukazuje i ~injenica da na novim branjenim povr{inama, nepodesnim za izgradnju stambenih objekata, samo mestimi~no postoje tragovi kulturnog sloja 6. veka. S druge strane, mada je obnovom zate~enih i dogradnjom novih bedema paleovizantijsko utvr|enje ponovo osposobljeno za odbranu, u fortifikacionom smislu nije bilo bitno izmenjeno. Novi isto~ni bedem sa kapijom nije delovao ni{ta ja~e od starijeg poru{enog zidnog platna, sa kojim je bio podudaran, kako po dimenzijama tako i na~inu gra|enja. Kao izvesno oja~anje mo`da bi moglo da se protuma~i udvajanje bedemskih trasa sa ju`ne strane, ~ime je ostvarena mogu}nost odbrane po dubini, posebno zna~ajne u sektoru Glavne kule. Posmatrano u {irem kontekstu, paleovizantijsko utvr|enje na Gradini u Vrsenicama nije se prema svojoj funkciji i odbrambenim mogu}nostima zna~ajnije razlikovalo od starijeg kasnoanti~kog utvr|enja. I dalje je to bila samo jedna u nizu brdskih utvrda kakvih je u balkanskim provincijama, u razdobljima od 4. pa zaklju~no sa 6. vekom, bilo vi{e stotina. Crkva U obnovljenom utvr|enju, najzna~ajnije kamenom zidano zdanje bila je nova crkva, podignuta na ostacima starije gra|evine rimske vojne postaje koja je, kako smo pretpostavili, postradala u zemljotresu. U zate~enu ru{evinu, uz kori{}enje ve}ine njenih preostalih zidova, ugra|eno je novo sakralno zdanje. Dominantan poloàj crkve na severnom stenovitom grebenu, koji je u padu prema istoku, kao i oblik njene osnove uslovili su zate~eni ostaci. Novopodignuta crkva bila je jednobrodne osnove sa pripratom na zapadu, ukupne duìne oko 15 m, a {irine oko 7,60 m. Veli~ina i me|usobni odnos naosa i priprate bili su u znatnoj meri podre|eni postoje}oj konfiguraciji terena, kao i zate~enim ostacima zidova, {to je uslovilo da crkva bude postavljena u dva nivoa. Na vi{em nivou nalazila se priprata,
Sl. 36. Crkva paleovizantijskog utvr|enja, ostaci zapadnog zida naosa sa stepeni{tem
iz koje se silazilo u naos na niòj zaravnjenoj steni. Prostor naosa sa delom oltara u celini se podudara sa najve}om, severoisto~nom prostorijom starije gra|evine uz koju je bila dogra|ena sa isto~ne strane polukru`na apsida. Kao priprata, duìne unutra{njeg prostora oko 3,00 m, a {irine 6,10 m, kori{}en je ve}i deo nekada{nje ju`ne prostorije beneficijarne stanice (sl. 35). Naos i priprata, budu}i da su se nalazili na nivoima koji su se razlikovali za gotovo ~itav metar, bili su povezani jednim ve}im polukru`no modelovanim stepeni{tem, ~ija su dva nià stepenika gra|ena ve}im kamenim plo~ama, a ostala tri od krupnijih blokova kamena, kao i komada tesanika sige, koji su tu bili ugra|eni kao spolije (sl. 36). Izme|u naosa i priprate postojala su vrata, {irine 1,30 m. Glavni ulaz u crkvu nalazio se u okviru ju`nog zida priprate, {to je bilo uslovljeno poloàjem stena koje se diù prema zapadu. Zidovi crkve, posmatrani u celini, bili su gra|eni lomljenim pritesanim kamenom i belim kre~nim malterom. Kao gradivo, pored kamena sitnijeg i onog srednje veli~ine, kori{}eni su i krupniji blokovi (sl. 37). Ujedna~ene su debljine oko 0,75 m. Nadgra|eni delovi zidova crkve, prema opusu zidanja, gotovo se ne razlikuju od onih starijih, zate~enih. Moglo se samo uo~iti da je malter u mla|im delovima zidova tro{niji i slabijeg kvaliteta. Severni, zapadni, kao i ve}i deo
54
Sl. 37. Crkva paleovizantijskog utvr|enja, ostaci ju`nog zida naosa
ju`nog zida crkve u celosti leè na starijim ostacima, a isti slu~aj je i sa pregradnim zidom izme|u naosa i priprate, u koji su samo ugra|ena nova vrata. U celosti novi bili su samo oltarska apsida sa delom isto~nog zida i ju`ni zid priprate sa ulazom u crkvu. Novi zidovi, sli~no starijima, bili su zasnovani na zdravici, bez ukopavanja temelja, ili na steni koja pre gra|enja nije bila zaravnjena. To je, pored slabog malternog veziva, uslovilo deformacije zidova i njihovu relativno lo{u o~uvanost, {to se posebno odnosi na oltarski deo crkve. Ostaci polukru`ne apside, koja je je bila zasnovana na grebenima stena, gotovo u celosti su i{~ezli. Njen nekada{nji oblik se mogao veoma te{ko uo~iti na osnovu jednog manjeg fragmenta zida, kao i negativa koji je preostao na o~uvanom delu poda. Novopodignuti ju`ni zid priprate, zasnovan neposredno na steni, preostao je u visini od dva do tri reda kamena. U okviru ovog zida ostali su o~uvani tragovi glavnog ulaza u crkvu, {irine oko 1,15 m. Usled slabe o~uvanosti, te{ko je re}i da li je portal imao klesane kamene dovratnike. U {utu kojim je bio zasut otkriveno je nekoliko blokova sige, nekada{njih tesanika, ~iji se prvobitni oblici usled velikih o{te}enja nisu mogli pouzdano utvrditi. Ostaje otvoreno pitanje da li su pripadali konstrukciji portala ili predstavljaju samo spolije, odnosno svodare sa razru{ene starije cisterne, poput onih ugra|enih u ranije pomenuto stepeni{te.
Na otkrivenim ostacima zidova crkve nema tragova malterisanja, a na takvu mogu}nost ne ukazuju ni nalazi iz {uta. Zidne povr{ine, kako starije gra|evine tako i crkve, bile su, po svemu sude}i, samo dersovane. Pod u naosu i oltaru ra|en je od nabijene crvene glinovite zemlje, kvaliteta zdravice. Leào je gotovo u istoj ravni sa starijim podom, od koga je bio razdvojen tankim slojem crne zemlje. U zapadnom delu naosa pod je bio povi{en za jedan stepenik, koji je ~inio niz sitnijeg kamena. Pod u priprati nije se razlikovao od onog u naosu. Kao {to je to bio slu~aj sa zapadnom prostorijom starije gra|evine, i u severozapadnom delu priprate bili su vidljivi grebeni stena iznad ravni poda. Unutra{njost crkve bila je zasuta znatnim koli~inama {uta, posebno u zonama uz ostatke zidova, u kome nije bilo arheolo{kih nalaza. Iz sloja neposredno nad podom poti~u nalazi ravnog prozorskog stakla, prete`no grupisani u jugoisto~nom uglu, uz ju`ni zid i sa spoljne strane severnog zida (kat. br. 125/fi; vidi Prilog, sl. II/1, 49 ), kao i staklenih ~a{a (kat. br. 118, sl. 52/12), dok je ulomaka keramike bilo relativno malo. Sa istog prostora poti~e i nalaz gornjeg gvozdenog dela jednog dvokrakog sve}njaka (kat. br. 206, sl. 71), koji je, po svemu sude}i, stajao na drvenom stubi}u. Od ostalih metalnih predmeta valjalo bi pomenuti samo nalaze jednog gvozdenog dleta (kat. br. 181, sl. 61/5) i male klamfe (kat. br. 236, sl. 69/10). U kulturnom sloju sa spoljne strane ju`nog zida crkve, koji se stratigrafski nije mogao bliè opredeliti, otkrivena su dva metalna drà~a za staklene svetiljke (kat. br. 258259; sl. 73/1011). Posle izgradnje crkve, ispred njenog novog ju`nog zida izravnat je prostor u {irini od od oko 5 metara. Budu}i da je tu teren bio u padu, novoformirani plato je podzidan prema jugu. Ostaci ovog podzida, kojim je negirana, odnosno prese~ena starija komunikacija na pravcu od glavne, Isto~ne kapije ka zapadnom delu utvr|enja, otkriveni su u sredi{njem delu kvadrata I/1516. Bio je gra|en sitnim kamenom i ostao je o~uvan u visini od dva do tri reda. Prilikom pomenute nivelacije uklonjene su i poravnate preostale ru{evine ju`ne prostorije starije gra|evine sa cisternom, ~iji je preostali deo tom prilikom zasut. U {utu kojim je bila ispunjena cisterna otkriven je jedan, gotovo u celosti o~uvan kr~ag loptastog recipijenta (tip III/5; sl. 50/15), kao i jedan fragmentovani ìzak sa ukrasom u vidu reljefnih bobica (kat. br. 107,
55
Vrsenice
sl. I/3). Oba ova nalaza pouzdano se datuju u 6. vek, na {ta }emo se vratiti u daljem izlaganju. Saznanja do kojih se do{lo u toku arheolo{kih istraìvanja daju dosta pouzdane podatke o mogu}em vremenu gra|enja crkve u okviru bedema paleovizantijskog utvr|enja na Gradini u Vrsenicama. Kao pouzdan terminus post quem za njeno podizanje bilo bi kona~no ru{enje starije gra|evine, koje smo datovali u kraj druge decenije 6. veka. U procesu obnove koja je usledila prvo su, po svemu sude}i, gra|ene fortifikacije, kako bi se utvr|enje osposobilo za odbranu. Tek nakon toga moglo je da usledi podizanje nove crkve i ure|enje prostora oko nje. To se moglo dogoditi tokom druge ~etvrtine ili mo`da sredinom 6. veka. O nekada{njem izgledu ovog skromnog tvr|avskog hrama, na osnovu otkrivenih ostataka mogu se doneti samo neki
op{ti zaklju~ci (sl. 38). Grubo gra|eni kameni zidovi sigurno su bili bez ikakvih dekorativnih elemenata. Ulazni portal najverovatnije je imao samo drveni okvir sa jednokrilnom vratnicom. Da li je sli~no bio obra|en i ulaz iz priprate u naos, te{ko je re}i. Broj prozora i njihov poloàj ne mogu se ni naslutiti. Sude}i prema nalazima ravnog stakla sa poda uz ju`ni zid, moglo bi se pretpostaviti da se tu nalazio jedan do dva prozora. Crkva nije bila zasvedena, a otvoreno je pitanje i da li je imala ravnu stropnu konstrukciju. Natkrivena je bila krovom na dve vode. Budu}i da nisu otkriveni nikakvi arheolo{ki tragovi krovnog zastora, otvorena je mogu}nost da je najverovatnije bila pokrivena slamom. Pojava sakralnih zdanja u okvirima bedema paleovizantijskih utvr|enja nije retka niti neuobi~ajena. Pored ve}ih sredi{ta u okvirima bedema nalazilo se po vi{e hramova, i to
Sl. 38. Crkva paleovizantijskog utvr|enja restitucija osnove (R 1:100)
56
naj~e{~e bazilikalnog tipa, kakav je kod nas, primera radi, slu~aj u Cari~inom gradu,69 Gamzigradu, Ulpijani kao i Gradini na Jelici,70 ili u zna~ajnijim utvr|enjima gde su to naj~e{}e bile solidno gra|ene jednobrodne crkve, re|e bazilike. Takav slu~aj je u êzavi,71 Boljetinu72 i Velikom Gradcu kod Donjeg Milanovca,73 du` dunavskog limesa, kao i Bregovini, a sli~nih neistraènih primera ima sigurno jo{. Za na{a razmatranja su od posebnog zna~aja crkve koje su se nalazile u okviru bedema manjih brdskih utvr|enja. Me|utim, retki istraèni ostaci ili uo~eni tragovi ovih skromnih tvr|avskih hramova ne pruàju pravu sliku njihove nekada{nje brojnosti, {to oteàva detaljnije prou~avanje ove pojave. U razmatranjima koja slede ograni~i}emo se na raspoloìve podatke sa podru~ja Jugozapadne Srbije i Polimlja. U bliòj okolini na{e Gradine tragovi malih skromnih sakralnih zdanja uo~eni su, ali ne i detaljnije istraèni, u okvirima bedema kasnoanti~kih utvr|enja, odnosno Gradine u Tuzinju, ju`no, i Grgajama, zapadno od Vrsenica.74 Na podru~ju Polimlja, u paleovizantijskom utvr|enju na Samogradu, severno od Berana, registrovani su ostaci male jednobrodne crkve, dok su ispred utvr|enja delimi~no istraèni ostaci ve}e trobrodne bazilike.75 I na jednoj od gradina ju`no od Berana upravo su u toku iskopavanja manje crkve koja se nalazila u okviru bedema utvr|enja iz 6. veka.76 U oblasti isto~no od Sjeni~kog polja, gde su vr{ena ne{to intenzivnija arheolo{ka istraìvanja, otkriveni su ostaci nekoliko paleovizantijskih crkava. Ostaci jedne ve}e bazilike, datovane u prve decenije 6. veka, otkriveni su kraj u{}a Sebe~evske reke u Ra{ku pod tvr|avom Ras. Me|utim, u okviru bedema tog utvr|enja iz vremena justinijanske obnove nisu prona|eni tragovi crkve.77 Severno od Rasa, u selu Pope, tako|e izvan utvr|enja postojala je ne{to manja trobrodna bazilika iz iste epohe,78 a sli~an slu~aj je bio i sa jednobrodnom kasnoanti~kom crkvom ~iji su ostaci otkriveni u Novopazarskoj Banji.79 Osim tih hramova gra|enih izvan bedema, dve crkve skromnijih dimenzija nalazile su se u samim utvr|enjima jedna na Gradini u Postenju,80 a druga u utvr|enju na Zlatnom Kamenu, na padinama Rogozne.81 Za na{a razmatranja su od posebnog zna~aja ostaci crkve otkriveni na Gradini u Postenju. U pitanju je bio jednobrodni hram sa polukru`nom apsidom na istoku i pripratom na zapadu. Gra|en je u vreme justinijanske obnove utvr|enja,
verovatno ubrzo posle ranije pomenutog zemljotresa, i svojim isto~nim delom bio je zasnovan na poru{enom starijem bedemu iz 4. veka. Oblikom osnove i dimenzijama (15,20 6,60 m) postenjski hram je gotovo u celosti istovetan sa crkvom u Vrsenicama (15 7,60 m). Ono {to je posebno zanimljivo jeste to da su im i vreme i okolnosti gra|enja tako|e podudarni. Izvesne razlike se uo~avaju u ne{to solidnijoj tehnici gra|enja crkve u Postenju, kod koje je uo~ena jo{ jedna poznija faza obnove sa novim malternim podom i sedi{tima uz zidove naosa. I ova poznija obnova, bez svake sumnje, izvedena je u jednom od razdoblja 6. veka.82 O sudbini crkve u Vrsenicama tokom 6. veka rezultati arheolo{kih istraìvanja ne pruàju dovoljno podataka. Po svemu sude}i, ona je bila u upotrebi sve do kraja 6. ili po~etka 7. veka, odnosno do vremena kada je utvr|enje postradalo ili napu{teno. U tom razdoblju, dugom nekoliko decenija, nisu vr{ene nikakve obnove koje bi se mogle uo~iti na o~uvanim ostacima. O tome kako je crkva stradala ne raspolaèmo pouzdanim podacima, budu}i da na njenom podu nije bilo tragova poàra. Nakon zaru{avanja ostaci crkve vi{e nisu obnavljani. Njen nekada{nji prostor, delom zasut {utom sa vidljivim ru{evinama zidova, tokom ranosrednjovekovnog razdoblja ostao je pust.
69 70 71 72 73 74 75 76
Kondi}, Popovi}, V. 1977. Milinkovi} 2001, 71131. Vasi} 1984, 91121. Zotovi} 1984, 211225. Popovi}, V. 1984, 265281. Premovi}-Aleksi} 2007, 288290. Mrkobrad, Lutovac 1990, 135139. Istraìvanja Muzeja Polimlja u Beranu 2007. g., koja su u toku, pod rukovodstvom P. Lutovca. Popovi} 1999, 295297. Vukadin 1977, 158. Jovanovi} 1995, 6263, plan II. Mrkobrad 1996, 126, sl. 2. Ivani{evi} 1990, 9, sl. 2. Obnovu, odnosno drugu fazu crkve na Postenju, istraìva~ D. Mrkobrad sasvim neargumentovano datuje u 9. vek (vidi: Mrkobrad 1997, 210213), previ|aju}i arheolo{ku faktografiju koja se u toku istraìvanja sasvim jasno mogla uo~iti. Ovaj zaklju~ak zasnivamo na li~nom uvidu u stanje otkrivenih ostataka u toku iskopavanja i neposredno posle njega.
77 78 79 80 81 82
57
Vrsenice
Stambena arhitektura Amfiteatralna povr{ina Centralnog sektora je i u okviru bedema paleovizantijskog utvr|enja najverovatnije ostala u funkciji glavnog prostora za stanovanje. U vreme obnove fortifikacija, nadzemni ostaci i {ut od obru{enog Isto~nog bedema su, po svoj prilici, uklonjeni, a upotrebljiv kamen je ugra|en u nova zidna platna. Me|utim, ru{evine dela Ju`nog bedema, sa obru{enim masivnim gromadama i mno{tvom {uta, ostale su u zate~enom stanju. Preko njih, kao i preko ostataka Isto~nog bedema, jasno se moglo uo~iti naslojavanje slojeva mla|eg kasnoanti~kog horizonta. Na prostoru Centralnog sektora otkriveni su ostaci pet ku}a koji stratigrafski odgovaraju ovom horizontu. Ku}a 3 Ostaci ove relativno prostrane ku}e otkriveni su u kvadratima LM/15. Bolje je o~uvan njen zapadni deo use~en u padinu, kojom prilikom su gotovo u celosti uni{teni tragovi starije brvnare na tom prostoru, o ~emu je napred bilo re~i. Prema bedemu, u kvadratu L/16 ostaci ku}e 3 su znatno teè uo~ljivi, pa joj se nekada{nje dimenzije sa te strane ne mogu ta~no odrediti (sl. 39). U pitanju je bila brvnara pravougaone osnove, {irine 6 m i duìne koja je verovatno prelazila 7 m. Stradala je u poàru koji je ostavio jasne tragove i na prostoru oko ku}e, ka trasi isto~nog bedema, kao i prema jugu, gde se ovaj sloj sa gari podvla~i pod severni zid susedne ku}e 2, o kojoj }e dalje biti re~i. Budu}i da je ku}a 3 stradala u jakom poàru, sloj nad podom, debljine od 0,30 do 0,60 m, sa dosta gari, pepela, ugljenisanog drveta i komada izgorelog ku}nog lepa, pruà niz podataka o konstruktivnom sklopu ove brvnare. Na uglovima je imala masivne vertikalne direke, koji su, sude}i prema ugljenisanom ostatku jednog od njih, bili pre~nika od oko 0,25 m. Izme|u ugaonih direka nalazile su se horizontalne grede, koje su ~inile konstrukciju zidova. Sa ju`ne i zapadne strane leàle su neposredno na zemlji, dok se ispod ugljenisane temeljne grede sa severne strane nalazila i kamena supstrukcija. Prema o~uvanim ostacima moglo se zaklju~iti da su ove grede imale promer izme|u 12 cm i 15 cm. Sa unutra{nje strane, drveni zidovi bili su premazani slojem lepa od relativno ~iste gline, debljine 45 cm, ~ija je povr{ina bila okre~ena. Pod brvnare, ra|en od nabijene gline, leào je neposredno nad zdravicom i bio je u padu od zapada
ka istoku. Uo~eno je da mu se nad spe~enom gornjom povr{inom nalazio veoma tanak sloj kompaktne gari. Ima se utisak da je ovaj sloj nastao pre spaljivanja brvnare i obrazovanja sloja poàra i ru{enja koji je otkriven neposredno nad njim. Sude}i prema tragu leì{ta jedne ugljenisane grede use~ene u pod, moglo bi se zaklju~iti da je unutra{njost ove ku}e bila podeljena na najmanje dve prostorije, ali se ta~an raspored ove podele ne moè pouzdano utvrditi. U nekada{njem sredi{njem delu ku}e nalazio se ukopan trap u vidu kru`ne jame koni~nih zidova, dubine ne ve}e od jednog metra, koja je u ravni poda bila pre~nika od oko 3,5 m. Trap je bio pokriven drvenim daskama, ~iji su ugljenisani tragovi otkriveni kako na dnu, tako i na njegovim bo~nim stranama. U pomenutom sloju gari neposredno nad podom otkriven je jedan bronzani folis Justina I, iz razdoblja 518527. godine (kat. br. 309). Sloju poàra nad podom odgovaraju nalazi koji su pripadali ku}nom inventaru, a posebno kerami~ke posude ~iji su neki ulomci deformisani usled dejstva jake vatre. Me|utim, valja pretpostaviti da je deo materijala tu dospevao i izvesno vreme posle poàra, kada su se ru{evine brvnare mogle koristiti kao otpadni prostor. Za na{a razmatranja je posebno zna~ajna ~injenica da je nivo sa ostacima poàra bio zatvoren jednim tanjim slojem relativno sterilne mrke do oker zemlje, koji se obrazovao nasipanjem a delom i spiranjem sa vi{ih delova Gradine. Iz ove stratigrafski zatvorene i najbolje o~uvane celine mla|eg kasnoanti~kog horizonta poti~e oko 680 ulomaka keramike, me|u kojima su izdvojeni i tipolo{ki obra|eni delovi oko 40 posuda (sl. 40). U skupini ~iji su se oblici mogli prepoznati javlja se jednak broj lonaca i zdela, po 15 posuda, zatim 4 vr{nika, dva poklopca, kao i dva kr~aga. Me|u zdelama su naj~e{}e one kalotastog oblika (tipovi: I/15 osam posuda, sl. 40/45 i 9; I/13 dve posude, sl. 40/12, i I/6 zastupljen sa jednim primerkom, sl. 40/6), zatim plitke koni~ne, tzv. zdelepoklopci (tip I/2 tri primerka, sl. 40/78) i jedna zdela osobenog oblika, koja je verovatno imala tri noìce (tip I/14, sl. 40/3). Lonci se javljaju u vi{e razli~itih oblika, od kojih je uglavnom svaki zastupljen sa po dva primerka (tipovi: II/1, sl. 40/13 i 20; II/2, sl. 40/16 i 18; II/4, sl. 40/14; II/l5, sl. 40/17; II/16, sl. 40/19; II/17, sl. 40/15 i 21; II/30, sl. 40/10 i 12; i II/31, sl. 40/11). Za razliku od lonaca,
58
Sl. 39. Centralni sektor, kv. LMN/1416 osnova mla|eg kasnoanti~kog horizonta (R 1:100)
59
Vrsenice
7 1
10 11
8 2
12 22
9 3
23
24 13 4 14
16 5 15
25
17
26
19 18
20
21
28
29
27
Sl. 40. Centralni sektor, ku}a 3 tipovi kerami~kih posuda iz sloja iznad poda (R 1:4)
60
me|u analiziranim ulomcima keramike identifikovana su samo dva kr~aga (tipovi III/2, sl. 40/25; III/6, sl. 40/24). U ovoj celini otkrivena su i ~etiri fragmentovana vr{nika (tipovi: VII/4 dva primerka, sl. 40/29; VII/5, sl. 40/28 i VII/6, sl. 40/27), od kojih su dva deformisana usled jakog dejstva vatre. Preostali ulomci koji se nisu mogli tipolo{ki odrediti uglavnom pripadaju loncima i zdelama, {to ukazuje da bi broj posuda u ovoj celini mogao biti i ve}i. Otkriveni ulomci posuda prete`no su peskovite sitnozrne fakture, ponekad sa primesama liskuna. Boja pe~enja im je uglavnom siva i mrkosiva ili, u ne{to manjem broju, crvena, mrka i mrkocrvena. Bilo je i ulomaka druga~ijih osobina. Takav slu~aj je sa ranije pomenutom zdelom osobenog oblika (tip I/14), koja je bila ra|ena od srednje pre~i{}ene gline ù}kastobele boje pe~enja, ili s jednim loncem (tip II/17), sa krupnozrnom glinom u fakturi i svetlosivom bojom pe~enja. Kao i u drugim slojevima kasnoanti~kih horizonata, i u ovoj zatvorenoj celini dosta brojno, sa preko 100 primeraka, bili su zastupljeni uglavnom relativno sitni ulomci sa maslinastozelenom gle|i, {to nije pruàlo mogu}nost da im se uo~e oblici niti prepoznaju posude od kojih poti~u. Osim ulomaka keramike, iz sloja poàra u ku}i poti~e jo{ nekoliko nalaza. U jami trapa otkriveni su delovi jedne ve}e posude od bronzanog lima, veoma korodirane i o{te}ene gorenjem, tako da joj se prvobitni oblik nije mogao pouzdano odrediti (kat. br. 278), kao i fragment ornamentisane ko{tane oplate (kat. br. 131, sl. 53/6). Iz sloja gari nad podom poti~u jedan dobro o~uvani gvozdeni klju~ (kat. br. 209, sl. 65/1) i deo mehanizma brave (kat. br. 208, sl. 66/2), zatim deo gvozdene oplate sa zakivcima (kat. br. 271/1, sl. 70/1), jedan klin (kat. br. 216/2, sl. 67/6) i manja klamfa (kat. br. 233, sl. 69/7). Od alatki iz ku}e 3 poti~e samo jedan no` (kat. br. 159/5, sl. 58/15). U sloju pomenutog poàra sa prostora oko ku}e 3 otkriveni su fragment svetiljke sa reljefnim ornamentom (kat. br. 108, sl. 51/1) i teg od pe~ene zemlje (kat. br. 300/3, sl. 77/5), zatim kameni pr{ljenak (kat. br. 285, sl. 74/7), kao i manja valjkasta bronzana oplata (kat. br. 277, sl. 72/3). Arheolo{ki nalazi sa poda i, posebno, iz sloja poàra pruàju osnovne elemente za bliè datovanje ku}e 3. U ovim razmatranjima treba po}i od nalaza pomenutog folisa Justina I koji se nalazio na podu u vreme kada je vatra uni{tila ovu
brvnaru. To bi zna~ilo da je najkasnije u tre}oj deceniji 6. veka ku}a 3 ve} postojala, a to kada je postradala znatno je teè odrediti. To se moglo desiti najranije tokom tre}e ili ~etvrte decenije istog veka. Posmatrano u {irem kontekstu, ova brvnara bi okvirno odgovarala razdoblju obnove i dogradnje fortifikacija paleovizantijskog utvr|enja. Ku}a 2 Ostaci ove ku}e leè u kvadratima MN/1516 na oko 2 m jugoisto~no od lokacije spaljene brvnare o kojoj je napred bilo re~i (sl. 39). Sa zapadne strane, kao i prethodna, bila je delimi~no ukopana u padinu. U svom nièm delu imala je zidove gra|ene kamenom sa blatnim vezivom od crvenkaste gline sli~ne zdravici (sl. 41). Ovi zidovi, {irine oko 0,75 m, u kojima se uo~avaju komadi kamena razli~itih vrsta i veli~ina, sa~uvani su uglavnom u visinama od 0,50 do 0,90 m. Znatnije je bio obru{en samo zapadni zid koji je ~inio podzid prema ukopanom delu terena. Bolje o~uvan, severni zid bio je zasnovan na sloju gari obrazovanom prilikom poàra u kome je stradala susedna brvnara, o ~emu je ve} bilo re~i. Unutra{nji prostor ku}e, gotovo kvadratne osnove, dimenzija 3,30 3,50 m, imao je povr{inu od oko 11 m. Ulaz u ku}u, {irine 1,25 m, nalazio se u okviru isto~nog zida i imao je drveni prag, od koga su otkriveni ugljenisani tragovi. Pod u ku}i, samo delimi~no o~uvan, bio je od gline oker do crvenkaste boje. U unutra{njem prostoru ku}e nisu otkriveni tragovi ognji{ta, ali na postojanje jedne pe}i delom isturene izvan prostora ku}e ukazuju ostaci uo~eni sa njene strane ukopane ka padini. Tu je otkrivena zona malterne podnice koja je delom prelazila i preko trase zapadnog zida. Njena povr{ina je za oko 0,90 m bila iznad ravni poda u ku}i. Iznad ove podnice leào je sloj mrke zemlje sa gornjom povr{inom nivelisanom glinom, koja je ~inila pod pe}i. Nad ovom povr{i bio je sloj gari i uru{ene konstrukcije od izgorele zemlje sa komadima krupnijeg kamena, ~iji je izgled na osnovu otkrivenih tragova te{ko razjasniti. Po svemu sude}i, tu se nalazila isturena kalotasta pe}, koja je otvor imala u okviru zapadnog zida, i to naspram ulaza u ku}u. O nekada{njem izgledu i konstrukciji ku}e 2 u celini, otkriveni ostaci omogu}avaju samo neke pretpostavke. Nad njenim prizemnim zidovima gra|enim kamenom, po svemu sude}i, nalazila se drvena konstrukcija brvnare od horizontalno sloènih greda, koja je bila
61
Vrsenice
Sl. 41. Centralni sektor, ostaci ku}e 2 posle iskopavanja i preventivne konzervacije
Sl. 42. Centralni sektor, ostaci ku}e 8
natkrivena, verovatno, ~etvorovodnim krovom i pokrivena slamom. Sude}i prema tragovima gari nad podom, kao i na okolnom prostoru, moè se zaklju~iti da je stradala u poàru. Me|utim, ovaj sloj destrukcije samo je fragmentarno o~uvan, budu}i da je prostor ku}e 2 ponovo kori{}en u vreme obrazovanja sloja ranosrednjovekovnog horizonta. Iz preostalih delova sloja destrukcije sa tragovima poàra poti~e vi{e ulomaka kasnoanti~ke keramike koju ovom prilikom ne izlaèmo posebno, budu}i da ne predstavlja pouzdano zatvorenu stratigrafsku celinu. Od ostalih nalaza iz same ku}e ili okolnog prostora, koji se mogu opredeliti u mla|i kasnoanti~ki horizont, nave{}emo samo nekoliko zna~ajnijih. Uz njen ju`ni zid otkriven je fragmentovani ko{tani ~e{alj, zatim manji deo drugog sli~nog (kat. br. 126, 128; sl. III/1, 3), kao i jedan gvozdeni klju~ (kat. br. 210, sl. 65/2). Iz celine ku}e 2 poti~u i nalazi dva zvonaklepetu{e od gvozdenog lima (kat. br. 240, 242; sl. 62/2 i 5). Za odre|ivanje vremena nastanka ku}e 2 od posebnog je zna~aja stratigrafski podatak da je podignuta nakon poàra koji je uni{tio susednu brvnaru ku}u 3. U tom smislu, ona bi se okvirno mogla datovati u drugu ~etvrtinu ili sredinu 6. veka. Kao druge drvetom gra|ene ku}e utvr|enja na Gradini, i ona je stradala u poàru. Otvoreno je pitanje kada se to dogodilo, budu}i da raspoloìvi arheolo{ki nalazi ne ukazuju na pouzdan zaklju~ak.
Ku}a 8 U neposrednoj blizini ku}a 2 i 3, na prostoru kvadrata N/1415, otkriveni su ostaci ku}e 8, koja je, kao i prethodne dve, stradala u poàru (sl. 39). U pitanju je bila mala brvnara, gotovo kvadratne osnove, pribli`nih dimenzija 3,40 3,60 m, ~iji je zapadni deo bio delimi~no ukopan u padinu. Njeni tragovi ostali su fragmentarno o~uvani (sl. 42). Od zapadnog i ju`nog zida o~uvane su samo trase delimi~no rasute kamene supstrukcije. Sa isto~ne strane ostali su dobro o~uvani ostaci dva vertikalna direka, od kojih je jedan bio bliè uglu a drugi na sredini zida. Na ve}em delu unutra{njeg prostora brvnare preostala je nekada{nja podnica od nabijene gline sa zape~enom povr{inom. Moè se pretpostaviti da je bila gra|ena kao i druge sli~ne brvnare od horizontalnih oblica i vertikalnih direka, koji su oja~avali uglove, a u ovom slu~aju, izgleda, i sredine zidova. Nad podom ku}e 8 nalazio se tanji sloj gari sa tragovima ugljenisanog drveta koji se {irio sve do ostataka Ju`nog bedema. Na tom prostoru ovaj sloj gari prelazi preko {uta koji se obrazovao nakon prvog ru{enja bedema, krajem druge decenije 6. veka. Iz pomenutog sloja poàra u kome je stradala ova mala brvnara, sa ravni poda, uz malobrojne ulomke keramike, poti~u i fragmenti stakla, i to ravnog, prozorskog (kat. br. 125/e), kao i ulomci dve ~a{e (kat. br. 111 i 116; sl. 52/6 i 14). Sa poda ku}e poti~u nalaz zvonaklepetu{e od
62
gvozdenog lima (kat. br. 230, sl. 62/3) i jedno kresivo (kat. br. 203, sl. 64/1). Za datovanje ove ku}e ne postoje pouzdani elementi. U toku arheolo{kih iskopavanja sticao se utisak da je u pitanju objekat koji bi mogao pripadati starijem kasnoanti~kom horizontu. Me|utim, kasnijom konstatacijom da pomenuti sloj poàra prelazi preko {uta Ju`nog bedema, do{lo se do zaklju~ka da je ku}a 8 najverovatnije izgorela tokom 6. veka. Ku}a 9 Ostaci ove brvnare, koja je, kao i prethodne, stradala u poàru, otkriveni su u kvadratu J/14. Bila je gotovo kvadratne osnove, dimenzija 4,00 4,50 m (sl. 43). Zapadnom stranom delimi~no je ukopana u padinu, a prema jugu je imala manji kameni podzid, uz koji su otkriveni tragovi ugljenisane grede. Severna strana ku}e definisana je leì{tem temeljne grede, dok se isto~na mogla samo naslutiti. Od konstrukcije zapadnog zida otkriveni su tragovi dva vertikalna direka jednog na uglu a drugog pribli`no na sredini njegove trase. Pod ku}e predstavlja zapravo zaravnjeni nivo zdravice sa tragovima gari i izgorele zemlje. Zona intenzivnije zape~ene zemlje u jugozapadnom uglu mogla bi da predstavlja ostatak ognji{ta. Na toj povr{ini otkriveni su ulomci jedne zdele (kat. br. 1, tip I/1; sl. 50/4) i malog kr~aga, ~iji se oblik tipolo{ki nije mogao bliè odrediti (sl. 45, 46/2). Ne{to malo ulomaka keramike koja bi mogla pripadati mla|em kasnoanti~kom horizontu bilo je i u sloju poàra nad podom. Iz istog sloja poti~u i fragmenti ravnog prozorskog stakla (kat. br. 125/c), bronzani prsten (kat. br. 139, sl. 55/4), kao i jedna dvojna gvozdena kuka (kat. br. 247, sl. 73/1). Za ku}u 9, koja je prema veli~ini i na~inu gra|enja veoma sli~na ku}i 8, nema pouzdanih stratigrafskih elemenata koji bi ukazali na mogu}e datovanje. Skromni arheolo{ki nalazi, mada nedovoljni za sigurnije zaklju~ivanje, ipak ukazuju na mogu}nost da ovu brvnaru okvirno datujemo u 6. vek, odnosno u razdoblje mla|eg kasnoanti~kog horizonta. Ku}a 6 Ostaci ove ku}e otkriveni su u kvadratima JK/1516, na prostoru gde je konstatovano postojanje i jednog starijeg objekta neposredno nad zdravicom. Dobrim delom su poreme}eni kasnijim ukopavanjima i naslojavanjima u ranosrednjove-
kovnom razdoblju, tako da se njen nekada{nji konstruktivni sklop moè samo naslutiti. Bila je pravougaone osnove, pribli`nih dimenzija 4,50 5,50 m. Budu}i da je bila zasnovana na terenu u padu prema trasi Isto~nog bedema, sa te strane imala je podzid u suhozidu, od koga su mestimi~no ostali o~uvani ostaci u visini od jednog do dva reda kamena. Zapadni deo ku}e zasnovan je na zaravnjenom starijem sloju i zdravici, nad kojim se nalazila kompaktna malterna podnica. Dobro o~uvani rubovi ovog poda, po svemu sude}i, svedo~e o trasama vodoravnih drvenih oblica njenih nekada{njih zidova. U sloju nad podom ku}e i na okolnom prostoru bilo je ulomaka keramike koji u toku arheolo{kih iskopavanja nisu izdvajani kao posebna celina, te u tom smislu nisu mogli ni biti obra|eni. Od ostalih nalaza koji su pouzdano opredeljeni u ovu celinu izdvajamo one zna~ajnije. Iz sloja nad podom ku}e otkrivena je jedna fibula sa posuvra}enom stopom (kat. br. 136; sl. 55/1 i sl. 56/1), a ne{to dalje i jedan bronzani prsten (kat. br. 140, sl. 55/5). Ovoj celini pripadaju nalazi ~etiri noà (kat. br. 159/4, 160/2, 3, 161; sl. 58/1416), tri kamena pr{ljenka (kat. br. 279, 280 i 282; sl. 74/12, 4 i sl. 75), jedno zvonoklepetu{a od gvozdenog lima (kat. br. 239, sl. 62/4), zatim mlatac od jo{ jednog sli~nog zvona (kat. br. 244, sl. 62/7), kao i jedan vrh strelice (kat. br. 151, sl. 57/6). Na osnovu jasnih stratigrafskih podataka, kao i analize arheolo{kih nalaza, ostaci ku}e 6 mogu se pouzdano opredeliti u mla|i kasnoanti~ki horizont. Me|utim, za razliku od pouzdanih elemenata za okvirno datovanje, o nekada{njem izgledu ovog zdanja nema dovoljno podataka. U pitanju je, bez sumnje, bila brvnara koja, za razliku od ostalih sli~nih ku}a u okviru bedema utvr|enja na Gradini, nije stradala u poàru. Gra|evina uz zapadni bedem Kao {to je ranije istaknuto, ova prostrana gra|evina je, izgleda, postradala u poàru jo{ u razdoblju koje odgovara starijem kasnoanti~kom horizontu. Taj sloj poàra zatvaraju proslojci {uta nad kojima se stratigrafski jasno izdvajao sloj mla|eg kasnoanti~kog horizonta. To bi moglo biti pouzdano svedo~anstvo da je ovo relativno veliko zdanje obnovljeno u isto vreme kada su dogra|ivani i popravljani bedemi paleovizantijskog utvr|enja, {to bi zna~ilo da je ova gra|evina bila naseljena i
63
Vrsenice
Sl. 43. Centralni sektor, kv. HIJK/1416 osnova mla|eg kasnoanti~kog horizonta (R 1:100)
64
tokom 6. veka. Me|utim, budu}i da je samo parcijalno istraèna, ostaje otvoreno pitanje u kojoj meri je bila obnovljena u celosti ili samo delimi~no. Jasno izdvojena stratigrafska celina 6. veka pouzdano je svedo~anstvo o kori{}enju ovog prostora, ali ne daje dovoljno elemenata za rasu|ivanje o obimu te mogu}e obnove. Valja ista}i da u strukturi pomenutog sloja nisu uo~eni tragovi mla|eg nivoa poda niti pouzdani ostaci uru{enih drvenih konstrukcija. Na njihovo postojanje mogli bi da ukaù nalazi tri masivna gvozdena klina, od kojih su dva bila savijena pod pravim uglom (kat. br. 216/12 i 220/12; sl. 67/2123).
Tipovi i konstrukcije kasnoanti~kih ku}a Otkriveni ostaci konstrukcija iz slojeva kasnoanti~kog horizonta, kako starijeg tako i mla|eg, pruàju mogu}nost da se ne{to detaljnije osvrnemo na osnovne elemente arhitekture ku}a koje su se nalazile u okvirima bedema na Gradini u Vrsenicama. Sa izuzetkom ve}e gra|evine oslonjene na Zapadni bedem, koja se izdvajala svojim osobenim konstruktivnim sklopom, sva druga stambena zdanja bile su brvnare razli~itih veli~ina od onih manjih, kvadratnih osnova, povr{ine oko 12 m, do velike, verovatno dvoprostorne brvnare od oko 40 m. Prema na~inu konstrukcije zidova izdvajaju se dva osnovna tipa (sl. 44). Prvom tipu bi odgovarala ku}a 2, koja se od ostalih izdvaja suhozidnom kamenom supstrukcijom, visine od preko 1m, nad kojom je stajala drvena gra|a. Sve ostale ku}e odgovarale bi drugom tipu sa manjim varijantnim detaljima konstrukcija. U pitanju su brvnare sa zidovima od horizontalnih oblica, pre~nika 1520 cm, koje su gotovo po pravilu leàle na jednom do dva reda kamena. Zbog specifi~nog reljefa, sve su svojom zapadnom stranom delimi~no bile ukopane u padinu, ali bez posebno gra|enih podzida. Brvna su mogla biti slagana bez vertikalnih direka, uz me|usobno u`lebljavanje na uglovima, kakav je slu~aj bio sa ku}om 7. Ne{to solidniji na~in gra|enja podrazumevao je i upotrebu vertikalnih direka radi u~vr{}ivanja cele konstrukcije. Vertikalni direci su se po pravilu nalazili u uglovima, gde su sa njima neposredno spajane horizontalne drvene grede, {to je kao ostatak konstrukcije jasno uo~eno na primeru ku}e 3. ê{}i slu~aj je, izgleda, bio da je vertikalni direk samo sa unutra{nje strane oja~avao ugao me|usobno u`lebljenih greda,
kao {to je to, izgleda, bilo sa ku}om 9. Osim na uglovima, vertikalni direci su oja~avali konstrukciju i du` ravni zidova, ~e{}e sa unutra{nje nego sa spoljne strane. Eventualna pravilnost njihovog rasporeda na primerima iz Vrsenica nije se mogla uo~iti. Kao {to to pokazuju neki primeri, kako kasnoanti~ki tako i pozniji, srednjovekovni, zidovi brvnara su sa unutra{nje strane mogli biti oblepljeni blatom, {to je jasno uo~eno samo na primeru ku}e 3. O krovnim konstrukcijama je na osnovu otkrivenih ostataka te{ko govoriti, te bi se odre|eni zaklju~ci u tom smislu pre mogli donositi na osnovu bolje dokumentovanih analogija. Moèmo pretpostaviti, kao {to je ve} i ranije istaknuto, da su brvnare u Vrsenicama imale naj~e{}e ~etvorovodnu krovnu konstrukciju pokrivenu slamom, koja se oslanjala na vertikalne direke. Takva konstrukcija je, kako je uobi~ajeno, oslanjana i na centralni stub. Me|utim, ni u jednoj od ku}a sa Gradine u Vrsenicama tragovi takvog sredi{njeg direka nisu otkriveni. U svim brvnarama o kojima je ovde re~ podovi su bili od nabijene zemlje kvaliteta zdravice. U pojedinim slu~ajevima se moglo naslutiti da je gornja povr{ina poda bila obra|ena tankim slojem gline. Ispod ravni poda u dve istraène ku}e su otkriveni ukopani trapovi za skladi{tenje namirnica. Bili su u vidu kru`nih jama kosih zidova, koje su zatvarane drvenim talpama. Prema nekim nedovoljno jasnim tragovima moglo se naslutiti da su u tim trapovima postojale i neke vrste drvenih pregrada. Ostaci ognji{ta u ravni poda uo~eni su samo u dva slu~aja. U ku}i 7 to je bilo relativno malo kru`no vatri{te, dok je ku}a 9 imala jasno modelovano ugaono ognji{te. Ku}a 2, ne{to sloènije konstrukcije, imala je pe} isturenu sa spoljne strane, koja je samo svojim loì{tem bila povezana sa njenim unutra{njim prostorom. Naàlost, na osnovu otkrivenih uru{enih ostataka ne moè se pouzdano razaznati njen nekada{nji izgled. Prema poznatim analogijama moglo bi se pretpostaviti da je loì{te kru{kolike ili pravougaone osnove ~inio okvir u slogu kamena, nad kojim je bila plitka kalota ra|ena od gline armirane pru}em.83 Na istraènim prostorima u okviru bedema na Vrsenicama otkriveni su ostaci samo jedne pe}i sa kalotom, koja se nalazila na slobodnom prostoru izvan
83
Milo{evi} 1997, 161.
65
Vrsenice
6m
3,60 m
4m
7m
3,60 m
4,50 m
KU]A 9 KU]A 7 KU]A 3 3,40 m 5m
3,60 m
5m
KU]A 8
KU]A 2
Sl. 44. Gradina u Vrsenicama tipovi osnova kasnoanti~kih ku}a (R 1:100)
stambenog objekta. Pojava takve vrste pe}i nije neuobi~ajena i sigurno nije bila jedina koja je postojala na ovom lokalitetu. Obi~no su se nalazile pod nekom vrstom nadstre{nice, a mogli su ih koristiti ìtelji jedne ili vi{e ku}a. O poloàjima ulaza u na{e brvnare nema pouzdanih arheolo{kih tragova. Izuzetak predstavlja ku}a 2 sa ostacima vrata u okviru suhozidne supstrukcije, koja su bila okrenuta ka Isto~nom bedemu. Od ostalih brvnara, samo za ku}u 7 se moè pretpostaviti poloàj ulaza sa ju`ne strane. Za ostale brvnare pouzdan bi bio samo zaklju~ak da im se nije prilazilo sa zapadne, delom ukopane strane, ve}, najverovatnije, sa slobodnog prostora amfiteatralne zaravni.
Skromna stambena arhitektura posvedo~ena na Gradini u Vrsenicama predstavlja pojavu karakteristi~nu za brdske tvr|ave kasnoanti~kog razdoblja, koja je uo~ena i na drugim lokalitetima ovoga tipa. Naàlost, slaba istraènost ovih utvr|enja na na{em podru~ju i fragmentarni podaci jo{ uvek su nedovoljni za komparativne analize i pouzdanija zaklju~ivanja. U tom smislu, osnovni podaci na koje se moèmo osloniti poti~u sa tvr|ave Ras, koja je na podru~ju Jugozapadne Srbije jedina sistematski arheolo{ki istraèna. Tu se do{lo do zna~ajnog uzorka od 22 ku}e koje odslikavaju vi{e tipova gradnje. Neke od njih predstavljaju neposredne analogije za brvnare sa Gradine u Vrsenicama, i to uglavnom one skrom-
66
nije gra|e. Tu je uo~ljivo da se kao glavni gra|evinski materijal koristilo drvo. O~igledno je da su {umska podru~ja bogata drvenom gra|om bitno uticala na graditeljsku tehniku, i to ne samo u doba kasne antike ve} i u poznijim razdobljima. Me|utim, ku}e solidnijih konstrukcija sa zidovima gra|enim kamenom i malterom, kao i ~vrstim malternim podnicama, za razliku od Rasa u Vrsenicama, nisu zastupljene. Ova pojava, bez sumnje, bila je uslovljena razli~itim zna~ajem koji su imala ova dva utvr|enja u razdobljima kasne antike. Ne zalaze}i u detaljniju komparativnu analizu, valja samo ista}i da je branjeni prostor tvr|ave Ras ve}i ~ak sedam puta od onoga koji je u Vrsenicama bio obuhva}en bedemima nakon justinijanske obnove u 6. veku.
Pokretni arheolo{ki nalazi starijeg i mla|eg kasnoanti~kog horizonta

Kerami~ke posude84 U kasnoanti~kom horizontu je na|eno oko 13.700 ulomaka keramike, od kojih preko 4.380 (oko 32%) poti~e iz zatvorenih celina. Od toga je 1.813 ulomaka (41%) iz celina i slojeva starijeg horizonta, ne{to je ve}a koli~ina (58%) iz mla|eg horizonta, a 1% ~ine celine sa malo, uglavnom sitnih ulomaka za koje nisu ra|ene statisti~ke analize. Ovde bi trebalo podsetiti da je pored razmatranih stratigrafskih celina, poput ispune pe}i za kre~ i ku}a, nivo starijeg anti~kog horizonta dosta dobro uo~en prilikom istraìvanja na ~itavom prostoru Centralnog sektora, u linijama kvadrata HL/1415, HO/15 i IJ/16. Sli~no starijem, i mla|i kasnoanti~ki nivo je pouzdano izdvojen prilikom istraìvanja na istom sektoru, posebno u kvadratima HO/15, H/17 (cisterna) i IO/14. Zbog toga je bilo mogu}e uporedno analizirati kerami~ki materijal koji ilustruje ove nivoe i tako dopuniti podatke o pojavi pojedinih oblika posuda u okviru kasnoanti~kog razdoblja (sl. 49, 50). U odnosu na ukupnu koli~inu, broj tipolo{ki odre|enih posuda je relativno mali 218, a me|u njima je 105 datovano uslovima nalaza. Najbrojniju grupu ~ine lonci 114 primeraka, slede zdele 66, poklopci 18, tanjiri 6, vr{nici 8, dok se kr~azi javljaju sa ~etiri, a amfore sa svega dva tipa. Me|utim, sude}i po koli~ini ulomaka, zastupljenost kr~aga i vr{nika je znatno ve}a, odnosno, posle lonaca i zdela oni
predstavljaju najbrojnije kategorije, ali ih u ve}ini slu~ajeva, usled fragmentarne o~uvanosti, nije bilo mogu}e tipolo{ki odrediti. Me|u ulomcima preovladava keramika lokalne produkcije ra|ena na vitlu, sa posudama koje su svakodnevno kori{}ene u doma}instvima. Kod svega nekoliko nije uo~ena upotreba grn~arskog kola. Me|u njima je samo jedan kr~ag (kat. br. 45, sl. 45/34) mogao biti funkcionalno opredeljen, dok su od ostalih otkriveni relativno sitni ulomci. Lokalna keramika je u najve}oj meri ra|ena od gline peskovite sitnozrne fakture, ~esto sa primesama kvarca (liskuna). Uz to, u strukturi gline pojedinih lonaca i jednog poklopca (kat. br. 13, 18, 51) uo~eni su komadi}i tucanog kre~njaka. Boje pe~enja su prete`no sive i mrkosive, mada ima posuda i u nijansama crvene, mrke i mrkocrvene. Pored pomenutih, bilo je i primeraka druga~ijih karakteristika, ali je njihova pojava sasvim sporadi~na. Takve su zdele od pre~i{}ene gline mrkoùte boje pe~enja (kat. br. 8) ili od gline krupnozrne peskovite fakture i svetlosive boje pe~enja (kat. br. 4, 8, 11). Kod ve}ine posuda povr{ina je neobra|ena. Ukoliko postoji, naj~e{}i ukras predstavljaju vodoravni paralelni urezi, ~esto u kombinaciji sa talasastim urezima, prete`no sme{teni na gornjem delu posude. Nekoliko lonaca (kat. br. 14) imalo je plitke ureze na gornjem delu recipijenta, dok je donji bio ukra{en metli~astim ornamentom. Plasti~no modelovane trake, talasasto izvedene ili ravne sa vi{estruko utisnutim prstom, javljaju se jedino na vr{nicima, i to na ve}ini otkrivenih primeraka. U kasnoanti~kim slojevima identifikovano je 66 zdela, od toga 12 razli~itih oblika (kat. br. 112). Me|u njima je najvi{e kalotastih zdela, ukupno 52 (kat. br. 49, 11), od kojih je jedna, po svoj prilici, imala tri noìce (kat. br. 8, sl. 40/3). Srazmerno brojne, sa devet primeraka, jesu i tzv. zdelepoklopci (sl. 19/2, 40/7, 8; 50/4; 45/3). Ostali oblici, poput koni~nih i bikoni~nih, javljaju se samo u pojedina~nim ulomcima. S obzirom na kontekste nalaza, mogu}e je izdvojiti pojedine oblike koji su osobeni za odre|ena razdoblja. Tako se u celinama starijeg kasnoanti~kog horizonta, pre svega u
84
Na pomo}i i sugestijama zahvaljujemo Sneàni Nikoli}, stru~nom savetniku Arheolo{kog instituta, koja je svojevremeno u~estvovala u obradi i analizi kerami~kog materijala.
67
Vrsenice
3 8
10
11
12
13
14
15
16
18
17
19
20
22
21
pe}i za kre~ i ku}i 7, javljaju pojedine kalotaste zdele, kao i one blago zaobljenog ili prelomljenog trbuha, pri ~emu je na nekim primercima na obodu jednostavan ukras u vidu uboda izvedenih to~ki}em (kat. br. 2, 3, 5, 6; sl. 19/2, 5, 28/2, 49/24; 45/4, 6). U celinama mla|eg horizonta, ~ije je datovanje u okvirima 6. veka, otkrivene su zdele ne{to izrazitijeg kalotastog oblika (kat. br. 9, 10; sl. 40/4, 5, 9; 50/2, 3; 45/1), zatim ranije pomenute zdele poklopci (kat. br. 2) i jedini nalaz zdele sa tri noìce (kat. br. 8). Me|u kerami~kim posudama najvi{e je bilo lonaca 114, {to je gotovo dvostruko vi{e od zdela, a sistematizovani su u 24 tipolo{ka oblika (kat. br. 1237). Ovo ukazuje na prili~-
nu raznovrsnost, me|utim, ukoliko bi se pravila detaljnija statisti~ka analiza, trebalo bi uzeti u obzir i to da zbog usitnjenosti ulomaka pojedine oblike nije bilo mogu}e sasvim pouzdano i u potpunosti razgrani~iti. Najve}u skupinu, sa ~ak 42 posude, ~ine lonci loptastog oblika, koji u ve}ini slu~ajeva imaju relativno uzano, ravno ili konkavno dno (kat. br. 14; sl. 49/8; 40/16, 18; 50/7, 16, 17; 45/89). Njima sli~ni po profilaciji su i mali lonci, ra|eni od gline sa primesama kvarca (kat. br. 22; sl. 49/9, 45/10, 14). Tako|e, nekoliko lonaca iz ku}e 3 ima izrazito {irok loptast trbuh (kat. br. 20; sl. 40/15, 21). Dosta lonaca (oko 20), manje ili vi{e razli~itih u pogledu profilacije trbuha, ima u`lebljen obod, kao leì{te
68
23
24
27
28 33
26 31 34 29
30
25
32
36
35
44
37
38 39 42
41
40
43
Sl. 45. Gradina u Vrsenicama pregled oblika kerami~kih posuda iz slojeva oba kasnoanti~ka horizonta (R 1:4)
za poklopac (kat. br. 17, 18, 27; sl. 40/17, 50/8, 12, 45/1619, 2223). Me|u nalazima preovla|uju lonci srednje veli~ine, mada ima srazmerno puno, preko 10, i malih posuda (kat. br. 15, 22, 28, 35; sl. 49/910, 40/14, 45/10, 14, 30). Velikih lonaca vre}astog oblika je na|eno ukupno {est, i svi su me|usobno veoma sli~ni u ukupnom izgledu (kat. br. 25, sl. 50/13). Me|u ulomcima je svega jedan izlivnik, koji je, najverovatnije, bio apliciran na neki od lonaca sa dr{kom, poput primera iz tvr|ave Ras, Cari~inog grada ili Pernika.85 U pogledu hronologije pojedinih oblika situacija je unekoliko druga~ija od zdela. Moglo se uo~iti da se jedino mali loptasti lonci (kat. br. 22) javljaju isklju~ivo u starijem kasnoanti~-
kom horizontu, dok je za celine i slojeve mla|eg horizonta osobeno znatno vi{e oblika, ali zastupljenih sa manjim brojem primeraka (kat. br. 13, 15, 17, 19, 20, 25, 30, 33, 34). Posebno valja konstatovati da se oblici lonaca koji su zastupljeni sa najve}im brojem primeraka (kat. br. 14, 18) javljaju u gotovo jednakom odnosu u oba horizonta, {to ukazuje na to da su bili u upotrebi u dugom vremenskom razdoblju od oko dva stole}a, i to bez vidljivih razlika u profilaciji, kvalitetu ili ukrasu.
85
Popovi} 1999, kat. br. 20, sl. 53/9; Bjelajac 1990, type I/6, pp. 167168, Pl. XIV/15; Ljubenova 1981, Obr. 30/12.
69
Vrsenice
Sl. 46. Gradina u Vrsenicama kr~azi: 1. iz sloja starijeg kasnoanti~kog horizonta; 2. iz ku}e 9; 3. iz {uta u cisterni
Sude}i prema dimenzijama, tj. pre~niku, poklopci su u jednakoj meri kori{}eni kako za pokrivanje zdela tako i lonaca. Identifikovano je 18 primeraka, koji su razvrstani u sedam tipolo{kih oblika (kat. br. 4955). Me|utim, jedan me|u njima (kat. br. 55, sl. 45/43) mo`da bi pre mogao biti opredeljen u vr{nike, kako zbog ve}ih dimenzija, tako i zbog strukture gline, koja u sastavu ima usitnjeni kvarc. Iako su od ve}ine poklopaca prona|eni relativno sitni ulomci, sti~e se utisak da preovla|uju oni koni~nog oblika koji su, po svoj prilici, na vrhu imali dugmetastu dr{ku. U slojevima kasnoanti~kih horizonata otkriveno je devet posuda koje su mogle pouzdano da se identifikuju kao kr~azi, i svi su me|usobno razli~iti (kat. br. 4045). Samo jedan od njih, na|en u {utu u cisterni, sa~uvan je gotovo u celosti
(kat. br. 42; sl. 50/15 i 46/3), dok su od ostalih preostali ve}i delovi bez oboda ili sitniji fragmenti, uglavnom oboda, vrata i dr{ki. Ulomak kr~aga iz ku}e 7 (kat. br. 41, sl. 28/4) jedini je trolisnog otvora i najverovatnije je imao kru{koliko telo, sli~no primerku otkrivenom u tvr|avi Ras, u ku}i iz kraja 4. veka.86 êtiri primerka imaju povr{inu prevu~enu maslinastom glazurom, i to dve posude okruglog otvora (kat. br. 40, 43, sl. 40/2425; kat. br. 44, sl. 49/6) i jedna sa talasasto oblikovanim otvorom u vidu izlivnika (kat. br. 48, sl. 45/36). Me|u keramikom za svakodnevnu upotrebu vr{nici ~ine jednu od ve}ih skupina, ali je identifikovanih posuda relativno malo prepoznato je svega osam primeraka (kat. br.
86
Popovi} 1999, kat. br. 28, sl. 46/12.
70
5861). Ujedna~enog su kvaliteta, izra|eni od gline peskovite fakture, u pojedinim slu~ajevima sa primesama kvarca (liskuna). Gotovo po pravilu, po sredini tela imaju apliciranu plasti~nu traku, a ~esto postoji i jo{ jedna, neposredno iznad otvora (sl. 47). Od pomenutog broja, polovina nalaza je iz ku}e 3 (sl. 40/2629), {to daje veoma dobar hronolo{ki okvir za pojavu pojedinih tipolo{kih oblika. U tom smislu, najpre se moè govoriti o vr{nicima zvonolikog oblika koji su karakteristi~ni za razdoblje 6. veka (kat. br. 61). Ostali primerci,
koni~nog i kalotastog oblika, javljaju se u gotovo jednakoj meri u slojevima oba kasnoanti~ka horizonta. Na prostoru Gradine u Vrsenicama, me|u kasnoanti~kom keramikom za svakodnevnu upotrebu srazmerno brojnu skupinu, zastupljenu sa preko 7%, ~ine gle|osane posude (sl. 48). Tako|e, analize pokazuju da u odnosu na ukupnu koli~inu ulomaka po horizontima pojavnost gle|osane keramike nije ista tokom ~itavog tog perioda u starijem horizontu ona iznosi 13%, a u mla|em 7%. Budu}i da je re~ o zna~ajnom
Sl. 47. Ulomci vr{nika iz slojeva kasnoanti~kih horizonata
Sl. 48. Ulomci gle|osanih posuda iz slojeva kasnoanti~kih horizonata
71
Vrsenice
6 9 10
7 8 11
Sl. 49. Gradina u Vrsenicama oblici posuda iz slojeva starijeg kasnoanti~kog horizonta (R 1:4)
postotku, bar kada su u pitanju nalazi{ta sa podru~ja Jugozapadne Srbije, smatramo da je potrebno dati neke op{te naznake o karakteru tog materijala. Skupinu ~ine pojedini kr~azi, zdele i lonci kod kojih je povr{ina prevu~ena gle|i maslinaste boje (kat. br. 1, 4, 5, 7, 9, 10, 16, 19, 36, 39, 40, 43, 44, 48). Valja pomenuti da su u pitanju oblici koji se javljaju u okviru standardnih, brojno zastupljenih tipova. Ina~e, posude su ra|ene prete`no od pre~i{}ene gline, sive boje pe~enja, dok se gle|osanje na biskvit povr{inama koje su u nijansama crvene i mrkocrvene boje javlja znatno re|e (kat. br. 7, 19, 40, 43, 44). Posude sli~nih oblika, pre svega razli~ite kalotaste zdele, predstavljaju standardni deo produkcije gle|osanih posuda u provincijama na podru~ju Balkana u razdoblju od 4. do 6. veka, sa glazurom ne samo u nijansama maslinaste boje nego i mrkozelene i ùte.87 Me|u nalazima kerami~kih posuda je veoma malo onih koje poti~u iz importa svega nekoliko tanjira, kao i delovi od dve amfore. Svih {est primeraka tanjira, od kojih su preostali relativno sitni ulomci (kat. br. 6265), ra|eno je u tehnici tera sigilate. Me|u njima preovla|uju tanjiri kalotastog oblika sa trakastim obodom (kat. br. 63; sl. 19/1, 49/5). Re~ je o jednostavnom obliku dugog trajanja, sa primercima
koji se slabo me|usobno razlikuju, i to najpre u nagibu oboda i manje ili vi{e zaobljenim zidovima trbuha.88 Svojevremeno smo pretpostavili da istom ovom tipu pripada i nalaz iz tvr|ave Ras, od kojeg je preostao deo dna sa pe~atnim ukrasom.89 Sude}i prema datovanju koje je predloìo J. W. Hayes, takvi tanjiri se ~e{}e javljaju tokom druge polovine 4. pa sve do sredine 5. veka.90 Prema stratigrafskim kontekstima, i na{i nalazi su iz istog vremena, odnosno mogli bi se datovati u drugu polovinu 4. veka. Od jednog tanjira {irokog oboda sa plitkim kanelurama otkriven je mali ulomak (kat. br. 62, sl. 50/10), ali je dovoljno indikativan da u njemu prepoznamo jedan od uobi~ajenih oblika u kasnoj etapi produkcije tera sigilate.91 Mada se na ve}ini bolje sa~uvanih primeraka na dnu nalaze utisnuti pe~ati, nije neuobi~ajeno da se umesto pe~ata jave urezani koncentri~ni krugovi, {to je, pretpostavljamo, mogao biti slu~aj i sa na{im nalazom. Sasvim
87 88 89 90 91
Cvjeti}anin 2006, 3439 (KAG 27). Hayes 1972, form 61. Popovi} 1999, 107, sl. 55/1 (kat. br. 49). Hayes 1972, 100107. Hayes 1972, 96100 (form 59/17).
72
10
11 4 15 13 12
14
16 17
Sl. 50. Gradina u Vrsenicama oblici posuda iz slojeva mla|eg kasnoanti~kog horizonta (R 1:4)
sitan ulomak je preostao i od tanjira koni~nog oblika sa trakastim obodom (kat. br. 64, sl. 45/44).92 Neki od primeraka luksuznijih tanjira sasvim pouzdano bi se mogli pripisati produkciji tzv. severnoafri~ke tera sigilate. Me|u radioni~kim centrima koji su u kasnoanti~kom razdoblju postojali u tom regionu naj~e{}e se pominje onaj u Kartagini, na podru~ju dana{njeg Tunisa,93 odakle su najverovatnije dospeli primerci prva dva pomenuta oblika otkrivena na Gradini u Vrsenicama (kat. br. 62, 63). Tre}i na{ tip (kat. br. 64) mogao bi poticati
iz nekog od sredi{ta kerami~ke produkcije na podru~ju Egipta. Odgovarao bi primercima trpezne keramike poznate pod nazivima egipatske posude sa crvenim premazom ili egipatska A serija, tj. koptske posude sa crvenim premazom,94 me|u kojima su i tanjiri trakasto profilisanog oboda.
92 93 94
Hayes 1972, Fig. 86/KL. Hayes 1972, 100107. Hayes 1972, 387388.
73
Vrsenice
Kao {to je ve} pomenuto, amfore su zastupljene sa svega dva ulomka koji pripadaju razli~itim tipovima. Naàlost, samo jedan tip je mogao biti odre|en, i to zahvaljuju}i karakteristi~noj obradi povr{ine recipijenta gustim ~e{ljem (kat. br. 56, sl. 50/14). Takvu povr{inu imaju amfore kod kojih se ~e{ljasti ornament primenjuje na ve}im ili manjim delovima {irokog, loptastog tela.95 îni se da su tzv. ~e{ljaste amfore proizvo|ene u oblastima oko Crnog mora, u nekoliko radioni~kih sredi{ta.96 Iako su razli~ite varijante ovih amfora datovane u razdoblje od 4. do po~etka 7. veka, najve}i obim proizvodnja je imala u poslednjim decenijama 5. i tokom 6. veka, sa velikom koli~inom posuda koje se javljaju na {irokom prostoru. Sude}i po karakteristikama ~e{ljastog ukrasa, ali i po stratigrafskom kontekstu, na{ nalaz bi se sasvim pouzdano mogao datovati u jedno od razdoblja 6. veka. Za razliku od prethodne, ra|ene od crveno pe~ene gline, druga amfora, koja se tipolo{ki ne moè odrediti, ima ù}kasto-sivu boju pe~enja (kat. br. 57, sl. 49/7). S obzirom na to da poti~e iz sloja starijeg kasnoanti~kog horizonta, predloèno datovanje je u okvirima 4. veka.
* * *
Kerami~ki materijal iz kasnoanti~kih horizonata na Gradini u Vrsenicama gotovo u celosti pripada lokalnoj produkciji koju odlikuje solidan kvalitet izrade. Posude su simetri~no oblikovane i pe~ene na odgovaraju}oj temperaturi, dok je kod gle|osanih primeraka glazura ujedna~ene strukture i boje koja dobro prianja za povr{ine sudova. Prepoznatljive posude su zdele kalotastog oblika, lonci dosta {irokog loptastog recipijenta i vr{nici, pri ~emu se nazna~ene vrste zdela i lonaca javljaju u pribli`no jednakom brojnom odnosu nalaza tokom celog kasnoanti~kog razdoblja (od 4. do 6. veka), dok su vr{nici u ve}oj meri kori{}eni u mla|oj etapi, tokom 6. veka. U celini posmatrana, keramika kasnoanti~kog razdoblja odaje utisak homogene celine, ~emu najvi{e doprinosi njen dosta ujedna~en tehnolo{ki aspekt, pre svega struktura gline i boja posuda nakon pe~enja. Me|utim, kada se uporede kerami~ki sadràji kasnoanti~kih celina i slojeva, mogu}e je uo~iti izvesne razlike izme|u starijeg i mla|eg horizonta. U tom smislu, iako je konstatovano da su na prvi pogled posude sli~nog kolorita, me|u sivo pe~enim posudama ima razlike, i to utoliko {to su u starijem kasnoanti~kom horizontu
prete`no u nijansama sive boje, dok su u mla|im slojevima mrkosive i, re|e, mrke boje. Za detaljnija razmatranja o karakteru produkcije keramike od ve}eg zna~aja je ~injenica da su, zahvaljuju}i izdvojenim stratigrafskim celinama i nivoima, utvr|eni oblici posuda koji su osobeni za pojedine etape kasnoanti~kog razdoblja. Budu}i da je o tome ranije bilo re~i, ovde }emo razmotriti samo neke op{te karakteristike. Na osnovu raspoloìvog uzorka ima se utisak da su u starijem horizontu, ~ije je datovanje u okvirima druge polovine 4. i tokom 5. veka, oblici (tipovi) jasno definisani, bez mnogo varijeteta u profilaciji oboda ili recipijenta. Ne{to je druga~ija slika oblika posuda u mla|em nivou, koji je okvirno vremenski opredeljen u razdoblje 6. veka. Iako i ovde postoji jasan standard, ipak se u izgledu posuda uo~avaju male razli~itosti koje tipologiju oblika ~ine razu|enijom nego {to je to bilo u starijem, kasnoanti~kom nivou, {to se u najve}oj meri zapaà me|u zdelama. Uz to, na zdelama se javlja i neka vrsta ukrasa, gde su na obodu koncentri~no izvedeni urezi, a na recipijentu metli~asti ornament, koji se javlja i na pojedinim loncima (sl. 50/16, 17). Kao {to je napred pomenuto, me|u loncima je bilo veoma te{ko izdvojiti oblike koji bi, na neki na~in, predstavljali stil kerami~ke proizvodnje ranovizantijskog razdoblja na ovom nalazi{tu. Nasuprot loncima, moè se konstatovati da ranovizantijski horizont odlikuje i ve}i broj kr~aga, koji su prete`no gle|osani (kat. br. 40, 43; sl. 40/2425; 44, sl. 49; 46/1; 40/24, 25). Op{ti je utisak da su posude ranovizantijskog razdoblja ukra{ene u ve}oj meri nego primerci iz starijeg horizonta, i to talasastim i vodoravnim urezima (sl. 40/11, 24, 25, 50/3, 9, 13, 45/1). Ranije je pomenuto i da vr{nici karakteri{u mla|i kasnoanti~ki horizont, budu}i da nalaza ima znatno vi{e nego u starijim celinama. U tom smislu, veoma dobar uzorak predstavljaju nalazi iz ku}e 3, gde ih je bilo ukupno ~etiri (kat. br. 5961; sl. 40/2629 i sl. 47). U nastojanju da se detaljnije pronikne u karakter lokalne produkcije, keramika otkrivena na Gradini u Vrsenicama
95
Ljubenova 1981, Obr. 61/1; Mackensen 1992, 238242, Abb. 1/16, Taf. 51/17; Bjelajac 1990, type V/5, pl. XXI/7; Bjelajac 1996, tip XX (kat. br. 123132), sl. XXIIIXXIV; Hayes 1992, Type 910, p. 66, sa literaturom. Bjelajac 1996, 6769, sa literaturom.
96
74
upore|ena je sa materijalom sa nekoliko nalazi{ta na kojima su u toku istraìvanja otkrivene celine sa brojnim i raznovrsnim kerami~kim nalazima. Svakako najve}e sli~nosti u kvalitetu i vrstama posuda ova keramika ima sa nalazima iz tvr|ave Ras i iz obli`njih malih brdskih utvr|enja u Ra{koj oblasti.97 Uz to, preovla|uju}i oblici zdela, ali i neki manje zastupljeni, poput koni~nih posuda, kao i pojedini lonci, imaju dosta sli~nosti sa nalazima iz Sadoveca98 i Pernika.99 Me|utim, valja ista}i da me|u objavljenom keramikom sa pomenutih nalazi{ta nisu uo~eni vr{nici, {to predstavlja zanimljivu pojavu. Kada je re~ o vr{nicima, mo`da je zna~ajno pomenuti rezultate uporednih analiza sa materijalom sa Cari~inog grada, gde su ovi nalazi tako|e relativno brojni. Mada imaju dosta sli~nosti u pogledu strukture gline i na~ina oblikovanja trake koja se aplicira oko tela, oblici tamo{njih vr{nika veoma se razlikuju od nalaza iz Vrsenica.100 îni se da ova okolnost upu}uje na dosta sna`no starije grn~arsko nasle|e i, u tom smislu, dosta dobro ilustruje osobenosti regionalne produkcije. Sasvim druga~ija je situacija sa, na primer, gle|osanim posudama (a pre svega zdelama) koje imaju dosta bliske paralele sa materijalom {ireg podru~ja Podunavlja i oblasti u zale|u limesa.101 Na ovom mestu valjalo bi se osvrnuti i na vrste posuda koje me|u nalazima kasnoanti~ke keramike nisu uo~ene ili se javljaju u veoma malom, gotovo zanemarljivom broju ulomaka. Najpre, u potpunosti nedostaju kerami~ke cediljke, koje se i na drugim sli~nim nalazi{tima javljaju sporadi~no i s malim brojem ulomaka.102 Me|utim, daleko zna~ajnije je to {to u kerami~kom materijalu sa Gradine u Vrsenicama gotovo da nema pitosa za svega tri, relativno sitna, ulomka trbuha, koja su na|ena u sloju ispune pe}i za kre~, pretpostavljeno je da su od jedne posude koja bi po karakteristikama odgovarala pitosu. U tom smislu, nepostojanje pitosa inicira va`no pitanje o na~inu skladi{tenja zaliha namirnica, a mo`da i va`nije pretpostavke o privremenom karakteru ove naseobine u kasnoanti~kom, odnosno ranovizantijskom razdoblju. Tako|e, gotovo u potpunosti nedostaju posude koje su ra|ene u specijalizovanim grn~arskim centrima od amfora su na|eni sitni ulomci od dve posude (kat. br. 56, 57), a i primerci luksuznih posuda su izuzetno retki svega ~etiri tanjira su ra|ena u tehnici tera sigilate severnoafri~ke provenijencije (kat. br. 6264). Nedostatak amfora mogao bi se
objasniti poloàjem Gradine, zbog ~ega bi bilo realno pretpostaviti da su proizvodi namenjeni snabdevanju posade bili iz amfora prepakivani u pogodnije recipijente za transport, poput ko`nih me{ina ili drvenih buri}a. S druge strane, uz slabu pojavu ostalih importnih posuda i to bi mogao biti pokazatelj dosta niskog stepena uklju~enosti Gradine u Vrsenicama u tokove snabdevanja i trgovinskog prometa u pomenutim epohama. Kerami~ke svetiljke ì{ci Iz kasnoanti~kih slojeva poti~u svega tri nalaza svetiljki, i svi su me|usobno razli~iti po obliku i tehnolo{kim odlikama. Bikoni~na svetiljka izduènog kljuna (kat. br. 106, sl. 51/2) pripada jednom od re|e zastupljenih tipova na podru~ju Balkana, gde se smatra lokalnim proizvodom. Osim u metalu,103 ovakve svetiljke naj~e{}e su ra|ene od crveno pe~ene gline sa crveno bojenom povr{inom, poput na{eg nalaza, mada ima i druga~ijih, od svetlooker gline. Pojedini primerci su maslinasto ili mrko gle|osani. S obzirom na mesto nalaza, a to je sloj kojim je zasuta pe} za kre~, na{ nalaz je datovan u drugu polovinu 4. veka. Najsli~niji primerci svetiljki ovog tipa su iz Konstantinopolja (Sara~hane), gde su nalaèni u slojevima 45. veka.104 Iz ne{to kasnijeg razdoblja, od sredine 5. do sredine 6. veka, poti~u i analogni nalazi iz Cari~inog grada,105 Pernika106 i Sadovca.107
97
Me|usobna sli~nost izme|u kasnoanti~ke keramike iz Gradine u Vrsenicama i tvr|ave Ras nazna~ena je analogijama u katalogu nalaza; Ivani{evi} 1988, 8, sl. 2/111; Milinkovi} 1982, 136137, sl. 3/37; Milinkovi} 1983, 34, T. IIIIV. Op{ti utisak o sli~nosti karaktera keramike ste~en je na osnovu li~nog uvida u materijal sa rekognosciranja i sonda`nih istraìvanja u okviru Programa istraìvanja, za{tite, ure|enja prostora i kori{}enja celine starog Rasa sa Sopo}anima. 98 Kuzmanov 1992a, Tafn. 57/8, 9, 60/16, 64/1, 2, 8, 10, 65/16, 19, 69/8, 77/1, 3, 4, 7, 80/316, 84/10, 89. 99 Ljubenova 1981, Obr. 34, 35, 42/2, 3, 52/2, 53/3. 100 Up.: Bjelajac 1990, 182, Pls. XIXII, XXI/1012. 101 Cvjeti}anin 2006, 3438. 102 Popovi} 1999, kat. br. 48, sl. 54/7. 103 Perlzweig 1961, 200, Pl. 48/Cat. Nos. 2948, 2949. 104 Hayes 1992, Pl. 19/25, 26 (types 4, 5), pp. 82, 85. 105 Bjelajac 1990, tip III, Pl. XXII/6, XXIII/23, p. 187. 106 Ljubenova 1981, Obr. 80/1, 2, str. 153. 107 Kuzmanov 1992, Taf. 48/34, 35 (typ 9), p. 227.
75
Vrsenice
113
111
112
Sl. 51. Nalazi kerami~kih lampi (R 2:3)
Za razliku od prethodne, svetiljka kru`nog recipijenta, sa ukrasom u vidu nizova bobica (kat. br. 107, sl. 51/3) pripada dobro poznatom i veoma rasprostranjenom tipu maloazijske provenijencije, koji je izra|ivan i u drugim regionima Carstva. Ovakve svetiljke su pravljene od gline prete`no crvene boje pe~enja, a osim engobe, kod pojedinih primeraka povr{ina je crveno bojena. Na podru~ju Balkana javljaju se u srazmerno velikom broju. S obzirom na mesto nalaza, na{ primerak je datovan u 6. vek, a sli~no su vremenski opredeljeni, prete`no u okvire 56. veka,108 i ostali analogni nalazi. Od jedne svetiljke ovalnog diska i {irokog oboda preostao je mali deo sa osobenim ukrasom koji ~ini niz krsti}a u krugu uz obod i u sredi{tu krst ukra{en, po svoj prilici, biljnim motivima (kat. br. 108, 51/1). Svetiljke ovog tipa ~esto imaju dva otvora za fitilje, i to u delu bliè dr{ci, a poznati su i primerci sa jednim ili tri jednako mala otvora. Sude}i prema poloàju motiva, pretpostavljamo da je na{ nalaz mogao imati dva otvora za fitilje. Osobenost tipa predstavlja izduèn ovalan oblik i izdignut zaobljen obod, dok je prepoznatljivost zasnovana prevashodno na koncepciji motiva u sredi{tu diska ~esto je dekorativni krst latinskog tipa i okolo niz rozeta u kruì}ima ili kombinacija kruì}a i spirala. Me|utim, ukras u vidu niza krsti}a u krugu, kakav je na na{em nalazu, sasvim je izuzetan (ako ne i jedinstven) me|u do sada objavljenim primercima. Datovanje na{eg nalaza je u okviri-
ma 6. veka, dok su sli~ni primerci istog tipa datovani od druge polovine 5. do 6. veka, poput svetiljki iz Jatrusa i Nova,109 odnosno u razdoblje 6. i rani 7. vek, kao {to su nalazi sa Atinske Agore, iz Isthmije i Konstantinopolja (Sara~hane).110 Staklene posude Pored brojnih ulomaka keramike, u kasnoanti~kim slojevima Gradine u Vrsenicama bilo je i nalaza staklenih posuda.111 O~uvani su uglavnom samo pojedina~ni fragmenti, pa se za ve}inu ne moè pouzdano utvrditi prvobitni oblik. Samo manji broj ulomaka je bilo mogu}e tipolo{ki odrediti. Uo~eno je nekoliko oblika, i to su na prvom mestu ~a{e (kat. br. 109118; sl. 52/18 i 1214), zatim pehar na stopi (kat br. 119, sl. 52/16), zdele (kat. br. 120, sl. 52/17), boce (kat.
108
Ljubenova 1981, Obr. 68/15, str. 147; Kuzmanov 1992, Taf. 44/815 (Typ 5), p. 225; î~ikova 1999, Fig. 2, pp. 105107 (sa analogijama i literaturom); Hayes 1992, Pl. 18/1012 (Type 2), pp. 8082; Vitelli 1982, Fig. 93/L 12, p. 196 (sa analogijama i literaturom). Gomorka-Fucks 1982, Taf. 69/568, pp. 166167; î~ikova 1999, Figs. 5, 6, pp. 108109. Perlzweig 1961, 65, Pl. 46/Cat. Nos. 2921, 2924; Broneer 1977, Pl. 36/3150, 3157 (Type XXXI), pp. 3, 81; Hayes 1992, Pl. 25/143, p. 90. Preliminarnu obradu stakla obavila je Sneàna Nikoli}, nau~ni savetnik Arheolo{kog instituta. Detaljnije o nalazima stakla vidi: Prilog, na str. 189194.
109
110
111
76
br. 121, sl. 52/9) i svetiljke (kat. br. 122133, sl. 15 i 18). Me|utim, valjalo bi ista}i da su po obliku ~a{ama sli~ne i svetiljke, pa se stoga samo na osnovu fragmenata oboda ove dve forme te{ko mogu pouzdano razlikovati. Sve posude su ra|ene u tehnici slobodno duvanog stakla, u nijansama od prozirne ù}kaste, beli~aste, ùtozelene do maslinastozelene boje. Uz ove, postoje i retki fragmenti stakla plave boje. Me|u oblicima su naj~e{}e prepoznate ~a{e razli~itih veli~ina, profilacije oboda, koje kao zajedni~ku karakteristiku imaju konkavno ispup~eno dno. Budu}i da se javljaju u stratigrafskim celinama oba kasnoanti~ka horizonta, mogu se okvirno datovati u razdoblje od druge polovine 4. do kraja 6. veka.
Na postojanje pehara ukazuje nalaz okrugle, blago koni~ne stope sa cevasto oblikovanim rubom. Ostali delovi ove posude se me|u otkrivenim ulomcima nisu mogli prepoznati, pa ostaje otvoreno pitanje oblika samog recipijenta. Ina~e, na sli~nim stopama su postojale i svetiljke koje su po pravilu bile u sakralnoj funkciji. Pomenuta stopa, prema mestu nalaza, ne bi se mogla povezati sa prostorom crkve, te je stoga opredeljena kao deo pehara. U hronolo{kom smislu odgovarala bi razdoblju 6. veka. Me|u nalazima ulomaka stakla bilo je mogu}e izdvojiti samo jedan fragment koji bi pouzdano pripadao zdeli kalotastog oblika. Retki su tako|e i fragmenti boca, me|u kojima se samo jedan mogao preciznije tipolo{ki opredeliti. U pitanju
12
13
7 1
14
15 2 8
16
17
18 10 11
Sl. 52. Gradina u Vrsenicama oblici staklenih posuda iz slojeva kasnoanti~kih horizonata (R 2:3)
77
Vrsenice
je bila posuda loptastog trbuha i cilindri~nog vrata, koja se prema svojim tipolo{kim odlikama datuje u {ire razdoblje od kraja 4. do 7. veka. Pored napred navedenih posuda, me|u otkrivenim ulomcima stakla izdvojena su i dva tipa svetiljki. U prvi tip je opredeljena svetiljka u vidu plitke ~a{e ili zdele konkavnog dna i cevasto profilisanog oboda, sa koga su polazile tri male dr{ke za ka~enje na nosa~e, koji su naj~e{}e od bronzane ìce ili u vidu tankih metalnih lanaca. Drugi tip je u vidu plitke ~a{e ili zdele sa uskim koni~nim dnom, prilago|enim za postavljanje u polikadelion ili metalni konzolni drà~. Dva metalna elementa, odnosno drà~a, koja su mogla sluìti za postavljanje ovog tipa svetiljki, otkrivena su u sloju {uta ju`no od crkve (kat. br. 258259, sl. 73/1011). Prozorsko staklo U kasnoanti~kim slojevima Gradine u Vrsenicama ulomci ravnog stakla od prozorskih okana zastupljeni su sa preko 55% u ukupnom broju staklenih nalaza (kat. br. 125). Za razliku od posuda, prozorsko staklo ra|eno je tehnikom duvanja u cilindar. Ulomci okana su razli~itih boja, prete`no od prozirne beli~aste i ù}kaste do zelenkaste i maslinastozelene, sa jednim ulomkom beli~astog i plavog stakla. Naj~e{}a debljina fragmenata iznosi 12 mm, znatno re|e do 3 mm. Uo~eno je
razli~ito oblikovanje ivica, koje su zase~ene (kat. br. 125 ef), zarubljene (kat. br. 125 cd, h) i reckaste (kat. br. 125 ij). I pored konstatovanih razli~itosti, treba ista}i da su na jednom prozorskom oknu ivice mogle biti oblikovane na vi{e na~ina, odnosno delovi su mogli biti naizmeni~no izrezani ili zarubljeni i reckasti, {to ukazuje na na~in umetanja stakla u okvir. Najve}i broj ulomaka stakla otkriven je u nivou mla|eg kasnoanti~kog horizonta, odnosno u celinama iz 6. veka, i to u prostoru crkve, kao i ku}a 8 i 9. Jedini stariji nalaz poti~e iz nasipa u pe}i za kre}, koji je kao zatvorena stratigrafska celina datovan novcem u razdoblje 360380. godine. Predmeti od kosti i roga Predmeta napravljenih od ovih materijala je veoma malo i me|u njima se izdvajaju najpre ~etiri ~e{lja, od kojih su sa~uvani ve}i ili manji delovi (kat. br. 126129, sl. 53/14). Svi pripadaju istom tipu dvoredih ~e{ljeva, koji su se sastojali od pravougaone ko{tane plo~ice koja je po sredini sa obe strane bila oja~ana trakastim oplatama spojenim metalnim nitnama. Narezivanje zubaca, koji su sa jedne strane bili {iri a sa druge uì, vr{eno je tek nakon oja~avanja sredi{njeg dela. Ovaj tip ~e{ljeva, veoma ~est na kasnoanti~kim nalazi{tima,112 razvio se iz starijih anti~kih oblika. U rimskim nekropolama Podunavlja, posebno uz utvr|enja na Limesu, javljaju se u
6 1
10
4 7 8 9
Sl. 53. Predmeti od kosti i roga (R 2:3)
78
4. veku i na po~etku 5. veka. U kasnijim razdobljima, tokom 56. veka, uz romejsko stanovni{tvo dvoredne ko{tane ~e{ljeve rado upotrebljavaju i proizvode varvari,113 posebno Gepidi i Langobardi. U nekada{njim germanskim provincijama Carstva koriste se tokom merovin{kog perioda, a uobi~ajeni su i na slovenskim nalazi{tima ranog srednjeg veka.114 Primerci sa Gradine u Vrsenicama uglavnom poti~u iz stratigrafskih celina 6. veka. Samo jedan manji fragment (kat. br. 129) na|en je u sloju gde su preovladavali ulomci ranosrednjovekovne keramike, te se ne bi mogla isklju~iti mogu}nost da poti~e iz tog mla|eg razdoblja. Teritorijalno najbliù analogiju ovom tipu ~e{ljeva predstavljaju dva primerka iz tvr|ave Ras, od kojih jedan poti~e iz celine pouzdano datovane u 6. vek.115 Od kosti je bila ra|ena i jedna ornamentisana pravougaona plo~ica sa zaobljenim uìm stranama prema kojima se nalaze dve kru`ne perforacije (kat. br. 132, sl. 53/7). U funkcionalnom smislu, ove relativno male ko{tane plo~ice svrstavane su u op{tu kategoriju oplata i aplikacija.116 Prema rezultatima novijih istraìvanja prepoznate su kao gornji ~vrsti deo, odnosno okov torbice od tkanine ili koè. Osim toga {to su bili dekorativni, ti okovi su oblikovali otvor torbica, kako bi se lak{e pristupalo njihovom sadràju. Podrobno su obja{njeni na primeru nalaza iz Sadoveca, gde je data i grafi~ka rekonstrukcija.117 Nalazi ovoga tipa ko{tanih plo~ica su relativno ~esti na podru~ju Gornje Mezije iz Cari~inog grada,118 Gradine na Jelici,119 Svetinje (Viminacijum),120 zatim iz utvr|enja du` Limesa, kao i na podunavskim lokalitetima u Rumuniji i Bugarskoj, gde se datuju u razdoblje 46. veka.121 Od ostalih ko{tanih predmeta valja pomenuti dve manje igle sa o{te}enim u{icama (kat. br. 133134, sl. 53/89) i grubo obra|eno {ilo od cevaste ìvotinjske kosti (kat. br. 135, sl. 53/10). Kao vi{enamenska alatka u nepromenjenom primitivnom obliku ovaj tip {ila koristio se od razdoblja praistorije pa sve do duboko u srednji vek. Prema uslovima nalaza u Vrsenicama je datovano okvirno u 6. vek. Iz pouzdano datovanih celina mla|eg kasnoanti~kog horizonta poti~u dve pravougaone plo~ice rezane od jelenskog roga, od kojih jedna, fragmentovana, po svemu sude}i, predstavlja deo oplate (kat. br. 131, sl. 53/6). Na to ukazuju dve male kru`ne perforacije koje su mogle sluìti za metalne zakivke. Druga, u celosti sa~uvana plo~ica, sa prednjom orna-
Sl. 54. Plo~asta ko{tana oplata iz mla|eg kasnoanti~kog horizonta (foto A. Radoman)
mentisanom stranom, ima dva pravilno postavljena kru`na otvora za provla~enje vrpce (kat. br. 130; sl. 53/5 i sl. 54). Blisku analogiju ovom nalazu predstvaljaju dve sli~ne plo~ice otkrivene u sloju 6. veka u utvr|enju Juàc kod Sopo}ana,122 zatim primerci iz tvr|ave Ras,123 kao i oni sa teritorijalno udaljenijih nalazi{ta poput Gamzigrada, Singidunuma i lokaliteta du` Limesa.124 Ova vrsta predmeta od roga, koliko se moè suditi prema nama dostupnom objavljenom materijalu, nije karakteristi~na za nalazi{ta u Panoniji i Bugarskoj. O njihovoj funkciji za sada se ne bi mogli donositi pouzdaniji zaklju~ci. Po svemu sude}i, pripadale su li~noj opremi. Mogle su kao oja~avaju}i element ~initi deo ko`nih torbica,125 mada ni druge sli~ne funkcije nisu isklju~ene.
112
Bavant 1990, 238240, Pl. XLII/280283; Uenze 1992, T. 132/1925; Gomolka-Fuchs 1982, T. 66/490498; Bierbrauer 1987; T. 57/13. Ivani{evi}, Kazanski 2002, 121122. O nastanku i razvoju dvoredih ~e{ljeva, sa navedenom literaturom, v.: Popovi}, V. 1984, 161164. Popovi} 1999, 119120, sl. 68/12. Nepotpun pregled nalaza ovih ko{tanih plo~ica, svrstanih u oplate tipa I, naveden je kod S. Petkovi} (Petkovi} 1995, 85). Uenze 1992, 194195, Abb. 16. Bavant 1990, 228, Pl. XL/234. Milinkovi} 2002, 102, Abb. 23/2. Popovi} 1988, sl. 20/3. Petkovi} 1995, 38, T. XXI, nap. 213215. Popovi} 1986, 117. Popovi} 1999, 120121; sl. 69/23. Oplate tipa III, prema: Petkovi} 1995, 86, T. XXIII/13. Uenze 1992, 194195.
113 114
115 116
117 118 119 120 121 122 123 124 125
79
Vrsenice
Nakit i oprema Primerci nakita i li~ne opreme iz slojeva kasnoanti~kih horizonata relativno su retki. Me|u njima se izdvajaju dve dobro o~uvane fibule. Starija pripada tipu kolenastih fibula u {irem smislu, sa {arnir mehanizmom, koji se okvirno datuje u razdoblje izme|u 2. i 4. veka, sa naj~e{}om pojavno{}u tokom 3. veka.126 U odnosu na ve}inu poznatih, standardno ra|enih primeraka, na{ nalaz ima neka osobena re{enja pre svega stanjeni luk i dugmetaste zavr{etke raspore|ene du` igle i kraja luka (kat. br. 137, sl. 55/2), zbog ~ega bi ga trebalo posmatrati kao posebnu varijantu kolenastog tipa. Drugu, po stratigrafskom kontekstu mla|u, fibulu odlikuju visok luk, posuvra}ena stopa sa pseudonamotajem, kao i urezani linearni ornament sa okcima (kat. br. 136; sl. 55/1 i sl. 56/1). Primerak starije varijante ovog tipa fibule otkriven je u sloju mla|eg kasnoanti~kog horizonta tvr|ave Ras,127 a sli~ni nalazi se javljaju i na ~itavom nizu lokaliteta {irom Centralnog Balkana, gde se okvirno datuju u 6. vek.128 Nalaz iz Vrsenica svakako predstavlja mla|u livenu varijantu ovog tipa fibule, koja se ne bi mogla datovati pre sredine 6. veka.
Kop~e omega tipa,129 obi~no ra|ene od bronze, {iroko su rasprostranjene tokom 2. i 3. veka, a sli~nih nalaza ima i u prvoj polovini 4. veka. Jedini bronzani primerak sa podru~ja Ra{ke oblasti poti~e iz obli`njeg utvr|enja na [arskom Kr{u kod Duge Poljane.130 Nalaz iz Vrsenica, koji je otkriven u najstarijem sloju nad stenom, ra|en je od gvo`|a (kat. br. 138, sl. 55/3). Svoje bliske analogije ima me|u nalazima iz kasnoanti~kih slojeva u tvr|avi Ras,131 gde je najstariji primerak datovan u prve decenije 4. veka. Osim ove, zna~ajan nalaz predstavlja i fragment jedne male kop~e koja bi pripadala varijanti sa kratkim jednodelnim U okovom (kat. br. 142, sl. 55/7). Ovaj tip kop~i romejskog porekla javlja se i na nekropolama sa podru~ja avarske prevlasti, gde je uglavnom datovan u prvu polovinu 7. veka.132 Kao neposredna analogija mogao bi se navesti nalaz sa lokaliteta KestheljFenekpusta,133 vremenski opredeljen upravo u to razdoblje. Opremi pojasne garniture pripadala bi jedna manja aplikacija (kat. br. 141, sl. 55/6) koja nosi tipolo{ke odlike heraldi~kog stila. Aplikacije ovoga tipa, za koji nam nisu poznate bliè analogije sa na{eg podru~ja, na Krimu se datuju u prvu polovinu 7. veka.134 Primerak sa Gradine u Vrsenicama odlikuje se finijom izradom, tako da bi se mo`da mogao protuma~iti kao romejski prototip 6. veka, koji kao uzor prethodi poznijoj grupi krimskih nalaza. Iz zatvorenih celina ku}a mla|eg kasnoanti~kog horizonta poti~u i dva bronzana prstena. Primerak iz ku}e 9, tj. trakasta alka (kat. br. 139, sl. 55/4), najverovatnije je od prstena koji je imao glavu u vidu kasete za kamen ili staklenu pastu. Veoma sli~na alka, ~iji su krajevi na mestu glave spojeni nitnom, na obli`njoj tvr|avi Ras datovana je u prvu polovinu 4. veka.135 Budu}i da je isti tip prstena izra|ivan i kasni-
4 2
126 127 128 129 130 131 132
Bojovi} 1983, 5861. Popovi} 1999, 111, sl. 58/2. Bojovi} 1983, 33. Sagadin 1979, 306307. Popovi} 1983, 1011. Popovi} 1999, 111112, sl. 58/1821. Garam 2001, 9394. Barkoszi 1968, 299, T. LXIII/17. Aibabin 1990, 54, sl. 51/14; Ra{ev 2007, 84, T. 33/3, 6. Popovi} 1999, 111, sl. 58/14.
133 134
Sl. 55. Nakit i li~na oprema (R 2 :3)
135
80
Sl. 56. Nakit i li~na oprema: 1. fibula, stariji kasnoanti~ki horizont; 2. deo pojasne opreme, mla|i kasnoanti~ki horizont (foto A. Radoman)
je, alke koje u livenju podraàvaju spojene filigranske ìce postoje i me|u nakitom iz epohe srednjeg veka, pri ~emu najilustrativniji nalazi poti~u sa nekropola poput Mati~ana, u okolini Pri{tine136 i Krsteva, u blizini Demir Kapije.137 Na{ nalaz, me|utim, sude}i prema stratigrafskom kontekstu, ne bi mogao biti stariji od 6. veka. Drugi prsten, koji ima tanku alku i okruglu blago ispup~enu glavu, odgovara tipu koji se {ire datuje u razdoblje 46. veka.138 Ovakvo prstenje, ra|eno prete`no od bronze tehnikom punog livenja, predstavlja proizvod {iroke potro{nje koji odlikuje solidan kvalitet, mada ne i preciznost u izvo|enju ukrasa i motiva na povr{ini glave. Oru`je Nalazi oru`ja iz slojeva 46. veka u Vrsenicama veoma su retki, {to je podatak od posebne va`nosti za razmatranje uloge i zna~aja kako starijeg kasnoanti~kog, tako i poznijeg obnovljenog paleovizantijskog utvr|enja, o ~emu }e dalje biti vi{e re~i. Najpre }emo pomenuti da su otkrivena ~etiri vrha strelica razli~itih tipova. Jedna od njih pripada tipu trobridih strelica sa trnom za usa|ivanje (kat. br. 148, sl. 57/3). Mada su se sli~ni manji primerci nalazili u naoruànju rimske vojske,139 smatra se da su azijskog porekla i da na na{e podru~je dolaze sa talasima Seobe naroda. Bile su u {irokoj upotrebi kod Avara,140 a relativno }esto se sre}u i na gepidskim nalazi{tima u Panoniji.141 Bez sumnje, koristile su ih i romejske posade. Nalaène su na lokalitetima du` dunavskog Limesa,142 zatim u Cari~inom gradu,143 a jedna poti~e i iz sloja 6. veka u tvr|avi Ras.144 Druga strelica iz Vrsenica od-
govara jednoj od varijanata mediteranskog tipa sa trougaonim trobridim vrhom i kratkim krakovima u vidu lastavi~jeg repa (kat. br. 154, sl. 57/6). Ovaj oblik strelice, koji je u upotrebi bio veoma dugo, sve do poznih razdoblja srednjeg veka,145 relativno je redak na kasnoanti~kim lokalitetima u Podunavlju i Panoniji. Analogni primerci nalazu iz Vrsenica, datovani u 6. vek, otkriveni su u Viminacijumu,146 Cari~inom gradu147 i tvr|avi Ras.148 Strelica listolikog tipa, kao i ona izduènog ~etvorobridog oblika (kat. br. 149150; sl. 57/45), u tipolo{kom i hronolo{kom smislu predstavljaju pojave dugog trajanja, te se isklju~ivo mogu datovati prema stratigrafskom kontekstu kome pripadaju. Jedini primerak oru`ja koji je pouzdano opredeljen u stariji kasnoanti~ki horizont, a poti~e sa prostora starije faze ku}e 6, predstavlja vrh kratkog koplja za bacanje (kat. br. 147,
136 137 138 139 140 141 142 143 144 145 146 147 148
Jovanovi}, Vuksanovi} 1981, Y240/4; Y245/10, 11. Maneva 2000, 72, sl. 5153, T. XVII/46, 8. Gomolka-Fuchs 1982, Taf. 56/282; Uenze 1992, 171, Taf. 124/1525. Zanier 1988, 527. Kova~evi} 1977, 119. Csallany 1961, 263. Uenze 1992, T. 41/2145; Popovi} 1987, 3031. Bavant 1990, 229, Pl. XL/238. Popovi} 1999, 113, sl. 59/4. Petrovi} 1976, 6365. Popovi} 1987, 30. Bavant 1990, Pl. XL/238. Popovi} 1999, 112113, sl. 59/2.
81
Vrsenice
Sl. 57. Oru`je: 1. sulica; 2. kratko koplje; 36. vrhovi strela (R 2:3)
sl. 57/2). Budu}i da je fragmentarno o~uvan, prema svojim tipolo{kim odlikama te{ko bi se mogao pouzdanije odrediti. Na osnovu uslova nalaza moè se datovati u drugu polovinu 4. veka ili u 5. vek. Kada je oru`je u pitanju, bez sumnje najzna~ajniji nalaz je sulica uskog dubokog tulca (kat. br. 146, sl. 57/1), koja tipolo{ki predstavlja romejsku modifikaciju poznorimskog projektila poznatog pod nazivom spiculum.149 Na podru~ju Centralnog Balkana ova vrsta oru`ja je veoma retka. Jedinu bliù analogiju na{em primerku predstavlja jedna ne{to masivnija sulica sa lokaliteta Li{ka ]ava u Gu~i kod â~ka.150
Noèvi i brusevi Noèvi kao vi{enamenska oru|a za svakodnevnu upotrebu zastupljeni su u kasnoanti~kim slojevima Gradine u Vrsenicama sa preko 20 primeraka. Iako se u dimenzijama razlikuju duìna se~iva im se kre}e izme|u 8 cm i 15 cm svi uglavnom pripadaju istom tipu sa jednim se~ivom i trnom za usa|ivanje u drvenu ili ko{tanu dr{ku. Varijante se uo~avaju samo kod le|ne strane se~iva, koja je naj~e{}e prava (tip II, kat. br. 158, sl. 58/111), a samo kod nekih primeraka blago zaobljena prema vrhu (tip III, kat. br. 159, sl. 58/1215). Noèvi iz utvr|enja u Vrsenicama su prema u~estalosti pojave i oblicima u potpunosti podudarni sa odgovaraju}im nalazima iz tvr|ave Ras,151 Cari~inog grada,152 ali i ~itavog niza drugih kasnoanti~kih lokaliteta Centralnog Balkana. Me|utim, valja ista}i da se isti oblici noèva javljaju i u slojevima ranosrednjovekovnog horizonta, te se stoga na osnovu samo tipolo{kih odlika ne mogu hronolo{ki razvrstavati. Iz sloja mla|eg kasnoanti~kog horizonta, odnosno ku}e 6, poti~e se~ivo britve kao jedini nalaz te vrste me|u arheolo{kim materijalom iz Vrsenica (kat. br. 161, sl. 59/16). Po svom obliku, ovo funkcionalno modelovano se~ivo ne razlikuje se od sli~nih primeraka sa srednjovekovnih nalazi{ta, kao ni od savremenih britvi. Primera radi, moè se navesti vi{e primeraka ovog tipa se~iva iz slojeva 1213. veka u tvr|avi Ras, kao i na ~itavom nizu bugarskih srednjovekovnih nalazi{ta.153 Uz noève, kao i druge alatke sa se~ivima, kao prate}a oprema javljaju se brusevi. To su obi~no neobra|eni komadi lokalnih vrsta pe{~ara, pogodni za o{trenje, na ~ijim se povr{inama vide tragovi upotrebe. Takva vrsta bruseva ~esta je ne samo na kasnoanti~kim ve} i na srednjovekovnim nalazi{tima. Budu}i da se ne izdvajaju nikakvim posebnostima obrade, vremenski se mogu opredeljivati samo na osnovu stratigrafskih celina iz kojih poti~u. Primera radi, treba pomenuti da je u kasnoanti~kim slojevima u tvr|avi Ras otkriveno pet, a u srednjovekovnim sedam bruseva razli~itih ve149 150 151 152 153
Bugarski 2009, sa navedenom starijom literaturom. Radi~evi} 2002, 4647, sl. 9/5. Popovi} 1999, 113114, sl. 60. Bavant 1990, 215216, Pl. XXXV/149162. Popovi} 1999, 263264, sl. 227, nap. 928.
82
Sl. 58. Noèvi iz slojeva kasnoanti~kih horizonata (R 1:2)
10
11
12
13
14
15
16
li~ina i vrsta kamena.154 Iz kasnoanti~kih slojeva utvr|enja u Vrsenicama poti~e sedam fragmentovanih bruseva (kat. br. 169) i samo jedan u celosti o~uvan brus (kat. br. 165; VIII/3). Ra|eni su od razli~itih vrsta kamena i svi pripadaju tipu neobra|enih, amorfnih bruseva. Alatke i oru|a Iz kasnoanti~kih slojeva poti~u relativno brojni nalazi gvozdenih alatki. Me|u njima se brojno{}u i vrstama izdvajaju alatke za obradu drveta, zatim koè, dok je od poljoprivrednih oru|a otkriven samo jedan dobro o~uvan srp. Kada su u pitanju drvodeljske alatke, ~ini nam se da su od posebnog
interesa struga~i. Jedan primerak je osobenog oblika sa ravnim, na jednom kraju zakrivljenim se~ivom koje prelazi u dr{ku, dok je na drugom kraju dr{ka sa alkom za ka~enje (kat. br. 173; sl. 59/6 i sl. 60/2). Ova alatka je, po svemu sude}i, sluìla za skidanje kore sa drvenih oblica. Sli~ne alatke nalaène su na vi{e kasnoanti~kih lokaliteta,155 a najbliù analogiju
154 155
Popovi} 1999, 322 i 363. Grdavov Hrib i Ajdovski Gradec u Sloveniji (Bitene, Knific 2001, kat. br. 15/3 i 146/7); Gamzigrad (Lalovi} 1987, kat. br. 5556); Gradina na Jelici (Milinkovi} 2002, Abb. 27/11); U{}e Pore~ke reke ([pehar 2004, kat. br. 362363).
83
Vrsenice
predstavljao bi nalaz iz Gornjeg Streoca na Kosovu.156 Sve su vremenski opredeljene u razdoblje od kraja 3. do 6. veka. Na{ primerak, budu}i da poti~e iz zatvorene celine, pouzdano je datovan u tre}u ~etvrtinu 4. veka. Iz istog razdoblja je i struga~ sa polukru`nim se~ivom koje prelazi u tulce za usa|ivanje drvenih dr{ki (kat. br. 172; sl. 59/3 i sl. 60/3), ot-
kriven na podu ku}e 7. Funkcionalno sli~an bio je i fragmentovani, tre}i struga~, sa ravnom o{tricom i dva koso postavljena trna za uglavljivanje u drvene ru~ice (kat. br. 177, sl. 59/1), koji je okvirno datovan u razdoblje od druge polovine 4. do 6. veka.157 Me|u alatkama za obradu drveta nalaze se ve}e dleto ravnog se~iva (kat. br. 180, sl. 61/3), za-
5 2
Sl. 59. Alatke iz slojeva kasnoanti~kih horizonata (R 1:3)
84
Sl. 60. Alatke iz slojeva kasnoanti~kih horizonata: 1. srp; 23. drvodeljske alatke (foto A. Radoman)
tim jedno manje dleto (kat. br. 183, sl. 61/15), kao i dva svrdla (kat. br. 191192; sl. 61/12 i 17). Za rad u drvetu mogao je sluìti i jedan masivan no` sa kratkim {irokim se~ivom. Pomenuta dleta i svrdla odlikuju utilitarni oblici dugog trajanja, kakvi se sre}u na ~itavom nizu kako anti~kih, tako i srednjovekovnih lokaliteta. Neke od ovih alatki se u svojim nepromenjenim oblicima prate sve do savremenog doba. Od zidarskog pribora otkriveni su jedno kratko dleto za obradu kamena (kat. br. 182, sl. 61/4) i jedna alatka koja je prepoznata kao nosa~ za kamen.158 Odlikuje se istanjenim plo~astim pro{irenjem, postavljenim pod pravim uglom u odnosu na drà~, zavr{en alkom za ka~enje (kat. br. 174, sl. 59/4). Analogni primerci uo~eni su na vi{e kasnoanti~kih lokaliteta sa podru~ja Centralnog Balkana, gde su obi~no navo|eni kao struga~i ili noèvi za dubljenje drveta.159 Me|u vi{enamenske alatke mogao bi se svrstati jedan manji ~eki} (kat. br. 178, sl. 61/2), kao i probojac, odnosno {iljato dleto (kat. br. 185, sl. 61/5), koje je moglo sluìti kako za rad u drvetu, tako i za obradu predmeta od koè. Kao oru|a za obradu koè izdvojeni su dva probojca (kat. br. 196197; sl. 61/1819), {ilo (kat. br. 198, sl. 61/6) i struga~ ili alatka za se~enje koè. Analogni primerci ovog tipa struga~a otkriveni su na Cari~inom gradu,160 u Gamzigradu,161 kao i nizu lokaliteta u \erdapu.162 Uz njih treba pome-
nuti i gvozdene zupce, kojih je bilo ukupno pet, sve otkrivene kao rasuti nalaz u sloju starijeg kasnoanti~kog horizonta. Prvobitno su mogli biti uglavljeni u drveni drà~, a, po svemu sude}i, ~inili su deo grebena za ~e{ljanje vune ili lanenih vlakana (kat. br. 186190; sl. 61/711). Budu}i da je u pitanju utilitarni oblik koji se vremenom prakti~no nije menjao, sli~nih nalaza bilo je i na nekim srednjovekovnim lokalitetima.163 Jedini primerak poljoprivrednog oru|a predstavlja dobro o~uvani srp iz sloja starijeg kasnoanti~kog horizonta (kat. br. 171; sl. 59/2 i sl. 60/1). Ovaj tip utilitarnog oblika, uz manje varijante, zastupljen je na ~itavom nizu kasnoanti~kih lokaliteta {ire datovanih u razdoblje od 3. do 7. veka.164
156 157 158 159 160 161 162 163 164
Ivani{evi}, [pehar 2006, 147, fig. 8/7. Popovi}, I. 1988, 115, XXXIX, tip B. Adam 2005, 4453, fig. 110; [pehar 2008, 98. Popovi}, I. 1988, 9092, T. XVI/1; Popovi} I, 1990, 281282. Popovi}, I. 1990, 280. @ivi} 2003, 145. [pehar 2004, 168. Mini} 2007, 136, sl. 86/1013. Popovi}, I. 1988, 8489; Uenze 1992, T. 26/9; [pehar 2004, 150, T. XVII i XIX.
85
Vrsenice
14
15
3 7 8 9 10 11 12 13
16
17
18
19
Sl. 61. Alatke iz slojeva kasnoanti~kih horizonata (R 1: 2)
Malobrojnost nalaza poljoprivrednih alatki u Vrsenicama predstavlja pojavu koja, izgleda, nije bila usamljena. Sli~no je uo~eno i prilikom analize kasnoanti~kih slojeva u tvr|avi Ras, gde je otkriven samo fragmentovani srp i deo se~iva kose. Ova pojava, bez sumnje, ukazuje na potrebu posebne analize privrednih delatnosti, za koju jo{ uvek nema uslova budu}i da se raspolaè nedovoljnim uzorkom istraènih lokaliteta. Me|utim, i pored toga, samo na primeru Vrsenica mogli bi se izvu}i neki prvi zaklju~ci. O~igledno je da su ìtelji utvr|enja na Gradini veliki deo svojih raznovrsnih potreba zadovoljavali obradom drvene gra|e, a potom materijala za odevanje. Poljoprivreda, odnosno zemljoradnja, bez sumnje, nije predstavljala bitnu preokupaciju posade utvr|enja i onih koji su tu boravili. Na to su, pored ostalog, mogli uticati i planinski klimatski uslovi, kao i ~injenica da je resurse hra-
ne znatno efikasnije moglo da obezbedi gajenje stoke, {to i danas predstavlja jednu od osnovnih delatnosti na ovom podru~ju. Na takav zaklju~ak mogu da ukaù i neki arheolo{ki nalazi o kojima }e dalje biti re~i. Zvonaklepetu{e U okviru bedema Gradine u Vrsenicama otkriveno je {est zvonaklepetu{a, ve}inom ra|enih od gvozdenog lima (samo jedno je od bronze, kat. br. 237; sl. 62/1 i sl. 63), a o postojanju jo{ tri svedo~e nalazi mlataca. Razli~itih su dimenzija i mogu se razvrstati u dva osnovna tipa. Prvom, brojnijem tipu pripada pet primeraka blago koni~nog trapezastog oblika i elipsoidnog preseka (kat. br. 237241; sl. 62/14). Sa unutra{nje strane, na lu~no izvijenoj traci imaju gvozdeni mlatac, a sli~na traka za ko`ni remen postoji i sa spoljne strane.
86
Sl. 62. Zvonaklepetu{e iz slojeva kasnoanti~kih horizonata (R 1: 2)
Ovaj tip klepetu{e, koji je po svome obliku ostao nepromenjen sve do savremenog doba, relativno ~esto sre}e se i na kasnoanti~kim nalazi{tima. Uo~ene su me|u nalazima iz Sadoveca u Bugarskoj,165 Karata{a u \erdapu,166 kao i na nizu lokaliteta u Severnoj Gr~koj.167 Drugi tip klepetu{e, cilindri~nog oblika sa kalotastim gornjim delom, u Vrsenicama je zastupljen samo sa jednim primerkom (kat. br. 242, sl. 62/5). Kao prethodni, i ovaj tip se javlja na ~itavom nizu kasnoanti~kih nalazi{ta u Gornjem Streocu,168 Gradini na Jelici,169 Sadovecu170 i dr. Gotovo svi nalazi iz Vrsenica poti~u iz pouzdanih stratigrafskih celina mla|eg kasnoanti~kog horizonta, te se na osnovu toga mogu preciznije datovati
u 6. vek. Ve}ina klepetu{a je, {to je posebno zna~ajno, otkrivena u okviru ku}a dve u ku}i 2, i po jedna i ku}ama 6 i 8. Samo jedna od njih, i to ona ra|ena od bronzanog lima (kat. br. 237), poti~e iz nesigurnog stratigrafskog konteksta gde se u velikom procentu javlja ranosrednjovekovni materijal.
165 166 167 168 169 170
Uenze 1992, T. 27/28. [pehar 2004, 151, T. XVIII. Everyday Life 2000, 132133, kat. br. 138141. Ivani{evi}, [pehar 2006, 145, fig. 7/1. Milinkovi} 2002, 102, Abb. 28/1. Uenze 1992, T. 26/1213.
87
Vrsenice
Sl. 64. Predmeti li~ne opreme: 1. gvozdeno stilo; 23. kresiva (R 2:3) Sl. 63. Bronzano zvonoklepetu{a iz sloja {uta uz crkvu (foto V. Vidosavljevi})
Imaju}i to u vidu, ne bi trebalo isklju~iti mogu}nost i njenog poznijeg datovanja, posebno stoga {to se u tipolo{kom smislu posmatrano, takve klepetu{e javljaju i na srednjovekovnim nalazi{tima. Zvonaklepetu{e mogu se smatrati prevashodno delom sto~arske opreme. Njihova relativno brojna pojava me|u arheolo{kim materijalom sa Gradine u Vrsenicama, i to prvenstveno iz ku}nih celina, delimi~no osvetljava pomenuti vid privredne delatnosti. Gajenje stoke, kao {to je napred istaknuto, o~igledno je bilo {iroko zastupljeno. Razli~ite dimenzije ove vrste zvona, me|u kojima ima i primeraka ve}ih klepetu{a, posredno ukazuju na to da je, pored uobi~ajenih ovaca i koza, gajena i krupna stoka. Kresiva i li~na oprema Me|u nalazima iz Vrsenica kresiva se izdvajaju kao oru|a za li~nu i ku}nu upotrebu. Otkrivena su svega dva primerka karakteristi~nog polumese~astog oblika. Jedno kresivo poti~e iz stratigrafske celine pouzdano datovane u drugu polovi-
nu 4. veka (kat. br. 204, sl. 64/2), dok bi se drugo, iz ku}e 8, moglo datovati u sredinu 6. veka (kat. br. 203, sl. 64/3). U predmete li~ne opreme svakako treba svrstati i stiluse, odnosno metalne pisaljke koje su kori{}ene uz vo{tane tablice. Sa Gradine u Vrsenicama, iz mla|eg kasnoanti~kog horizonta poti~e samo jedan dobro o~uvani predmet ove vrste, ra|en od gvo`|a i ornamentisan (kat. br. 205, sl. 64/1). Analogni nalazi stilusa zabeleèni su me|u nalazima iz nekih od utvr|enja na dunavskom Limesu u \erdapu,171 kao i na Gradini na Jelici.172 Klju~evi i brave Iz slojeva kasnoanti~kog horizonta poti~e pet gvozdenih klju~eva, {to u odnosu na ostale metalne nalaze ukazuje na relativno visoku zastupljenost. Istom tipu, sa duga~kom dr{kom, pripadala bi dva u celosti o~uvana klju~a i fragment tre}eg (kat. br. 209, 212213; sl. 65/1, 45). U funkcionalnom smislu, ova vrsta klju~eva sluìla je za otvaranje drvenih brava,
171 172
Uenze 1992, T. 4/5; [pehar 2004, 177178, T. XXXIII. Milinkovi} 2001, 126133.
88
Sl. 65. Klju~evi iz slojeva kasnoanti~kih horizonata (R 1:2) Sl. 66. Katanac i deo brave iz sloja mla|eg kasnoanti~kog horizonta (R 2:3)
1 2 3
2 5
Kasnoanti~kom horizontu, po svemu sude}i, hronolo{ki odgovara i jedan gvozdeni, delimi~no o~uvani katanac, koji je otkriven u povr{inskom sloju izvan pouzdane stratigrafske celine (kat. br. 207, sl. 66/1). Vi{e analognih primeraka poti~e iz zatvorenih celina u Sadovecu (u Bugarskoj), gde je ve}ina njih datovana u 6. vek.179 Elementi gra|evinskih konstrukcija Klinovi kao i drugi metalni vezni elementi drvenih konstrukcija predstavljaju brojniju vrstu arheolo{kih nalaza. Kao jednostavni funkcionalni elementi javljaju se u slojevima iz razli~itih epoha i hronolo{ki se mogu opredeliti isklju~ivo na osnovu uslova nalaza, odnosno stratigrafske celine kojoj pripadaju. Iz kasnoanti~kih slojeva izdvojeno je preko 30 klinova (kat. br. 215226; sl. 67 i 68), zatim osam malih klanfi (227234, sl.69), kao i fragmenti oplata od gvozdenog lima sa ostacima zakivaka (kat. br. 271, sl. 70).
kako je to uo~eno i prilikom obrade analognih nalaza iz Cari~inog grada.173 Sli~nih primeraka ima i na drugim istodobnim nalazi{tima na podru~ju Ra{ke oblasti,174 a vi{e primeraka gotovo identi~nih klju~eva otkriveno je me|u bedemima kasnoanti~kih utvr|enja u ê~enu i Gornjem Streocu na Kosovu.175 Ostala dva fragmentovana primerka iz Vrsenica, od kojih je preostao samo gornji deo dr{ke, nije bilo mogu}e tipolo{ki niti funkcionalno opredeliti. Na to da su, osim drvenih brava, postojale i brave sa delom metalnog mehanizma ukazuje jedan nalaz sa poda ku}e 3 (kat. br. 208, sl. 66/2), koji se pouzdano moè datovati u prvu polovinu 6. veka. Analogni primerci ovom mehanizmu otkriveni su na Cari~inom gradu,176 ê~enu,177 kao i na Karata{u u \erdapu.178
173 174 175 176 177 178 179
Bavant 1990, 198200, fig. 142. Popovi} 1999, 116, sl. 63; Milinkovi} 2002, 8486, Abb. 12/1. Ivani{evi}, [pehar 2006, 149, Fig. 10/110. Bavant 1990, 200201, Pl. XXIX/4445. Ivani{evi}, [pehar 149, Fig. 10/11. [pehar 2004, 142, T. XIV. Uenze 1992, T. 34/614.
89
Vrsenice
Me|u nalazima klinova, prema obradi glave mogu}e je izdvojiti nekoliko tipova, od kojih neki oblici ukazuju na posebne funkcije odre|enih vrsta. Tako se kao ~e{}i oblici pojavljuju klinovi sa plo~astom, zatim piramidalnom ili kalotastom glavom, a ima i primeraka sa masivnom glavom u vidu plitkog kvadera. Za razliku od ovih, koji se me|usobno po funkciji nisu bitno razlikovali, zastupljeni su, istina ne{to re|e, i klinovi ~ija je glava u vidu kru`no savijene petlje, zatim polukru`ne kuke, a jedan primerak ima u gornjem delu kru`nu alku. I pored relativne brojnosti u odnosu na ostale nalaze, jasno se moè uo~iti da su u konstrukcijama zdanja
Sl. 67. Klinovi iz slojeva kasnoanti~kih horizonata (R 1: 2)
Sl. 68. Klinovialatke (?), iz sloja mla|eg kasnoanti~kog horizonta (R 2:3)
10
11
12
13
21 14 15 16 17 18 19 20
22 23
90
Sl. 69. Klamfe iz slojeva mla|eg kasnoanti~kog horizonta (R 2: 3)
starijeg kasnoanti~kog i kasnijeg paleovizantijskog utvr|enja gvozdeni klinovi bili veoma retki. O~igledno je da su naj~e{}e bili u upotrebi drveni klinovi, kako to pokazuju i primeri brvnara narodnog graditeljstva, od kojih su neki sa~uvani i do na{eg vremena. Osobenom tipu pripada {est manjih gvozdenih klinova sa kru`no izvijenom petljom, koji su nalaèni isklju~ivo u mla|em kasnoanti~kom horizontu (kat. br. 221226, sl. 68). Me|u analogijama, koje nisu retke, pomenu}emo samo dva klina istog oblika iz sloja 6. veka u tvr|avi Ras.180 Zna~enje tog tipa klinova do sada nije pouzdano razja{njeno. Obi~no su smatrani delovima konstrukcija od drveta, ali to im sasvim sigurno nije bila jedina funkcija. Na mogu}nost da je u pitanju bila i jedna vrsta alatke, odnosno li~ne opreme, ukazivali bi neki primerci iz merovin{kih nekropola. Nalaèni su kako u mu{kim, tako i ènskim grobovima, obi~no u predelu pojasa, a ~esto uz no`. Jedna od pretpostavki bi ukazivala na mogu}nost da je ova vrsta klinova sa petljom sluìla za pletenje korpi ili drugih izra|evina od pru}a.181 Sli~ni nalazi iz starohrvatskih nekropola 89. veka protuma~eni su kao poseban tip gvozdenih {ila.182 Ukoliko prihvatimo pretpostavku da je to jedna vrsta alatke, name}e se utisak da bi to mogao biti vi{enamenski predmet li~ne opreme. Male klamfe, od kojih su dve imale tordirano telo, odnosno sredi{nji deo, verovatno su se nalazile u konstrukcijama drvenog name{taja. Sli~ne klamfe predstavljaju relativno ~est nalaz na brojnim kasnoanti~kim lokalitetima,183 a kao teritorijalno najbliè valja pomenuti nalaze iz tvr|ave Ras.184
Sl. 70. Delovi oplata od gvozdenog lima (R 1:2)
180 181 182 183 184
Popovi} 1999, 117, sl. 12. Un village au tepms de Charlemagne 1988, 296297, kat. br. 312315. Belo{evi} 1980, 120122. Bavant 1990, 197; Uenze 1992, T. 39/3447. Popovi} 1999, 117, sl. 64/1517.
91
Vrsenice
Sl. 71. Metalni deo sve}njaka iz sloja pored crkve (R 1:3) Sl. 72. Nalazi predmeta od bronze iz slojeva kasnoanti~kih horizonata (R 2: 3)
Ostali metalni predmeti Pored napred obra|enih nalaza od metala, prevashodno od gvo`|a, postoje i neki nalazi koji se, usled malobrojnosti ili nemogu}nosti da budu funkcionalno prepoznati, ne izdvajaju u posebne skupine. U okviru ove celine izdvajaju se metalni elementi za razli~ite vidove svetiljki. Iz {uta u unutra{njosti crkve, odnosno iz sloja njene destrukcije, poti~e metalni deo jednog dvokrakog sve}njaka (kat. br. 206, sl. 71) sa usadnikom, trnom, od koga se ra~vaju dva horizontalna tordirana kraka, zavr{ena vertikalnim {iljcima za postavljanje sve}a. Ovaj metalni deo bio je, verovatno, usa|en u drveni slobodno stoje}i postament. Moglo bi se dosta pouzdano zaklju~iti da je ovaj sve}njak osobenog oblika, za koji nam nisu poznate bliè analogije, po svemu sude}i, ~inio deo mobilijara crkve. Na prostoru ju`no od crkve, u sloju njene destrukcije na|ena su i dva deformisana metalna drà~a za staklene svetiljke. Jedan od njih (kat. br. 258, sl. 73/10) mogao je svojim ravnim za{iljenim krajem biti uglavljen u drveni direk i postavljen u vidu konzole. Za drugi, sli~nog oblika (kat. br. 260, sl. 73/11), teè je odrediti u kojoj se funkciji nalazio. Nije isklju~ena mogu}nost da je, kao i prethodni, bio konzolno postavljen. Me|utim, ima elemenata i za pretpostavku da je ~inio deo jednog skromnije obra|enog polikandeliona. Iz ove skupine predmeta ~ija se namena moè prepoznati treba pomenuti deo masivnog lanca veriga od segmenata u vidu osmice. Ovaj tip lanca, za koji se moè pretposta-
viti da je ~inio deo ognji{nog pribora, poznat je i sa drugih kasnoanti~kih nalazi{ta, gde se naj~e{}e datuje u 6. vek.185 Za razliku od gvozdenih nalaza, oni ra|eni od bronze izuzetno su retki. U sloju starijeg kasnoanti~kog horizonta, neposredno nad zdravicom, na|ena je cediljka ra|ena od bronzanog lima (kat. br. 274, sl. 72/1). Prema stratigrafskom kontekstu mogla bi se datovati u drugu polovinu 4. veka. Ne{to mla|i nalaz poti~e iz trapa ku}e 3, gde je otkriveno vi{e deformisanih fragmenata jedne bronzane posude izgorele u poàru. Mada joj se oblik nije mogao pouzdano prepoznati, ima se utisak da je mo`da bio u pitanju jedan manji kotli} (kat. br. 278). Od bronze je bila ra|ena i jedna ornamentisana valjkasta bronzana oplata, ~ija se namena nije mogla razjasniti (kat. br. 277, sl. 72/3). Pr{ljenci Iz kasnoanti~kih slojeva Gradine u Vrsenicama poti~e ukupno 12 pr{ljenaka za vretena, od kojih je osam ra|eno od kamena, tri od kosti, a samo jedan je od pe~ene zemlje. Kameni pr{ljenci su gotovo svi razli~itih oblika (kat. br. 279286; sl. 74 i sl. 75). Osim nekoliko bikoni~nih, ima i valjkastih, a jedan pr{ljenak je plitko kalotastog oblika. Neki su ukra{eni sa obe strane urezanim kanelurama. Svi otkriveni primerci
185
Bavant 1990, 197, Pl. XXVIII/3233; Uenze 1992, T. 37/9; Popovi} 1999, 118119, sl. 65/4.
92
3 2
6 8 9
10
11
12
13
Sl. 73. Gvozdeni predmeti razli~itih namena iz slojeva kasnoanti~kih horizonata: 1011. drà~i za staklene svetiljke (R 1: 2)
ra|eni su od razli~itih vrsta i boja kamena. Budu}i da predstavljaju ~est nalaz u kasnoanti~kim naseobinskim slojevima, za na{e nalaze kamenih pr{ljenaka postoje brojne analogije, koje bi ovde bilo te{ko sve navesti. Treba ista}i da su svi pr{ljenci ovoga tipa nalaèni u slojevima mla|eg kasnoanti~kog horizonta Gradine u Vrsenicama, i da uglavnom poti~u iz 6. veka. Svi ko{tani pr{ljenci, za razliku od kamenih, pripadaju istom tipu plitko kalotastog oblika sa donjom ravnom povr{inom (kat. br. 287289, sl. 76). Za razliku od brojnih analognih primeraka sa kasnoanti~kih nalazi{ta, koji su naj~e{}e imali urezane ornamente, nijedan od na{a tri pr{ljenka nije bio dekorisan. Zastupljeni su u oba kasnoanti~ka horizonta, te se okvirno mogu datovati od sredine 4. do kraja 6. veka. Od osam kerami~kih pr{ljenaka, koliko ih je ukupno otkriveno u toku arheolo{kih istraìvanja Gradine u Vrsenicama, samo jedan bi se mogao prema uslovima nalaza, budu}i da
je iz celine mla|e faze ku}e 6, pouzdano datovati u 6. vek (kat. br. 292, sl. XXIVa/3). U pitanju je pr{ljenak bikoni~nog oblika, koji se samo na osnovu svojih tipolo{kih odlika ne bi mogao vremenski opredeliti. Posmatrani u celini, nalazi iz Vrsenica, u pore|enju sa pr{ljencima otkrivenim na drugim kasnoanti~kim lokalitetima, ukazuju na neke specifi~nosti, koje se za sada ne mogu na zadovoljavaju}i na~in objasniti. Kao prvo, nejasan je izuzetno mali procenat kerami~kih pr{ljenaka. Primera radi, prema gra|i koja je objavljena, u Sadovecu oko 60% nalaza ~ine kerami~ki pr{ljenci, dok je oko 30% ko{tanih, a svega ne{to preko 10% kamenih, koji su po oblicima i na~inu obrade veoma bliski onima iz Vrsenica.186 Na Cari~inom gradu, sude}i prema uzorku sa jednog sektora lokaliteta, kerami~ki i kameni pr{ljenci su zastupljeni u pribli`no jednakom
186
Uenze 1992, T. 13/2833, T. 14, T. 15/124.
93
Vrsenice
Sl. 74. Kameni pr{ljenci iz sloja mla|eg kasnoanti~kog horizonta (R 2:3)
3 1 2 3
Sl. 75. Kameni pr{ljenci iz ku}e 6 (foto A. Radoman)
Sl. 76. Ko{tani pr{ljenci iz slojeva kasnoanti~kih horizonata (R 2:3)
Sl. 77. Kerami~ki tegovi iz slojeva kasnoanti~kih horizonata (R 1: 2)
94
broju.187 U pore|enju sa kamenim pr{ljencima iz Vrsenica, ovi napred pomenuti su znatno skromnije izrade. Sli~an odnos uo~ava se i me|u primercima iz tvr|ave Ras, gde, me|utim, pr{ljenci ra|eni od kosti uop{te nisu zastupljeni.188 Tako|e, trebalo bi ukazati na jo{ jedno zapaànje. Ko{tani pr{ljenci sa kasnoanti~kih lokaliteta Centralnog Balkana su gotovo svi ornamentisani, dok je procenat neukra{enih veoma mali.189 Na{i primerci sa Vrsenica, koji su oblikom podudarni sa naj~e{}im tipom kalotastih ko{tanih pr{ljenaka, od njih se izdvajaju izostankom urezanog ukrasa. Kerami~ki tegovi U toku arheolo{kih istraìvanja u Vrsenicama otkriveno je osam tegova od pe~ene zemlje, koji su najverovatnije ~inili
deo opreme razboja. Budu}i da predstavljaju pojavu dugog trajanja, u istim oblicima javljaju se kako u razdobljima praistorije i antike, tako i u srednjem veku, te se vremenski mogu opredeljivati samo prema stratigrafskim celinama iz kojih poti~u. Gotovo svi na{i primerci su otkriveni u zatvorenim celinama ili u slojevima sa preovla|uju}im kasnoanti~kim slojevima. Prema svojim oblicima mogu se razvrstati u dva osnovna tipa. Tegovi prvog tipa su izduènog kupastog oblika i kru`ne osnove (kat. br. 299; sl. 77/13, 7), za razliku od drugog tipa koji je u vidu zarubljene piramide (kat. br. 300; sl. 77/46). Oba tipa su zastupljena u istom procentu i javljaju se u oba kasnoanti~ka horizonta, {to zna~i da se okvirno mogu datovati u dosta dugo razdoblje od druge polovine 4. do 6. veka.
RANOSREDNJOVEKOVNO SRPSKO UTVR\ENJE

U razdoblju kojim je bio obeleèn kona~ni slom anti~ke civilizacije u centralnim oblastima Balkana, kao {to je ve} istaknuto, zapustelo je i utvr|enje na Gradini u Vrsenicama. Kada se to ta~no desilo, da li krajem 6. ili u prvim decenijama 7. veka, te{ko je zaklju~iti samo na osnovu arheolo{kih nalaza. Tako|e ne raspolaèmo ni pouzdanim saznanjima o tome kako je do toga do{lo. Nema pouzdanih tragova koji bi ukazivali na nasilno razaranje ili spaljivanje ove brdske tvr|ave. Tragovi poàra kojima su jasno obeleèni slojevi mla|eg kasnoanti~kog horizonta mogli bi se protuma~iti pre u okviru pojava koje su pratile svakodnevicu ìvljenja u ku}ama od drveta, nego kao svedo~anstvo osvajanja i uni{tenja. îni nam se da bi napu{tanje branjenog prostora unutar bedema na Gradini u Vrsenicama najpre trebalo posmatrati u {irem kontekstu sloma vlasti Carstva, kao i migracija autohtonog, odnosno romejskog stanovni{tva posle raspada sistema odbrane na dunavskoj granici u prvim godinama 7. veka. Ta pojava se mogla naslutiti i na drugim istraìvanim manjim paleovizantijskim utvr|enjima koja se nisu nalazila na glavnim pravcima varvarskih prodora.190 Prostor me|u bedemima Gradine u Vrsenicama, bez obzira na napred iznete pretpostavke i mogu}e zaklju~ke, ostao je pust i nenaseljen vi{e od dva stole}a. Obnova koja je nakon to-
ga usledila posvedo~ena je sasvim jasnim arheolo{kim svedo~anstvima, o kojima }e dalje biti re~i. Na svim istraìvanim povr{inama Gradine uo~en je ranosrednjovekovni horizont, izraèn u ve}oj ili manjoj meri. Odlikuje ga sloj izrazito crne rastresite zemlje, koji je, za razliku od kasnoanti~kih naslojavanja razli~itih struktura i boja zemlje, veoma ujedna~en i homogen. Debljina mu se kre}e izme|u 10 cm i 30 cm, a mestimi~no ~ak i do 60 cm. Naslojen je preko zasutih ru{evina prvobitnog Isto~nog bedema, zatim obru{enih delova Ju`nog bedema u kvadratima NO/1516, kao i ostataka gra|evine koja se nalazila uz Zapadni bedem. Ovaj sloj konstatovan je i nad ostacima paleovizantijske crkve, {to pouzdano ukazuje na ~injenicu da to starije sakralno zdanje nije obnavljano u ranosrednjovekovnom razdoblju. U okviru ovog najmla|eg sloja na Gradini u Vrsenicama otkriveni su ostaci ~etiri ku}e, kao i prostor na kome se mogao nalaziti neki manji drveni objekat, ~iji se gabarit osnove nije mogao razaznati. Tako|e, ranosrednjovekovnom horizontu odgovaraju i ostaci fortifikacija koji su za na{a razmatranja od posebnog zna~aja (sl. 78).
187 188 189 190
Bavant 1990, 217218, Pl. XXXVI/169178. Popovi} 1999, 121, sl. 69. Petkovi} 1995, 43, T. XXIXXXXI. Popovi} 1999, 296297.
95
Vrsenice
Sl. 78. Gradina u Vrsenicama osnova ranosrednjovekovnog utvr|enja (R 1: 500)
96
Odbrambena arhitektura Budu}i da smo, uz izvesne rezerve, zaklju~ili da je paleovizantijsko utvr|enje u jednom trenutku napu{teno, ali ne i nasilno razoreno, moèmo pretpostaviti da su, u vreme ponovnog naseljavanja, na vrhu brega u Vrsenicama zate~ene relativno dobro o~uvane ranije obnovljene i dogra|ene fortifikacije paleovizantijskog kastela. Imaju}i u vidu primenjeni na~in zidanja i relativno slab kvalitet gradiva, posebno maltera, moglo bi se pretpostaviti da su posle najmanje dvovekovne napu{tenosti zate~eni bedemi sigurno u izvesnoj meri bili obru{eni. Me|utim, kod osmi{ljavanja sistema odbrane novog ranosrednjovekovnog utvr|enja, uz novopodignutu bedemsku trasu, od nesumnjivog zna~aja su bili i delovi zate~enih starijih fortifikacija. Prema rezultatima do kojih se do{lo u toku sistematskih arheolo{kih istraìvanja moè se zaklju~iti da je Glavna kula najzna~ajnije starije odbrambeno zdanje u ovom razdoblju obnovljena i uklju~ena u sistem odbrane. Obru{eni delovi kule su u okviru te obnove uklonjeni zajedno sa {utom iz njene unutra{njosti, kao i sa okolnih prostora. Po svemu sude}i, obnavljani su gornji delovi kule budu}i da se na preostalim prizemnim ostacima zidova tragovi popravki ne zapaàju. Da je kula u ovom razdoblju obnovljena, a sigurno dobila i svoju nekada{nju funkciju, svedo~e tragovi ranosrednjovekovnog sloja nad podom u unutra{njosti kao i oko kule u ravni prvobitnog nivoa terena (sl. 79). Istom prilikom je mogao biti obnovljen i stariji bedem koji je zatvarao gradinski plato prema zapadu i severozapadu. Otvoreno je pitanje kako je ta obnova izvedena i kolikog obima je bila. Moèmo pretpostaviti da su o~uvani delovi zidova samo konsolidovani i da je nad njima formirana drvena odbrambena galerija. Sli~no je verovatno bilo i sa Glavnom kulom, nad kojom se mogla nalaziti drvena konstrukcija u vidu ~ardaka. Dalje od Glavne kule prema istoku, deo ju`nog bedema sigurno je bio u zna~ajnoj meri o~uvan i uo~ljiv iznad ravni tla. Me|utim, na ovom prostoru, osim zna~ajnih koli~ina {uta, nisu uo~eni jasniji tragovi ranosrednjovekovnog sloja koji bi ukazivali na njegovo kori{}enje u tom razdoblju. Tako|e, nema indicija da je deo ovog zidnog platna, koji je svoju primarnu funkciju izgubio jo{ u vreme obnove fortifikacija u prvim decenijama 6. veka, uop{te bio kori{}en u sistemu odbrane ranosrednjovekovnog utvr|enja. Pre bi se moglo
97
Vrsenice
Sl. 79. Ulomci ranosrednjovekovnih lonaca sa poda kule (R 1:4)
pomi{ljati na to da je deo ovog zidnog platna ~ak i razgra|ivan radi pribavljanja kamena za novu fortifikacionu trasu. Za razliku od ovog starijeg, mla|i Ju`ni bedem paleovizantijskog utvr|enja na prostoru ispred Glavne kule, kao i ne{to malo dalje ka istoku, zadrào je ulogu primarne tvr|avske ograde. U tom smislu je verovatno i obnavljan, ali o tome
nema arheolo{kih podataka. Me|utim, bez obzira na stanje o~uvanosti, dalja trasa ovoga bedema, koji je ranije zatvarao branjeni prostor utvr|enja ka istoku, nije obnavljana te je ostala zaru{ena u zate~enom stanju. Umesto obnove ovog bedema, izgra|ena je nova odbrambena linija koja se pravolinijski pruàla ka istoku. Njenom izgradnjom je u okvir branjenog prostora uklju~en i preostali deo blage isto~ne padine, sve do strmih odseka i stenovitih grebena sa te strane. Novi bedem odvaja se od starijeg paleovizantijskog na prostoru linije kvadrata 10 i prati se sve do kv. R/27, odnosno u duìni od preko 80 m, gde se zavr{ava na jednom isturenom stenovitom grebenu. Ostaci ovog bedema su sasvim jasno uo~ljivi u konfiguraciji terena (sl. 80). Samo na jednom mestu, u kv. R/23, ova bedemska trasa je prese~ena {um-
Sl. 80. Gradina u Vrsenicama ostaci ranosrednjovekovnog suhozidnog bedema
98
skom stazom, {irine preko 2 m. Ova staza, koja se od podno`ja Gradine penje isto~nom stranom ka vrhu, sada je zarasla i te{ko prohodna, ali se lako uo~ava u konfiguraciji terena. Otvoreno je pitanje, na koje se ne moè dati sasvim pouzdan odgovor, da li se radi o novijoj {umskoj komunikaciji ili, mo`da, o tragu znatno starijeg puta. Ova druga mogu}nost, kao {to je ve} ranije istaknuto, ~ini nam se znatno verovatnijom. Na pravcu ove prilazne komunikacije nalazila se prvobitna Isto~na kapija, kao i mla|a kapija u okviru bedema paleovizantijskog utvr|enja. S druge strane, nema elemenata koji bi ukazivali na recentno kori{}enje ove staze, niti iko od me{tana pamti da je ne{to ra|eno na njenoj trasi, budu}i da za to nije postojao prakti~ni interes. Ove ~injenice ukazuju na mogu}nost da se upravo tu mogla nalaziti i kapija u okviru ranosrednjovekovnog bedema. Za obimnija istraìvanja ostataka ovoga bedema nisu postojale realne mogu}nosti, osim uklanjanja {umske vegetacije kako bi se njegova trasa {to detaljnije snimila. Usled toga su arheolo{ka iskopavanja bila usmerena samo na deo gde je bedem bio prese~en pomenutom stazom, odnosno na prostor pretpostavljene ranosrednjovekovne kapije. Na istraìvanoj povr{ini u osnovi celog kv. R/23, odmah ispod zate~ene ravni tla, konstatovana je zaravnjena stena bez tragova konstrukcija, izuzev nekoliko manjih kamenih blokova za koje se nije pouzdano moglo utvrditi da li su u svom prvobitnom poloàju ili su dislocirani. Za razliku od ove ~injenice, koja ukazuje da o~uvanih tragova pretpostavljene kapije vi{e nema, u zapadnom profilu otkopne povr{ine dobijeni su osnovni podaci o konstrukciji same bedemske trase (sl. 81). Ranosrednjovekovni bedem bio je zasnovan na zate~enoj niveleti prete`no stenovitog terena, bez ukopavanja temelja. Prvobitna {irina mu je iznosila oko 3 m. Bio je gra|en u tehnici suhozida sa krupnim kamenom, kao i komadima stena u oba lica, i ispunom koja se sastojala od kamena razli~itih veli~ina pome{anog sa mrkocrvenom zemljom kvaliteta lokalne zdravice. O~uvana visina sredi{nje mase kre}e se od 1,20 m, a mestimi~no, izgleda, i do 2,50 m. Preostali delovi lica bedema zasuti su velikim koli~inama obru{enog krupnijeg kamena, {to se jasno uo~ava u konfiguraciji terena du` cele njegove trase. Uz unutra{nje, odnosno severno lice bedema, ispod osutog materijala u ravni prvobitnog stenovitog tla uo~en je tanak sloj crne rastresite zemlje sa tragovima gari,
Sl. 81. Ranosrednjovekovni suhozidni bedem, kv. R/23 detalj osnove sa presekom (R 1:100)
sitnim komadima ugljenisanog drveta, kao i nekoliko ulomaka ranosrednjovekovne keramike. I pored ~injenice da je ovaj bedem ostao nedovoljno istraèn, dobijeni podaci ipak omogu}avaju da se, uz razmatranje analognih pojava, u osnovnim crtama sagledaju izgled i nekada{nji konstruktivni sklop ovog bedema. Analiza koli~ine osutog materijala, koji je nakon obru{avanja ostao in situ i nije razvla~en, ukazuje na mogu}nost da je nekada{nja visina suhozidne konstrukcije mogla iznositi izme|u 3,5 m i 4 m. U strukturi suhozida, mada takvi tragovi nisu uo~eni na istraènom delu bedema u Vrsenicama, najverovatnije su se nalazile armature od drvenih oblica, kako to pokazuju neki od detaljnije istraènih analognih primera.191 Ove drvene armature su, po svemu sude}i, izlazile i u lice bedemskog platna, kakav je bio slu~aj sa ne{to mla|im suhozidnim bedemom u tvr|avi Ras.192 Znatno teè je zamisliti kako je izgledao gornji, zavr{ni deo ovog bedema. Tu je mogla da se nalazi drvena galerija, kao {to je to bio ~est slu~aj i kod zidanih bedema, ali se ne bi mogla isklju~iti ni mogu}nost
191 192
Popovi} 1997, 119135, sa starijom literaturom. Popovi} 1999, 162163.
99
Vrsenice
da je {etna staza na bedemu sa prednje strane bila zatvorena palisadnom ogradom sa odgovaraju}im prorezima za dejstva branilaca (sl. 106). Izgradnjom ovog novog ju`nog bedema branjeni prostor utvr|enja uve}an je na gotovo 0,85 ha dosezao je sve do ruba strmijeg dela isto~ne padine. I pored ~injenice da je ova strana brega bila teè pristupa~na, mestimi~no i sa okomitim liticama stena, ipak nije predstavljala ozbiljniju prepreku za napredovanje eventualnih napada~a. Imaju}i to u vidu, te{ko je pretpostaviti da je nakon izgradnje novog Ju`nog bedema isto~na strana ostala samo prirodno branjena. Me|utim, na tom prostoru nisu uo~eni nikakvi tragovi kamenih fortifikacija, {to ne isklju~uje mogu}nost da se ovde pretpostavi postojanje neke vrste palisadne ograde, iza koje nisu ostali prepoznatljivi arheolo{ki tragovi. Na povr{inama blage isto~ne padine, koje su ovom prilikom uklju~ene u branjeni okvir utvr|enja, nisu konstatovani tragovi objekata niti kulturnog sloja. Sli~na pojava uo~ena je i nakon pro{irenja utvr|enja u vreme paleovizantijske obnove. Na delovima isto~ne padine, koji su tada pripojeni utvr|enju, nije bilo izrazitijih tragova kulturnog sloja. Ova pojava bi se mogla tuma~iti na razli~ite na~ine. Kao glavni razlog u sli~nim slu~ajevima obi~no se navodi retka naseljenost i ekstenzivno kori{}enje branjenog prostora, ali i relativno kratka razdoblja kori{}enja utvr|enja. Me|utim, takva tuma~enja bi bila u suprotnosti sa o~igledno izraènom te`njom ka pove}avanju bezbedne branjene povr{ine u okvirima bedema. Ima se utisak da bi ovde re{enje trebalo traìti u ne{to druga~ijem pristupu. Male brdske tvr|ave su u funkcionalnom smislu, pored uloge ~inioca u regionalnom sistemu odbrane, imale zna~ajan refugijalni karakter. Pove}an branjeni prostor, osim kao pribezi{te za okolno stanovni{tvo, mogao je sluìti i za sklanjanje stada stoke, koja je predstavljala jedan od najzna~ajnijih privrednih resursa lokalne populacije. Novi Ju`ni bedem je po svom konstruktivnom sklopu, kao {to je ve} istaknuto, blizak znatno mla|im suhozidnim fortifikacijama tvr|ave Ras, koje su datovane u pozni 11. vek. Stariji analogni primeri ove osobene konstrukcije nisu na na{em podru~ju do sada uo~eni. Me|u dobro istraènim ranosrednjovekovnim fortifikacijama u oblastima severoisto~ne Bugarske nema sli~nih konstrukcija. Tamo se u ovom razdo-
blju javljaju razli~iti tipovi zemljanih bedema nad kojima su nekada stajale drvene palisade. U pojedinim slu~ajevima, u jezgru nasipa postoji i kamena struktura, ali ne kao samostalan ~inilac ve} kao deo konstruktivnog sklopa zemljane bedemske trase.193 Sli~no je uo~eno i na podru~jima Rusije i Poljske, gde zemljani bedem sa drvenim konstrukcijama ~ini osnovu ranosrednjovekovnih fortifikacija.194 Gotovo isklju~iva pojava zemljanih, a izostanak suhozidnih bedemskih trasa u ovim oblastima lako bi se mogla objasniti prirodom tla gde je, za razliku od drveta, kamen relativno redak. U planinskim, posebno kr{evitim podru~jima, kakav je slu~aj kod nas, logi~no je umesto zemljanog nasipa o~ekivati kamene konstrukcije, koje su nam usled nedovoljne istraènosti jo{ uvek veoma slabo poznate. No i pored ~injenice da, sa izuzetkom tvr|ave Ras, ne raspolaèmo bliìm analogijama me|u prou~enim primerima, suhozidni bedem sa Gradine u Vrsenicama moè se prema svojim osnovnim odlikama svrstati u red ranih srednjovekovnih fortifikacija, ~ije bliè datovanje odre|uju ostali nalazi, a o ~emu }e dalje biti re~i.
Stambena arhitektura O broju ku}a koje su se nalazile u branjenom prostoru ranosrednjovekovnog utvr|enja nije bilo mogu}e ste}i celovit uvid prema rezultatima arheolo{kih istraìvanja. To se posebno odnosi na zapadni sektor gde su otkriveni ostaci samo jedne ku}e. Me|utim, na osnovu rasprostiranja kulturnog sloja moglo bi se zaklju~iti da je stambenih objekata na ovom prostoru bilo znatno vi{e. âk se ne bi mogao izbe}i ni utisak da je zapadni deo utvr|enja u ranom srednjem veku bio kori{}en ne{to intenzivnije nego u ranijim razdobljima. Za razliku od zapadnog, u amfiteatralnom prostoru Centralnog sektora uo~eni su tragovi naseljenosti koji su gotovo podudarni starijim horizontima.
Ku}a 1 Ova relativno mala ku}a predstavlja jedino istraèno stambeno zdanje na prostoru zapadnog sektora utvr|enja. Bila je relativno pravilne pravougaone osnove, dimenzija 5 3 m.
193 194
Ra{ev 1982, 17127. Rappoport 1956, 66105; Hensel 1963, 549580; Poleski 2004.
100
4 1
10
Sl. 82. Zapadni sektor, ku}a 1 tipovi kerami~kih posuda iz sloja iznad poda (R 1: 4)
Sa svoje tri strane use~ena je u stenoviti greben. Sude}i prema otkrivenim ostacima sa ~etvrte, duè strane, koja je bila okrenuta ka zapadu, ku}a je imala zid od pletera oblepljenog blatom. U jugoisto~nom uglu ku}e, uklesano u stenu, nalazi se leìste za drveni direk. Sli~na, ali ne{to pro{irenija jama postojala je i u suprotnom uglu. Po svemu sude}i, tu su se nalazili direci na koje je bila oslonjena krovna konstrukcija. Uz ju`ni zid ku}e, pomereno ka zapadu, nalazilo se manje ognji{te. Pod prekriven tanjim slojem zemlje sa gari leào je u nivou zaravnjene stene. U sloju nad podom otkriveno je oko 340 ulomaka ranosrednjovekovne keramike, me|u kojima je bilo mogu}e prepoznati delove 12 posuda, i to prete`no lonaca (sl. 82). Odnos izme|u ve}ih i manjih lonaca je pribliàn. Me|u njima je {est primeraka uobi~ajene srednje veli~ine, ovalnog ili loptastog oblika (tipovi II/1, II/2 i II/3; sl. 10, 1 i 2), dok je manjih lonaca ukupno pet (tipovi II/4, II/5 i II/20, sl. 46, 5 i 8). Uo~ava se da standardni kuhinjski lonci iz ove celine imaju sli~ne osobine. Ra|eni su od peskovite gline, crvenomrke ili mrke boje pe~enja, ali se razlikuju u pogledu stila urezane dekoracije. Na ve}ini malih lonaca ukras je ujedna~en, a ~ine ga kosi nizovi uboda izvedeni ~e{ljem i uokvireni
vodoravnim urezima. Pored ulomaka lonaca u ku}i je na|en i jedan fragmentovani vr{nik, oker boje pe~enja. Oblikovan je rukama od gline pome{ane sa krupnim peskom i plevom. Pored ognji{ta je na|eno jedno gvozdeno koplje listolikog oblika (kat. br. 152, sl. 97/1), a na podu ku}e i dve alatke mali ~eki} (kat. br. 179, sl. 102/1) i dleto za drvo (kat. br. 195, sl. 102/4). Obe ove alatke, po svemu sude}i, predstavljale su neku vrstu drvorezbarskog kompleta, {to bi moglo da ukaè na jednu od delatnosti njenih nekada{njih ìtelja. U unutra{njosti ku}e, u jednoj jami, uz ìvotinjske kosti je otkriveno dosta komada zgure. Zna~enje ovog nalaza zgure ostaje nejasno budu}i da u samoj ku}i nije bilo nikakvih tragova koji bi ukazivali na preradu ili obradu metala. Ku}a 4 Tragovi ove prostrane ku}e otkriveni su u kvadratima JK/1416. Oblik joj se na osnovu fragmentarno o~uvanih trasa suhozidnih supstrukcija moè samo naslutiti. Po svemu sude}i, bila je kvadratne osnove, {irine 12 m po osi istokzapad, i pribli`no iste duìne (sl. 83). Uz trasu nekada{njeg poru{enog isto~nog bedema otkriven je, u duìni od oko 10 m, ostatak suhozida, od kamena srednje veli~ine ~ija
101
Sl. 83. Centralni sektor, kv. JN/1416 osnova ranosrednjovekovnog horizonta (R 1:100)
102
{irina nije prelazila jedan metar. Sa njegove severne strane uo~eno je skretanje pod pravim uglom, koje se moglo pratiti u duìni od svega 4 m. To bi bio jedini jasno definisani ugao ku}e. Od pribli`no sredi{njeg dela ovog suhozida odvajala se jo{ jedna trasa u suhozidu, preostala u duìni od oko 3 m. U njenoj strukturi bilo je i blokova sige od poru{ene konstrukcije svoda starije cisterne, koji su tu dospeli kao spolije. Ta~nu {irinu ku}e odre|uje ne{to bolje o~uvan ostatak njenog zapadnog zida u duìni od oko 6 m. Bio je gra|en u tehnici suhozida. Preostalo mu je samo zapadno lice u visini od tri reda kamena, koje je delom deformisano i obru{eno sa nagibom prema istoku. Posmatrane u celini, otkrivene suhozidne trase predstavljaju poslednje ostatke kamene supstrukcije jedne ve}e ku}ebrvnare, ~iji se izgled moè samo naslutiti. Bila je gra|ena nad kamenom suhozidnom osnovom prilago|enom nagibu terena. U tom smislu, moglo bi se zamisliti da visina suhozida u supstrukciji zapadnog zida brvnare nije prelazila visinu od 3 do 4 reda kamena, dok je sa suprotne, isto~ne strane suhozidni podzid mogao biti visok i gotovo 2 m. Prostor izme|u suhozidova verovatno je bio ispunjen zemljanim nasipom. Nad ovom suhozidnom osnovom nalazili su se zidovi od drvene gra|e, o ~ijem izgledu nema podataka. Ku}a 4, s obzirom na relativno velike dimenzije, verovatno je imala izdeljen unutra{nji prostor. Na takve mogu}e podele ukazuje ranije pomenuti trag sredi{njeg suhozida. Kulturni sloj ranosrednjovekovnog horizonta u prostoru ku}e 4 ukazuje na neke pretpostavke koje bi se mogle odno-
siti na relativnu hronologiju gra|enja i ru{enja ove brvnare. Ima se utisak da je ku}a 4 nastala u vreme ponovnog naseljavanja ovog prostora i obnove, odnosno gra|enja ranosrednjovekovnog utvr|enja. Me|utim, ovo prostrano zdanje poru{eno je, a dobrim delom i razgra|eno jo{ u vreme obrazovanja ranosrednjovekovnog sloja. Na to ukazuje stanje u kome su se nalazili njeni ostaci, kao i ~injenica da se na tom prostoru, ~ak i delom preko uru{enih suhozidina, formirao pomenuti sloj. Struktura tog sloja ne odslikava celinu eventualnog ku}nog inventara, ve} pre nasipa koji se obrazovao u okviru neke vrste otpadnog prostora. Na toj povr{ini, najve}a koncentracija keramike uo~ena je u nekada{njem severozapadnom uglu ku}e, dok su u sredi{njem delu kv. J/16 otkrivena dva fragmentovana lonca. U odnosu na nalaze iz srednjovekovnog sloja posmatranog u celini, ovde je uo~ena najve}a koncentracija nalaza od oko 930 ulomaka keramike koji poti~u od 5060 posuda. Me|utim, valja ista}i da su to bili relativno sitni fragmenti bez dovoljno elemenata za sagledavanje izgleda ve}ine oblika (sl. 84). Tako|e, postojao je i problem razvrstavanja i utvr|ivanja broja vr{nika i crepulja, budu}i da imaju sli~ne odlike. Posmatrane u celini, tipolo{ki opredeljene kerami~ke posude sastoje se od relativno skromnog broja lonaca, kojih je prepoznato svega {est (tipovi II/2, sl. 84/3; II/4; II/12, sl. 84/1; II/15, 84/2). Relativno brojno zastupljeni su vr{nici, i to 12 primeraka kalotastog oblika (tipovi III/1, sl. 84/6, 8 kom. i III/6, 4 kom.) i oko osam ne{to ve}ih koni~nog oblika (tipovi III/2, sl. 84/7 i III/3). Najbrojnije su, izgleda, bile
1 4 7
Sl. 84. Centralni sektor, ku}a 4 tipovi kerami~kih posuda (R 1:4)
103
Vrsenice
10
1 4 7 11
12 2 5 8
13
15
16
14
18
19
17 22 23
20
21
24
Sl. 85. Centralni sektor, ku}a 2, mla|a faza tipovi kerami~kih posuda (R 1:4)
104
crepulje, rusti~no oblikovane, zaobljenih ili uspravnih ravnih zidova (tip IV/3, 1618 posuda i tip IV/2, sl. 84/5, 1013 posuda). Odnos broja posuda prema zastupljenim formama 6 lonaca, oko 20 vr{nika i blizu 30 crepulja sasvim je osoben u odnosu na druge ranosrednjovekovne celine u Vrsenicama. Od ostalih nalaza sa prostora ku}e 4 mogli bi se izdvojiti jedan fragmentovani no` (kat. br. 158/10, sl. 99/6), brus (kat. br. 162, sl. 100/1), zatim alatka za tka~ki razboj (kat. br. 201, sl. 102/2), kresivo (kat. br. 202, sl. 102/23) i jedna manja klamfa (kat. br. 235, sl. 102/24). Ku}a 2 mla|a faza Na mestu starije paleovizantijske ku}e 2, kao i na okolnim povr{inama, otkriven je mo}an sloj ranosrednjovekovnog horizonta sa tragovima poàra i ugljenisanih konstrukcija, {to ukazuje da je ovaj prostor intenzivno kori{}en i u pomenutom mla|em razdoblju (sl. 83). Moè se pretpostaviti da je nad relativno dobro o~uvanom starijom suhozidnom supstrukcijom u vreme obnove, odnosno zasnivanja ranosrednjovekovnog utvr|enja, podignuta nova brvnara. Na ovakav zaklju~ak upu}uje ~injenica da se gotovo do nivoa njenog poda prate relativno brojni mla|i arheolo{ki nalazi iz vremena obnove, kao i ulomci srednjovekovnih posuda iznad ravni ugljenisanog praga. Po svojoj konstrukciji ova brvnara se nije bitno razlikovala od one starije. Budu}i da je stradala u poàru, u sloju destrukcije je otkriveno dosta ugljenisanog drveta, kao i tragova izgorelog ku}nog lepa. To ukazuje, kao {to je ve} istaknuto, da je nad kamenim suhozidinama, o~uvanim ili obnovljenim gotovo do jednog metra visine, podignuta konstrukcija od vodoravno poloènih drvenih oblica, koje su sa unutra{nje strane bile obloène blatnim lepom. Obnovljena brvnara nije imala, poput one starije, spolja isturenu pe}, ~iji su ostaci u ovom razdoblju negirani i zatvoreni kulturnim slojem. Arheolo{ki ostaci jasno ukazuju na na~in gra|enja ove ku}e i gabarit njene osnove. Me|utim, kulturni sloj sa koncentracijom nalaza u zonama uz spoljne zidove ku}e upu}uje na neke pretpostavke koje se ne bi mogle sasvim pouzdano dokazati. Ima se utisak da su uz osnovni korpus ku}e postojali i pridodati aneksi, po svemu sude}i drvene nadstre{nice. Jedna takva konstrukcija, gotovo je izvesno, mogla je postojati ispred ulaza u ku}u, sa njene isto~ne strane,
u me|uprostoru prema nekada{njoj trasi Isto~nog bedema, koji je u to vreme ve} bio poru{en, sa ostacima preostalim ispod ravni tla i zatvorenim stabilnim kulturnim slojem. Ne bi se mogla isklju~iti ni mogu}nost da je sli~an aneks postojao i uz njen severni zid. Iz kulturnog sloja u samoj ku}i, kao i na okolnim prostorima koji bi sa njom ~inili jedinstvenu celinu otkriveno je mno{tvo ulomaka keramike. Prilikom obrade, radi lak{e analize, ovaj materijal je prema mestu nalaza podeljen u tri osnovne skupine, koje se, kao {to }emo videti, me|usobno ne razlikuju. Iz unutra{njosti ku}e 2 poti~e oko 380 ulomaka keramike (sl. 85), me|u kojima je prepoznato 35 posuda, i to: 12 lonaca (tip II/9 sa tri posude, sl. 85/3; tipovi II/1, II/10 sa po dve, sl. 85/6, i ostali tipovi II/3, II/6, II/8, II/11 i II/16, sl. 85/1, 10, 2, 4 sa po jednim primerkom), zatim 14 vr{nika (najbrojniji tip III/2 sa sedam primeraka, sl. 85/16; tipovi III/3, sl. 85/18 i III/5, sl. 83/14 sa tri; zatim, tip III/1, sl. 85/15 sa dva i III/8 sa jednim primerkom) i 9 crepulja, me|u kojima je tip IV/1 (sl. 85/2223) zastupljen sa ~etiri, a tip IV/2 (sl. 85/2021, 24) sa pet posuda. U ovoj dosta raznorodnoj skupini posuda, pored lonaca, posebnu pa`nju privla~e vr{nici, koji se me|usobno razlikuju kako po strukturama glina od kojih su ra|eni, tako i po na~inu oblikovanja. Preostali nalazi poti~u iz ostale dve skupine, za koje smo pretpostavili da poti~u iz aneksa uz spoljne zidove ku}e. Na prostoru uz severni zid ku}e otkrivena je zna~ajna koli~ina od preko 270 ulomaka keramike. U ovoj skupini bilo je mogu}e prepoznati delove 11 posuda kao i mno{tvo fragmenata lonaca, vr{nika i crepulja koji nisu mogli biti bliè tipolo{ki odre|eni. Me|u identifikovanim posudama su ~etiri fragmentovana lonca (tipovi II/4, II/9 i II/14), zatim ~etiri vr{nika (tip III/1) i tri crepulje (tipovi IV/2 i IV/3). Znatno manja koli~ina nalaza poti~e sa prostora ispred ulaza u mla|u ku}u 2. Tu je bilo svega tridesetak ulomaka ranosrednjovekovne keramike me|u kojima su se mogli prepoznati delovi tri lonca razli~itih tipova (II/16, II/21 i II/23), a bilo je i nekoliko ulomaka vr{nika i crepulja. Na osnovu analize pomenutog materijala mogu}a su izvesna zapaànja o kerami~kim posudama sa ovog prostora, kao uobi~ajeno najbrojnijem arheolo{kom nalazu. Posmatrana u celini, keramika iz ranosrednjovekovne faze ku}e 2 u {irem smislu predstavlja posebnost s obzirom na koli~inu
105
Vrsenice
1 6 5
10
Sl. 86. Centralni sektor, prostor ku}e 3 tipovi kerami~kih posuda (R 1:4)
posuda sa relativno ograni~enog prostora. Kada se zbroje sve ovde otkrivene i tipolo{ki opredeljene kerami~ke posude, dobija se impozantan broj od 19 lonaca, 18 vr{nika i 12 crepulja, {to bi bilo dosta neuobi~ajeno za jedan relativno mali stambeni objekat. Pri tome treba imati u vidu da je ovde re~ o jedinstvenoj kerami~koj celini koja sadrì proporcionalan broj lonaca raznih veli~ina, vr{nika i crepulja. Sli~na situacija uo~ena je i prilikom istraìvanja ranosrednjovekovnog horizonta u centralnom sektoru podgra|a tvr|ave Ras, gde je u celini oko vatri{ta otkriveno izme|u 75 i 85 posuda u pribli`no jednakom proporcijskom odnosu zastupljenosti istih vrsta posuda, odnosno lonaca, vr{nika i crepulja.195 U pitanju je o~igledno ista pojava koja ukazuje na posebno zna~enje ku}e 2a i okolnih prostora, o ~emu }e dalje biti ne{to vi{e re~i. Za razliku od veoma brojnih ranosrednjovekovnih kerami~kih nalaza, sa prostora ku}e 2, u {irem smislu, poti~e veoma malo metalnih predmeta. Tu su otkrivena tri manja gvozdena noà sa pravim se~ivom (kat. br. 158/79; sl. 99/35),
od kojih su dva sa prostora ispred ulaza u ku}u. Sa iste povr{ine je i jedna, uslovno re~eno, fragmentovana gvozdena alatka (kat. br. 262, sl. 102/16), koja bi mogla predstavljati deo svrdla. Jedna gvozdena igla (kat. br. 199, sl. 102/3) otkrivena je u arealu pretpostavljenog severnog aneksa. Iz sloja gari i destrukcije ku}e 2 poti~e jedna mala nau{nica ra|ena od bronzane ìce (kat. br. 145, sl. 96/2). Za datovanje mla|e faze ku}e 2, osim okvirno u razdoblje ranosrednjovekovnog horizonta, nema pouzdanijih podataka. Mogla je biti gra|ena ve} u vreme obnove fortifikacija i spaljena u vreme kona~ne destrukcije utvr|enja tokom prve polovine 10. veka, o ~emu }e dalje biti vi{e re~i. Prostor ku}e 3 U kvadratima LM/1415, nad prostorom spaljene paleovizantijske ku}e 3 otkriven je mo}an ranosrednjovekovni sloj crne
195
Popovi} 1999, 144149.
106
dimenzija (tip II/14, sl. 86/3), dok su ostali standardni, srednje veli~ine. Me|utim, ono {to ovu celinu ~ini osobenom u odnosu na ostale jeste nalaz zdele (tip I/1, sl. 86/5), koji predstavlja jedini primerak ove vrste posude sa prostora ranosrednjovekovnog utvr|enja u Vrsenicama. Ku}a 5? prostor paleovizantijske crkve U prostoru nekada{nje crkve, nad {utom od njenih razorenih zidova otkriven je relativno tanak ranosrednjovekovni sloj, ne{to intenzivniji u sredi{njem delu naosa. U ovom sloju nisu uo~eni tragovi istovremenih konstrukcija, te je te{ko re}i da li se me|u ru{evinama nekada{nje crkve nalazio neki manji drveni ranosrednjovekovni objekat, ili se odgovaraju}i sloj obrazovao u okviru otpadnog prostora. Do pouzdanog zaklju~ka u tom smislu te{ko je do}i, mada se arheolo{ki nalazi sa ovog prostora mogu smatrati zatvorenom celinom. U pitanju je ne{to preko 60 ulomaka keramike i jedna ve}a fragmentovana posuda. Me|u fragmentima, od kojih je samo manji broj bilo mogu}e tipolo{ki opredeliti, prepoznati su delovi jednog lonca, tipa II/11, zatim dva vr{nika i petsedam crepulja. Svakako najzanimljiviji i po mnogo ~emu jedinstven nalaz predstavljala je jedna ve}a plitka fragmentovana posuda debelih zidova, za koju se moè sasvim pouzdano pretpostaviti da je sluìla kao mangal, odnosno prenosni recipijent za àr (sl. 87).
Sl. 87. Centralni sektor, ku}a 5? recipijent za àr (R 1:6)
rastresite zemlje sa gari, prose~ne debljine izme|u 30 cm i 60 cm. Na povr{ini na kojoj je ovaj sloj istraìvan nije bilo mogu}e uo~iti nikakve tragove arhitekture, {to ne bi zna~ilo da na tom prostoru nije eventualno postojao neki manji drveni objekat ili nadstre{nica. Usled strukture sloja, kao i ~injenice da je na tom prostoru bilo i dosta korenja {umskog rastinja, eventualni tragovi drvenih konstrukcija ostali su neprepoznatljivi. No i bez takvih materijalnih ostataka, na osnovu skupine nalaza iz ovoga sloja ne bi se mogla isklju~iti mogu}nost da je neki drveni objekat tu mo`da i postojao. Iz sloja nad nekada{njom ku}om 3 poti~e oko 50 ulomaka kerami~kih posuda koji su u ve}ini tipolo{ki odre|eni (sl. 86). Prepoznato je 1617 posuda, me|u kojima su jedna zdela (tip I/1, sl. 86/5), ~etiri lonca (tipovi II/2, II/7, II/13 i II/14, sl. 86/4, 2, 1 i 3), zatim 56 vr{nika (tipovi III/1, III/2 i III/5, sl. 86/6, 7 i 9), kao i {est crepulja (tipovi IV/2, IV/3 i IV/5, sl. 86/8 i 10). Posude sa ovog prostora razli~ite su u pogledu oblika i veli~ina, a tako|e i prema stilu ukrasa, {to se odnosi prevashodno na lonce. Me|u njima, jedan je malih
Pokretni arheolo{ki nalazi iz slojeva ranosrednjovekovnog horizonta

Arheolo{ki materijal iz sloja ranosrednjovekovnog horizonta Gradine u Vrsenicama ~ine u najve}em broju ulomci keramike. Znatno re|i su delovi li~ne opreme i ku}nog mobilijara pr{ljenci, `rvnjevi, noèvi i brusevi, zatim primerci alata, kao i ostali metalni nalazi. Prema svojim tipolo{kim odlikama oni se naj~e{}e ne razlikuju od sli~nih predmeta iz starijih horizonata. U situaciji tipolo{ke sli~nosti izdvajanje mla|eg materijala vr{eno je prema stratigrafskim celinama. Svesni smo ~injenice da to ne mora biti i najpouzdaniji metod, budu}i da je u toku obrazovanja ranosrednjovekovnog sloja moglo dolaziti i do prodora starijeg materijala, ne toliko ukopavanjima koliko u procesu spiranja, koji je na ovom
107
Vrsenice
7 10
11
19
1 9 12
14 17 20
15
16
13
18
21
4 22 23
24
108
25
30
31
26
32
33
27
34
36
37 28 35 38
41 29
42
39
40
43
44
Sl. 88. Gradina u Vrsenicama pregled oblika kerami~kih posuda iz sloja ranosrednjovekovnog horizonta (R 1:4)
lokalitetu jasno uo~en. No, bez obzira na mogu}e gre{ke u slu~aju hronolo{ke atribucije pojedinih predmeta, to ostaje utemeljen poku{aj da se {to kompleksnije sagleda zna~ajno ranosrednjovekovno razdoblje u ìvotu utvr|enja na Gradini u Vrsenicama. Za razliku od metalnih izra|evina koje su, mada u malom broju, ipak zastupljene, ulomaka stakla u ovom poslednjem sloju uop{te nije bilo. Sli~na je, mada ne i sasvim jasna, situacija i sa ko{tanim predmetima. Svi nalazi ove vrste,
kao {to je ve} istaknuto, pouzdano su opredeljeni u kasnoanti~ko razdoblje. Izuzetak predstavlja samo jedan manji fragment ko{tanog ~e{lja iz sloja sa me{anim materijalom, koji bi mogao pripadati i ranosrednjovekovnom horizontu. S druge strane, kada je u pitanju grumenje gvozdene zgure, koje je prema uslovima nalaza svrstano u ranosrednjovekovni horizont, ne bi se mogla isklju~iti mogu}nost da neki od nalaza te vrste poti~u i iz starijeg razdoblja, o ~emu }e dalje biti vi{e re~i.
109
Vrsenice
Kerami~ke posude Sli~no kao u kasnoanti~kom ranovizantijskom razdoblju, i srednjovekovni nivo najbolje se uo~avao i izdvajao u isto~nom delu utvr|enja. Sadràj tog kulturnog horizonta ~inili su, u najve}em, ulomci keramike. Prema tehnolo{kim odlikama i oblicima, kao i prema regionu izrade, u ovom materijalu se razlikuje nekoliko skupina, pri ~emu u potpunosti preovla|uje keramika lokalne izrade, dok je pojava importa gotovo zanemarljiva. U ranosrednjovekovnom horizontu na|eno je ukupno 4.849 ulomaka keramike, od kojih 2.061 (preko 42%) poti~e iz zatvorenih celina. U odnosu na ukupnu koli~inu, broj tipolo{ki odre|enih posuda je mali, izme|u 245 i 255, {to ~ini svega oko 5%. Me|u posudama je najvi{e crepulja 92 do 95, neznatno manje je vr{nika 85 do 91, a zatim slede lonci sa 66 primeraka i svega jedna zdela. Uo~eni su i kr~azi, mada su od dve posude ovoga tipa otkriveni samo delovi dr{ki. U lokalnoj keramici se ve} na prvi pogled uo~avaju dve skupine posuda koje se razlikuju po na~inu izrade (sl. 88). Prva skupina, koju ~ine lonci i zdela, solidnog je kvaliteta, ra|ena je od gline pome{ane sa peskom, liskunom i, u manjoj meri, komadi}ima kre~njaka. Posude su oblikovane na spororotiraju}em ru~nom vitlu, boje pe~enja su svetle, prete`no nijanse okera, crvene ili mrke (sl. 89). Drugu skupinu, koju ~ine vr{nici i crepulje, odlikuje oblikovanje rukama, bez upotrebe vitla, i glinena smesa sa plevom, u pojedinim slu~ajevima i s kamen~i}ima. Svega nekoliko primeraka je druga~ije oblikovano na vitlu i izra|eno od gline peskovite fakture. Sli~no loncima, boje pe~enja su svetle, oker i mrkocrvenkaste. Lonci se javljaju u tri veli~ine (zapremine), tako da postoje male, srednje i velike posude koje su pribli`nih dimenzija u okviru tih kategorija. Iako odaju utisak dosta homogene celine, me|usobno se razlikuju u pogledu profilacije i, posebno, ukrasa. S obzirom na takav karakter gra|e, smatrali smo da bi bilo najpreglednije razmatrati ih u okviru skupina koje su sa~injene prema stilu ukrasa. Na taj na~in bilo je mogu}e utvrditi vrste posuda koje su bile najvi{e zastupljene, {to }e biti podatak od zna~aja u budu}im razmatranjima karaktera kerami~ke produkcije celog ovog regiona. U kerami~kom materijalu ranosrednjovekovnog horizonta Gradine u Vrsenicama dve vrste lonaca predstavljaju u potpunosti odre|en i standardizovan proizvod. Me|u po-
Sl. 89. Lonci iz sloja ranosrednjovekovnog horizonta
Sl. 90. Mali lonac tip II/22 (foto V. Vidosavljevi})
sudama za kuvanje jela, srednje veli~ine, to je svakako skupina koju ~ine lonci loptastog i jajolikog oblika, ukra{eni vodoravnim, manje ili vi{e pravilnim paralelnim urezima (kat. br. 67, 73; sl. 82/10, 85/13, 86/2, 88/5, 20, 21, 19; 89/13). Bilo ih je mnogo vi{e nego ve}ine ostalih 13, {to u odnosu na ukupnu koli~inu lonaca iznosi oko 2%. Iako su me|usobno veoma sli~ni u op{tem izgledu, o~igledno je da u osnovi postoje dva tipa posuda razli~itih po profilaciji. Lonci loptastog oblika su {ire otvoreni i imaju {iroko stabilno dno (kat. br. 67; sl. 82/10, 88/20), dok su lonci jajolikog oblika izduèni i imaju uzano dno (kat. br. 73; sl. 85/13, 86/2, 88/21). Za jedan od primeraka (sl. 88/19) moglo bi se re}i da ima bikoni~an trbuh, me|utim, pre smo skloni mi{ljenju da u ovom
110
konkretnom slu~aju nije postojala namera da se napravi takav oblik, ve} da je do{lo do sleganja gornjeg dela posude u toku procesa su{enja. Za ove jednostavne lonce neposredne analogije nismo prona{li u bliòj okolini, ali su posude veoma sli~ne profilacije i ukrasa svojevremeno otkrivene na
Sl. 91. Lonac sa prostora mla|e ku}e 2 (foto V. Vidosavljevi})
tvr|avi Ras, na prostoru oko vatri{ta na Centralnom sektoru.196 Me|utim, od na{ih nalaza ovi lonci su prili~no razli~iti u tehnolo{kom pogledu, {to bi se posebno odnosilo na znatno tanje zidove. Posude veoma sli~ne po ukupnom izgledu uo~ili smo i na nalazi{tu Kulina u selu Ro{ci, u okolini â~ka,197 kao i na nekropoli Garvan u Bugarskoj, gde su upotrebljene kao urne.198 U koli~ini koja je identi~na prethodno navedenim javljaju se i mali lonci loptastog oblika (kat. br. 70, 71, 74; sl. 82/47, 88/7, 9, 10, 12). Kod ovih posuda osnovna razlika u profilaciji u najve}oj meri proizilazi iz proporcija, odnosno manje ili ve}e {irine otvora, osim u slu~aju najmanjeg me|u njima, koji pre podse}a na neku vrstu ~a{e nego na lonac (kat. br. 88; sl. 88/13 i sl. 90).199 Ono {to ih u velikoj meri ~ini prepoznatljivim i druga~ijim od ostalih jeste ukras koji ~ini kombinacija uboda i ureza. Ubodi su izvedeni ~e{ljem u vidu kosih nizova koji tvore manje ili vi{e pravilan motiv riblje kosti, dok su vodoravni urezi zapravo okvir za taj centralni motiv. Samo u dva slu~aja (sl. 88/7, 85/5) uo~ena je kombinacija uspravnih uboda na ramenu i nizova gustih talasastih ureza na telu posude, s tim {to je jedan od nazna~enih primeraka ve}ih dimenzija. Ovakav ukras, prepoznatljiv upravo po ubodima koji ~ine glavni motiv, javlja se i na pojedinim loncima iz okoline â~ka i u materijalu iz Pernika u Bugarskoj.200 Tako|e, valja napomenuti da ovo nisu jedini nalazi malih lonaca na prostoru Gradine u Vrsenicama. Uo~eno ih je jo{ nekoliko i svi imaju ukras u vidu vi{estrukih talasastih ureza oko tela (sl. 86/1, 85/2, 8 i 88/11). U toku rada na ustanovljavanju dekorativnih skupina uo~eno je da se na najve}em broju posuda javlja ukras koji ~ine talasasti i vodoravni urezi kombinovani na nekoliko razli~itih na~ina. Svi zastupljeni vidovi vodoravnih i talasastih ureza ne razlikuju se mnogo od stila ukrasa na posudama iz drugih regiona Balkana.201 Kao najrusti~nije ukra{en
196 197 198
Popovi} 1999, 146148, sl. 96/1, 5, 8. Radi~evi} 2003, sl. 3/3. Vàrova 1976, Obr. 4/4, 13/1, 16/3. Vàrova 1976, Obr. 93/6. Radi~evi} 2003, sl. 3/7, 9; ângova 1992, Obr. 45, 56/1, 2. Radi~evi} 2003, sl. 3/1, 2, 5, sl. 4/15; Vàrova 1976, Obr. 135/7; Comsa 1978, Figs. 4046; Zgodni Slovane 2002, 43, br. 24.
199 200
Sl. 92. Lonci iz celina ranosrednjovekovnog horizonta: ku}a 1 (2), ku}a 2 (1 i 3)
201
111
Vrsenice
Sl. 93. Deo lonca iz kompleksa ku}e 4 Sl. 94. Delovi vr{nika iz slojeva ranosrednjovekovnog horizonta
izdvojili smo jedan lonac sa prostora mla|e faze ku}e 2, sa kombinacijom talasastih i vodoravnih ureza koji se pruàju do neposredno iznad dna (kat. br. 87; sl. 85/9, 91). Urezi su izvedeni gustim ~e{ljem, osim na vratu, gde je valovnica urezana, po svoj prilici, {tapi}em. Sli~an koncept imaju ukrasi na jo{ dva lonca (sl. 82/1, 88/1), dok se i na dve manje posude (kat. br. 86, 89; sl. 82/8, 88/17) prepoznaje isti manir u izvo|enju. Svakako, ovo nisu i jedini primeri urezivanja {tapi}em, dvobridim i trobridim ~e{ljem na dosta lonaca javljaju se pre svega raznovrsni talasasti urezi, od gustih i relativno pravilnih do razvu~enih, neujedna~enih, mestimi~no i prekinutih (sl. 79/2; 82/8, 9; 85/4, 6, 7, 10, 11; 86/1; 88/8, 16, 23, 24 i 92/13). Me|u pomenutim primercima izdvaja se nekoliko posuda koje su sli~ne u tolikoj meri da smo uvereni da ih je radio isti grn~ar (kat. br. 72; sl. 85/1, 88/2). Dosta homogenu skupinu ~ine posude sa jednostavnijim ukrasom nekoliko valovnica urezano je {tapi}em du` tela (sl. 85/3, 4, 86/4, 84/2, 88/4, 6, 15), pri ~emu je na pojedinim nalazima to izvedeno prilikom duèg rotiranja posude, tako da je do{lo do preklapanja ureza (sl. 84/3, 88/18). Re|i je slu~aj da je ovakav talasasti urez uklapan sa vodoravnim urezom u ne{to kompleksniji motiv (kat. br. 79, 83, 84; sl. 86/1, 88/3, 14). Prilikom istraìvanja na isto~nom delu Gradine, najpre 1989. godine i kasnije u kompleksu ku}e 4, otkriveni su lonci
u ve}oj meri razli~iti od ostalih kerami~kih nalaza, a najvi{e u profilaciji oboda i stilu ukrasa (kat. br. 78; sl. 84/1 i 93). Po tim elementima oni se mogu dovesti u vezu sa posudama kakve su u velikim koli~inama nalaène u utvr|enjima i naseljima du` Save i Dunava.202 Me|utim, ovi primerci su iz kasnijeg vremena, iz 1112. veka, {to ponovo aktuelizuje pitanje hronologije keramike ovog stila na {irem podru~ju Balkana, o ~emu }e kasnije biti vi{e re~i. Kao {to je pomenuto na po~etku ovog odeljka, u ranosrednjovekovnom horizontu Gradine u Vrsenicama bilo je najvi{e vr{nika, a potom i crepulja. Ve} na prvi pogled je primetno da su nalazi vr{nika ve}i, tako da imaju mnogo vi{e elemenata za pouzdanije prepoznavanje celovitog izgleda, za razliku od crepulja od kojih su nalaèni znatno sitniji ulomci. Prilikom obrade i identifikacije ulomaka pojedini nalazi su izazivali nedoumicu, koja nije razre{ena do kraja. Re~ je o skupini primeraka oblikovanih na vitlu i ukra{enih vodoravnim urezima, koji su identifikovani kao vr{nici (kat. br.
202
Biki} 1994, sl. 3, 4, str. 4750, sa navedenom literaturom.
112
94; sl. 85/14, 86/9, 88/10, 11 i 94/1). Nedoumica u vezi s takvim opredeljenjem postoji najvi{e zbog zavr{ne plohe koja je oblikovana sli~no dnu kod nekih zdela, zbog ~ega smo pomi{ljali da su ove posude mo`da sirnice. Me|utim, kako za oblik nismo na{li paralele u literaturi koja nam je bila na raspolaganju, izdvojene su me|u vr{nicima u zaseban tipolo{ki oblik. Izuzev pomenutih nalaza, crepulje i vr{nici imaju identi~ne tehnolo{ke odlike. Velika ve}ina primeraka je rusti~nog izgleda, sa komadi}ima pleve i kamen~i}ima u strukturi, i oblikovana je bez upotrebe vitla. Me|utim, u obema vrstama postoje i primerci napravljeni od gline pome{ane sa krupnozrnim peskom i oblikovani na spororotiraju}em ru~nom vitlu (kat. br. 96, 98; sl. 88/33 i 42). Osim {to ih ima najvi{e po koli~ini primeraka, vr{nici se javljaju u velikom broju razli~itih oblika osam, koji su sasvim jasno odre|eni (kat. br. 9097). Me|u koni~nim, kalotastim i zvonolikim ima dubokih i plitkih vr{nika, pa stoga pretpostavljamo da su kori{}eni za pripremu razli~itih namirnica i jela, ako ne i namenski pravljeni. Pojedini me|u njima, poput kalotastih vr{nika (kat. br. 90, 95; sl. 86/6, 84/6, 7, 88/25, 30), oblikom asociraju na poga~e, pa se ~ini verovatnim da su sluìli upravo (mo`da i jedino) za pe~enje hlebnih poga~a. Svi primerci su pribli`nih dimenzija, pre~nika otvora izme|u 24 cm i 28 cm. Tako|e, njih je bilo i najvi{e izme|u 38 i 41. Ne{to manje, 19 ili 20, bilo je dubljih koni~nih vr{nika koji se javljaju u pribli`nim veli~inama, sude}i prema pre~niku otvora izme|u 22 cm i 29 cm (kat. br. 91; sl. 82/3, 84/7, 85/16, 19, 86/7, 88/2627, 31, 94/2). Upola manje od prethodno pomenutih (1012) bilo je plitkih koni~nih vr{nika, koji se tako|e javljaju u pribli`nim veli~inama, sa pre~nikom otvora izme|u 24 cm i 30 cm. Ostali vr{nici, prete`no koni~nog oblika, pojavljuju se u zna~ajno manjem broju, s tim da je uo~en samo jedan duboki zvonoliki primerak (kat. br. 97, sl. 85/17). Uz to, dva me|u njima, jedan duboki kalotasti (kat. br. 93, sl. 88/32) a drugi duboki koni~nog oblika (kat. br. 96, sl. 88/33), imaju iste pre~nike svega 20 cm, {to ih ~ini najmanjim me|u nalazima ove vrste. Za razliku od vr{nika, crepulje nisu raznovrsne. Izdvojeno je svega tri oblika (kat. br. 98100), i to na osnovu poloàja zida u odnosu na dno. U tom smislu, postoje crepulje koni~nog oblika sa kosim ravnim zidom i isko{enim zao-
Sl. 95. Delovi crepulja sa urezanim motivima (12) i dr{ke amforoidnih kr~aga (34)
bljenim zidom, kao i one sa gotovo uspravnim zidom u odnosu na dno. Kao {to je pomenuto, retki su ulomci koji su dovoljno veliki da bi se pouzdano mogle utvrditi njihove dimenzije. Na osnovu raspoloìvih delova, kao i retkih u celosti sa~uvanih primeraka, crepulje su imale pre~nik od oko 30 cm. Na povr{ini dna, sa unutra{nje strane, na dve crepulje javljaju se urezani linearni motivi, ~ije zna~enje ostaje nejasno budu}i da su od tih posuda otkriveni samo mali delovi (kat. br. 101 102, sl. 95/12). Tako|e, me|u nalazima je uo~ena i jedna sasvim mala posuda igra~ka u obliku crepulje uspravnih zidova (kat. br. 103, sl. 88/40). Pored lokalne keramike, u ranosrednjovekovnom horizontu Gradine u Vrsenicama registrovana je pojava importovanih posuda. Re~ je o posudama sasvim osobenog izgleda masivnim kr~azima sa dve dr{ke koji su ra|eni od gline peskovite fakture i imaju crvenu boju pe~enja (sivu na prelomu) i ugla~anu povr{inu. Me|utim, u toku istraìvanja otkriveni su samo delovi dve dr{ke (kat. br. 104; sl. 95/3, 4), {to ne dopu{ta detaljniju analizu ovih nalaza. Podse}anja radi, amforoidni kr~azi proizvo|eni su na podru~ju Bugarske, a najve}i obim proizvodnja je imala tokom 910. veka.203 Sude}i
203
Don~eva-Petkova 1977, 7785.
113
Vrsenice
prema tehnolo{kim osobinama, na{i nalazi su sli~ni posudama proizvo|enim u nekoj od radionica koje su delovale u oblasti Pliske i Preslava, sredi{ta tada{nje bugarske dràve. Na Gradini u Vrsenicama pomenuti nalazi su sasvim izuzetni i gotovo zanemarljive pojavnosti u odnosu na celinu kerami~kog materijala, za razliku od obli`njih tvr|ava Ras i Postenje, gde se amforoidni kr~azi javljaju u zna~ajnoj koli~ini, {to je podatak od izvanredno velikog zna~aja za tuma~enje karaktera nalazi{ta i populacije koja je u razdoblju ranog srednjeg veka naseljavala ovu tvr|avu, o ~emu }e dalje biti vi{e re~i. Pored kerami~kih posuda, u ranosrednjovekovnom horizontu Gradine u Vrsenicama otkriven je i jedan sasvim nesvakida{nji nalaz. Re~ je o masivnom recipijentu pravougaonog oblika, nalik crepulji ili velikom |uve~u (kat. br. 105, sl. 87). Me|utim, zbog njegove veli~ine, osobenog oblika i velike debljine zidova, isklju~ena je pomisao da je re~ o nekoj kuhinjskoj ognji{noj posudi. U nedostatku ikakvih paralela me|u do sada otkrivenim i publikovanim nalazima, na{ nalaz je identifikovan kao recipijent za preno{enje àra, {to bi odgovaralo kasnijem mangalu.
* * *
Keramika sa Gradine u Vrsenicama predstavlja sasvim osobenu celinu me|u nalazima iz ranijeg razdoblja srednjeg veka na podru~ju Srbije, i to ne samo po svojim odlikama ve} i po koli~ini nalaza i pouzdanom stratigrafskom kontekstu. Podse}anja radi, posude su otkrivene u kontekstima ku}a i na okolnim povr{inama, pri ~emu je na osnovu kerami~kog sadràja bilo mogu}e, dosta pouzdano, utvrditi hronologiju gradnje i gabarit stambenih objekata, a u pojedinim slu~ajevima i njihovu funkciju. Prema svim osobinama tehnolo{kim, formalnim i dekorativnim, kao i prema nazna~enim paralelama, ova keramika bi se mogla datovati okvirno u razdoblje 910. veka. Ve} na prvi pogled ovaj materijal ostavlja utisak homogene celine. Uo~eno je da su posude ra|ene na sli~an na~in, od smesa gline dosta ujedna~enog kvaliteta, sa peskom i, mestimi~no, komadi}ima kre~njaka u strukturi. Posude su, po svoj prilici, pe~ene na otvorenoj vatri, pri ~emu boja varira od svetle, okercrvenkaste, do tamnije, crvenkastomrke i mrkosive. Moè se re}i da generalnu ujedna~enost ove gra-
|e upotpunjava skupina keramike oblikovane bez upotrebe vitla (vr{nici i crepulje), bez obzira na izvesne tehnolo{ke razli~itosti poput komadi}a pleve i kamen~i}a u strukturi. U ovom materijalu, jedini u ve}oj meri razli~it je lonac na kojem su kombinovani ubodi noktom i vodoravni urezi (kat. br. 78; sl. 84/1 i 93). On je i u oblikovnom smislu specifi~an pre svega zbog plitkog `leba sa spoljne strane oboda, {to je kao prepoznatljiv detalj registrovano na tehnolo{ki naprednije ra|enim posudama koje su iz ne{to kasnijeg razdoblja, prete`no iz 1112. veka, o ~emu je ve} bilo re~i. Me|utim, na sada{njem, veoma skromnom nivou poznavanja ranosrednjovekovne keramike na podru~ju centralnog Balkana, posuda ove vrste moè se jedino posmatrati kao izuzetak ~ije zna~enje u ovom trenutku nije mogu}e realno i pouzdano sagledati. Naravno, postoji teoretska mogu}nost da se ovakvi lonci, kao nosioci jedne nove ideje u oblikovnom i dekorativnom pogledu, sporadi~no javljaju i ranije od pomenutog vremena, mada bi u ovom slu~aju to bilo skoro ~itavo stole}e ranije od hronologije utvr|ene za podru~je Balkana. Uz pomenute osobine, na{u keramiku u potpunosti odre|uje ukras, {to ukupan izgled posuda ~ini u punoj meri prepoznatljivim. Imaju}i u vidu sve pomenute osobine, pojedine posude na prvi pogled imaju sli~nosti sa materijalom iz obli`nje tvr|ave Ras, o ~emu je ve} bilo izvesnih naznaka. Re~ je o posu|u koje je otkriveno u celinama najstarijeg srednjovekovnog horizonta na ovom nalazi{tu, koji je vremenski opredeljen u razdoblje 910. veka.204 Me|utim, pomenute sli~nosti su sasvim op{te i nedovoljne da bi se taj materijal mogao su{tinski (idejno) smatrati delom iste proizvodne celine, izuzev vr{nika i crepulja koji se na oba nalazi{ta pojavljuju u pribli`nom odnosu i u veoma sli~nim oblicima. Isti slu~aj je i sa keramikom sa pojedinih nalazi{ta na podru~ju Bugarske, poput Gigena, Krivine, Plovdiva i Pernika,205 kao i iz rumunskog Podunavlja,206 s tim {to su uporedne analize ograni~ene na lonce, budu}i da nalazi crepulja i vr{nika tamo nisu registrovani. S druge strane, izvesna je i sli~nost, posebno u pogledu profilacije lonaca i stila dekora-
204 205 206
Popovi} 1999, 139159. Vàrova 1965, Obr. 66, 86, 87, 93, 96; ângova 1992, Obr. 45, 56/1, 2. Comsa 1978, Figs. 4046.
114
cije, sa istovremenom keramikom sa slovenskih nalazi{ta na podru~ju srednje Evrope.207 Ipak, po ukupnim odlikama, na~inu izrade te pojavi odre|enih oblika posuda i dekoraciji, na{i nalazi su najsli~niji keramici sa rubova ~a~anske kotline, poput posuda sa lokaliteta Kuline u selu Ro{ci, Gradine na Jelici i Sokolice u Ostri, koji su datovani u razdoblje 10. veka.208 Ovde nije re~ samo o me|usobnoj sli~nosti posuda, pre svega lonaca kao najrelevantnije skupine, ve} i o sli~nim karakteristikama keramike u celini. U tom smislu, od posebnog je zna~aja ~injenica da na Gradini u Vrsenicama gotovo u potpunosti nedostaju amforoidni kr~azi, koji su proizvo|eni u radionicama na podru~ju Bugarske, za razliku od obli`nje tvr|ave Ras, gde se pomenute posude javljaju u zna~ajnoj koli~ini. Sli~no Gradini u Vrsenicama, i na nalazi{tima u okolini â~ka pojava amforoidnih kr~aga je sasvim sporadi~na (deo jedne posude poti~e sa Sokolice).209 Ova ~injenica, ~ak i na skromnom nivou istraènosti ~a~anske kotline i areala Zapadne Morave, predstavlja sasvim re~it podatak, koji ima vrednost istorijskog izvora.210 U ovom konkretnom slu~aju ta keramika i na{i nalazi ~ine delove iste celine, odnosno predstavljaju jedinstven zanatski krug, koji se moè ozna~iti osobenim za naseobine onovremene Srbije. Nakit U celinama ranosrednjovekovnog horizonta otkrivena su svega dva primerka nakita, i to su nau{nice (sl. 96). Me|utim, za jedan od nalaza datovanje u razdoblje srednjeg veka smatralo bi se, najblaè re~eno, veoma neobi~nim. Re~ je o nau{nici od bronzane ìce koja je otkrivena u sloju gari i izgorele zemlje uz srednjovekovnu ku}u 2, {to je nesumnjivo srednjovekovni nivo (kat. br. 145, sl. 96/2). Ipak, ovaj nalaz, po svojim ukupnim odlikama, predstavlja jedan, dobro poznati, rimski tip nau{nice alke sa priveskom, koji je mogao biti tako|e od ìce, sa nanizanom jednom perlom, zatim u vidu kasete sa kamenom ili, mo`da, ko{aricom ra|enom od tanke ìce.211 Iako se ovakve nau{nice u najve}em broju javljaju u razdoblju od 2. do 4. veka, ima ih i kasnije, kao {to pokazuju nalazi iz nekropola 7. veka.212 Za bronzanu nau{nicu u vidu lunule, sa malim alkama nalemljenim uz donju ivicu (kat. br. 144, sl. 96/1), direktne analogije nismo prona{li u literaturi koja nam je bila na raspolaganju. îni nam se da ne}emo pogre{iti ukoliko je budemo
Sl. 96. Naunice iz sloja ranosrednjovekovnog horizonta (R 2:3)
posmatrali kao jedan od tipova lunulastih nau{nica, koje su tokom veoma dugog trajanja u zlatarstvu ra|ene u mnogo razli~itih vidova i tehnika.213 U tom smislu, na{ nalaz oblikom umnogome podse}a na skupocene nau{nice, ra|ene od zlata i dragog kamenja, kakve su na|ene u tzv. ostavama nakita i novca iz razdoblja 10. veka, poput nalaza iz Preslava i sa Krita.214 Tako|e, veoma sli~no ra|en donji deo alke javlja se i me|u nau{nicama koje, umesto alkica, na donjoj ivici lunule imaju nalemljene sitne granule u vidu kupastog ukrasa, kakve nalazimo, pored ostalih, i na podru~ju vizantijskog uticaja u karpatsko-podunavskom regionu tokom 9. veka.215 Oru`je Kao {to je to bio slu~aj i u starijim horizontima, i ovde su primerci oru`ja relativno retki, mada su u odnosu na ukupan broj metalnih predmeta iz ranosrednjovekovnog horizonta zastupljeni u ne{to ve}em procentu. U zatvorenoj celini ranosrednjovekovne ku}e 1 otkriven je fragmentovan i jako korodiran vrh koplja listolikog oblika sa koni~nim tulcem za nasa|ivanje na drvenu dr{ku (kat. br. 152, sl. 97/1). Usled slabe o~uvanosti, detalji obrade bodila se ne uo~avaju, {to oteàva bliè tipolo{ko odre|enje. Svojim osnovnim oblikom ono se bitno ne razlikuje od anti~kih i kasnoanti~kih
207 208 209 210 211
Pola~ek 1995, 131138, Abb. 812; Galu{ka 1995, 97106; Abb. 2, 4. Radi~evi} 2003, 223236, sl. 25. Radi~evi} 2003, 234235, sl. 5/7, 238241. Radi~evi} 2003, 238241. Popovi} 1996, kat. br. 24; Greek Jewelery 1997, Cat. No. 157; Ljubenova 1981, Obr. 122/5, 7; Garam 2001, Tafn. 12. Garam 2001, 3233, Taf. 13/2, 3. Greek Jewelery 1997, Cat. Nos. 199, 200. Totev 1993, 24, 25/a, b; Coche de la Fert 1957, 1826, Pl. II/47. Teodor 1981, Fig. 11/4.
212 213 214 215
115
Vrsenice
kopalja, kao ni od onih poznijih iz razdoblja punog srednjeg veka.216 Prema uslovima nalaza, pomenuto koplje iz Vrsenica moè se okvirno datovati u 910. vek. Ostali nalazi oru`ja iz sloja ranosrednjovekovnog horizonta su ~etiri vrha strelica sa trnom za usa|ivanje. Prema svom obliku mogu se razvrstati u dva osnovna tipa. Tri primerka (kat. br.153155; sl. 97/24) odgovaraju tipu deltoidnog oblika koji plitkim izduènim polukru`nim usecima prelaze u trn. Ovaj tip strelica, {iroko datovan u razdoblja od 9 do 14. veka, pojavljuje se u svojim varijantama na ~itavom nizu balkanskih lokaliteta.217 Posebno je ~est u Panoniji, gde predstavlja jedan od dominantnih oblika vrhova strela.218 Izrazito je brojan na ruskim lokalitetima,219 kao i na podru~ju Centralne Azije.220 U tvr|avi Ras je ovaj tip strelice (tip 2), zastupljen sa nekoliko primeraka, datovan u 12 vek.221
êtvrti primerak odgovarao bi tipu ~etvorobridog piramidalnog vrha, koji se bo~nim kosim zasecima suàva i prelazi u trn (kat. br. 156, sl. 97/5). Za ovaj oblik strelice, poznat u vi{e razli~itih varijanata, smatra se da je orijentalnog porekla. Kao vrsta prilago|ena za uspe{no dejstvo protiv ratnika u lamelnom ili kari~astom oklopu, veoma rano je u{ao u naoruànje romejskih strelaca. Sude}i prema procentualnoj zastupljenosti na istraìvanim balkanskim lokalitetima, moglo bi se zaklju~iti da je to bio jedan od osnovnih oblika strelica u zemljama vizantijskog kulturnog kruga. Tako|e, {iroko je bio rasprostranjen u Rusiji i zemljama Isto~ne Evrope, gde se javlja ve} u 89 veku, i ostaje u upotrebi sve do 14. veka.222 U tvr|avi Ras ~etvorobride strelice predstavljaju najzastupljeniji tip. Me|u ovim nalazima zastupljena je i varijanta analogna primerku iz Vrsenica,223 koji je ne{to stariji, budu}i da se prema celini materijala sa kojim je otkriven moè datovati u 910. vek. Potkovi Me|u materijalom iz Vrsenica to su veoma retki nalazi. Otkrivena je samo jedna u celosti o~uvana konjska potkovica, koja odgovara tipu polumese~astog oblika (kat. br. 272, sl. 98/1). Za ovaj oblik potkovice se smatra da je nastao po uzoru na jedan od rimsko-panonskih tipova.224 U hronolo{kom smislu opredeljivan je u razdoblje 1015. veka.225 U srednjovekovnim horizontima tvr|ave Ras, me|u brojnim nalazima potkovica, ove polumese~astog oblika ozna~ene su kao tip II, koji je zastupljen u odnosu na ostale sa oko 65%.226 Pri
216 217
[krivani} 1957, 7586; Kirpi~nikov 1966 (tip IV), 523. Popovi}, Ivani{evi} 1988, 142; Borisov 1989, 116117; ângova 1992, 176178; Vitljanov 1993, 123. Sebastiyen 1932, 196; Ruttkay 1976, 330. Medvedev 1966, 6370 (tipovi 4043, 49 i 53). Nicole 1999, 285293, fig. 746d. Popovi} 1999, 254, sl. 215. Sebastiyen 1932, 194195; Medvedev 1966, 8485, tipovi 9597. Popovi} 1999, 256, sl. 217/2. Vinski, Vinski-Gasparini, 1950, [22, 32]. Viki}, Walter, 1954, 5058; Drack 1990, 202205; Pfalum 2007, 308309, fig. 16. Popovi} 1999, 261, sl. 223.
218 219 220 221 222 223 224
225
Sl. 97. Oru`je iz sloja ranosrednjovekovnog horizonta (R 2:3)
226
116
njovekovni sloj (kat. br. 273, sl. 98/2). Analogija za ovaj tip ima sa poznosrednjovekovnih lokaliteta, te se stoga na{ primerak ne bi mogao sa sigurno{}u vremenski opredeliti. Noèvi i brusevi Iz sloja ranosrednjovekovnog horizonta izdvojeno je osam noèva. Me|u njima se posebno izdvaja no` sa se~ivom koje se blago povija ka za{iljenom vrhu, dok se u donjem delu nastavlja na punolivenu dr{ku, ~iji je zavr{etak pro{iren i na kraju konkavno udubljen (kat. br. 157, sl. 99/1). Za ovaj sasvim osoben tip noà, sa specifi~no modelovanom punolivenom dr{kom, nisu nam poznate analogije. Jasno je uo~ljivo da je oblik same dr{ke bio prilago|en specifi~noj funkciji, odnosno anatomiji ruke. Pri upotrebi je dr{ka obuhvatana sa ~etiri prsta, dok je palcem, koji je postavljan u polukru`no udubljenje na kraju dr{ke, vr{en pritisak. U takvom poloàju no` nije mogao sluìti za obi~no se~enje, ve} pre za bodenje, odnosno klanje ili ~ere~enje stoke. Budu}i da se pri analizi ovog nalaza ne moèmo osloniti na analogije koje nam nisu poznate, ostaje otvoreno pitanje i njegovog pouzdanog datovanja. Ovaj no` je otkriven na dubini od 0,30 cm izme|u ostataka ranosrednjovekovnih ku}a 4 i 10 (kv. K/14).
Sl. 98. Potkovice iz sloja ranosrednjovekovnog horizonta (R 1:2)
pore|enju ove vrste nalaza u Rasu sa onima iz Vrsenica uo~ava se velika disproporcija u broju otkrivenih primeraka. Me|utim, ukoliko izdvojimo samo one iz slojeva starijih od 12. veka (ukupno 6 komada), razlika nam se ~ini znatno manjom, ali je ipak nedovoljna da se objasni retkost te vrste nalaza u Vrsenicama. Drugi primerak predstavlja deo potkova za obu}u, koji bi se samo prema uslovima nalaza mogao razvrstati u ranosred-
Sl. 99. Noèvi iz sloja ranosrednjovekovnog horizonta (R 1:2)
117
Vrsenice
Sl. 100. Brusevi iz sloja ranosrednjovekovnog horizonta (R 2:3) Sl. 101. Tocilo i ve}i brus (R 1:3)
Na osnovu analize sloja iz koga poti~e sledilo bi datovanje u 910. vek, ali ne treba isklju~iti ni mogu}nost da je tamo dospeo u nekom kasnijem razdoblju, kada je prostor nekada{njeg utvr|enja ve} bio pust. Ostalih sedam noèva iz ranosrednjovekovnog sloja na Gradini u Vrsenicama pripadaju istom tipu sa pravim se~ivom, koje se blago povija ka za{iljenom vrhu, i s ravnom le|nom stranom (kat. br. 158; sl. 99/28). U pitanju je utilitarni oblik dugog trajanja koji se samo na osnovu tipolo{kih oblika ne moè pouzdano datovati. Isti tip noèva, kao {to je to napred ve} izneto, zastupljen je u slojevima kasnoanti~kog horizonta sa preko 10 celih ili fragmentovanih se~iva. Kao ne{to mla|e srednjovekovne analogije mogu se navesti nalazi iz tvr|ave Ras, gde je ovaj tip noà zastupljen sa oko 20 primeraka.227 Brusevi su kao prate}i pribor za o{trenje raznih vrsta se~iva zastupljeni i me|u nalazima iz ranosrednjovekovnog sloja, i to u ne{to ve}em broju nego {to je to bio slu~aj u slojevima starijih horizonata. Kao {to je to uobi~ajeno, ra|eni su od razli~itih vrsta lokalnog pe{~ara i naj~e{}e su amorfnih oblika (sl. 100/12). Radna povr{ina im je uo~ljiva sa jedne ili dve strane. Samo na jednom primerku uo~eni su tragovi upotrebe sa sve ~etiri strane. Drugom, re|em tipu odgovarala bi dva manja plo~asta brusa za finije o{trenje, koji su mogli biti no{eni kao deo li~ne opreme. Na jednom od njih o~uvana je i rupa za provla~enje vrpce (sl. 100/5).
227
Popovi} 1999, 262, sl. 226 (tip IV).
118
Osoben nalaz predstavlja fragmentovani kru`ni kamen za tocilo sa pravougaonim otvorom u sredi{tu za provla~enje osovine. Sude}i prema stanju grubo obra|ene radne povr{ine, na kojoj nema tragova kori{}enja, moglo bi se zaklju~iti da je ovaj kamen za tocilo stradao prilikom obrade i da nikada nije bio u upotrebi (kat. br. 170, sl. 101/1). Ova sprava, koja se po pravilu javlja kao deo opreme kova~kih radionica, nije uobi~ajena u ku}nim celinama, pa ostaje otvoreno pitanje gde je trebalo da bude kori{}ena. Najbliù analogiju na{em nalazu, kako funkcionalnu tako i tipolo{ku, predstavlja jedno tocilo iz ranosrednjovekovnog horizonta u tvr|avi Ras, koje je otkriveno u okviru jedne ku}ne celine.228 Alat i ku}na oprema Nalazi gvozdenih alatki u ranosrednjovekovnom sloju su dosta retki. U zatvorenoj celini ku}e 1 na|en je manji ~eki} za finija iskucavanja (kat. br. 179, sl. 102/1), koji se gotovo uop{te ne razlikuje od jednog sli~nog iz mla|eg kasnoanti~kog horizonta. U pitanju je oblik prilago|en za posebnu upotrebu, koji se o~igledno vremenom nije menjao. Od ostalih primeraka alata treba pomenuti dva dleta jedno za kamen (kat. br. 181, sl. 102/5) a drugo za finiji rad u drvetu (kat. br. 195, sl. 102/4), kao i gvozdeni probojac. Osim jedne gvozdene igle (kat. br. 199, sl. 102/3), ku}nom priboru bi pripadala i alatka za razboj. Ova vrsta alatke, koja je bila nasa|ena na drvenu dr{ku, ~esto je razli~ito interpretirana, kao zavr{etak koplji{ta ili deo pribora za ukra{avanje drvenih predmeta.229 Me|utim, preovladava mi{ljenje da je sluìla za prihvatanje i zatezanje izatkanog dela tkanine na horizontalnom razboju. Sli~ne alatke nalaène su na ~itavom nizu srednjovekovnih lokaliteta Centralnog i Isto~nog Balkana, gde su {iroko datovane od 10. do kraja 14. veka.230 Za na{a razmatranja je od posebnog zna~aja jedan analogni primerak otkriven u arheolo{kom kontekstu 1011. veka na lokalitetu Kobiljka, nekoliko kilometara jugozapadno od Vrsenica.231 Ku}nom inventaru, uz nekoliko konstruktivnih elemenata, odnosno klinova i dve male klamfe (sl. 102/710 i 2425), pripada i jedna kuka sa alkom za ko`ni remen (sl. 102/12), kao i komad gvozdene oplate sa u{icom za dr{ku (sl. 102/13). U pitanju je, po svemu sude}i, deo koji je zakivcima bio spojen sa recipijentom kotli}a od bronzanog lima. Uz ove nalaze treba pomenuti i jedan manji gvozdeni predmet u vidu izdu-
ène poluge koja se zavr{avala sa dva povijena kraka (kat. br. 214, sl. 102/11), koji je na bugarskim srednjovekovnim nalazi{tima prepoznat kao klju~.232 Dva analogna primerka otkrivena su i u srednjovekovnim horizontima tvr|ave Ras.233 Od predmeta li~ne opreme iz ranosrednjovekovnog sloja poti~e samo jedno kresivo, modelovano u vidu gr~kog slova beta (kat. br. 202, sl. 102/23). Ne upu{taju}i se detaljnije u analizu ovog oblika kresiva, pomenu}emo samo neke bliè paralele. Vi{e gotovo identi~nih primeraka otkriveno je u grobovima 89. veka na starohrvatskim nekropolama u okolini Nina.234 Jedan analogan fragmentovani primerak poti~e i iz tvr|ave Ras, gde je datovan u 12. vek.235 Sli~ni nalazi zastupljeni su na ~itavom nizu srednjovekovnih lokaliteta, gde su {iroko datovani u razdoblja od vi{e stole}a. Valja ista}i da je ovaj tip kresiva u gotovo neizmenjenom obliku ostao u upotrebi sve do na{ih dana. Pr{ljenci Me|u predmete ku}ne radinosti, kao relativno ~est arheolo{ki nalaz, spadaju pr{ljenci za vretena raznolikih oblika. Modelovani su od razli~itih materijala i, za razliku od kasnoanti~kih primeraka iz Vrsenica ra|enih od kamena a delom i kosti, kako je to ve} istaknuto, pr{ljenci iz ranosrednjovekovnog horizonta su isklju~ivo od pe~ene zemlje. Razli~itih su oblika, boje i fakture. Naj~e{}i su plo~asti, blago zaobljenih strana (kat. br. 290291, 293, 296297; sl. 103), a znatno re|i su koni~ni sa jednom ravnom stranom (kat. br. 294, sl. 103/5) ili bikoni~ni (kat. br. 295, sl. 103/6). Samo jedan od ovih primeraka ima ukras po obodu. U tipolo{kom smislu ovi oblici pr{ljenaka predstavljaju pojavu dugog trajanja i bez bitnih razlika prate se od razdoblja praistorije sve do poznog srednjeg veka. Analogni primerci na{im nalazima u znatno ve}em broju zastupljeni su me|u materijalom iz
228 229 230 231 232 233 234 235
Popovi} 1999, 159, sl. 94/2. Navedeno prema: Mini} 2007, 137, nap. 485486. Mini} 2007, 136, nap. 483484. Premovi}-Aleksi} 2003, 344, T. VI/8. ângova 1992, 161, sl. 144/1. Popovi} 1999, sl. 228/2122, kat. br. 546547. Belo{evi} 1980, 119120, T. XL. Popovi} 1999, sl. 228/19, kat. br. 512.
119
Vrsenice
2 3 4 5 6 7 8 9 11
15
16
13
12
14
10
17
21
24
18
19
20
22
23
25
Sl. 102. Gvozdeni predmeti iz sloja ranosrednjovekovnog horizonta: 16. alatke (R 1:2); 79. klinovi (R 1: 2); 11. klju~ (R 2: 3); 23. kresivo (R 2:3); 2425. klamfe (R 2:3); ostali predmeti (R 1: 2)
120
celosti. Jedini bolje o~uvani fragment, kome se mogao izmeriti nekada{nji pre~nik od 35 cm, otkriven je u kv. N/14. U njegovoj neposrednoj blizini na|ena su i dva fragmenta jednog drugog `rvnja. Osim ovih, postoje jo{ dva manja fragmenta `rvnjeva otkrivena u prostoru ku}e 4. Za razliku od situacije u Vrsenicama, u ranosrednjovekovnom horizontu tvr|ave Ras otkriveni su brojni ulomci `rvnjeva, me|u kojima i dva kompletna primerka sa donjim i gornjim kamenom.238 Ova pojava sasvim sigurno ne predstavlja slu~ajnost, ve}, po svemu sude}i, odslikava zastupljenost ìtarica u svakodnevnoj ishrani i ukazuje na razlike koje se u tom smislu uo~avaju izme|u ova dva lokaliteta. U pitanju je tema koja zahteva posebno prou~avanje, ~emu sada nije mogu}e pristupiti zbog nedovoljne istraènosti i malog raspoloìvog uzorka. Gvozdena zgura Ovu vrstu nalaza izdvojili smo posebno, budu}i da su sli~ni komadi zgure uo~eni na ve}em broju preliminarno istraìvanih lokaliteta na podru~ju Jugozapadne Srbije. Amorfni korodirani komadi preostali nakon topljenja gvozdene rude nalaèni su uglavnom u sloju ranosrednjovekovnog horizonta, i to ~esto u celinama koje su stratigrafski sasvim pouzdane. Rukovo|eni tim zapaànjem, skloni smo da nalaze iz povr{inskih i me{anih slojeva prevashodno pripi{emo razdoblju ovog horizonta. Me|utim, nalaza zgure, istina u znatno manjoj meri, bilo je i u kasnoanti~kim slojevima. Valja ista}i da je sli~nih nalaza bilo na gotovo svim kasnoanti~kim utvr|enjima koja su istraìvana u Ra{koj oblasti, kao i sistematski prou~enoj tvr|avi Ras.239 Ova pojava nam se ~ini logi~nom kada se ima u vidu da na {irem podru~ju ove oblasti postoje bogata rudi{ta gvo`|a (u Gluhavici na rubu Pe{teri, kao i Rogozni), gde je eksploatacija rude posvedo~ena u srednjem veku, a, po svemu sude}i, vr{ena je i tokom kasne antike.240 Osim uz same rudokope, otvoreno je pitanje gde je jo{ mogla biti vr{ena prerada rude, ali su neke metalur{ke delatnosti
Sl. 103. Kerami~ki pr{ljenci (18) i èton (9) iz sloja ranosrednjovekovnog horizonta (R 2:3)
srednjovekovnih horizonata u tvr|avi Ras, gde je izvestan broj modelovan od sekundarno obra|enih ukomaka keramike.236 Takvih primera, me|utim, nema me|u ranosrednjovekovnim pr{ljencima iz Vrsenica. @rvnjevi U toku arheolo{kih istraìvanja na Gradini u Vrsenicama uo~en je izuzetno mali broj fragmenata `rvnjeva, ina~e uobi~ajen na drugim nalazi{tima.237 U kasnoanti~kim horizontima nije zabeleèn nijedan nalaz te vrste. Ni u mla|em ranosrednjovekovnom sloju nije otkriven nijedan `rvanj preostao u
236 237 238 239 240
Popovi} 1999, 268, sl. 232. ângova 1992, 11. Popovi} 1999, 159. Popovi} 1999, 123. Popovi} 1995, 6988.
121
Vrsenice
verovatno obavljane i u samim utvr|enjima. Sli~no je moglo biti i u Vrsenicama, me|utim, osim nalaza zgure, o takvoj delatnosti nema pouzdanih arheolo{kih tragova.
* * *
Podaci do kojih se do{lo u toku istraìvanja najmla|eg sloja na Gradini u Vrsenicama omogu}avaju da se detaljnije razmotri nekada{nje zna~enje ranosrednjovekovnog utvr|enja, pronikne u njegove nekada{nje fizi~ke strukture, odnosno sistem odbrane i na~in stanovanja, kao i odredi vreme njegovog nastanka. U pitanju su veoma inspirativna saznanja {ireg zna~enja koja, osim arheolo{ke, imaju i svoju istorijsku dimenziju. I pored relativno oskudnih nalaza, u kojima uglavnom dominiraju ulomci keramike, i fragmentarno o~uvanih ostataka arhitekture, osnovna slika o ovom ranosrednjovekovnom utvr|enju se ipak mogla ste}i. Prostor napu{tenog i delimi~no razorenog paleovizantijskog utvr|enja ostao je po svemu sude}i, kao {to je ve} istaknuto, pust i nenaseljen vi{e od dva stole}a. Uslovi za ponovno naseljavanje i obnovu, odnosno dogradnju fortifikacija na zaravni vrha Gradine u Vrsenicama stekli su se najverovatnije po okon~anju velikih seoba, kada dolazi do stabilizacije i uspostavljanja teritorijalne organizacije novodoseljenog stanovni{tva. Na osnovu arheolo{kih nalaza taj proces se sa dosta sigurnosti moè datovati okvirno u 9. vek, bez pouzdanih elemenata za bliè vremensko odre|enje. O trajanju
ìvota u okviru branjenog prostora ranosrednjovekovnog utvr|enja saznanja do kojih se do{lo pruàju mogu}nost za izno{enje samo nekih, u manjoj ili ve}oj meri nedovoljno utemeljenih, pretpostavki, ali ne i pouzdanih zaklju~aka. Ranosrednjovekovni horizont na svim istraènim povr{inama, osim u slu~aju ku}e 4, u stratigrafskom smislu manifestuje se kao jednoslojan. To bi ukazivalo na relativno kratko kori{}enje utvr|enja u razdoblju od samo nekoliko decenija, a svakako ne duè od jednog stole}a. Ova pretpostavka bi se mogla potkrepiti ~injenicom da me|u arheolo{kim nalazima koji se dosta pouzdano mogu okvirno datovati u 9. i delom u 10. vek nema mla|eg materijala. To bi ukazivalo na mogu}nost da je ranosrednjovekovno utvr|enje postradalo i napu{teno mo`da ve} u prvim decenijama 10. veka. Kako je do toga do{lo, na osnovu arheolo{kih nalaza ne moè se pouzdano zaklju~iti. Me|u ostacima otkrivenih objekata, kao i u strukturi ranosrednjovekovnog sloja, uo~ljivi su tragovi poàra, {to bi moglo da svedo~i o nasilnom razaranju, ali to je pojava koja je mogla imati i druge uzroke. Me|utim, na malom istraènom segmentu ranosrednjovekovnog bedema nisu uo~eni tragovi poàra, {to ne ukazuje na kona~ni zaklju~ak, budu}i da je njegov najve}i deo ostao neprou~en. Navedeni arheolo{ki podaci sami po sebi su nedovoljni za svestranu analizu zna~enja ranosrednjovekovnog utvr|enja u Vrsenicama, ali uz analizu izvorne istorijske gra|e predstavljaju solidno polazi{te za {ira razmatranja.
122
Zaklju~na razmatranja
VODE]I SAZNANJA do kojih se do{lo u toku sistematskih arheolo{kih istraìvanja na Gradini u Vrsenicama, neophodno je razmotriti sve ~inioce koji su uslovili nastanak i kasniji razvoj utvr|enja. Potrebno je, tako|e, ponovo se osvrnuti na svaku od razvojnih etapa na lokalitetu, u poku{aju da im se utvrdi primarna funkcija i nekada{nje zna~enje u okviru {ireg konteksta de{avanja na centralnobalkanskom podru~ju tokom prvog milenijuma. Prirodne odlike Sjeni~kog polja, sme{tenog na visoravni izme|u planinskih masiva sa o{trom kontinentalnom klimom, umnogome su uticale na razvoj ove oblasti i njenu sudbinu u tokovima istorijskih zbivanja. Ovo relativno prostrano polje nalazi se u grani~nom podru~ju zapadnih i centralnih oblasti Balkana. Njegov isto~ni rub obeleàvaju grebeni Pe{terske visoravni, koji se spu{taju ka Novopazarskoj kotlini i izvori{nom delu Ra{ke. Na tom prostoru razme|avale su se praistorijske kulture, ali i proìmali kulturni uticaji sa juga i zapada. Ova prirodna granica razdvajala je rimske provincije Dalmaciju i Gornju Meziju, a posle Dioklecijanovih reformi, krajem 3. veka, novoformirane provincije Prevalitanu na zapadu, u ~iji okvir je ulazilo i utvr|enje u Vrsenicama, i Dardaniju na istoku.241 To zna~enje imala je jo{ dugo i u potonjim vremenima. Izostanak zna~ajnije arheolo{ke gra|e ukazuje na relativno slabu naseljenost ovoga podru~ja u razdobljima praistorije. Ni rimska osvajanja sre-
di{njih oblasti Balkana nisu u populacionom smislu izmenila zate~eno stanje. Ovo gotovo pusto podru~je na{lo se u okvirima provincije Dalmacije na samoj granici prema Gornjoj Meziji, koja se sa dosta izvesnosti moè pretpostaviti du` ruba Pe{terske visoravni. Za na{a razmatranja je od zna~aja ~injenica da je ova {ira regija Centralnog Balkana bila bogata mineralnim sirovinama. Susedna Mezija smatrana je provincijom rudarstva, a sli~no je bilo i u isto~nim oblastima Dalmacije.242 Res metallica ~inila je okosnicu privrede ovih oblasti, {to je bitno uticalo na organizaciju uprave i predodre|ivalo njihove razvojne tokove u doba antike, {to }e se posredno odraziti i na potonja razdoblja srednjeg veka. Ova prostrana brdsko-planinska teritorija bila je podeljena na rudarske oblasti koje su ulazile u okvire carskih domena, {to je bitno uticalo na ~injenicu da je to ostalo izrazito neurbanizovano podru~je. Sjeni~ko polje je sa dolinom Ra{ke ~inilo deo veoma prostranog carskog poseda koji je obuhvatao rudnike ibarskog regiona, a izgleda i one u isto~nom delu Dalmacije, u Polimlju i oko Srebrenice. Jedna ovakva territoria metallorum nije u privrednom smislu morala biti ograni~ena samo na prihode od ruda, ve} se nalazila u okviru ve}eg fiskalnog domena koji je obuhvatao carske njive, pa{njake, naselja i druge objekte eksploatacije provincijskog tla.243 Otvaranje novih rudnika i {irenje rudarskih radova predstavljalo je dugoro~an proces. U ibarskoj
123
Vrsenice
oblasti je eksploatacija ruda zapo~ela ve} tokom 2. veka, a sli~no je bilo i sa argentarijama u Polimlju i Isto~noj Bosni.244 Ove rane anti~ke rudarske centre povezivala je zna~ajna regionalna komunikacija koja je spajala zapadne oblasti Balkana sa dolinom Ibra i Kosovom.245 Prema rezultatima novijih istraìvanja, koja su obuhvatila detaljnu terensku prospekciju tla, a posebno nakon otkrivanja ~itavog niza kasnoanti~kih utvr|enja, trasa ove komunikacije posredno se moè dosta pouzdano odrediti. Od municipijuma S. na Kolovratu kod dana{njeg Prijepolja, odnosno doline Lima, ovaj anti~ki put je dolinom Mile{evke stizao do Sjeni~kog polja i dalje i{ao njegovim ju`nim rubom ka jugoistoku.246 Na tom pravcu, napu{taju}i ovo polje, prolazio je pored kasnoanti~kih utvr|enja u Tuzinju,247 na Trojanu248 i Ramo{evu,249 zatim presecao Ko{tam polje na krajnjem istoku Pe{teri, neposredno uz podno`je kasnoanti~kog utvr|enja na Ju`cu iznad Sopo}ana, i silazio u dolinu Ra{ke.250 Prate}i tok reke, put je presecao celu Novopazarsku kotlinu, gde se na njenom isto~nom rubu, izgleda, ra~vao u dva pravca. Jedan pravac je verovatno nastavljao ka istoku, prema glavnoj balkanskoj komunikaciji, dok je drugi, prolaze}i dalje kroz planinske klance Rogozne, preko Banjske stizao u dolinu Ibra (sl. 104). Za na{a razmatranja su od posebnog interesa tragovi postaja koje su se nalazile u funkciji obezbe|enja ove zna~ajne komunikacije, budu}i da se veoma blizu njene pretpostavljene trase nalazi Gradina u Vrsenicama. Poznata je ~injenica da su putevi kojima su iz rudarskih centara prevoèni dragoceni metali ka sredi{tu Carstva bili izloèni napadima razbojnika. Ta pojava bila je izraèna u Dalmaciji i Gornjoj Meziji, odnosno njenom ju`nom delu Dardaniji (latrones Dalmatiae et Dardaniae), tako da su bile potrebne i posebne intervencije vojnih jedinica.251 Stalne posade bile su raspore|ene po beneficijarnim stanicama, kojih je bilo u znatnom broju du` puteva kroz dardanski deo Mezije.252 Uz obezbe|enje transporta i vr{enje policijske slu`be, {to im je bila osnovna du`nost, starale su se i o prikupljanju naturalnog poreza, koji je, pored ostalog, sluìo i za izdràvanje legija na Dunavu.253 U poku{aju da razjasnimo nastanak najstarije gra|evine i zaposedanje zaravni na vrhu kupastog brega u Vrsenicama, po{li smo od gorenavedenih saznanja. Pretpostavljena
trasa pomenute anti~ke komunikacije, od koje nisu otkriveni arheolo{ki tragovi, zami{ljena je na osnovu odlika reljefa, zatim znatno poznijih svedo~anstava o njenim pojedinim deonicama, a posebno na osnovu rasporeda kasnoanti~kih utvr|enja koja su je mogla {tititi u razdoblju poznog Carstva. Ukoliko se pruàla ju`nim rubom Sjeni~kog polja, mogla je doticati podno`je Gradine u Vrsenicama, a nedaleko odatle skretati ka jugu i utvr|enju u Tuzinju. Poloàj na vrhu Gradine omogu}avao je odli~nu preglednost pobr|a na ju`nom rubu Polja i mogu}nost nadziranja puta. Prepoznavanje mesta ranijih beneficijarnih stanica 23. veka predstavlja sloèn problem usled ~injenice da se one ne mogu definisati kao specifi~an tip gra|evine, odnosno identifikovati samo prema odlikama ostataka arhitekture. Problem je i u samoj su{tini termina beneficijarna stanica, odnosno u tome da li svako mesto u kojem boravi beneficijar tokom svoje {estomese~ne slu`be moè biti tako interpretirano. Saznanja o njihovoj delatnosti svedo~e da su ponekad pojedina~no bili slati na zadatke zajedno sa vojnicima drugog vojnog ranga, kao i civilnim slu`benicima.254 No i pored ovih dilema, kao osnovni i najsigurniji pokazatelji postojanja beneficijarnih stanica ostaju epigrafski spomenici koje su podizali beneficijari.255 Me|utim, na deonici anti~kog puta od doline Lima, odnosno dana{njeg Prijepolja, pa sve
241 242
Mirkovi} 1980, 89108. O anti~kom rudarstvu Centralnog Balkana, sa navedenim izvorima i literaturom v.: Du{ani} 1977, 163167; Du{ani} 1980, 725. Du{ani} 1980, 40. Mirkovi} 1975, 106. Bojanovski 1987, 112115. Prema mi{ljenjima ranijih istraìva~a, put je iz Sjeni~kog polja skretao prema padinama Golije i spu{tao se u dolinu Ljudske Reke. Vidi: Premovi}-Aleksi} 1991, 4044, sa starijom literaturom. Premovi}-Aleksi} 2007, 288. Ivani{evi} 1989, 715. Ivani{evi} 1987, 512. Popovi} 1999, 292. Du{ani} 1991, 48. Mirkovi} 1971, 265. Mirkovi} 1985, 3031. Ott 1995, 100110. Ott 1995, 8588.
243 244 245 246
247 248 249 250 251 252 253 254 255
124
do Novopazarske kotline nema nijednog do sada otkrivenog epigrafskog spomenika. Usled toga nije pouzdano posvedo~eno ni postojanje beneficijarnih stanica, kojih je na toj deonici puta, bez sumnje, bilo. Kada je u pitanju poznije razdoblje, takve postaje u terminolo{kom smislu gube karakter beneficijarnih stanica budu}i da se od vremena Tetrarhija menja rang beneficijara koji prelaze u civilnu slu`bu u oficijumu guvernera provincije, vikara ili prefekta pretorija i preuzimaju du`nost pisara. Usled nedostatka neophodnih podataka, pouzdano prepoznavanje namene najstarije gra|evine otkrivene na Gradini u Vrsenicama veoma je oteàno i zasnovano je samo na posrednim saznanjima. Njena pozicija na dominantnom visu i poloàj u odnosu na pretpostavljeni putni pravac, kao i nepostojanje drugih istovremenih objekata u blizini, upu}uju na zaklju~ak da je u pitanju bilo zdanje sa vojnom funkcijom. Na to bi ukazivala i ~injenica da je sama gra|evina, budu}i da je imala spratnu konstrukciju, mogla biti u funkciji samostalne kule osmatra~nice. O tome da je svakako imala vojnu namenu posredno svedo~i i to {to je bila ugra|ena u odbrambeni sistem poznijeg utvr|enja. Blizak analogni primer uo~en je i na Gradini u Postenju, na isto~nom rubu Novopazarske kotline, gde je jedno starije zdanje sli~nih dimenzija, protuma~eno kao beneficijarna stanica, naknadno uklopljeno u bedem iz 4. veka.256 Imaju}i sve napred navedeno u vidu, uz dosta rezerve smo pretpostavili da se najstarija gra|evina na Gradini u Vrsenicama moè prepoznati kao rimska vojna postaja sa stalnom posadom, ~ija je osnovna uloga, po svemu sude}i, bila nadgledanje {ire okoline i kontrolisanje pretpostavljenog putnog pravca. Da li je, osim ove osnovne, imala i neke druge funkcije na ovom stepenu istraènosti ostaje otvoreno pitanje. Na ranije zaposednutoj zaravni na vrhu brega u Vrsenicama izgra|ene su u sedmoj ili osmoj deceniji 4. veka nove fortifikacije, {to je u toku arheolo{kih iskopavanja bilo mogu}e veoma dobro dokumentovati, posebno nalazima novca. Bedemima novog kasnoanti~kog utvr|enja bio je obuhva}en branjeni prostor od oko 0,5 ha. Nove odbrambene trase bile su prilago|ene zate~enim oblicima reljefa. Zaravan je bila obuhva}ena bedemima sa tri strane. Nova zidna platna podignuta su na isto~nom i zapadnom rubu iznad relativno
strmih padina, dok je bedemska trasa prema ju`noj, uslovno re~eno pristupa~noj strani, bila oja~ana glavnom, odnosno jedinom kulom utvr|enja. Prema severnoj strani, gde su okomite litice stena pruàle prirodnu za{titu, kamene fortifikacije nisu ni bile gra|ene. Utvr|enju se prilazilo sa istoka, putem ~ija se trasa u reljefu nazire i danas. U okvir novih fortifikacija bilo je uklju~eno i starije zate~eno zdanje beneficijarne stanice, koje je uklopljeno u novoizgra|eno isto~no zidno platno. U unutra{njosti novog utvr|enja za sme{taj vojne posade bila je, najverovatnije, namenjena duga~ka prostrana gra|evina podignuta uz zapadni bedem. Svoju raniju funkciju, po svemu sude}i, zadràlo je i starije zdanje rimske vojne postaje. Pored ovih gra|evina, u unutra{njosti branjenog prostora bilo je i retkih brvnara. Sude}i prema strukturi kulturnog sloja, sti~e se utisak da ovo kasnoanti~ko utvr|enje nije bilo intenzivno kori{}eno. Prema osnovnim odlikama svojih fortifikacija kasnoanti~ko utvr|enje u Vrsenicama spada u red brojnih brdskih tvr|ava koje u poznim razdobljima antike ni~u {irom Rimske imperije.257 êste su i u centralnim oblastima Balkana, gde su, naàlost, ostale jo{ uvek veoma slabo istraène. Zahvaljuju}i detaljnijoj terenskoj prospekciji, ne{to su bolje poznate na podru~jima Bugarske258 i Makedonije.259 Za razliku od upori{ta na dunavskom limesu ili uz zna~ajnije gradove, gde su dolazila do izraàja najbolja ostvarenja anti~ke vojne arhitekture, ove brdske tvr|ave lokalnog ili regionalnog zna~aja ne isti~u se posebno svojim fortifikacijama skromnim bedemima, retkim kulama i jednostavnim kapijama. Njihove osnovne prednosti u vojno-strate{kom smislu predstavljali su te{ko pristupa~ni i prirodno branjeni poloàji koji nisu iziskivali gra|enje posebno jakih, odnosno sloènijih fortifikacija. Posmatrane u tom kontekstu, fortifikacije u Vrsenicama u celini odgovaraju ostvarenjima kasnoanti~ke vojne arhitekture u unutra{njosti Balkana. Bilo je to jedno od brojnih utvr|enja regionalnog zna~aja koja se tokom 4. veka grade radi obezbe|ivanja glavnih komunikacionih
256 257 258 259
Mrkobrad 1997, 206209; Jovanovi} 1998, 713. Johnson 1983, 226245. Ov~arov 1982, 776. Mikul}i} 1996.
125
Vrsenice
Sl. 104. [ire podru~je Gradine u Vrsenicama sa pretpostavljenom trasom puta i kasnoanti~kim utvr|enjima
pravaca i zna~ajnijih privrednih resursa. Otvoreno je pitanje da li su sva ta utvr|enja bila deo jednog, u ve}oj ili manjoj meri jedinstvenog sistema odbrane unutra{njosti teritorija, ili su bila ograni~ena samo na funkciju odràvanja lokalne, odnosno regionalne bezbednosti. Naàlost, o ovom inspirativnom i sloènom problemu sada je veoma te{ko argumentovano raspravljati usled veoma slabe istraènosti i malog raspoloìvog uzorka. Imaju}i sve to u vidu, ulogu novog utvr|enja u Vrsenicama, kao i razloge za njegovo podizanje mogu}e je razmatrati prvenstveno u lokalnoj ravni. Na podru~ju Ra{ke oblasti, kao {to je napred ve} izneto,260 terenskim istraìvanjima bili su u ve}oj ili manjoj meri obuhva}eni ostaci preko 25 utvr|enja iz razdoblja 46. veka. Pri posmatranju njihove prostorne dispozicije mogu}e je naslutiti primarne funkcije ovih, naj~e{}e relativno malih, utvrda. Uo~eno je da nekoliko njih prati pretpostavljenu trasu puta koji je od zapada,
preko Sjeni~kog polja, zatim dela Pe{teri i dalje kroz Novopazarsku kotlinu, i{ao prema dolini Ibra i Kosovu (sl. 104). Jedno u ovom nizu bilo je i utvr|enje na Gradini u Vrsenicama. U funkcionalnom smislu, ova utvr|enja su zamenila ranije postaje koje bi se uslovno mogle nazvati beneficijarnim stanicama. O~igledno, tokom 4. veka, u uslovima slabljenja vlasti Carstva i sve ~e{}ih varvarskih prodora, postojala je potreba da se ja~im vojnim postajama obezbede va`ne komunikacije. Ostala kasnoanti~ka utvr|enja, rasuta po padinama Golije ili ju`nije u oblasti dana{njeg Tutina, bila su gra|ena, gotovo je izvesno, radi za{tite tamo{njih rudarskih podru~ja. Posmatrano u ovom kontekstu, kasnoanti~ko utvr|enje u Vrsenicama bilo je prevashodno namenjeno sme{taju vojne posade. O njenoj brojnosti ne moè se suditi isklju~ivo na
260
Vidi str. 1011.
126
osnovu rezultata arheolo{kih istraìvanja. Na broj posadnika, koji sasvim sigurno nije bio konstantan, uticalo je sigurno vi{e razli~itih ~inilaca. îni nam se da ne}emo pogre{iti ako pretpostavimo da ih je tu u najboljem slu~aju moglo biti nekoliko desetina. Kao {to je ve} ranije napomenuto, prema strukturi slojeva starijeg kasnoanti~kog horizonta d se zaklju~iti da u poslednjim decenijama 4. i dalje tokom 5. veka utvr|enje u Vrsenicama nije bilo intenzivno kori{}eno. Ne bi se mogla isklju~iti ni mogu}nost da je u tom razdoblju bilo i povremeno napu{tano. Otvoreno je pitanje da li je bilo napadano ili opsedano, ali valja ista}i da nema tragova koji bi ukazivali da je pusto{eno ili zna~ajnije ru{eno. Svoje najve}e i, po svemu sude}i, prvo razaranje kasnoanti~ko utvr|enje u Vrsenicama doìvelo je u drugoj deceniji 6. veka. Tom prilikom, usled tektonskog poreme}aja, gotovo u celosti je poru{en isto~ni bedem sa delom ju`nog bedema. Tada je postradalo i starije zdanje beneficijarne stanice, ~iji je ceo ju`ni zid poru{en. Tragovi sli~nih ru{enja uo~eni su i na sastematski istraìvanim utvr|enjima u dolini Ra{ke. U tvr|avi Ras, usled zemljotresa, obru{en je deo severnog bedema.261 Sli~ne {tete pretrpela je istom prilikom i tvr|ava u Postenju, gde je o{te}enje uo~eno na starijem isto~nom bedemu.262 U oba slu~aja, u obnovama su nova zidna platna podignuta na korigovanoj trasi koja je bila utemeljena na stabilnijem terenu. U Rasu je ova obnova datovana u prvu deceniju Justinijanove vladavine.263 Razaranja koja su ovde uo~ena mogu se sasvim pouzdano dovesti u vezu sa velikim razornim zemljotresom 518. godine, ~ije je epicentralno podru~je bilo na jugu Dardanije. O obimu razaranja koje je taj tektonski poreme}aj prouzrokovao najbolje govori izvorno svedo~anstvo, koje ovde navodimo u fragmentima: dvadeset i ~etiri kastela sru{ena su neprekidnim potresom zemlje u jednom trenu: od njih dva su utonula sa svojim stanovnicima, ~etiri sa polovinom razorenih gra|evina i izgubljenih svojih ljudi, jedanest sa tre}inom nesre}om uni{tenih domova a sva obli`nja utvr|enja napu{tena su od straha od ru{evina metropola Skupi ipak je do temelja sru{ena. Mnoga brda cele pokrajine raspolu}ena su ovim potresom zemlje i kamenje se valjalo sa njihovih delova.264 Znatne {tete i ru{enja ovaj katastrofalni potres izazvao je i u okolnim oblastima,265 me|u kojima se nalazilo i podru~je Gradine u Vrsenicama.
Posle ru{enja krajem druge decenije 6. veka utvr|enje na Gradini u Vrsenicama je, po svemu sude}i, veoma brzo obnovljeno, mo`da ve} tokom tre}e ili ~etvrte decenije istog stole}a. Naime, obnovom bedema starijeg utvr|enja i dogradnjom fortifikacija sa isto~ne strane obrazovano je novo, ne{to prostranije paleovizantijsko utvr|enje. U primenjenom sistemu odbrane ono se nije bitno razlikovalo od starijeg. I dalje je to bila samo jedna u nizu brdskih utvrda kakvih je u balkanskim provincijama Carstva, u razdobljima od ~etvrtog pa zaklju~no sa {estim vekom, bilo vi{e stotina. Na izvesne razlike u funkcionalnom smislu ukazuje struktura sloja mla|eg kasnoanti~kog horizonta, koja pokazuje znatno intenzivnije kori{}enje unutra{njeg prostora. Za razliku od ranijeg razdoblja, uo~eni su ostaci vi{e ku}abrvnara naseobinskog tipa, koje ukazuju da je tu stalno boravio izvestan broj ìtelja. Me|u nalazima iz ku}a zastupljeno je nekoliko primeraka zvonaklepetu{a, {to ukazuje na to da se stanovni{tvo naseljeno u okviru bedema intenzivno bavilo sto~arstvom. S druge strane, nema pouzdanih elemenata koji bi ukazivali na zna~ajnije prisustvo vojne posade. Kao sasvim nov element pojavljuje se jednobrodna crkva, podignuta na ru{evinama starijeg zdanja rimske vojne postaje. Pojava sakralnih zdanja u okvirima paleovizantijskih utvr|enja nije ni retka niti neuobi~ajena.266 Za na{a razmatranja su od posebnog interesa crkve koje su se nalazile u okvirima bedema manjih brdskih utvr|enja. U Ra{koj oblasti postoji nekoliko istraènih primera.267 U utvr|enjima bliè okoline Gradine u Vrsenicama tragovi sakralnih zdanja uo~eni su u Tuzinju i Grgajama. Me|utim, retki istraèni ostaci ovih skromnih tvr|avskih hramova ne pruàju pravu sliku njihove nekada{nje brojnosti, niti ta~nog zna~enja. Otvoreno je pitanje da li su bili namenjeni samo ìteljima
261 262
Popovi} 1999, 294295. Li~no zapaànje autora. Nije publikovano u izve{tajima, niti zapaèno od strane istraìva~a, vidi: Mrkobrad 1997, 206209. Popovi} 1999, 79. Marcell. com. 100, 718, navedeno prema: Guidoboni 1994, 312313. Za prevod sa originala autori duguju zahvalnost dr Gordani Tomovi}. Maksimovi} 2008, 26, nap. 41. Vidi str. 5657, sa navedenim primerima. Popovi} 1999, 295297.
263 264
265 266 267
127
Vrsenice
utvr|enja ili su predstavljali manja regionalna kultna sredi{ta sme{tena u bezbednim prostorima. Tako|e za budu}a razmatranja, kada se bude raspolagalo obimnijim podacima, bi}e od zna~aja razja{njavanje me|usobnog odnosa hramova intra muros i onih koji su se nalazili izvan utvr|enja, ali u neposrednoj blizini bedema, kakav je slu~aj, na primer, u Samogradu u Polimlju268 ili sa bazilikom kraj tvr|ave Ras.269 Sva napred navedena saznanja do kojih se do{lo u toku arheolo{kih istraìvanja ukazuju na zna~enje i nekada{nju funkciju paleovizantijskog utvr|enja u Vrsenicama, {to se mora posmatrati u pore|enju sa sli~nim pojavama na {irem balkanskom prostoru. Prve decenije 6. veka, posebno razdoblje Justinijanove vladavine, bile su obeleène naporima da se ponovo uspostavi i u~vrsti vladavina Carstva na podru~jima ju`no od Dunava. U Justinijanovoj koncepciji odbrane Balkana Severni Ilirik, u koji je spadala i Prevalitana sa susednim provincijama prema istoku, imao je centralno mesto. Pored obnove utvr|enja na limesu, teì{te je bilo i na organizovanju odbrane po dubini, kako bi se spre~ili prodori varvara prema unutra{njosti Balkanskog poluostrva. Trebalo je sistemom fortifikacija za{tititi one unutra{nje oblasti koje su se nalazile u zale|u dunavske granice i zatvarale pristup provincijama na obalama Sredozemlja.270 U tom procesu, teì{te je bilo na obnavljanju i oja~avanju zapu{tenih starijih utvr|enja, dok su u znatno manjem broju gra|ene i nove fortifikacije. O tom velikom poduhvatu veoma su re~iti podaci iz Prokopijevog spisa De aedificiis, gde je poimenice navedeno vi{e stotina obnovljenih ili novopodignutih tvr|ava u balkanskim provincijama Carstva.271 Nabrojane su, po svemu sude}i, samo zna~ajnije fortifikacije u ~ijem je obnavljanju ili gra|enju u~estvovala carska vlast. Me|utim, broj fortifikacija na terenu je, izgleda, bio znatno ve}i, {to se moè pokazati na primeru susedne Dardanije, budu}i da za Prevalitanu ne postoje sli~ni podaci. Prokopije u Dardaniji pominje 61 obnovljenu i 8 novopodignutih, odnosno ukupno 69 tvr|ava.272 Me|utim, samo u delu Ra{ke oblasti koji se nalazio u okviru Dardanije evidentirani su prilikom detaljne terenske prospekcije ostaci gotovo 20 tvr|ava koje su bile u funkciji tokom 6. veka. Budu}i da se radi o relativno malom delu nekada{nje provincije, me|u evidentiranim tvr|avama sa tog podru~ja samo bi se jedna (Arsa)273 ili mo`da dve mogle na-
laziti na Prokopijevom spisu. Po svemu sude}i, to su bila ve}a i zna~ajnija utvr|enja o kojima je brigu vodila centralna vlast. Sva ostala, isklju~ivo regionalnog zna~aja, bila su, izgleda, u nadle`nosti lokalnih zajednica. Jedno od takvih, bez sumnje, bilo je i paleovizantijsko utvr|enje u Vrsenicama. Ne}emo pogre{iti ako zaklju~imo da je ono imalo refugijalnu funkciju namenjenu prevashodno lokalnom stanovni{tvu. Te{ko je re}i da li je ~inilo i deo eventualnog sistema regionalne odbrane, {to se kao mogu}nost ne bi moglo isklju~iti. Nema tragova koji bi ukazivali na nasilna ru{enja utvr|enja tokom 6. veka. Poàri u kojima su povremeno stradale ku}e brvnare ne bi se mogli tuma~iti kao pouzdana svedo~anstva eventualnih borbi oko utvr|enja. îni nam se da je tu u pitanju bila pojava uobi~ajena u naseljima drvenih ku}a. Napori da se obnove institucije Carstva i uspostavi naru{eni sistem odbrane na dunavskoj granici, na ~emu se uspe{no radilo tokom ~itave Justinijanove vladavine, nisu predstavljali dugoro~nu tekovinu. Prodori varvara, naro~ito ~esti tokom druge polovine 6. veka, doveli su po~etkom narednog stole}a do kona~nog sloma anti~ke civilizacije u unutra{njosti Balkana. Taj proces nije zaobi{ao ni podru~je Ra{ke oblasti, koje se izgleda nije nalazilo na glavnim pravcima varvarskih prodora. Slaba istraènost ne omogu}ava pra}enje toka zbivanja koja su dovela do zamiranja ranovizantijskih naseobina i tvr|ava u ovoj oblasti. Otvoreno je pitanje da li je to bio proces pra}en razaranjima i pusto{enjima ili je stanovni{tvo u uslovima op{te opasnosti i nesigurnosti napu{talo svoja stani{ta, povla~e}i se prema primorskim gradovima i bezbednijim oblastima u dubini Carstva. U tom razdoblju, kako to pouzdano svedo~e arheolo{ki nalazi, zapustelo je i utvr|enje u Vrsenicama. Kada se to ta~no desilo, krajem 6. ili po~etkom 7. veka, nije lako zaklju~iti. Tako|e ne raspolaèmo ni pouzdanim saznanjima o tome kako je do toga do{lo. Nema tragova koji bi ukazivali na nasilno razaranje ili spaljivanje ove brdske tvr|ave. Na to bi po268 269 270 271 272 273
Mrkobrad, Lutovac 1990, 135139. Popovi} 1999, 296297. Maksimovi} 2008, 43. Viz. izv. I, 5372. De Aedif. IV 4, p. 119120. Popovi} 1999, 295.
128
Sl. 105. Gradina u Vrsenicama, rimska vojna postaja hipoteti~na restitucija nekada{njeg izgleda
sebno ukazivala ~injenica da u ru{evinama crkve nisu uo~eni tragovi poàra. îni nam se da bi napu{tanje branjenog prostora unutar bedema na Gradini u Vrsenicama trebalo posmatrati u {irem kontekstu sloma vlasti Carstva, kao i migracija romejskog stanovni{tva posle raspada sistema odbrane na dunavskoj granici u prvim godinama 7. veka. Ta pojava se mogla naslutiti i na drugim istraìvanim manjim paleovizantijskim utvr|enjima koja se nisu nalazila na glavnim pravcima varvarskih prodora.274 Nekada{nji branjeni prostor me|u bedemima u Vrsenicama ostao je pust i nenaseljen vi{e od dva stole}a. Obnova, odnosno izgradnja novog ranosrednjovekovnog utvr|enja, koja je nakon toga usledila, jasno je posvedo~ena na svim istraìvanim povr{inama, gde se na osnovu arheolo{kih nalaza dosta pouzdano mogla datovati u 9. i delom 10. vek. Tom prilikom, kako se moglo zaklju~iti, zate~ene fortifikacije su delom obnovljene, ali i znatno dogra|ene. Glavna kula sa starijim bedemskim platnom na zapadnoj strani, koji su sigurno zate~eni u relativno dobrom stanju, po svemu sude}i, samo su osposobljeni za odbranu, uz eventualnu dogradnju drvenim konstrukcijama. Me|utim, zate~ene bedemske trase na isto~noj strani su napu{tene, a umesto njih je izgra|ena
nova odbrambena linija koja se pravolinijski pruàla prema istoku. Njenom izgradnjom je u okvir utvr|enja uklju~en i preostali deo blage isto~ne padine, sve do strmih odseka i stenovitih grebena sa te strane, ~ime je povr{ina branjenog prostora znatno uve}ana. Novi bedem ranosrednjovekovnog utvr|enja, {irine oko 3 m, zasnovan je na zate~enom stenovitom terenu bez ukopavanja temelja. Gra|en je u tehnici suhozida, sa krupnim kamenom kao i komadima stena u oba lica, i ispunom koja se sastojala od kamena i nasipa zemlje kvaliteta zdravice. Prvobitna visina do {etne staze mogla mu je iznositi izme|u 3,5 m i 4 m. U strukturi suhozida, mada takvi tragovi nisu uo~eni, najverovatnije su se nalazile armature od drvenih oblica, kako to pokazuju neki od detaljnije istraènih analognih primera.275 Na gornjoj povr{ini iznad {etne staze mogla se nalaziti drvena galerija, kao {to je to bio ~est slu~aj i kod zidanih bedema. Tako|e, ne bi se mogla isklju~iti ni mogu}nost da je {etna staza na bedemu sa prednje strane bila zatvorena
274 275
Popovi} 1999, 296297. Popovi} 1997, 119135, sa starijom literaturom.
129
Vrsenice
palisadnom ogradom sa odgovaraju}im prorezima za dejstva branilaca (sl. 106). Suhozidno-zemljane konstrukcije sa palisadama, kao vid odbrambene arhitekture, predstavljaju pojavu dugog trajanja koja se moè pratiti od poznih razdoblja praistorije sve do srednjeg veka.276 Po svom konstruktivnom sklopu, bedem ranosrednjovekovnog utvr|enja u Vrsenicama teritorijalno najbliù paralelu ima sa mla|im suhozidnim fortifikacijama tvr|ave Ras, koje su datovane u pozni 11. vek.277 Stariji analogni primeri ove osobene konstrukcije na na{em podru~ju nisu do sada uo~eni. Me|u ranosrednjovekovnim fortifikacijama u oblastima severoisto~ne Bugarske, koje su u zna~ajnoj meri istraène, sli~nih konstrukcija nema.278 Nisu karakteristi~ne ni za podru~ja Rusije i Poljske, gde zemljani bedem sa drvenim konstrukcijama ~ini osnovu srednjovekovnih fortifikacija.279 Gotovo isklju~iva pojava zemljanih, a izostanak suhozidnih bedemskih trasa u ovim oblastima lako bi se mogla objasniti prirodom tla, gde je, za razliku od drveta, kamen relativno redak. U planinskim, posebno kr{evitim podru~jima, kakav je slu~aj u oblastima Zapadnog Balkana, umesto zemljanog nasipa logi~no je o~ekivati kamene konstrukcije. Naàlost, usled slabe istraènosti, ovaj vid ranosrednjovekovnih fortifikacija ostao je na na{em podru~ju nedovoljno prou~en. No, i pored ~injenice da, sa izuzetkom tvr|ave Ras, ne raspolaèmo bliìm analogijama sa na{eg podru~ja, moèmo zaklju~iti da suhozidni bedem u Vrsenicama, prema svojim osnovnim odlikama, spada u red ranosrednjovekovnih fortifikacija ~ije bliè datovanje opredeljuju ostali nalazi sa lokaliteta. Struktura branjenog prostora u okviru bedema ranosrednjovekovnih utvr|enja, usled relativno slabe o~uvanosti objekata, nije se mogla u toku arheolo{kih istraìvanja sasvim pouzdano razjasniti, te bi se odre|ena zapaànja do kojih se do{lo mogla prihvatiti uz izvesne rezerve. U zapadnom delu Gradine otkriveni su ostaci samo jedne manje ranosrednjovekovne ku}e, mada je, sude}i prema strukturi sloja, takvih stani{ta sigurno bilo vi{e. Bez saznanja o njihovoj veli~ini i me|usobnom rasporedu nije mogu}e zaklju~iti o stepenu naseljenosti i eventualnom naseobinskom karakteru tog dela branjenog prostora. Ne{to bolja situacija je u centralnom sektoru, gde su otkriveni tragovi kamenih supstrukcija samo tri do ~etiri drvena objekta. Njihove veli~ine i prostor-
na dispozicija ne odslikavaju uobi~ajeni naseobinski prostor, ve} navode na pomisao da je u pitanju kompleks zdanja koji je ~inio jednu celinu. Kao centralno zdanje tu se prvobitno mogla smatrati ku}a 4, dok su ostale dve do tri ku}e verovatno okruìvale jedan zajedni~ki dvori{ni prostor. îni nam se da ne}emo pogre{iti ako pretpostavimo da su tu u pitanju ostaci boravi{ta nekog, po svemu sude}i, lokalnog velmoè. Ne{to dalje, u severnom delu ovog sektora ostale su ru{evine starije paleovizantijske crkve koje, sasvim izvesno, nisu obnavljane niti su smatrane kultnim mestom. Ima indicija da je prostor me|u ru{evinama njenih zidova jedno vreme kori{}en kao stani{te. Za razliku od prostora koji se nalazio i u okvirima starijeg kasnoanti~kog utvr|enja, na povr{inama blage isto~ne padine, koje su izgradnjom novog ranosrednjovekovnog bedema uklju~ene u branjeni okvir utvr|enja, nisu konstatovani tragovi objekata niti kulturnog sloja. Ova pojava bi se mogla tuma~iti na razli~ite na~ine. Kao glavni razlog u sli~nim slu~ajevima obi~no se navode retka naseljenost i ekstenzivno kori{}enje branjenog prostora, ali i relativno kratka razdoblja ìvota u utvr|enju. Me|utim, takva tuma~enja bi bila u suprotnosti sa o~igledno izraènom te`njom ka pove}anju bezbedne branjene povr{ine u okvirima bedema. Po svemu sude}i, re{enje bi se moglo traìti u ne{to druga~ijem pristupu. Male brdske tvr|ave, kako one starije tako i ranosrednjovekovne, u funkcionalnom smislu su, pored uloge ~inioca u regionalnom sistemu odbrane, imale i zna~ajnu refugijalnu funkciju. Pove}an branjeni prostor, osim kao pribeì{te za okolno stanovni{tvo, mogao je sluìti i za sklanjanje stada stoke, koja je predstavljala jedan od najzna~ajnijih privrednih resursa lokalne populacije. U poku{aju da se razjasni nastanak ranosrednjovekovnog utvr|enja u Vrsenicama i utvrdi njegovo mesto i zna~enje u tokovima istorijskih zbivanja mora se po}i od komparativne analize sa susednim istovremenim utvr|enjima u oblasti Rasa, kao i podataka sa~uvane izvorne gra|e, odnosno Spisa o narodima (De administrando imperio), cara Konstantina
276 277 278 279
Popovi} 1997, 119121. Popovi} 1999, 300301. Ra{ev 1982, 17127. Rappoport 1956, 66105; Hensel 1963, 549580.
130
Sl. 106. Ju`ni bedem ranosrednjovekovnog srpskog utvr|enja hipoteti~na restitucija nekada{njeg izgleda sa presekom
Porfirogenita, kao najzna~ajnijeg izvora za ranu istoriju Srba i zemalja koje su naseljavali. Budu}i da je u pitanju izuzetno sloèna problematika koja zahteva znatno {ira razmatranja i zadire u pitanja koja se u ravni sada{njih saznanja ne mogu pouzdano razre{iti, ograni~i}emo se samo na one zaklju~ke i pretpostavke koji su u neposrednoj vezi sa rezultatima istraìvanja u Vrsenicama ili su zasnovani na njima. Prilikom analize ranosrednjovekovnog sloja u obnovljenim kasnoanti~kim utvr|enjima u oblasti Rasa, odnosno tvr|avi istog imena i onoj na Gradini u Postenju, pored kera-
mike lokalne izrade zastupljen je u znatnom procentu i materijal iz importa. U pitanju su ulomci amforoidnih kr~aga koji poti~u iz proizvodnih centara sa podru~ja Preslava i Pliske, kao i delovi pojasnih aplikacija koje bi se pouzdano mogle pripisati bugarskim proizvodnim centrima.280 Za razliku od pomenutih tvr|ava u oblasti Rasa, me|u arheolo{kim materijalom iz ranosrednjovekovnog sloja u Vrsenicama prakti~no uop{te nema nalaza bugarskog porekla. Dominira
280
Popovi} 1999, 155161.
131
Vrsenice
keramika isklju~ivo lokalne produkcije, po stilu sli~na doma}oj keramici iz hronolo{ki jednovremenih slojeva pomenutih tvr|ava u Rasu, mada bez neposrednih analogija. Kulturna stratigrafija ova tri lokaliteta veoma jasno odslikava do kojih je podru~ja dopirala bugarska vlast, {to omogu}ava da se Porfirogenitova vest o srpsko-bugarskom sukobu smesti u realne geografske okvire. Me|a srpskih oblasti prema podru~jima pod bugarskom dominacijom o~igledno se nalazila na rubu Pe{terske visoravni, prirodnoj granici dvaju regiona. Iz Porfirogenitovog teksta je poznato da je Rasa krajem 9. veka bila na granici. Iz toga bi se moglo zaklju~iti da je zapadno od Rasa po~injala teritorija pokr{tene Srbije, kroz koju su prolazile va`ne komunikacije: jedna dolinom Lima i druga preko Sjeni~ke visoravni jednog od va`nih puteva kako u vreme antike, tako i srednjeg veka.281 Oblast Rasa je za tada{nju bugarsku dràvu imala zna~enje pograni~nog podru~ja. U tom kontekstu, ~ini nam se, treba posmatrati ponovno naseljavanje, odnosno zaposedanje dve glavne kasnoanti~ke tvr|ave u dolini Ra{ke. One su imale za cilj da spre~e eventualne srpske prodore ka istoku, {to }e dolaziti do izraàja i u potonjim vremenima, ali u jednakoj meri da budu i baza, odnosno polazi{te za dalja bugarska osvajanja ili pohare ka zapadnim oblastima Balkana. S druge strane, obnovljena tvr|ava u Vrsenicama, na ju`nom rubu Sjeni~kog polja, branila je prilaz onovremenoj Srbiji, a nije isklju~eno da je bila sredi{te ne samo lokalnog ve} i {ireg zna~aja. U poku{aju da se {ire sagleda zna~enje ranosrednjovekovnog utvr|enja u Vrsenicama treba po}i od poznatog spisa cara Konstantina Porfirogenita, gde se u oblastima Zapadnog Balkana pominju naseljene tvr|ave (kstra o/komena), i to u Hrvatskoj devet,282 Paganiji ~etiri,283 Zahumlju {est,284 Travuniji sa Konavljem pet285 i u Duklji tri.286 Za na{a razmatranja je posebno zna~ajno 32. poglavlje carevog spisa,287 koje ina~e predstavlja glavni izvor za ranu istoriju Srba.288 Tu se u pokr{tenoj Srbiji navode imena {est naseljenih tvr|ava, i to: Destinikon, êrnavusk, Me|ure~je, Dresneik, Lesnik i Salines, a u oblasti Bosne: Kotor i Desnik. Jednu od ovih tvr|ava carpisac pominje i kada opisuje zbivanja u toku poslednje decenije 9. veka, govore}i kako je Klonimir, otac âslavljev, dolaze}i iz Bugarske sa vojskom u{ao u Destinikon, odnosno Dostiniku, jedan od srpskih gradova (kstrwn
Serbl/aj, tn Dostin/kan), sa ciljem da preotme vlast. Me|utim, i pored tog po~etnog uspeha, on nije uspeo da zavlada dràvom. O~igledno je Dostinika bila tvr|ava posebnog zna~aja. Tu se izgleda sticala, ali i gubila vlast nad onovremenom Srbijom. Da bi se mogle objasniti ove tvr|ave, pre poku{aja identifikacije bilo koje od njih trebalo bi razjasniti {ta zapravo zna~i kstra o/komena, kako ih carpisac naziva, i kakvu su funkciju te naseljene tvr|ave imale u teritorijalnoj organizaciji ranosrednjovekovnih ju`noslovenskih oblasti, odnosno dràva. Sa njima je povezan i problem kako su mogle izgledati te naseljene tvr|ave, kakva im je bila fizi~ka struktura, to jest kakve njihove tragove istraìva~i mogu o~ekivati na terenu, posebno dalje od Primorja, u unutra{njosti, odnosno na podru~ju pokr{tene Srbije. Uo~eno je da Konstantin Porfirogenit koristi termin naseljene tvr|ave da bi jasno podvukao razliku u odnosu na one koje su u to vreme bile puste nenaseljene. U carevom spisu je broj tih naseljenih izrazito mali. Po svemu sude}i, njemu su bile znane samo one zna~ajnije, {to ne bi isklju~ivalo mogu}nost da su postojala i manja sli~na upori{ta. Na podru~ju rimske Dalmacije, u vreme svog naseljavanja Srbi su zatekli mno{tvo zapustelih utvr|enja, koja su tada u zna~ajnoj meri mogla imati o~uvane bedeme i kule. U pitanju je bila ~itava mreà kasnoanti~kih tvr|ava, u unutra{njosti naj~e{~e refugijalnog karaktera, dok je na podru~ju Jadranskog primorja bilo i nekada{njih utvr|enih naselja. U skladu sa svojim obi~ajima i na~inom ìvota, odnosno potrebama sopstvene teritorijalne organizacije, doseljenici su neke od ovih tvr|ava mogli zaposesti i obnoviti, pa ~ak i dograditi. Takve intervencije, koliko nam je poznato, mogle su biti izvedene u suhozidnim konstrukcijama ili zemljano-palisadnim gradnjama. Ovakav tip fortifikacija uobi~ajen je
281 282 283 284 285 286 287 288
]irkovi} 1998, 28. DAI, navedeno prema: Viz. izv. II, 44. DAI, navedeno prema: Viz. izv. II, 65. DAI, navedeno prema: Viz. izv. II, 61. DAI, navedeno prema: Viz. izv. II, 63. DAI, navedeno prema: Viz. izv. II, 64. DAI, 150/163; Viz. izv. II, 4658. Maksimovi} 1982, 2532.
132
me|u varvarskim narodima ranosrednjovekovne Evrope, a predstavlja i deo op{teslovenskog nasle|a, posvedo~enog na teritorijama sa kojih na Balkan dolaze Srbi i Hrvati. Izgradnja novih gradi{ta na podru~ju pokr{tene Srbije, kakva su uobi~ajena tokom 9. i 10. veka u slovenskim zemljama Poljskoj, Moravskoj i Rusiji, gde nije bilo starijih anti~kih utvrda, ~ini nam se da je malo verovatna. Takve fortifikacije, naj~e{}e podizane u ravnijim predelima prapostojbine i branjene vodenim rovovima, sasvim sigurno nisu odgovarale novim uslovima u planinskoj zemlji Srba. Mogu}a unutra{nja struktura kstra o/komena, u neposrednoj vezi sa njihovom funkcijom, do sada uglavnom nije razmatrana. Obi~no se smatralo da su to utvr|ena naselja naseljeni gradovi, kako se ovaj pojam iz carevog spisa obi~no prevodi.289 U tom smislu izvesnu zabunu kod {ire nau~ne javnosti unosi i na{a vi{ezna~na re~ grad. U svom prvobitnom zna~enju, koje je bitno razli~ito od poznijeg, to je na prvom mestu utvr|enje, {to bi odgovaralo Porfirogenitovom kastron. Me|utim, otvoreno je pitanje da li kastron kao ranosrednjovekovni pojam za utvr|enu naseobinu, ~esto sa urbanim odlikama, i uobi~ajen na podru~jima Romejskog carstva, odgovara pojavama u srpskim zemljama tog razdoblja.290 Nije sporno da su to na na{em podru~ju pre svega upravna sredi{ta, ali je otvoreno pitanje, sa izuzetkom primorskih gradova, do koje su to mere uop{te mogle biti naseobine sa elementima urbanih struktura. Smatramo da pomenuti termin, kada su u pitanju oblasti u unutra{njosti Balkana, uop{te ne podrazumeva da se u bedemima ogra|enom prostoru nalazila kakva znatnija naseobina. Prostorni opseg kasnoanti~kih tvr|ava, od kojih su neke mogle postati naseljeni gradovi pokr{tene Srbije, bio je gotovo po pravilu mali. U njihovom branjenom prostoru, pored ostalog i refugijalnog karaktera, moè se pretpostaviti grupacija od nekoliko ku}a, kao kneèvsko ili ùpansko boravi{te, a mo`da i skladi{ta hrane. Za lokalno stanovni{tvo takav grad imao je isklju~ivo zna~enje skloni{ta u nemirnim vremenima. Razre{avanje problema fizi~kih struktura ovih ranosrednjovekovnih utvr|enja, {to je od izuzetnog zna~aja za analizu njihovih funkcija, sada je veoma oteàno ~injenicom da se raspolaè sa veoma malo arheolo{kih podataka. Jedan od retkih dobro istraènih primera, koji bi se mogao posmatrati kao svojevrstan model za pojam kstra o/komena, sva-
kako je Gradina u Martini}ima, prepoznata kao Lontodokla, jedan od tri grada koje Porfirogenit pominje u Duklji.291 Tu su u okviru obzi|a paleovizantijskog utvr|enja otkriveni ostaci bazilike i kompleksa stambenih zgrada iz 910. veka, po svemu sude}i vlasteoskog dvora, koji bi se mogli protuma~iti kao ostaci lokalnog svetovnog i crkvenog sredi{ta. U svetlu svih napred navedenih podataka valjalo bi posmatrati i ranosrednjovekovno utvr|enje u Vrsenicama. Smatramo da ne}emo pogre{iti ako zaklju~imo da bi, na osnovu dosada{njih saznanja, kao i rezultata do kojih se do{lo tokom arheolo{kih istraìvanja, ovo mogla biti jedna od naseljenih tvr|ava onovremene Srbije. Otvoreno je pitanje, me|utim, da li se ona moè prepoznati me|u onima koje u pokr{tenoj Srbiji pominje carpisac. Do sada su u vi{e navrata ~injeni poku{aji da se prevashodno kroz analizu toponima poku{a lokalizovanje ovih gradova. Ne navode}i sve, budu}i da je o tome ve} dosta pisano,292 zadrà}emo se samo na nekim mi{ljenjima koja se odnose na poku{aj da se bliè lokalizuje Destinikon, {to bi mo`da moglo da vodi ka re{enju ovog problema. Prvi utemeljeniji poku{aj u tom smislu na~inio je K. Jire~ek u drugoj polovini 19. veka. U svom poznatom radu o trgova~kim putevima i rudnicima srednjovekovne Srbije i Bosne zaklju~io je da se Destinikon nalazio u blizini onda{nje bugarske granice i da bi ga trebalo traìti u predelu Sjenice.293 Njegovo mi{ljenje su kasnije prihvatili F. [i{i}294 i St. Stanojevi}. Da se Destinikon nalazio u blizini bugarske granice, smatrao je i Stojan Novakovi}, zaklju~uju}i pri tom da Porfirogenitova vest ukazuje da je to bilo stoli~no mesto srpsko.295 Ovim problemom bavio se i P. Skok razmatraju}i toponime u delu Konstantina Porfirogenita. Prema njegovom mi{ljenju, toponim Destinikon predstavlja sloènicu u kojoj bi zavr{ni deo trebalo da zna~i skra}enicu za kastron.296
289 290 291 292 293 294 295 296
Detaljno o ovom problemu naseljenih gradova: ]irkovi} 1998, 932. Kora} 2000, 2328. Kora} 2001, vidi prikaz: Popovi} 2003, 226229. Viz. izv. II, komentari B. Ferjan~i}a, 58; ]irkovi} 1998, 2931. Jire~ek 1951, 55. [i{i} 1925, 459. Novakovi} 1880, 143145. Skok 1928, 234.
133
Vrsenice
Navedena mi{ljenja i pretpostavke argumentovano navode na pomisao da bi se ranosrednjovekovno utvr|enje na Gradini u Vrsenicama moglo prepoznati kao Porfirogenitov Destinikon. Me|utim, od kona~nog zaklju~ka u tom smislu za sada bi se trebalo uzdràti. Tek nakon novih arheolo{kih istraìvanja na drugim lokalitetima sa ostacima ranosrednjovekovnih fortifikacija u nekada{njim mati~nim srpskim oblastima, Polimlju i Gornjem Podrinju, bi}e mogu}e ponovo pristupiti poku{aju identifikacije naseljenih tvr|ava koje carpisac pominje u pokr{tenoj Srbiji. Trajanje utvr|enja na Gradini u Vrsenicama odre|eno je, prema arheolo{kim nalazima, okvirno u razdoblje 910. veka. S obzirom na razmatranja o mogu}oj funkciji, svakako bi zna~ajno bilo utvrditi koje su to okolnosti dovele do zamiranja ìvota na ovom mestu i kada se to dogodilo. Na-
àlost, ne postoje pouzdani arheolo{ki dokazi o vremenu njegovog uni{tenja. Ipak, ne bi se mogla isklju~iti mogu}nost da je do toga do{lo u vreme velikog Simeonovog napada na onovremenu Srbiju u tre}oj deceniji 10. veka. Rezimiraju}i sve napred re~eno, bez obzira na mogu}u identifikaciju sa Destinikonom, odnosno Dostinikom, smatramo da ostaje nesporan zaklju~ak da se na Gradini u Vrsenicama u 9. i delom u 10. veku nalazilo ranosrednjovekovno srpsko utvr|enje. Dogradnje koje su izvr{ene u vreme njegovog zasnivanja predstavljaju za sada jedini primer ranosrednjovekovnih fortifikacija na podru~ju srpskih zemalja. U tom smislu, nadamo se da }e rezultati ovih istraìvanja biti podsticaj za nove, {ire zasnovane istraìva~ke programe koji bi otvorili put prema sveobuhvatnijim saznanjima o unutra{njoj strukturi najstarijih tvr|ava na podru~ju srpskih zemalja.
134
Katalog nalaza
RHEOLO[KI NALAZI sa Gradine u Vrsenicama obra|eni su prevashodno prema vrstama nalaza. U katalogu su obra|ene izloène kerami~ke posude, i to iz kasnoanti~kih horizonata zbirno (stariji kasnoanti~ki i mla|i ranovizantijski) i zasebno iz razdoblja srednjeg veka. Ulomci keramike izloèni su uobi~ajenim sledom, prema funkcionalnim i tipolo{kim odlikama, tj. u okviru svake funkcionalne vrste opisani su oblici (tipovi) posuda, pri ~emu svaki oblik tip odgovara jednom katalo{kom broju. Mesto nalaza ozna~avano je zbirno za tipove kerami~kih posuda koji se javljaju u vi{e primeraka. U slu~ajevima pojava u zna~ajnijim stratigrafski zatvorenim celinama uslovi nalaza su posebno nazna~eni, naro~ito kada su u pitanju bili inventari ku}a. Zna~ajno je napomenuti da je, u tipolo{kom pogledu, kasnoanti~ka keramika sa Gradine u Vrsenicama sistematizovana u okvirima jedinstvenog pregleda oblika posuda sa podru~ja Ra{ke oblasti. U tom smislu, u katalogu koji sledi pod stavkom analogije dati su zapravo paralelni nalazi iz tvr|ave Ras (prema: Popovi} 1999), dok su analogije u pravom smislu re~i date jedino za importne posude. Nalazi stakla su obra|eni u okviru dve skupine: staklene posude, koje su izloène prema funkciji, sli~no keramici, i prozorsko staklo. Svi ostali nalazi, od metala, kosti i kamena, obra|ivani su prema vrstama, bez izdvajajnja po horizontima, ali sa nazna~enim vremenskim opredeljenjem u
skladu sa uslovima nalaza, budu}i da se u tipolo{kom pogledu ne razlikuju u ve}oj meri. Datovanja arheolo{kih nalaza zasnovana su prvenstveno na podacima dobijenim u zatvorenim i pouzdano opredeljenim celinama sa samog lokaliteta, uz komparativnu analizu analognih pojava drugih lokaliteta, a posebno Podunavlja i Bugarske. U navo|enju paralela kori{}en je selektivni pristup, posebno u odnosu na tvr|avu Ras i obli`nje delimi~no istraène lokalitete, budu}i da se, kada je u pitanju kasnoanti~ko ili ranosrednjovekovno razdoblje, radi o istom kulturnom krugu. U odnosu na lokalitete {ireg okruènja kao i one iz susednih provincija Carstva ograni~ili smo se samo na osnovnu literaturu, gde se mogu na}i relevantni podaci bitni za tuma~enje ili bliè opredeljivanje odre|enih nalaza.
KASNOANTI^KE KERAMI^KE POSUDE

Zdele
1. Tip I/2 sl. 40/7, 8; 50/4; 45/3 Zdela poklopac isko{enih zidova trbuha i {irokog ravnog dna Peskovita sitnozrna, re|e krupnozrna, faktura, u nijansama sive boje pe~enja, neobra|ena ili maslinasto gle|osana povr{ina Mesta nalaza: ku}a 3; ku}a 9; slojevi mla|eg kasnoanti~kog horizonta; kv. NO/1516, nivo poàra uz bedem
135
Vrsenice
Datovanje: 6. vek Analogije: Popovi} 1999, sl. 33/3; 36/10; 46/15; 52/810 2. Tip I/3 sl. 19/5 Zdela kratkog razgrnutog oboda, zaobljenog trbuha Peskovita sitnozrna faktura, siva boja pe~enja, neobra|ena povr{ina Mesto nalaza: pe} za kre~ Datovanje: 4. vek 3. Tip I/4 sl. 28/2 Zdela kratkog, razgrnutog oboda i blago prelomljenog trbuha Peskovita sitnozrna faktura, mrkosiva boja pe~enja, neobra|ena povr{ina Mesto nalaza: ku}a 7; kv. GK/15, povr{inski sloj Datovanje: 4. vek Analogije: Popovi} 1999, sl. 32/4; 46/11 4. Tip I/6 sl. 28/1; 49/1; 40/6; 50/1; 45/7 Koni~na zdela neprofilisanog oboda Peskovita sitnozrna faktura, svetlosiva boja pe~enja, neobra|ena, re|e maslinasto gle|osana povr{ina Mesta nalaza: ku}a 3, ku}a 7, slojevi starijeg i mla|eg kasnoanti~kog horizonta; kv. MN/17, ispred ku}e 2 Datovanje: od kraja 4. do 6. veka Analogije: Popovi} 1999, sl. 33/1; 36/12; 37/3; 41/1; 46/9 5. Tip I/8 sl. 19/2; 49/23; 45/6 Zdela koso ili horizontalno razgrnutog oboda, zaobljenog trbuha i ravnog dna Sitnozrna peskovita faktura, naj~e{}e sa primesama kvarca ili liskuna, siva i mrkosiva boja pe~enja, neobra|ena ili, sa unutra{nje strane, maslinasto gle|osana povr{ina; na obodu plitak `leb ili ubodi izvedeni radlom i talasastim urezom Mesta nalaza: pe} za kre~, slojevi starijeg kasnoanti~kog horizonta; kv. NO/1516, nivo poàra uz bedem Datovanje: 4. vek Analogije: Popovi} 1999, sl. 32/6; 33/2 6. Tip I/12 sl. 49/4; 45/4 Zdela razgrnutog, blago u`lebljenog oboda i zaobljenih zidova trbuha Sitnozrna peskovita faktura, mrkosiva boja pe~enja, neobra|ena povr{ina; na obodu ubodi izvedeni radlom Mesta nalaza: slojevi starijeg kasnoanti~kog horizonta; kv. GK/15, povr{inski sloj Datovanje: 4. vek Analogije: Popovi} 1999, sl. 52/34
7. Tip I/13 sl. 40/12, 5 Kalotasta zdela horizontalno razgrnutog oboda i ravnog dna Peskovita sitnozrna faktura, mrkocrvena ili siva boja pe~enja, maslinasto gle|osana povr{ina Mesta nalaza: ku}a 3; slojevi mla|eg kasnoanti~kog horizonta Datovanje: 6. vek 8. Tip I/14 sl. 40/3 Kalotasta zdela neprofilisanog oboda, koja je najverovatnije imala tri noìce Pre~i{}ena, mrkoùto pe~ena glina, neobra|ena povr{ina Mesto nalaza: ku}a 3 Datovanje: 6. vek 9. Tip I/15 sl. 40/4, 9; 50/23 Kalotasta zdela koso razgrnutog oboda Peskovita sitnozrna faktura, siva, sivomrka ili crvena boja pe~enja, neobra|ena ili, znatno re|e, sa unutra{nje strane gle|osana povr{ina; ukras: `lebovi na obodu, a kod gle|osanih primeraka ubodi na obodu i talasato urezana linija sa unutra{nje strane Mesta nalaza: ku}a 3; slojevi mla|eg kasnoanti~kog horizonta Datovanje: 6. vek 10. Tip I/16 sl. 45/1 Bikoni~na zdela uèg otvora, neprofilisanog oboda Peskovita sitnozrna faktura, siva boja pe~enja, maslinasto gle|osana povr{ina; na trbuhu paralelni horizontalni i talasasti urezi Mesto nalaza: kv. GK/15, povr{inski sloj Datovanje: 46. vek 11. Tip I/17 Zdela koso spu{tenog oboda, kalotastog trbuha Peskovita sitnozrna faktura, svetlosiva boja pe~enja Mesta nalaza: slojevi mla|eg kasnoanti~kog horizonta Datovanje: 6. vek sl. 50/5
12. Tip I/18 sl. 45/2 Koni~na zdela neprofilisanog oboda ravne ivice Peskovita sitnozrna faktura sa primesama kvarca ili liskuna, mrka boja pe~enja, neobra|ena povr{ina; na trbuhu paralelno izvedene kanelure Mesto nalaza: kv. HO/15, I otkopni sloj Datovanje: 46. vek
136
Lonci
13. Tip II/1 sl. 40/13, 20; 50/6, 11 Lonac razgrnutog oboda, ovalnog ili loptastog trbuha Peskovita sitnozrna faktura, retko sa primesama kvarca ili liskuna i kre~njaka, siva ili sivomrka boja pe~enja, neobra|ena povr{ina Mesta nalaza: ku}a 3; slojevi mla|eg kasnoanti~kog horizonta Datovanje: 6. vek Analogije: Popovi} 1999, sl. 33/7; 36/45; 46/17 14. Tip II/2 sl. 49/8; 40/16, 18; 50/7, 1617; 45/89 Lonac razgrnutog oboda, loptastog trbuha i ravnog dna Peskovita sitnozrna faktura, pe~ena u nijansama sive, sivomrke, mrke i crvene boje pe~enja, neobra|ena povr{ina; na trbuhu posude naj~e{}e plitko ili o{tro urezane horizontalne linije, koje u donjem delu posude mogu biti kombinovane sa metli~astim ornamentom Mesta nalaza: ku}a 2; ku}a 3; slojevi starijeg i mla|eg kasnoanti~kog horizonta; kv. O/8, sloj crne zemlje ispod {uta; kv. GH/2 Datovanje: 46. vek Analogije: Popovi} 1999, sl. 32/2; 33/4; 36/13; 37/1; 46/1315; 53/13 15. Tip II/4 sl. 40/14 Lonac razgrnutog oboda, ovalnog trbuha Peskovita sitnozrna faktura, sive boje pe~enja, neobra|ena povr{ina Mesta nalaza: ku}a 3; kv. N/56, sloj crne zemlje Datovanje: 6. vek Analogije: Popovi} 1999, sl. 41/5; 46/16 16. Tip II/5 sl. 28/3 Lonac koso razgrnutog oboda i dugog vrata ukra{enog kanelurama Peskovita sitnozrna faktura, siva boje pe~enja, maslinasto gle|osana povr{ina Mesta nalaza: ku}a 7; slojevi mla|eg kasnoanti~kog horizonta Datovanje: 46. vek Analogije: Popovi} 1999, sl. 41/6; 53/6 17. Tip II/7 sl. 50/12 Lonac u`lebljenog oboda i {irokog ovalnog trbuha Peskovita sitnozrna faktura sa primesama kvarca ili liskuna, siva boja pe~enja, neobra|ena povr{ina Mesta nalaza: slojevi mla|eg kasnoanti~kog horizonta Datovanje: 6. vek Analogije: Popovi} 1999, sl. 32/1; 53/10 18. Tip II/15 sl. 40/17 Lonac u`lebljenog oboda, nagla{enog vrata i {irokog trbuha
Peskovita sitnozrna faktura, retko sa primesama kvarca (liskuna?) ili kre~njaka, mrka ili crvena boja pe~enja, neobra|ena povr{ina Mesta nalaza: ku}a 3; ku}a 7; slojevi starijeg kasnoanti~kog horizonta Datovanje: 46. vek 19. Tip II/16 sl. 40/19 Lonac sa jednom dr{kom, izrazito profilisanog oboda, loptastog trbuha i ravnog dna Peskovita sitnozrna faktura, siva ili crvena boja pe~enja, maslinasto gle|osana povr{ina Mesta nalaza: ku}a 3; slojevi starijeg kasnoanti~kog horizonta Datovanje: 46. vek 20. Tip II/17 sl. 40/15, 21 Lonac u`lebljenog oboda, nagla{enog vrata i loptastog trbuha Peskovita sitnozrna faktura, mrka ili svetlosiva boja pe~enja, neobra|ena povr{ina Mesta nalaza: ku}a 3; slojevi mla|eg kasnoanti~kog horizonta Datovanje: 6. vek 21. Tip II/18 sl. 45/11 Lonac koso razgrnutog oboda, vre}astog oblika Peskovita sitnozrna faktura sa primesama kvarca ili liskuna, mrkosiva boja pe~enja, neobra|ena povr{ina; na trbuhu talasasti i horizontalni urezi Mesto nalaza: kv. O/7, rov uz severozapadno lice kule Datovanje: 46. vek 22. Tip II/19 sl. 49/9; 45/10, 14 Lonac manjih dimenzija, razgrnutog oboda i loptastog trbuha Peskovita sitnozrna faktura sa primesama kvarca ili liskuna, sivomrka boja pe~enja, neobra|ena povr{ina Mesta nalaza: slojevi starijeg kasnoanti~kog horizonta, kv. N/56, sloj mrke zemlje sa {utom Datovanje: 4. vek 23. Tip II/20 sl. 45/13 Lonac razgrnutog oboda i ovalnog trbuha Peskovita sitnozrna faktura sa primesama kvarca ili liskuna, mrkosiva ili crvena boja pe~enja, neobra|ena povr{ina Mesta nalaza: kv. FO/14 i F/16, povr{inski sloj Datovanje: 46. vek 24. Tip II/21 sl. 45/12, 15 Lonac slabo razgrnutog oboda i ovalnog trbuha Peskovita sitnozrna faktura, mrka boja pe~enja, neobra|ena povr{ina; na trbuhu tanki urezi
137
Vrsenice
Mesta nalaza: kv. FO/14 i F/16, povr{inski sloj; kv. O/8, sloj crne zemlje ispod {uta Datovanje: 46. vek 25. Tip II/22 sl. 50/13 Lonac lu~no razgrnutog oboda i vre}astog trbuha Peskovita sitnozrna faktura, mrkosiva boja pe~enja, neobra|ena povr{ina Mesta nalaza: slojevi mla|eg kasnoanti~kog horizonta; kv. FO/14 i F/16, povr{inski sloj Datovanje: 6. vek 26. Tip II/23 sl. 45/25 Lonac razgrnutog oboda, blago prelomljenog trbuha i {irokog ravnog dna Peskovita sitnozrna faktura, siva boja pe~enja, neobra|ena povr{ina Mesto nalaza: kv. GK/15, povr{inski sloj Datovanje: 46. vek 27. Tip II/24 sl. 50/8; 45/1619, 22, 23 Lonac u`lebljenog oboda i nagla{enog vrata, {irokog ovalnog ili loptastog trbuha Peskovita sitnozrna faktura, retko sa primesama kvarca ili liskuna, mrka boja pe~enja, neobra|ena povr{ina Mesta nalaza: slojevi mla|eg kasnoanti~kog horizonta; kv. HO/15, I otkopni sloj; kv. NO/14, nivo gari nad zdravicom; kv. N/56, sloj crne zemlje Datovanje: 46. vek 28. Tip II/25 sl. 49/10 Lonac manjih dimenzija, razgrnutog oboda i loptastog trbuha Peskovita sitnozrna faktura, siva boja pe~enja, neobra|ena povr{ina; na trbuhu talasasti i vodoravni paralelni urezi Mesta nalaza: slojevi starijeg kasnoanti~kog horizonta; kv. FO/14 i F/16 Datovanje: 4. vek 29. Tip II/26 sl. 45/20 Lonac razgrnutog oboda i izduènog ovalnog trbuha Peskovita sitnozrna faktura sa primesama kvarca ili liskuna, mrkosiva boja pe~enja, smolasti premaz na povr{ini; na trbuhu talasast urez Mesto nalaza: kv. HO/15, I otkopni sloj Datovanje: 46. vek 30. Tip II/27 sl. 50/9 Lonac povijenog oboda koso zase~ene ivice i ovalnog trbuha Peskovita sitnozrna faktura sa primesama kvarca ili liskuna, mrko-
siva boja pe~enja, neobra|ena povr{ina Mesta nalaza: slojevi mla|eg kasnoanti~kog horizonta Datovanje: 6. vek 31. Tip II/28 sl. 19/3 Lonac lu~no razgrnutog oboda, loptastog trbuha Peskovita sitnozrna faktura sa primesama kvarca ili liskuna, mrkosiva boja pe~enja, neobra|ena povr{ina Mesto nalaza: pe} za kre~ Datovanje: 4. vek 32. Tip II/29 sl. 45/24, 31 Lonac koso razgrnutog oboda, ovalnog trbuha i ravnog dna nagla{ene ivice Peskovita sitnozrna faktura sa primesama kvarca ili liskuna, mrkosiva boja pe~enja, neobra|ena povr{ina; na trbuhu talasasti urezi Mesto nalaza: kv. GK/15, povr{inski sloj Datovanje: 46. vek 33. Tip II/30 sl. 40/10, 12; 45/27 Lonac u`lebljenog oboda horizontalno zaravnjene ivice Peskovita sitnozrna faktura, siva boja pe~enja, neobra|ena povr{ina Mesta nalaza: ku}a 3; kv. GK/15, povr{inski sloj Datovanje: 6. vek 34. Tip II/31 sl. 40/11 Lonac razgrnutog oboda i loptastog trbuha Peskovita sitnozrna faktura sa primesama kvarca ili liskuna, mrka boja pe~enja, neobra|ena povr{ina Mesto nalaza: ku}a 3 Datovanje: 6. vek 35. Tip II/32 sl. 45/30 Lonac manjih dimenzija, debelih zidova Peskovita sitnozrna faktura sa primesama kvarca ili liskuna, siva boja pe~enja, neobra|ena povr{ina; na trbuhu horizontalni i talasasti urezi Mesto nalaza: kv. HO/15, povr{inski sloj Datovanje: 46. vek 36. Tip II/33 sl. 45/21 Lonac razgrnutog oboda, uzanog vrata i ovalnog (loptastog) trbuha Srednje pre~i{}ena glina, crvena boja pe~enja, unutra{njost oboda prevu~ena tankim slojem gle|i; na trbuhu horizontalni i talasasti urezi Mesto nalaza: kv. HO/15, I otkopni sloj Datovanje: 46. vek
138
37. Tip II/34 sl. 45/26 Lonac razgrnutog oboda i {itokog trbuha koji se blago lomi prema dnu Peskovita sitnozrna faktura sa primesama kvarca ili liskuna, sivomrka boja pe~enja, neobra|ena povr{ina; na gornjem delu trbuha plitko izvedena rebra Mesto nalaza: sonda III/87 Datovanje: 46. vek 38. Tip II sl. 45/29 Lonac razgrnutog oboda, sa koga polazi dr{ka; vrat i trbuh blago narebreni Peskovita sitnozrna faktura sa primesama kvarca ili liskuna, sivomrka boja pe~enja, neobra|ena povr{ina Mesto nalaza: kv. N/56, sloj crne zemlje Datovanje: 46. vek 39. Tip II sl. 45/28 Izlivnik blago pro{irenog otvora, ukra{en plitkim kanelurama Peskovita sitnozrna faktura, siva boja pe~enja, maslinasto gle|osana povr{ina Mesto nalaza: sonda II/87 Datovanje: 46. vek
Mesta nalaza: kv. H/15, iz {uta u cisterni, sloj mla|eg kasnoanti~kog horizonta Datovanje: 6. vek 43. Tip III/6 sl. 40/24 Kr~ag okruglog otvora; od u`lebljenog oboda polazi dr{ka i zavr{ava se na gornjem delu loptastog trbuha Peskovita sitnozrna faktura, sivomrka boja pe~enja, gle|osana povr{ina; na trbuhu o{tro prelomljeni urezi Mesto nalaza: ku}a 3 Datovanje: 6. vek 44. Tip III sl. 49/6; 46/1 Kr~ag ovalnog trbuha i masivnog ravnog dna, nagla{enih ivica Srednje pre~i{}ena glina, crvena boja pe~enja, maslinasto gle|osana povr{ina Mesto nalaza: slojevi starijeg kasnoanti~kog horizonta Datovanje: 4. vek 45. Tip III sl. 45/34; 46/2 Kr~ag loptastog trbuha i ravnog dna Ra|en bez upotrebe vitla, mrka boja pe~enja, neobra|ena povr{ina Mesto nalaza: kv. J/14, ku}a 9, mla|i kasnoanti~ki horizont Datovanje: 6. vek 46. Tip III sl. 45/33 Kr~ag loptastog narebrenog trbuha i ravnog dna Peskovita sitnozrna faktura sa primesama kvarca ili liskuna, mrka boja pe~enja, neobra|ena povr{ina Mesto nalaza: kv. N/56, sloj crne zemlje Datovanje: 46. vek 47. Tip III sl. 45/32 Kr~ag {irokog vrata. Peskovita sitnozrna faktura sa primesama kvarca ili liskuna, sivomrka boja pe~enja, neobra|ena povr{ina Mesto nalaza: kv. N/56, sloj crne zemlje Datovanje: 46. vek 48. Tip III sl. 45/36 Kr~ag povijenog oboda, na kome je izvu~en izlivnik, i narebrenog trbuha Peskovita sitnozrna faktura, siva boja pe~enja, maslinasto gle|osana povr{ina Mesto nalaza: kv. FO/14 i F/16, povr{inski sloj Datovanje: 46. vek
Kr~azi
40. Tip III/2 sl. 40/25 Kr~ag okruglog otvora Peskovita sitnozrna faktura, sivomrka boja pe~enja, gle|osana povr{ina; na vratu plasti~no nagla{ena traka sa koje polazi dr{ka Mesto nalaza: ku}a 3 Datovanje: 6. vek Analogije: Popovi} 1999, sl. 54/6 41. Tip III/4 sl. 28/4 Kr~ag trolisnog otvora; sa vrata polazi dr{ka koja se zavr{ava na gornjem delu trbuha Peskovita sitnozrna faktura, mrkosiva boja pe~enja, neobra|ena povr{ina Mesto nalaza: ku}a 7 Datovanje: 4. vek Analogije: Popovi} 1999, sl. 46/12 42. Tip III/5 sl. 50/15; 46/3 Kr~ag okruglog otvora, profilisanog vrata, loptastog trbuha i ravnog dna; sa vrata polazi dr{ka koja se zavr{ava na gornjem delu trbuha Peskovita sitnozrna faktura, sivomrka boja pe~enja, neobra|ena povr{ina
139
Vrsenice
Poklopci
49. Tip IV/1 sl. 45/38 Kalotasti poklopac izvu~enog oboda Peskovita sitnozrna faktura, sivomrka boja pe~enja, neobra|ena povr{ina; na telu sa spolja{nje strane plitki paralelni urezi Mesto nalaza: kv. GK/15, povr{inski sloj Datovanje: 46. vek Analogije: Popovi} 1999, sl. 36/7; 46/18; 54/8 50. Tip IV/3 sl. 19/4 Poklopac profilisanog oboda i koni~nog trbuha Peskovita krupnozrna faktura, crvena boja pe~enja, neobra|ena povr{ina; na obodu paralelni `lebovi Mesto nalaza: pe} za kre~ Datovanje: 4. vek Analogije: Popovi} 1999, sl. 32/5; 46/20 51. Tip IV/8 sl. 45/39 Poklopac profilisanog oboda, kosih zidova trbuha Peskovita sitnozrna faktura sa primesama kvarca ili liskuna i kre~njaka, mrkosiva boja pe~enja, neobra|ena povr{ina Mesto nalaza: kv. GH/2 Datovanje: 46. vek 52. Tip IV/9 sl. 40/23 Poklopac zadebljanog oboda, kosih zidova Peskovita sitnozrna faktura, crvena boja pe~enja, neobra|ena povr{ina Mesto nalaza: ku}a 3 Datovanje: 6. vek Analogije: Popovi} 1999, sl. 54/11 53. Tip IV/10 sl. 40/22 Dublji poklopac neprofilisanog oboda Peskovita sitnozrna faktura, sivomrka boja pe~enja, neobra|ena povr{ina Mesta nalaza: ku}a 3; ku}a 7 Datovanje 46. vek 54. Tip IV/11 sl. 45/37 Poklopac profilisanog oboda i koni~nog trbuha Peskovita krupnozrna faktura, mrka boja pe~enja, neobra|ena povr{ina Mesto nalaza: kv. GH/2 Datovanje: 46. vek
55. Tip IV/12 sl. 45/43 Poklopac (vr{nik?) blago zadebljanog neprofilisanog oboda Peskovita sitnozrna faktura sa primesama kvarca ili liskuna, siva boja pe~enja, neobra|ena povr{ina Mesto nalaza: kv. GH/2 Datovanje: 46. vek
Amfore
56. Tip V/1 sl. 50/14 Trbuh amfore, ornament izveden ~e{ljem Peskovita sitnozrna faktura, crvena boja pe~enja, neobra|ena povr{ina Mesta nalaza: slojevi mla|eg kasnoanti~kog horizonta Datovanje: 6. vek Analogije: Ljubenova 1981, Obr. 61/1; Bjelajac 1990, type V/5, pl. XXI/7; Bjelajac 1996, 6772 (tip XX), sa literaturom; Hayes 1992, Type 910, p. 66, sa literaturom 57. Tip V sl. 49/7 Dno amfore Peskovita sitnozrna faktura, ùtosiva boja pe~enja, neobra|ena povr{ina Mesta nalaza: slojevi starijeg kasnoanti~kog horizonta Datovanje: 4. vek
Vr{nici
58. Tip VII/1 sl. 45/4042 Vr{nik koni~nog oblika sa plasti~no izvu~enom trakom na sredi{njem delu trbuha Peskovita sitnozrna faktura sa primesama kvarca ili liskuna, mrka boja pe~enja, neobra|ena povr{ina; ukras: na gornjem delu trbuha talasasti i horizontalni urezi i traka ukra{ena ubodima izvedenim alatkom Mesto nalaza: Glavna kula; rov pored isto~nog bedema (sa spoljne strane) Datovanje: 46. vek Analogije: Popovi} 1999, sl. 41/2 59. Tip VII/4 sl. 49/11; 40/26 Vr{nik kalotastog oblika Peskovita sitnozrna faktura sa primesama kvarca ili liskuna, mrka boja pe~enja, neobra|ena povr{ina; ukras: plasti~no izvu~ena traka na trbuhu, ukra{ena ubodima Mesto nalaza: ku}a 3; slojevi starijeg kasnoanti~kog horizonta Datovanje: 46. vek Analogije: Popovi} 1999, sl. 41/3
140
60. Tip VII/5 sl. 40/28 Vr{nik kalotastog oblika Peskovita sitnozrna faktura, crvena boja pe~enja, neobra|ena povr{ina Mesto nalaza: ku}a 3 Datovanje: 6. vek 61. Tip VII/6 sl. 40/27, 29 Vr{nik zvonolikog oblika Peskovita sitnozrna faktura, crvena boja pe~enja, neobra|ena povr{ina; ukras: plasti~na traka aplicirana na sredini tela Mesto nalaza: ku}a 3 Datovanje: 6. vek
SREDNJOVEKOVNE KERAMI^KE POSUDE

Zdele
66. Tip I/1 sl. 86/5 Dublja koni~na zdela neprofilisanog oboda, trbuha neznatno zaobljenog u gornjem delu, prstenastog dna; recipijent debljih zidova, dno u vidu diska koso zase~ene ivice Peskovita sitnozrna faktura sa komadi}ima kre~njaka, svetlocrvena boja pe~enja spolja, svetlosiva iznutra; ukras: snopovi vodoravnih ureza Mesto nalaza: kv. LM/1415, iznad ku}e 3
Lonci Tanjiri
62. Tip VIII/2 sl. 50/10 Tanjir {irokog, koso razgrnutog oboda Pre~i{}ena glina, crvena boja pe~enja, gla~ana povr{ina; ukras: obod ukra{en plitkim kanelurama Mesta nalaza: slojevi mla|eg kasnoanti~kog horizonta Datovanje: 6. vek Analogije: Hayes 1972, Form 59/17 63. Tip VIII/3 sl. 19/1; 49/5 Tanjir {irokog, trakasto profilisanog oboda Pre~i{}ena glina, crvena boja pe~enja, gla~ana povr{ina Mesta nalaza: pe} za kre~, slojevi starijeg kasnoanti~kog horizonta Datovanje: 4. vek Analogije: Hayes 1972, Form 61B 64. Tip VIII/4 sl. 45/44 Tanjir trakasto profilisanog oboda, nagla{ene spoljne ivice Pre~i{}ena glina, crvena boja pe~enja, gla~ana povr{ina Mesto nalaza: Glavna kula, rov na zapadnoj strani Datovanje: 46. vek Analogije: Hayes 1972, Fig. 86/KL 65. Donji deo lonca ili kr~aga sa uzanim dnom zaobljenih ivica sl. 45/35 Peskovita sitnozrna faktura sa primesama kvarca ili liskuna, mrkosiva boja pe~enja, neobra|ena povr{ina Mesto nalaza: sonda I/87 Datovanje: 46. vek 67. Tip II/1 sl. 82/10; 88/5, 20; 89/2 Lonac duèg kosog oboda, loptastog trbuha, ravnog dna Peskovita sitnozrna ili krupnozrna faktura, crvenkastomrka ili mrka boja pe~enja; ukras: paralelni vodoravni urezi na dve tre}ine posude Mesta nalaza: ku}a 1 (kv. J/6); kv. MN/1516 mla|a faza ku}e 2 (2 posude); sonda IV/87 sa spoljne strane isto~nog bedema 68. Tip II/2 sl. 82/1; 85/13; 86/4; 84/3; 88/1, 18 Lonac kosog oboda, {ireg loptastog trbuha, ravnog dna Peskovita sitnozrna ili krupnozrna faktura sa liskunom, crvenkasta, mrka ili sivomrka boja pe~enja; ukras: kombinacija talasastih i vodoravnih ureza, re|e samo paralelni vodoravni urezi na gornjoj polovini ili na dve tre}ine recipijenta Mesta nalaza: ku}a 1, LM/1415 iznad ku}e 3 (2 posude); kompleks ku}e 4 (2 posude); kv. HO/15, I otkopni sloj; sloj sa spoljne strane isto~nog bedema 69. Tip II/3 sl. 82/2, 9; 85/12; 88/15 Lonac duga~kog izvijenog oboda, {ireg ovalnog trbuha, uskog ravnog dna Peskovita sitnozrna ili krupnozrna faktura, mrka boja pe~enja; ukras: naj~e{}e snopovi talasastih ili vodoravnih ureza, re|e pojedina~ni talasasti urezi Mesta nalaza: ku}a 1 (2 posude); kv. MN/1516 mla|a faza ku}e 2; kv. G/15 crkva, II sloj; sonda I/89, povr{inski sloj 70. Tip II/4 sl. 82/57; 85/8; 88/710 Mali lonac kosog, ravnog ili zaobljenog oboda, loptastog ili jajolikog trbuha Peskovita sitnozrna faktura sa liskunom, crvenkastomrka boja pe~enja; ukras: kombinacija kosih ili uspravnih uboda i talasastih, nekada i vodoravnih, ureza na gornjoj polovini recipijenta
141
Vrsenice
Mesta nalaza: ku}a 1 (3 posude); kv. M/1516 izme|u ku}a 2 i 3 (2 posude); kompleks ku}e 4; kv. HO/15, I otkopni sloj; kv. IO/14, ukopi u mla|i kasnoanti~ki horizont; kv. O/8, sloj crne zemlje ispod {uta 71. Tip II/5 sl. 82/4 Mali lonac kosog oboda, sa plitkim {irokim `lebom sa unutra{nje strane, ovalnog trbuha Peskovita sitnozrna faktura sa liskunom, siva boja pe~enja; ukras: kombinacija vodoravnih ureza ispod oboda i kosih uboda Mesto nalaza: ku}a 1 72. Tip II/6 sl. 85/1; 88/2; 92/3 Lonac kosog oboda, ovalnog do loptastog trbuha, uzanog dna Peskovita sitnozrna faktura, crvena ili crvenkastooker boja pe~enja; ukras: snopovi talasastih ureza na gornjoj polovini posude Mesta nalaza: kv. MN/1516 mla|a faza ku}e 2; kv. M N/16 ispred ku}e 2; sonda VI/88; kv. HO/15, I otkopni sloj; kv. O/8, sloj crne zemlje ispod {uta 73. Tip II/7 sl. 86/2; 88/19, 21 Lonac duèg, kosog oboda, jajolikog trbuha, uskog dna Peskovita sitnozrna faktura, re|e i sa tucanim kre~njakom, mrkosiva boja pe~enja; ukras: niz paralelnih ureza na gornjoj polovini ili na dve tre}ine recipijenta Mesto nalaza: kv. LM/1415 iznad ku}e 3; kv. GK/15, povr{inski sloj; kv. LM/20, sa unutra{nje strane bedema; sonda I/89, povr{inski sloj 74. Tip II/8 sl. 88/1112 Mali lonac kosog, gotovo vodoravnog oboda, loptastog trbuha Peskovita sitnozrna faktura, crvena ili mrka boja pe~enja; ukras: kombinacija razli~itih talasastih ureza ili vodoravnih ureza i uboda u vidu riblje kosti Mesta nalaza: kv. MN/1516 mla|a faza ku}e 2; kv. IO/14, ukopi u mla|i kasnoanti~ki horizont; kv. KL/2021, I otkopni sloj; kv. G/15 crkva, I otkopni sloj 75. Tip II/9 sl. 85/3; 88/4 Lonac kosog oboda, sa `lebom sa unutra{nje strane, jajolikog trbuha, {ireg ravnog dna Peskovita sitnozrna faktura, crvenkastooker ili neujedna~ena mrkooker (gotovo siva) boja pe~enja; ukras: na gornjoj polovini recipijenta pojedina~ni talasasti urezi Mesto nalaza: kv. MN/1516 mla|a faza ku}e 2 (3 posude); kv. HO/15, II otkopni sloj (ukopi u mla|i kasnoanti~ki horizont)
76. Tip II/10 sl. 85/6; 88/16, 23 Lonac {irokog otvora, kosog oboda, loptastog, nekada bikoni~nog trbuha, ravnog dna Peskovita sitnozrna faktura, crvenkastooker ili mrkooker boja pe~enja; ukras: na gornjoj polovini posude snopovi razli~itih talasastih ureza Mesto nalaza: kv. MN/1516 mla|a faza ku}e 2 (2 posude); kv. GK/15, povr{inski sloj; kv. HO/15 i kv. IO/14, ukopi u mla|i kasnoanti~ki horizont 77. Tip II/11 sl. 85/10; 88/24 Lonac dugog, kosog oboda, ovalnog trbuha Peskovita sitnozrna faktura, mrkosiva boja pe~enja; ukras: na gornjoj polovini posude snopovi neujedna~enih talasastih ureza ili kombinacija vodoravnih i talasastih ureza Mesta nalaza: kv. MN/1516 mla|a faza ku}e 2; kv. G/15 crkva, I otkopni sloj 78. Tip II/12 sl. 84/1 i sl. 93 Lonac kosog oboda sa plitkim `lebom sa spoljne strane, loptastog trbuha, {ireg, ravnog dna spu{tene ivice Peskovita sitnozrna faktura, oker boja pe~enja; ukras: na gornjoj polovini posude kombinacija uboda noktom i vodoravnih ureza Mesta nalaza: kompleks ku}e 4; sonda I/89, povr{inski sloj 79. Tip II/13 sl. 86/1 Veliki lonac jajolikog trbuha Peskovita sitnozrna faktura, mrkooker boja pe~enja; ukras: snopovi talasastih ureza na gornjoj polovini posude i ispod njih niz vodoravnih ureza Mesta nalaza: kv. LM/1415 iznad ku}e 3 80. Tip II/14 sl. 85/11; 86/3; 88/6, 22 Lonac kosog oboda, sa `lebom sa unutra{nje strane, loptastog trbuha Peskovita sitnozrna faktura, mrka (mrkosiva) ili crvena boja pe~enja; ukras: na dve tre}ine posude snopovi talasastih ureza, na pojedinim posudama i vodoravni urezi Mesta nalaza: kv. M/1516 izme|u ku}a 2 i 3; kv. LM/1415 iznad ku}e 3; kv. HO/15, I otkopni sloj; kv. HN/1415, ukop u stariji kasnoanti~ki horizont 81. Tip II/15 sl. 84/2 Mali lonac kosog oboda, sa plitkim `lebom sa unutra{nje strane, ovalnog trbuha Peskovita sitnozrna faktura, mrka boja pe~enja; ukras: na trbuhu talasasti urezi Mesto nalaza: kompleks ku}e 4
142
82. Tip II/16 Sl. 85/2, 4 i 92/1 Lonac kosog oboda, jajolikog trbuha, uskog ravnog dna Peskovita sitnozrna faktura, crvenkastomrka boja pe~enja; ukras: na trbuhu snopovi neujedna~enih talasastih ureza Mesto nalaza: kv. MN/1516 mla|a faza ku}e 2; kv. MN/16 (pro{irenje sonde I/89) 83. Tip II/17 sl. 88/3 Lonac kosog oboda, {irokog loptastog trbuha Peskovita sitnozrna faktura, mrka boja pe~enja; ukras: na trbuhu naizmeni~ni talasasti i vodoravni urezi Mesto nalaza: kv. HO/15, I otkopni sloj (2 posude) 84. Tip II/18 sl. 88/14 Lonac kosog oboda, sa `lebom sa unutra{nje strane, jajolikog trbuha Peskovita sitnozrna faktura, mrka boja pe~enja spolja, siva iznutra; ukras: preklopljen talasasti urez preko vodoravnog Mesto nalaza: kv. HO/15, I otkopni sloj 85. Tip II/19 sl. 85/5 Lonac dugog, kosog oboda, {irokog loptastog trbuha; ukras: ubodi noktom i plitki vodoravni urezi Peskovita sitnozrna faktura, mrka boja pe~enja Mesto nalaza: kv. M/1516 izme|u ku}a 2 i 3 86. Tip II/20 sl. 82/8 i 92/2 Lonac kosog oboda, loptastog trbuha, {ireg ravnog dna Peskovita sitnozrna faktura, crvenkastomrka boja pe~enja; ukras: niz uboda na vratu, talasasti urezi na gornjem delu trbuha i ispod njih vodoravni urezi Mesto nalaza: sonda I/87, ku}a 1 87. Tip II/21 sl. 85/9 i 91 Lonac duèg kosog oboda, ovalnog trbuha, {ireg ravnog dna Peskovita sitnozrna faktura, mrka boja pe~enja spolja, siva iznutra; ukras: kombinacija talasastih i vodoravnih ureza koji se pruàju do neposredno iznad dna Mesto nalaza: prostor mla|e faze ku}e 2 88. Tip II/22 sl. 88/13 i 90 Mali lonac kosog oboda, ovalnog trbuha, uèg ravnog dna Peskovita sitnozrna faktura, mrkocrvenkasta boja pe~enja; ukras: kombinacija nizova uboda u vidu riblje kosti i vodoravnih ureza Mesto nalaza: sonda II/87 89. Tip II/23 sl. 85/7 i 88/17 Lonac dugog kosog, nekada pri otvoru izvijenog, oboda, {ireg ovalnog ili blago bikoni~nog trbuha, {irokog ravnog dna
Peskovita sitnozrna faktura, crvenkastomrka boja pe~enja; ukras: nizovi talasastih ureza i ispod njih vodoravni urezi, na pribli`no dve tre}ine posude Mesta nalaza: sonda III/87; rov uz ku}u 2
Vr{nici
90. Tip III/1 sl. 85/15; 86/6; 84/4, 6; 88/25 Vr{nik kalotastog oblika, relativno ravne plohe, sa otvorom za vazduh koji se nalazi pribli`no na prelazu zida u ravnu gornju povr{inu Oblikovan rukama bez upotrebe vitla, peskovita krupnozrna faktura sa plevom, krupnim peskom i ponekim kamen~i}em, oker boja pe~enja Mesta nalaza: kv. MN/1516 mla|a faza ku}e 2 (2 posude); kv. M/1516 izme|u ku}a 2 i 3 (4 posude); kv. L M/1415 iznad ku}e 3 (23 posude); sonda III/87 (67 posuda); sonda IV/87; kv. HO/15, I otkopni sloj (78 posuda); kv. HO/15, II otkopni sloj ukopi u mla|i kasnoanti~ki horizont (3 posude); kompleks ku}e 4 (8 posuda); kv. IO/14, ukopi u mla|i kasnoanti~ki horizont (6 posuda) 91. Tip III/2 sl. 82/3; 85/16, 19; 86/7; 84/7; 88/26, 27, 31 Vr{nik koni~nog oblika, u pojedinim slu~ajevima blago zaobljenih zidova, ravne gornje povr{ine, koja nekada ima jasno izvu~enu ivicu; otvor za vazduh nalazi se pri vrhu zida Oblikovan rukama bez upotrebe vitla, sasvim retko na vitlu, peskovita krupnozrna faktura sa plevom, oker boja pe~enja Mesta nalaza: ku}a 1; kv. MN/1516 mla|a faza ku}e 2 (7 posuda); kv. LM/1415 iznad ku}e 3 (3 posude); kompleks ku}e 4 (56 posuda); kv. GK/15, povr{inski sloj (3 posude) 92. Tip III/3 sl. 85/18; 88/28 Vr{nik koni~nog oblika, blago prelomljenih zidova Oblikovan rukama bez upotrebe vitla, peskovita krupnozrna faktura, oker boja pe~enja Mesta nalaza: kv. MN/1516 mla|a faza ku}e 2; kompleks ku}e 4 (23 posude); kv. IO/14, ukopi u mla|i kasnoanti~ki horizont (12 posude); kv. M, L/20, sa unutra{nje strane bedema; kv. G/15 crkva, I otkopni sloj; kv. GH/2, osipina iznad bedema; Glavna kula; sa unutra{nje strane kapije; sonda I/89, povr{inski sloj 93. Tip III/4 sl. 85/8 Duboki vr{nik kalotastog oblika, uzane i ravne gornje povr{ine, sa jasno izvu~enom ivicom; otvor za vazduh nalazi se pri vrhu zida Oblikovan rukama bez upotrebe vitla, peskovita krupnozrna faktura sa plevom, oker boja pe~enja Mesto nalaza: kv. IO/14, ukopi u mla|i kasnoanti~ki horizont (2 posude)
143
Vrsenice
94. Tip III/5 sl. 85/14; 86/9; 88/34, 35 i 94/1 Dubok koni~an vr{nik, ravne gornje povr{ine i prstenasto pro{irene ivice; otvor za vazduh nalazi se na vrhu zida, neposredno ispod ravne plohe; ukras: snopovi vodoravnih ureza Peskovita sitnozrna faktura sa liskunom, nekada i plevom, crvena ili mrka boja pe~enja Mesto nalaza: kv. MN/1516 mla|a faza ku}e 2 (3 posude); kv. LM/1415 iznad ku}e 3; kv. GK/15, povr{inski sloj (2 posude); kv. HO/15, I otkopni sloj; kv. IO/14, ukopi u mla|i kasnoanti~ki horizont; kv. N/56, sloj crne zemlje 95. Tip III/6 sl. 88/30 Vr{nik kalotastog oblika, {iroke ravne gornje povr{ine; otvor za vazduh nalazi se neposredno ispod ravne plohe Oblikovan rukama bez upotrebe vitla, peskovita krupnozrna faktura, nekada sa plevom, oker boja pe~enja Mesto nalaza: kompleks ku}e 4 (3 posude); kv. IO/14, ukopi u mla|i kasnoanti~ki horizont 96. Tip III/7 sl. 88/29, 33 Dublji vr{nik koni~nog oblika, ravne gornje povr{ine; otvor za vazduh nalazi se neposredno ispod zaravnjene plohe Oblikovan rukama bez upotrebe vitla ili, re|e, na vitlu, peskovita krupnozrna faktura, oker boje pe~enja Mesto nalaza: kv. HO/15, I otkopni sloj (5 posuda) 97. Tip III/8 sl. 85/17 Duboki vr{nik zvonastog oblika Oblikovan rukama bez upotrebe vitla, peskovita krunozrna faktura sa plevom i kamen~i}ima, oker boja pe~enja Mesto nalaza: kv. MN/1516 mla|a faza ku}e 2
}e 3; kompleks ku}e 4 (13 posuda?); sonda IV/87; kv. GK/15, povr{inski sloj (6 posuda); kv. HO/15, I otkopni sloj (1516 posuda) i II otkopni sloj, ukopi u mla|i kasnoanti~ki horizont (2 posude); kv. IO/14, ukopi u mla|i kasnoanti~ki horizont; kv. O/8, sloj crne zemlje ispod {uta 100. Tip IV/3 sl. 88/36, 38, 44 Crepulja koni~nog oblika, zaobljenih zidova, ravnog dna Oblikovana rukama bez upotrebe vitla, peskovita krupnozrna faktura, nekada sa kamen~i}ima, oker boja pe~enja Mesta nalaza: kv. MN/1516 iznad ku}e 2 (3 posude); kv. LM/1415 iznad ku}e 3 (4 posude); kv. M/1516 izme|u ku}a 2 i 3; kv. GK/15, povr{inski sloj (56 posuda); kv. FO/14 i F/16, povr{inski sloj (12 posuda); kv. HO/15, I otkopni sloj (3 posude); kompleks ku}e 4 (910 posuda); kv. IO/14, ukopi u mla|i kasnoanti~ki horizont (2 posude) 101. Ulomak crepulje, na unutra{njoj strani urezan motiv sl. 95/1 Oblikovana rukama bez upotrebe vitla, peskovita krupnozrna faktura, oker boje pe~enja Mesto nalaza: kv. FO/14, povr{inski sloj 102. Ulomak crepulje, na unutra{njoj strani urezan motiv sl. 95/2 Oblikovana rukama bez upotrebe vitla, peskovita krupnozrna faktura, oker boje pe~enja Mesto nalaza: kv. GK/15, povr{inski sloj
Male posude
103. Tip V/1 sl. 88/40 Mala posuda oblika crepulje tipa IV/2 Oblikovana rukama bez upotrebe vitla, peskovita krupnozrna faktura, oker boja pe~enja Mesto nalaza: kv. GK/15, povr{inski sloj
Crepulje
98. Tip IV/1 sl. 85/2223; 88/37, 39, 42 Crepulja koni~nog oblika, ravnog dna Oblikovana rukama bez upotrebe vitla ili, retko, na vitlu, peskovita krupnozrna faktura, nekada i sa kamen~i}ima, oker boja pe~enja Mesta nalaza: kv. MN/1516 mla|a faza ku}e 2 (3 posude); kv. LM/1415 iznad ku}e 3; sonda IV/87 (2 posude); kv. HO/15, II o. s. (ukopi u mla|i kasnoanti~ki horizont) 99. Tip IV/2 sl. 85/2021, 24; 86/8, 10; 84/5; 88/41, 43 Crepulja gotovo uspravnih, nekada blago zaobljenih zidova, ravnog dna Oblikovana rukama bez upotrebe vitla, peskovita krupnozrna faktura, nekada sa kamen~i}ima, oker boja pe~enja Mesta nalaza: kv. M N/1516 mla|a faza ku}e 2 (2 posude); kv. M/1516 izme|u ku}a 2 i 3 (2 posude); kv. LM/1415 iznad ku-
Kr~azi
104. Tip VI sl. 95/34 Dr{ke amforoidnih kr~aga Peskovita sitnozrna faktura, crvena boja pe~enja (siva na prelomu), mestimi~no gla~ana povr{ina Mesto nalaza: kv. GK/15, povr{inski sloj (2 posude)
Recipijent za àr
105. Recipijent pravougaonog oblika sa zaobljenim ivicama, debelih zidova
144
Oblikovan rukama, peskovita krupnozrna faktura sa plevom, mrkosiva boja pe~enja Mesto nalaza: kv. G/16, povr{inski sloj sl. 87
110. â{a levkasto pro{irenog oboda prstenasto profilisane ivice a. Slobodno duvano staklo maslinastozelene boje Mesto nalaza: kv. L/20 na podu ku}e 7 Datovanje: druga polovina 4. veka
sl. 52/5
SVETILJKE
106. Svetiljka bikoni~nog recipijenta i izduènog kljuna na kome je {irok otvor. Sa izdignute i blago isko{ene ivice centralnog otvora polazi om~asta dr{ka trakastog preseka. Pre~i{}ena glina crvene boje pe~enja, crveno bojene povr{ine Mesto nalaza: kv. I/16, pe} za kre~, C-187 sl. 51/2 Datovanje: 4. vek Analogije: Ljubenova 1981, Obr. 80/1, 2; Kuzmanov 1992b, Taf. 48/34, 35; Hayes 1992, Pl. 19/25, 26 107. Svetiljka kru`nog recipijenta, uskog udubljenog diska u ~ijem je sredi{tu mali otvor, i blago uvu~enog dna. Vertikalno postavljena plo~asta dr{ka ne prelazi visinu recipijenta. Horizontalno rame je ukra{eno vi{estrukim nizom bobica, a ivica kljuna nagla{ena je plasti~no izvedenom trakom. Pre~i{}ena glina crvene boje pe~enja, povr{ine prevu~ene beli~astom engobom Mesto nalaza: kv. H/16, iz {uta u cisterni, mla|i kasnoanti~ki horizont, C-127 sl. 51/3 Datovanje: 6. vek Analogije: Perlzweig 1961, Cat. Nos. 2921, 2924; Ljubenova 1981, Obr. 69/15; Vitelli 1982, Fig. 93/L 12; Kuzmanov 1992b, Taf. 48/815; Hayes 1992, Pl. 18/1012; î~ikova 1999, Fig. 2 108. Svetiljka zaobljenog ramena i udubljenog diska. Na sa~uvanom delu diska je reljefni ornament koji ~ine kruì}i, unutar kojih je izveden krst, sme{teni na ivici diska prema ramenom delu. Pre~i{}ena glina crvene boje pe~enja, crveno bojene povr{ine Mesto nalaza: izme|u ku}a 2 i 3 sl. 51/1 Datovanje: 6. vek Analogije: Gomolka-Fucks 1982, Taf. 69/568; Hayes 1992, Pl. 25/143; î~ikova 1999, Figs. 5, 6
b. Slobodno duvano staklo boje od ù}kastozelene do maslinastozelene Mesto nalaza: kv. O/14, ispod {uta na sloju paljevine, studijska zbirka sl. 52/1 Datovanje: 4. vek 111. â{a levkasto pro{irenog oboda blago uvu~ene prstenasto profilisane ivice a. Slobodno duvano staklo prozirne ù}kaste boje Mesto nalaza: kv. N/14 prostor ku}e 8, kasnoanti~ki horizont, C-221 sl. 52/6 Datovanje: 6. vek Analogije: Fadi} 2005, 242, kat. br. 77 b. Slobodno duvano staklo zelene boje Mesto nalaza: kv. I/16, sloj sme|e zemlje (I o. s.) Datovanje: 46. vek Analogije: Fadi} 2005, 235, kat. br. 23 sl. 52/7
112. â{a tankih zidova, isko{enog oboda blago zadebljane ivice i konkavnog dna Slobodno duvano staklo maslinastozelene boje Mesto nalaza: kv. I/16, sloj sme|e zemlje (I otkopni sloj) sl. 52/4 Datovanje: 46. vek Analogije: Fadi} 2005, 231, kat. br. 2 113. â{a blago isko{enog oboda zadebljane ivice Slobodno duvano staklo plave boje Mesto nalaza: kv. J/14, kasnoanti~ki horizont Datovanje: 46. vek
T. I/10
KASNOANTI^KE STAKLENE POSUDE

â{e
109. â{a blago uvu~enog oboda Slobodno duvano staklo plavi~aste boje Mesto nalaza: I/16, levkasti ukop kre~ana Datovanje: 360380. godina
114. â{a blago izvijenog oboda prstenasto profilisane ivice Slobodno duvano staklo maslinastozelene boje Mesto nalaza: sonda I/89, uz ku}u 2 sl. 52/13 Datovanje: 6. vek Analogije: Golofast 2001, 249, ris. 83, 8; Fadi} 2005, 243, kat. br. 80 115. â{a konkavnog dna a. Slobodno duvano staklo maslinastozelene boje Mesto nalaza: kv. K/16, isto~no od zida ku}e 10, sloj nad zdravicom, C-251 sl. 52/2 Datovanje: 46. vek
145
Vrsenice
b. Slobodno duvano staklo maslinastozelene boje Mesto nalaza: sonda I/89, sloj crne zemlje iznad ku}e 2 Datovanje: 6. vek c. Slobodno duvano staklo maslinastozelene boje Mesto nalaza: iz prostora vrata ku}e 2 Datovanje: 6. vek d. Slobodno duvano staklo prozirne zelenkaste boje Mesto nalaza: bez podataka Datovanje: 46.vek Analogije: Golofast 2001, 108, 201, 257, ris. 13, 15, 20, 91 116. â{a prstenasto profilisanog oboda, ravnih strana Slobodno duvano staklo ù}kastozelene boje Mesto nalaza: kv. N/14 prostor ku}e 8, mla|i kasnoanti~ki horizont, C-221 sl. 52/14 Datovanje: 6. vek Analogije: Bavant 1990, 211, Pl. XXXII/113; Fadi} 2005, 238, kat. br. 43 117. â{a debljih zidova levkasto profilisanog koso zase~enog oboda Slobodno duvano staklo maslinastozelene boje Mesto nalaza: kv. H/14, nivo zdravice, C-177 sl. 52/8 Datovanje: 46. vek Analogije: Popovi} 1999, 314, tip 2/1, sl. 57/57; Golofast 2001, 108, ris. 21/2 118. â{a razgrnutog kratkog oboda prstenasto profilisane ivice Slobodno duvano staklo prozirne plavi~aste boje Mesto nalaza: kv. G/16 na podu crkve sl. 52/12 Datovanje: 6. vek Analogije: Bavant 1990, 211, Pl. XXXII/117
Zdele
120. Zdela blago uvu~enog oboda, kalotastog oblika Slobodno duvano staklo maslinastozelene boje Mesto nalaza: kv. L/20 na podu ku}e 7 sl. 52/17 Datovanje: druga polovina 4. veka Analogije: Bierbrauer 1987, 283, Tafel 159/1; Shepherd 1999, 341, 342, 11.13/324
sl. 52/3
Boce
121. Boca loptastog trbuha i cilindri~nog vrata Slobodno duvano staklo maslinastozelene boje Mesto nalaza: bez podataka Datovanje: 46. vek Analogije: Golofast 2001, 107, 97, ris. 15/1
sl. 52/9
Svetiljke
122. Svetiljka cevasto profilisanog oboda sa koga polazi dr{ka Slobodno duvano staklo maslinastozelene boje Mesto nalaza: bez podataka sl. 52/18 Datovanje: 46. vek Analogije: Chevalier 19971998, 181, 195; Golofast 2001, 142, 252, ris. 86; Olcay Yelda 2001, 85, fig. 6b; Gill 2002, 35, 63, Fig. 1/1, 1 123. Svetiljka uskog koni~nog dna koje je sluìlo za uglavljivanje u polikandila Slobodno duvano staklo maslinastozelene boje Mesto nalaza: bez podataka sl. 52/15 Datovanje: 46. vek Analogije: Fadi} 2005, 251, kat. br. 124
Pehari na stopi
119. Pehar na kru`noj, blago koni~noj stopi cevasto profilisane prstenaste ivice Slobodno duvano staklo maslinastozelene boje Mesto nalaza: kv. I/14, kasnoanti~ki horizont, C-238 sl. 52/16 Datovanje: 46. vek Analogije: Bierbrauer 1987, 275, tafel 139/36; Bavant 1990, 210, Pl. XXXII/93; Popovi} 1999, 314315, tip 5/1, sl. 57/14; Golofast 2001, 115, 224, ris. 51, 25; Gill 2002, 41, 66, fig.1/675: tip D; Czurda-Ruth 2007, 157, Tafel 19, 303/652
Ostalo
124. Posuda ukra{ena apliciranim nitima sl. 52/11 Slobodno duvano stakla prozirne svetlozelene boje Mesto nalaza: kv. I/16, sloj sivomrke zemlje sa sitnim kamenom Datovanje: 46. vek 124a. Posuda rebrastog trbuha Slobodno duvano prozirno staklo Mesto nalaza: sonda IV/87 Datovanje: 46. vek 124b. Posuda rebrastog trbuha Slobodno duvano staklo svetlozelene boje
146
Mesto nalaza: bez podataka Datovanje: 46. vek
sl. 52/10
i. Prozorsko staklo reckaste ivice, ù}kaste boje Dimenzije spojenih fragmenata: 5 cm 3,6 cm 0,1 cm Mesto nalaza: kv. G/17, sa poda u crkvi T. II/6 Datovanje: 6. vek j. Prozorsko staklo reckaste ivice, ù}kaste boje Dimenzije o~uvanog fragmenta su 4,6 cm 1,7 cm 0,1 cm Mesto nalaza: kv. G/17, II o. s. T. II/7 Datovanje: 6. vek k. Prozorsko staklo sa malom izbo~inom, ù}kaste boje Dimenzije o~uvanog fragmenta su 4,2 cm 1,7 cm 0,1 cm Mesto nalaza: crkva naos (severoisto~ni ugao) T. II/9 Datovanje: 6. vek l. Prozorsko staklo ù}kaste boje Dimenzije o~uvanog fragmenta su 3,7 cm 1,9 cm 0,1 cm Mesto nalaza: kv. F/17, crkva severoisto~ni ugao (sa spoljne strane severnog zida i sa bedema) T. II/4 Datovanje: 6. vek
KASNOANTI^KO PROZORSKO STAKLO

125. Prozorsko staklo a. Prozorsko staklo ù}kaste boje Dimenzije o~uvanog fragmenta: 2,9 cm 1,4 0,1 cm Mesto nalaza: kv. I/16, levkasti ukop kre~ana Datovanje: 360380. godina b. Prozorsko staklo ù}kaste boje Dimenzije o~uvanog fragmenta: 3,7 cm 3,5 cm 0,1 cm Mesto nalaza: sonda I/89, sloj gari uz ku}u 2 Datovanje: 6. vek c. Prozorsko staklo uzdignute zaobljene ivice, maslinastozelene boje Dimenzije o~uvanog fragmenta: 4,2 cm 2,1 cm 0,2 cm Mesto nalaza: kv. I/14, kasnoanti~ki horizont, uz zapadni zid ku}e 9 T. II/10 Datovanje: 46. vek d. Prozorsko staklo zaobljene ivice, zelene boje Dimenzije o~uvanog fragmenta: 4,7 cm 2,2 cm 0,3 cm Mesto nalaza: kv. H/16, sloj {uta uza zid crkve T. II/3 Datovanje: 6. vek. e. Prozorsko staklo neprofilisane zase~ene ivice, beli~aste boje Dimenzije o~uvanog fragmenta: 4,5 cm 4,1 cm 0,1 cm Mesto nalaza: kv. N/14 ku}a 8, mla|i kasnoanti~ki horizont, C-222 T. II/2 Datovanje: 46. vek f. Prozorsko staklo neprofilisane, ravne zase~ene ivice, ù}kaste boje Dimenzije spojenih fragmenata: 12,2 cm 5,2 cm 0,2 cm Mesto nalaza: kv. G/17, sa poda u crkvi T. II/1 Datovanje: 6. vek g. Prozorsko staklo ù}kaste boje Dimenzije o~uvanog fragmenta: 2,8 cm 2,6 cm 0,1 cm Mesto nalaza: kv. G/16, sa poda u crkvi T. II/8 Datovanje: 6. vek h. Prozorsko staklo zaobljene ivice, ù}kaste boje Dimenzije spojenih fragmenata: 9,5 cm 4,5 cm 0,2 cm Mesto nalaza: kv. G/17, sa poda u crkvi T. II/5 Datovanje: 6. vek
SITNI PREDMETI OD METALA, KOSTI, KERAMIKE I KAMENA

Predmeti od kosti i roga
126. Fragmentovani ~e{alj pravougaonog oblika sa jednom o~uvanom ravnom bo~nom stranom i ostacima dva reda zubaca, koji su sa jedne strane bili krupniji i re|i, a sa druge sitniji i gu{}i. Srednji deo izme|u zubaca bio je oja~an izduènim pravougaonim oplatama sa obe strane, koje su bile pri~vr{}ene sa ~etiri metalna zakivka. Kost. Dimenzije: o~uvana duìna 11,5 cm, {irina 4,7 cm Mesto nalaza: kv. N/16, uz ju`ni zid ku}e 2, sloj gari i izgorele zemlje, C-120 sl. 53/1 Datovanje: 6. vek Analogije: Petkovi} 1995, ~e{ljevi tip I; Popovi} 1999, sl. 68/1, kat. br. 161 127. Fragmeti ~e{lja istog tipa kao prethodni. Preostale su ravne bo~ne strane i deo oja~avaju}e srednje plo~ice sa jednim gvozdenim zakivkom. Kost Dimenzije: 3,5 cm 2,7 cm i 4 2 cm Mesto nalaza: zapadni sektor, iz {uta uz unutra{nje lice Zapadnog bedema, sonda I/89, C-12 sl. 53/2 Datovanje: 6. vek
147
Vrsenice
128. Deo ~e{lja istog tipa kao prethodni. O~uvan je fragment sa nekoliko krupnijih zubaca i tragovima sitnijih sa suprotne strane. U sredi{njem delu uo~ava se deo rupe za metalni zakivak. Kost Dimenzije: duìna o~uvanih zubaca 1,5 cm Mesto nalaza: centralni sektor, sonda I/89 (kv. N/16), sloj gari uz ku}u 2, C-106 sl. 53/3 Datovanje: 6. vek 129. Deo ~e{lja istog tipa kao prethodni, sa o~uvana ~etiri zupca Kost Dimenzije: 3 cm 2 cm Mesto nalaza: kv. J/15, I otkopni sloj, C-64 sl. 53/4 Datovanje: 910. vek? 130. Pravougaona plo~asta oplata perforirana sa dva pravilna kru`na otvora za provla~enje vrpce. Prednja strana je obra|ena i ornamentisana urezivanjem. U sredi{njem pravougaonom polju se nalaze dva niza urezanih polukrugova, dok su krajnja dva kvadratna polja podeljena dijagonalama. Na celoj ornamentisanoj povr{ini nalazi se vi{e urezanih kruì}a u vidu pti~jih okaca. Kostrog Dimenzije: 12,2 cm 2,4 cm Mesto nalaza: kv. L/20, II otkopni sloj, C-207 sl. 53/5 i 54 Datovanje: 6. vek Analogije: Petkovi} 1995, oplate i aplikacije tip III; Popovi} 1999, sl. 69/2, kat. br. 168. 131. Sredi{nji deo pravougaone, blago povijene plo~aste oplate perforirane sa dva manja kru`na otvora, verovatno za metalne zakivke. Prednja strana je bila obra|ena i ornamentisana urezivanjem. Na toj povr{ini nalazio se niz od ~etiri kvadratna polja izdeljena dijagonalama. U svakom polju, u odse~cima dijagonala nalazila su se po ~etiri urezana pti~ja okca. Kostrog Dimenzije: o~uvana duìna 8,7 cm, {irina 3,1cm Mesto nalaza: kv. LM/15, ku}a 3, iz jametrapa, C-47 sl. 53/6 Datovanje: prve decenije 6. veka 132. Manja plo~ica izduènog elipsoidnog, odnosno pravougaonog oblika sa zaobljenim bo~nim stranama. Bliè krajevima nalaze se dve kru`ne perforacije za provla~enje vrpce. Na gornjoj povr{ini u sredi{njem delu nalaze se dva koncentri~na kruga, a bo~no od njih po dva pti~ja okca. Kost Dimenzije: 5,5 cm 1,5 cm Mesto nalaza: kv. N/14, I otkopni sloj, C-137 sl. 53/7 Datovanje: 6. vek
Analogije: Petkovi} 1995, oplate i aplikacije tip I; Bavant 1999, 228, Pl. XL/234; Milinkovi} 2002, 102; Uenze 1992, 194195 133. Mala igla za {ivenje, kru`nog preseka, sa delimi~no o~uvanom u{icom sl. 53/8 Kost Dimenzije: o~uvana duìna 3,2 cm Mesto nalaza: centralni sektor, povr{inski sloj, stud. zbirka 134. Igla za {ivenje, kru`nog preseka, sa delimi~no o~uvanom elipsoidnom u{icom sl. 53/9 Kost Dimenzije: o~uvana duìna 5,3 cm Mesto nalaza: kv. I/14, kasnoanti~ki horizont nad zdravicom, C-248 Datovanje: sredina 4. veka Analogije: Petkovi} 1995, igle tip I/1 135. [ilo ra|eno od ulomka {uplje kosti ~iji je jedan kraj za{iljen gla~anjem sl. 53/10 Kost Dimenzije: 6,3 cm Mesto nalaza: centralni sektor, sonda 1/89 (kv. N/16), uz ju`ni zid ku}e 2, C-104 Datovanje: 6. vek
Nakit i oprema
136. Fibula sa posuvra}enom stopom, spojenom pseudonamotajem sa visokim lukom, koji se na suprotnom kraju zavr{ava kru`nim otvorom leì{tem za sada nedostaju}i {arnir. Na luku sa gornje strane i sa bo~nih strana nalazi se urezani linearni ornament u kombinaciji sa okcima. Na sli~an na~in je ukra{ena i gornja povr{ina stope. sl. 55/1 i 56/1 Bronza, livenje Dimenzije: 5,7 cm 2 cm Mesto nalaza: kv. J/16, ku}a 6, mla|i kasnoanti~ki horizont, C-156 Datovanje: 6. vek Analogije: Uenze 1992, T. 3/817 i 4/24 137. Kolenasta fibula sa {arnirom. Kraj stope je ukra{en dugmetastim zavr{etkom, a sli~ni zavr{eci postoje na suprotnom kraju luka, kao i sa obe strane visokog drà~a igle. sl. 55/2 Bronza, livenje Dimenzije: 4,5 cm 2,5 cm Mesto nalaza: zapadni sektor, sonda II/87, povr{inski sloj iznad stene, C-19 Datovanje: 34. vek Analogije: Bojovi}, T. XXV/239, str. 5859
148
138. Kru`na pojasna kop~a tzv. omega tipa, sa posuvra}enim i primaknutim krajevima nejednake duìne i {irine. Telo kop~e je kvadratnog preseka, igla nedostaje sl. 55/3 Gvo`|e Dimenzije: pre~nik 5 cm Mesto nalaza: zapadni sektor, sonda I/87, sloj iznad stene, C-9 Datovanje: prva polovina 4. veka Analogije: Popovic 1999, sl. 58/1821, kat. br. 7981 139. Prsten sa trakastom, relativno tankom karikom. Spoljna strana karike ukra{ena je plasti~nim rebrom izme|u dva `leba, koja sa prednje strane prelazi u slabo izraènu kru`nu plo~astu glavu. Na ravnoj povr{ini glave ne uo~avaju se tragovi dekoracije. sl. 55/4 Bronza, livenje Dimenzije: pre~nik 2 cm Mesto nalaza: kv. J/14, ku}a 9, mla|i kasnoanti~ki horizont, C-152 Datovanje: 6. vek Analogije: Gomolka-Fuchs 1982, Taf. 56/281; Popovi} 1999, 58/14, kat. br. 75 140. Prsten sa punolivenom tankom karikom kru`nog preseka, sa kojom je istovremeno ra|ena kru`na blago istaknuta glava. Zaravnjena povr{ina glave podeljena je urezanim krstom na ~etiri segmenta, u kojima se nalazi po jedan polumese~asti ornament sa malim kruì}em. sl. 55/5 Bronza, livenje Dimenzije: pre~nik 2 cm Mesto nalaza: kv. J/16, uz ku}u 6, mla|i kasnoanti~ki horizont, C-152 Datovanje: 6 vek Analogije: Gomolka-Fuchs 1982, Taf. 56/282; Uenze 1992, Taf. 124/1525 141. Pojasna aplikacija izduènog ovalnog oblika, po visini podeljena na tri perforirana polja. Sa zadnje strane na krajevima je po jedna petljica za pri~vr{}ivanje na ko`ni remen. sl. 55/6 i 56/2 Bronza, livenje Dimenzije: duìna 3 cm, {irina 1 cm Mesto nalaza: kv. I/14, mla|i kasnoanti~ki horizont, C-182 Datovanje: prva polovina 7. veka? Analogije: Aibabin 1990, 54, ris. 51/14 142. Fragmentovana manja pre|ica od koje je preostao samo okov {titastog oblika sa pravougaonim otvorom za leì{te trna. Sa donje strane okova nalaze se dve petljice za pri~vr{}ivanje za ko`ni remen. Alka pre|ice i trn nedostaju. sl. 55/7 Bronza, livenje Dimenzije o~uvanog dela 2,3 cm 2cm
Mesto nalaza: kv. L/14, mla|i kasnoanti~ki horizont, C-199 Datovanje: 6. vek prva polovina 7. veka Analogije: Barkoczi 1968, 299, T. LXIII/17 143. Igla za fibulu sa tragom {arnira Bronza Dimenzije: duìna 6,3 cm Mesto nalaza: kv. J/15, povr{inski sloj, C-57
sl. 55/8
144. Fragmentovana nau{nica ra|ena u vidu masivne uske lunule polukru`nog preseka, na ~ijem se donjem rubu uo~avaju tragovi pet istovremeno livenih alki za ka~enje privesaka. Gornji deo nau{nice sa sistemom za ka~enje nije o~uvan, osim dela petljice na jednom kraju lunule. Bronza, livenje Dimenzije: raspon lunule 4,2 cm, {irina 0,5 cm Mesto nalaza: kv. J/14, me{ani sloj sa ranosrednjovekovnim i kasnoanti~kim nalazima, C-240 sl. 96/1 Datovanje: 910. vek 145. Manja nau{nica od kru`no savijene bronzane ìce, sa malom petljicom na donjem kraju Bronza Dimenzije: pre~nik 1,3 cm Mesto nalaza: kv. N/1516, prostor uz ku}u 2, sloj gari i izgorele zemlje, C-93a sl. 96/2 Datovanje: 6. ili 910. vek (?)
Strelice i koplja
146. Pilum-sulica jednostavnog izduènog oblika, pri vrhu kvadratnog preseka koji prelazi u kru`nu formu i zavr{ava se duga~kim uskim tulcem za usa|ivanje dr{ke. Gvo`|e, kovanje Dimenzije: duìna 30,5 cm Mesto nalaza: kv. G/14, sloj humusa uz spoljno lice zapadnog zida gra|evine, C-145 sl. 57/1 Datovanje: 6. vek Analogije: Vujovi} 1998, 83, T. XXV/5 147. Vrh masivnog kratkog koplja sa grubo modelovanim tulcem za nasa|ivanje na dr{ku, jako o{te}en korozijom. Gvo`|e, kovanje Dimenzije: duìna 9,2 cm Mesto nalaza: kv. J/16, prostor ku}e 6, stariji kasnoanti~ki horizont, C-161 sl. 57/2 Datovanje: od druge polovine 4. do 5. veka
149
Vrsenice
148. Trobridi vrh strelice sa trnom za usa|ivanje. Gvo`|e, kovanje Dimenzije: duìna 7,4 cm Mesto nalaza: kv. J/15, I otkopni sloj, C-80 sl. 57/3 Datovanje: 6. vek Analogije: Bavant 1990, 229, pl. XL/238; Bierbrauer 1987, 353, T. 59/13; Uenze 1992, T. 41/2145 149. Izduèni ~etvorobridi vrh strelice sa trnom za usa|ivanje, jako o{te}en korozijom Gvo`|e, kovanje Dimenzije: o~uvana duìna 6,5 cm Mesto nalaza: kv. GH/2, sloj osipine, C-72 sl. 57/4 150. Listoliki deltoidni vrh strele, fragmentovan i o{te}en korozijom. Usled o{te}enja, te{ko je utvrditi da li mu se na donjem kraju nalazio tulac ili trn za usa|ivanje. Gvo`|e, kovanje Dimenzije: o~uvana duìna 4,8 cm Mesto nalaza: centralni sektor, povr{inski sloj, C-93 sl. 57/5 151. Vrh strelice tzv. mediteranskog tipa, sa dve o{trice postavljene u vidu lastinog repa. Kratak vrat kru`nog preseka prelazi u tulac, koji je o{te}en. Gvo`|e, kovanje Dimenzije: o~uvana duìna 4,9 cm Mesto nalaza: kv. J/16, prostor ku}e 6, mla|i kasnoanti~ki horizont, C-157 sl. 57/6 Datovanje: 6. vek 152. Vrh koplja, listolikog oblika, sa koni~nim tulcem za nasa|ivanje na dr{ku, fragmentovan i o{te}en korozijom. Gvo`|e, kovanje Dimenzije: o~uvana duìna 19 cm, pre~nik otvora tulca 2,7 cm Mesto nalaza: kv. zapadni sektor, sonda I/87, ku}a 1, C-4 sl. 97/1 Datovanje: 910. vek Analogije: Belo{evi} 1980, 103104, T. LXVII/1, sa relevantnom literaturom 153. Vrh strelice deltoidnog oblika, ~ije izduèno telo prelazi u trn za nasa|ivanje. Gvo`|e, kovanje Dimenzije: duìna 8 cm Mesto nalaza: kv. K/16, povr{inski sloj, C-50 sl. 97/2 Datovanje: 910. vek Analogije: Sebastiyen 1932, 196; Medvedev 1966, 6370; Ruttkay 1976, 330; ângova 1992, 176178
154. Vrh strelice, sli~an prethodnom, sa kra}im telom koje prelazi u trn. sl. 97/3 Gvo`|e, kovanje Dimenzije: duìna 8,3 cm Mesto nalaza: kv. O/17, sa spoljne strane isto~nog bedema, C-94 Datovanje: 910. vek 155. Vrh strelice, isti sa prethodnim sl. 97/4 Gvo`|e, kovanje Dimenzije: duìna 8 cm Mesto nalaza: zapadni sektor, sonda III/87 (pro{irenje 1988), povr{inski sloj, C-13 Datovanje: 910. vek Analogije: Popovi} 1999, tip 2/c, sl. 215/68, kat. br. 447/68 156. êtvorobridi piramidalni vrh strelice, koji bo~nim kosim zasecima prelazi u telo kvadratnog preseka, na koje se nastavlja trn za usa|ivanje kru`nog preseka. sl. 97/5 Gvo`|e, kovanje Dimenzije: duìna 7,5 cm Mesto nalaza: zapadni sektor, sonda II/89, povr{inski sloj, C-119 Datovanje: 910. vek Analogije: Popovi} 1999, tip 6, sl. 217/2, kat. br. 451
Noèvi
157. Tip I no` sa se~ivom koje se blago povija ka za{iljenom vrhu, dok se u donjem delu nastavlja na punolivenu dr{ku. Na prelazu od se~iva ka dr{ci nalazi se pro{irenje istaknuto sa dva paralelna ureza. Zavr{etak dr{ke je pro{iren i na kraju konkavno udubljen. Gvo`|e, kovanje i livenje Dimenzije: duìna 20,5 cm, {irina se~iva 1,9 cm Mesto nalaza: kv. K/14, I otkopni sloj sa ranosrednjovekovnom keramikom, dubina 0,30 m, C-151 sl. 99/1 Datovanje: 910 vek? 158. Tip II no` sa pravim se~ivom, koje se blago povija ka za{iljenom vrhu, i s ravnom le|nom stranom. U donjem delu se~ivo prelazi u izduèni trn za nasa|ivanje drvene ili ko{tane dr{ke. Gvo`|e, kovanje. 1. Se~ivo noà sa o~uvanim trnom sl. 58/1 Dimenzije: duìna 13,7 cm Mesto nalaza: kv. I/14, mla|i kasnoanti~ki horizont, C-236 Datovanje: od druge polovine 4. do 6. veka 2. Se~ivo noà sa delom trna Dimenzije: o~uvana duìna 12,9 cm sl. 58/2
150
Mesto nalaza: kv. J/16, prostor ku}e 6, mla|i kasnoanti~ki horizont, C-160 Datovanje: od druge polovine 4. do 6. veka 3. Fragmentovano se~ivo noà sa delom trna sl. 99/2 Dimenzije: o~uvana duìna 13,9 cm Mesto nalaza: centralni sektor, sonda I/89, sloj crne rastresite zemlje, C-41 4. Se~ivo noà sa o~uvanim trnom sl. 58/3 Dimenzije: duìna 13,9 cm Mesto nalaza: kv. J/16, ku}a 6, mla|i kasnoanti~ki horizont, C-153 Datovanje: od druge polovine 4. do 6. veka 5. Se~ivo ve}eg noà sa delom trna Dimenzije: o~uvana duìna 14,6 cm Mesto nalaza: kv. O/17, iz {uta sa spoljne strane bedema, C-98 6. Se~ivo noà sa {irokim delimi~no o~uvanim trnom sl. 58/4 Dimenzije: o~uvana duìna 11,7 cm Mesto nalaza: kv. J/16, ku}a 6, mla|i kasnoanti~ki horizont, C-154 Datovanje: od druge polovine 4. do 6. veka 7. Se~ivo noà se manjim delom trna sl. 99/4 Dimenzije: o~uvana duìna 10,9 cm Mesto nalaza: kv. LM/16, sloj crne rastresite zemlje, C-33 Datovanje: 910. vek 8. Se~ivo noà sa o~uvanim trnom sl. 99/3 Dimenzije: duìna 15,9 cm Mesto nalaza: kv. MN/16, sloj crne rastresite zemlje izme|u ku}e 2 i bedema, C-24 Datovanje: 910. vek 9. Se~ivo noà sa o~uvanim trnom sl. 99/5 Dimenzije: duìna 12,3 cm Mesto nalaza: kv. M/16, sloj gari i crne rastresite zemlje na ulazu u ku}u 2, C-29 Datovanje: 910. vek 10. Fragmentovano se~ivo noà sa trnom Dimenzije: o~uvana duìna 9,5 cm Mesto nalaza: kv. J/15, povr{inski sloj, C-58 sl. 99/6
13. Se~ivo manjeg noà sa delimi~no o~uvanim trnom sl. 58/6 Dimenzije: o~uvana duìna 10,3 cm Mesto nalaza: kv. N/14, kasnoanti~ki horizont, C-210 Datovanje: od druge polovine 4. do 6. veka 14. Se~ivo manjeg noà sa delom trna sl. 58/7 Dimenzije: o~uvana duìna 8,7 cm Mesto nalaza: kv. I/14, mla|i kasnoanti~ki horizont, C-237 Datovanje: od druge polovine 4. do 6. veka 15. Deo se~iva noà sa trnom sl. 58/8 Dimenzije: o~uvana duìna 8,7 cm Mesto nalaza: kv. I/14, kasnoanti~ki horizont nad zdravicom, C-253 Datovanje: od druge polovine 4. do 6. veka 16. Jako korodirano se~ivo sa delom {irokog trna Dimenzije: o~uvana duìna 7,4 cm Mesto nalaza: kv. I/14, I otkopni sloj, C-150 sl. 58/9
17. Deo se~iva manjeg noà sa trnom sl. 58/10 Dimenzije: o~uvana duìna 9,8 cm Mesto nalaza: kv. H/14, kasnoanti~ki horizont, C-176 Analogije: Popovi} 1999, sl. 60, kat. br. 93100 i (tip 4) sl. 226, kat. br. 492/115; Bavant 1990, T. XXXV/150158; Dinogetia 1967, fig. 38/1617 159. Tip III no` sa blago lu~no povijenom o{tricom kao i le|nim delom se~iva, koje se nastavlja u trn za usa|ivanje u drvenu ili ko{tanu dr{ku. Gvo`|e, kovanje 1. Se~ivo manjeg noà sa trnom sl. 58/11 Dimenzije: duìna 10,3 cm Mesto nalaza: zapadni sektor, povr{inski nalaz, C-3 2. Deo se~iva noà sa {irokim trnom sl. 58/12 Dimenzije: o~uvana duìna 11,4 cm Mesto nalaza: kv. O/15, sloj {uta uz bedem, C-204 3. Se~ivo noà sa trnom sl. 58/13 Dimenzije: duìna 10,8 cm Mesto nalaza: kv. I/16, mla|i kasnoanti~ki horizont, C-169 Datovanje: od druge polovine 4. do 6. veka 4. [iroko se~ivo noà sa trnom sl. 58/14 Dimenzije: duìna 10,9 cm, {irina 2,2 cm Mesto nalaza: kv. K/16, ku}a 6, mla|i kasnoanti~ki horizont, C-167 Datovanje: od druge polovine 4. do 6. veka
11. Delimi~no sa~uvano se~ivo noà sa {irokim trnom sl. 99/7 Dimenzije: o~uvana duìna 10 cm Mesto nalaza: zapadni sektor, povr{inski sloj, C-2 12. Deo se~iva noà sa trnom Dimenzije: o~uvana duìna 11,5 cm Mesto nalaza: kv. I/16, I otkopni sloj, C-68 sl. 99/8
151
Vrsenice
5. Dobro o~uvano se~ivo noà sa trnom sl. 58/15 Dimenzije: duìna 11,8 cm Mesto nalaza: kv. LM/15, ku}a 3, iz sloja poàra, C-49a Datovanje: prve decenije 6. veka Analogije: Popovi} 1999, sl. 225 (tip 3), kat. br. 491/129; Bavant 1990, T. XXXV/149 160. Delovi noèva tipova II i III. 1. Fragment se~iva noà Dimenzije: duìna 7 cm Mesto nalaza: kv. N/56, dno sloja crne zemlje, C-77 2. Fragment se~iva noà Dimenzije: duìna 8,1 cm Mesto nalaza: kv. K/16, ku}a 6, mla|i kasnoanti~ki horizont, C-168 3. Fragment se~iva noà Dimenzije: duìna 6,8 cm Mesto nalaza: kv. K/15, ku}a 6, mla|i kasnoanti~ki horizont, C-175 4. Fragment se~iva noà Dimenzije: duìna 5,3 cm Mesto nalaza: kv. H/14, mla|i kasnoanti~ki horizont, C-235 5. Fragment se~iva noà Dimenzije: duìna 7,5 cm Mesto nalaza: kv. J/14, mla|i kasnoanti~ki horizont, C-230 6. Fragment se~iva noà Dimenzije: duìna 6,7 cm Mesto nalaza: kv. HI/14, mla|i kasnoanti~ki horizont, C-242 7. Trn sa fragmentom se~iva noà Dimenzije: duìna 8,9 cm Mesto nalaza: kv. O/17, sa spoljne strane bedema, C-97 8. Uski {iljati trn sa fragmentom se~iva noà Dimenzije: duìna 5,7 cm Mesto nalaza: kv. I/14, mla|i kasnoanti~ki horizont, C-239 161. Tip IV britva sa se~ivom koje ima isturen le|ni deo i izvijen vrh. Pri dnu o{trice rupa za osovinu koja je povezivala se~ivo sa koricama. Gvo`|e, kovanje Dimenzije: duìna 9,7 cm Mesto nalaza: kv. K/16, prostor ku}e 6, mla|i kasnoanti~ki horizont, C-166 sl. 58/16 Datovanje: 6. vek? Analogije: Popovi} 1999, sl. 227 (tip 5), kat. br. 493/15
Brusevi i tocilo
162. Brus izduènog oblika, nepravilnog, skoro kvadratnog preseka, sa jednim o{te}enim krajem. Sve ~etiri podu`ne strane oblikovane su mu tokom duè upotrebe. Kamen pe{~ar zrnaste strukture, svetlomrke do sive boje Dimenzije: duìna 11 cm, na preseku 4 cm 5 cm Mesto nalaza: kv. J/16, povr{inski sloj, C-53 sl. 100/1 163. Fragmentovani plo~asti brus sa tragovima grube obrade na bo~nim stranama. Gornja povr{ina je usled upotrebe ravna i izgla~ana. Kamen kompaktne sitnozrne strukture, oker boje Dimenzije: o~uvana duìna 9 cm, {irina 5 cm i debljina 2 cm Mesto nalaza: kv. G/16, I otkopni sloj, C-124 sl. 100/4 164. Brus izduènog oblika, neobra|ivan, sa gornjom povr{inom koja je ravna i zagla~ana tokom upotrebe. Kamen, sitnozrni pe{~ar mrkosive boje Dimenzije: duìna 11,5 cm Mesto nalaza: kv. J/16, povr{inski sloj, C-54 sl. 100/2 165. Brus izduènog nepravilnog oblika, sa tragovima upotrebe na tri bo~ne strane Kamen pe{~ar sivooker boje, zrnaste strukture Dimenzije: duìna 13,7 cm, na preseku 3,8 cm 3 cm Mesto nalaza: kv. J/14, mla|i kasnoanti~ki horizont, C-228 sl. 100/3 166. Deo (polovina?) obra|enog brusa izduènog oblika, pravougaonog preseka, sa uo~ljivim tragovima upotrebe na uìm bo~nim stranama. Kamen pe{~ar sitnozrne strukture, svetlomrke boje Dimenzije: o~uvana duìna 6 cm, na preseku 2,2 cm 1,8 cm Mesto nalaza: kv. GH/14, I otkopni sloj, C-135 sl. 100/6 167. Deo brusa plo~astog oblika, sa rupom za provla~enje vrpce. Kamen, sitnozrni pe{~ar fine strukture, sive boje O~uvane dimenzije: 4 cm 4 cm, debljina 2 cm Mesto nalaza: centralni sektor, sonda I/89, humusni sloj, stud. zbirka sl. 100/5 168. Brus izduènog pravougaonog oblika, sa gornjom povr{inom koja je zaravnjena tokom upotrebe. Kamen {kriljaste strukture, sivomrke boje Dimenzije: duìna 26 cm, debljina 6 cm Mesto nalaza: centralni sektor, slu~ajni nalaz, stud. zbirka sl. 101/2
152
169. Fragmenti bruseva 1. Deo brusa nepravilnog trapezastog preseka, sa dve strane ugla~ane tokom upotrebe, o{te}en gorenjem Kamen kompaktne sitnozrne strukture, mrke boje Dimenzije: o~uvana duìna 5 cm, visina 4 cm Mesto nalaza: zapadni sektor, sonda I/87, ku}a 1, stud. zbirka 2. Deo brusa sa gornjom zagla~anom povr{inom Kamen pe{~ar krupnozrne strukture, mrkosive boje Dimenzije: o~uvana duìna 6,5 cm Mesto nalaza: kv. M/15, ku}a 3, mla|i kasnoanti~ki horizont, stud. zbirka 3. Deo brusa amorfnog oblika, tragovi kori{}enja na tri strane Kamen pe{~ar krupnozrne strukture, sive boje Dimenzije: o~uvana duìna 7,5 cm, visina 5 cm Mesto nalaza: kv. J/16, kasnoanti~ki horizont, stud. zbirka 4. Deo brusa sa tragovima kori{}enja na dve strane Kamen pe{~ar sitnozrne strukture, mrke boje Dimenzije: o~uvana duìna 6 cm, {irina 5 cm Mesto nalaza: zapadni sektor, sonda IV/88, sloj iznad zdravice, stud. zbirka 5. Deo brusa amorfnog oblika, sa jednom zaravnjenom povr{inom. Kamen pe{~ar krupnozrne strukture, mrkocrvene boje Dimenzije: o~uvana duìna 8 cm Mesto nalaza: kv. I/14, I otkopni sloj, stud. zbirka 6. Deo brusa amorfnog oblika, sa tragovima upotrebe na dve strane Kamen pe{~ar sivocrvenkaste boje Dimenzije: o~uvana duìna 8 cm Mesto nalaza: kv. M/14, povr{inski sloj, C-125 7. Deo brusa pravougaonog oblika, sa tragovima kori{}enja na gornjoj strani Kamen pe{~ar sitnozrne strukture, sivkaste boje Dimenzije: o~uvana duìna 8,9 cm, {irina 4 cm, debljina 3,5 cm Mesto nalaza: kv. K/14, mla|i kasnoanti~ki horizont, C-231 8. Deo brusa sa tragovima upotrebe na gornjoj povr{ini Kamen pe{~ar, sivooker boje Dimenzije: o~uvana duìna 3,6 cm Mesto nalaza: kv. K/14, mla|i kasnoanti~ki horizont, C-232 9. Deo brusa sa tragovima upotrebe na gornjoj ravnoj povr{ini Kamen {kriljasti, svetlomrke boje Dimenzije: o~uvana duìna 7 cm, {irina 5 cm Mesto nalaza: kv. K/14, mla|i kasnoanti~ki horizont, C-233
10. Deo brusa sa tragovima upotrebe na dve strane Kamen, sitnozrni pe{~ar, mrkocrvene boje. Dimenzije: o~uvana duìna 7 cm, debljina 5 cm Mesto nalaza: kv. H/15, I otkopni sloj, stud. zbirka 11. Deo brusa veoma istro{enog dugim kori{}enjem, sa tragovima upotrebe na dve strane Kamen, sitnozrni pe{~ar, mrke boje Dimenzije: o~uvana duìna 7 cm, debljina 3,4 cm Mesto nalaza: kv. H/15, I otkopni sloj, stud. zbirka 170. Fragmentovano tocilo kru`ni brus sa kvadratnim otvorom za uglavljivanje rotiraju}e osovine. Rubna povr{ina nosi tragove klesarske obrade, {to bi ukazivalo na to da nije kori{}eno, ve} da je stradalo prilikom izrade. Kamen, sitnozrni pe{~ar, svetlomrke boje Dimenzije: pre~nik 19 cm, rupa za osovinu 4 4 cm Mesto nalaza: kv. J/14, I otkopni sloj, iznad ku}e 9, stud. zbirka sl. 101/1
Alat
171. Srp sa o~uvanim lu~no izvijenim se~ivom u vidu poluelipse i dugim trnom za usa|ivanje u drvenu dr{ku. Gvo`|e, kovanje Dimenzije: raspon se~iva 36 cm, duìna trna 13,5 cm, {irina se~iva 2,4 cm Mesto nalaza: kv. J/15, ispod poda ku}e 6, stariji kasnoanti~ki horizont, C-179 sl. 59/2 i 60/1 Datovanje: od druge polovine 4. do po~etka 5. veka Analogije: Popovi}, I. 1988, XIX, tip A/b, str. 8485 172. Struga~ alatka za tesanje greda, sa lu~no izvijenim se~ivom, u sredi{njem delu, koje sa oba kraja prelazi u masivne izduène tulce za usa|ivanje drvenih ru~ki. Gvo`|e, kovanje Dimenzije: raspon ru~ki 28 cm, {irina se~iva 2,8 cm Mesto nalaza: kv. L/20, ku}a 7, sa poda, C-226 sl. 59/3 i 60/3 Datovanje: od druge polovine 4. do po~etka 5. veka 173. Struga~ alatka za obradu drveta sa ravnim se~ivom, koje je na jednom kraju lu~no izvijeno i prelazi u dr{ku rukohvat. Na drugom kraju se nalazi tako|e dr{ka, zavr{ena petljom za ka~enje. Gvo`|e, kovanje Dimenzije: ukupna duìna 47 cm, {irina se~iva 1,8 cm Mesto nalaza: kv. I/16, nasip iz pe}i za kre~, C-20 sl. 59/6 i 60/2 Datovanje: druga polovina 4. veka
153
Vrsenice
Analogije: Popovi}, I. 1988, T. XII/5; Ivani{evi}, [pehar 2006, 149, fig. 8/7; Bitenc, Knific 2001, 52 174. Nosa~ za kamen. Sastoji se od trapezasto pro{irenog se~iva, koje je pri kraju povijeno i pod pravim uglom prelazi u tupi deo, zavr{en na gornjem kraju petljom. Gvo`|e, kovanje Dimenzije: duìna 14,8 cm, {irina se~iva 4,4 cm Mesto nalaza: kv. N/15, sloj starijeg kasnoanti~kog horizonta, C-206 sl. 59/4 Datovanje: druga polovina 4. veka Analogije: Popovi}, I. 1988, XXI, tip C/c, str. 92; Popovi}, I. 1990, 281, fig. 189; Adam 2005, 4453 175. Alatka no` sa kratkim, {irokim i polukru`no zavr{enim se~ivom. Na suprotnom kraju nalazi se duì trn za usa|ivanje na drvenu dr{ku. Gvo`|e, kovanje Dimenzije: duìna se~iva 7 cm, {irina 3 cm, ukupna duìna 14,5 cm Mesto nalaza: kv. IJ/16, iz nasipa pe}i za kre~, stariji kasnoanti~ki horizont, C-18. sl. 59/1 Datovanje: sredina 4. veka 176. Alatka nepoznate namene, sa lu~no povijenim masivnim i tupim se~ivom na jednoj polovini, koje na drugoj prelazi u dr{ku kvadratnog preseka sa pro{irenim krajem. Gvo`|e, kovanje Dimenzije: ukupna duìna 28 cm Mesto nalaza: kv. G/14, kasnoanti~ki horizont, C-191 sl. 59/5 177. Alatka za obradu drveta struga~, sa ravnim se~ivom sa ~ije tupe gornje strane polaze dva koso postavljena trna za nasa|ivanje drvenih dr{ki, od kojih jedan nedostaje. Gvo`|e, kovanje Dmenzije: {irina se~iva 2,2 cm Mesto nalaza: kv. N/15, kasnoanti~ki horizont, C-212 sl. 61/1 Datovanje: od druge polovine 4. do 6. veka Analogije: Popovi}, I. 1988, XXIX tip B, str. 115 178. Manji ~eki} sa dva jednaka kraka, od kojih je jedan tupo zavr{en, dok drugi prelazi u {iljak.U sredini se nalazi kru`ni otvor za usa|ivanje drvene dr{ke. Gvo`|e, kovanje Dimenzije: duìna 9,7 cm Mesto nalaza: kv. O/14, mla|i sloj gari uz bedem, C-216 sl. 61/2 Datovanje: 6. vek Analogije: Popovi}, I. 1988, XXXVII tip A/a, str. 140
179. Manji ~eki}, sli~an prethodnom, sa dva jednaka tupo zavr{ena kraka. U sredini se nalazi kru`ni otvor za usa|ivanje drvene dr{ke. Gvo`|e, kovanje Dimenzije: duìna 9,7 cm Mesto nalaza: zapadni sektor, ku}a 1, C-8 sl.102/1 Datovanje: 910. vek 180. Dleto za obradu drveta, pravougaonog preseka, sa ravnom i malo pro{irenom o{tricom na jednom kraju. Gvo`|e, kovanje Dimenzije: duìna 15 cm, {irina o{trice 2,3 cm Mesto nalaza: kv. NO/17, sa spoljne strane bedema, C-12 sl. 61/3 Datovanje: od druge polovine 4. do 6. veka Analogije: Popovi}, I. 1988, XXXV tip A/a, str. 130132 181. Manje dleto za obradu kamena, pravougaonog preseka, sa {iljkom na jednom kraju. Gvo`|e, kovanje Dimenzije: duìna 10,7 cm Mesto nalaza: kv. G/14, I otkopni sloj, u {utu obru{enih zidova crkve, C-149 sl. 102/5 Datovanje: 910. vek? 182. Kratko masivno dleto klin za cepanje i obradu kamena. Na donjem kraju zavr{eno je {iljkom, dok mu je gornji kraj ravan, bez tragova upotrebe. Gvo`|e, kovanje Dimenzije: duìna 7,2 cm Mesto nalaza: kv. IH/14, stariji kasnoanti~ki horizont nad zdravicom, C-249 sl. 61/4 Datovanje: sredina 4. veka Analogije: Popovi}, I. 1988, 129132, T. XXV/1 183. Dleto, u gornjem delu zadebljano i kru`nog preseka. Na donjem kraju o~uvan deo koritastog se~iva. Gvo`|e, kovanje Dimenzije: duìna 10,5 cm Mesto nalaza: kv. H/14, kasnoanti~ki horizont, C-188 sl. 61/15 184. Probojac izduènog tela, kru`nog preseka, ~iji je gornji kraj iskucavanjem tokom upotrebe pro{iren, dok {iljak na donjem kraju nedostaje. Gvo`|e, kovanje Dimenzije: duìna 10 cm Mesto nalaza: kv. O/8, sloj crne zemlje ispod {uta na prostoru uz kulu, C-136 sl. 102/6 Datovanje: 910. vek Analogije: Popovi} 1999, sl. 228/7, kat. br. 499500
154
185. Manje {iljato dleto probojac sa kratkim telom pravougaonog preseka, koje se u donjem delu suàva prelaze}i u {iljak. Gvo`|e, kovanje Dimenzije: duìna 6 cm Mesto nalaza: kv. H/15, I otkopni sloj, C-90 sl. 61/5 Datovanje: od druge polovine 4. do 6. veka Analogije: Popovi}, I. 1988, XXXV tip D/b, str. 134135 186. Zubac za greben, tankog izduènog tela, pravougaonog preseka, ~iji je jedan kraj za{iljen a drugi ravno zavr{en, budu}i da se ugra|ivao u drveno telo alatke zajedno sa vi{e sli~nih. Gvo`|e, kovanje Dimenzije: duìna 15,2 cm Mesto nalaza: kv. K/14, sloj nad zdravicom, stariji kasnoanti~ki horizont, C-247 sl. 61/7 Datovanje: druga polovina 4. veka Analogije: [pehar 2004, 160, T. XXIII 187. Zubac, isti kao prethodni Dimenzije: duìna 13,5 cm Mesto nalaza: kv. HI/14, sloj nad zdravicom, C-252 Datovanje: druga polovina 4. veka 188. Zubac, isti kao prethodni Dimenzije: duìna 12 cm Mesto nalaza: kv. K/15, I otkopni sloj, C-67
192. Svrdlo, fragmentovano, istog tipa kao prethodno, nedostaje gornji deo sa usadnikom. Gvo`|e, kovanje Dimenzije: o~uvana duìna 7,9 cm Mesto nalaza: kv. L/20, II otkopni sloj, C-209 sl. 61/17 Datovanje: 6. vek 193. Svrdlo, fragmentovano, istog tipa kao prethodno. Gvo`|e, kovanje Dimenzije: o~uvana duìna 7,6 cm Mesto nalaza: centralni sektor, sonda I/89 (kv. N/16), iz sloja kod ku}e 2, C-11 sl. 61/14 Datovanje: 6. vek 194. Svrdlo sa se~ivom, ka{ikastog oblika, izduènim telom i gornjim pro{irenim krajem, pravougaonog preseka, na koji se nasa|ivala drvena dr{ka. Gvo`|e, kovanje Dimenzije: duìna 11 cm Mesto nalaza: centralni sektor, sonda IV/88, C-16 sl. 61/13 Datovanje: od druge polovine 4. do 6. veka Analogije: Popovi}, I. 1988, XXXI tip A/a, str. 120121; Bavant 1990, Pl. XXXIX/221222 195. Dleto za drvo, fragmentovano, nedostaje gornji deo sa usadnikom. Gvo`|e, kovanje Dimenzije: o~uvana duìna 9,2 cm Mesto nalaza: zapadni sektor, ku}a 1, C-7 sl. 102/4 Datovanje: 910. vek? 196. Alatka za bu{enje rupa zumba pravougaonog preseka, sa donjim raskovanim i koni~no savijenim delom, koji se zavr{ava kru`nom o{tricom. Gvo`|e, kovanje Dimenzije: duìna 6,7 cm Mesto nalaza: kv. O/17, ispod sluja {uta sa spoljne strane bedema, C-95 sl. 61/18 Datovanje: 6. vek? Analogije: Popovi}, I. 1990, 288; Popovi} 1999, sl. 228/17, kat. br. 509 197. Alatka istog tipa kao prethodna. Gvo`|e, kovanje Dimenzije: o~uvana duìna 7,2 cm Mesto nalaza: kv. L/20, uz unutra{nje lice bedema nad zdravicom, C-208 sl. 61/19 Datovanje: 6. vek?
sl. 61/8
sl. 61/9
189. Zubac, isti kao prethodni Dimenzije: duìna 14 cm Mesto nalaza: kv. M/16, sloj iznad zdravice izme|u ku}e 2 i bedema, C-21 sl. 61/10 Datovanje: druga polovina 4. veka 190. Zubac, isti kao prethodni Dimenzije: duìna 13,6 cm Mesto nalaza: kv. K/16, stariji kasnoanti~ki horizont, C-184 sl. 61/11 Datovanje: druga polovina 4. veka 191. Svrdlo alatka izduènog tela, kru`nog preseka, koje na jednom kraju prelazi u vrh sa tordiranom se~icom, a na drugom se blago {iri u usadnik, pravougaonog preseka, za nasa|ivanje drvene dr{ke. Gvo`|e, kovanje Dimenzije: duìna 14 cm Mesto nalaza: zapadni sektor, iz {uta uz trasu zapadnog bedema, C-17 sl. 61/12 Datovanje: od druge polovine 4. do 6. veka Analogije: Popovi}, I. 1988, XXXI tip B
155
Vrsenice
198. [ilo sa izduènim piramidalnim {iljkom i sli~nim, ne{to kra}im, trnom za usa|ivanje u drvenu dr{ku. sl. 61/6 Gvo`|e, kovanje Dimenzije: duìna 6,4 cm Mesto nalaza: zapadni sektor, sonda II/89, sloj iznad stene, C-117 Datovanje: ? Analogije: Popovi}, I. 1990, 283, fig. 191; Popovi} 1999, sl. 230/26, kat. br. 517521 199. Igla, kru`nog preseka, sa elipsoidnom u{icom. sl. 102/3 Gvo`|e, kovanje Dimenzije: duìna 8,8 cm Mesto nalaza: kv. M/15, sloj crne zemlje severno od ku}e 2, C-35 Datovanje: 910. vek? Analogije: Popovi} 1999, sl. 231/26, kat. br. 527 200. Alatka za se~enje koè sa polumese~astim nazubljenim se~ivom. Sa sredine gornjeg tupog dela vertikalno polazi masivni za{iljeni trn za usa|ivanje u drvenu dr{ku, koji je sekundarno iskrivljen. Gvo`|e, kovanje Dimenzije: prvobitna visina se~iva sa trnom 8,5 cm, raspon se~iva 5,5 cm Mesto nalaza: Sonda I/89 (kv. MN/1516), sloj crne zemlje uz ku}u 2, C-110 sl. 61/16 Datovanje: 6. vek Analogije: Popovi}, I. 1988, XXI tip D/b, str. 93; Bavant 1990, Pl. XXXVII/205 201. Alatka za tka~ki razboj, plo~astog oblika, sa dva kratka zupca na jednom kraju. Drugi kraj je u vidu tulca, formiranog povijanjem bo~nih ivica plo~ice. Gvo`|e, kovanje Dimenzije: 5,5 cm 3,3 cm Mesto nalaza: kv. J/15, povr{inski sloj, C-56 sl. 102/2 Datovanje: 910. vek Analogije: Mini} 2007; Dinogetia 1967, 119, fig. 43/12; Pacuiul Lui Soare II 1977, 39, fig. 22/713
203. Kresivo polumese~astog oblika, sa sredi{njim plo~asto pro{irenim delom i povijenim krajevima. Gvo`|e, kovanje Dimenzije: 5,7 cm 2 cm Mesto nalaza: kv. N/15, ku}a 8, sa nivoa poda, C-213 sl. 64/3 Datovanje: 6. vek Analogije: Popovi} 1999, sl. 228/20, kat. br. 513 204. Kresivo polumese~astog oblika, sa sredi{njim plo~astim pro{irenim delom. Gvo`|e, kovanje Dimenzije: 7,9 cm 2 cm Mesto nalaza: kv. J/16, nasip iz pe}i za kre~, stariji kasnoanti~ki horizont, C-163 sl. 64/2 Datovanje: sredina 4. veka
Stilo
205. Stilo izduènog vretenastog oblika, sa za{iljenim vrhom za pisanje i lepezasto istanjenom plo~astom povr{inom za brisanje teksta na suprotnom kraju. Gvo`|e, livenje i kovanje Dimenzije: duìna 14,2 cm Mesto nalaza: kv. O/14, gornji sloj gari uz bedem, mla|i kasnoanti~ki horizont, C-217 sl. 64/1 Datovanje: 6. vek Analogije: Uenze 1992, T. 4/5; Milinkovi} 2001, 126, T. II
Sve}njak
206. Metalni deo sve}njaka sa usadnikom trnom, kvadratnog preseka, od koga se ra~vaju dva horizontalna tordirana kraka, zavr{ena vertikalnim {iljcima za postavljanje sve}a. sl. 71 Gvo`|e, kovanje Dimenzije: raspon krakova 20 cm, visina {iljaka za sve}e 3 cm Mesto nalaza: kv. H/16, I otkopni sloj, iz {uta uz ju`ni zid crkve, C-86 Datovanje: 6. vek
Kresiva Katanci brave

202. Kresivo u vidu gr~kog slova beta (B), sa jednim o{te}enim krajem. Gvo`|e, kovanje Dimenzije: 6,3 cm 2,4 cm Mesto nalaza: kv. K/16, ku}a 4, sloj ispod ranosrednjovekovnog horizonta, C-159 sl. 102/23 Datovanje: 910. vek Analogije: Belo{evi} 1980, 119120, T. XL; Popovi} 1999, sl. 228/19, kat. br. 512 207. Deo katanca koji se sastoji od tela pravougaonog, odnosno kru`nog preseka, gde se nalazio trodelni mehanizam za zabravljivanje, i savijene {uplje alke kru`nog preseka. Drugi deo nedostaje. Gvo`|e, kovanje i livenje Dimenzije: 7 cm 4,5 cm Mesto nalaza: kv. J/16, povr{inski sloj, C-52 sl. 66/1 Analogije: Uenze 1992, T. 34/614
156
208. Deo mehanizma brave. Gvo`|e, kovanje Dimenzije: duìna 7,5 cm Mesto nalaza: kv. L/1516 (ku}a 3), sloj crne zemlje iznad zdravice, C-43 sl. 66/2 Datovanje: 6. vek Analogije: Bavant 1990, 201, Pl. XXIX/4445; Ivani{evi}, [pehar 2006, 148, fig. 10/11; [pehar 2004, 142, T. XIV
213. Fragment donjeg dela klju~a glave, sa dva zuba za pokretanje mehanizma brave. Gvo`|e, kovanje Dimenzije: duìna fragmenta 6 cm Mesto nalaza: centralni sektor, linija kvadrata 14, povr{inski sloj, stud. zbirka sl. 65/5 214. Klju~ sa izduènom ravnom dr{kom, kvadratnog preseka, koja je na gornjem kraju kru`no savijena u vidu alke, a na drugom se ra~va u dva kratka povijena kraka. Gvo`|e, kovanje Dimenzije: duìna 10 cm Mesto nalaza: kv. K/14, mla|i kasnoanti~ki horizont izme{an sa ranosrednjovekovnim slojem, C-245 sl. 102/11 Datovanje: od druge polovine 9. do 10. veka Analogije: ângova 1992, 161, sl. 144/1; Popovi} 1999, sl. 228/2122, kat. br. 546547
Klju~evi
209. Klju~ sa dr{kom plo~asto-romboidnog preseka, koja je na vrhu zavr{ena alkom za ka~enje. Na suprotnom kraju dr{ka prelazi u izduèni krak, koji se nastavlja na izvijenu glavu klju~a sa dva zuba za pokretanje mehanizma brave. Gvo`|e, livenje i kovanje Dimenzije: duìna 20,8 cm Mesto nalaza: kv. L/1516 (ku}a 3), sloj crne zemlje, nivo ru{enja, C-36 sl. 65/1 Datovanje: prve decenije 6. veka Analogije: Bavant 1990, 198200, fig. 142; Ivani{evi}, [pehar 2006, 149, fig. 10/110 210. Klju~ sa dr{kom koja je na vrhu savijena u petlju za ka~enje. Sa suporotne strane dr{ka se nastavlja u deo za pokretanje mehanizma brave, koji ~ine dva {iroka zuba. sl. 65/2 Gvo`|e, kovanje Dimenzije: duìna 12,7 cm Mesto nalaza: kv. N/16 (sonda I/89), pored ju`nog zida ku}e 2, C-109 211. Deo klju~a sa dr{kom koja se zavr{ava petljom za ka~enje. Gvo`|e, kovanje Dimenzije: o~uvana duìna 9,8 cm Mesto nalaza: zapadni sektor, sonda I/88, sloj crne zemlje nad stenom, C-5 sl. 65/3 Datovanje: od druge polovine 4. do 6. veka 212. Klju~ sa dr{kom plo~astog pravougaonog preseka, sa kru`nom perforacijom u vidu alke za ka~enje i ta~kastim ornamentom na gornjoj povr{ini. Na suprotnom kraju dr{ka prelazi u izduèni krak na kome se nalazi izvijena glava klju~a sa tri zupca za pokretanje mehanizma brave. Gvo`|e, kovanje Dimenzije: duìna 24 cm Mesto nalaza: kv. J/16, nasip iz pe}i za kre~, stariji kasnoanti~ki horizont, C-162 sl. 65/4 Datovanje: sredina 4. veka Analogije: kao kat. br. 209
Klinovi
215. Tip I klin izduènog tela, kvadratnog preseka, sa plo~astom glavom. Gvo`|e, kovanje 1. Klin, duìna 10,3 cm sl. 67/1 Mesto nalaza: kv. O/14, iz {uta izme|u dva sloja gari uz bedem, C-224 2. Klin, duìna 9,4 cm sl. 67/2 Mesto nalaza: kv. I/14, mla|i kasnoanti~ki horizont, C-227 3. Klin, duìna 15 cm sl. 102/7 Mesto nalaza: kv. K/17, sa krune isto~nog bedema, C-138 4. Klin sa o{te}enim vrhom, o~uvana duìna 11,8 cm sl. 102/8 Mesto nalaza: kv. J/17, ranosrednjovekovni horizont iznad krune bedema, C-123 216. Tip II klin izduènog tela, kvadratnog preseka, sa piramidalnom ili kalotastom glavom. Gvo`|e, kovanje. 1. Klin, duìna 14,7 cm sl. 67/3 Mesto nalaza: kv. O/14, iz {uta izme|u dva sloja gari uz bedem, C-223 2. Klin sa kalotastom glavom, duìna 12,5 cm Mesto nalaza: kv. L/15, ku}a 3, C-45 sl. 67/4
3. Klin sa kalotastom glavom, duìna 12,2 cm sl. 67/5 Mesto nalaza: kv. M/16, sloj iznad zdravice izme|u ku}e 2 i bedema, C-25
157
Vrsenice
4. Klin sa piramidalnom glavom, duìna 10 cm sl. 67/6 Mesto nalaza: zapadni sektor, sonda II/89, sloj crne zemlje iznad stene, C-115 5. Klin sa piramidalnom glavom, duìna 10 cm sl. 67/7 Mesto nalaza: zapadni sektor, sonda II/89, sloj crne zemlje iznad stene, C-115a 6. Klin sa piramidalnom glavom, duìna 10,5 cm sl. 67/8 Mesto nalaza: centralni sektor, kasnoanti~ki horizont, stud. zbirka 7. Klin sa piramidalnom glavom, duìna 11 cm sl. 67/9 Mesto nalaza: centralni sektor, kasnoanti~ki horizont, stud. zbirka 8. Klin, fragmentovan nalaz, nedostaje donji deo, o~uvana duìna 7 cm sl. 67/10 Mesto nalaza: kv. J/14, ku}a 9, C-246 9. Klin, duìna 10 cm sl. 67/11 Mesto nalaza: kv. K/16, mla|i kasnoanti~ki horizont, C-196 10. Klin sa piramidalnom glavom, duìna 9,8 cm sl. 67/12 Mesto nalaza: kv. K/15, kasnoanti~ki horizont, C-173 11. Klin sa kupastom glavom, duìna 12,7 cm sl. 67/14 Mesto nalaza: isto~ni sektor, na trasi spoljnog bedema, C-99 12. Klin sa bikoni~nom glavom i vrhom savijenim pod pravim uglom, duìna 13 cm sl. 67/21 Mesto nalaza: kv. N/56, mla|i kasnoanti~ki horizont, C-74 217. Tip III klin kvadratnog preseka, izduènog tela koje je na gornjem kraju izvijeno u vidu kuke. Gvo`|e, kovanje 1. Klin, duìna 13,8 cm sl. 102/9 Mesto nalaza: kv. L/1516, sloj crne rastresite zemlje iznad ku}e 3, C-42 Datovanje: 910. vek 2. Klin, duìna 9,4 cm sl. 67/17 Mesto nalaza: kv. JI/16, iz nasipa pe}i za kre~, C-197 Datovanje: sredina 4. veka. 3. Klin, duìna 7 cm sl. 67/15 Mesto nalaza: centralni sektor, kasnoanti~ki horizont, stud. zbirka 4. Klin, duìna 7,4 cm sl. 67/16 Mesto nalaza: centralni sektor, kasnoanti~ki horizont, stud. zbirka
218. Tip IV klin, kvadratnog preseka, izduènog tela koje je na gornjem kraju kru`no savijeno i pro{ireno. Gvo`|e, kovanje 1. Klin, vrh savijen pod pravim uglom, duìna 11 cm sl. 67/18 Mesto nalaza: centralni sektor, kasnoanti~ki horizont, stud. zbirka 2. Klin, duìna 10 cm sl. 67/19 Mesto nalaza: centralni sektor, kasnoanti~ki horizont, stud. zbirka 3. Klin, duìna 13,5 cm sl. 67/20 Mesto nalaza: zapadni sektor, povr{inski nalaz, stud. zbirka 219. Tip V klin masivnog tela, kvadratnog preseka, koji u gornjem delu prelazi u kru`nu alku. Gvo`|e, kovanje Dimenzije: duìna 10,5, pre~nik alke 16 cm Mesto nalaza: kv. JI/16, iz nasipa pe}i za kre~, C-198 sl. 67/13 Datovanje: sredina 4. veka Analogije: Bavant 1990, T. XXVIII/25 220. Tip VI klin sa telom kvadratnog preseka i s masivnom glavom u vidu kvadera. Gvo`|e, kovanje 1. Klin ovoga tipa sa donjim delom savijenim pod pravim uglom, duìna 13 cm sl. 67/22 Mesto nalaza: kv. N/56, mla|i kasnoanti~ki horizont, C-74a 2. Fragmentovan klin, o~uvana duìna 13 cm sl. 67/23
Mesto nalaza: kv. N/56, mla|i kasnoanti~ki horizont, C-74b
Klinovi sa petljom
221. Klin, izduènog tela, koji je u gornjoj polovini plo~asto istanjen i zavr{en kru`no izvijenom petljom. Donji deo prelazi u formu kru`nog preseka zavr{enu {iljkom Gvo`|e, kovanje Dimenzije: o~uvana duìna 9,5 cm Mesto nalaza: kv. I/16, I otkopni sloj, C-83 sl. 68/1 Datovanje: 6. vek Analogije: Belo{evi} 1980, 120122; Uenze 1992, T. 36/2425; Popovi} 1999, sl. 64/12, kat. br. 120121 222. Klin istog tipa kao prethodni Dimenzije: duìna 10,2 cm Mesto nalaza: kv. M/16, ispred ulaza u ku}u 2, mla|i kasnoanti~ki horizont, C-32 sl. 68/3
158
223. Klin kao prethodni, nedostaje donji deo Dimenzije: o~uvana duìna 5,8 cm Mesto nalaza: zapadni sektor, sonda I/87, C-11 224. Klin kao prethodni, nedostaje donja polovina Dimenzije: o~uvana duìna 5,7 cm Mesto nalaza: kv. I/15, mla|i kasnoanti~ki horizont, C-139
sl. 68/2
232. Kao prethodna, jedan krak nedostaje Dimenzije: duìna 6 cm Mesto nalaza: kv. K/15, prostor ku}e 6, mla|i kasnoanti~ki horizont, C-180 sl. 69/6 233. Kao prethodna Dimenzije: raspon krakova 6 cm Mesto nalaza: kv. L/15, ku}a 3, sloj iznad poda, C-44
sl. 68/4
sl. 69/7
225. Klin kao prethodni, nedostaje donji deo sa {iljkom Dimenzije: o~uvana duìna 7,5 cm Mesto nalaza: kv. NO/15, mla|i kasnoanti~ki horizont, C-146 sl. 68/5 226. Klin kao prethodni, nedostaje donji deo Dimenzije: o~uvana duìna 5,5 cm Mesto nalaza: centralni sektor, povr{inski nalaz, stud. zbirka sl. 68/6
234. Kao prethodna Dimenzije: raspon krakova 6 cm Mesto nalaza: kv. K/15, mla|i kasnoanti~ki horizont, C-172 sl. 69/8 Datovanje: 6. vek 235. Klamfa, ne{to ve}a od prethodnih Dimenzije: raspon krakova 9 cm Mesto nalaza: kv. J/15, povr{inski sloj, C-59 236. Sli~na prethodnoj Dimenzije: raspon krakova 8,5 cm Mesto nalaza: kv. G/16, iz {uta u narteksu crkve, C-141
sl. 102/24
Klamfe
227. Manja klamfa sa tordiranim telom i povijenim za{iljenim krakovima Gvo`|e, kovanje Dimenzije: raspon krakova 7,5 cm Mesto nalaza: kv. J/15, prvi otkopni sloj, C-65 sl. 69/1 228. Kao prethodna Dimenzije: raspon krakova 7 cm Mesto nalaza: kv. H/14, mla|i kasnoanti~ki horizont, C-241 sl. 69/2 Datovanje: 6. vek Analogije: Uenze 1992, T. 37/2933 229. Manja klamfa sa telom pravougaonog preseka i povijenim za{iljenim krajevima Gvo`|e, kovanje Dimenzije: raspon krakova 6 cm Mesto nalaza: kv. M/16, ispred ulaza u ku}u 2, mla|i kasnoanti~ki horizont, C-28 sl. 69/3 Analogije: Bavant 1990, Pl. XXVIII/2627; Uenze 1992, T. 39/3546 230. Kao prethodna Dimenzije: raspon krakova 5,4 cm Mesto nalaza: kv. O/8, sloj ispod {uta uza zid kule, C-142
sl. 102/25
Zvonaklepetu{e
237. Zvono blago koni~nog oblika, nepravilno elipsoidnog preseka. U gornjem delu, sa unutra{nje strane, o~uvana je metalna lu~no uzvijena traka na kojoj se nalazi dobro o~uvani mlatac. Na gornjoj povr{ini zvona nalazi se lu~na alka za ka~enje. Bronzani lim i gvo`|e (mlatac), kovanje Dimenzije: visina 10 cm, pre~nik elipse u preseku 8 cm, duìna mlaca 7 cm Mesto nalaza: kv. H/15, I otkopni sloj, C-89 Datovanje: 6. vek, mo`da 910. vek? sl. 62/1 i 63 Analogije: Uenze 1992, T. 27/28; [pehar 2004, 151, T. XVIII; Everyday Life 2000, 132133, cat. nos. 138141 238. Zvono istog oblika kao prethodno. Gornji deo je o{te}en, ali je mlatac o~uvan. sl. 62/3 Gvozdeni lim, kovanje Dimenzije: o~uvana visina 11, pre~nik elipse u preseku 9,8 cm, duìna mlaca 7 cm Mesto nalaza: kv. N/15, ku}a 8, kasnoanti~ki horizont, C-220 Datovanje: 6. vek 239. Zvono iste konstrukcije kao prethodna, elipsoidnog, gotovo kru`nog oblika u donjem delu. Alka za ka~enje je o{te}ena, kao i unutra{nja konstrukcija za mlatac, koji nedostaje. sl. 62/4
sl. 69/4
231. Kao prethodna Dimenzije: raspon krakova 4,5 cm Mesto nalaza: kv. L/20, iznad zdravice sa spoljne strane bedema, C-254 sl. 69/5
159
Vrsenice
Gvozdeni lim, kovanje Dimenzije: visina 8 cm, donji otvor (elipsa) 5 cm 4,5 cm Mesto nalaza: kv. J/16, ku}a 6, mla|i kasnoanti~ki horizont, C-155 Datovanje: 6. vek 240. Zvono iste konstrukcije kao prethodno, vertikalnih zidova i elipsoidnog, gotovo kru`nog oblika u preseku. Ra|eno je od dve polovine, koje su pri dnu spojene nitnama. Gornji deo je o{te}en i mlatac nedostaje. Gvozdeni lim, kovanje Dimenzije: prvobitna visina 10 cm, donji otvor 4,4 cm 5 cm Mesto nalaza: centralni sektor, sonda I/89, ku}a 2, mla|i kasnoanti~ki horizont, C-100a sl. 62/2 Datovanje: 6. vek Analogije: Uenze 1992, T. 27/2 241. Zvono istog oblika kao prethodno, fragmentovano. Gvozdeni lim, kovanje Dimenzije: visina bez gornje alke 10 cm, pre~nik elipse otvora 6 cm Mesto nalaza: zapadni sektor, sonda IV/88, kasnoanti~ki horizont, C-15 242. Zvono cilindri~nog oblika, sa kalotastim gornjim delom, fragmentovano. Cilindri~ni deo zvona modelovan je od kru`no savijene plo~e lima spojene na krajevima sa dve nitne, dok je kalotasti deo kovanjem spojen sa donjim cilindrom. Gvozdeni lim, kovanje Dimenzije: o~uvana visina 6 cm, pre~nik otvora 5,4 cm Mesto nalaza: centralni sektor, sonda I/89, prostor ku}e 2, studijska zbirka sl. 62/5 Datovanje: 6. vek Analogije: Uenze 1992, T. 26/1213; Ivani{evi}, [pehar 2006, 145, fig. 7/1 243. Mlatac zvona Gvo`|e, kovanje Dimenzije: duìna 9,4 cm Mesto nalaza: kv. N/15, kasnoanti~ki horizont, C-211 Datovanje: 6. vek
245. Mlatac manjeg zvona Gvo`|e, kovanje Dimenzije: duìna 4,8 cm Mesto nalaza: kv. O/14, mla|i kasnoanti~ki horizont, C-219 Datovanje: 6. vek
sl. 62/8
Razni gvozdeni predmeti

246. Kuka, kru`nog preseka, sa nepravilnom alkom za ka~enje ili provla~enje remena i donjim krajem koji je loptasto zavr{en. Gvo`|e, kovanje Dimenzije: duìna 11,1 cm Mesto nalaza: kv. L/16, sloj crne rastresite zemlje iznad ku}e 3? uz bedem, C-40 sl. 102/12 247. Dvostruka kuka sa petljom u sredini Gvo`|e, kovanje Dimenzije: 7 cm 5 cm Mesto nalaza: kv. J/14, prostor ku}e 9, mla|i kasnoanti~ki horizont, C-244 sl. 73/1 248. Alka u vidu petlje sa dva pro{irena slobodna kraja, verovatno deo okova za dr{ku drvene vedrice Gvo`|e, kovanje Dimenzije: visina 3 cm Mesto nalaza: zapadni sektor, sonda I/87, ku}a 1, C-6 sl. 102/1 249. Alka u vidu petlje sa dva slobodna kraja Gvo`|e, kovanje Dimenzije: visina 4,9 cm Mesto nalaza: kv. O/14, mla|i kasnoanti~ki horizont, C-218 sl. 73/2 250. Deo okova drvene ili metalne vedrice sa petljom za provla~enje dr{ke Gvo`|e, kovanje Dimenzije: duìna 9,2 cm Mesto nalaza: kv. M/16, ispred ulaza u ku}u 2, crna rastresita zemlja, C-27 sl. 73/5 251. Metalna traka, pravougaonog preseka, savijena u obliku }irilskog slova P Gvo`|e, kovanje Dimenzije: 9 cm 5 cm Mesto nalaza: kv. I/15, I otkopni sloj, C-69 sl. 102/18 252. Metalna traka, sli~na prethodnoj, nedostaje jedan bo~ni krak Gvo`|e, kovanje
sl. 62/6
244. Mlatac zvona, alka za ka~enje nedostaje Gvo`|e, kovanje Dimenzije: o~uvana duìna 8,4 cm Mesto nalaza: kv. J/16, prostor ku}e 6, mla|i kasnoanti~ki horizont, C-158 sl. 62/7 Datovanje: 6. vek
160
Dimenzije: duìna 9,8 cm Mesto nalaza: zapadni sektor, sonda II/89, C-23
sl. 102/20
Gvo`|e, kovanje Dimenzije: pre~nik 2 cm Mesto nalaza: kv. K/16, povr{inski sloj, C-51
sl. 73/12
253. Deo izduène metalne trake sa jednim pro{irenim i podvrnutim krajem u vidu manje kuke Gvo`|e, kovanje Dimenzije: duìna 9 cm Mesto nalaza: kv. J/15, povr{inski sloj, C-60 sl. 102/19 254. Metalna traka, sli~na kat. br. 303, deformisana i sa horizontalno produènim krajevima Gvo`|e, kovanje Dimenzije: 8,9 cm 9,3 cm Mesto nalaza: kv. I/15, mla|i kasnoanti~ki horizont, C-174 sl. 73/4 255. Tanka izduèna plo~asta oplata sa romboidno pro{irenim krajem, u ~ijem sredi{tu se nalazi mala kru`na rupa Gvo`|e, kovanje Dimenzije: duìna 12,8 cm Mesto nalaza: centralni sektor, sonda I/89, sloj crne rastresite zemlje uz bedem, C-100 sl. 102/17 256. Deltoidni plo~asti predmet nepoznate namene, sa jednim krajem izvijenim u vidu petlje Gvo`|e, kovanje Dimenzije: duìna 10,1 cm Mesto nalaza: kv. L/1516, crna zemlja iznad ku}e 3, C-46 sl. 103/15 257. Kuka ~iji je gornji kraj izvijen u vidu manje otvorene petlje Gvo`|e, kovanje Dimenzije: duìna 8,6 cm Mesto nalaza: kv. H/14, kasnoanti~ki horizont, C-186 sl. 73/3 258. Metalni drà~ za staklenu svetiljku u vidu trake, pravougaonog preseka, koja je na jednom kraju polukru`no izvijena Gvo`|e, kovanje Dimenzije: 13,4 cm 5,5 cm Mesto nalaza: kv. H/14, kasnoanti~ki horizont, C-186 sl. 73/10 Datovanje: 6. vek Analogije: Cari~in grad, neobjavljeno: C-01/469, C-2/82 259. Metalni drà~ za staklenu svetiljku, sli~an prethodnom Gvo`|e, kovanje Mesto nalaza: kv. H/16, I otkopni sloj, C-87 sl. 73/11 260. Oplata u obliku manjeg prstena od savijene gvozdene trake, koja je na jednom kraju plo~asto pro{irena.
261. Fragment lanca sa karikom modelovanom u vidu osmice od trake pravougaonog preseka, od druge karike o~uvan deo Gvo`|e, kovanje Dimenzije: duìna karike 7,5 cm Mesto nalaza: kv. H/14, kasnoanti~ki horizont, C-190 sl. 73/8 Datovanje: od druge polovine 4. do 6. veka Analogije: Popovi} 1999, sl. 65/4, kat. br. 142 262. Deo alatke (?) sa tankom izduènom za{iljenom dr{kom i manjim tordiranim zalomljenim delom, koji je savijen pod pravim uglom Gvo`|e, kovanje Dimenzije: duìna 14,5 cm Mesto nalaza: kv. M/16, ku}a 2, iz sloja crne rastresite zemlje na ulazu, C-30 sl. 102/16 263. Metalna traka, pravougaonog preseka, na jednom kraju plo~asto pro{irena i povijena Gvo`|e, kovanje Dimenzije: duìna 13,3 cm Mesto nalaza: kv. N/16, ispod {uta uz bedem, C-39 sl. 73/6 Datovanje: 6. vek Analogije: Bavant 1990, Pl. XXVII/11 264. Deo alatke (?) nepoznate namene Gvo`|e, kovanje Dimenzije: duìna 14,8 cm Mesto nalaza: kv. HI/14, sloj nad zdravicom, C-250
sl. 73/7
265. Deo alatke (?) nepoznate namene, jako o{te}en korozijom Gvo`|e, kovanje Dimenzije: duìna 8,9 cm Mesto nalaza: kv. M/15, ku}a 3, sloj poàra, C-122 sl. 73/5 266. Oplata koja se sastoji od tri me|usobno povezana trakasta prstena. Gvo`|e, kovanje Dimenzije: 3,7 cm 4cm Mesto nalaza: kv. K/16, prostor ku}e 6, mla|i kasnoanti~ki horizont, C-165 sl. 73/13 267. Alka fragmentovana i deformisana. Gvo`|e, kovanje
161
Vrsenice
Dimenzije: pre~nik 3,2 cm Mesto nalaza: kv. I/14, I otkopni sloj, C-148
Razni bronzani predmeti

sl. 102/21 274. Cediljka kru`nog oblika Bronzani lim sa perforacijama Dimenzije: pre~nik 8,4 cm Mesto nalaza: kv. J/16, stariji kasnoanti~ki horizont, C-189 Datovanje: druga polovina 4. veka
268. Alka Gvo`|e, livenje Dimenzije: pre~nik 3,6 cm Mesto nalaza: kv. M/14, ranosredjovekovni horizont, C-144 sl. 102/22 269. Alka, o{te}ena korozijom Gvo`|e, livenje Dimenzije: pre~nik 4,5 cm Mesto nalaza: kv. N/56, ispod sloja crne zemlje, C-76
sl. 72/1
sl. 73/9
270. Skupni nalaz dva klina za{iljenih i izvijenih krajeva Gvo`|e, kovanje Dimenzije: duìne izvijenih krajeva 45 cm Mesto nalaza: kv. G/17, ranosrednjovekovni sloj iznad krune poru{enog isto~nog zida crkve, C-140 sl. 102/10
275. Manja oplata kvadratnog oblika, sa ostacima dva zakivka i kru`nom rupom u sredini Bronzani lim Dimenzije: 3 cm 3,2 cm Mesto nalaza: centralni sektor, sonda I/89, sloj destrukcije ku}e 3, C-107 sl. 72/2 276. Manja oplata nepravilnog kvadratnog oblika, sa nizom rupa za zakivke Bronzani lim Dimenzije: 4 cm 3,6 cm Mesto nalaza: kv. N/17, ispod {uta sa spoljne strane isto~nog bedema, C-132 277. Valjkasta oplata, elipsoidnog preseka, sa podu`no otvorenim krajevima. Ivice na duìm stranama su koso razgrnute. Sa spoljne strane nalazi se urezani ornament. Na gornjoj strani je kru`na perforacija sa ostacima jednog zakivka. Bronzani lim Dimenzije: duìna 3,7 cm, na preseku 2,7 cm 1,8 cm Mesto nalaza: kv. LM/15, prostor ku}e 3, mla|i kasnoanti~ki horizont, C-37 sl. 72/3 Datovanje: prve decenije 6. veka 278. Fragmenti bronzane posude, izgoreli i veoma deformisani, kojoj se oblik i dimenzije ne mogu odrediti Bronzani lim Mesto nalaza: kv. LM/15, ku}a 3, iz trapa, stud. zbirka
Metalne oplate
271. Delovi oplate od gvozdenog lima sa ostacima zakivaka Mesta nalaza: 1. Kv. LM/15, ku}a 3, sa poda, C-49 sl. 70/1 2. Kv. M/16, ku}a 2, sa spoljne strane ulaza, C-31 sl. 70/23 3. Kv. H/15, I otkopni sloj, C-88 sl. 70/4 4. Kv. K/15, ku}a 6, mla|i kasnoanti~ki horizont, C-171 sl. 70/5 Datovanje: 6. vek
Potkovi
272. Konjska plo~asta potkovica sa zadebljanim i povi{enim krajevima. Po rubovima sa svake strane po tri pravougaone rupe za klinove. Gvo`|e, kovanje Dimenzije 9,5 cm 10 Mesto nalaza: kv. K/16, ranosrednjovekovni horizont, C-63 sl. 98/1 Datovanje: 910. vek? Analogije: Vinski, Vinski-Gasparini, 1950; Buli} 2006, 59, T. XV 273. Deo polumese~astog plo~astog potkova sa povrnutim krajevima za vezivanje vrpce i manjim pravougaonim pro{irenjem. U temenu kru`na rupa za klin. Jedan krak nedostaje. Gvo`|e, kovanje Dimenzije: duìna 8,7, cm Mesto nalaza: kv. K/14, I otkopni sloj, C-147 sl. 98/2
Kameni pr{ljenci
279. Pr{ljenak u osnovi kalotastog oblika sa jednom ravnom a drugom zaobljenom stranom. Obe ove povr{ine ukra{ene su urezanim koncentri~nim krugovima Kamen tamnoplave boje Dimenzije: pre~nik 2,4 cm Mesto nalaza: kv. K/15, prostor ku}e 6, mla|i kasnoanti~ki horizont, C-170 sl. 74/1 i 75/2
162
280. Pr{ljenak sli~an prethodnom Kamen okersive boje Dimenzije: pre~nik 2,3 cm Mesto nalaza: kv. K/15, prostor ku}e 6, mla|i kasnoanti~ki horizont, C-181 sl. 74/2 i 75/1 Datovanje: 6. vek Analogije: Popovi} 1999, sl. 70/5, kat. br. 176 281. Fragmentovani pr{ljenak sa jednom ravnom stranom, ukra{enom urezanim koncentri~nim krugovima, i donjom koja je blago zaobljena. Kamen tamnoplave boje Dimenzije: pre~nik 2,3 cm Mesto nalaza: kv. K/14, kasnoanti~ki horizont, C-234 sl. 74/3 Datovanje: od druge polovine 4. do 6. veka 282. Plo~asti pr{ljenak sa blago zaobljenim rubovima Kamen zelenosive boje Dimenzije: pre~nik 2,6 cm Mesto nalaza: kv. J/15, prostor uz ku}u 6, mla|i kasnoanti~ki horizont, C-185 sl. 74/4 i 75/3 Datovanje: 6. vek? 283. Pr{ljenak plitkog kalotastog oblika, sa jednom ravnom a drugom blago koni~nom stranom, fino gla~ane povr{ine Kamen serpentinit, boje od svetlozelene do tamnozelene Dimenzije: pre~nik 3,2 cm Mesto nalaza: centralni sektor, sonda I/89, ku}a 3, C-112 sl. 74/5 Datovanje: 6. vek 284. Pr{ljenak bikoni~nog oblika Kamen, boje od crvene do mrkosive Dimenzije: pre~nik 2,3 cm Mesto nalaza: kv. N/56, dno sloja crne zemlje, C-75 Datovanje: 6. vek
Ko{tani pr{ljenci
287. Pr{ljenak kalotastog oblika, sa donjom ravnom stranom. Kost Dimenzije: pre~nik 4 cm Mesto nalaza: kv. N/56, sloj crne zemlje, C-79 sl. 76/3 Datovanje: 6. vek Analogije: Petkovi} 1995, 43, T. XXIXXXXI 288. Pr{ljenak istog tipa kao predhodni Kost Dimenzije: pre~nik 4,2 cm Mesto nalaza: kv. L/20, ku}a 7, sa poda, C-225 Datovanje: 4. vek 289. Pr{ljenak, kao predhodni, fragmentovan Kost Dimenzije: pre~nik 4 cm Mesto nalaza: kv. N/56, sloj mrke zemlje sa {utom, C-85 Datovanje: 6. vek
sl. 76/2
sl. 76/1
Kerami~ki pr{ljenci
290. Plo~asti pr{ljenak sa zaobljenim rubovima Keramika, boja pe~enja okercrvena Dimenzije: pre~nik 3,5 cm Mesto nalaza: kv. G/16, I otkopni sloj, C-128
sl. 103/1
sl. 74/6
291. Plo~asti pr{ljenak, sli~an prethodnim. Grubo je ra|en, a du` ruba na gornjoj povr{ini uo~ava se niz polumese~astih udubljenja. Keramika, oker boja pe~enja Dimenzije: pre~nik 3,5 cm Mesto nalaza: kv. L/14, I otkopni sloj, C-133 sl. 103/2 Datrovanje: 910. vek 292. Bikoni~ni pr{ljenak Keramika, oker boja pe~enja Dimenzije: pre~nik 3,8 cm Mesto nalaza: kv. J/16, ku}a 6, sa poda, mla|i kasnoanti~ki horizont, C-164 sl. 103/3 Datovanje: 6. vek 293. Plo~asti pr{ljenak sa blago konkavnim rubnim bo~nim stranama Keramika, mrkocrvena boja pe~enja Dimenzije: pre~nik 3,3 cm Mesto nalaza: centralni sektor, sonda I/89, povr{inski sloj, C-103 sl. 103/4 Datovanje: 910. vek?
285. Pr{ljenak sli~an prethodnom, fragmentovan Kamen, kalcedon (?), boje od mrke do tamnomrke Dimenzije: pre~nik 2,4 cm Mesto nalaza: kv. M/1516, ku}a 3, sloj crne zemlje, C-34 sl. 74/7 Datovanje: 6. vek? 286. Plo~asti pr{ljenak, blago zaobljenih strana, sa {irokom rupom u sredini Kamen sivkaste boje Dimenzije: pre~nik 2,4 cm Mesto nalaza: zapadni sektor, povr{inski nalaz, C-1 sl. 74/8
163
Vrsenice
294. Pr{ljenak kalotastog oblika, sa donjom ravnom stranom Keramika, crna boja pe~enja Dimenzije: pre~nik 4 cm Mesto nalaza: zapadni sektor, sonda VI/88, C-20 sl. 103/5 295. Bikoni~ni pr{ljenak sa blago povi{enim rubom sredi{nje rupe Keramika, sivkastomrka boja pe~enja Dimenzije: pre~nik 2,8 cm Mesto nalaza: kv. M/15, povr{inski sloj, C-129 sl. 103/6 Datovanje: 910. vek 296. Plo~asti, blago bikoni~an pr{ljenak ukra{en nizom ta~kastih uboda po rubu Keramika, boja pe~enja od crvenkastomrke do sive Dimenzije: pre~nik 3,2 cm Mesto nalaza: centralni sektor, sonda I/89, sloj crne zemlje iznad ku}e 2, C-102 sl. 103/7 Datovanje: 910. vek 297. Plo~asti pr{ljenak, fragmentovan Keramika, oker boja pe~enja Dimenzije: pre~nik 2,7 cm Mesto nalaza: kv. I/14, I otkopni sloj, C-131
3. Teg sli~an prethodnom, ali ne{to grublje izrade Keramika, oker boja pe~enja Dimenzije: visina 7 cm, pre~nik 4,3 cm Mesto nalaza: kv. G/14, I otkopni sloj, C-134 Datovanje: od druge polovine 4. do 6. veka
sl. 77/3
4. Teg fine obrade povr{ine, sa primesama krupnih zrna peska u fakturi, crvene boje pe~enja sl. 77/7 Dimenzije: visina, 9,8 cm, pre~nik u osnovi 5,5 cm Mesto nalaza: kv. J/16, stariji kasnoanti~ki horizont, C-193 300. Tip II teg u obliku izduène zarubljene piramide, kvadratnog ili pravougaonog preseka u osnovi. Pri vrhu se nalazi horizontalna rupa za provla~enje vrpce. 1. Teg grube povr{inske obrade, sa tragovima manjih o{te}enja Keramika, oker boja pe~enja Dimenzije: visina 6 cm, u osnovi 5 cm 3,5 cm Mesto nalaza: kv. N/15, paljevina ispod {uta, C-126 sl. 77/4 2. Fragmentovani teg grube fakture, o~uvan deo donje polovine Keramika, mrkosive boje pe~enja Dimenzije: o~uvana visina 6,5 cm, u osnovi 4,5 cm 4,5 cm Mesto nalaza: kv. I/16, iz pe}i za kre~, stariji kasnoanti~ki horizont, stud. zbirka sl. 77/5 Datovanje: sredina 4. veka 3. Fragmentovani teg grube fakture, sa o~uvanim tragom horizontalne rupe, gornji deo nedostaje Keramika, crvenkastomrke boje pe~enja Dimenzije: o~uvana visina 6,5 cm Mesto nalaza: kv. L/15, ku}a 3, mla|i kasnoanti~ki horizont, stud. zbirka sl. 77/6 Datovanje: prve decenije 6. veka 4. Teg, kao prethodni Keramika, tamnomrke boje pe~enja Dimenzije: o~uvana visina 6,2 cm, u osnovi 3,5 cm 5 cm Mesto nalaza: kv. L/14, I otkopni sloj, stud. zbirka Datovanje: 910. vek?
sl. 103/8
@eton
298. Kru`ni èton obra|en od fragmenta dna kerami~ke posude Keramika, mrkosive boje pe~enja Dimenzije: pre~nik 4 cm Mesto nalaza: kv. M/14, povr{inski sloj, C-130 sl. 103/9 Datovanje: 910. vek
Kerami~ki tegovi
299. Tip I teg izduènog kupastog oblika, kru`nog preseka u osnovi. Pri vrhu se nalazi horizontalna rupa za provla~enje vrpce. 1. Teg grube povr{inske obrade, delimi~no o{te}en sl. 77/1 Keramika grube fakture, okercrvene boje pe~enja Dimenzije: visina 8,7 cm, pre~nik 4,9 cm Mesto nalaza: kv. N/14, kasnoanti~ki horizont, C-214. Datovanje: od druge polovine 4. do 6. veka 2. Teg fine povr{inske obrade, o{te}en u gornjem delu sl. 77/2 Keramika dobre fakture, mrke boje pe~enja Dimenzije: o~uvana visina 6 cm, pre~nik 5,5 cm Mesto nalaza: kv. GH/2, kasnoanti~ki horizont, C-84 Datovanje: od druge polovine 4. do 6. veka
Nalazi novca297
301. Folis Konstantina I Kovnica: Rim (RIC 318): 329. godina
297
Za identifikaciju i obradu novca autori zahvaljuju dr Vujadinu Ivani{evi}u, nau~nom savetniku Arheolo{kog instituta. Novac je odre|en prema: Roman Imperial Coinage, London (RIC) i Money of the Incipient Byzantine Empire, Vienna (MIBE).
164
Avers: CONSTAN-TINVS AVG Revers: DNCONSTANTINIMAXAVG VOT/XXX; u egzergu RS Mesto nalaza: sonda II/89, sloj nad stenom 302. Folis Konstantinopolj Kovnica: Solun (RIC 188): 330333. godina Avers: CONSTAN-TINOPOLIS Revers: u egzergu SMTS? Mesto nalaza: kv. N/16, sloj iznad zdravice; C-203 303. Folis Konstancija II ? Kovnica: Solun? (RIC -): 351361. godina Avers: ne~itak Revers: ........ u egzergu SMTSE ? Mesto nalaza: centralni sektor, sloj mrke zemlje iznad ku}e 3 304. Folis Konstancija II ili Julijana Kovnica: neodre|ena (RIC -): 351361. godina Avers: ne~itak Revers: FELTEMPERATIO; u egzergu ? RIC - : 351361. godina. Mesto nalaza: kv. H/16, stariji kasnoanti~ki horizont; C-200 305. Folis Konstancija II ili Julijana Kovnica: neodre|ena (RIC -): 355361. godina Avers: ne~itak
Revers: SPESREIPVBLICE ? Mesto nalaza: kv. K/15, kod ku}e 6; C-201 306. Folis Gracijana Kovnica: Solun (RIC 26c): 367375. godina Avers: DNGRATIA-NVSPFAVG Revers: GLORIARO-MANORVM; u egzergu */V-B/TES Mesto nalaza: kv. G/15, iz naosa crkve, nivo ispod poda; C-178 307. Folis Valentinijana I, Valensa ili Gracijana Kovnica: neodre|en (RIC -): 364378. godina Avers: ne~itak Revers: (SECVRITASREIPVBLICE) Mesto nalaza: kv. J/15, iz sloja nasipa u pe}i za kre~; C-194 308. Folis Anastasija I Kovnica: Konstantinopolj (MIBE 27): 498518. godina Avers: (DN)ANASTA-SIVSPP(AVC) Revers: M, gore +, levo i desno *, dole ?; u egzergu CON Mesto nalaza: sonda II/89, sloj iznad stene 309. Folis Justina I? Kovnica: neodre|ena (MIBE -): 518527. godina Avers: DNIV(STIN)-VSPPAVC Revers: M, gore +, levo i desno *, dole B; u egzergu ? Mesto nalaza: kv. L/15, ku}a 3, sloj poàra nad podom
165
Literatura
Ajbabin 1990 A. I. Ajbabin, Hronologija mogiljnikov Krima pozdnerimskogo i rannesrednevekovogo vremeni, Materiali po arheologii, istorii i etnografii Tavrii I, Simferopolj 1990, 486. Bjenaru, Bltc 2001 C. Bjenaru, A. Bltc, Depozitul de candele din sticl descoperit la bazilica episcopal de la Histria, Pontica XXXIIIXXXIV, Constanta 20002001, 469513. Bari{i} 1955 F. Bari{i}, Vizantijski Singidunum, Zbornik radova Vizantolo{kog instituta 3, 1955, 113. Barkczi 1968 L. Barkczi, A 6th Century Cemetery from Keszthely Fenkpuszta, Acta Archaeologica Academiae Scientiarum Hungaricae 20, Budapest 1968, 275311. Bavant 1990 B. Bavant, Les petits objets, in: Cari~in Grad II, ed. B. Bavant, V. Kondi} et J. M. Spieser, BelgradeRome 1990, 191258. Belo{evi} 1980 J. Belo{evi}, Materijalna kultura Hrvata od 7. do 9. veka, Zagreb 1980. Bierbrauer 1987 V. Bierbrauer, InvillinoIbligo in Friaul I, text und tafeln, Mnchen 1987. Biki} 1994 V. Biki}, Srednjovekovna keramika Beograda, Beograd 1994. Biki} 1997 V. Biki}, Srednjovekovna keramika iz Gamzigrada: poreklo i radionice, u: M. Lazi} (ur.), Arheologija isto~ne Srbije, Nau~ni skup Arheologija isto~ne Srbije, Beograd Donji Milanovac, decembar 1995, Beograd 1997, 319326.
Billoin, Munier 2005 D. Billoin, C. Munier, Letablissement rural merovingien de Pratz Le curtillet (Jura): Le verre plat, Notions croises dhritage romain et dapproches contemporaines, in: De transparentes spculations, Vitres de lAntiquit et du Haut Moyen ge (OccidentOrient), exposition temporaire au Muse dpartemental de Bavay 1/10/200531/12/2005, 7677. Bjelajac 1990 Lj. Bjelajac, La ceramique et les lampes, in: B. Bavant, V. Kondi}, J. M. Spieser (eds.), Cari~in grad II, BelgradeRome 1990, 161190. Bojanovski 1987 I. Bojanovski, Prilozi za topografiju rimskih i predrimskih komunikacija i naselja u rimskoj provinciji Dalmaciji, V Gornje Podrinje u sistemu rimskih komunikacija, Godi{njak centra za balkanolo{ka ispitivanja 23, Sarajevo 1987, 63174. Bojovi} 1983 D. Bojovi}, Rimske fibule Singidunuma, Beograd 1983. Borisov 1989 D. Borisov, Djadovo, Vol. 1, Tokyo 1989. Broneer 1977 O. Broneer, Terracotta Lamps, Isthmia, Volume III, Princeton, New Jersey 1977. Bugarski 2009 I. Bugarski, Romejske sulice 6. veka i nalazi sa Gradine u Vrsenicama i Li{ke ]ave, Zbornik Narodnog muzeja XIX1 (arheologija), Beograd [u {tampi]. Buli} 2006 D. Buli}, Manastir Ilinje kod Ov~ar Banje, Ranovizantijsko i srednjovekovno utvr|enje, Istorijski ~asopis LIII (2006), Beograd, 5391. Buli} 2008 D. Buli}, Izve{taj sa istraìvanja lokaliteta Gradina u selu Kon~uli}i, Arheolo{ki pregled, n. s. 2/3 (2004/2005), Beograd 2008, 7879.
167
Vrsenice
Cabart 2005 H. Cabart, Une vitre de lAntiquite tardive Ennery, Moselle, in: De transparentes spculations, Vitres de lAntiquit et du Haut Moyen ge (OccidentOrient), exposition temporaire au Muse dpartemental de Bavay 1/10/200531/12/2005, 66. Chevalier 1999 P. Chevalier, Les luminaires paleochretiens de Dalmatie romaine, Vjesnik za arheologiju i historiju dalmatinsku 9091, Split 1999, 161200. Coche de la Fert 1957 E. Coche de la Fert, Bijoux byzantins de Chio, de Crte, de Salonique, Collection Hlne Stathatos II: Les objets byzantins et post-byzantins, Strasbourg 1957, 1155. Coma 1978 M. Coma, Cultura materiala veche romaneasca (aezarile din secolele VIIIX de la Bucov-Ploieti), Bucureti 1978. Csallany 1961 D. Csallany, Arhaeologische Denkmaler der Gepiden in Mitteldonaubecken (454568), Budapest 1961. Cvjeti}anin 2006 T. Cvjeti}anin, Kasnoanti~ka gle|osana keramika, Gle|osana keramika Prve Mezije, Priobalne Dakije, Sredozemne Dakije i Dardanije, Beograd 2006. Czurda-Ruth 2007 B. Czurda-Ruth, Hanghaus 1 in Ephesos, Die Glser, Wien 2007. ângova 1992 J. ângova, Krepostta Pernik VIIIXIV v., Pernik III, Sofija 1992. î~ikova 1999 M. î~ikova, Lampes paleobyzantines de Novae, G. von Buelov, A. Mil~eva (eds.), Der Limes an der unteren Donau von Diokletian bis Heraklios, Sofia 1999, 105110. ]irkovi} 1998 S. ]irkovi}, Naseljeni gradovi Konstantina Porfirogenita i najstarija teritorijalna organizacija, Zbornik radova Vizantolo{kog instituta 37, 1998, 932. DAI Constantine Porphyrogenitus De administrando imperio, ed. Gy. Moravcsik, R. J. H. Jenkins, Dumbarton Oaks, Washington 1967. De Aedif. Procopii opera (De aedificiis), Lipsiae 1913. Dinogetia 1967 Gh. Stefan, I. Barnea, M. Comsa, E. Comsa, Dinogetia I, Bucuresti 1967. Don~eva-Petkova 1977 L. Don~eva-Petkova, Blgarska bitova keramika prez rannoto srednovekovie, Sofija 1977. Drack 1990 W. Drack, Hufeisen entdeckt in, auf und ber der rmischen Strae in Oberwinterthur (Vitudurum). Ein Beitrag zur Geschichte des Hufeisens, Bayerische Vorgeschichtsbltter 55, Mnchen 1990, 191239.
Dr~a 2000 S. Dr~a, Rimsko staklo u Ni{kom muzeju, Glasnik Srpskog arheolo{kog dru{tva 1516, Beograd 19992000, 209229. Dumont, Pirault 2005 G. Dumont, L. Pirault, La basilique des Champs Saint-Martin Rez et ses vitraux (VI sicle), in: De transparentes spculations, Vitres de lAntiquit et du Haut Moyen ge (OccidentOrient), exposition temporaire au Muse dpartemental de Bavay 1/10/200531/12/2005, 7475. Du{ani} 1977 S. Du{ani}, Iz istorije rimskog rudarstva u Gornjoj Meziji, Arheolo{ki vestnik 28, Ljubljana 1977, 163179. Du{ani} 1980 S. Du{ani}, Organizacija rimskog rudarstva u Noriku, Panoniji Dalmaciji i Gornjoj Meziji, Istorijski glasnik 12, 1980, 755. Du{ani} 1991 S. Du{ani}, The economy of imperial domains and the provincial organization of Romain Illyricum, Godi{njak Centra za balkanolo{ka ispitivanja 27, Sarajevo 1991, 4552. Du{ani} 1995 S. Du{ani}, Late roman mining in Illyricum, u: (ed. B. Jovanovi}) Ancient Mining and Metallurgy in Southest Europe, BorBeograd 1995, 219225. Duval, Jeremi} 1984 N. Duval, M. Jeremi}, Lglise J au sud de la ville, dite basilique une nef, in: N. Duval et V. Popovi} (eds.) Cari~in Grad I, BelgradeRome 1984, 91146. Everyday Life 2000 Everyday Life in Byzantium, ed. D. Papanikola-Bakirtzi, Athens 2000. Fadi} 2005 I. Fadi}, Nalazi kasnoanti~kog stakla na Srimi, u: Srima Pri`ba, Starokr{}anske dvojne crkve, [ibenik 2005, 219257. Fagerlie 1982 J. M. Fagerlie, The Coins, in: G. F. Bass, F. H. Van Doornick Jr. (eds.), Yassi Ada, Vol. I A seventh-Century Byzantine Shipwreck, 145155. Fontaine, Foy 2005 S. D. Fontaine, D. Foy, La modernit, le confort et les procds de fabrication des vitrages antiques, in: De transparentes spculations, Vitres de lAntiquit et du Haut Moyen ge (OccidentOrient), exposition temporaire au Muse dpartemental de Bavay 1/10/2005 31/12/2005, 1524. Foy 2005 D. Foy, La suprmatie du verre souffl en cylindre panneaux et vitraux du Ve au IXe sicle, in: De transparentes spculations, Vitres de lAntiquit et du Haut Moyen ge (OccidentOrient), exposition temporaire au Muse dpartemental de Bavay 1/10/2005 31/12/2005, 5964. Freeden 1991 U. von Freeden, Awarische Funde in Sddeutschland?, Jahrbuch des Rmisch-germanischen Zentralmuseums Mainz 38, Mainz 1991, 593627.
168
Galu{ka 1995 L. Galu{ka, Keramik des Marchtyps, in: L. Pola~ek (Hrsg.), Slawische Keramik in Mitteleuropa vom 8. bis zum 11. Jahrhundert, Terminologie und Beschreibung, Brno 1995, 97106. Garam 2001 . Garam, Funde byzantinischer Herkunft in der Awarenzeit vom Ende des 6. bis zum Ende des 7. Jahrhunderts, Monumenta Avarorum Archaeologica 5, Budapest 2001. Gill 2002 M. A. V. Gill, Amorium Reports, Finds I: The Glass (19871997), BAR International Series 1070, Oxford 2002. Gold of Greece 1991 Gold of Greece, Jewelry and Ornaments from the Benaki Museum, Exhibition Catalogue, Dallas Museum of Art, Dallas 1991. Golofast 2001 L. A. Golofast, Steklo rannevizantijskogo Hersonesa, Materiali po Arheologii, istorii i etnografii Tavrii VIII, Simferopolj 2001, 97260. Gomolka-Fuchs 1982 G. Gomolka-Fuchs, Die Kleinfunde vom 4. bis 6. Jh. aus Iatrus, in: IatrusKrivina, Sptantike Befestigung und frhmittelalterliche Siedlung an der unteren Donau, Band II: Ergebnisse der Ausgrabungen 19661977, Berlin 1982, 149205. Guidoboni 1994 E. Guidoboni, Catalogue of ancient earthquarques in the Mediterranean area up to the 10th century, Roma 1994. Hadad 2001 S. Hadad, Glass lamps from the Byzantine through Mamluk periods at Bet Shean, Israel, Journal of Glass Studies 43, New York 2001, 6376. Hayes 1972 J. W. Hayes, Late Roman Pottery, British School at Rome London 1972. Hayes 1992 J. W. Hayes, The Pottery: Excavations at Sarahane in Istanbul, Vol. 2, Princeton University Press and Dumbarton Oaks Research Library and Collection, Princeton, New Jersey 1992. Hensel 1963 W. Hensel, Polonische Burgen und ihre Befestigungsistem im frhen Mittelalter, Arbeits und Forschungberichte zur sachischen Bodendenkmalflege XIXII, Drezden 1963, 549580. Isings 1957 C. Isings, Roman Glass from Dated Finds, Groningen Djakarta 1957. Ivani{evi} 1987 V. Ivani{evi}, Kasnoanti~ko utvr|enje u Ramo{evu, Novopazarski zbornik 11/1987, 512. Ivani{evi} 1988 V. Ivani{evi}, Ranovizantijsko utvr|enje na Humu kod Tutina, Novopazarski zbornik 12/1988, 512. Ivani{evi} 1990 V. Ivani{evi}, Kasnoanti~ko utvr|enje na Zlatnom kamenu kod Novog Pazara, Novopazarski zbornik 14/ 1990, 717.
Ivani{evi}, [pehar 2006 V. Ivani{evi}, P. [pehar, Early Byzantine Finds from ê~an and Gornji Streoc (Kosovo), Starinar LV/2005, Beograd 2006, 133159. Jeremi}, Milinkovi} 1995 M. Jeremi}, M. Milinkovi}, Die Byzantinische Festung von Bregovina, Antquite tardive 3, Paris 1995, 209225. Jire~ek 1951 K. Jire~ek, Trgova~ki drumovi i rudnici Srbije i Bosne u srednjem veku , Sarajevo 1951. Johnson 1983 S. Johnson, Late Roman Fortification, London 1983. Jovanovi} 1998 A. Jovanovi}, Tetrapilon na Gradini u Postenju kod Novog Pazara, Novopazarski zbornik 12/1988, 512. Ivani{evi} 1990 V. Ivani{evi}, Kasnoanti~ko utvr|enje na Zlatnom kamenu kod Novog Pazara, Novopazarski zbornik 22, 1998, 713. Jovanovi}, Vuksanovi} 1981 V. Jovanovi}, Lj. Vuksanovi}, Mati~ane, Ncropole sud-slave de Xe et XIe sicle, Inventaria Archaeologica 25, Muse de Kosovo de Pri{tina Lassociation des Socites archologiques de Yugoslavie 1981. Kali}, Mrkobrad 1985 J. Kali}, D. Mrkobrad, Gradina u Radalici, Novopazarski zbornik 9, 1985, 3946. Kondi}, Popovi}, V. 1977 V. Kondi}, V. Popovi}, Cari~in grad, utvr|eno naselje u vizantijskom Iliriku, Katalog galerije SANU 33, Beograd 1977. Kora} 2000 V. Kora}, Od kastrona ka polisu, u: Tre}a jugoslovenska konferencija vizantologa, BeogradKru{evac 2002, 2328. Kora} 2001 V. Kora}, Martini}i ostaci ranosrednjovekovnog grada, Beograd 2001. Kova~evi} 1977 J. Kova~evi}, Avarski kaganat, Beograd 1977. Kuzmanov 1992a G. Kuzmanov, Die lokale Gefkeramik, in: S. Uenze (ed.), Die spatantiken Befestigungen von Sadovec (Bulgarien), Ergebnisse der deutsch-bulgarisch-sterreichischen ausgrabungen 19341937, Mnchen 1992, 201221. Kuzmanov 1992b G. Kuzmanov, Die Lampen, in: S. Uenze (ed.), Die spatantiken Befestigungen von Sadovec (Bulgarien), Ergebnisse der deutsch-bulgarisch-sterreichischen ausgrabungen 19341937, Mnchen 1992, 223233. Ljubenova 1981 V. Ljubenova, Seli{teto ot rimskata i ranovizantijska epoha, in: T. Ivanov (ed.), Pernik I, Sofia 1981, 107204. Mackensen 1992 M. Mackensen, Amphoren und Spatheia von Golem anovo Kale, in: S. Uenze (ed.), Die spatantiken Befestigungen
169
Vrsenice
von Sadovec (Bulgarien), Ergebnisse der deutsch-bulgarisch-sterreichischen ausgrabungen 19341937, Mnchen 1992, 239254. Maksimovi} 2008 Lj. Maksimovi}, Severni Ilirik u VI veku, u: Vizantijski svet i Srbi, Beograd 2008, 1757. Maksimovi} 1982 Lj. Maksimovi}, Struktura 32. glave spisa De administrando imperio, Zbornik radova Vizantolo{kog instituta 21, 1982, 2532. Maneva 2000 E. Maneva, Krstevi srednovekovna nekropola, Skopje 2000. Marcell. Com. Marcellinus Comes, Chronicon (ed. Th. Mommsen), MGH, aa 11, in Chronica minora, Vol. 2, Berlin 1894, 37104. Medvedev 1966 F. A. Medvedev, Ru~noe metalnoe oruìe, Moskva 1966. Mikul~i} 1996 I. Mikul~i}, Srednovekovni gradovi i tvrdini vo Makedonija, Skoplje 1996. Milinkovi} 1982 M. Milinkovi}, Kasnoanti~ka utvr|enja u Ostrovici i [aronjama, Novopazarski zbornik 6/1982, 131140. Milinkovi} 1983 M. Milinkovi}, ranovizantijsko utvr|enje na \ur|evici u \erekarama, Novopazarski zbornik 7/1983, 2937. Milinkovi} 2002 M. Milinkovi}, Die byzantinische Hhenanlage auf der Jelica in Serbien ein Beispiel aus dem nrdlichen Illyricum des 6. Jh., Starinar LI/2001, Beograd 2002, 71133. Milo{evi} 1997 G. Milo{evi}, Stanovanje u srednjovekovnoj Srbiji, Beograd 1997. Mini},Vukadin 1982 D. Mini}, O. Vukadin, Rezultati arheolo{kog rekognosciranja okoline Sjenice, Novopazarski zbornik 6/1982, 189203. Mini}, Vukadin 2007 D. Mini}, O. Vukadin, Srednjovekovni Stala}, Beograd 2007. Mirkovi} 1971 M. Mirkovi}, Beneficijarna stanica kod Novog Pazara, @iva antika 21, Skoplje 1971, 263271. Mirkovi} 1975 M. Mirkovi}, Iz istorije Polimlja u rimsko doba, Godi{njak XV, Centar za balkanolo{ka ispitivanja, Sarajevo 1975, 95106. Mirkovi} 1981 M. Mirkovi}, Centralne balkanske oblasti u doba poznog carstva, u: Istorija srpskog naroda I, Beograd 1981, 89105. Mirkovi} 1985 M. Mirkovi}, Beneficiarii consularis na spomenicima iz Novog Pazara, Novopazarski zbornik 9/1985, 2732.
Mrkobrad, Lutovac 1990 D. Mrkobrad, P. Lutovac, Rezultati istraìvanja vi{eslojnog utvr|enja Samograd u Polimlju, Glasnik Srpskog arheolo{kog dru{tva 6, 135139. Mrkobrad 1996 D. Mrkobrad, RasPostenje, istraìvanja 1995. godine, Glasnik Srpskog arheolo{kog dru{tva 12, 1996, 121128. Mrkobrad 1997 D. Mrkobrad, RasPostenje: faze razvoja utvr|enja, Zbornik radova Vizantolo{kog instituta 36, 1997, 203217. Nikoli}-\or|evi} 1990 S. Nikoli}-\or|evi}, Rimske staklene posude sa Beogradske tvr|ave, Godi{njak grada Beograda XXXVII (1990), 3955. Novakovi} 1880 S. Novakovi}, Srpske oblasti XXII veka, Glasnik Srpskog u~enog dru{tva 48, 1880, 1151. Ott 1995 J. Ott, Die Beneficiarer, Untersuchungen zu ihrer Stellung innerhalb der Rangordnung des Romischen Heeres und zu Funktion, Stuttgart 1995. Ov~arov 1982 D. Ov~arov, Vizantiski i blgarski kreposti VX vek, Sofija 1982. Pacuiul Lui Soare II P. Diaconu, S. Baraschi, Pacuiul lui Soare, Aezarea medievala (secolele XIIIXV), Vol. II, Bucureti 1977. Pavlovi}, Davidovi} 2005 M. Pavlovi}, R. Davidovi}, Prirodni resursi i privredni razvoj Sjeni~kog kraja, u: Srbija i savremeni procesi u Evropi i svetu, Beograd 2005, 833840. Perlzweig 1961 J. Perlzweig, Lamps of the Roman Period, The Athenian Agora VII, New Jersey 1961. Petkovi} 1995 S. Petkovi}, Rimski predmeti od kosti i roga sa teritorije Gornje Mezije, Beograd 1995. Petrovi} 1976 \. Petrovi}, Dubrova~ko oru`je u XIV veku, Beograd 1976. Pflaum 2007 V. Pflaum, The supposed Late Roman hoard of tools and a steelyard from Vodice near Kalce, Arheolo{ki vestnik 58, Ljubljana 2007, 285332. Plesni~ar-Gec 1975 Lj. Plesni~ar-Gec, Poznoanti~ke staklene ~a{e iz Emone, u: V. ûbrilovi} (ur.), Srednjovekovno staklo na Balkanu (VXV vek), Zbornik radova sa me|unarodnog savetovanja odrànog od 22. do 24. aprila 1974. u Beogradu, Balkanolo{ki institut, Posebna izdanja, Knjiga 3, Beograd 1975, 4951. Pola~ek 1995 L. Pola~ek, Altes Gliederungssystem der Mikul~icer Keramik, in: L. Pola~ek (Hrsg.), Slawische Keramik in Mitteleuropa
170
vom 8. bis zum 11. Jahrhundert, Terminologie und Beschreibung, Brno 1995, 131195. Poleski 2004 J. Poleski, Wczesnordniowieczne grody w Dorzczu Dunajca, Krakw 2004. Popovi}, I. 1996 I. Popovi}, Rimski nakit u Narodnom muzeju u Beogradu, Beograd 1996. Popovi}, V. 1984 V. Popovi}, Donji Milanovac Veliki Gradac (Taliata), rimsko i ranovizantijsko utvr|enje, Starinar XXXIIIXXXIV/ 1984, 265281. Popovi}, V. 1984a V. Popovi}, Un etui de piegne en os de type merovingien et les objets dorigine ethnique etrangere a Cari~in Grad, u: Cari~in Grad I, BelgradeRome 1984, 168178. Popovi} 1984 M. Popovi}, Utvr|enje na Kuli u Kaludri, Novopazarski zbornik 8/1984, 1118. Popovi} 1983 M. Popovi}, Anti~ko utvr|enje na [arskom kr{u kod Duge Poljane, Novopazarski zbornik 7/1983, 814. Popovi} 1986 M. Popovi}, Juàc kod Sopo}ana, Arheolo{ki pregled 1986, Ljubljana 1987, 115118. Popovi} 1987 M. Popovi}, Svetinja, novi podaci o ranovizantijskom Viminacijumu, Starinar XXVIII/1987, 135. Popovi} 1995 M. Popovi}, Podru~je srednjovekovne Gluhavice, Novopazarski zbornik 19/1995, 6988. Popovi} 1999 M. Popovi}, Tvr|ava Ras, Beograd 1999. Popovi} 2003 M. Popovi}, prikaz: V. Kora}, Martini}i Ostaci ranosrednjovekovnog grada, Zograf 29, Beograd 20022003, 226229. Popovi}, Ivani{evi} 1988 M. Popovi}, V. Ivani{evi}, Grad Brani~evo u srednjem veku, Starinar XXXIX/1988, 125176. Popovi}, Premovi}-Aleksi} 1995 M. Popovi}, D. Premovi}-Aleksi}, Velika gradina u Vrsenicama I, Novopazarski zbornik 19/1995, 307309. Popovi}, Premovi}-Aleksi} 1996 M. Popovi}, D. Premovi}-Aleksi}, Velika gradina u Vrsenicama II, Novopazarski zbornik 20/1996, 179181. Popovi}, Premovi}-Aleksi} 1996a M. Popovi}, D. Premovi}-Aleksi}, Gradina u Vrsenicama kasnoanti~ko i ranosrednjovekovno utvr|enje, Starinar XLVII/1996, 306308. Popovi}, Premovi}-Aleksi} 2000 M. Popovi}, D. Premovi}-Aleksi}, Velika gradina u Vrsenicama III, Novopazarski zbornik 24/2000, 317321.
Popovi}, Premovi}-Aleksi} 2001 M. Popovi}, D. Premovi}-Aleksi}, Velika gradina u Vrsenicama IV, Novopazarski zbornik 25/2001, 389392. Premovi}-Aleksi} 1982 D. Premovi}-Aleksi}, Arheolo{ko rekognosciranje podru~ja op{tine Sjenica, Novopazarski zbornik 6/1982, 242243. Premovi}-Aleksi} 1983 D. Premovi}-Aleksi}, Arheolo{ko rekognosciranje podru~ja op{tine Sjenica, Novopazarski zbornik 7/1983, 168169. Premovi}-Aleksi} 1985 D. Premovi}-Aleksi}, Rekognosciranje terena, Novopazarski zbornik 9/1985, 241242. Premovi}-Aleksi} 1987 D. Premovi}-Aleksi}, Sonda`no ispitivanje lokaliteta na podru~ju op{tine Sjenica, Novopazarski zbornik 11/1987, 227229. Premovi}-Aleksi} 1988 D. Premovi}-Aleksi}, Velika Gradina u Vrsenicama (kasnoanti~ko i ranosrednjovekovno utvr|enje), Novopazarski zbornik 12/1988, 161163. Premovi}-Aleksi} 1989 D. Premovi}-Aleksi}, Izve{taj sa arheolo{kih istraìvanja lokaliteta Velika gradina u Vrsenicama, Novopazarski zbornik 13/1989, 221223. Premovi}-Aleksi} 1990 D. Premovi}-Aleksi}, Velika gradina u Vrsenicama istraìvanja 1990. godine, Novopazarski zbornik 14/1990, 173174. Premovi}-Aleksi} 1991 D. Premovi}-Aleksi}, Velika gradina u Vrsenicama istraìvanja 1991. godine, Novopazarski zbornik 15/1991, 195197. Premovi}-Aleksi} 1991a D. Premovi}-Aleksi}, Trasa rimskog puta na deonici Prijepolje Novi Pazar u svetlu novijih arheolo{kih istraìvanja, Novopazarski zbornik 15, 1991, 347. Premovi}-Aleksi} 1994 D. Premovi}-Aleksi}, Velika gradina u Vrsenicama istraìvanja 1994. godine, Novopazarski zbornik 18/1994, 243244. Premovi}-Aleksi} 2003 D. Premovi}-Aleksi}, Arheolo{ki lokaliteti u sjeni~kom delu Starog Vlaha, Novopazarski zbornik 27/2003, 5972. Premovi}-Aleksi} 2003a D. Premovi}-Aleksi}, Srednjovekovna humka na lokalitetu Kobiljka kod Sjenice, Spomenica Jovana Kova~evi}a, Beograd 2003, 337350. Premovi}-Aleksi} 2003b D. Premovi}-Aleksi}, Najranije vesti o Srbima i formiranje dràve, Mozaik br. 6, 29. mart 2003, Novi Pazar 2003, 1213.
171
Vrsenice
Premovi}-Aleksi} 2007 D. Premovi}-Aleksi}, Izve{taj o arheolo{kom istraìvanju Kobiljke i drugih lokaliteta u okolini Sjenice u 2006. godini, Novopazarski zbornik 30/2007, 285292. Radi~evi} 2002 D. Radi~evi}, Arheolo{ka istraìvanja na Li{koj ]avi kod Gu~e u 2000. i 2001. godini, Zbornik radova Narodnog muzeja XXXII, â~ak 2002, 3751. Radi~evi} 2003 D. Radi~evi}, Arheolo{ka nalazi{ta XXI veka u â~ku i okolini, Glasnik Srpskog arheolo{kog dru{tva 19/2003, 223247. Ra{ev 1982 R. Ra{ev, Staroblgarski ukreplenija na Dolnija Dunav (VIIIX v.), Varna 1982. Ra{ev 2007 R. Ra{ev, Prablgarite prez VVII vek (~etvrto doplneno izdanie), Veliko Trnovo 2007. Ruttkay 1976 A. Ruttkay, Waffen und Reiterausrustung des 9. bis Ersten Halfte des 14. Jahrhunderts in der Slowakei, Slovenska Archaeologia XXIV2, Bratislava 1976, 245395. Sagadin 1979 M. Sagadin, Anti~ne pasne spone in garniture u Sloveniji, Arheolo{ki vesnik XXX, 1979, 294388. Sebastiyen 1932 K. Sebastiyen, A Sagittis Hungarirum A Magyarok ijja es nyila (Bogen und Pfeil der alten Ungarn), Dolgozatok VIII, 12, Szeged 1932. Shepherd 1999 J. D. Shepherd, The glass, in: Nicopolis ad Istrum: A Roman to Early Byzantine City, The Pottery and Glass, London 1999, 297378. Simi} 1987 Z. Simi}, Utvr|enje na Kuli u Rogatcu, Novopazarski zbornik 11/1987, 1320. Skok 1928 P. Skok, Ortsnamenstudien zu De administrando imperio des Kaiser Constantin Porphyrogennetos, Zeitschrift fur Ortsnamenforschung 4, 1928, 213244. [abi}, Pavlovi} 2004 D. [abi}, M. Pavlovi}, Klimatska obele`ja Sjeni~kog kraja, Glasnik Srpskog geografskog dru{tva LXXXIV/2, 2004, 3743. [abi}, Pavlovi} 2005 D. [abi}, M. Pavlovi}, Geografske osnove razvoja turizma u Sjeni~kom kraju, Glasnik Srpskog geografskog dru{tva LXXXV/l, 2005, 235240. [i{i} 1925 F. [i{i}, Povjest Hrvata, Zagreb 1925. [krivani} 1957 G. [krivani}, Oru`je u srednjovekovnoj Srbiji, Bosni i Dubrovniku, Beograd 1957.
[pehar 2004 P. [pehar, Materijalna kultura ranovizantijskih utvr|enja na prostoru \erdapa, nepubl. magistarski rad odbranjen na Filozofskom fakultetu u Beogradu 2004. godine. Teodor 1981 D. Gh. Teodor, Romanitatea carpato-dunareana si bizantul in veacurile VXI e. n., Iasi 1981. Totev 1993 T. Totev, Preslavsko skrovi{te, Altos, [umen 1993. Uenze 1992 S. Uenze, Die Kleinfunde, in: S. Uenze (ed.), Die spatantiken Befestigungen von Sadovec (Bulgarien), Ergebnisse der deutschbulgarisch-sterreichischen ausgrabungen 19341937, Mnchen 1992, 137199. Un village au temps de Charlemagne Un village au tems de Charlemagne, Moines et paysans de labbaye de Saint Denis du VIIe siecle a lAn Mil, Paris 1988. Vanpeene 2005 N. Vanpeene, Les vitres de vicus Diodurum Jouars Ponchartrain, Yvelines, in: De transparentes spculations, Vitres de lAntiquit et du Haut Moyen ge (OccidentOrient), exposition temporaire au Muse dpartemental de Bavay 1/10/200531/12/2005, 5964. Vasi} 1984 M. Vasi}, êzava Castrum Novae, Starinar XXXIII XXXIV/1984, 91121. Viki}, Walter 1954 B. Viki}, E. Walter, Zbirka potkova u Arheolo{kom muzeju u Zagrebu, Starohrvatska prosvjeta, serija III, sv. 4, Split 1954, 2384. Vinski, Vinski-Gasparini 1950 Z. Vinski, K. Vinski-Gasparini, Gradi{te u Mrsunjskom lugu. Izlo`ba prvog iskapanja slavenske utvrde iz ranog srednjeg vijeka u Hrvatskoj, Zagreb 1950. Vitelli 1982 K. D. Vitelli, The Lamps, in: G. F. Bass, F. H. Van Doornick Jr. (eds.), Yassi Ada, Vol. I A seventh-Century Byzantine Shipwreck, Texas A&M University Press 1982, 189201. Vitljanov 1993 S. Vitljanov, Nakrainci na streli ot Pliska, Madara i Preslav, PliskaPreslav 6, 1993, 121127. Vukadin 1977 O. Vukadin, Istraìvanje srednjovekovnog kompleksa u selu Pope kod Novog Pazara, Novopazarski zbornik 1/1977, 157168. Viz. izv. I Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije I, Beograd 1955. Viz. izv. II Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije II, ur. B. Ferjan~i}, Beograd 1959. Vàrova 1965 @. Vàrova, Slavjanski i slavjanoblgarski seli{ta v blgarskite zemi ot kraja na VIXI vek, Sofija 1965.
172
Vàrova 1976 @. Vàrova, Slavjani i prablgari (po danni na nekropolite ot VIXI v. na teritorijata na Blgarija), Sofija 1976. Yelda Olcay 2001 B. Yelda Olcay, Lighting methods in the Byzantine period and findings of glass lamps in Anatolia, Journal of Glass Studies 43, New York 2001, 7787. Zanier 1988 W. Zanier, Rmische dreiflgelige Pfeilspitzen, Saalburg Jahrbuch 44, 527. Zgodni Slovane 2002 Zgodni Slovane, Zgodnjesrednjeve{ka lon~enina na obrobju vzhodnih Alp /Die Frhen Slawen, Frhmittelalterliche Keramik am Rand der Ostalpen, ur. M. Gu{tin, Ljubljana 2002. Zotovi} 1984 Lj. Zotovi}, Boljetin (Smorna) rimski i ranovizantijski logor, Starinar XXXIIIXXXIV/1984, 211225. @ivi} 2003 M. @ivi}, Felix Romuliana 50 godina odgonetanja, Zaje~ar 2003. Zeremski 1969 M. Zeremski, Sjeni~ka kotlina geomorfolo{ka studija, Beograd 1969.
173
VRSENICE A late antique and Serbian early medieval fortification Summary
EMAINS OF A FORT on the site of Gradinaa frequent microtoponym meaning hillfort site in the village of Vrsenice, sit on the top of a conical hill whose southern side is connected by a saddle to another commanding elevation. The northern hillside is rocky and vertical, while the eastern and western sides slope down steeply. Access to the top has been easiest from the southeast, as evidenced by the approach path (figs. 24). The archaeological excavation that began in 1987 and went on intermittently until 2001 explored most of the flat hilltop with the remains of fortifications (fig. 5). The results of the systematic archaeological investigations carried out on the site have made it possible to look into various factors that led to the construction and subsequent development of the fortification. Main building phases have been identified, namely four stratigraphically and chronologically clearly distinguishable horizons: 1) Roman, with the remains of a military post (first half of the fourth century); 2) late Roman (last decades of the fourthearly decades of the sixth century); 3) paleo-Byzantine (sixth century); and 4) early medieval (ninth century and early decades of the tenth). The identified phases have been analyzed closely in an attempt to establish their primary function and significance within a broader central-Balkan context during the first millennium AD.
The position of Sjeni~ko Polje (Field of Sjenica) on a mountain-locked plateau with a harsh continental climate has had a strong impact on the development of the region and its historical fate. The relatively spacious field is situated in the borderland area between the western and central Balkans (fig. 1). It is bounded on the east by the spurs of Pe{ter Plateau that slope down towards the Novi Pazar Basin and the source of the Ra{ka. The area was a watershed between prehistoric cultures, but also a contact zone between southerly and westerly cultural influences. It was a natural boundary between the Roman provinces of Dalmatia and Upper Moesia, or subsequently, as a result of Diocletians reforms in the late third century, between the newly-formed province of Praevalitana in the west, to which the fort at Vrsenice belonged, and Dardania in the east. It retained this kind of significance even in much later times. A relative scarcity of archaeological finds indicates that the area was sparsely populated in prehistory. The Roman conquest of the central Balkans brought little change to that population pattern. The almost uninhabited area was incorporated into the province of Dalmatia, bordering on Upper Moesia. The border between the two provinces may be presumed with much certainty to have run along the edge of Pe{ter Plateau. A fact that is relevant to our considerations is that
175
Vrsenice
A LATE ANTIQUE AND SERBIAN EARLY MEDIEVAL FORTIFICATION
this central-Balkan area was rich in mineral resources. The neighbouring province of Moesia was considered a mining province, similarly to the eastern areas of Dalmatia. Res metallica was the backbone of the provincial economy, which significantly influenced the organization of Roman administration in the provinces and their further development even in medieval times. This large mountainous area was divided into mining districts incorporated into the imperial domain, which played a significant role in the fact that it remained a markedly non-urbanized area. Sjeni~ko Polje with the Ra{ka river valley was part of a sizeable imperial domain which included the Ibar mines and, as it seems, those in eastern Dalmatia, in the Lim river valley and in the Srebrenica area. Such a territorium metalli was not necessarily economically dependent on mining only; rather it formed part of a larger fiscal domain which included imperial crop fields, pastures, settlements and whatever other provincial resources deemed suitable for exploitation. The opening of new mines and expansion of mining operations was a long-term process. Mining in the Ibar valley area began as early as the second century, similarly to the silver mines in the Lim valley and eastern Bosnia. Those early Roman mining centres were interconnected by an important regional road linking the west of the Balkans with the Ibar valley and Kosovo. More recent research, including a detailed archaeological survey, and especially the discovery of a number of late Roman forts, have provided quite reliable circumstantial evidence for the route of this road. It would have run from Municipium S near modern-day Prijepolje in the Lim valley, followed the Mile{evka river to Sjeni~ko Polje and continued south-eastward along its southern edge. Upon exiting Sjeni~ko Polje, the road presumably ran past the late Roman forts at Tuzinje, Trojan and Ramo{evo, cut across Ko{tam Polje at the far eastern end of Pe{ter, passed beneath the late Roman fort on Juàc above the monastery of Sopo}ani, and thence began descending towards the Ra{ka river valley. It followed the course of the river across the Novi Pazar Basin and apparently forked at its eastern edge. One branch ran further east towards the main trans-Balkan road, and the other headed towards the Ibar valley via mountain canyons of Rogozna and Banjska (fig. 105).
Vestiges of the posts whose function was to protect this important road are particularly relevant to our considerations because Vrsenice is very near its presumed course. It is a well-known fact that the roads used for transporting precious metals from the provincial mines to the centre of the Empire were frequently raided. Raids were common both in Dalmatia and in Upper Moesia, notably in its southern part, Dardania (latrones Dalmatiae et Dardaniae). During the second and third centuries beneficiarii units were stationed at posts deployed in significant numbers along the Dardanian section of the Moesian roads. In addition to their primary duty of securing metal shipments and policing, these units were responsible for collecting taxes in kind, which, among other purposes, were used for supplying the Danube legions. A ROMAN MILITARY POST Our attempt to elucidate the origin of the oldest structure and occupation of the flat hilltop at Vrsenice is based on the data outlined above. The assumptions about the route of the Roman road, which has not been archaeologically attested, are based on the features of the relief, on much later information about some of its sections and, in particular, on the distribution of Roman forts which may have protected it in late imperial times. If it ran along the southern edge of Sjeni~ko Polje, it could have passed beneath the fort at Vrsenice and, taking a southward turn not far from it, continued in the direction of the fort at Tuzinje. Commanding the view of the hilly southern edge of Sjeni~ko Polje, the hilltop fort at Vrsenice would also have provided control of the road. There is no clear evidence of occupation predating the oldest excavated structure at Vrsenice. The use of the flat hilltop apparently began with the construction of the stonewalled building discovered in the central excavation zone. It was a nearly rectangular trapezoid building divided into three rooms (figs. 12 and 35). Its position was adjusted to the rocky terrain cascading down west to east. The largest, northern, room obviously had an upper floor (fig. 104). In one of the rooms a small tufa-vaulted cistern of a later date has been discovered (figs. 1314). The available data being scanty, the purpose of the oldest structure at Vrsenice can only be assumed from circumstantial evidence. Its position on a commanding elevation and in
176
relation to the presumed road, as well as the absence of any contemporaneous structure in the vicinity, suggest a military purpose. This is additionally suggested by the fact that the building had had an upper floor and thus could have functioned as an independent lookout tower. That it had almost certainly served a military purpose is also suggested by the fact that it was incorporated in the later fortifications. An analogous example has been registered on the site of Gradina at Postenje on the eastern edge of the Novi Pazar Basin, where an older structure of similar size, interpreted as a beneficiarii post, was incorporated in the fourth-century fortification. We have presumed, with much caution, that the oldest structure at Vrsenice was built in the early decades of the fourth century and most probably functioned as a Roman military post assigned to protect and control the road. A LATE ROMAN FORT The hilltop at Vrsenice received new fortifications in the 360s or 370s, as clearly attested by excavation, and in particular by coin finds, defining this stratigraphic horizon as late Roman. The earliest deposit of this horizon has yielded a remarkable and precisely dated sunken lime kiln (figs. 1619). The date of the kiln immediately preceded the construction of the late Roman fort, given that it was obliterated, infilled and buried under the newly-built eastern rampart. The infill of the kiln constitutes a closed find which is precisely dated by the follii minted in 364378 (cat. no 307). Following a line dictated by the relief, the new rampart enclosed an area of about 0.5 ha (figs. 2025). The flat hilltop was walled on three sides (fig. 26). The wall along its eastern and western perimeters rose above quite steep slopes, while the southern side, being more easily accessible, received a wall reinforced by the main and only tower. Being naturally protected by the vertically rising cliffs, the northern side was not fortified. The fort was accessed from the southeast, by a road whose trail is still discernible in the relief. A long and spacious intramural structure built against the western wall probably provided accommodation for the troops (figs. 2931). The earlier military building was incorporated in the newly-erected eastern rampart and probably retained its original function. In addition to the two buildings, the enclosure also contained few timber structures (figs.
2728). The structure of the cultural layer seems to indicate that the fort was not used much. Judging by the basic characteristics of its fortifications, the stronghold at Vrsenice was one of many mountain forts growing throughout the Roman Empire in late antiquity. Many have been registered in the central Balkans as well, but few have been explored. Owing to detailed archaeological surveys, those in Bulgaria and Macedonia are known a little better. Unlike the strongholds defending the Danube limes or major towns, where Roman military architecture was at its best, these mountain forts, being of local or regional significance, had nothing impressive about them: modest ramparts, few towers and simple gates. Their main advantage in strategic terms was an inaccessible, naturally defended position, which therefore required neither very strong nor intricately designed defences. Viewed in that context, the fortification at Vrsenice fully fits into the picture of late Roman military architecture in the Balkan interior. It was one of many forts of regional significance built during the fourth century to defend the main roads and economic resources. It is yet to be established if all these forts formed part of a more or less integrated defensive system shielding the interior, or their function was limited to maintaining local or regional security. At this point, however, the insufficient body of archaeological data and the small size of the sample make it difficult to discuss this complex and intriguing issue in a more meaningful manner. As a result, the reasons that led to the construction and decided the role of the new fortification at Vrsenice can primarily be looked at in a local context. In the Ra{ka region, remains of more than twenty-five, usually relatively small, forts of the fourth to sixth centuries have been registered so far. Their distribution gives a clue to their primary function. A few of them are aligned along the presumed route of the road running from the west across Sjeni~ko Polje, Pe{ter and the Novi Pazar Basin towards the Ibar valley and Kosovo (fig. 105). The fort at Vrsenice is one of them. Functionally, they replaced the earlier posts which we have conditionally termed beneficiarii stations. Obviously, during the fourth century, increasingly frequent barbarian incursions into the weakening Empire prompted the construction of stronger posts to defend the major roads. The late Roman forts scattered on
177
Vrsenice
the slopes of Mt Golija or further south, in the Tutin area, were almost certainly built for the purpose of protecting the local mines. Viewed in that context, the fort at Vrsenice would have primarily been intended as a garrison post. How strong the garrison was cannot be inferred from the archaeological record only. The number of troops certainly varied, which must have depended on several factors. It seems reasonable to assume that the garrison could not have been stronger than a few dozen troops. As noted above, the late Roman deposits indicate that the fort was not particularly intensively used in the late fourth and during the fifth century or even that it might have occasionally been abandoned. It remains an open question if it was attacked or besieged, but nothing suggests devastation or considerable damage. The biggest and apparently the first destruction it sustained took place in the 510s. An earthquake caused the collapse of the eastern rampart, while the earlier Roman building lost its entire southern wall. Evidence of similar destruction has been registered on the systematically explored fortified sites in the Ra{ka valley. An earthquake levelled part of the northern wall of the fortress at Ras, similarly to the one at Postenje, where such damage has been registered on the older, eastern, wall. In both cases, the ensuing restoration involved rebuilding on a more stable terrain. At Ras, the restoration has been dated to the first decade of Justinians reign. The observed destruction may be quite reliably related to the catastrophic earthquake of AD 518 with the epicentre in southern Dardania, in the area of modern Skopje. It caused considerable damage in the adjacent areas, including that of Vrsenice. A PALEO-BYZANTINE FORT Apparently the fort was restored soon after the damage it sustained in the 510s, possibly as early as the 520s or 530s. The renovation works involving repairs to the rampart and additions on the eastern side produced a somewhat more spacious paleo-Byzantine fort (fig. 32). Instead of the collapsed eastern wall, a new one was built nearer the slope at a distance of 10 to 20 m from the original one. The new wall had a new gate (figs. 3334). The defended enclosure was now 0.7 ha in area instead of the initial 0.5 ha.
The role of the new fort in the defensive system was not essentially different: it remained just one of several hundred mountain forts in the Balkan provinces of the Empire between the fourth and sixth centuries. Some differences in functional terms are observable from the structure of the paleo-Byzantine horizon, which shows a much more intensive use of the intramural area. Unlike the earlier periods, remains of several settlement-type log houses have been registered, which suggests permanent occupation. The finds from the houses include a few livestock bells, suggesting livestock breeding as an activity of the intramural population. On the other hand, there is no reliable evidence for a significant military presence. The remains of the houses indicate log homes between 12 m and 40 m in area and two basic types in terms of wall construction (figs. 3944). House 2 differs from the others insomuch as it rested on a dry-stone substructure more than a metre high, while all the rest, with minor variations, would belong to the other type: houses with walls of logs (1520 cm in diameter) laid one upon another and almost as a rule resting on one or two rows of stone. The relief dictated that all had their western side cut into the slope, but no retaining walls were used. Logs could have been notched together at the corners, while a more solid building method would have involved the use of upright posts at the corners and along the house walls, usually on the internal side. In some cases, the interior wall surfaces were coated with mud, as clearly shown by House 3. The absence of clear archaeological evidence only allows the assumption that the log houses had hipped roofs covered with straw. The floors were of beaten earth thinly coated with clay. Food storage pits have been discovered in two houses. The modest domestic architecture attested at Vrsenice is typical of mountain forts in late antiquity and it has been registered at other sites of the type. It is observable that wood was the main building material. Abundant forests in the central Balkans were a decisive factor in choosing the building method and the type of domestic architecture not only in late antiquity but in subsequent periods as well. A completely novel element within the paleo-Byzantine fortification was a church, which was built on the ruins of the earliest military building (figs. 3538). It was a one-nave
178
building with a narthex on the western side and a semicircular apse on the eastern side, as indicated by the traces surviving on the bedrock. The sizes and proportions of the naos and the narthex were largely decided by the configuration of the terrain and the earlier wall remains. As a result, the church had two floor levels. The floor of the narthex was at a higher level and a semicircular stairway descended into the nave constructed on the flattened natural rock. The naos and part of the sanctuary fully coincided with the largest room of the earlier building. There were no traces of plastering on the wall remains or among the building debris. The presence of religious buildings within paleo-Byzantine forts is neither rare nor unusual. Of relevance to our considerations are the churches within smaller mountain forts. In the Ra{ka region a few examples have been investigated. In the surroundings of Vrsenice, vestiges of sacral buildings have been registered within the forts at Tuzinje and Grgaje. But the explored fort churches are too few to allow any inference about their former number or exact role. It is an open question whether they were used by the inhabitants of the fortified enclosures or they functioned as regional religious centres safely protected by the walls. An interesting issue for future research, when more data become available, is the relationship between intramural churches and those built outside but near the walls, such as the one at Samograd in the Lim valley or the basilica near the fortress of Ras. The archaeological evidence obtained at Vrsenice provides some clues to the role and significance of this paleo-Byzantine fortification, which should be looked at in the context of similar developments in the Balkans. The early decades of the sixth century, and especially Justinians reign, were marked by the Empires efforts to regain and assert control south of the Danube. Justinians concept of the defence of the Balkans gave a central place to northern Illyricum, which included Praevalitana and the adjacent eastern provinces. In addition to renovating the forts along the limes, the focus was on organizing defence in depth in order to prevent barbarian incursions into the interior of the Balkans: a system of strongpoints was supposed to protect the hinterland of the Danube border as a barrier blocking access to the Adriatic provinces. The emphasis was on renovating and strengthening the decaying
earlier forts rather than building new ones. Procopius De aedificiis provides telling information about this huge undertaking, listing hundreds of renovated and newly-built fortifications in the Balkan provinces of the Empire. What is important is that he apparently listed only the major ones. Namely, judging by the neighbouring province of Dardania, given that there are no such data for Praevalitana, their number seems to have been much larger. Procopius lists 61 renovated and 8 newly-built fortifications or a total of 69 strongholds in Dardania. On the other hand, in the Ra{ka region alone, which was part of Dardania, a detailed archaeological survey has registered the remains of nearly twenty fortifications in use in the sixth century. As this is a relatively small portion of the former Roman province, only one (Arsa) or perhaps two of the registered forts were included in Procopius list, apparently those that were larger and more important and therefore apparently under the jurisdiction of central authority. All the rest, being only regionally important, seem to have been the responsibility of local communities. The paleo-Byzantine fort at Vrsenice no doubt was one of them. It seems reasonable to assume that it functioned primarily as a refuge for the local population. Whether it formed part of a possible regional defensive system is difficult to say, but it is not implausible. Nothing suggests its violent destruction in the sixth century. Occasional fires that consumed the intramural timber houses cannot be reliably interpreted as a consequence of a battle for the fort, but rather as a common occurrence in timber-built settlements. The effort to restore the institutions of the Empire and the damaged system of defence on the Danube border, quite successful throughout Justinians reign, was not a lasting achievement. Barbarian incursions, especially frequent in the second half of the sixth century, led in the early seventh century to the final collapse of classical civilization in the Balkan interior. The process affected the Ra{ka region, although it does not seem to have been on the main barbarian routes. The patchily-known archaeological record does not permit us to follow the course of events that led to the demise of early Byzantine settlements and forts in the region. It is yet to be seen whether the process was triggered by destruction and devastation or the overall state of insecurity and danger
179
Vrsenice
compelled the population to abandon their settlements and resettle in coastal towns or in safer inland areas. It was in that period, as reliably evidenced by archaeological finds, that the fortification at Vrsenice became deserted. It cannot be established with certainty whether this took place in the late sixth or in the early seventh century. Nothing suggests that the fort was demolished or burned down, especially because no evidence of fire has been registered in the church ruins. It seems that the abandonment of the fortified enclosure at Vrsenice should be viewed in the context of the collapse of central authority and the migration of the Greek-speaking population following the breakdown of the defence system on the Danube in the early years of the seventh century. A similar picture appears to emerge from other smaller paleo-Byzantine forts that were not on the main routes of barbarian incursions. ARCHAEOLOGICAL FINDS FROM THE LATE ROMAN AND PALEO-BYZANTINE HORIZONS The distinctive features and role of the fort at Vrsenice are additionally elucidated by various objects for everyday use such as pottery and tools. The largest group of finds is that of pottery. Of about 13,000 potsherds more than 4,380 (ca 32%) come from closed contexts (figs. 19, 28, 40, 4550). The pot is the most frequent shape (114 pieces), followed by bowls (66), while lids, plates and jugs are significantly less frequent. To judge from the quantity of fragments, however, the proportions of jugs and lids appear to be significantly higher, making them the third largest group to pots and bowls, but their highly fragmented state allows no typological classification. The ceramic assemblage from the two late antique horizons is almost entirely locally produced. The ware is of good quality and gives the impression of standardization, largely as a result of its quite uniform technological aspect. For most of the ware the fine-grained sandy clay, often tempered with quartz (mica) and rarely with sparse pieces of crushed limestone, was used. Most of the ware was fired to grey and brown grey. The vessels were modelled symmetrically and fired at proper temperatures, while the glazed pieces show an evenly textured and coloured glaze adhering well to the body. Glazed ware accounts for more than 7% of the late antique pottery assemblage (fig. 48), but its proportion in the total
number of fragments varies by horizon13% in the late Roman and 7% in the paleo-Byzantine. The group consists of standard types of jugs, bowls and pots coated with an olive-green glaze (cat. nos. 1, 4, 5, 7, 9, 10, 16, 19, 36, 39, 40, 43, 44, 48). Owing to the distinguishable stratigraphic units and levels, it has been possible to establish which shapes were characteristic of individual phases of the late antique period, as well as some general characteristics. From the available sample it seems that the older horizon, dated to the second half of the fourth and the fifth century, shows clearly defined shapes (types) with little variation in rim and body outline. The younger horizon, roughly dated to the sixth century, gives a somewhat different picture, and although standardization is obvious, minor variations, especially in bowls, give a more diversified typological picture. It also appears that the early-Byzantine vessels were more decorated than before, and with horizontal and wavy incisions (figs. 40/11, 24, 25 and 50/3, 9, 13, 45/1). The late antique pottery assemblage includes an insignificant number of fragments of pithoi and amphorae. The absence of pithoi raises an important question as to food storing methods, and perhaps even more important questions concerning the nature of the settlement in the late Roman and early Byzantine periods. Almost completely absent are also vessels manufactured in specialized pottery-making centrestiny fragments of two amphorae (cat. nos. 56, 57) and just as rare are the finds of luxury vesselsonly four terra sigillata plates of north-African provenance (cat. nos. 6264). The absence of amphorae may be explained by the sites location, and it seems reasonable to assume that the supplies intended for the garrison came repacked in more easily transportable containers. On the other hand, this and the scarcity of other imported vessels may be indicative of a low level of the forts involvement in trade and supply networks in the period. The ceramic assemblage also includes three lamps, which differ from one another formally and technologically (fig. 51). In addition to the abundance of pottery fragments, the two horizons have also yielded glass, mostly individual glassware fragments which are difficult to define typologically. A few shapes have been identified, such as drinking glasses
180
(fig. 52/18 and 1214), a goblet (fig. 52/16), a bowl (fig. 52/17), a bottle (fig. 52/9) and lamps (figs. 15 and 18), all free-blown and ranging in colour from translucent whitish and yellowish to yellow-green and olive-green, while bluecoloured are few. Fragmented flat glass used for windows accounts for 55% of all glass finds (cat. no. 125). Unlike the glassware, it was cylinder-blown. The fragments show various colours, the greatest proportion of them being translucent whitish and yellowish to greenish and olive-green. Most come from the younger, or sixth-century, deposits, and the only earlier find has been recovered from the infill of the lime kiln dated to AD 360380. Bone and antler artefacts are very few. Worthy of attention are four fragmented two-row combs (fig. 53/14), an ornamented oblong plaque which probably was part of a cloth or leather bag (fig. 53/7), and fragmented casings (figs. 53/56 and 54). Personal adornments and accessories are relatively scarce. To be set apart are two well-preserved fibulae (figs. 52/12 and 56/1), an iron omega-clasp discovered in the oldest layer overlaying the natural rock (cat. no. 138, fig. 55/3), as well as the fragment of a small U-shaped buckle of Byzantine provenance, the one-part variety (fig. 55/7) usually dated to the first half of the seventh century. A smaller belt appliqu (fig. 55/6) shows typological features of the heraldic style. From the closed contexts of houses come two bronze rings (fig. 55/45). The fourth-to-sixth-century layers have yielded few weapons, which is a fact that bears relevance to elucidating the role and significance of the fort in late antiquity. In addition to four arrowheads of various types (fig. 57/36) and a short throwing spear (javelin) (fig. 57/2), the most important find is a spear which, typologically, is a Byzantine version of the late-Roman spiculum, a type of weapon rarely occurring in the central Balkans. More than twenty multi-purpose knives for everyday use have been found, most of them of the same type, singlebladed and tanged (fig. 58). In addition to knives and other bladed tools, the associated equipment includes undressed pieces of local sandstone used as whetstones. Iron tools are relatively frequent, especially those used in carpentry (figs. 59/1, 3, 6; 60 and 61/3, 12, 15, 17) and
leather working (fig. 61/6, 16, 1819), while agricultural tools are represented by a single well-preserved sickle (figs. 59/2 and 60/1). There are also iron tines of wool- or flax-combs (fig. 61/711), found scattered in the late Roman horizon. Agriculture obviously was not an essential preoccupation of the military unit or whoever might have lived within the enclosure. The reason may be found in the climate, but also in the fact that livestock breeding, still a major economic activity in the region, could provide a much more effective food source. This appears to be suggested by the finds of livestock bells, recovered mostly from closed contextsthe houses from the younger horizon, and therefore more precisely dateable to the sixth century (figs. 62/15 and 63). Stone masonry tools include a short stone chisel (fig. 61/4) and what has been identified as a device for carrying stone (fig. 59/4). A smaller hammer (fig. 61/2) and a pointed chisel (fig. 61/5) may be classified as multi-purpose tools. The finds from Vrsenice include only two steels of the characteristic crescent shape (fig. 64/23). The younger horizon has yielded a well-preserved stylus, a metal instrument used for writing on wax-covered tablets (fig. 64/1). The metal finds also include five iron keys, accounting for a high proportion in the metal assemblage. Some of the keys were intended for wooden locks (fig. 65/15), but that there also were metal locks is indicated by a find from the floor of House 3 (fig. 66/2), which can reliably be dated to the first half of the sixth century. A partially preserved iron padlock apparently also belongs to the same horizon (fig. 66/1). Nails and other connectors used in timber construction constitute a sizeable group of finds (figs. 6770). Metal parts for various types of lighting devices (figs. 71 and 73/1011) have also been recovered, as well as a portion of a massive chain (fig. 73/8). In contrast to iron, bronze is exceptionally rare. The deposit of the late Roman horizon overlaying the subsoil has yielded a sheet-bronze strainer (fig. 72/1), which, from its stratigraphic context, may be dated to the second half of the fourth century. A somewhat younger find comes from the storage pit in House 3: several heat-deformed fragments of a bronze vessel, possibly a kettle. The two late antique horizons have yielded a total of twelve spindle whorls, eight of which of stone (figs. 7475),
181
Vrsenice
three of bone (fig. 76) and a single ceramic, as well as eight ceramic, probably loom, weights (fig. 77). AN EARLY MEDIEVAL SERBIAN FORT The stronghold at Vrsenice was deserted for more than two centuries. Its restoration, clearly attested in all explored zones, may be quite reliably dated to the ninth and partly to the tenth century. The older fortifications were partially repaired, but they also received considerable additions (fig. 78). Obviously, the western rampart with the tower was still in a good shape and thus was only repaired, with possible timber additions. The existing line of the eastern rampart was, however, disregarded and a new one was built to enclose the rest of the gentle eastern slope to the point it becomes steep and craggy, whereby the defended area was considerably enlarged. The new medieval rampart, about 3 m thick, was founded on the natural rock. The rampart was encased at front and back with dry-stone walling for which large stones and boulders were used, while the infill consisted of stone rubble and subsoil-type earth (figs. 8081). It might have had internal timber binding, such as registered in some of the better explored analogous examples, but no such traces have been observed. The original height to the wall-walk might have been between 3.5 and 4 m. The wall-walk might have been surmounted by a wooden gallery such as often occurs on the top of masonry ramparts. The possibility should not be ruled out that a palisade with loopholes shielded the front side of the wall-walk (fig. 106). The palisaded dry-stone and earthen fortifications were a long-standing form of defensive architecture, traceable from later prehistory until the medieval period. In terms of construction, territorially the closest analogy for the early medieval stronghold at Vrsenice can be found in the drystone fortifications of the fortress of Ras, which have been dated to the late eleventh century. Analogous examples of an earlier date have not been discovered in Serbia, nor have they been registered among the quite well-explored early medieval strongholds in north-eastern Bulgaria. Nor are they characteristic of Russia and Poland, where fortifications typically consist of earthen ramparts combined with wooden structural elements. The almost exclusive presence of earth-
works in those regions can be easily explained by the available natural resources, because stone is relatively scarce as compared to wood. In mountainous and, especially, rocky regions such as the western Balkans, stone-built fortifications are normally expected instead of earthworks. Given the insufficiency of archaeological investigation in Serbia, however, this type of early medieval military architecture remains poorly known. Although the only available analogy is the fortress of Ras, it may be said that the dry-stone rampart at Vrsenice shows the characteristics that assign it to the early medieval period, while its closer dating depends on the finds recovered from the site. The relatively poor state of preservation of the structures within the early medieval rampart does not allow the precise reconstruction of the layout of the enclosure and therefore the ensuing observations should be taken with caution. The western zone of the site has yielded the remains of a single, smaller-sized, early medieval house, although the structure of the cultural layer suggests that this was not the only such dwelling. Without further information about their original size and interrelationship one cannot infer about the possible use of this zone for intramural settlement or its population density. In the central zone, however, stone footings of three to four timber structures have been found. Their sizes and arrangement suggest a set of buildings rather than the habitual settlement layout (fig. 83). House 4 might have been the main building, while the other two or three houses probably enclosed a central courtyard. It seems reasonable to assume that this complex functioned as the residence of a local lord. In the northern part of this zone the remains of an earlier, paleo-Byzantine, church have been discovered. The church obviously was neither renovated nor considered a sacred place. There are indications that its ruins were used as a dwelling for a period of time. Unlike the intramural area of the late Roman fort, the gentle eastern slope, now incorporated into the new early medieval enclosure, has yielded no structural remains or any other evidence of human occupation. The reasons may be various. The usual explanation proposed in similar cases amounts to population sparsity, extensive use of the defended area, and relatively short phases of occupation. This explanation, however, seems to contradict the obvious effort to
182
enlarge the fortified area. In all probability, a different approach may lead to an answer. Apart from playing a role in the regional system of defence, small mountain forts, both early medieval and older, had an important function as places of refuge. The enlarged defended area might have been used as a refuge for the local population and their livestock, their staple economic resource. ARCHAEOLOGICAL FINDS FROM THE EARLY MEDIEVAL HORIZON Fragmented pottery constitutes most of the archaeological material recovered from the early medieval horizon. There are also, but much more infrequent, finds of personal and domestic artefactsspindle whorls (fig. 103), millstones, knives and whetstones (figs. 99101), scarce pieces of weaponry (fig. 97), tools and other metal finds (fig. 102). Being for the most part typologically undistinguishable from the artefacts from the earlier horizons, they have been dated according to their stratigraphic contexts, a method which certainly is not a very reliable one, given possible intrusions from older deposits. Despite possible errors in chronological attribution, this remains a substantiated attempt to take as comprehensive a look as possible at the last, early medieval, phase of the fortification. In contrast to the presence, if minor, of metal finds, the youngest horizon has yielded no glass whatsoever. A similar, though not quite clear, picture emerges for bone artefacts. On the other hand, iron slag, dated to the early medieval horizon by the context of find, indicates that some of the metal assemblage might be of an earlier date. The early medieval pottery assemblage can be divided into several groups according to technology, shapes and provenance, with locally produced ware being absolutely predominant, and the presence of import virtually insignificant. The horizon has yielded a total of 4,849 shards, of which 2,061 (more than 42%) from closed contexts. Bread casseroles constitute the most numerous group (92 to 95), followed by slightly fewer lids (85 to 91), pots (66) and a single bowl (figs. 79; 82; 8494; 95/12). Two groups of locally produced vessels are readily recognizable (fig. 88). One group is of a fairly good quality and comprises pots and the bowl. The clay was tempered
with sand, mica and, to a lesser extent, small pieces of limestone. The vessels were modelled on the slow hand-turned wheel and fired to a range of light colours, mostly shades of buff, red and brown (fig. 89). The other group, comprising casseroles and lids, were hand-made of straw-tempered clay occasionally containing small stones. Only a few pieces differ in that they were made of sandy clay and wheel-thrown. Similarly to pots, they were fired to buff and reddish brown. Pots come in three sizes (volumes): small, medium and large, more or less uniform within each category. They give an overall impression of a homogeneous group, but their outlines, and especially decoration, vary. For the purpose of clarity it has therefore seemed best to discuss them within the groups defined by the style of decoration. In that way it has been possible to establish which type shows the highest frequency, a piece of information that may prove useful in studying the regional pottery production at large. Two types of pots can be described as fully defined and standardized products. One of them, belonging to mediumsized cooking vessels, is that of globular or ovoid pots decorated with more or less regular parallel incisions (figs. 82/10; 85/13; 86/2; 88/5, 1921; 89/13). They are more numerous than most (13) and account for 20% of all pots. The other is small-sized globular pots, accounting for the same proportion and standing out by their decoration that combines notches and incisions (figs. 83/47; 88/7, 9, 10, 12, 13; and 90). Most vessels show a few different patterns of wavy and horizontal incisions (figs. 79/2; 82/1, 89; 85/1, 4, 6, 7, 911; 86/1; 88/1, 2, 8, 16, 17, 23, 24; 91; 92/13). A rather homogeneous group consists of vessels with simpler patternsa few wavy lines incised with a stick round the rotating body (figs. 85/3, 4; 86/4; 87/2; 88/4, 6, 15), in some cases intersecting with one another (figs. 84/3; 88/9), and rarely combined with horizontal incisions to produce more intricate patterns (figs. 86/1; 88/3, 14). In addition to constituting the second most numerous group of pottery, lids come in no less than eight different shapes. They are cone-, calotte- and bell-shaped, deep and shallow, and probably were used for preparing food as well (cat. nos. 9097). By contrast, casseroles come in only three shapes defined by the position of the wall in relation to the bottom: conicalwith straight or curved wall set at an oblique
183
Vrsenice
angle to the bottom, and with the wall almost perpendicular to the bottom (cat. nos. 98102). There is also a tiny vessel, a toy in the form of an upright-walled casserole (fig. 88/40). The presence of imported potteryamphoroid jugs amounts to fragments of two handles (fig. 95/3, 4), which allows no further analysis. It should only be noted that amphoroid jugs were manufactured in Bulgaria, most prominently in the ninth and tenth centuries. The early medieval horizon has yielded one quite remarkable find, a massive oblong container reminiscent of the casserole (fig. 87). Its size, distinctive shape and thick walls, however, rule out its use as a hearth vessel. In the absence of any analogy in the excavated and published material, the vessel has been classified as a brazier. The early medieval pottery assemblage from Vrsenice is quite distinctive in relation to other contemporaneous finds from Serbia in terms of its features, quantity and reliable stratigraphic context. Namely, the vessels have been found inside and round the houses; moreover, the recovered pottery provides quite reliable evidence for establishing the chronology and, in same cases, the function of the structures. From its featurestechnological, formal and ornamentalas well as from analogies, the pottery may be roughly dated to the ninth and tenth centuries. The only piece that stands out from the rest is the pot showing a combined pattern of fingernail-made notches and horizontal incisions (figs. 84/1 and 93). Yet another of its distinctions is a shallow groove along the outer side of the rim, a detail typically occurring in the technologically more advanced pottery produced in later periods, mostly in the eleventh and twelfth centuries. The little that is known about early medieval central-Balkan pottery only allows us to look at this piece as a curiosity whose significance cannot be fully assessed at present. There is, of course, a theoretical possibility that such pots, expressive of a new formal and ornamental concept, sporadically occur even earlier, but in this case that would mean nearly a century earlier than the chronology established for the Balkans. This pottery is fully defined by its decoration, which, in addition to other features, makes it quite recognizable. On the other hand, similarities to other finds from the region, notably from the nearby fortress of Ras, are too general and
too few to assign the assemblages to a single production group, with the exception of lids and casseroles that occur in similar proportions and quite similar shapes on both sites. The same goes for the pottery from some sites in Bulgaria as well as from the known Slavic sites in central Europe. Nonetheless, in terms of general features, mode of manufacture, presence of certain shapes and decoration, our material is closest to the finds from the fringes of the â~ak Basin. The analogy does not amount to a similarity between vessels, most of all pots as the most relevant group, but between the ceramic assemblages in general. A very important fact in that respect is the almost complete absence at Vrsenice of amphoroid jugs, produced at workshops in Bulgaria, in contrast to a considerable quantity of such vessels on the already mentioned Ras site. On the other hand, amphoroid jugs occur only sporadically on the sites in the â~ak area. Even with the little archaeological data that is available for the â~ak Basin and the Zapadna (West) Morava area, this fact is a telling piece of information and has the value of a historical source. In this particular case, that pottery and the Vrsenice assemblage form part of a single production circle which may be defined as specific to the settlements in what then was Serbia. THE SIGNIFICANCE OF THE EARLY MEDIEVAL FORT AT VRSENICE The attempt to elucidate the origin of the early medieval fort at Vrsenice and to assess its place and significance in the historical context needs to rely on comparative analysis of the nearby forts in the Ras area, as well as on the surviving historical sources, notably De administrando imperio written by the emperor Constantine VII Porphyrogenitus, the most important source for the early history of the Serbs and the lands they inhabited. Given the exceptional complexity of the subject, which requires broader considerations and involves issues that presently cannot be satisfactorily resolved, we shall confine ourselves to conclusions and assumptions directly related to or based on the excavation data. Analysis of the early medieval levels within the renovated late antique strongholds in the Ras areathose at Ras and at Gradina in Postenjehas shown a significant proportion of import in the pottery assemblages, mostly fragmented amphoroid jugs manufactured in the area of Preslav and
184
Pliska, as well as belt fittings which may reliably be ascribed to Bulgarian production centres. Unlike the fortifications in the Ras area, the archaeological material recovered from the early medieval horizon at Vrsenice contains virtually no finds of Bulgarian origin. There predominates locally produced ware similar in style to the domestic pottery from the levels of the same date in the Ras area, though without direct analogies. The stratigraphic record of the three sites clearly indicates the territorial extent of Bulgarian rule, which makes it possible to place Porphyrogenitus information about a SerboBulgarian conflict into an actual geographical setting. The border between the Serbian and Bulgarian territories obviously ran along the edge of Pe{ter Plateau, the natural border between two regions. It is known from Porphyrogenitus writings that Rasa was on the border in the late ninth century. It follows then that west of Ras was what the emperor called baptized Serbia, traversed by major communication routes: the one along the Lim river valley and the one across Sjeni~ko Polje, an important route both in antiquity and in the middle ages. The Ras area was a border zone for Bulgaria. It seems that it is in that context that the reoccupation of two main late antique forts in the Ra{ka valley should be viewed. Their function was to preclude potential Serbian eastward expansion, as obvious in later periods as well, but also to serve as bases for Bulgarian westward expansion or incursions. On the other hand, the restored fort at Vrsenice, on the southern edge of Sjeni~ko Polje, defended the lines of approach to the Serbian territory and, possibly, functioned as a more than locally important seat. The emperor Constantine Porphyrogenitus makes mention of inhabited forts (kstra o/komena): nine in Croatia, four in Pagania, six in Zahumlje (territory of the Zachlumi), five in Travunia with Konavle, and three in Duklja (Diokleia). Especially relevant to our topic is chapter 32, the main source for the early history of the Serbs. He lists the names of six inhabited forts in baptized Serbia: Destinikon, êrnavusk, Medjure~je, Dresnik, Lesnik and Salines, and two in Bosnia: Kotor and Desnik. The emperor refers to one of these forts in his account of the events unfolding in the 890s. Klonimir, the father of âslav, launched a campaign from
Bulgaria and captured Destinikon or Dostinika, one of the Serbian forts (kstrwn Serbl/aj, tn Dostin/kan). In spite of the initial success, his campaign failed. Dostinika obviously was a major stronghold, the key to control over what then was Serbia. To be able to make sense of the listed forts and before making any attempt at their identification, one should clarify what the term kstra o/komena denoted and what role those inhabited forts played in the territorial organization of the early medieval South-Slavic lands or states. A related issue is that of their appearance and internal structure, in other words, what kind of traces archaeologists should expect to find in the field, especially farther inland from the Adriatic coast, in baptized Serbia. It has been noted that Porphyrogenitus used the term inhabited forts to make a clear distinction between them and those that were abandoned or uninhabited at the time. The emperors list of inhabited forts is very short. He apparently was only familiar with the major ones, which does not rule out the possibility that there were minor strongholds. At the time the Serbs began to settle in Roman Dalmatia there were scores of abandoned strongholds, whose ramparts and towers might have still been in a fairly good shape. There was in fact an entire network of late Roman fortifications. Those in the interior usually functioned as refuges, while those in the coastal areas included former fortified settlements. The settlers might have occupied, repaired or even further built some of them in keeping with their mores and lifestyle. Background knowledge suggests that such construction interventions would have been dry-stone walling or palisaded earthworks. This type of fortifications was widely used by the barbarian peoples in early medieval Europe, and forms part of the common Slavic legacy attested in the regions from which the Serbs and Croats had migrated to the Balkans. Construction in baptized Serbia of completely new fortifications of the type commonly found in the Slavic lands in the ninth and tenth centuriesPoland, Moravia and Russia, where there were no earlier Roman forts, does not seem very likely. Such fortifications, usually erected in the flatter landscapes of their original homeland and defended by water-filled ditches, obviously were not suitable for the Serbs new mountainous home.
185
Vrsenice
The possible internal structure of the kstra o/komena, directly related to their function, has remained largely undiscussed. They have commonly been interpreted as fortified settlementsinhabited towns, which is the usual Serbian translation of the emperors term. There has been some confusion in the broader scholarly community resulting from the modern-day usage of the Serbian word grad. Today used to denote a town or a city, initially the word primarily denoted a fortified enclosure, which would correspond to Porphyrogenitus term kstron. It is open to discussion, however, if the term kstronas the early medieval word for a fortified, and often urban, settlement, widely used in the Greek-speaking worldis applicable to what could be found in the Serbian lands at the time. There is no doubt that such fortified enclosures in the Serbian lands functioned primarily as administrative seats, but the question remains open as to how likely it is that apart from coastal towns there were settlements exhibiting urban characteristics. It is our contention that, when it comes to the interior of the Balkans, the term did not at all imply an intramural settlement of any significance. The size of the late antique forts, some of which might have grown into the inhabited towns of baptized Serbia, as a rule was small. Apart from functioning as refuges, they may be assumed to have contained a set of a few buildings functioning as the residence of a knez or a ùpan, and possibly also food depositories. To the local population such a town was simply a place of refuge in dangerous times. The issue of structural components of these early medieval strongholds, exceptionally important in studying their functions, is currently a very difficult one to address because of the paucity of archaeological data. One of the few well-explored cases, which may be taken as the model of the kstra o/komena, is certainly Gradina at Martini}i, identified as Lontodokla, one of the three towns in Duklja listed by Porphyrogenitus. Within the paleo-Byzantine walls there have been uncovered the remains of a basilica and a residential complex dated to the ninth and tenth centuries, apparently the remains of a lords residence which may just as well be interpreted as the remains of the local secular and ecclesiastical seat. It is within the framework outlined above that the early medieval fort at Vrsenice should be looked at. It seems reaso-
nable to assume that this might have been one of the inhabited forts in what then was Serbia, but it remains an open question as to whether it could be identified as one of those listed by the emperor Constantine VII. There have been attempts to locate these forts through toponymic analysis. Without going deeper into this much discussed topic, we shall only whip through some propositions put forward in various attempts to locate Destinikon, because they may prove helpful in resolving the problem. The first more or less founded attempt was made by K. Jire~ek in the second half of the nineteenth century. In a well-known text on the trade routes and mines of medieval Serbia and Bosnia, he proposed the Sjenica area near the border with Bulgaria as the area where Destinikon should be looked for. His view was later accepted by F. [i{i} and S. Novakovi}, with the remark that Porphyrogenitus data suggest that Destinikon was the Serbian capital. P. Skok also touched upon the problem while discussing the toponyms listed by Porphyrogenitus. In his view, Destinikon is a compound word terminating in an abbreviation for kstron. All these views and suggestions give grounds to assume that the early medieval fort at Gradina in Vrsenice was Porphyrogentus Destinikon. However, it is not until other early medieval fortified sites in what then were the core areas of Serbiathe Lim and upper Drina valleysare explored that it will be possible to readdress the issue of identifying the inhabited forts in baptized Serbia. There is no reliable archaeological evidence for the date of its destruction, but it might have taken place during Simeons campaign against Serbia in the 920s. Putting its possible identification as Destinikon or Dostinika aside, it seems unquestionable that in the ninth and part of the tenth century there was at Gradina in Vrsenice an early medieval Serbian fortification. The additions made to the earlier defences at the time of its founding are so far the only known example of an early medieval date in what were the Serbian lands. It is to be expected therefore that the results of the research carried out to date will encourage further and more broadly founded enquiries leading to a more comprehensive understanding of the internal structure of the earliest Serbian fortifications.
186
LIST OF ILLUSTRATIONS Fig. 1. Location map of the site of Gradina at Vrsenice in Sjeni~ko Polje (scale 1:100,000) Fig. 2. Area map of the site of Gradina at Vrsenice (scale 1:25,000) Fig. 3. Gradina at Vrsenice: view from the east Fig. 4. Gradina at Vrsenice: view from the northwest Fig. 5. Gradina at Vrsenice: site plan with excavated areas (scale 1:1500) Fig. 6. Central Sector: excavated area at the level of the early medieval horizon Fig. 7. Central Sector: excavated area at the level of the late Roman horizon Fig. 8. Central Sector: earlier lime kiln in relation to the later Eastern Gate Fig. 9. Eastern Wall of the paleo-Byzantine fort: outer elevation Fig. 10. Eastern Wall of the paleo-Byzantine fort and remains of earlier House 7 Fig. 11. Central Sector: northern profile in Sq L/1517 with crosssection through remains of the Eastern Wall Fig. 12. Roman military post: reconstructed plan (scale 1:100) Fig. 13. Roman military post: remains of the southern room Fig. 14. Roman military post: remains of a cistern in the southern room Fig. 15. Central Sector: remains of the late Roman domed kiln in Sq J/15 Fig. 16. Central Sector: lime kiln in Sq IJ/16, plan and section Fig. 17. Central Sector: lime kiln in Sq IJ/16 Fig. 18. Eastern Gate of the late antique fort with the lime kiln in the background Fig. 19. Lime kiln: types of pottery vessels from the infill (scale 1:4) Fig. 20. Main Tower with the postern: plan and section with profile (scale 1:100) Fig. 21. Main Tower: remains of the walls with the northern corner Fig. 22. Central Sector: remains of the Southern Wall in Sq O/1516 Fig. 23. Central Sector: remains of the Eastern Wall in Sq MN/17, outer elevation Fig. 24. Central Sector: remains of the Eastern Wall, northerly view Fig. 25. Central Sector: remains of the Eastern Wall in Sq K/16, inner face Fig. 26. Gradina at Vrsenice: plan of the late Roman fort (scale 1:100) Fig. 27. Eastern Sector: House 7, plan and section with profile (scale 1:100) Fig. 28. Eastern Sector: House 7, types of pottery vessels from the layer overlying the floor Fig. 29. Structure abutting the Western Wall, explored part in Sq GH/2, plan and inner wall elevation (scale 1:100)
Fig. 30. Structure abutting the Western Wall, explored portion in Sq HG/2, southeasterly view Fig. 31. Structure abutting the Western Wall, explored portion in Sq N/56, plan, profile with section and inner wall elevation (scale 1:100) Fig. 32. Gradina at Vrsenice: plan of the paleo-Byzantine fort (scale 1:500) Fig. 33. Eastern Sector: gate of the paleo-Byzantine fort in Sq MN/20, plan (scale 1:100) Fig. 34. Eastern Sector: gate of the paleo-Byzantine fort with portion of the Wall, view towards the east plan with sections and elevations of walls (scale 1:100) Fig. 35. Central Sector: traces of the Roman military post with remains of the church of the paleo-Byzantine fort, plan with sections and elevations (scale 1:100) Fig. 36. Church within the paleo-Byzantine fort: remains of the western nave wall with stairs Fig. 37. Church within the paleo-Byzantine fort: remains of the southern nave wall Fig. 38. Church within the paleo-Byzantine fort: reconstructed plan (scale 1:100) Fig. 39. Central Sector: Sq LMN/1416, plan of the paleo-Byzantine horizon Fig. 40. Central Sector: House 3, pottery shapes from the layer overlying the floor (scale 1:4) Fig. 41. Central Sector: remains of House 2 after excavation and preventive conservation Fig. 42. Central Sector: remains of House 8 Fig. 43. Central Sector: Sq HIJK/1416, plan of the paleo-Byzantine horizon (scale 1:100) Fig. 44. Gradina at Vrsenice: types of late antique house plans (scale 1:100) Fig. 45. Gradina at Vrsenice: pottery shapes from both late antique horizons (scale 1:4) Fig. 46. Gradina at Vrsenice: jugs from 1) late Roman deposits; 2) House 9; 3) debris inside the cistern Fig. 47. Lid fragments from late antique deposits Fig. 48. Glazed potsherds from late antique deposits Fig. 49. Gradina at Vrsenice: pottery shapes from late Roman deposits (scale 1:4) Fig. 50. Gradina at Vrsenice: pottery shapes from paleo-Byzantine deposits (scale 1:4) Fig. 51. Ceramic lamps (scale 2:3) Fig. 52. Gradina at Vrsenice: glassware shapes from late antique deposits (scale 2:3) Fig. 53. Bone and antler artefacts (scale 2:3) Fig. 54. Bone case from paleo-Byzantine deposits (photo A. Radoman)
187
Vrsenice
Fig. 55. Personal adornments and clothing accessories (scale 2:3) Fig. 56. Clothing accessories: a) fibula from late Roman deposits; b) belt fitting from paleo-Byzantine deposits (photo A. Radoman) Fig. 57. Weapons: 1) dart; 2) short spear; 36) arrowheads (scale 2:3) Fig. 58. Knives from late antique deposits (scale 1:2) Fig. 59. Tools from late antique deposits (scale 1:3) Fig. 60. Tools from late antique deposits: 1) sickle; 23) woodworking tools (photo A. Radoman) Fig. 61. Tools from late antique deposits (scale 1:2) Fig. 62. Livestock bells from late antique deposits (scale 1:2) Fig. 63. Bronze livestock bell from the layer of structural debris by the church (photo V. Vidosavljevi}) Fig. 64. Personal artefacts: 1) iron stylus; 23) steels (scale 2:3) Fig. 65. Keys from late antique deposits (1:2) Fig. 66. Padlock and lock fragment from paleo-Byzantine deposits (scale 2:3) Fig. 67. Iron nails and artefacts from late antique deposits (scale 1:2) Fig. 68. Iron artefacts-tools (?) from paleo-Byzantine deposits (scale 2:3) Fig. 69. Clamps from paleo-Byzantine deposits (scale 2:3) Fig. 70. Fragmented sheet iron fittings (scale 1:2) Fig. 71. Metal fragment of a candlestick from the layer by the church (scale 1:3) Fig. 72. Bronze artefacts from late antique deposits (scale 2:3) Fig. 73. Iron artefacts from late antique deposits: 10 and 11) supports for glass lamps (scale 1:2) Fig. 74. Stone spindle whorls from paleo-Byzantine deposits (scale 2:3) Fig. 75. Stone spindle whorls from House 6 (photo A. Radoman) Fig. 76. Bone spindle whorls from late antique deposits (scale 2:3) Fig. 77. Ceramic weights from late antique deposits (scale 1:2) Fig. 78. Gradina at Vrsenice: plan of the early medieval fort (scale 1:500) Fig. 79. Fragments of early medieval pots from the tower floor (scale 1:4) Fig. 80. Gradina at Vrsenice: remains of the early medieval dry-stone rampart
Fig. 81. Early medieval dry-stone rampart in Sq R/23: detail of plan with section (scale 1:100) Fig. 82. Western Sector: House 1, pottery shapes from the layer overlying the floor (scale 1:4) Fig. 83. Central Sector: Sq JN/1416: plan of the early medieval horizon (scale 1:100) Fig. 84. Central Sector: House 4, pottery shapes (scale 1:4) Fig. 85. Central Sector: House 2, younger phase, pottery shapes (scale 1:4) Fig. 86. Central Sector: House 3, pottery shapes (scale 1:4) Fig. 87. Central Sector: House 5 (?), brazier (scale 1:6) Fig. 88. Gradina at Vrsenice: pottery shapes occurring in early medieval deposits (scale 1:4) Fig. 89. Pots from early medieval deposits Fig. 90. Small pot, type II/22 (photo V. Vidosavljevi}) Fig. 91. Pot from younger House 2 (photo V. Vidosavljevi}) Fig. 92. Pots from early medieval closed contexts: House 1 (1), House 2 (1 and 3) Fig. 93. Pot fragment from House 4 Fig. 94. Lid fragments from early medieval deposits Fig. 95. Casserole fragments with incised patterns (12) and handles of amphoroid jugs (34) Fig. 96. Earrings from early medieval deposits (scale 2:3) Fig. 97. Weapons from early medieval deposits (scale 2:3) Fig. 98. Horseshoes from early medieval deposits (scale 1:2) Fig. 99. Knives from early medieval deposits (scale 1:2) Fig. 100. Whetstones from early medieval deposits (scale 2:3) Fig. 101. Grindstone and a larger whetstone (scale 1:3) Fig. 102. Iron artefacts from early medieval deposits: 16) tools (scale 1:2); 79) nails (scale 1:2); 11) key (scale 2:3); 23) steel (scale 2:3); 2425) clamps (scale 2:3); other artefacts (scale 1:2) Fig. 103. Ceramic spindle whorls (18) and disk (9) from early medieval deposits (2) Fig. 104. Gradina at Vrsenice: situation map with the presumed route of the road and late antique forts Fig. 105. Roman military post: hypothetical reconstruction Fig. 106. Southern Wall of the early medieval Serbian fort: hypothetical elevation and section
188
Sonja Stamenkovi} KASNOANTI^KO STAKLO SA GRADINE U VRSENICAMA
A LOKALITETU GRADINA u Vrsenicama otkriveno je 317 fragmenata stakla. Od celokupnog broja staklenih nalaza, 177 ~ine ulomci prozorskih okana (55,84%), dok 140 fragmenata pripada staklenim posudama (44,16%). Obrada staklenog materijala sa Vrsenica data je kroz analizu mesta nalaza fragmenata (njihovu zastupljenost prema kvadratima i sondama), sa karakteristikama i tipolo{kim odre|enjem staklenih nalaza po grupama i podgrupama koje prate katalog identifikovanih fragmenata. Katalog sadrì opis predmeta sa mestom nalaza, datovanjem, evidencionim brojevima (brojevi C-kartona) i eventualnim analogijama. Prilikom sistematskih arheolo{kih iskopavanja utvr|enja na Gradini u Vrsenicama staklo se, kao i ostali pokretni nalazi, vezivalo za posebne celine (sonde i kvadrate). Uz to, za pojedine fragmente dat je precizniji opis mesta nalaza, {to, kada je re~ o prozorskom staklu, moè pomo}i u arhitektonskoj rekonstrukciji pojedina~nih gra|evina. U teoretskom smislu, rasprostranjenost staklenih nalaza po celinama, uz podrobniji opis mesta nalaza odre|enih fragmenata, moè pokazati i funkcionalne varijacije izme|u pojedinih delova. Me|utim, sa Vrsenicama to nije slu~aj, jer precizno mesto nalaza pojedinih staklenih ulomaka nije poznato. Budu}i da su fragmenti prozorskog stakla unutar utvr|enja na Velikoj Gradini brojniji od
ulomaka staklenih posuda, izdvoji}emo najpre one prostore na kojima je zabeleèna ve}a koncentracija ovog ravnog stakla. Zna~ajno je naglasiti da najve}i broj fragmenata prozorskih okana poti~e iz ranovizantijske crkve, iz oltarskog prostora i sa spoljne strane oko apside (kv. G/17). Ulomaka prozorskog stakla ima i u narteksu, naosu, kao i sa spolja{nje strane severnog zida crkve (kvadrati G/14, G/15, G/16, G/17, H/17). Pored ve}e koncentracije ravnog stakla unutar i oko ove sakralne gra|evine, ne treba izostaviti ni manji broj nalaza u ostalim delovima utvr|enja, one uz stambene gra|evine ku}e 9 (kv. I/14), 6 (kv. J/15 i J/16), 8 (N/14), 2 (sonda I/89) i 2a (M/15). Staklene posude, s druge strane, zastupljene su u ne{to manjem broju, a nalaène su na gotovo ~itavom prostoru iskopne povr{ine. Treba naglasiti da se ovde pre svega misli na forme koje uslovno moèmo nazvati ~a{ama, odnosno na posude sa konkavnim dnom, koje su na Gradini u Vrsenicama i najprisutnije. Jedan broj fragmentovanih ~a{a poti~e iz kre~ane (kv. I/16), dok se zna~ajna koli~ina vezuje upravo za gra|evine. One su otkrivene uz ku}u 2, kao i u sloju mrke zemlje iznad tog objekta (sonda I/89), zatim na podu ku}e 7 (kv. L/20), u ku}i 8 (kv. N/14) i 9 (kv. J/14), kao i isto~no od zida ku}e 10, u sloju nad zdravicom (kv. K/16). Me|u staklenim nalazima sa Vrsenica izdvojene su i dve svetiljke koje se, budu}i da njihovo mesto nalaza nije preciznije odre|eno,
189
Vrsenice
ne mogu vezati za sakralnu, odnosno sekularnu upotrebu. S druge strane, fragment staklene zdele otkriven je na podu ku}e 7 (kv. L/20), dok se slu~ajni nalaz ulomka boce ne moè precizno locirati. Staklo sa utvr|enja na Gradini u Vrsenicama izdvojeno je u katalogu u dve osnovne grupe koje obuhvataju staklene posude (kat. br. 109124b) i prozorsko staklo (kat. br. 125a125l). U katalogu staklenih posuda prisutne su i tipolo{ki izdvojene podgrupe. Staklo je naj~e{}e u nijansama od prozirne, ù}kaste, ù}kastozelene do zelene i maslinastozelene boje, sa retkim primercima beli~astog i plavog stakla. Na osnovu stratigrafskog konteksta, kao i odlika staklenih nalaza, staklo sa Vrsenica se okvirno moè datovati u period 46. veka.
STAKLENE POSUDE (T. I/120)

Staklene posude ~ine 44,16% celokupnog broja staklenih nalaza sa Vrsenica. O~uvane su gotovo po pravilu u fragmentima, u najve}em broju pojedina~nim, te se za ve}inu ne moè pouzdano utvrditi prvobitni oblik. Ipak, na osnovu tehnolo{kih odlika, pojedine fragmente je mogu}e tipolo{ki opredeliti. Posude su ra|ene u tehnici slobodno duvanog stakla u nijansama od prozirne ù}kaste, beli~aste, ù}kastozelene do maslinastozelene boje, sa retkim fragmentima plavog stakla. Me|u staklenim posudama sa Vrsenica razlikuje se nekoliko oblika: ~a{e (kat. br. 109118; T. I/110, 1720), pehari na stopi (kat. br. 119; T. I/15), zdele (kat. br. 120; T. I/8), boce (kat. br. 121; T. I/12) i svetiljke (kat. br. 122123; T. I/11, 16). Kao zasebna grupa izdvojeni su fragmenti (kat. br. 124124b; T. I/1314) koji se ne mogu vezati za odre|eni tip posude. Najve}i broj ulomaka predstavljaju delovi oboda i dna stonog posu|a, odnosno posuda za konzumiranje pi}a (~a{a). Jedan fragment stope sa Vrsenica ukazuje na postojanje pehara na stopi, a sa po jednim ulomkom potvr|eni su i nalazi zdele i boce. Zna~ajno je i prisustvo staklenih svetiljki, od kojih su samo dve jasno opredeljene. Jedna pripada tipu svetiljki sa malim dr{kama (petljicama) na rubu oboda, dok drugu odlikuje uski koni~ni zavr{etak. Me|u staklenim ulomci-
ma zabeleèn je i jedan fragment trbuha posude ukra{en apliciranim nitima, kao i retki rebrasti ulomci posuda neodre|enog tipa. Staklene ~a{e sa Gradine u Vrsenicama (kat. br. 109118) razli~itih su veli~ina, profilacije oboda, nekih osobenih detalja, sa konkavnim dnom kao zajedni~kom karakteristikom (kat. br. 115a115d; prilog I/1720). Datuju se u period 46. veka, sa preciznijim datovanjem pojedinih oblika prema stratigrafskim celinama koje su date u katalogu. â{e su zastupljene u nijansama od prozirne, ù}kaste, ù}kastozelene do maslinastozelene boje, sa retkim fragmentima plavog stakla. Kao karakteristi~an tip svakako treba izdvojiti ~a{u konkavnog presavijenog dna prozirne do zelenkaste boje (kat. br. 115d; T. I/17). Zna~ajno je ista}i da su ovakav oblik ~a{e ili zdele mogle imati i svetiljke koje su bile umetnute u metalne drà~e, me|utim, na osnovu pojedina~nih fragmenata oboda te{ko je definisati i sa sigurno{}u izdvojiti ovaj tip posude. U prilog pretpostavci da je na Gradini u Vrsenicama ovakav tip svetiljki postojao, govore i metalni nalazi za koje se moè pretpostaviti da su predstavljali gvozdene drà~e kandila (sl. 73, 1011). Sa Vrsenica poti~e i jedan fragment kru`ne blago koni~ne stope, cevasto oblikovane ivice, maslinastozelene boje (kat. br. 119; T. I/15). One naj~e{}e predstavljaju delove pehara koji se u Egiptu (Karanis) datuju od 4. veka, u 4. ili 5. vek, dok se u Jordanu (Dèra{) hronolo{ki opredeljuju u period 58. veka (Shepherd 1999, 373). Sa prostora nekada{njeg centralnog Ilirika, izme|u ostalog, analogiju za ovaj tip posude nalazimo na Cari~inom gradu, ranovizantijskom lokalitetu iz 6. veka (Bavant1 1990, 208210, pl. XXXII/93). Me|utim, treba pomenuti da se pehari na stopi javljaju i u funkciji svetiljke sa tri male dr{ke, {to je, izme|u ostalog, poznato iz Dèra{a (Shepherd 1999, 373). Zna~ajan broj nalaza ovog tipa sa tri male dr{ke u gornjem delu recipijenta otkriven je u episkopskoj bazilici u Histriji, u Rumuniji. Re~ je o peharima na stopi koji se datuju u razdoblje 57. veka (Bjenaru, Bltc 2001, 474479, Pl. VIIX).
B. Bavant navodi da je ovaj oblik posude naj~e}i u materijalu sa iskopavanja Principije u Gornjem gradu (Bavant 1990, 208209).
190
PRILOG SONJA STAMENKOVI] KASNOANTI^KO STAKLO SA GRADINE U VRSENICAMA
11 18
10
13
14
15
16
12
19
17
20
Tabla I. Kasnoanti~ke staklene posude (R 2:3)
Smatramo potrebnim da na ovom mestu pomenemo i mi{ljenja pojedinih autora u vezi sa odre|ivanjem funkcije ovog oblika posude na osnovu mesta nalaza. J. Olczak smatra da pehari u funkciji svetiljke, otkriveni oko crkve u Peli u Jordanu, ukazuju na pretpostavku o njihovoj sakralnoj funkciji (Shepherd 1999, 373). U Nikopolisu u Bugarskoj, s druge strane, S. Shepherd beleì da je ovaj tip posude otkriven kako u crkvenom, tako i u sekularnom kontekstu (Shepherd 1999, 373). Svetiljke u vidu pehara na stopi u funkciji svetiljke zabeleène su i u tvr|avi Ras, gde predstavljaju re|i na~in osvetljavanja prostora (Popovi} 1999, 108, tip 5/1, kat. br. 60, sl. 57/14). Kao {to smo ve} pomenuli, na Gradini u Vrsenicama je, dakle, otkriven samo jedan fragment kru`ne blago koni~ne stope, ali i jedan ulomak cevasto profilisanog oboda sa dr{kom (kat. br. 122; T. I/11), koji smo tipolo{ki opredelili kao svetiljku. Budu}i da pomenuti ulomci ne pripadaju istoj posudi, moè se pretpostaviti da kru`na blago koni~na stopa sa Vrsenica predstavlja deo pehara. U Vrsenicama je otkriven i jedan fragment zdele kalotastog oblika maslinastozelene boje (kat. br.120; T. I/8). Va`no
je pomenuti da sli~an oblik posude iz Nikopolisa J. D. Shepherd opredeljuje u ~a{e i datuje u period 46. veka (Shepherd 1999, 341, 342, 11.13/324). Me|u staklenim posudama zabeleèni su i fragmenti boca (kat. br. 121, 124, 124a, 124b; T. I/1214). Me|utim, na osnovu o~uvanih fragmenata samo jedan ulomak se moè preciznije tipolo{ki opredeliti. Re~ je o boci loptastog trbuha, cilindri~nog vrata (kat. br. 121; T. I/12). Sli~ne boce, sa visokim razgrnutim cilindri~nim vratom, L. A. Golofast, koja je prou~avala staklo Hersonesa, datuje od kraja 4/po~etka 5. do 7. veka (Golofast 2001, 143, 253, ris. 87). Na lokalitetu Gradina u Vrsenicama izdvojena su dva tipa staklenih svetiljki: svetiljka u vidu plitke ~a{e ili zdele konkavnog dna, cevasto profilisanog oboda sa koga polaze tri male dr{ke za pri~vr{}ivanje nosa~a u vidu lanca (kat. br. 122; T. I/11) i svetiljka u vidu plitke ~a{e ili zdele sa uskim koni~nim dnom koje je sluìlo za uglavljivanje u kandila, odnosno polikandila (kat. br. 123; T. I/16). Prve rezultate o istraìvanju staklenih svetiljki sa Bliskog istoka objavili su G. M. Crowfoot i Donald B. Harden 1931. godine. Kasnija razmatranja o svetiljkama kasnorimskog i vizantijskog perioda
191
Vrsenice
nastavljena su i zabeleèna u doktorskoj disertaciji D. Barag-a (Hadad 2001, 63). Ova vrsta posude prisutna je na ~itavom prostoru Mediterana, kao i u kasnoanti~kim provincijama u unutra{njosti kontinenata.2 U Italiji, gde su veoma rasprostranjene, one se datuju u {iri vremenski raspon, od 4. do 9. veka, dok se u Egiptu, Sardu i Turskoj datuju u period oko 400616. godine. Isti tip posude je i na prostoru Bliskog istoka, gde je bio u {irokoj upotrebi, tako|e kori{}en sve do 9. veka, poput nalaza iz Nesane (57. vek), Samarije (56. vek), Mezad Tamara (kraj 4. do 7. veka), Dèra{a (47. vek), [avei Ciona (56. vek), Pele (po~etak 8. veka i razdoblje Abasida), Busre (sloj destrukcije iz 749. godine) i Jerihona, gde se jedan primerak datuje u 9. stole}e (Hadad 2001, 64). Njihovo trajanje potvr|eno je i kasnije, kako pokazuju pojedini primerci iz Gr~ke i Jermenije gde se datuju u period 1113. veka (Hadad 2001, 68). Najraniji primer svetiljke zdelaste forme sa tri male dr{ke hronolo{ki se opredeljuje u 4. vek, dok je prvo tipolo{ko izu~avanje ovih posuda zasnovano na materijalu sa iskopavanja u Dèra{u i Karanisu (Hadad 2001, 63). Teritorijalno najbliè analogije za svetiljku sa Vrsenica nalazimo na kasnoanti~kim utvr|enjima u okolini Novog Pazara, poput nalaza staklenih svetiljki iz sloja destrukcije nad podom ranovizantijske bazilike u utvr|enju na Zlatnom kamenu (Ivani{evi} 1990, 1315, sl. 4), kao i iz tvr|ave Ras (Popovi} 1999, 108, tip 4/2, kat. br. 59, sl. 57/13). U Vrsenicama je zabeleèn i tip svetiljke u vidu plitke ~a{e (ili zdele?) sa uskim koni~nim dnom (kat. br. 123; T. I/16). Ovaj oblik svetiljke S. Hadad svrstava u tip 4, koji se u Samariji, Nazaretu i Dèra{u datuje u u razdobje od 4. do 7. veka, u Apameji od 4. do ranog 6. veka, u Sardu oko 400616. godine, u Peli u prvu polovinu 8. veka, dok je u Busri otkriven u sloju destrukcije iz 749. godine. Zna~ajan broj nalaza svetiljki ovog tipa poti~e i iz episkopske bazilike u Histriji, gde se svetiljke koni~nog zaobljenog dna datuju u period 57. veka (Bjenaru, Bltc 2001, 471472, Pl. IIII). Geografski najbliè analogije nalazu iz Vrsenica nalazimo, kao i za prethodni tip svetiljke, na kasnoanti~kim utvr|enjima u okolini Novog Pazara (Popovi} 1999, 108, tip 4/1, kat. br. 58, sl. 57/12). Tako|e isti~emo njihovo zna~ajno prisustvo na lokalitetu Cari~in grad (Duval, Jeremi} 1984, 140, fig. 145/67; Bavant 1990, pl. XXXII/110112).
Me|u staklenim posudama sa Gradine u Vrsenicama, dakle, izdvojena su dva tipa svetiljki. Me|utim, smatramo da je zna~ajno pomenuti i tip svetiljke koju izdvaja J. Olczak na osnovu brojnih nalaza iz Nova u Bugarskoj, a koja bi u na{em slu~aju predstavljala kombinaciju dva pomenuta ulomka sa Vrsenica. Re~ je o svetiljci zdelaste forme ili recipijenta u obliku {olje sa tri male dr{ke i uskim koni~nim zavr{etkom. Treba nazna~iti da svetiljke ovog tipa u Novama imaju tri male dr{ke ispod samog oboda (Shepherd 1999, 374, 12.2/c). Poslednjoj grupi staklenih posuda pripadaju ulomci koji se na osnovu pojedina~nih ili malobrojnih fragmenata ne mogu tipolo{ki odrediti. Oni su mogli da predstavljaju delove trbuha boca. Boja ovih fragmenata je od prozirne do svetlozelene. Jedan ulomak je ukra{en apliciranim nitima (kat. br. 124; T. I/14), dok druga dva ulomka predstavljaju delove posuda rebrastih trbuha (kat. br. 124a124b).
PROZORSKO STAKLO (T. II/110) Najve}i broj ulomaka sa lokaliteta Gradina u Vrsenicama predstavljaju delovi prozorskih okana, koji ~ine 55,84% celokupnog broja staklenih nalaza. Njihova boja varira u nijansama od prozirne, beli~aste i ù}kaste do zelenkaste i maslinastozelene, a jedan ulomak je od beli~astog i plavog stakla. Naj~e{}a debljina fragmenata iznosi 12 mm, dok su retki primerci debljine 0,5 ili 3 mm. Iako je staklo okvirno opredeljeno u razdoblje 46. veka, pojedine nalaze je mogu}e preciznije datovati, poput ulomaka iz kv. I/16 koji se, prema nalazu novca, opredeljuju u period 360380. godine, kao i onih iz kvadrata G/16 i G/17, koji su predstavljali delove prozorskih okana ranovizantijske crkve. Prozorsko staklo sa utvr|enja na Velikoj Gradini u Vrsenicama ra|eno je tehnikom duvanja u cilindar. Tehnika se odlikuje duvanjem stakla u veliki cilindar (muff process), nakon ~ega se krajevi cilindra seku, a zatim se i sam cilindar se~e po duìni. Potom se staklasta masa, smek{ana na toplo-
S. Hadad pomenuti oblik zdelasto oblikovane svetiljke sa drkama svrstava u tip I, koji se izjedna~ava sa tipom C kod Crowfoot-a i Harden-a, sa oblikom 134 kod Isings-a, i Barag-ovim tipovima 12 i 13 (Hadad 2001, 6364).
192
9 1 4 5
3 2 6 8
7 10
Tabla II. Kasnoanti~ko prozorsko staklo (R 2:3)
ti i postavljena na ravnu podlogu, odmotava i {iri. S. D. Fontaine i D. Foy pretpostavljaju da je ova tehnika kori{}ena od 2. veka (Fontaine, Foy 2005, 1920). Osim pomenutog procesa, za izradu prozorskog stakla tokom anti~kog i ranosrednjevekovnog perioda kori{}ene su i dve druge tehnike: livenje stakla u kalupe (roller moulding process) i duvanje stakla u krunu (crown windowpanes ili bulls eye type). Nasuprot prozorskim oknima ranog Carstva, ra|enim u tehnici livenja u kalupe, staklo otkriveno u kontekstima kasne antike i ranog srednjeg veka, pravljeno u tehnici duvanja u cilindar, tanje je od dva do ~etiri puta, sjajno je sa obe strane i ima znatno ve}u prozirnost (Fontaine, Foy 2005, 1920). Obe strane su pravilne i sjajne, ali se u izvesnim slu~ajevima mogu izdvojiti donja povr{ina koja je bila u kontaktu sa podlogom i ona gornja, sjajnija. Grube, pravolinijske ivice prozorskih okana su uvek tanke, katkad i tanje od ostatka plo~e, a na velikom broju primeraka uzdignute. Paralelno sa ivicama proteù se mehuri, koji su ponekad vidljivi. Me|u ulomcima prozorskog stakla sa Vrsenica, mogu se izdvojiti fragmenti razli~ito oblikovanih ivica: zase~enih (kat. br. 125e125f; T. II/12), zaobljenih (kat. br. 125c125d, 125h; T. II/3, 5, 10) i reckastih (kat. br. 125i125j; T. II/67). I pored svoje razli~itosti, potrebno je naglasiti da je jedno prozorsko okno moglo imati razli~ito profilisane ivice (Cabart
2005, 66), kao i izrezane, reckaste delove koji ukazuju na na~in umetanja stakla u okvir, koji je verovatno bio od olova (Billoin, Munier 2005, 77, sl. 67). Rezanje je jasno vidljivo po zupcima koje ostavljaju hvataljke. Ovakvi prozori naj~e{}e imaju geometrijsku, jednostavnu ~etvorougaonu formu (Foy 2005, 61, fig. 53). Nalazi prozorskog stakla ravnih zase~enih ivica zabeleèni su u Vrsenicama u ku}i 8 (kv. N/14) (kat. br. 125e; T. II/2), kao i na prostoru ranovizantijske crkve (kv. G/17) (kat. br. 125f, T. II/1). Ovaj vid obrade prozorskih okana kori{}en je jo{ u rimsko doba, na koji, me|u brojnim nalazima, upu}uje i prozorsko okno otkriveno u podrumu vile u Ennery-ju, u oblasti Moselle, koja je spaljena u 3. ili 4. veku. Ovo prozorsko okno karakteri{u ravne zase~ene ivice sa jednim reckasto profilisanim uglom (retouche au grugeoir) (Cabart 2005, 66). Osim toga, u Vrsenicama nalazimo i okna sa uzdignutim zaobljenim ivicama, ~iji je fragment na|en uz zapadni zid ku}e 9 (kat. br. 125c, T. II/10). Sli~an primerak zabeleèn je u vikusu Diodurum kod mesta Jouars-Ponchartrain, u oblasti Yvelines. Fragmenti ovog prozorskog okna maslinastozelene boje otkriveni su u sloju destrukcije 5. veka, sa unutra{nje i spolja{nje strane gra|evine bazilikalnog tipa, dok je najve}i broj ulomaka zabeleèn izme|u oltara i unutra{njeg pregradnog zida (Vanpeene 2005, 67, sl. 60).
193
Vrsenice
Kao poslednje pomenu}emo ulomke stakla sa zaobljenim i reckasto profilisanim ivicama sa Vrsenica koji su na|eni isklju~ivo u oltarnom prostoru ranovizantijske crkve (kat. br. 125i125j; T. II/67). Analogiju za ovaj tip prozorskog okna nalazimo u bazilici Champs Saint Martin u Rez-u, u oblasti Loire-Atlantique, koja je podignuta u prvoj polovini 6. veka. Re~ je o prozoru debljine 2 mm koji, pored zaobljenih ivica, ima i re|e reckaste rubove (Dumont, Pirault 2005, 7475, sl. 65). D. Foy beleì da se tako profilisana prozorska okna javljaju od 5. veka, u kontekstima kasne antike i ranog srednjeg veka i da, uglavnom, poti~u iz sakralnih gra|evina (Foy 2005, 61, fig. 53).
* * *
Stakleni nalazi sa lokaliteta Gradina u Vrsenicama datuju se u razdoblje od 4. do 6. veka i pripadaju karakteristi~nim oblicima kasnorimskog i ranovizantijskog stakla, me|u kojima se izdvajaju ~a{e, svetiljke i prozorska okna. Prisutni oblici staklenih nalaza ukazuju na proizvodnju usmerenu na izradu jednostavnih utilitarnih predmeta ~ija je osnovna karakteristika bila jednoli~nost oblika. Stakleni predmeti sa Vrsenica svedenih oblika ukazuju na nastavak rimske tradicije, koja se uo~ava kako kod posuda, tako i kod prozorskih okana. O kontinuitetu izrade staklenih predmeta u periodu 46. veka u Iliriku svedo~e i nalazi zabeleèni na nekada{njem prostoru Sredozemne Dakije. Pomenu}emo ~a{e-pehare iz anti~ke zbirke Narodnog muzeja u Ni{u, koji se datuju u kraj 4. veka i u 5. vek (Dr~a 2000, 210211, 218, kat. br. 23, 5), kao i bogate i raznovrsne staklene predmete sa lokaliteta Cari~in grad datovane u 6. vek i prve decenije 7. stole}a. Moèmo pretpostaviti da je kontinuitet u izradi staklenih formi postojao na teritoriji centralnog Ilirika ju`no od Naissus-a, koji je stradao u velikom hunskom prodoru sredinom 5. veka. Osim staklenih nalaza, na prostoru ju`no od Naisuss-a zabeleèni su brojni nalazi novca iz 5. veka iz Rujkovca i drugih utvr|enja u ju`nim delovima Sredozemne Dakije koji bi mogli da svedo~e o kontinuitetu ìvota u toj oblasti. Prodori varvara su ostavili dubok trag u nekada{njim rimskim provincijama Balkanskog poluostrva i za posledicu ima-
li demografski pad i osiroma{enje materijalne kulture. Ovaj proces je zabeleèn i u drugim delovima Carstva, {to se odrazilo na op{tu proizvodnju. Posledice nemirnih vremena uo~avaju se i na staklenim predmetima iz 4. i 5. veka, kada su se bogatstvo i raznolikost staklenih posuda svodili na malobrojne jednostavne oblike (Plesni~ar-Gec 1975, 51). I pored toga, proizvodnja stakla je od druge polovine 4. veka i dalje obimna, {to se moè objasniti izradom sve ve}eg broja primeraka u lokalnim radionicama. Prema B. Yelda Olcay, produkcija stakla u nemirnim vremenima bila je ograni~ena na predmete koji su smatrani neophodnim, kao {to su posude za konzumiranje pi}a, svetiljke i prozori (Yelda Olcay 2001, 86). Lj. Plesni~ar-Gec tako|e isti~e zna~aj ~a{a u periodu kasne antike i beleì da u okviru emonskih nekropola i naseljenih horizonata s kraja 4. i po~etka 5. veka preovla|uje ovaj tip posude u obliku zarubljene kupe maslinastozelene boje sa pro{irenim otvorom. Isti autor smatra da su upravo one od velikog zna~aja za izu~avanje kontinuiteta prelaska iz kasne antike u rani srednji vek (Plesni~ar-Gec 1975, 51). Ovu vrstu analize materijala nije bilo mogu}e izvesti na nalazima sa lokaliteta Gradina u Vrsenicama, budu}i da su staklene posude, kao po pravilu, o~uvane u pojedina~nim fragmentima, te ih nije bilo mogu}e preciznije tipolo{ki opredeliti. S druge strane, fragmenti prozora, koji ~ine vi{e od polovine staklenih nalaza otkrivenih na Gradini u Vrsenicama, pruìli su va`ne podatke o izgledu prozorskih okana u utvr|enju koje se nalazilo u vrletima provincije Prevalis u Iliriku. U stranoj stru~noj literaturi zabeleèno je da se, kada je re~ o prozorskom staklu, na kraju anti~kog perioda tehnika duvanja u cilindar gotovo isklju~ivo koristila u zapadnim provincijama Carstva (Fontaine, Foy 2005, 20). Smatram da je zna~ajno ista}i problem nepublikovane gra|e o kasnoanti~kom prozorskom staklu otkrivenom na teritoriji Srbije, sa kojim se neizbe`no susre}u autori koji izu~avaju tu vrstu materijala. Stakleni nalazi iz utvr|enja u Vrsenicama, kao i oni sa Cari~inog grada3 (Iustiniana Prima) u Sredozemnoj Dakiji, pokazuju da su prozorska okna izra|ena tehnikom duvanja u cilindar bila, dakle, u upotrebi u razdoblju od 4. do 6. veka i u centralnim delovima Carstva.
Nepublikovano.
194
LITERATURA: Bjenaru, Bltc 2001 C. Bjenaru, A. Bltc, Depozitul de candele din sticl descoperit la bazilica episcopal de la Histria, Pontica XXXIIIXXXIV, Constanta 20002001, 469513. Bavant 1990 B. Bavant, Les petits objets, in: Cari~in Grad II, ed. B. Bavant, V. Kondi} et J. M. Spieser, BelgradeRome 1990, 191258. Bierbrauer 1987 V. Bierbrauer, Invillino-Ibligo in Friaul I, text und tafeln, Mnchen 1987. Billoin, Munier 2005 D. Billoin, C. Munier, Letablissement rural merovingien de Pratz Le curtillet (Jura): Le verre plat, Notions croises dhritage romain et dapproches contemporaines, in: De transparentes spculations, Vitres de lAntiquit et du Haut Moyen ge (Occident-Orient), exposition temporaire au Muse dpartemental de Bavay 1/10/200531/12/2005, 7677. Cabart 2005 H. Cabart, Une vitre de lAntiquite tardive Ennery, Moselle, in: De transparentes spculations, Vitres de lAntiquit et du Haut Moyen ge (Occident-Orient), exposition temporaire au Muse dpartemental de Bavay 1/10/200531/12/2005, 2005, 66. Chevalier 1999 P. Chevalier, Les luminaires paleochretiens de Dalmatie romaine, Vjesnik za arheologiju i historiju dalmatinsku 9091, Split 1999, 161200. Czurda-Ruth 2007 B. Czurda-Ruth, Hanghaus 1 in Ephesos Die Glser, Wien 2007. Dr~a 2000 S. Dr~a, Rimsko staklo u Ni{kom muzeju, Glasnik SAD 1516, Beograd 19992000, 209229. Dumont, Pirault 2005 G. Dumont, L. Pirault, La basilique des Champs Saint-Martin Rez et ses vitraux (VI sicle), in: De transparentes spculations, Vitres de lAntiquit et du Haut Moyen ge (Occident-Orient), exposition temporaire au Muse dpartemental de Bavay 1/10/200531/12/2005, 7475. Duval, Jeremi} 1984 N. Duval, M. Jeremi}, Lglise J au sud de la ville, dite basilique une nef , Cari~in Grad I, ed. N: Duval et V. Popovi}, BelgradeRome 1984, 91146. Fadi} 2005 I. Fadi}, Nalazi kasnoanti~kog stakla na Srimi, u: Srima-Pri`ba, Starokr{}anske dvojne crkve, [ibenik 2005, 219257. Fontaine, Foy 2005 S. D. Fontaine, D. Foy, La modernit, le confort et les procds de fabrication des vitrages antiques, in: De transparentes spculations, Vitres de lAntiquit et du Haut Moyen ge (OccidentOrient), exposition temporaire au Muse dpartemental de Bavay 1/10/200531/12/2005, 1524.
Foy 2005 D. Foy, La suprmatie du verre souffl en cylindre panneaux et vitraux du Ve au IXe sicle, in: De transparentes spculations, Vitres de lAntiquit et du Haut Moyen ge (Occident-Orient), exposition temporaire au Muse dpartemental de Bavay 1/10/2005 31/12/2005, 5964. Gill 2002 M. A. V. Gill, Amorium Reports, Finds I: The Glass (19871997), BAR International Series 1070, Oxford 2002. Golofast 2001 L. A. Golofast, Steklo rannevizantijskogo Hersonesa, Materiali po Arheologii, Istorii i Etnografii Tavrii, Vipusk VIII, Simferopol 2001, 97260. Hadad 2001 S. Hadad, Glass lamps from the Byzantine through Mamluk periods at Bet Shean, Israel, Journal of Glass Studies 43, New York 2001, 6376. Isings 1957 C. Isings, Roman Glass from Dated Finds, Groningen Djakarta 1957. Ivani{evi} 1988 V. Ivani{evi}, Ranovizantijsko utvr|enje na Humu kod Tutina, Novopazarski zbornik 12, Novi Pazar 1988, 512. Ivani{evi} 1990 V. Ivani{evi}, Kasnoanti~ko utvr|enje na Zlatnom kamenu kod Novog Pazara, Novopazarski zbornik 14, Novi Pazar 1990, 717. Nikoli}-\or|evi} 1990 S. Nikoli}-\or|evi}, Rimske staklene posude sa Beogradske tvr|ave, Godi{njak grada Beograda XXXVII, (1990), 3955. Plesni~ar-Gec 1975 Lj. Plesni~ar-Gec, Poznoanti~ke staklene ~a{e iz Emone, Srednjovekovno staklo na Balkanu (VXV vek), Zbornik radova sa me|unarodnog savetovanja odrànog od 22. do 24. aprila 1974. u Beogradu, Balkanolo{ki institut, Posebna izdanja, Knjiga 3, Beograd 1975, 4951. Popovi} 1999 M. Popovi}, Tvr|ava Ras, Beograd 1999. Shepherd 1999 J. D. Shepherd, The glass, in: Nicopolis ad Istrum: A Roman to Early Byzantine City, The Pottery and Glass, London 1999, 297378. Vanpeene 2005 N. Vanpeene, Les vitres de vicus Diodurum Jouars-Ponchartrain, Yvelines, in: De transparentes spculations, Vitres de lAntiquit et du Haut Moyen ge (Occident-Orient), exposition temporaire au Muse dpartemental de Bavay 1/10/200531/12/2005, 5964. Yelda Olcay 2001 B. Yelda Olcay, Lighting methods in the Byzantine period and findings of glass lamps in Anatolia, Journal of Glass Studies 43, New York 2001, 7787.
195
CIP - Katalogizacija u publikaciji Narodna biblioteka Srbije, Beograd 904 : 725.182 "652/653" (497.11) 725.182 "652/653" (497.11) POPOVI], Marko, 1944Vrsenice : kasnoanti~ko i srpsko ranosrednjovekovno utvr|enje = late Roman and Serbian early medieval fortress / Marko Popovi}, Vesna Biki} ; [crteì, drawings Milovan Risti}, Neboj{a Stepanovi} ; planovi, plans Danijela Tasi}, Svetlana Vukadinovi}, Biljana Simi} ; fotografije, photographs Marko Popovi}, Neboj{a Bori}]. - Beograd : Arheolo{ki institut, 2009 (Beograd : Vizartis). - 195 str. : ilustr. ; 28 cm. - (Monografije / Arheolo{ki institut, Beograd = Monographs / Archaeological Institute, Belgrade) Tekst {tampan dvostuba~no. - Tira` 1.000. - Str. 189-194: Kasnoanti~ko staklo sa Gradine u Vrsenicama / Sonja Stamenkovi}. - Napomene i bibliografske reference uz tekst. - Bibliografija: str. 167-173. - Summary. ISBN 978-86-80093-57-4 1. Biki}, Vesna, 1963- [autor] a) Arheolo{ka nalazi{ta - Gradina b) Arheolo{ki nalazi Gradina c) Vrsenice - Tvr|ava COBISS.SR-ID 170933004

Vrsenice

Hochgeladen von

Dokumentinformationen

Copyright

Verfügbare Formate

Dieses Dokument teilen

Dokument teilen oder einbetten

Freigabeoptionen

Stufen Sie dieses Dokument als nützlich ein?

Sind diese Inhalte unangemessen?

Copyright:

Verfügbare Formate

Vrsenice

Hochgeladen von

Copyright:

Verfügbare Formate

Vrsenice

KASNOANTI^KO I SRPSKO RANOSREDNJOVEKOVNO UTVR\ENJE

ARHEOLO[KI INSTITUT, MONOGRAFIJE Archaeological Institute, Monographs

Arheolo{ki institut, Beograd, Knez Mihailova 35

Za izdava~a | For the publisher

Ljubomir Maksimovi} Miloje Vasi}

Milovan Risti} Neboj{a Stepanovi}

Danijela Tasi} Svetlana Vukadinovi} Biljana Simi}

Marko Popovi} Neboj{a Bori}

Marina Adamovi} Kulenovi}

MARKO POPOVI] VESNA BIKI]

TRAGANJA ZA ARHEOLO[KIM NASLE\EM NA PODRU^JU JUGOZAPADNE SRBIJE

GEOGRAFSKI POLO@AJ GRADINE U VRSENICAMA I ODLIKE TLA

123 135 167 175 189

VRSENICE LATE ROMAN AND SERBIAN EARLY MEDIEVAL FORTRESS (Summary)

Kasnoanti~ko staklo sa Gradine u Vrsenicama, Sonja Stamenkovi}

Traganja za arheolo{kim nasle|em na podru~ju Jugozapadne Srbije

MARKO POPOVI] VESNA BIKI]

Geografski polo`aj Gradine u Vrsenicama i odlike tla

Sl. 1. Sjeni~ko polje sa polo`ajem Gradine u Vrsenicama detalj sekcije 1:100.000

Arheolo{ka istra`ivanja na Gradini u Vrsenicama

Sl. 2. Gradina u Vrsenicama sa bli`om okolinom detalj sekcije 1: 25. 000

MARKO POPOVI] VESNA BIKI]

Sl. 3. Gradina u Vrsenicama, pogled sa istoka

Sl. 4. Gradina u Vrsenicama, pogled sa severozapada

ETAPE ISTRA@IVANJA I PRIMENJENA METODOLOGIJA

MARKO POPOVI] VESNA BIKI]

Premovi}-Aleksi} 1989, 222. Premovi}-Aleksi} 1990, 173. Premovi}-Aleksi} 1991, 196.

Sl. 5. Gradina u Vrsenicama situacioni plan sa pregledom istra`ivanih povr{ina (R 1:500)

MARKO POPOVI] VESNA BIKI]

Sl. 6. Centralni sektor, istra`ivana povr{ina na nivou ranosrednjovekovnog horizonta

Popovi}, Premovi}-Aleksi} 1995, 307309.

MARKO POPOVI] VESNA BIKI]

Popovi}, Premovi}-Aleksi} 1996, 179181.

Sl. 7. Centralni sektor, istra`ivana povr{ina na nivou starijeg kasnoanti~kog horizonta

MARKO POPOVI] VESNA BIKI]

Guidoboni 1994, 312313.

MARKO POPOVI] VESNA BIKI]

Sl. 9. Isto~ni bedem paleovizantijskog utvr|enja, izgled spoljnog lica

Popovi}, Premovi}-Aleksi} 2000, 320.

Sl. 10. Isto~ni bedem paleovizantijskog utvr|enja sa ostacima starije ku}e 7

MARKO POPOVI] VESNA BIKI]

Nastanak i razvoj utvr|enja

RIMSKA VOJNA POSTAJA

Sl. 12. Rimska vojna postaja restitucija osnove (R 1:100)

MARKO POPOVI] VESNA BIKI]

Sl. 13. Rimska vojna postaja, ostaci ju`ne prostorije

Sl. 14. Rimska vojna postaja, ostaci cisterne u ju`noj prostoriji

MARKO POPOVI] VESNA BIKI]

MARKO POPOVI] VESNA BIKI]

Sl. 17. Centralni sektor, pe} za kre~ u kv. IJ/16

Sl. 18. Isto~na kapija, u drugom planu pe} za kre~

Sl. 20. Glavna kula sa poternom osnova i presek sa profilom (R 1:100)

MARKO POPOVI] VESNA BIKI]

Sl. 21. Glavna kula, ostaci zidova sa severnim uglom

Sl. 22. Centralni sektor, ostaci ju`nog bedema u kv. O/1516

MARKO POPOVI] VESNA BIKI]

Sl. 26. Gradina u Vrsenicama osnova starijeg kasnoanti~kog utvr|enja (R 1:100)

MARKO POPOVI] VESNA BIKI]

MARKO POPOVI] VESNA BIKI]

Sl. 27. Isto~ni sektor, ku}a 7 osnova i presek sa profilom (R 1:100)

MARKO POPOVI] VESNA BIKI]

MARKO POPOVI] VESNA BIKI]

Guidoboni 1994, 312313.