Sima irkovi

Sinteza srpske povijesti kao izazov hrvatskoj i srpskoj historiografiji i kulturi

Okrugli stol u organizaciji Centra za komparativnohistorijske i interkulturne studije Filozofskoga fakulteta Sveuilita u Zagrebu, Vijea srpske nacionalne manjine grada Zagreba i naklade Golden marketing Tehnika knjiga, Novinarski dom u Zagrebu, 22. sijenja 2009.

Drago Roksandi Rije poslije Povodom izlaska iz tiska hrvatskoga izdanja knjige akademika Sime irkovia Srbi meu europskim narodima (Zagreb: Golden marketing Tehnika knjiga, 2008) odran je Okrugli stol Sinteza srpske povijesti kao izazov hrvatskoj i srpskoj historiografiji i kulturi (Novinarski dom u Zagrebu, etvrtak, 22. sijenja 2009) u organizaciji Centra za komparativnohistorijske i interkulturne studije Filozofskoga fakulteta Sveuilita u Zagrebu, Vijea srpske nacionalne manjine grada Zagreba i naklade Golden marketing Tehnika knjiga. U njegovu su radu sudjelovali (abecednim redoslijedom): prof. dr. sc. Damir Agii (Filozofski fakultet u Zagrebu), prof. dr. sc. Mladen Ani (Sveuilite u Zadru), prof. dr. sc. Neven Budak (Filozofski fakultet u Zagrebu), prof. dr. sc. Milorad Pupovac (Filozofski fakultet u Zagrebu), prof. dr. sc. Radivoj Radi (Filozofski fakultet u Beogradu), Ilija Rani (izvrni urednik, Golden marketing Tehnika knjiga), prof. dr. sc. Milan Ristovi (Filozofski fakultet u Beogradu), prof. dr. sc. Drago Roksandi (Filozofski fakultet u Zagrebu, urednik izdanja) i prof. dr. sc. Nikola Samardi (Filozofski fakultet u Beogradu). Radom Okrugloga stola su moderirali Ilija Rani i prof. dr. sc. Drago Roksandi. U njegovu je radu trebao sudjelovati i prof. dr. sc. Ivo Banac, ali je bio sprijeen te je unaprijed dostavio svoje priopenje. Zdravstvenim je razlozima bio sprijeen i akademik Sima irkovi, koji se sudionicama/sudionicima Okrugloga stola obratio pisanom porukom. Ovaj je skup bio pripremljen i s unaprijed pripremljenim dvjema publikacijama. Jedna od njih Prilozi za Okrugli stol Sinteza srpske povijesti kao izazov hrvatskoj i srpskoj historiografiji i kulturi sadrava priloge S. irkovia, D. Agiia, M. Ania, I. Banca, N. Budaka, R. Radia i N. Samardia, a druga je Dijalog s povodom / Srbi meu europskim narodima, koja je opsean razgovor D. Roksandia sa S. irkoviem (vidjeti: Dijalog s povodom 1, Centar za komparativnohistorijske i interkulturne studije Filozofskog fakulteta u Zagrebu i FF press, 2009). Redakcija Radova Zavoda za hrvatsku povijest je na prijedlog prireivaa Okrugloga stola odluila objaviti priopenja s Okrugloga stola. Potrebno je napomenuti da su priopenja R. Radia, M. Ristovia, D. Roksandia i napose N. Samardia u konanici dostavljena u izmijenjenom obliku. Drugi su autori ostali pri dostavljenim priopenjima. Budui da je ovo prvi put da se s ovako vanim povodom pojava hrvatskoga izdanja sinteze srpske povijesti, k tomu djela jednoga od najutjecajnijih ivuih srpskih povjesniara u hrvatskoj strunoj i kulturnoj javnosti raspravljalo o pitanjima koja ona otvara, za
433

RADOVI - Zavod za hrvatsku povijest, vol. 41, 2009.

str. 433-476

oekivati je da e tiskanje ovih priloga biti dodatan poticaj nastavku diskusije o pitanjima za koje su i hrvatska i srpska historiografija nesumnjivo vrlo zainteresirane. Na koncu, za nadati se da e u skorijoj budunosti u Beogradu biti tiskano izdanje sinteze hrvatske povijesti koja e biti djelo hrvatskoga povjesniara. Zagreb, 27. travnja 2009. *** Sima irkovi Pisana poruka sudionicima Okrugloga stola Srbi meu europskim narodima Potovane koleginice i kolege, umesto da vas sretnem i lino pozdravim, prisiljen sam da vam se na ovaj nain obratim. Pokazalo se, naalost, da je moj optimizam bio nerealan. ao mi je utoliko vie to sam svestan da je izdava, Golden Marketing Tehnika knjiga, pored toga to je okupio odlian tim strunjaka, koji su se trudili oko hrvatskog izdanja, uloio napore da i predstavljanje knjige prevazie uobiajene okvire i okupi ljude ije rei imaju teinu. Oseam potrebu da zahvalnosti izdavau dodam i zahvalnost svim uesnicima, koji su se na poziv organizatora nali danas na okupu, posebno onima koji su poneli i odreeni teret utoliko to su pisali i to e govoriti o knjizi. Panjom koja je knjizi ukazivana tokom pripreme i sada, po izlasku pred itaoce, duboko sam dirnut i pitam se da li takvu panju zasluujem. Knjige ove vrste ne bi trebalo da imaju dugi vek; prirodno je da sami autori ele da budu prevaziene i zamenjene novim u kojima e biti otelovljen sav napredak istraivanja. Jer, i u razvoju nae discipline smenjuju se koraci, periodu istraivakih priloga slede pogledi na celinu, koji e usmeriti istraivanja ostvarivana do sledee sinteze itd. Prireujui knjigu, kojoj ste posvetili panju, nastojao sam uvaiti ono to su uradili prethodnici iz nekoliko generacija, ali i primeniti ono to se u meuvremenu pojavilo novo u svetu, u metodima, pristupu, temeljnosti kritike, konceptima, kriterijima. S obzirom na godine bilo bi nerealno da obeam da u iskoristi ono to se bude proitalo i ulo za mene je kasno ali lini momenat tu i nije bitan, ve problemi, teze, reenja, novine, koje se pojavljuju u ovoj vrsti publikacija, a mogu biti osporavani ili potvrivani u daljem razvoju nauke. Sa eljom da knjiga sa diskusijom, koja e je pratiti, makar malo doprinese daljem razvoju istoriografije kod nas, srdano pozdravljam sve uesnike. Beograd, 20. januara 2009. *** Damir Agii O knjizi Srbi meu europskim narodima Pripadam generaciji koja je studirala polovicom osamdesetih, a u povjesniarski ceh ulazila na prijelazu u devedesete, dakle ve u doba uznapredovale jugoslavenske krize i nagovjetaja rata to nas je uskoro nakon toga zadesio. Za studija su nam povremeno
434

Rasprave

dolazili beogradski profesori i drali predavanja, jednako kao to su neki nai profesori gostovali na beogradskom sveuilitu. Ne sjeam se tono je li meu naim gostima bio i profesor Sima irkovi; mislim da jest, da sam ga imao prilike sluati negdje 1984. ili 1985. godine ili neto kasnije. U svakom sluaju, na drugoj sam godini studija navedene godine uo za njega. Upoznao sam ga posredno, itajui njegove lanke i knjige o srednjovjekovnoj povijesti Srbije i Bosne i Hercegovine. U moje se vrijeme ispit iz srednjovjekovne povijesti naroda bive Jugoslavije spremao dugo i ozbiljno, a profesor Kampu osobito je inzistirao na itanju izvora i ire literature, a ne samo udbenika i prirunika. Drugi sam se put s irkoviem, i ovaj put posredno, susreo na Interliberu prije nekih sedam ili osam godina: u rukama sam drao impozantnu Enciklopediju srpske istoriografije, knjigu velikoga formata, koja me je privukla svojom ve na prvi pogled ozbiljnou pristupa. Na moju veliku alost, odbila me cijenom; ako se dobro sjeam stajala je negdje oko sto eura. Gospodin koji ju je nudio pravdao se njezinom visokom cijenom i u samoj Srbiji, a usto i veliinom i znaenjem same knjige, kao i imenom glavnoga urednika. Znao sam da Sima irkovi ulazi meu one srpske povjesniare koji su pruali otpor tada prevladavajuem politikom miljenju u Srbiji i da se nikako ne slae s reimom, da su njegovi pogledi usmjereni u pravcu demokracije i ljudskih prava, odnosno da se u svome radu profesor vodi prije svega znanstvenim i strunim kriterijima. Ne mogu opisati koliko mi je danas ao to nisam riskirao tih sedamsto-osamsto kuna i kupio irkovievu Enciklopediju. Moja kasnija relativno intenzivna potraga za kakvim antikvarnim primjerkom jo nije urodila plodom. Pouen iskustvom s Enciklopedijom, prije dvije ili tri godine bez premiljanja sam kupio irkovieve Srbe meu europskim narodima, knjigu za koju sam unaprijed vjerovao da je vrijedi imati. Prelistavi je, proitavi uvodni dio te nekoliko kratkih ulomaka o kraju devetnaestoga i poetku dvadesetoga stoljea, odloio sam je na policu u spavaoj sobi. Dugo mi je stajala uz uzglavlje, ali su pree obveze dovele do toga da je na kraju nisam proitao u originalu na srpskome, nego, evo, na hrvatskom jeziku u prijevodu Ante Baia. Potvrdilo se moje oekivanje da je rije o vrijednoj i vanoj knjizi. Osobito je vaan uvodni dio knjige: dva predgovora i uvod s podnaslovom Vrijeme, prostor, ljudi u kojem irkovi objanjava svoje polazne premise o slinosti povijesnoga razvoja Srba i njihove povijesti s ostalim narodima u Europi: Slinost se ne ograniava samo na spoj antike i slavenske komponente, analogan spoju romanske i germanske u razvoju Zapadne Europe, na rast i procese integracije; slina su i kulturna i intelektualna sredstva pomou kojih se izgraivala svijest skupina o sebi, o onome to ih je dralo na okupu i osiguravalo im identitet i trajnost. Naravno, svjestan je injenice da, osim slinosti i paralelizama s europskim razvojem, u srpskoj povijesti kao, uostalom, u povijesti cijeloga Balkana postoje i neke posebnosti, prije svega diskontinuitet izazvan osmanskim osvajanjima i ukljuivanjem prvotnoga prostora Srba u Osmansko Carstvo. U tom razdoblju, vie stoljea, Srbi nisu imali vlastite drave, pa irkovi odbacuje neka starija miljenja koja su veliala znaenje i ulogu drave istie da mnoge injenice iz srpske povijesti pokazuju kako su za srpski narod bila znaajna i razdoblja bez drave, kao i dijelovi naroda koji su se nali izvan drave u vrijeme kada je ona postojala (u devetnaestom stoljeu). Svoje vienje povijesnoga razvoja Srba irkovi je podijelio u osam poglavlja, dajui sustavan pregled srpske povijesti od antikoga naslijea do suvremenoga doba. Autorova je usmjerenost prema modernom pristupu tumaenja povijesti i odmak od iskljuivo politike povijesti i povijesti vladajuih slojeva vidljiv ve iz samih naslova tih osam
435

RADOVI - Zavod za hrvatsku povijest, vol. 41, 2009.

str. 433-476

poglavlja (Antiko naslijee, Dinastija svetoga korijena, Izmeu kria i polumjeseca, Sultanovi tienici, Nastajanje modernoga kranskog drutva, U razdoblju demokratskih revolucija, Za nacionalnu dravu i protiv nje, Svi Srbi u jednoj dravi), kao i naslova potpoglavlja, primjerice: Stabilnost na kunji, Kontinuitet kao ideal, Kronika propadanja, Bjeanja, preseljavanja, naseljavanja, Poeci europeizacije, Ustavnost i parlamentarizam na provjeri, Stradanje i uskrsnue itd. Sima irkovi pokuava proniknuti u samu sr sloenih povijesnih procesa i zbivanja u kojima su Srbi akteri tijekom proteklih tisuu i vie stotina godina. Njegove su analize dublje i sadrajnije to se tie starijih razdoblja, osobito srednjega i ranoga novog vijeka, a neto su krae kad je u pitanju moderno i suvremeno razdoblje. Srednjemu i ranomu novom vijeku posveeno je pet poglavlja, devetnaestom stoljeu dva, a dvadesetom tek jedno. Ili, u stranicama teksta: srednji vijek zauzima stotinjak stranica, rani novi vijek i devetnaesto stoljee po sedamdesetak, a dvadeseto stoljee samo 36 stranica. To nije udno ako znamo da je autor medievist, jedan od najboljih poznavatelja srpskoga srednjeg vijeka. Ovime ni najmanje ne elim osporiti niti umanjiti irkovieve rezultate kad se radi o modernoj i, osobito, suvremenoj srpskoj povijesti. Ne, naprosto izraavam aljenje to autor nije na raspolaganju imao vie prostora da prikae razvoj Srba u moderno doba, poglavito u dvadesetom stoljeu. U pitanju su zbivanja i procesi koji su doveli do suvremene jugoslavenske krize i ratova na podruju bive Jugoslavije te stoga sigurno pobuuju veliko zanimanje. Ovdje u ukratko prikazati tek neke glavne naglaske to ih irkovi daje o dva posljednja stoljea povijesti Srba. Cijelo je poglavlje u kojem govori o zbivanjima i procesima u prvoj polovici 19. stoljea na autor naslovio: U razdoblju demokratskih revolucija. irkovi tu rabi Rankeov pojam revolucija za borbu Srba protiv osmanske vlasti na poetku 19. stoljea, ali ga stavlja u navodnike: srpska revolucija. Istie da se taj naziv moe opravdati jer su Srbi uistinu izvojevali nacionalno osloboenje, ali se isto tako nije radilo o jednom trenutnom dogaaju ve o nizu zbivanja, odnosno o tridesetogodinjem procesu u kojem je Karaorev ustanak tek jedan dogaaj na koji se nastavljaju prozaine godine Miloeve despotske vladavine. U tom razdoblju Srbija stjee autonomiju i poinje se modernizirati: jaka vlast kneza, gospodara i domaina, imala je i drugu stranu: njegovo trajno nastojanje da podanicima olaka ivot, iskorijeni loe obiaje i uvede novine kojima se poboljava nain privreivanja i ivljenja. Primjerice, knez Milo poticao je uzgajanje krumpira, obnovu vinograda i uvoenje novih poljoprivrednih kultura, vrio uoravanje odnosno regulaciju naselja i uvodio druge modernizacijske mjere. U tom je kontekstu on pozitivna osoba srpske povijesti, za ije se vladavine osim vidljivih politikih uspjeha zemlja modernizira i poveava se broj stanovnika te iri obradivo zemljite. Broj stanovnika Srbije se od 1815. do 1841. gotovo udvostruio. Poglavlje o povijesti druge polovice 19. i poetka 20. stoljea irkovi je naslovio Za nacionalnu dravu i protiv nje. U tom se razdoblju mnoe promjene na politikom i ideolokom planu, dok je na polju materijalne stvarnosti, odnosno u privrednom ivotu, napredovanje usporeno. Na planu ideja u Srbiji se zapaa velika ivost, istie irkovi, a nove ideje osobito donose mladi koji su bili upuivani na kolovanje u inozemstvo budui da Srbija jo nema vlastito sveuilite. Dio tih mladih ljudi vraa se kui s novim pogledima i kritikim stajalitem o reimu i stanju u zemlji, a osobito su vani oni mladci koji donose liberalne ideje ime potiu na borbu protiv samovolje vlasti, na ustavnost i zakonitost te veu ulogu narodnog predstavnitva u politikom ivotu. U isto vrijeme
436

Rasprave

u Srbiju stiu i socijalistike ideje, ak prije industrije i radnitva. I liberali i socijalisti zalau se za iroko narodno prosvjeivanje. Uvodi se obveza pohaanja osnovne kole za svu djecu, a muka se mlade dodatno podvrgava domovinskom odgoju u vojsci. irkovi istie da modernizirana drava druge polovice XIX. stoljea ima uvjete za djelovanje poput talionice u kojoj se odlijeva moderna nacija naravno, moderna srpska nacija u Kneevini/Kraljevini Srbiji. S druge strane, Srbi u Austriji, odnosno Ugarskoj, bili su u opasnosti od odlijevanja u maarski politiki narod/naciju, pa su svoju energiju morali usmjeravati u pravcu otpora maarizaciji i ouvanja srpske narodnosti. Dakle, dio se Srba zalagao za nacionalnu (srpsku) dravu, dok je drugi dio bio protiv takve (maarske) drave. Iz ovoga razdoblja potjee i jedna velika i dugotrajna razlika izmeu Srba iz Srbije i Srba preana: Dok je dio Srba teio da se izgradi i uvea njihova nacionalna drava, drugi se dio svim snagama otimao asimilatorskoj politici nacionalne drave, gradei i odravajui ustanove graanskog drutva. Razliit odnos prema dravi i graanskom drutvu postat e dio mentaliteta i djelovat e dugo nakon to nestanu granice izmeu drava. Godine 1918. napokon su nestale granice koje su stoljeima razdvajale srpski narod te se ostvario ideal kojem su teili brojni narataji Srba svi su se nali u sklopu iste drave, Kraljevine SHS. No, posljedice duge povijesne razdvojenosti Srba, jo od propasti njihove srednjovjekovne drave i razdoblja brojnih seoba izazvanih osmanskim napredovanjem, kao i kasnijim ratnim sukobima izmeu Austrije i Osmanskoga Carstva, nisu se mogle prevladati niti brzo, niti djelotvorno, pogotovo ne u potpunosti. Novonastala je drava bila nestabilna: u sebe je ukljuila vie dijelova koji nisu bili povezani ni u pravnom pogledu, ni kulturno, ni na gospodarskom planu, iji se stanovnici meusobno nisu poznavali, a morala se boriti za meunarodno priznanje, provesti izbore te smiriti socijalne sukobe koji su je ugroavali. U toj su dravi Srbi nadalje ostali prostorno razdvojeni i izmijeani s drugim narodima, istie irkovi. Poela se stvarati zasebna crnogorska nacija, jaala je makedonska posebnost, Srbi u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini suoavali su se s dvojbom na iju se stranu opredijeliti i komu se prikloniti: srpskome dravnom sreditu ili pak svojem uem (nesrpskom) okruenju. Voa hrvatskih Srba Svetozar Pribievi se nakon niza godina pristajanja uz centralizam na kraju ipak okrenuo suradnji te s Radievim hrvatskim blokom stvorio koaliciju. Srbi zapravo, istie irkovi, nisu zavrili svoju nacionalnu integraciju niti u prvoj, a niti u drugoj Jugoslaviji. Pokazalo se da prepreke toj integraciji ni izdaleka nisu bile granice, koliko razlike nastale zbog nejednakih uvjeta razvoja uslijed razdvojenosti tim granicama, to jest razlike izmeu Srba iz Srbije i Srba iz drugih krajeva, Vojvodine, Hrvatske, Bosne i Hercegovine, Crne Gore i drugdje. irkovi naglaava da su Srbi u prvoj Jugoslaviji veim dijelom teili stvaranju posebne jugoslavenske nacije, a njihove elite nisu shvaale potrebu da se nastave i prodube integracijski procesi meu samim srpskim narodom. Stoga je meu Srbima dolo do podvajanja na dvije grupe: na pristae jugoslavenstva i uvare srpske tradicije. Ta je podjela u doba socijalizma takoer postojala (u Srbiji su mnogi smatrali da su ustrojem federalnih republika u socijalistikoj Jugoslaviji upravo Srbi najvie oteeni), ali je na neko vrijeme bila zapretana. Ponovno je buknula u najnovije doba, a pokazuje se aktualnom sve do danas. Kao humanist i ovjek iroka obzorja, irkovi je posve svjestan loega imida koji su Srbi u svijetu imali u posljednjem desetljeu dvadesetoga stoljea kao i injenice da nisu primjereno reagirali na jugoslavensku krizu pa zato i snose tragine posljedice: Znatni dijelovi srpskog naroda iskorijenjeni su s podruja na kojima su stoljeima ivjeli (dijelovi
437

RADOVI - Zavod za hrvatsku povijest, vol. 41, 2009.

str. 433-476

Hrvatske, Dalmacije, Bosne, Kosovo i Metohija). Srbija je preplavljena stotinama tisua izbjeglica, od kojih su se rijetki vratili na svoja ognjita. Jugoslavija i Srbija vie nisu imale utjecaj na razvoj Kosova i Metohije (). (U meuvremenu je vei dio meunarodne zajednice priznao neovisnost Kosova). Hrvatske e itatelje sigurno zanimati to irkovi pie u potpoglavlju Stradanje i uskrsnue, odnosno o razdoblju Drugoga svjetskog rata. Njegov je diskurs i ovdje prije svega znanstven i kritian. irkovi ne licitira brojkama oko rtava Jasenovca i drugih ustakih logora, on istie da su rtve ustake strahovlade uz Srbe, idove i Rome bili i hrvatski protivnici reima. Ukratko su predstavljeni uvari kontinuiteta Jugoslavije kralj i izbjeglika vlada, odnosno Tito i komunisti i njihovi pokreti otpora, etnici i partizani, koji su isprva traili putove suradnje, ali su se potom otro sukobljavali. Na kraju je prevladao partizanski pokret, koji se okrutno istie irkovi obraunao sa sudionicima okupacijskoga reima, strijeljajui ih po gradovima u velikom broju bez suenja, a onda: Na samom kraju rata u graninom podruju Austrije masovno su uniteni ostaci raznih protivnika koji su se povlaili s Nijemcima. Meu njima je bio i znatan broj Srba. irkovi dakle, iako izrijekom ne spominje ni naziv toga austrijskog pogranija, ni injenicu da su kod Bleiburga u najveem broju stradali Hrvati to e mu ovdje neki zasigurno zamjeriti kao ozbiljan propust ipak ne preskae spomenuti to strano mjesto bespravlja i velikoga stradanja ljudi nakon to je rat zapravo ve zavrio. Sima irkovi je uistinu dobar stilist. Njegove su reenice jezgrovite, misao jasna, tvrdnje utemeljene i dobro argumentirane. Knjiga je popraena s desetak karata i mnotvom ilustracija koje vizualiziraju autorov tekst te pomau boljem razumijevanju problematike. Knjiga sadri opirnu bibliografiju izabranih djela te kazala (imensko i pojmovno), to omoguuje zainteresiranim itateljima da pronau dodatnu literaturu, odnosno olakava itanje knjige. Zakljuujui svoje izlaganje o povijesnom razvoju Srba, irkovi odbacuje iskljuiv stav koji je relativno est u dananjoj Srbiji: da su nakon raspada Jugoslavije Srbi vraeni stoljee unatrag, tj. na razdoblje s poetka 20. stoljea. Na autor dobro uoava da to nije tako jer je dananje stanje u Europi i svijetu bitno razliito od onoga otprije sto godina: Europa vie nije podijeljena na dva bloka, nego se ujedinjava te oekuje da joj se u tom ujedinjavanju prikljui i preostalih nekoliko drava, meu njima i Srbija: Dugorono gledano, Srbija i drave u kojima Srbi ive kao manjina, nastoje postii isti cilj, dobrovoljno se podvrgavajui naelima modernog svjetskog poretka. Ni granice nisu nepropusne, niti imaju znaenje kao oko 1900. godine. irkovi istie vanu injenicu da Srbima danas vie ne predstoje borbe za osloboenje i ujedinjenje, kakve su ih oekivale prije jednoga stoljea, nego zadatak da obnove prekinute veze sa susjedima, europskom i svjetskom zajednicom. Posve se slaem s tim miljenjem. Upravo je to smjer koji u skorijoj budunosti moe donijeti neko normalno rjeenje duboke krize u koju su prije dvadesetak godina zapali odnosi izmeu Srba i njihovih susjeda. irkovieva knjiga nesumnjivo moe i hoe posluiti boljem upoznavanju srpske povijesti meu Hrvatima. Ona to moe uiniti i meu samim Srbima jer rui mnoge stereotipe i mitove. Uostalom, skora e budunost vjerojatno pokazati hoe li srpski politiari i narod u cjelini smoi snage i naina da ostvare obnovu prekinutih veza sa susjedima. Kad u tome napokon uspiju, imat e koristi i jedni i drugi, i Srbi i njihovi susjedi, dakle i mi u Hrvatskoj. Ili smo irkovi i ja previe optimistini? ***
438

Rasprave

Mladen Ani Nevolje s nacionalnom povijeu Proces profesionalizacije akademskoga bavljenja povijeu, otpoet sredinom 19. stoljea, proveden je u znaku stavljanja te djelatnosti u slubu nastajue apsolutne moderne drave (drave/nacije), i to kroz patronat i nadzor te iste drave nad akademskim institucijama koje su poele masovno upoljavati povjesniare i organizirati njihovo kolovanje. No, iz toga ne bi valjalo zakljuiti kako u ranijim razdobljima nije bilo izravnoga nexusa izmeu politikoga polja i akademskoga istraivanja prolosti. Valja se ovdje prisjetiti samo primjera povjesniara koje se smatra utemeljiteljima moderne hrvatske historiografije: Mavra Orbinija, Jurja Rattkaya, Ivana Luciusa-Luia i Pavla Rittera Vitezovia. Sva su etvorica, naime, poznati po tome to su (manje ili vie) studiozno postupali s vrelima na kojima su oblikovali svoju naraciju i sva su etvorica ostavili za sobom sintetika djela koja e kasnije sluiti kao temelj i referentne toke u izgradnji moderne akademske historiografije. Ono na to se u pogledima na njihovu djelatnost nije obraala posebna pozornost jest vana injenica da su sva etvorica svoja sintetska djela pisali u vrlo specifinim sklopovima povijesnih okolnosti iz kojih su, u najmanju ruku, dolazile i praktine pobude za istraivanje i pisanje. Tako je Orbinijevo djelo Kraljevstvo Slavena, krajem 16. i poetkom 17. stoljea, nastalo u sklopu (tada nerealistinih) planova za podizanje ustanaka i oslobaanje krajeva koji su od 14. i 15. stoljea bili uklopljeni u Osmansko Carstvo. Cijeli je autorov postupak praktino uklopljen u te planove nastojanjem da se rekonstruiraju predosmanske politike tvorbe toga prostora s neizgovorenim ciljem njihove restauracije nakon protjerivanja osmanskih snaga. Zamiljeni pothvat, usredotoen na Dubrovnik, imao je dodatnu dimenziju u oblikovanju povijesti toga grada perom Jakova Lukarevia, pri emu je taj sjajni grad, barem to se tie samih Dubrovana, oito trebao predstavljati politiko sredite nakon uspostave starih, predosmanskih zemalja.1 Sjajna povijest (Slavena u cjelini i Dubrovnika napose) u takvu je misaonu sklopu trebala pruiti legitimaciju, kako pred svijetom, tako i samim sudionicima pothvata, od Dubrovana do voa planiranoga ustanka.2 Neto, iako ne posve drugaije okolnosti stoje i iza povjesniarskih pothvata Jurja Rattkaya i Ivana Lucius-Luia. Njihova se naime djela uklapaju u (takoer nerealistine) politike planove hrvatske politike elite 17. stoljea, brae Nikole i Petra Zrinskih i njihova roaka Frana Krste Frankopana, koji e svoj konaan iskaz dobiti u neuspjeloj uroti u kojoj e urotnici izgubiti i posjede i ivote. Rattkay i Lui predstavljaju, za pogled iz znatno kasnije perspektive, zapravo sredinje toke znatno veega kruga povjesniara koji su s vie ili manje umijea i ara nastojali priskrbiti povijesni legitimitet i time simboliki kapital (buduim) urotnicima (poglavito Zrinskima), pa susljedno tomu i njihovim politikim zahtjevima. Opisujui djelovanje cijeloga toga kruga prije tridesetak godina, Miroslav je Kurelac zakljuio kako je svrha pisanja Marka Forstalla, tajnika bana Petra Zrinskoga i
1

Vidi: Stjepan OSI Nenad VEKARI, Dubrovaka vlastela izmeu roda i drave: Salamankezi i sorbonezi, Zagreb Dubrovnik, 2005, 20 i dr.; Zrinka BLAEVI, Ilirizam prije ilirizma, Zagreb, 2008, 157 i dr. O tome da je legitimacija potrebna i onima koji se na nju pozivaju, vrlo uvjerljivo govori Rodney BARKER, Legitimating Identities. The Self-Presentations of Rulers and Subjects, Cambridge, 2001. 439

RADOVI - Zavod za hrvatsku povijest, vol. 41, 2009.

str. 433-476

logistiki te organizacijski sredinje figure cijeloga kruga, bila istaknuti rod Zrinskih kao takav, a u usporedbi s ostalim hrvatskim plemikim obiteljima kao najodliniji, onaj koji od najdavnijih vremena s najduljim kontinuitetom nosi atribute suverena poput pravih potomaka hrvatskih kraljeva te naglasiti da su Zrinski od vajkada kneevskog kraljevskog roda, a kao banovi (pro-reges) izjednaeni s kraljevima u samostalnom vrenju vlasti.3 Konano, Pavao Ritter Vitezovi djeluje i pie poetkom 18. stoljea u posve drugaijim okolnostima nakon to su doista osmanske snage protjerane s dijela ozemlja koje su osvojile jo u 16. stoljeu. U tim novim okolnostima kljuno pitanje postaje ono kako urediti nedavno osloboene krajeve, a Vitezoviev se stav jasno razaznaje ve na razini naslova njegova najvanijega djela Oivljena Hrvatska. Ono zrcali (implicitno) planove hrvatske drutvene elite koja od habsburkoga dvora oekuje da joj pravedno vrati ono to su im Osmanlije davno oduzeli.4 Sa svime time hrvatski akademski povjesniari 17. i 18. stoljea pripadaju matici duhovnih i intelektualnih europskih gibanja; obrazovani povjesniari toga doba redovito su angairani od vladarskih dvorova ili pak od oporbenih skupina plemikih elita, zaposleni traenjem povijesnih argumenata za njihove politike planove.5 Novost je profesionalizirane akademske historiografije 19. stoljea u odnosu na to starije stanje institucionaliziranje profesionalnoga djelovanja kroz sveuilinu formu i jasni fokus na novonastalu (ili novonastajuu) naciju. U tom se sklopu historiografija sve vie oblikuje kao nacionalna disciplina, a njezin vrhunski iskaz postaje povijest nacije, teleoloka velika pripovijest koja legitimira i naturalizira svaku pojedinu nacionalnu dravu (ili politiki projekt za njezino stvaranje), a time i ukupni poredak i sustav nacionalnih drava onodobne (i dojueranje) Europe. Sve nevolje koje proizlaze iz toga pristupa, poput one da se etvoricu spomenutih povjesniara naknadno pretvori u pisce nacionalne povijesti, postale su jasnijima kako zahvaljujui promjenama realnih okolnosti u kojima ivimo, tako i s diversifikacijom historiografije (premjetanjem teita s politike na drutvenu povijest) te, s time usko povezanoj, autorefleksiji samih povjesniara tijekom posljednjih nekoliko desetljea.6 Bez uputanja u irinu problema, ovdje e biti dostatno upozoriti na neke temeljne znaajke
3

Miroslav KURELAC, Prilog Ivana Lucius-Luia povijesti roda Zrinskih i njegove veze s banom Petrom Zrinskim, Zbornik Historijskog zavoda JAZU, 8 (1977), 110. Izvanredan pogled na historiografske koncepcije Jurja Rattkaya, dodue iz drugaije perspektive, vidi u: Sndor BENE, Ideoloke koncepcije o stalekoj dravi zagrebakoga kanonika, u: Juraj RATTKAY, Spomen na kraljeve i banove Kraljevstava Dalmacije, Hrvatske i Slavonije, Zagreb, 2001. Jo uvijek najvrjednije djelo o Ivanu Lucius-Luiu jest: Miroslav KURELAC, Ivan Lui-Lucius, otac hrvatske historiografije, Zagreb, 1994. Djelu Pavla Rittera Vitezovia posveena je izvanredna monografija: Zrinka BLAEVI, Vitezovieva Hrvatska izmeu stvarnosti i utopije, Zagreb, 2002. Tek kao primjer kako se i na koji nain koriste profesionalni povjesniari u sukobu habsburkih vladara i nizozemskih stalea vidi: Geert VAN DEN BOSSCHE, Historians as Advisers to Revolution? Iamgining the Belgian Nation, History of European Ideas, 24 (1998) 3. Rezultate te autorefleksije vidi prema: Stefan BERGER Mark DONOVAN Kevin PASSMORE (ur.), Writing National Histories: Western Europe since 1800, London New York, 1999; Stefan BERGER (ur.), Writing the Nation: A Global Perspective, Basingstoke New York, 2007, te Claire NORTON (ur.), Nationalism, Historiography and the (Re)Construction of the Past, Washington DC, 2007.

440

Rasprave

koje su obiljeile pristup i rezultate nacionalne povijesti, kako ih ocrtava John Breuilly.7 On, naime, upozorava kako je nacija doista realan drutveni okvir povijesnoga gibanja tek od kraja 18. stoljea (a i to, naravno, ne svugdje), ostavljajui otvorenim pitanje koji okvir tomu gibanju postaviti prije toga vremena. Odgovor na takvu dvojbu nije jednostavan s obzirom na injenicu da je za ljude koji su ivjeli izmeu 4. i 18. stoljea u Europi, kako to uvjerljivo dokazuje Karl Ferdinand Werner, svijet politike i religije bio upravljan od Boga, preko njegove Crkve i vladara koje je legitimirala Boja volja i njegova Crkva.8 U takvim su okolnostima arene drutvenoga djelovanja bile oblikovane u irokome rasponu od imperijalnih sustava, preko dinastikih kraljevstava i niih relativno samostalnih upravnih jedinica, sve do razine razdrobljenih posjeda te na kraju crkvenih upa i seoskih zajednica.9 Odabir okvira istraivanja i naracije o prolosti u takvim je okolnostima odreen sukladno postavljenim ciljevima, pri emu se opet vraamo Breuillyju koji na istome mjestu tvrdi kako se ipak moe prilino jasno razluiti nacionalistika od historiografije koja naciju tretira kao okvir istraivanja i naracije. Dok druga tek podlijee prirodnom odbiru nacije kao okvira razlaganja i pri tomu zadrava formu znanstvenoga diskursa, prva je jasno obiljeena ponajprije tretiranjem nacije kao trajne i stabilne kategorije i k tomu aktera povijesti, a potom i jasno raspoznatljivom ukotvljenou promatraa u sadanjost i okrenutost budunosti, to onda odreuje prosudbu prolosti prema logici ne kako je bilo nego kako je trebalo biti.10 Usmjeri li se sada pogled na podruje koje nas zanima, naravno opet iz kuta nacionalne povijesti, stvari postaju jo sloenije. Rije je o ozemlju na kojemu se od 9. stoljea nadalje susreu i proimaju i imperijalni sustavi i iz njih oblikovane kulture, ali i o podruju na kojemu su se nacije oblikovale nejednakim ritmom i u znakovitom zakanjenju u odnosu na europska gibanja. Doda li se tomu da je tijekom 20. stoljea na tome podruju ak etiri puta stubokom mijenjana forma dravnopravne organizacije i da je proces stvaranja drava/nacija okonan tek na samome ishodu stoljea, postaje jasno kako je i zato u takvim okolnostima teko pisati nacionalnu povijest u bilo kojoj formi. ***

John BREUILLY, Nationalism and Historians: Some Reflections. The Formation of National(ist) Historiographical Discourse, u: NORTON (ur.), Nationalism (...), 18-19. 8 Karl Ferdinand WERNER, Nascita della nobilt: Lo sviluppo delle lite politiche in Europa (izv. Naissance de la noblesse. Lessor des lites politiques en Europe), Torino, 2000, 32. 9 Magistralno djelo koje ocrtava nain fragmentacije i iz njega izvedene oblike drutvene organizacije srednjovjekovnoga svijeta predstavlja Susan REYNOLDS, Kingdoms and Communities in Western Europe 900-1300, Oxford, 1996. 10 Ralambu dvaju jasno nacionalistikih sinteza nacionalne povijesti (Dragutina Pavlievia i Mustafe Imamovia) vidi u: Mladen ANI, to svi znaju i to je svima jasno: Historiografija i nacionalizam, Zagreb, 2008, 81 i dr.
7

441

RADOVI - Zavod za hrvatsku povijest, vol. 41, 2009.

str. 433-476

Ivo Banac O knjizi Sime irkovia Srbi meu europskim narodima irkovieva knjiga znanstvena je sinteza povijesti Srba: od naseljavanja Slavena na Jugoistok Europe do raspada jugoslavenske drave. No, ona je mnogo vie od toga. Ovdje, doista po prvi put, imamo diferenciranu povijest nastajanja jedne moderne junoslavenske nacije iz niza posve raznorodnih elemenata i to pod vrlo odreenim okolnostima koje ukljuuju i posebno raznoliku religijsku povijest. irkovi je zadao smrtni udarac raznim esencijalistima, zapravo tvorcima modernih nacionalnih historiografija i njihovim nastavljaima koji su moderne identitete projektirali u daleku prolost te na taj nain stvorili jednu posve anakronu sliku prolosti. Zato je irkovievo djelo izuzetno relevantno i za hrvatsku historiografiju koja je s njime dobila stanovito ogledalo za posao koji sama mora obaviti. Sima irkovi je nedvojbeno najbolji srpski povjesniar naega doba. Svi stereotipi o suvremenoj srpskoj historiografiji lome se na njegovu primjeru. Ova tvrdnja uzimlje u obzir injenicu da se on, kao vrstan medievist, dosad nije ogledao u pisanju povijesti modernoga razdoblja. Ipak, moda upravo zato to je izuzetno i kritino poznavanje problema Srednjega vijeka prednost naspram dioptriji povjesniara specijaliziranih za Novi vijek, on se i ovdje pokazao majstorom struke. Imponira trezvenost njegovih prosudbi, primjerice kljuna reenica s kojom zavrava razmatranje Karadievih inovacija (naglasak na jeziku [tokavskom] umjesto religiji) u srpskom identitetu: Srpsko samoodreenje oscilirat e izmeu ta dva pola, nekad blie jednom, nekad drugom. Ni u razdoblju ekstremne sekularizacije, 1947.1990., pravoslavlje nije prestalo biti osnovnim obiljejem srpstva (str. 235). Ipak, moram upozoriti da u tekstu ima i potpuno neprihvatljivih formulacija. Primjerice, etniki se zloini ne mogu svesti na osvetu (str. 291), kao da etniki pokret, upravo poput ustakoga, nije imao i svoje vrlo odreene politike ciljeve (Moljevi), koji se nisu mogli realizirati bez danas bismo rekli etnikog ienja. Jednako tako, u Epilogu se moe nai niz diskutabilnih tvrdnji koje nisu u skladu sa smirenou glavnine teksta. Valjda je to dokaz da je teko oekivati konsenzus o kontroverznim pitanjima. Ova je knjiga bila namijenjena publici u zemljama engleskoga jezinog podruja, drugim rijeima, obrazovanom svjetskom itateljstvu. U tom smislu zadovoljava i potrebe hrvatskoga itateljstva, tim vie to je u Hrvatskoj drutvena potreba za ovakvim tivom upravo izuzetna. (Moram priznati da mi svi prevodilaki zahvati nisu prijali, posebno kad je rije o citatima i naslovima). Premda nije rije o udbeniku, knjiga e se zacijelo moi koristiti i u nastavne svrhe, kako u srednjim kolama, tako i na sveuilitima. *** Neven Budak O najnovijem pregledu srpske povijesti Pisanje jednosveanoga pregleda povijesti vlastitoga naroda uvijek je hrabro poduzee, jer autor mora biti svjestan, im uope zamisli takvu knjigu, da e se izloiti kritici, bez obzira na to kako knjigu koncipira i ma kako taj poduhvat privede kraju. Ako je knjiga
442

Rasprave

znanstveno utemeljena, kritina u promiljanju prolosti kojom se bavi, u pravilu e naii na osudu od onog dijela javnosti, a i od ponekog znanstvenika, koji od povjesniara oekuju ponavljanje ustaljenih mitolokih naracija, onoga to se u engleskom govornom podruju naziva the grand narative, pri emu povijest nekog naroda/nacije u pravilu poinje doseljavanjem i stvaranjem drave, emu, po mogunosti, slijedi ubrzano pokrtavanje. Pravila takvog pisanja nalau da se u odreenoj mjeri pomijeaju sjajne pobjede i tragini porazi, pogotovo u povijesti onih naroda koji se nisu pokazali naroito uspjenima u ouvanju vlastite drave ili u osvajanjima tuih. Ako takvih pobjeda ili poraza nije bilo, treba ih, po miljenju ljubitelja mitologije, izmisliti ili barem preuveliati ono to se stvarno dogodilo. Slava i patnja, pobjeda i rtva to su temelji na kojima se grade ideologije. Ideja o vlastitoj vanosti, makar i prolaznoj, tamo negdje u davno minulim stoljeima, hrana je pak svake nacionalne ideologije koja se ne moe osloniti na stvarnu vanost i snagu nacije koju nastoji legitimirati. Historiar, pak, koji svojem poslu prilazi kao ideolog, naii e ponekad na kritiku svojih kolega znanstvenika kojima su principi kritikoga pristupa povijesti vaniji od velianja nacionalne ideologije. Istina, takve su kritike rijetke, a i oni koji su im izloeni ne mare previe za njih, barem ne na ovim turbulentnim prostorima jugoistone Europe na kojima se jo donedavno prolou bavilo orujem jednako kao i perom, ali ipak autor mitomanske i nekritine povijesti moe na njih raunati kao na mogunost. Gotovo je suvino navesti da Sima irkovi nije autor koji bi srpsku povijest pisao kao kompilaciju mitolokih predloaka. Dovoljno je ograniiti se na srednjovjekovni dio njegove knjige, kao to sam ja uinio, da bi se vidjelo kako poznate mitologeme, poput traginoga poraza na Kosovu ili izdaje Brankovia, u ovome djelu neemo nai. Neemo nai ni prekomjerno uzdizanje vlastitoga na raun tuega, niti nekritino velianje pojedinih istaknutih pojedinaca. Napokon, valja istai i ono pitanje koje je u svim dosadanjim pregledima srpske srednjovjekovne povijesti u Hrvata izazivalo najvie reakcija (makar ne uvijek u pisanom obliku, niti u znanstvenoj diskusiji), a rije je o pripadnosti Dubrovnika. Iako nema sumnje da je Dubrovnik kroz cijelu svoju povijest tijesno vezan uz zalee te da je s hrvatskim prostorom prije 19. st. vezan uglavnom kulturnim vezama, a politikim samo u teoriji, ako uope, iz perspektive hrvatske nacionalne povijesti nema sumnje u to da je Dubrovnik oduvijek bio hrvatski. Jednako tako, srpska je povijesna znanost, a pogotovo povijest knjievnosti, Dubrovnik promatrala kao dio srpskoga prostora. Takva odnosa prema dubrovakoj prolosti u irkovievoj knjizi nema. On Dubrovnik spominje u onoj mjeri u kojoj je to nuno za razumijevanje pogotovo gospodarske, ali i drutvene i vjerske povijesti srpskih zemalja; meutim, ni u jednom trenutku ne pokuava taj grad, odnosno republiku, prikazati u bilo kojem smislu srpskima. Naravno, ne proglaava ih ni hrvatskima, pa je itatelju ostavljeno na volju da sam prosuuje onako kako misli da bi trebalo. S druge strane, iako je to pitanje otvoreno za diskusiju i podlono metodolokim shvaanjima svakoga pojedinog povjesniara, ne bih se sloio s irkovievim pristupom kada sklavinije izmeu Hrvatske i Srbije bez neke ograde pribraja srpskom etnikom korpusu. U najnovije vrijeme svaki autor povijesti nekoga naroda/nacije mora se suoiti s novom, u nas gotovo nepostojeom vrstom kritike. Postmoderna je rezultirala dekonstrukcijom bilo kakve ideje o nacionalnom ili etnikom kontinuitetu, to znai da zastupnici takvih gledita a priori odbacuju mogunost pisanja nacionalne povijesti iz jednostavnoga razloga to bilo kakve etnike/nacionalne zajednice nema kao pojave koja traje. Ako emo
443

RADOVI - Zavod za hrvatsku povijest, vol. 41, 2009.

str. 433-476

se zadrati samo na sadraju ove knjige a mogli bismo to rei za bilo koju drugu nacionalnu povijest, jednosveanu ili vietomnu Srbi ranoga srednjeg vijeka nisu isto to i Srbi razvijenoga srednjovjekovlja, odnosno Srbi u ranome novom vijeku ili Srbi danas. Ako srpsko ime u razliitim vremenskim razdobljima ima razliito znaenje, odnosno oznaava razliite sadraje, onda je nemogue pisati povijest Srba od stoljea sedmog do danas. Mogue je samo pisati povijest promjena toga pojma. Nedavno je i u nas objavljena Slovenska povijest Petera tiha i Vaska Simonitija, iji su autori namjerno izabrali taj naslov, umjesto, primjerice, Povijesti Slovenaca. No, iako je na taj nain napravljen znatan odmak od tradicionalnoga shvaanja nacionalne povijesti kao povijesti nacije, ipak je to i dalje konstrukt pri konstrukciji kojega se konstruira moda vie no prilikom konstruiranja drugaijih historiografskih konstrukata. Prethodna reenica namjerno je loe stilizirana. Takvom je postmodernistikom shvaanju povijesnoga razvoja, ini mi se, teko nai ozbiljne zamjerke. Pa i sam irkovi o tome govori u njezinu uvodu, iznosei svoja metodoloka naela s kojima se i postmodernisti (moda) mogu suglasiti. Meutim, na stranicama koje slijede Uvodu, odmah se vide sve tekoe s kojima se susree autor bilo koje ovakve knjige. Ako prihvatite metodoloko naelo po kojemu se pod istim imenom kroz povijest javljaju vrlo razliite drutvene skupine, onda povijest toga imena ne moe biti linearan, kontinuiran prikaz toga kako se od poetne skupine nositelja toga imena sve do danas razvijala nacija jer taj razvoj nije linearan. Osim toga, autori uglavnom pritom ne ostavljaju ak ni sumnju u to da je razvoj mogao tei i drugaije, a ako takvu mogunost ipak iznose, onda je ona uobliena samo u neku moguu katastrofu (u ovim krajevima u obliku osmanlijske invazije). Svaka nacionalna povijest, htjela ili ne htjela, sadri u sebi nunost razvoja koji vodi ka konanom cilju: naciji kakva postoji danas i iju povijest i objanjava zato jer ta nacija postoji. Moe li se ta zamka izbjei? Najlake bi bilo ne pisati nacionalnu povijest, ali je to, u okruenju u kojem ivimo i u kojem emo jo neko vrijeme ivjeti, obveza historiografije i zahtjev trita. Moda bi umjesto povijesti nacije trebalo pisati povijest regije. Naravno, u sluaju Srba koji ive ratrkani na velikom prostoru takav bi pothvat bio vrlo zahtjevan jer bi takva povijest ula u prostor mnogih dananjih nacionalnih povijesti. Ako bi se autor pak ograniio na sredinji srpski prostor, iz knjige bi ispali mnogi nositelji srpskoga imena u susjednim dravama. Ne bi li zapravo trebalo pisati povijest pojma Srbi i ograniiti se samo na nositelje toga imena? Mislim da bi to bio zanimljiv izazov za povjesniara bilo koje nacije, ali s vrlo neizvjesnim ishodom, kako u znanstvenom smislu, tako i to se tie recepcije takve knjige u javnosti. Napokon, kada je rije o cjelokupnoj koncepciji medievistikoga dijela irkovieve knjige, mislim da ona moe odlino posluiti svrsi onima koji trae saetu sliku i odreeni broj informacija o toj temi. Knjiga, ini mi se, odraava metodoloku razinu suvremene srpske historiografije. Mogli bismo se zapitati, je li nama susjedna povijesna znanost u posljednjih tridesetak godina uinila znaajniji metodoloki pomak, jer ako zanemarimo pojedine novosti na razini podataka i nacionalizmom neoptereeni pristup ostaje dojam da metodoloke rasprave voene u zapadnim povijesnim znanostima nisu ostavile previe traga u Srbiji. Dakako, pritom treba imati na umu mogunosti koje srpskim medievistima stoje na raspolaganju s obzirom na sauvanost izvornoga gradiva koje je daleko manje nego na Zapadu, pa ak i u Hrvatskoj, ali i karakter ove knjige nije takav da bi nuno zahtijevao znatno osuvremenjeni metodoloki pristup. No usprkos moguim primjedbama, ili bolje
444

Rasprave

reeno poticajima za raspravu, irkovieva je knjiga dobrodola na hrvatskom tritu koje ve dugo nije bilo obogaeno odmjerenim i pouzdanim pregledom srpske povijesti. *** Radivoj Radi Uravnoteena povesnica Srba Kao to meu istoriarima umetnosti vai nepisano pravilo da sveobuhvatne sinteze o povesti svetske umetnosti, poev od najranijih vremena, od crtea u peini Lasko s jedne, do likovnih umetnika koji danas izlau u galerijama Njujorka ili Pariza s druge strane, najbolje mogu napisati strunjaci za umetnost Renesanse tako se u pojedinim krugovima istoriara smatra da medievisti mogu na najcelishodniji nain napisati pregled itave prolosti jednog naroda. Pri tom se, naravno, ne gubi iz vida jednostavna injenica da ta prolost, osim srednjeg, obuhvata i razdoblja koja se prema tradicionalnim periodizacijama nazivaju stari, a zatim novi vek, ali i savremeno doba. Istoriari srednjeg veka takvo poverenje zasluuju ne samo zbog njihove metodologije, bruene na prouavanju i tumaenju oskudnih i fragmentarnih sauvanih izvora, koja podrazumeva gvozdenu logiku kritike istoriografije, ali i dragocenu tehniku uoptavanja, nego i zbog neophodnog smisla za jezgrovito i precizno izraavanje. Naravno, neophodno je da taj medievista dobro poznaje kako epohu koja mu prethodi, tako i razdoblja koja slede posle srednjeg veka. Ukoliko se saglasimo sa iskazanom tvrdnjom, a nema sumnje da postoje izvesni razlozi koji joj idu u prilog, sva je prilika da se u savremenoj srpskoj istoriografiji jedino akademik Sima irkovi mogao latiti poduhvata da napie jednu istoriju Srba koja bi obuhvatila itavu njihovu povesnicu. To znai razdoblje od njihovog doseljavanja na Balkansko poluostrvo, u prvoj polovini VII veka, do naeg vremena, odnosno do raspada Socijalistike Federativne Republike Jugoslavije, ranih devedesetih godina XX veka, dakle u irokom vremenskom luku od bezmalo etrnaest stolea. Dovoljno je samo ukazati na injenicu da je prof. irkovi istoriar ogromne erudicije i da ne bez razloga slovi kao na najbolji i najugledniji prouavalac srednjeg veka. Kao to je poznato, knjiga Srbi meu evropskim narodima sastavljena je za kolekciju Narodi Evrope (The Peoples of Europe), glasovite izdavake kue Blackwell Publishing iz Oksforda, to je umnogome opredelilo njen obim i karakter.11 Kada se to kae, pre svega se misli na dozvoljeni prostor, ali i na zastupljenost pojedinih epoha srpske istorije. Otuda je zbog zadatih okvira dosta toga, a prvenstveno materijal koji se odnosi na linosti i institucije, moralo biti izostavljeno. Jer, dobro je poznato, istorije koje su zajedniko delo nekolicine autora, sasvim razumljivo, nisu otporne prema pojedinim uobiajenim nedostacima koji neminovno prate sline pokuaje. U prvom redu to se odnosi na izvesnu neujednaenost koja predstavlja stalnu i gotovo neizbenu opasnost za sve kolektivne

11

S. M. IRKOVI, The Serbs, Oxford, 2004. Srpsko izdanje: Srbi meu evropskim narodima, Beograd: Equilibrium, 2004. Hrvatsko izdanje: Srbi meu europskim narodima, Zagreb: Golden marketing Tehnika knjiga, 2008. Iz praktinih razloga, u daljem e tekstu irkovieva knjiga biti citirana prema srpskom izdanju [IRKOVI 2004]. 445

RADOVI - Zavod za hrvatsku povijest, vol. 41, 2009.

str. 433-476

poduhvate. Ta se neujednaenost ne tie samo stila nego, to je ipak daleko vanije, i raspodele prostora koji je posveen odreenim problemima srpske istorije. Odmah treba istai da je irkovieva knjiga ostala imuna prema ovoj vrsti nedostataka i da, naprotiv, posebno treba naglasiti njenu uravnoteenost u raspodeli predvienog prostora i ravnopravne zastupljenosti svih faza kroz koje je u svom dugom hodu prola srpska istorija. Ako se prostor koji je posveen pojedinim etapama srpske istorije prevede u procente onda imamo sledeu raunicu: srednjem veku, to jest razdoblju od VII do polovine XV stolea, posveeno oko 36%, periodu XVXVIII vek oko 22%, eposi od 1804. do 1918. godine oko 26% i, na kraju, dobu od 1918. do poetka devedesetih godina XX veka neto vie od 15%. Prof. irkovi je najpre u skladu sa modernim shvatanjima drava i naroda, uvaavajui injenicu da je zbog naroite pokretljivosti srpskog etnikog korpusa i njegove burne istorije umesno govoriti o Srbiji koja se pomera, objasnio kako se ta teorija moe primeniti na primeru Srba.12 Iznesene osobenosti su za posledicu imale velike tekoe u nastojanjima da se u jednu celinu okupi itav etnos. Pri tom, stanje je dodatno komplikovala okolnost da je istorijska pozornica po kojoj su se Srbi kretali bila vrlo razuena i prostrana, umnogome nestalna i sa arolikim istorijskim nasleem. Kada je re o srpskoj srednjovekovnoj istoriji, prof. irkovi polazi od jedne dobro znane premise. Naime, sa puno razloga se smatra da su se u srednjem veku Srbi nalazili u duhovnoj orbiti Vizantijskog carstva i pod uticajem njenih civilizacijskih obrazaca, sa svim potonjim posledicama koje je to imalo. Re je o dobro poznatoj jedinstvenoj zajednici naroda kojoj su osim Srba pripadali jo i Bugari, Rusi, Rumuni, Jermeni, Gruzini i drugi, a koju je svojevremeno, pre skoro etiri decenije, ser Dimitri Obolenski, dugogodinji profesor balkanske i ruske istorije na Univerzitetu u Oksfordu nazvao pronicljivom sintagmom vizantijski komonvelt.13 Otuda prof. irkovi u odreenoj meri srpsku srednjovekovnu istoriju sagledava u irem kontekstu istorije zemalja vizantijskog civilizacijskog kruga. On, na primer, belei: Period od primanja hrianstva (druga polovina IX) do kraja XII veka je istovremeno doba potpune prevlasti Vizantijskog carstva, tristagodinje razdoblje neprekidnog zraenja vizantijskog uticaja, koji su trajno obeleili Slovene u istonom i centralnom delu Balkanskog poluostrva. Bugari i Srbi su tada dobili vizantijske crte koje e ih vekovima karakterisati. Ali, vizantijske crte su se dodavale i akumulirale i u sledeoj eposi.14 Uprkos opadanju Vizantijskog carstva, i razdoblje XIIIXV veka obeleili su njegovi snani civilizacijski uticaji na srpske zemlje. U vezi s tim treba dodati da postoji i fenomen koji se naziva Byzance aprs Byzance (Vizantija posle Vizantije) koji je sredinom tridesetih godina prolog veka inaugurisao rumunski istoriar Nikola Jorga.15 U ovom sluaju se radi o pravoslavnim narodima Grcima, Bugarima i Srbima, uklopljenim u ogromni mehanizam Osmanskog carstva. Oni
IRKOVI 2004, XVII-XX. D. OBOLENSKY, The Byzantine Commonwealth. Eastern Europe, 500-1453, London, 1971. Srpsko izdanje: D. OOBOLENSKI, Vizantijski komonvelt, prev. K. Todorovi, Beograd, 1991 (ponovljeno u vie navrata). 14 IRKOVI 2004, XV. 15 N. JORGA, Byzance aprs Byzance. Continuation de lHistoire de la vie byzantine, Bucarest, 1935.
12 13

446

Rasprave

su bili nosioci jedne nove balkanske duhovne zajednice koja je odigrala vanu ulogu u odravanju znanja i tradicija srednjovekovne vizantijske civilizacije. Prema nekim miljenjima ova zajednica je postojala sve do poetka XIX stolea i epohe nacionalnog buenja balkanskih naroda.16 Meutim, prof. irkovi nije dozvolio da ugledanje na vizantijsku civilizaciju, koje je nesporno i znaajno, baci u zasenak ostale sastavne delove srpske srednjovekovne batine, jer bi to neminovno vodilo u izvesnu jednostranost i, u krajnjoj liniji, netanost. Drugim reima, on vizantijske uticaje i civilizacijske obrasce koji su predstavljali svojevrstan uzor srpskoj sredini, pogotovo u pojedinim epohama u vreme kralja Milutina (12821321) ili njegovog unuka Stefana Duana (13311355) ne apsolutizuje. irkovi ni na jedan nain nije potcenio znaajnu injenicu da su Srbi kao najzapadniji pravoslavni narod pretrpeli znatan uticaj i iz latinskog sveta zapadne Evrope.17 Podsetimo se, na primer, da se u manastiru Studenici, majci srpskih manastira, prepliu vizantijski, ali i romaniki uticaji.18 Nemojmo zaboraviti, takoe, da kralj Stefan Uro I (12431276), okrenut Zapadu, nije mnogo mario za domete vizantijske civilizacije.19 Ili, moda jo bolji i podesniji primer predstavljaju zavrne decenije postojanja srpske srednjovekovne drave. Njeni vladari su nosili titulu despota, najvie vizantijsko dvorsko dostojanstvo posle carskog, koje su im dodelili romejski vasilevsi, a srpska sredina je i dalje izvorita i uzore traila u nekada univerzalnoj a sada odumiruoj imperiji. Ali, na drugoj strani, upravo tada su zapadni latinski uticaji na Srbiju bili naroito vani. Tako irkovi na jednom mestu s pravom belei: Neguje se i dalje razvija i ono to je u vreme Nemanjia preuzeto sa Zapada, kao vitetvo, olieno u vitekim redovima, i heraldika, zastupljena na srpskom novcu od vremena Stefana Deanskog i Duana. Heraldika simbolika, s njenim osobenim jezikom, ne upotrebljava se samo na novcu i peatima ve i na prstenju, ukrasu knjiga, pa ak i nadgrobnim ploama.20 Ili, slian primer, zapadnih uticaja na dravu srpskih despota: U severne oblasti stie i sve ono to prati rudarstvo: novi tip naselja, pojaana trgovina, trini odnosi, autonomija i dr..21 Upravo se u tom dvojstvu, u toj oprenoj dvoznanosti, u toj dakle ambivalentnoj okrenutosti i otvorenosti prema uzorima i vrednostima koje su svaki za sebe posedovala dva istorijska antipoda, hrianski Istok i hrianski Zapad, i ogledala posebnost srpske srednjovekovne civilizacije. Veoma je vano podvui injenicu da irkovieva knjiga svojim sadrajem i izborom tema stoji kao neka vrsta kontrapunkta tradicionalnim i donekle jednostranim politikim istorijama. Koliko je to mogue, autor se trudio da politika istorija ne natkrili drutvenoekonomsku. Naprotiv, one se sreno i, rekao bih, u pravoj srazmeri, prepliu i upotpu16 17

D. BOGDANOVI, Istorija stare srpske knjievnosti, Beograd, 1980, 224.

Lj. MAKSIMOVI G. SUBOTI, La Serbie entre Byzance et lOccident, XXe Congrs international des tudes byzantines, Collge de France Sorbonne, 19-25 aot 2001, Pr-actes, I. Sances plnires, Paris, 2001, 241-250. 18 M. KAANIN i dr., Manastir Studenica, Beograd, 1986, 97-133. 19 Istorija srpskog naroda, knjiga I, Beograd, 1981, 353 (S. irkovi); Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije, sv. VI, Beograd, 1986, 26-27 (Lj. Maksimovi). 20 IRKOVI 2004, 104. 21 IRKOVI 2004, 99. 447

RADOVI - Zavod za hrvatsku povijest, vol. 41, 2009.

str. 433-476

njuju. Prie o neprestanom ratovanju i bitkama, meudravnim pregovorima i dvorskim prevratima, ustupile su mesto zakonodavnoj delatnosti srpskih vladara, svakodnevnom ivotu onovremenih sela i gradova, trgovini, zemljoradnji i ostalim privrednim granama. Tako, na primer, irkovi istie i promenu pejsaa na teritoriji srpske srednjovekovne drave. Od mrane bugarske ume, koja je skoro uplaila uesnike krstakih ratova u XII veku, oko 1433. godine burgundski vitez Bertrandon de la Brokijer zatie i zapaa mnoge velike ume, bregove i doline. A po tim dolinama postoji veliko mnotvo sela i dobrih namirnica, a naroito dobrog vina.22 U meuvremenu je bila poveana naseljenost srpskih zemalja i krenje nekadanjih prauma je sve vie uzimalo maha. Autor dunu panju posveuje i prilino stabilnom novanom sistemu srednjovekovne Srbije, o emu nedvosmisleno svedoe i nalazi novca ne samo pronaeni u susednim zemljama kao to su Maarska, Rumunija ili Bugarska, nego i u vrlo udaljenim mestima kao to su Verona u Italiji ili Delfi u srednjoj Grkoj.23 Osim toga, irkovieva knjiga, izmeu ostalog, naroito i sa razlogom istrajava na injenici da srpska srednjovekovna drava nije nastojala da unificira i homogenizuje razne delove drutva, naprotiv, potovala je prava pojedinih etnikih grupa upravo kao i prava pojedinih drutvenih slojeva. Vlast je koristila za to da odri ravnoteu, da usklauje odnose i reava meusobne sporove pripadnika grupa sa posebnim pravima.24 Upravo su to istorijske injenice koje se nekada previaju ili ne shvataju na pravi nain i dovoljno duboko. Naroito bih eleo da istaknem problem srpskog carstva Stefana Duana i njegove istinske ambicije i planove u knjizi prof. irkovia. Dok je starija nauka bila sklona da veruje kako je srpski kralj, a potom prvi srpski car, nameravao da srui Vizantiju i osnuje novo srpsko-grko carstvo, novija srpska istoriografija, meu ijim su radovima naroito dragoceni oni koje je napisao upravo prof. irkovi, podrava drugaije, rekli bismo iznijansiranije tumaenje. On naime smatra, a takva pretpostavka u nauci stie sve vei broj pristalica, da je na tom dravno-pravnom planu Stefan Duan zapravo sledio bugarski model. Drugim reima, srpski vladar je eleo da uestvuje u pravoslavnoj vaseljeni tako to bi imao udela u jednoj zamiljenoj porodici istonohrianskih vladara.25 Vizantija je, naime, vladarima takozvanog Drugog bugarskog carstva, koje su osnovali braa Petar i Asen 1185/1186. godine, priznavala titulu cara, ali sa ogranienjem na bugarske zemlje. Premda se stara pretpostavka, prema kojoj je Duan nameravao da osvoji Carigrad, ne moe sasvim odbaciti, veruje se da je srpski car sledio obrazac koji je nudila susedna junoslovenska drava. Uostalom, u hrisovulji, najznaajnijem dokumentu vizantijske carske kancelarije, koju je u julu 1351. godine za svetogorski manastir Hilandar svojeruno potpisao vizantijski car Jovan V Paleolog, Duan je naveden kao preuzvieni car Srbije i ljubazni ujak (stric) carstva mi gospodin Stefan.26 Nije suvino dodati da je to ne samo priznanje sa najvieg mesta nego i najvee mogue koje je moglo potei iz Carigrada. Na primeru Kosovske bitke, oko koje postoje tolike kontroverze i koja i u nae vreme
24 25 26
22 23

IRKOVI 2004, 55. IRKOVI 2004, 60. IRKOVI 2004, XXII, 74-75. IRKOVI 2004, 66-70. Actes de Chilandar, I, ed. L. PETIT et B. KORABLEV, Vizantijskij vremennik, 17 (1911) 138, 292-294.

448

Rasprave

ima mesta u kolektivnoj svesti srpskog naroda, irkovi pokazuje ta su verodostojne istorijske injenice i koliko su one zapravo oskudne, a ta su nataloene naslage kasnijih izvora, nesigurnih legendi, epske poezije i naknadnih domiljanja koji umesto da razjanjavaju samo jo vie zatamnjuju taj dogaaj i njegov istorijski znaaj.27 Vremenski posmatrano, dugaak je put koji su Srbi proli, poev od njihovog doseljavanja u VII veku i potonjih prvih protodrava, preko primanja hrianstva oko 870. godine, do prekretnice vezane za vreme velikog upana Stefana Nemanje (11661196), i zlatnog doba srpske srednjovekovne dravnosti, XIIXIV veka. Tu je zatim i vreme opadanja, ali i poslednjeg srednjovekovnog uspona re je o desetleima drave srpskih despota (14021459) kao da je ve delom dezintegrisana i pomalo umorna drava smogla snage da se poslednji put gordo uspravi pre nego to potone u tamne vekove turkokratije. Zatim su tu tri i po stolea (XVXIX vek) kada Srbi nisu imali svoju dravu, sve do obnove dravnosti poev od 1804. godine, onda period kneevine, potom kraljevine Srbije i, najposle, prve i druge Jugoslavije u XX veku. Prof. irkovi nas je suvereno proveo kroz te epohe i koliko je to mogue jer srpska istorija je u znatnoj meri istorija diskontinuiteta omoguio nam da kao jednu celinu sagledamo itavu povesnicu Srba. Poznavanje svoje istorije, pogotovo spoznaja o duhovnim vrednostima i sveukupnoj batini kojom je obeleena sopstvena civilizacija, neophodan su uslov za samosvest svakog naroda. U protivnom, takva vrsta neznanja ili nedovoljna upuenost, pogotovo u vremenima velikih istorijskih lomova, mogu da budu veoma opasni i pogubni za saznanja o sopstvenoj vrednosti. Svako vreme, razumljivo je samo po sebi, ima potrebu da trai svoj pogled na prolost, svoju ocenu i re o kulturnom nasleu jednog etnosa. Stoga se ta ocena mora iskazati bez oklevanja, spremno i, naravno, objektivno i u srazmerama postojeeg znanja. Knjiga prof. irkovia upravo na taj nain sumira sve ono to znamo o naoj prolosti. Pri tome, naravno, ne treba gubiti iz vida injenicu da dalja istraivanja mogu dovesti do jo jasnijih i tanijih vienja od onih kojima raspolaemo danas. *** Milan Ristovi Nekoliko marginalija o knjizi prof. Sime M. irkovia Srbi meu evropskim narodima Nesumnjivo je da je zanimanje za prolost prostora koji su bili obuhvaeni granicama jugoslovenske drave doprinelo pored mora naslova proizvedenih tokom krize 1990tih u razliite svrhe, najee veoma pristrasnih, i za jednokratnu upotrebu postepenim sleganjem ovog trusnog tla i da u sve veoj meri postane uoljiva potreba za relevantnim, kritikim istoriografskim radovima koji mogu da prue vie od jednostavnih odgovora na sloena pitanja. To je sluaj i sa istorijom srpskog naroda i drave, u kojoj su, tokom pomenutog perioda, esto traeni i nalaeni objanjenja i koreni svega to se dogaalo njemu i njegovim susedima, sa traginim posledicama, posebno tokom ivota u zajednikoj dravi. Lakoa izvoenja takvih zakljuaka esto je bila zapanjujua. Ona je govorila ili
27

IRKOVI 2004, 86-89. 449

RADOVI - Zavod za hrvatsku povijest, vol. 41, 2009.

str. 433-476

o potpunom nepoznavanju ak najosnovnijih procesa i dogaaja u srpskoj istoriji, kako onoj starijoj tako i novijoj, ili o nameri da se na svaki nain ukae na postojanje gotovo milenijumskog kontinuiteta jedne (srpske) politike koja je metastazirala u ratovima za jugoslovensko naslee. Meu naslovima sa duge liste knjiga napisanih i objavljenih o istoriji jugoslovenske drave i istoriji srpskog naroda treba ukazati na nekoliko ozbiljnih sinteza koje se izdvajaju sa dugog spiska knjiga objavljenih na srpske teme poslednjih desetak godina. One svojom pojavom bez obzira na metodoloke pristupe ili razlike u tumaenjima nekih procesa i dogaaja navode na zakljuak o znaajnim promenama koje su ulaskom politike na bivem jugoslovenskom prostoru u mirnije vode uticale na jaanje potrebe za relevantnim i pouzdanim istoriografskim radovima o istoriji srpskog naroda, umesto onih politiko-propagandnog karaktera tako prisutnih (i uticajnih) tokom 1990-tih. Ugledni britanski istoriar srpskog porekla Stevan K. Pavlovi objavio je 2002. godine svoju sintezu Serbia: The History Behind The Name,28 a iji se srpski prevod pojavio 2004. godine.29 Pavlovi, na samom poetku svoje knjige, skree panju na nekoliko kljunih nedoumica sa kojima se on kao i svaki drugi ozbiljni istraiva istorije srpskog naroda mora suoiti koje se ne mogu svesti samo na dileme metodoloke prirode. Iznosi ogradu da njegova knjiga () nije istorija Srbije: ne znam kako da definiem Srbiju kroz vekove. Nije postojala trajna politika zajednica ili teritorija sa tim imenom. Srbije su nastajale, nestajale i pomerale se. Takoe, Niti je ovo istorija Srba; ne bih znao kako da ih pronaem pre vremena kada im je vlast traila da se izjanjavaju nacionalno u dokumentima. () Nisam mogao da izolujem rasturenu grupu ljudi koja se naziva Srbima, koja ivi sa drugim narodima, koja je retko bila ujedinjena ak i kada je ivela u istoj dravi, i da je stavim pod mikroskop, a da ne izopaim istoriju.30 Zbog toga je on svoju knjigu odredio kao istorijski esej o Srbiji, ograujui se od pretenzija pisanja koje uostalom smatra pogrenim iscrpnih, konanih ak i kratkih istorija. On u svom, odmerenom izlaganju i paljivim analizama, koje naziva sagledavanjem ustanova, istorijskih uesnika i vremenskih praznina koje ih dele, a koje su oblikovale entitete poznate pod imenom Srbija, neuporedivo najvei prostor posveuje nastanku i povesti moderne srpske drave tokom 19. i 20. stolea, ali i istoriji onih delova srpskog naroda koji su do 1918. iveli u drugim dravnopravnim okvirima. Iste godine iz tampe su izala druga dva, obimom i ozbiljnou pristupa ovoj temi, znaajna dela. Grupa ekih istoriara objavila je Istoriju Srbije,31 kojoj je prethodila jedna obimna Istorija Jugoslavije.32 Ovaj ambiciozno zamiljen i realizovan projekt neza28

S. K. PAWLOVITCH, Serbia: The History Behind the Name, London: C. Hurst & Co (Publishers) Ltd., 2002. . . , : , Beograd: CLIO, 2004. [dalje 2004]. 2004, 5. J. PELIKAN, L. HAVLIKOVA, T. CHROBAK, J. RYCHLIK, M. TEJCHMAN, O. VOJTECHOIVSKY, Djiny Srbska, Praha: Nakladetelstvi Lidove Noviny, 2004. M. ESTAK, M. TEJCHMAN, L. HAVLIKOVA, L. HLADKY J. PELIKAN, Dejini jihoslovansky zemi, Praha, 1998. Ladislav Hladky je autor i knjige: Bosna i Hercegovina. Historie netasne zeme, Brno, 1996.

29

30 31

32

450

Rasprave

slueno je promakao panji srpske naune javnosti. Pored politike istorije, knjiga ekih autora daje mnogo vie od informativnog uvida u prolost srpskog drutva i njegove kulturne istorije od njegovih rano-srednjovekovnih poetaka do prvih godina treeg milenijuma.33 Poznati britanski izdava Blackwell Publishing objavio je knjigu profesora beogradskog Filozofskog fakulteta Sime M. irkovia The Serbs; njeno srpsko izdanje pojavilo se godinu dana kasnije pod novim mnogo inventivnijim naslovim Srbi meu evropskim narodima.34 Pred italaku publiku i strunu javnost u Hrvatskoj ova knjiga je u hrvatskom izdanju stavljena poetkom 2009. godine.35 Konano, poznati nemaki istoriar Holm Sundhaussen, jedan od vodeih evropskih poznavalaca i istraivaa istorije Jugoistone Evrope, profesor berlinskog Freie Universitet-a u penziji, izaao je sa svojom, takoe obimom velikom, ambiciozno koncipiranom Istorijom Srbije: 1920. stolee,36 iji se srpski prevod pojavio u januaru 2009, izazivajui nekim svojim tumaenjima, posebno dogaaja iz novije prolosti, razliite reakcije strune javnosti.37 Neka od kljunih polazite knjige profesora irkovia, o kojoj je ovde re, pisane za britanskog izdavaa i britansku italaku publiku, imaju najvie slinosti sa navedenom monografijom S. K. Pavlovia, pre svega zbog uoavanja problema koji nisu samo isto metodoloke prirode. Kao i britanski istoriar, irkovi upozorava na tekoe definisanja Srbije kroz vekove zbog njenog upadljivog diskontinuiteta kao trajne politike zajednice ili teritorije. Po shvatanju Pavlovia Srbije su nastajale, nestajale i pomerale se,38 to profesor irkovi takoe analizira kao jedan od vanih fenomena koji prati istoriju ove drave. Bavljenje istorijom ovih Srbija koje se premetaju namee neophodnost da se ona uvek posmatra i kao istorija odnosa, povezanosti i interakcije sa drugim, sa kojima su ili pored kojih su iveli i danas ive. Jedna od posledica su ozbiljne tekoe za praenje i razumevanje istorije u kojoj se tako esto menja pozornica, obuhvatajui veliko prostranstvo i raznolikost prirodnog ali i kulturnog i politikog okruenja. Ova sloenost i raznovrsnost razliitih faktora uticala je i na integraciju etnike celine.
Autori su ograniavanje izlaganja na istoriju srpske drave, a ne naroda objasnili injenicom da je o istoriji srpskog naroda pisano u prethodnoj knjizi posveenoj istoriji junoslovenskih zemalja (vidi raniju biljeku). 34 . M. , , Beograd: Equilibrium, 2005. [dalje 2005]. 35 S. M. IRKOVI, Srbi meu evropskim narodima, Zagreb: Golden marketing Tehnika knjiga, 2008. 36 H. SUNDHAUSSEN, Geschichte Serbiens. 19.-20. Jahrhundert, Wien Kln Weimar: Bhlau Verlag, 2007. 37 . , 19. 20. , Beograd: CLIO, 2009. Ovom spisku treba dodati monografiju nemake istoriarke Marie-Jeanine Calic, po ozbiljnosti pristupa i kvalitetu rezultata i analiza, iako problemski i hronoloki ogranienu na oblast privrede i vreme izmeu Drugog srpskog ustanka 1815. i poetka Drugog svetskog rata (M.-J. CALIC, Sozialgeschichte Serbiens 1815-1941. Die aufhaltsame Fortschritt whrend der Industrialisierung, Mnchen: R. Oldenburg Verlag, 1994). Srpski prevod objavljen je 2004. godine (.-. , 1815-1941. , Beograd: CLIO, 2004). 38 2004, 9.
33

451

RADOVI - Zavod za hrvatsku povijest, vol. 41, 2009.

str. 433-476

I profesor irkovi se u svom sagledavanju istorije Srba, kao i Stevan K. Pavlovi, dri stava da se radi o jednoj osobenoj dinamici promena i pokreta, opet najee u diskontinuitetu postojanja dravnog okvira (ili njegovog nepostojanja u dugom vremenskom periodu), kao i granica prostora na kojem se on protezao i protee a van koga su veliki delovi srpskog naroda iveli u okviru (uz izuzetak perioda kada je iveo u okvirima jugoslovenske drave) drugih drava i meu drugim narodima. Srpski je narod, u ostalom kao i drugi narodi, uz sve svoje osobenosti, trajno izloen ovim menama, koje ine da proces njegovog konanog formiranja, kao drutvene grupe, sa svojim socijalnim strukturama i identitetom, ne bude nikad okonan ve da na taj nain stalno utiu na interakciju sloenog skupa faktora koji oblikuju njegovu individualnost u odnosu na druge srodne i nesrodne narode. Takoe istie, da se raireno shvatanje o nepromenljivosti narodnog duha i stoletne identinosti jednom za svagda uobliene, koja se u neprekinutom nizu protee i prenosi od starine do naeg vremena, posmatranjem istorije nacije u istorijskoj perspektivi dobija se mnogo sloenija slika. Ona je sastavljena od velikog broja inilaca koji su u stalnoj promeni odnosa, merila i njihovog rasporeda. S pravom zakljuuje da se individualnost nacija ne ogleda samo u njihovom poloaju, odnosima sa susedima, borbama i meusobnim uticajima, ve i u specifinostima puteva kojima su dole do onog stepena integrisanosti u kome ih je zatekla moderna epoha.39 Iako prevashodno strunjak za srednjovekovnu istoriju, profesor irkovi je piui ovu knjigu iskoraio u oblasti koje su hronoloki i problemski daleko od ovog vremena. On je, meutim, pokazao i na ovom, samo na prvi pogled stranom terenu sposobnost da uoi, izdvoji i analizira najbitnije fenomene i procese koji su obeleili i uticali na izuzetno sloenu povest modernizacije i evropeizacije srpskog drutva. S razlogom je naglasio vanost iskustava i iskoraka u tom smeru koju ini nova srpska elita (svetenstvo, vojnici, trgovci), posebno tokom 18. stolea u Habsburkoj monarhiji, podvrgnuta sa ostalim, verski i etniki raznorodnim stanovnitvom Carevine merama apsolutistikog prosvetiteljstva. Njena uloga u modernizaciji autonomne Srbije u prvoj polovini 19. stolea bila je takoe od velikog znaaja. Preanski Srbi bili su posrednici u transferu znanja, ideja i iskustava potrebnih za ostvarivanje modernizacijskih procesa u Kneevini Srbiji. Njihovo aktivno ukljuivanje u zbivanja u Srbiji, koja je u sve veoj meri postajala i bila prihvatana ne samo kao politika ve od polovine 19. stolea preuzimala u sve veoj meri ulogu i glavnog kulturnog sredita, bilo je od velikog znaaja i za unutranju koheziju srpskog naroda rasutog u tri drave. Postepenu obnovu srpske dravnosti i samostalnosti tokom 19. stolea, posle ustanaka 18041813. i 1815, profesor irkovi vidi kao deo velikih opte evropskih istorijskih pokreta i procesa, ponovno ukljuivanje srpskog naciona u glavne tokove evropske istorije posle vievekovnog nepostojanja, (barem kada je istorija njegove drave u pitanju), uz preuzimanje, prilagoavanje40 i izbor onih modernizacijskih matrica koje su (kao, na
39 40

2004, VIII, XIII. Kao u sluaju Srpskog graanskog zakonika iz 1844, koji je nastao prilagoavanjem srpskim uslovima austrijskog graanskog zakonika, a koji je bio u upotrebi na teritoriji Srbije sve do 1945. godine.

452

Rasprave

primer, u sluaju Sretenjskog ustava 1835),41 srpsko drutvo u Kneevini i Kraljevini Srbiji, uz sve probleme, zastajanja i otpore, vodile ukljuivanju u red evropskih, otklanjajui svaku sumnju da je obnovljenoj dravi mesto negde drugde. irkovi takoe ukazuje i na postojanje i vanost uoavanja regionalnih istorijskih razlika unutar srpskog naroda rasutog na velikom prostoru koji je dugo bio odvojen granicama nekoliko drava. One su, posle vekovne razdvojenosti, nosile i razliite politike mentalitete i obiaje, utiui i na brzinu i stepen unutranje integracije, kao to je bio sluaj posle 1918. godine kada se u jugoslovenskoj dravi, po prvi put u istoriji velika veina srpskog naroda nala u okvirima jedne dravne tvorevine. Ovaj proces bio je dugotrajan i sloen, nastavljen u novim uslovima, ali i tada suoen sa nedovoljnim meusobnim poznavanjem, podelama do kojih je doveo Prvi svetski rat i ideolokom orijentacijom reima koja nije ila na ruku ovom procesu. I jedina (nacionalna) institucija koja je imala gotovo neprekinuti kontinuitet od vremena srednjovekovne drave do savremenog doba, Srpska pravoslavna crkva, posle Prvog svetskog rata takoe je prolazila kroz proces ponovnog okupljanja svojih dugo razdvojenih delova koji su se do 1918. nalazili pod est razliitih jurisdikcija. Ideologija radikalnog integralnog jugoslovenskog unitarizima i uverenje da predstoji formiranje jugoslovenske nacije uz potiskivanje plemenskih imena i tradicija, istie irkovi, nije postigla svoj cilj; nije zadovoljila ni, Srbe, a jo manje druge jugoslovenske narode, ali je, paradoksalno, uticala u izvesnoj meri, u drugim politikim i ideolokim uslovima, na ouvanju ideje kontinuiteta i potrebe obnove jugoslovenske drave u godinama Drugog svetskog rata. Treba istai da je autor, upeatljivo kada je praenje toka srpske istorije, u njenim jugoslovenskim okvirima uspeo, na malom prostoru, da ponudi jednu preciznu analizu njenih glavnih procesa, ukazujui na svu unutranju sloenost, probleme i kontroverze (tragina iskustva Drugog svetskog rata sa genocidom nad Srbima u NDH i na teritorijama pod razliitim okupacionim reimima, pitanje odnosa partizanskog i etnikog pokreta i pretvaranje kratkotrajne saradnje u graanski rat, problem kolaboracije, odnos komunista prema ideolokim konkurentima posle okonanja rata, posebnost srpskog reenja u jugoslovenskoj federaciji i problemi koje je ono sobom nosilo, ukljuujui i meurepublike rasprave i sporove koje se oko ustavnih reenja poloaja i unutranje organizacije Srbije zaotravaju posebno posle 1974, transformacija srpskog drutva kao rezultat modernizacijskih tokova u socijalistikoj Jugoslaviji sa svim njenim postignuima i promaajima itd). Poslednje stranice svoje knjige posvetio je razmatranju onih procesa koji su obeleili godine otvaranja jugoslovenske krize i njenu kulminaciju u ratovima 1990-tih, ukazujui na pogubnost politike koju je vodilo tadanje srpsko rukovodstvo. Imajui u vidu izuzetnu sloenost (nezahvalnog) istoriografskog zadatka koji je sebi postavio, ogranienja nametnuta obimom knjige i injenicu da je pisana za potrebe strane italake publike, moe se rei da je iz pera profesora irkovia dobijeno delo u kome su uspeno izbalansirane njegova sintetika i analitika strana. Knjiga takoe prua i jednu
41

Sretenjski ustav je zbog svojih liberalnih reenja u pitanju graanskih prava i proklamovanog naela podele vlasti pod pritiskom Porte, Rusije i Austrije kao i samog kneza Miloa Obrenovia svega dve nedelje po donoenju bio povuen a na njegovo mesto e 1838. biti donet ustav koji je napisan u Carigradu u saradnji predstavnika Porte, Rusije i srpskih predstavnika. 453

RADOVI - Zavod za hrvatsku povijest, vol. 41, 2009.

str. 433-476

istoriografski pouzdanu, stabilnu i iroku injeniku osnovu za upoznavanje sa razuenom istorijom jednog naroda, dugom gotovo jedan i po milenijum. To je bilo mogue postii samo uz ogromnu erudiciju, posedovanje sloenog metodolokog instrumentarija, kroz iju optiku su sagledavani rezultati generacija istoriara koji su se bavili razliitom aspektima istorije Srba, a koji je, takoe, omoguio autoru da postigne preciznost i odmerenost svog izlaganja. Na koncu, zato ne pomenuti i uticaj velikog istraivakog, pedagokog i ivotnog iskustva i mudrosti profesora Sime M. irkovia, sticanih tokom osam decenija ivota u nestabilnom i dramatinom kratkom dvadesetom veku i godinama na poetku novog stolea. Beograd, 17. februara 2009. *** Drago Roksandi Teme, pristupi i problemi hrvatsko-srpskih i srpsko-hrvatskih dijaloga Od godine 1994. do godine 2009, kao sveuilini nastavnik fokusiran na problematiku hrvatske povijesti (ranoga) novog vijeka u srednjoeuropskim, jugoistonoeuropskim i sredozemnim obzorjima te kao dugogodinji voditelj meunarodnoga istraivakog projekta Triplex Confinium: hrvatska viegranija u euromediteranskom kontekstu, ne mali dio svoga profesionalnog rada bio sam izdvojio za uredniku suradnju s nakladnicima u pripremi i realizaciji prijevoda djela o povijesti naroda i/ili batina koje izravno interferiraju s hrvatskom.42 U tom je smislu rad na ovoj knjizi, iji sam hrvatski prijevod osobno inicirao i dogovorio s akademikom Simom irkoviem, sastavni dio jednoga dugorono osmiljenoga projekta. S druge strane, budui da se moj vlastiti istraivaki rad velikim dijelom odnosi i na kritiko propitivanje problematike hrvatsko-srpskih/srpsko-hrvatskih odnosa od 15. stoljea do suvremenoga doba, osjeam se ponukanim ovom prilikom podrobnije obrazloiti svoj odnos prema ovom izdanju.43 Prvo pitanje koje se postavlja s toga stajalita jest kako vrednovati ovu knjigu, ije je prvo izdanje bilo na engleskom izdanju, u nakladi Blackwell, u odnosu spram drugih sinteza srpske povijesti, dakako, imajui na umu da je svaka od njih nastajala i nastaje u drukijoj povijesnoj situaciji. Na njega se moe pokuati odgovoriti s vie stajalita. Najprije, legitimacijski. Ako negdje u svijetu zaete u knjinicu bilo kojeg prestinijeg sveuilita te u referentnoj biblioteci potraite djela o Hrvatima ili Srbima, vrlo je vjerojatno da e to biti poneko djelo nekoga tko ne potjee iz srpske ili hrvatske kulture odnosno,
Rije je o nekoliko desetina knjiga realiziranih u zagrebakim nakladama Naprijed (kasnije Ljevak), Barbat, Golden marketing Tehnika knjiga, Tipex, Prosvjeta d.o.o. itd. (vidjeti: Hrvoje PETRI, ivjeti Triplex Confinium bibliografija, Ekonomska historija i ekohistorija: asopis za gospodarsku povijest i povijest okolia, 4 [2008] 4, 165-168). 43 Uvodno spomenuta publikacija Dijalog s povodom / Srbi meu europskim narodima, u kojoj se nalazi moj razgovor s akademikom Simom irkoviem (vidjeti: Dijalog s povodom 1, Centar za komparativnohistorijske i interkulturne studije Filozofskog fakulteta u Zagrebu i FF press, 2009), fokusiran je na temeljnu problematiku ove sinteze kao izazova nacionalnoj historiografiji i kulturi.
42

454

Rasprave

nekoga tko je ve dovoljno akulturiran negdje u velikom svijetu da ima nepisano pravo objavljivati na svjetskim jezicima o tako prijepornim batinama poput srpske ili hrvatske. Meni je osobno jako stalo do toga da se to vie ljudi od struke, tko god oni bili, bavi ovim dijelom svijeta, ali drim da je vrlo vano da i ovdanji ljudi od struke sami kazuju svijetu o sebi na nain koji e svijet razumjeti. Dakle, kada izdava poput Blackwell Publishing Ltd pozove nekoga poput profesora Sime irkovia da napie jednosveanu sintezu srpske povijesti, koja e sigurno ui u brojne referentne biblioteke, ona postaje i svojevrstan srpski brand, ali i subjekt u dijalogu. Drugo, komunikacijski. itajui prvi put ovu knjigu, posebno me je zanimalo to to profesor irkovi kazuje svijetu o Srbima, ali nita manje i kako to iskazuje. Svaka je sinteza povijesti jednoga naroda, kako god teorijski i interpretacijski utemeljena i izvedena bila, u sutini velika pria (grand narrative) o tome odakle narod dolazi i, implicitno, kuda ide. U odnosu naspram drugim drutvenim i humanistikim znanostima, historijska se znanost najtee suoava s izazovom sinteze jer se svaki ozbiljniji pokuaj takve naravi suoava s granicama ove znanosti same. Tree, interpretacijski. Najvaniji inovacijski doprinos profesora irkovia u ovom je sluaju svojevrsna genealoka deetnizacija srpske povijesti. Narod je za njega drutvena skupina sa svijeu o pripadnosti istoj zajednici. Dalje, mnogo ga vie zanimaju prostori srpske povijesti negoli jednoznano shvaeni teritoriji. Isto ga tako mnogo vie zanimaju vremena srpske povijesti, u kontinuitetima i diskontinuitetima, negoli irealne linearne projekcije tradicionalnih periodizacija. Meni je posebno blizak nain na koji saima procese stvaranja moderne srpske nacije na konfliktnim imperijalnim viegranijima (Izmeu krsta i polumeseca, Sultanovi tienici, Nastajanje modernog hrianskog drutva), kao svojevrstan obrazac primjene metode izazova i odgovora (Toynbee). Iako su zakljune cjeline Za nacionalnu dravu i protiv nje te Svi Srbi u jednoj dravi drugaije izvedene jer je i epohalni kontekst drugaiji, a problemi povijesti i suvremenosti zaotreniji, svojevrsna je cjelina i razdoblje od 15. stoljea do danas. etvrto, mentalno. Ova knjiga itatelja suoava sa svijeu da je narod povijesno otvorena drutvena zajednica, da moe nastajati, razvijati se, ali i nestajati, da je klju sudbine naroda izraz koji profesor irkovi ne koristi u ljudima samim, u individualnom i kolektivnom smislu. Klju je u pojedincima i skupinama koji se s narodom identificiraju i koji svoju identifikaciju provjeravaju prije svega time kako odgovaraju na egzistencijalne, a kako na epohalne izazove koji su bitni za provjeru njegovih ljudskih mogunosti. Da zakljuim. Ova sinteza ne iznevjerava nijedno pravilo tradicionalnoga pisanja sinteze povijesti naroda te je duboko inovativna, kada je rije o pristupu svome predmetu, napose kada je rije o tome kakve mogunosti komunikacije otvara izmeu djela i itatelja, neovisno o nacionalnosti. Drugo pitanje u vezi je s injenicom da je poslije britanskoga, srpskoga i nekih drugih izdanja, ova knjiga objavljena i u Hrvatskoj. Koliko ja znam, to je prvi put da se jedno vano djelo o srpskoj povijesti, rad jednoga od najboljih srpskih povjesniara, tiska u Hrvatskoj u hrvatskom izdanju. injenica je da su i hrvatske medijske reakcije dosad bile vrlo korektne. Zagrebaki Jutarnji list svoj je izvjetaj s Okrugloga stola povodom knjige naslovio Hrvatski povjesniari hvale knjigu Srbi meu europskim narodima (22. I. 2009). Dakako da nema govora o tome da je recepcija unisona i da nee biti prijepora kada zapone produbljenija struna rasprava. Oni su i potrebni, ali je najvanije da se ova knjiga u hrvatskoj javnosti ne pojavljuje kao incident. Siguran sam da je to vrlo vano za
455

RADOVI - Zavod za hrvatsku povijest, vol. 41, 2009.

str. 433-476

buduu suradnju povjesniara iz Hrvatske i Srbije. Ipak, usudio bih se prognozirati da je ovo izdanje nezaobilazan doprinos agendi moguih zajednikih rasprava. Nikada ne treba zaboraviti da je s raspadom Jugoslavije razina hrvatsko-srpskih/srpsko-hrvatskih odnosa pala najnie nego ikada u modernoj epohi. Vrlo mnogo e trebati uiniti s obje strane da se detraumatiziraju hrvatsko-srpski/srpsko-hrvatski odnosi. Diskurzivne strategije poput irkovievih sasvim sigurno tomu doprinose neovisno o svim moguim nesuglasjima. Ova knjiga, takva kakva jest, omoguuje dijaloku subjektivizaciju prijepora, a bitno suava prostor za nacionalne frontove jer takav status nema ni u srpskoj historiografiji. Meu povjesniarima koji istiu vanost ove knjige u hrvatskoj historiografiji, a posebno mi se poticajnom ini ona profesora Ive Banca, koji upozoravajui ne neke prijepore s njome u vezi, objavljene i na ovom mjestu, istovremeno istie sljedee: Ovdje, doista po prvi put, imamo diferenciranu povijest nastajanja jedne moderne junoslavenske nacije iz niza posve raznorodnih elemenata i to pod vrlo odreenim okolnostima, koje ukljuuju i posebno raznoliku religijsku povijest. irkovi je zadao smrtni udarac raznim esencijalistima, zapravo tvorcima modernih nacionalnih historiografija i njihovim nastavljaima, koji su moderne identitete projektirali u daleku prolost, te na taj nain stvorili jednu posve anakronu sliku prolosti. Zato je irkovievo djelo izuzetno relevantno i za hrvatsku historiografiju koja objavljivanjem ovoga djela dobiva i stanovito ogledalo za posao koji sama mora obaviti. Tree pitanje, u vezi s kritikim reakcijama u Beogradu, ponajvie u dnevniku Politika, zbog formulacije Sa srpskoga izvornika preveo Ante Bai, zavreuje podrobniji osvrt. Izlino je govoriti o konstitucionalnom, nacionalnom ili bilo kojem drugom statusu i hrvatskoga i srpskoga jezika i u Hrvatskoj i u Srbiji jer je to poslije svega to se dogodilo i prije i poslije 1990. godine i najneupuenijima bjelodano, neovisno o tome to osobno mislili. S druge strane, doista je otvoreno pitanje hrvatsko-srpske/srpsko-hrvatske jezine i uope kulturne komunikacije, to ukljuuje i znanstvenu. Profesor Milorad Pupovac je otvorio to pitanje na Okruglom stolu i javno doveo u pitanje ovo izdanje prije svega zbog navedene formulacije, zbog ideologijske manipulacije jezikom. Kad je o Beograanima rije, meu sudionicima Okrugloga stola u Zagrebu bili su profesori s Odeljenja za istoriju Filozofskoga fakulteta u Beogradu Radivoj Radi, Milan Ristovi i Nikola Samardi, koji siguran sam svaki pojedinano na osobno prepoznatljiv nain imaju svoje vrlo uoljivo mjesto u suvremenoj srpskoj historiografiji. Nisu tedjeli rijei podrke i izdanju i Okruglom stolu u Zagrebu. Koliko sam obavijeten, javno su to rekli i u Beogradu. U Politici sam sm proitao rijei kolege Radia da je djelo profesora irkovia u vremenu tekih frustracija promovisano u Zagrebu na najbolji mogui nain. O jezinom se aspektu nisu izjanjavali ni u Zagrebu, a koliko ja znam, nisu to radili ni kasnije. Osobno smatram vrlo vanom raspravu o prijevodu. Ponajprije, rije je o znanstvenom djelu ija terminologija mora biti izbruena onako kao to se moe izbrusiti dijamant. Nije rije o djelu iz lijepe knjievnosti, koje je na bonjako-crnogorsko-hrvatsko-srpskim irinama i duinama, siguran sam, besmisleno prevoditi. Na kraju krajeva, koliko god netko htio dokazivati da su jezici hrvatske i srpske kulture svemirski daleko jedan od drugoga, porie ih injenica da se danas Ivu Andria ili Vladana Desnicu i s jedne i s druge strane smatra ponajboljima meu svojima! Nije rije ni o filmu, kada se prevoenje pretvara u grotesku, kao to smo se uvjerili u nekim sluajevima, rije je o znanstvenom pojmovlju, o onome to jednu disciplinu ini odrivom te je nemogue i neodgovorno
456

Rasprave

previdjeti terminoloke razlike, koje su se tradicijski, ali i u posljednjih dvadesetak godina, posvuda razvile. Koji e profesor povijesti bilo gdje u dravama nastalim raspadom Jugoslavije sada ve i umjeti upoznati svoje studente s terminologijom drugih? Zna li danas svaki student povijesti u Srbiji to je tlaka? to mislite, koliko studenta povijesti u Hrvatskoj zna to je rabota? Ako neto i zna, bit e to neka prljava rabota. Hoe li studenti u Srbiji danas znati to je podavanje? Vjerojatno e pomisliti da to ima neke veze sa seksom. Hoe li studenti u Hrvatskoj znati to je to desetak? Nee, jer je za njih desetak desetina, a sam leksem desetak znaenjski je neto sasvim drugo. Takvih je terminolokih problema danas vrlo mnogo. Da su kritiari hrvatskoga izdanja ovako pristupili srpskomu i hrvatskomu izdanju ove knjige, ne bi nali svega petnaest rei koje zahtevaju ne prevod, nego pojanjenje, ne bi nali ni samo sto pedeset rijei, ve koju stotinu! Potrebu za prevoenjem strunih izdanja smanjit e terminoloki prirunici. Oni e omoguiti, na kraju krajeva, da svaka nacionalna historiografija sama bolje funkcionira. Koliko takvih prirunika danas ima, nije teko provjeriti. Da ne govorim o onomastikim i toponomastikim problemima. Bi li Srbi pristali umjesto Jovan Pavle II govoriti i pisati Ivan Pavao II.? Nije ovaj pothvat s hrvatskim izdanjem knjige profesora irkovia prevodilaka farsa, kao to to moglo proitati, ve je izvjestiteljska farsa to to je ponegdje uinjeno u izvjetajima o ovom Okruglom stolu. Oni koji se danas die da itaju sve i na srpskome i na hrvatskome i na latinici i na irilici ipak zaboravljaju da to duguju prije svega tome to su se kolovali u SFR Jugoslaviji. Oni i danas koriste intelektualni kapital koji su stekli u djetinjstvu i mladosti. Mladi svijet u Beogradu ili Zagrebu koji danas studira na bolonjski nain s krajnje ogranienim popisima literature, razvija jezinu kulturu koja je vrlo, vrlo daleko od one koju sredovjeni sveuilini profesori te lideri manjinskih kulturnih drutava nostalgino i odluno zagovaraju. Budui da je agenda koju suvremene hrvatska i srpska historiografija ne mogu izbjei vie nego kompleksna te mentalno i sociokulturno, a nerijetko i politiki vrlo zahtjevna, trebalo bi je potedjeti jezinih prijepora ove naravi. Dalje, nigdje u svijetu nema moderne nacije odnosno moderne kulture i politike bez kulture sjeanja i pamenja te kritike refleksije o iskustvu prologa. Profesionalna se historiografija bavi samo s malim dijelom izazova o kojemu je ovdje rije. Drugo, u situacijama tektonskih socijalnih kriza, i to s egzistencijalnim rizicima i s nepredvidljivim ishodima, iluzorno je oekivati od velike veine povjesniara da e se ponaati drugaije od velike veine malih ljudi. Tree, historiografija u Jugoslaviji prije njezina raspada, godinama u sjeni vidljivih i nevidljivih sredita moi, razapeta izmeu profesionalnoga etosa i diriistike politike kulture, nije niti mogla razviti vei broj jakih ljudi, spremnih da i intelektualno i praktino budu javni akteri proturatne civilne kulture. Danas nije dobro to se ponekad od povjesniara iziskuje da budu posljednji koji e poeti komunicirati s onima drugima. To stvara dojam kako se od struke oekuje da uini jo neto to se u ratu nije apsolviralo na poeljan nain. Nije dobro ni to to je u odnosima izmeu Hrvatske i Srbije previe otvorenih pitanja iz bliske prolosti i to nimalo bezazlenih, to jo vie suava prostor za istraivaku komunikaciju povjesniara. Meutim, mnogo se toga moe uiniti i, na koncu konca, ini to je u interesu razvoja obje historiografije. Broj osobnih veza vrlo praktine naravi je oigledno u stalnom porastu, naroito kada je rije o mlaim ljudima. to ih kada sve motivira, manje je vano od injenice da su komunikacije nune.
457

RADOVI - Zavod za hrvatsku povijest, vol. 41, 2009.

str. 433-476

Drim da je sve ovo posebno vano zbog regionalnih horizonata. Srednjoistona i Jugoistona Europa ljudski su i civilizacijski najsloeniji dio Kontinenta i, oigledno, njegova periferija. Teko je pobjei od prolosti kada se na sve strane privia da se ona stalno vraa i to na naine u kojima je teko razluiti ljudsku tragediju od farse. I ova, tekua svjetska kriza stvara dojam, naalost, da je malo koja regionalna elita ita suvislo nauila iz iskustava batinjenih posljednjih deset, dvadeset godina. Rekao bih da sve to nema veze sa suvikom povijesti ve sa strahom od budunosti i nespremnou na kreativno prihvaanje velikih svjetskih izazova u vlastitom dvoritu i susjedstvu. Hrvatski i srpski povjesniari imaju dragocjeno iskustvo Dijaloga. Nisam bio na svim zasjedanjima, ali sam bio jedan od svega nekoliko onih koji su na samom poetku podrali inicijativu njemake Friedrich-Naumann-Stiftung, bez koje od svega toga nita ne bi ni bilo. Onima koji stalno prave usporedbe s Francuzima i Nijemcima poruujem da su sve to su uinili sami napravili, bez treih. Budui da su nakon svakog zasjedanja bili tiskani radovi, danas je mogue sa zadovoljstvom refererirati na cijelu malu biblioteku vizualno prepoznatljivih izdanja. Dvije stvari treba istai s tim u vezi. Prvo, ne znam kako stvari stoje u Srbiji, ali u Hrvatskoj, kada je o povjesniarima rije, ovi su dijalozi bili jedini sustavno kultivirani prekogranini kontakti hrvatskih povjesniara, pored predratnoga srednjoevropskog Mogersdorf. Drugo, im se njemaka zaklada povukla, dijalozi su poeli nestajati u stilu koliko para, toliko muzike. Iako to ne bi trebalo fatalistiki tumaiti jer su se u meuvremenu otvorili drugi, bilateralni i oficijelni komunikacijski kanali, mislim da je teta to se ovi nisu odrali i bez Friedrich-Naumann-Stiftung. Mnoge su mogunosti suradnje otvorene. Ja bih pored dijalokih znanstvenih projekata, gdje svoje posebno mjesto imaju multidisciplinarni Desniini susreti, izdvojio udbeniku problematiku koja je s jedne strane par excellence znanstvene naravi, a s druge kulturne i politike, s dalekosenim javnim implikacijama. Kultura povijesnoga miljenja u etnonacionalno sloenom i politiki pluralistikom drutvu, k tomu, optereenom traumatiziranim 20. stoljeem, pretpostavlja mnogo sloenije pristupe od krutih shema nastavnih planova i programa te udbenika kao njihovih najutjecajnijih instrumenata. Kada e sofisticiraniji modeli doi na dnevni red, nemogue je prorei. ini mi se da u posljednje vrijeme stvari idu na bolje, ali su vrlo daleko od zadovoljavajuega. Zagreb, 27. travnja 2009. *** Nikola Samardi Srbi meu evropskim narodima preobraaji, nedoumice, identiteti Potreba za sintezom nije samo formalnost istorijskog metoda. Ta potreba je stvarna, sutinska i prioritetna. Istorija se konano iitava u svojim sintezama. Njeni preostali metodoloki oblici i ekspresije kao da pripadaju onim delovima arhitekture koji podupiru osnovno zdanje. Svaka sinteza moda pripada svom vremenu kao stanju znanja, svesti, umea i ideologije, ali je upravo zato svaka vredna sinteza zaostavtina koja ima trajnu saznajnu i izvornu vrednost. Sinteza se ne gasi, ne nestaje svojim ostvarenjem. Njeni ivoti mogu biti i potonji. U njoj su vredne i one poruke koje nisu izriito zapisane.
458

Rasprave

Podsticaji novoj sintezi obino nastaju iz potrebe da se ponude novi poglede na prolost, moda i njeno konceptualiziranje. Potrebe nauke se ne svode na egzaktne injenice. Nije potrebno podseati da se legitimni sastojci prolosti sadre i u njenom promiljanju. Miljenje i utisci o prolosti postaju njen sastavni deo. Potreba za sintezom ne nestaje u toku jedne generacije. Pojedinane linosti i institucije povremeno vraaju na putanju koju su u tom smislu jednom preli. U tome je jedna od prefinjenih osobina i prednosti istorijske nauke. Prolost nije njena iskljuiva vremenska dimenzija. Sopstveno preispitivanje spada u osnovne kodove racionalne, prosveene i inkluzivne kulture. I u tome je ukupno ostvarenje profesora Sime irkovia izuzetno. Podrazumevajui da je njegova pojava dovoljno institucionalizovana da se ne mogu precizno utvrditi dometi njegovih linih, sopstvenih, individualnih ostvarenja, niti gde zapoinje sfera njegovih uticaja. Jedan dug i blagotvoran ivot je oko sebe svakako irio duhovna prostranstva koja e u izvesnom smislu ostati nedokuiva. Istorija Bosne, moda nepravedno zaboravljena, potom izuzetna Istorija Jugoslavije,44 kolektivne Istorija Crne Gore (19701975) i Istorija srpskog naroda (19811993), I Serbi nel medioevo (Milan: Jaca Book, 1992), i na koncu aktuelna Srbi meu europskim narodima: teme, pristupi i problemi, ije hrvatsko izdanje (2008) nije samo od naunog ve i od kulturnog znaaja. Iz ovog vidimo da su se irkovieve sinteze pojavljivale u tokovima kroz tri istorijske epohe: one do 1989, zatim razdoblja jugoslovenske dezintegracije, agresije, zloina i izolacije, preko tranzicionog toka usporenih, ometanih, tegobnih i nedovrenih procesa demokratske tranzicije, pa do reformi i evropeizacije. Sinteze odraavaju i kulturno preispitivanje, oslikavajui kulturne uspone, stagnacije i sunovrate. Ali su irkovieve sinteze jednako vanvremenske. Ako sinteze mogu pripasti i nekoj vrsti metaistorije, budui da u prolost unose znanja, ideologiju i tumaenja docnijeg vremena, one time gotovo da postaju same po sebi segmenti istorijskog trajanja, naroito ukoliko kultura seanja, pamenja i preispitivanja podrazumeva odnos prema prolosti koji je lian, gotovo kreativan. U tom smislu ne bi trebalo da postoji otro razgranienje izmeu jedne stvarnosti koja je iezla ili je u procesu nestajanja i njenih ponovnih itanja koja u sebi uvek sadre fiktivne pojedinosti koje ne samo da postaju nove istorijske injenice nego su i dragoceni sastojak sopstvenog vremena i njegove kulture. Prebiranje po prolosti nastoji da otkrije i njene skrivene kodove. Shodno tome, moda je fikcija, sama po sebi, izbor injenica kao vaan deo sintetikog postupka. Tu se ocrtava jedna uzajamnost koja gotovo da je metafizika. U stvarnom, opipljivijem svetu, tehnologija, znanje i iskustvo su takoe odigrali dragocenu ulogu u prevazilaenju tradicionalnog razgranienja izmeu sadanjice i prolosti. Izgubio se nekadanji smisao i razlog postojanja istorijske distance. Istorijsko znanje i iskustvo nikad nisu bili u veoj meri korisni i upotrebljivi u promiljanju budunosti. Srbi meu europskim narodima: teme, pristupi i problemi je sinteza koja je potekla od inicijative engleske izdavake kue koja je pozvala irkovia da za njenu kolekciju The Peoples of Europa napie knjigu o srpskom narodu.45 Tako je 2004. nastala verzija pod
Vladimir DEDIJER, Milorad EKMEI, Ivan BOI, Sima IRKOVI, Istorija Jugoslavije, Beograd: Prosveta, 1972. 45 Sima M. IRKOVI, Srbi meu europskim narodima, Zagreb: Golden marketing Tehnika knjiga, 2008, 351.
44

459

RADOVI - Zavod za hrvatsku povijest, vol. 41, 2009.

str. 433-476

prvobitnim naslovom The Serbs.46 Beogradski je izdava iste godine u biblioteci Dimenzije istorije objavio srpski prevod knjige, iji je sadraj srpskoj publici autor odluio da priblii naslovom Srbi meu evropskim narodima: teme, pristupi i problemi.47 Takva odluka verovatno nije bila sluajna. Znaaj irkovieve knjige je i u njenoj pripadnosti pojavi, u poslednjoj deceniji, nekoliko znaajnih sinteza srpske istorije.48 Knjiga se pojavila i u jednome uporednom toku koji je nagovetavao da e evropeizacija Srbije biti u najboljem sluaju usporena, moda i zaustavljena. Nakon 2000, kad su marginalizovane samo pojedine linosti autoritarnog reima, dok su njegove aparature i idejni kodovi ostali veoma vitalni u politici, ekonomiji i kulturi, sazrela je jedna nova ideologija koja je tvrdila da postoji jedna uporedna, alternativna evropska civilizacija kojoj bi Srbija trebalo da pripadne, nasuprot i uprkos evropskom integrativnom procesu koji preti da e ponititi istorijski, kolektivni i duhovni karakter naroda, zapisan u kosovskom i ruskom mitu kao istono-pravoslavnom ekskluzivitetu. U tom smislu su se pojavile i tendencije da se evropeizacija smeta u kontekst kolektivistikog determinizma i, istovremeno, istorijske praznine liene kulturnog kontinuiteta humanizma, protestantizma, racionalizma, prosvetiteljstva, industrijalizacije, urbanizacije i modernizacije. U tome domenu srpske kulture, katkad i zvaninom, odbacila se neophodnost da se Srbija posveti sutinskim reformskim i evropskim integrativnim procesima koji, uzimajui u obzir njeno trenutno stanje, podrazumevaju denacifikaciju, demilitarizaciju, decentralizaciju i denacionalizaciju, da bi demokratizacija i sekularizam morali da se podrazumevaju. Zapravo se svaka pojava iz srpske prolosti ili tekue stvarnosti poela smetati u jedan izmiljen, nepostojei kontekst alternativnog evropeizma. Prepostavljam da je pomenuti kontekst, sa stanovita ukupne vrednosti knjige, na ovom mestu prenaglaen. Ali naslov kao da otkriva sumnju. Evropski identitet je, uostalom, kultura traganja i preispitivanja, negiranja venih, konanih i univerzalnih istina. irkovi je naglasio da je, nasuprot dominantnoj dogmi o srpskom narodu kao prastarom kolektivnom entitetu koji se poput pojedinca borio za opstanak i napredak, bio vie sklon da narod i naciju posmatra u istorijskoj perspektivi u kojoj nacija gubi onu dovrenost, stoletnu identinost koja joj se pridaje u popularnom miljenju. Moda je time tom narodu dao i jo jednu ansu za budunost.
Sima M. CIRKOVIC, The Serbs, Wiley-Blackwell, 2004, 352. Sima M. IRKOVI, Srbi meu evropskim narodima, Beograd: Equilibrium, 2004, 336. 48 Stevan K. PAVLOVI, Srbija. Istorija iza imena, Beograd; Clio, 2004; Mari-anin ALI, Socijalna istorija Srbije 18151941, Beograd: Clio, 2004; Privatni ivot u srpskim zemljama srednjeg veka. priredile Smilja MARJANOVI-DUANI i Danica POPOVI, Beograd: Clio, 2004; Privatni ivot u srpskim zemljama u osvit modernog doba, priredio Aleksandar FOTI, Beograd: Clio, 2005; Privatni ivot kod Srba u devetnaestom veku, priredili Ana STOLI i Nenad MAKULJEVI, Beograd: Clio, 2006; Privatni ivot kod Srba u dvadesetom veku, priredio Milan RISTOVI, Beograd: Clio, 2006; Miroslav TIMOTIJEVI, Raanje moderne privatnosti, Beograd: Clio, 2006; Holm ZUNDHAUSEN, Istrorija Srbije od 19. do 21. veka, Beograd: Clio, 2009, 579. Verovatno bi na ovom mestu, od ranijih naslova koji se odnose na evropski kontekst srpske istorije, a pripadaju tekuem vremenu, trebalo pomenuti zbornik Srbi u evropskoj civilizaciji (Beograd: Nova, SANU i Balkanoloki institut, 2003) i manju sintezu Novija istorija srpskog naroda (Nikola SAMARDI, Aleksandar FOTI, Milan St. PROTI, Duan T. BATAKOVI, priredio D. T. BATAKOVI, Lausanne: LAge dHomme, 2000, s francuskim i italijanskim izdanjem).
46 47

460

Rasprave

Zaista, irkovievu knjigu nije jednostavno izdvojiti od linosti samog autora. Moda sve njegove poruke nisu u njoj jednostavno, izriito zapisane. I u tome je njena izuzetna vrednost. irkovi je jedan od retkih preostalih erudita. Moda on nije uvek, u svome razvoju, bio svestan svojih znanja i njihove ezoterije. Sopstveno ga vreme nije bilo u stanju razumeti, ali se on istrajno kretao voen duhovnim potrebama i znanjem u svim epohama koje je samom svojom pojavom i njenim strukturama uvek prevazilazio. Najznaajniji srpski medijevalista, prevalio je, iitao i sa svih strana prevrnuo gotovo itav dostupan korpus arhivske grae. Istraivanjima i znanjem uao je duboko u ranu modernu epohu. Poreklom i linou pripao je modernoj srednjeevropskoj kulturi koju je nastojao da prilagodi stvarnim lokalnim, jugoslovenskim i srpskim potrebama i sposobnostima. Njegovo jugoslovenstvo je bilo evropsko, integrativno i kosmopolitsko, a pripadnost srpskoj sredini, koja je od kraja osamdesetih ubrzano u svakom smislu oboljevala, oprezno, kritiko i prijateljsko. Istovremeno je pripao i najvanijim krugovima jugoslovenske i regionalne medijevistike i nauke uopte, ukljuujui viedecenijsko prisustvo u Italiji i Maarskoj. U ovoj prilici je jedno od mojih linih ogranienja, podrazumevajui nemogunost unoenja u zastraujue dubine njegove erudicije, nesposobnost da o irkoviu i njegovoj knjizi prosuujem hladno i kritiki, niti elim da se od postavljene teme na taj nain otuim. Uostalom, pripadam generaciji njegovog sina koja se negde zaturila u zlom vremenu, liena sposobnosti da kao istorijski talas organizovanije i uverljivije uzme uea u odluivanju o zajednikoj budunosti. Isto tako, Sima irkovi je bio jedan od retkih istoriara i intelektualaca prema kojima moj otac Radovan Samardi nije uspevao da prikrije neku vrstu kompeticije, moda i zavisti. Analizirao je svako njegovo specifino znanje, maestralno, zastraujue poznavanje starih rukopisa i paleografije, i linu kulturu koja je u beogradskoj sredini takoe bila izuzetna. Pretpostavljam da je i moje nastojanje da te dve ogromne linosti na ovaj nain pribliim i sve njihove razlike pokuam da, najmanje simbolino, premostim, ujedno i pokuaj da doprinesem obnovi dijaloga sa Zagrebom, za koji sam dobio i ovu sasvim izuzetnu priliku, koju doivljavam kao laskavu, asnu i dirljivu. Bez obzira na pripadnost evropskim narodima, na koju ukazuje naslov irkovieve sinteze, promiljanje celine srpske istorije zasad je najpreciznije u njenom balkanskom kontekstu.49 Evropski karakter srpske istorije pripada preteno evropskoj periferiji. Nepostojanje jasnog kontinuiteta modernosti generisalo je u balkanskim kolektivitetima mitologiju dalekog porekla i rasne istote. Mada o poreklu balkanskih naroda ne postoje jasni podaci, niti je mogue ustanoviti etniki kontinuitet koji bi, lien stranih komponenti, ostao podudaran s dravnim ili kulturnim. Juni Sloveni su sobom doneli imena vodeih plemena, Srba i Hrvata, i postepeno su se naseljavali od poetka VI veka. Delimino su asimilovali zateene stanovnike i utapali ih u postojee imperijalne okvire. Zapravo, slovenske su balkanske identitete definisali i tumaili strani posmatrai. Konstantin Porfirogenit zabeleio je poetkom X veka naseljavanje Srba u susedstvu Vizantije, ijoj su ih civilizaciji pribliavali strani misionari. Sudarali su se vizantijski i zapadni uticaji. Kako se Vizantija povlaila i propadala, srpska kultura je, preuzimajui pojedinosti njenog ka49

Marija TODOROVA, Imaginarni Balkan, Beograd, XX vek, Beograd, 2006; Riard D. KREMPTON, Balkan posle Drugog Svetskog rata, Beograd: Clio, 2003; Stevan K. PAVLOVI, Istorija Balkana 18041945, Beograd: Clio, 2004; Vesna GOLDSVORTI, Izmisljanje Ruritanije: Imperijalizam mate, Beograd: Geopoetika, 2005, itd. 461

RADOVI - Zavod za hrvatsku povijest, vol. 41, 2009.

str. 433-476

raktera, nastavila da se odreuje u pretenom otporu zapadnoj kulturi. To se odigravalo u praznom prostoru koji se otvarao izmeu Vizantije i Zapada, u koji su docnije uli Turci. U procesu naseljavanja, srpske zajednice oformile su prve organizovane oblike u primorju i panonskom Podunavlju odakle su ih potiskivali Venecija i Ugarska. Tako se premetao i preddravni identitet. Srbija je obrise dravnog i crkvenog identiteta postavila u svega nekoliko godina, poto je kralj Stefan Prvovenani Nemanji primio krunu od Rima, da bi njegov brat Rastko Sava Nemanji sticanjem crkvene samostalnosti postavio istoni kurs koji se od duhovnog pretvarao i u politiki, a odatle prelazio i u podruje identiteta (12171219). Srbija je tada zadrala umeren odnos prema zapadnom svetu i stoga jer taj svet nije bio dovoljno uticajan. Tadanja Srbija je, beei od politikog dometa Vizantije, zapravo potpadala pod njen kulturni obrazac. To je nakon prvog pada Carigrada (1204) postalo oportuno i politiki bezbedno. Vladari dinastije Nemanjia ulagali su ogromna sredstva u ktitorske zadubine, zapostavljajui razvoj gradova ili infrastrukture, i istovremenom se meu sobom brutalno obraunavali. Privredu su preputali strancima, Nemcima i Dubrovanima. Vizantijski sistem, koji su Nemanjii gutali teritorijalnim osvajanjima, omoguavao im je da odre kontinuitet koji se, preveden u administraciju i zakonodavstvo, prilagoavao grkom konceptu i slovenskoj stvarnosti. Crkvena izma za njih je vie bila politika i njome se nisu posebno bavili. Car Duan je bio ktitor crkvama u Italiji, naroito bazilici u Bariju. Ali su evropski uticaji pristizali vie spontano, posredstvom trgovaca, graevinara, zanatlija i umetnika. Problemi sa uoavanjem kontinuiteta i diskontinuiteta u istoriji potiu iz same injenice da ih je teko utvrditi, naroito u kraem vremenskom toku. Poseban je izazov prenoenje docnijih predstava i pojmova u ranije vreme. Evropski identitet srpskog naroda nije sporan samo u ontolokom ili semiotikom smislu. Taj identitet je takoe teko utvrditi u vremenu koje je prethodilo njegovom nastanku. Vaan je i mit o limesu, o granici koja preseca narod na pola. Diskontinuiteti XIV veka, crna kuga, smrt cara Duana, nestanak Nemanjia, Marica i Kosovska bitka, dogaaj koji je znaajniji zbog nastanka legende od sebe samog, sve je ukazivalo na trajnu institucionalnu i teritorijalnu dezintegraciju koja je otvarala put osmanskoj invaziji. I za srpsku istoriju je imanentno pomeranje prostornih i kulturnih identiteta. Osmanski prostor izmenio je strukture Makedonije i Kosova i izazvao poetni pritisak na Bosnu u kojoj su se prelamali nedovoljno odreeni verski identiteti, a privremenu i relativnu samostalnost stekla je nestankom drave Nemanjia. Savez Tvrtka I Kotromania i kneza Lazara Hrebeljanovia odnosio se na podelu naslea, dok se etnika Srbija, za njom i ona kulturna, pomerala prema severu. Srednjovekovne dravne tvorevine bile su nedovoljno centralizovane i nosile su imena koja su poticala iz porekla i veza njihovih vladara. Ta imena su se nasleivala, ali ona nisu imala veze s predstavama o naciji; ona su se odnosila na pripadanje zajednici vezanoj za rodoslov ili teritoriju. Feudalni velikai nisu bili svesni potrebe o etnikoj konsolidaciji. Tek je docnije kolektivno pamenje poistoveivalo dinastiju i crkvu s nacijom. Takav kontinuitet je uspostavljen i u nedostatku racionalne osnovice u dogaajima koji su usledili nakon nestanka srpskih srednjovekovnih celina koje su imale izvesna dravna svojstva. Osmanska osvajanja i uspostavljanje vlasti ostali su zabeleeni u usmenoj narodnoj hronici u smislu diskontinuiteta koji nastao i pod utiscima o stvarnosti iz potonjeg razdoblja osmanske dezintegracije. Ali je osmanski prodor nesporno izbrisao ili asimilovao evropske slojeve u srpskoj poznoj srednjovekovnoj kulturi. Istovremeno se premetanjem
462

Rasprave

dela srpskog etnikog identiteta u Podunavlje ili na mletaku teritoriju odvijao primarni proces evropeizacije, mada na samim granicama koje su se esto provaljivale i pomerale. Pri tom se zadugo odrala fikcija srpske despotovine. Osmanska osvajanja pokrenula su i mase koje su se povlaile u brda ili u Bosnu, Hrvatsku, Slavoniju i Dalmaciju. U predevropskom i predmodernom kontekstu bio je zanimljiv karakter drave despota Stefana Lazarevia koji je okupio vei deo teritorije Vuka Brankovia. Bio je sultanov vazal, nakon Angore (1402) dobio despotsku titulu od vizantijskog cara, potom prihvatio i ugarsko vazalstvo i uao u red ugarskog plemstva. Izmeu ostalog, nasledio je Zetu. Njegov neak ura Brankovi (14211456) preselio je dvor u Smederevo, na samu granicu sa Ugarskom na koju se takoe oslanjao poputajui pod turskim pritiskom. Teritorijalno pomeranje despotije prema Ugarskoj odvijalo se pod pritiskom koji je takoe otvarao pitanja vezana za teritorijalni i kulturni identitet, docnije urezana u usmeno pamenje. Prethodne drave Nemanjia nastajale su i irile se u vremenu koje je sve jasnije isticalo superiornost evropske ekonomije, zasnovane na individualizmu. Nestajanje Vizantije stvorilo je vakuum koji gotovo da je usisao Turke u evropski prostor. Srpske srednjovekovne tvorevine bile su dovoljno promenljive u svom dravnom karakteru, i teritorijalno pokretljive, da se na njima nije mogao profilisati jasan kolektivni identitet. Identiteti su naroito bili kolebljivi u odnosu prema Vizantiji. Njene institucije prihvatale su se gotovo u onoj meri u kojoj se Vizantija jasno dezintegrisala. Dostignua evropske stvarnosti vie su se oseala u svakodnevici, po trgovima, gradovima i putevima, koja je mahom zanemarena u usmenom pamenju zbog turske invazije. Turskoj moi se morala postaviti protivtea dinastike istorije i njene moi koja je vremenom takoe dobijala izvesna mitska obeleja. Stvarnost srpske predmoderne odvijala se u okvirima osmanske, habzburke i mletake strukture. To je bila posledica najvee demografske promene, od vremena slovenskih seoba, koje je izazvala osmanska ekspanzija, praena razaranjima. Osvajanjem Beograda (1521) zaokruena je osmanska teritorija na kojoj su alternative u odnosu na prolost bile prilagoavanje ili iseljavanje. Srpska istorija je duboko odseena od evropske, naroito od renesansne, potom i racionalistike kulture. Ugarska je takoe dezintegrisana nakon poraza na Mohau (1526). Prethodne godine francuski kralj Fransoa I je pao u zarobljenitvo Karla V u bici kod Pavije. Istorija kao da je u svojim dramatinim transformacijama mlela periferne identitete. Srbija je zadugo opustela i obrasla umama. Kosovske nizije postale su privlanije za albansko stanovnitvo koje je prihvatalo islam kako bi unapredilo svoj pravni i ekonomski status. Gradovi su dobili istonjaki, levantski karakter. Nastanili su ih Grci, Jermeni, Jevreji i Cigani. U najnepovoljnijem poloaju zatekli su se rimokatolici, mada su Dubrovani uspevali da se okretno i bez naroitih posledica prilagoavaju novim prilikama. Srpski status u Osmanskom carstvu primirio se, za izvesno vreme, sreivanjem odnosa izmeu Porte i pravoslavne crkve, sa institucionalnim vrhuncem u obnovi Peke patrijarije (1557). U tom smislu je znaajnu ulogu odigrala sposobnost Porte da Srbe nagradi za vojnu slubu, a preobraenicima ponudi neogranien uspon u karijeri. Naroito u razdoblju do kraja XVI veka, koje se poistoveuje sa osmanskom hegemonijom na Jugoistoku, Be i Venecija na takve izazove nisu nudili dovoljno privlane alternative. Sposobnost crkve da opstane i prui organizovan institucionalni okvir vernicima, ukljuujui delovanje na mletakoj i habzburkoj strani, doprinela je primarnoj definiciji novog kolektivnog identiteta koji je prethodio nacionalnom. Oslonac crkve na Portu, institucionalizovan
463

RADOVI - Zavod za hrvatsku povijest, vol. 41, 2009.

str. 433-476

za administracije velikog vezira Mehmed-pae Sokolovia, doprineo je istonjakom karakteru tog identiteta. Sve se to odigravalo u vremenu dubokih duhovnih reformi i znaajnih debata izmeu protestanata i Rima iz kojih je, na osnovama nove humanistike uenosti i renesansne estetike, nastajala nova kultura modernog racionalizma, ukljuujui krize i transformacije evropskih savesti. Ti procesi bili su sutinski u nastanku evropske modernosti. Srpska kultura takva gibanja nije mogla dosegnuti, niti ih dovoljno razumeti. Milenarizam s kraja XVI veka najavljivao je optu krizu koja se u Jugoistonoj Evropi podudarala i sa zaustavljanjem osmanske ekspanzije. Dugi rat (15931606) izneo je prvu veliku srpsku pobunu protiv Porte na ogromnom prostoru od Banata do dubrovakog zalea. Ali se tadanje pribliavanje sferi habzburkog uticaja nije odvijalo u procesu rane modernizacije. Srbi su iekivali povratak Svetog Save koji je srpsku crkvu i politiku dugorono izuzeo izvan uticaja Rima. U tome nije bilo sadraja koji bi srpskoj kulturi omoguili ekumenski dijalog, niti racionalnu kritiku iju su istoriju pokrenuli Luter i Kalvin. Porta je odgovorila spaljivanjem motiju Svetog Save u Beogradu, ime je Srbe odbacila na periferiju svojih interesa i uinila ih primarnom silom u potiskivanju osmanskog prisustva na evropskom tlu. Meutim, prelaskom na habzburku periferiju, tom pograninom ulogom, otpor daljoj osmanskoj invaziji transformisao se istovremeno u gotovo uvreeno odricanje od evropske civilizacije koja se poistoveivala sa interesima Bea, Venecije i Rima. Moda je najznaajnija uloga Vojne granice u formiranju evropskog identiteta bilo prekidanje kontinuiteta feudalizma, mada su se privilegije vremenom suavale na raun dvorskog centralizma. Ali su jo uvek, ueem u Tridesetogodinjem ratu, Srbi, s Hrvatima, a meusobno se u tom vremenu nisu dovoljno meusobno razlikovali, preteno otkrivali svoj periferni identitet. Dugotrajni boravak na granici Srbe je suoavao i sa opipljivim pritiscima dvora, zloupotrebama, nasiljem, i pokuajima unijaenja. Ispostavljalo se da unijaenje nije odgovaralo ni Porti. Dalje, uspostavljanje Vojne granice i turski ratovi Austrije i Venecije su tokom XVII veka pokrenuli sloene procese u kojima su se pojavljivale prve naprsline u odnosima Hrvata i Srba, a poeo se promaljati i slovenski i bonjaki identitet. O tome svemu postoje znanja koja su ipak samo povrna. Svoj poseban identitet uspostavljala je i Crna Gora, neka vrsta tampon zone prema Mletakoj republici, pre svega izgradnjom prvih centralnih institucija, na linom, dinastikom principu, koje su povezivale i mirile plemena. Pod nominalnim suverenitetom Peke patrijarije, crnogorski se vladika od kraja XVII veka birao iz plemena Njegoa. U odnosima sa Dubrovnikom, Austrijom, Venecijom i Rusijom, vladike su uspostavile neku vrstu prve autonomne srpske politike zajednice koja je imala izvesne moderne karakteristike. Srpsko prisustvo u evropskoj istoriji postajalo je primetnije seobama koje su dosegle jedan od vrhunaca u Velikom bekom ratu (16831699). U Velikoj seobi Leopold I je Srbima priznao povlaen, autonoman pravni status, ali je u odnosima s habzburkim institucijama trebalo da posreduje srpska crkva. Be nije imao poverenja u politikog konkurenta patrijarha Arsenija III, ora Brankovia (16451711), neobinu, baroknu linost i njegovu istoricistiku viziju kraljevstva Ilirije na koje je polagao prava pozivajui se na svoje tobonje poreklo s poslednjom srpskom vladarskom, despotskom kuom. Od bekog dvora je dobio grofovsku titulu i zavrio u svakom smislu daleko od stvarnosti. Ali je, bez obzira na njegov karakter i zamisli koje se nisu mogle ispuniti, grof ore Brankovi bio prvi u svakom smislu evropski politiki mislilac u srpskoj istoriji i istoriografiji, u razmerama toga vremena.
464

Rasprave

Primat crkve i suoavanje s poretkom Habzburke monarhije, ukljuujui crnogorsko iskustvo, sve su to bili sasvim novi izazovi koji su nametali traganja za alternativom. Tako je ruski mit, uporedo s kosovskim, postao nov inilac kolektivnog identiteta koji je odbacivao upravo one odlike evropske modernosti koje je Petar Veliki, prvo olienje tog mita, pokuavao da prenese u Rusiju. U naredna tri veka sadraj i recepcija ruskog mita bili su promenljivog sadraja i intenziteta, i esto su odraavali uzajamne razlike i nerazumevanje. Rusiju je prostorna udaljenost od Jugoistone Evrope navodila da u svome neposrednom postupanju bude uzdrana i samo je s vremena na vreme pokuavala da iskoristi panslavistika oseanja svojih istono-pravoslavnih partnera. Kult Petra Velikog meu Srbima stvoren je za njegovog ivota, ali se njegovo racionalistiko opredeljenje u meunarodnoj i reformskoj politici na srpskoj strani zanemarivalo u potrebi da se budunost srpske drave i drutva izgradi u arhitekturi ruskog naslea i poretka, koja se, takoe mitologizirana, smatrala bliskom. Austrija je privlaila srpske doseljenike i podsticala njihove ratnike, umne ili poslovne sposobnosti, i slala jasne poruke svoje kulture, ali je pripadnost rimskoj crkvi bila neprihvatljiva za tradicionalne slojeve, naroito crkvene, ukljuujui one, i sve oiglednije naroito njih, koji su se zadrali na austrijskoj strani. Prvi od ranih modernih srpskih istoriara koji je prolost proeo racionalistikim shvatanjima, Jovan Raji bio je pisac dotad najobimnije srpske istorije, koja se pojavila u Beu. Putujui razvijenim svetom, koji je nastojao da priblii stremljenjima Srpske revolucije, Dositej Obradovi je odbacio monako samoodricanje i cinian, prezriv pogled na laiki svet, tragajui za boanstvom, po ugledu na Voltera, sredstvima znanja i razuma. Takve ideje, koje su ule u osnove prve moderne srpske drave, imale su jasan svetovni sadraj. U tom su se smislu, u meuvremenu, stekli odreeni uslovi. Prva evropeizacija odigravala se u okvirima sve univerzalnije barokne kulture. Mirovni ugovori koji su, meu prvima, uli u osnove meunarodnog prava, zakljueni su u Karlovcima (1699), Poarevcu (1718) i Beogradu (1739). Srbija juno od Save, Dunava i Beograda privremeno je postala habzburki posed, kao Kraljevina Srbija, a habzburki car poneo titulu kralja Srbije iako je nakon austrijskog povlaenja (1739) na tom prostoru nastupila ozbiljna institucionalna kriza. Osmanske provincije su se feudalizovale kako se centralna vlast osipala i nestajala. Propadala je i struktura pravoslavne crkve. Ukidanjem Peke patrijarije (1766) srpska politika juno od Beograda se sekularizovala. Time je, tako se ispostavilo, u toku narednih nekoliko decenija postala sposobna da, na osnovama koje su bile svetovne, oslobodilake i prosvetiteljske, izmeu ostalog i dinastike, a osnovni oslonac u vezama sa Austrijom, njenom srpskom zajednicom i privrednim njenim razvojem, izvede prvu evropsku nacionalnu revoluciju. Novo uporite pravoslavne hijerarhije postala je, na austrijskoj strani, Karlovaka arhiepiskopija. Tokom XVIII veka jedan od procesa srpske modernizacije odvijao se u Vojnoj krajini koja se prostirala od Jadrana do Karpata. Hrvati i Srbi zajedno su sluili u istim jedinicama. Oseala su se prosvetiteljska strujanja u habzburkoj administraciji. Kolonizacija opustelih oblasti june Ugarske privukla je Nemce, Maare, Rusine, Rumune, Slovake. Pojavili su se i Katalonci i Francuzi iz Lorene. Srpski status zapravo je bio austrijski prevod povlastica iz razdoblja vrhunca osmanske moi i upravnog ureenja. Pravoslavna kultura u Podunavlju prihvatala je barokne pojedinosti i estetiku. Ubrzanju istorije kao da je doprinosilo stanje osmanskog poretka u Beogradskom paaluku, samo po sebi. Vremenom je korodirala i srpska pravoslavna administracija. Postajali su sve oigledniji dispariteti u razvoju Turske i Austrije. Smirivanje koje je nastupilo o deceniji nakon zakljuenja novog mira (1791) i
465

RADOVI - Zavod za hrvatsku povijest, vol. 41, 2009.

str. 433-476

pokretanja reformske politike Selima III ponovo je narueno Napoleonovim osvajanjem Egipta i potpadanjem Beogradskog paaluka pod vlast odmetnika. Srpska revolucija (18041915), okonana sticanjem autonomnog statusa (1830), dodatno je uvela srpsku istoriju u sadraj evropskih meunarodnih odnosa, makar i dalje na njihovoj dalekoj periferiji. Prvi i Drugi ustanak odvijali su se u senci Bonapartinih osvajanja i reformi, i legitimistike, konzervativne reakcije evropske koalicije. Prva evropska nacionalna revolucija dobila je svoju vrednosnu potvrdu i u Rankeovoj istoriji.50 I podrka revoluciji, i uee u guenju srpskog pokreta odigravali su se na prostoru koji je daleko prevazilazio granice Beogradskog paaluka. Revolucija se donekle pozivala na naslee Nemanjia i kosovski mit, uzdala se u Rusiju, obraala za pomo Francuskoj i Austriji, ali su ustanici preputeni sebi samima, jer je odmazda bonjake i albanske vojske ostavila dalekosene posledice. Potom se u Srbiju vratio deo turskog stanovnitva. Srbija je bila je i jedna od prvih novih evropskih drava koja je stekla punu meunarodnu nezavisnost u razdoblju legitimizma (1878). Srbija se svoje nominalne dravnosti odrekla svega etiri decenije potom. Hrvatska i srpska inteligencija saraivale su u konceptualizaciji prve savremene multinacionalne, multikonfesionalne i multikulturne unije, koja je potekla iz raznorodnih dravnopravnih deonih konstituenti. Bez obzira na njenu istorijsku sudbinu, na stvarne idejne porive, politiki karakter, ukljuujui centralistike i dezintegrativne inioce koji su vodili njenom osporavanju i nestanku, Jugoslavija je bila najmodernija tvorevina srpske politike istorije. Verovatno je, bez obzira na odricanja, to bila i za Hrvatsku. Meutim, nepostojanje dovoljnih istorijskih uporita kojima bi obezbedila evropski kontinuitet politikog razvoja, Srbija je u poslednjim decenijama XX veka aktivno delovala na jugoslovenskoj dezintegraciji, u koju je unela agresiju, nasilje i sve oblike smiljene, institucionalizovane mrnje, i sama se premestila na onu stranu oboda evropske civilizacije. Time se ponitila gotovo sva dostignua prethodna dva veka sopstvene moderne istorije. Iz istih razloga Srbija nije uspela da razvije svoje moderne politike mitove. Zadrala ih je u predmodernom stadijumu, namerno zaglavljena u svojoj zamiljenoj prolosti, u ponorima kosovskog predanja i opredeljenja, panslavistike ideologije i ruskog mita, u kontinuitetu dogaaja koji se, prinudno smeteni u njene mitske vertikale, iracionalno i tendenciozno tumae. Evropeizacija Srbije odigravala se od sticanja prve samostalnosti (1830) u zaaranom krugu line vlasti, kulturnim i privrednim disparitetima sela i malobrojnih gradova, polururalnih varoica, sitnog seljakog poseda i nerazvijene infrastrukture. Ali Srbija nije bila jedina evropska zemlja koju je sputala neprosveenost politike kulture. Arhivirano u zaboravu i nerazumevanju, u Srbiji je prosvetiteljstvo ostalo bez jasnih neposrednih ishodita. Dva prvobitna srpska dravna jezgra, koja su u dugom i iscrpljujuem kretanju uspela da steknu meunarodno priznatu nezavisnost, Srbija i Crna Gora bile su male, ruralne kneevine u kojima se modernizacija sudarala sa otporima elita i njihovih neposrednih interesa, i stanjem opte zaputenosti koje se inae osealo na periferijama zastarelih, propalih sistema, Mletake republike i Osmanskog carstva. Srpsko prosvetiteljstvo, naprotiv, razvijalo se u sastavima habzburke kulture i u gradskim sredinama koje su bile relativno obrazovane i klerikalizovane. Reforma jezika Vuka Stefanovia Karadia, koja je objedinila srpski nacionalni prostor, stala je na put zaboravu narodne usmene kulture, a
50

Leopold von RANKE, Die Serbische Revolution, Berlin, 1829

466

Rasprave

govorni jezik dubrovakog zalea standardizovala, postavivi osnove optoj pismenosti, mada je ona sporo prodirala u siromano ruralno drutvo koje je, izmeu ostalog, nastavilo da neguje sve svoje predrasude i vezuje se za anahronizme koji su podrazumevali funkcionalnu ili potpunu nepismenost. Isto tako se moderna evropska kultura, ukljuujui politiku, teko razumevala i esto pogreno tumaila. Vukova reforma je jezik prosvetiteljstva uinila nerazumljivim i prepustila ga crkvi i graanskim krugovima koji su ostali Habzburkoj monarhiji. Prosvetiteljstvo se, paradoksalno, preobrazilo u kulturnu osnovu strujanja koja su se, u crkvi i politici, opirala modernizaciji i vezivala za istoni slovenski svet, koji je u tom smislu vidno zaostajao. Prosvetiteljstvo je kao urbana kultura imalo potrebu za recepcijom koja je bila teko ostvariva u siromanom, zaostalom, tradicionalnom drutvu koji je svoj ekonomski i politiki karakter zasnivalo na prokletstvu malih poseda. Gradovi su bili retki i u njima su, upravo u prvobitnom razdoblju politikog sazrevanja, veinom iveli Turci, koji su vremenom poterivani, Grci i Cincari, i neto Jermena i Jevreja. Gradska kultura oseala se kao strana i neprijateljska. U takvim okolnostima, koje su se sporo menjale, trebalo je primeniti uticaje koji su bili daleki i teko razumljivi. Srpska prosvetiteljska kultura, poput barokne s kojom se proimala, nije imala univerzalni karakter. Zato su i njeni dometi unutar sopstvene nacije bili ogranieni. Srpski barok je saimao srednjoevropske uticaje koji su se zadravali samo u bogatijim i obrazovanijim krugovima u Junoj Ugarskoj, i one ruske koji su srpsku kulturu potisnuli na neku vrstu stranputice u kojoj se ona, istovremeno se klerikalizujui, usvojila teko razumljiv, okotao i neprilagodljiv jezik, tzv. crkvenoslovenski. Na takvim osnovama poteklo je i srpsko prosvetiteljstvo. Do danas nije dovoljno istraeno kakvi su, u ustanikoj Srbiji, nakon 1804. mogli biti stvarni sadraji i dometi tumaenja i uticaja Stematografije Hristofora efarovia (1741), sloenog heraldikog zbornika koji je obuhvatao vane linosti iz srpske istorije, nacionalne teritorije i junoslovenske svetitelje, ili Istorije Jovana Rajia (1794) koja je, nastala na crkvenoslovenskom i tampana u Beu, posmatrala itav junoslovenski prostor i podvlaila nebrigu srpskih vladara za kolovanje i prosveivanje naroda. Jedna od retkih linosti, na samim poecima moderne Srbije, koja je upuivala na znaenje i znaaj slobode bio je Boa Grujovi (17781807), profesor prava, koji je napustio Harkovsku duhovnu akademiju i doao u ustaniku Srbiju u kojoj je njoj ubrzo postao sekretar vlade, jedne od njenih prvih institucija. Gde nema slobode, nema ni ivota, pisao je Grujovi. Suoavajui se s neprosveenim ustanicima i njihovim voama, koji su otkrivali netrpeljiv i despotski politiki karakter, Grujovi je zastupao ideju vladavini zakona ije je osnove video u sintezi razuma i pravde, a njenu svrhu da zatiti ivot, imovinu, sigurnost i jednakost i da ogranii izvrnu vlast, pre svega onu koju je prigrabio sam lider Revolucije, Karaore Petrovi. Poruke najznaajnijeg srpskog prosvetitelja Dositeja Obradovia (17421811) spadaju samo naizgled u osnovne i trajne kodove srpske kulture. Obradovi je bio pobornik srpskog nacionalnog buenja, i pozivao na naputanje orijentalnih uticaja i prihvatanje tekovina evropskog prosvetiteljstva i racionalizma. Bio je i prvi ministar prosvete u revolucionarnoj Srbiji. Njegovo prosvetiteljstvo je u sebi nosilo pre svega snane moralne poruke. Podravajui ustanak i borbu za osloboenje od Turaka, upozoravao je da e Srbi sami sebi biti Turci i muitelji ako se ne oslobode sujeverja i ne uklone mrzost na zakon. Dositej je bio svestan kulturnog jedinstva Junih Slovena i potrebe da se njihovo prosveivanje obuhvati jednostavnim, narodnim govorom i razumljivim porukama, kad je u svom Pismu
467

RADOVI - Zavod za hrvatsku povijest, vol. 41, 2009.

str. 433-476

Haralampiju najavio da e tampati za narod jednu knjigu na govornom, narodnom jeziku za proste seljake. Smatrao je da od Budima do Jadranskog mora ivi jedan narod koji govori jednim jezikom. Njegov nacionalizam obuhvatao je i ideje o verskoj trpeljivosti i ravnopravnosti, koje je preuzeo od filozofa XVIII veka, kojima se uzdigao nad tradicionalnim ali i nad potonjim shvatanjem nacionalizma po veri. Otro je raskinuo i s crkvenom i klerikalnom tradicijom koja se, na svom nerazumljivom jeziku, bavila samom sobom. Okupio je, u svojim spisima, uticaje ruske dogmatike knjievnosti, grkih crkvenih reformatora, nemakog protestantizma i francuskog i engleskog racionalizma, ali pre svega ideje savremenih filozofa, naroito Voltera. Poto je napustio monaki ivot, oduevljeno je branio verske reforme Josifa II koji je rasturao kaluerske redove, manastire pretvarao u kole i bolnice i preduzeo niz zakonskih mera protiv praznoverja, verske zaslepljenosti i ogromnog broja praznika. U tom smislu vezan za habzburko prosvetiteljstvo, Dositej nije bio samo sledbenik zapadne savremene filozofije, nego i tuma tenji i elja graanskog i svetovnog srpskog drutva. Mada pretea Vuku Stefanoviu Karadiu u njegovoj reformi jezika, Dositej je u Srbiju pokuao da prenese modernu evropsku kulturu racionalizma. Njegovom smru okonana je epoha srpskog prosvetiteljstva, a pod utiskom propasti Prvog srpskog ustanka, i u kontekstu ogromnog sakupljakog truda Vuka Stefanovia Karadia srpska kultura ponovo se okrenula nacionalnoj mitologiji, pre svega kultu usmenog narodnog seanja i obiaja. Dositejevo prosvetiteljstvo i duh slobode smetali su ne samo klerikalnim krugovima i narodnim prvacima, nego i vanim linostima koje su nastavile da razvijaju novu srpsku kulturu. Crnogorski pesnik i mitropolit Petar Petrovi Njego je traio od kneza Miloa Obrenovia da se povue odluka da se tampaju njegovi jeretiki i bezboniki spisi (1837). Vuk Stefanovi Karadi, jedan od prvih Dositejevih aka, istim je povodom pisao: Da sam ja cenzor u Srbiji, ja to ne bih dopustio. Inae je srpska nacionalna politika troila ogromne unutranje resurse u kojima se onovremeni legitimistiki i klerikalni evropski poredak suprotstavljao oslobodilakim pokretima i svakoj jednostranoj promeni granica. Zato je i prva srpska autonomna kneevina ponikla na dalekim rubovima evropskih modernizacijskih procesa. Zaturanje prosvetiteljstva i odbacivanje racionalne politike kulture doprineli su odranju kulta autoritarnosti, jakih linosti, centralizma, totalitarizma i militarizma. U Srbiji je zadugo zapostavljena uloga obrazovanja i njegove funkcionalizacije, ukljuujui politiko odluivanje. Tako je i moderna srpska politika kultura, mada u celini vezana za autoritarni obrazac, od svojih poetaka, nimalo sluajno, bila, istovremeno, kultura kolektivizma i sukoba. U senci sve sloenijih evropskih odnosa, dok su se nad njom i dalje prelamali habzburki i turski uticaji, nacionalna mitologija i opipljivi interesi elita, evropeizacija Srbije odvijala se u navratima i nasumino. Zato se ponekad doivljavala gotovo iskljuivo u svetlosti birokratizacije. U vremenu Ustavobranitelja (18391858) postavljene su osnove dravnog ureenja koje se oslanjalo na evropske uzore. Ustavobranitelji su uvozili obrazovane inovnike iz Austrije, osnovali Licej i slali studente u Pariz. Francuski uticaj, uporedo sa habzburkim, dalekoseno je doprineo unutranjem bogatstvu kulture, naroito u Beogradu. Verovatno je, tako postavljen, kulturni pluralizam postao dovoljno moan inilac evropeizacije koji se, u narednih vek i po, uspevao odupirati orijentalizaciji i ruralizaciji. Tako je i Graanski zakonik ustavobranitelja (1844) izvukao kontinuitet iz Napoleonovog zakonodavstva, mada je bilo zasnovan na austrijskom predloku. Moda se i novi, etatistiki nacionalizam sredine XIX veka, kritiki tumaio bez komparativnog
468

Rasprave

uvida u ondanju politiku stvarnost. Uloga Ilije Garaanina nerazumljiva je izvan sloene sfere politikih ideja toga vremena. Njegovo Naertanije (1844) bilo je tajni dokument, s vizijom koja je daleko nadmaivala tadanje mogunosti Srbije, a smisao toga spisa vie se odnosio na stvaranje odbrambene sfere uticaja od budueg irenja Rusije i Austrije, i oslonac na zapadnoevropske sile, pre svih na Francusku, pod uticajem poljske emigracije. Naertanije je zahtevalo potovanje verskih sloboda i punu saradnju s rimokatolicima, naroito bosanskim franjevcima, i kolebalo se izmeu romantiarskog nacionalizma i stvaranja iroke junoslovenske politike zajednice. U takvoj svetlosti se pribliavanje Hrvatskoj (naroito u dogaajima iz 1848), moglo posmatrati kao jedan od novih inilaca evropeizacije. Josip Jelai je Hrvatskom saboru poruio: Nemojmo govoriti sada ni o srpstvu ni o hrvatstvu. Mi smo svi jedan narod, jedna braa itd. Pod utiskom kompenzacija za zajedniko uee Hrvata i Srba u guenju maarskog pokreta, za koje se smatralo da su samo simboline, Garaanin je sastavio jo jedan ustav politike propagande (1849) kojim je predvideo niz pobuna u junoslovenskim pokrajinama Turske, raunajui pre svega na saradnju s bosanskim plemstvom. Naredne godine, u Beu, Vuk Stefanovi Karadi, Ivan Kukuljevi, Ivan Maurani, Dimitrije Demeter, reprezentativni srpski i hrvatski pisci dogovorili su se o jednom zajednikom knjievnom jeziku. Nova vlada Mihaila Obrenovia (18601868) podrala je ideju o trojnoj federaciji Srba, Hrvata i Bugara, koja bi se zvala Jugoslavija. Ve tada je Bosna bila kljuno podruje oslonca poduhvata u celini. Da li se evropeizacija, ujedno, hrvatske i srpske kulture odvijala i u kontekstu jugoslovenskih ideja? Da li je sutina evropeizacije i hrvatske i srpske istorije u uzajamnosti koja se nije suvie optereivala kolektivnim identitetima i njihovoj neodoljivoj, samodopadljivoj privlanosti? Srbija je tokom prvih pola veka samostalnosti, do sticanja nezavisnosti (1878), ostala preteno ruralna, s gotovo devet desetina seoskog stanovnitva i malim, nerazvijenim, polururalnim gradovima, od koji su Beograd i Ni jedini imali vie od po 10.000 stanovnika, sa etiri petine nepismenih (osnovno obrazovanje postalo je obavezno 1883). Najvee socijalno, privredno i kulturno optereenje bila je stvarnost malih seoskih poseda. Zbog nepovoljne imovinske i privredne strukture Srbija tokom XIX veka nije uspela dostii stopu rasta razvijenih zemalja, uslov osetnog napretka i modernizacije. Tek je zahvaljujui evropskim zajmovima dovrena pruga Beograd Ni, potom i preostala trasa do Bugarske (18841888). Novi talas evropeizacije pokrenut je, formalno, novim ustavom (1869) koji je postavio osnove konzervativnom, kabinetskom liberalizmu, koji nije suvie poverenja davao parlamentu. Najvei iskorak u modernizaciji odigrao se za vlade naprednjaka, tokom osamdesetih, koji su sredili finansije, reformisali prosvetni i poreski sistem, ojaali nezavisnost sudstva i unapredili slobode izraavanja i udruivanja, mada nisu imali stvarnu politiku podrku u dubinama drutva. Tako se ispostavilo da je novi ustav (1888) koji je uveo dualizam krune i parlamenta ustanovio dominaciju radikala, nacionalista, socijalista i rusofila, koji su poslali liberale u nepovratnu prolost, i potisnuli naprednjake. I mada se njihovim dolaskom na vlast nije osetio diskontinuitet, oni su svojim nasiljem, promocijom zadrunog egalitarizma, ruralnom i panslavistikom demagogijom dalekoseno deevropeizirali srpsku politiku i kulturu. Nikola Pai se zalagao za spoljnu politiku koja bi se oslanjala na Rusiju, zloupotrebljavao, po potrebi, i krunu i parlament, ponovo oiveo nacionalnu mitologiju i bez obzira na seljaku osnovicu uticao na stvaranje otuene upravljake elite. Novim ustavom (1901) prvi put je u srpsku skuptinu uveden Senat. Vojnim udarom i ubistvom kralja Aleksandra Obrenovia i kraljice Drage (1903)
469

RADOVI - Zavod za hrvatsku povijest, vol. 41, 2009.

str. 433-476

Srbija je, zaokruivi svoj novi politiki identitet, poslala jednu od najspornijih poruka u svojoj novijoj istoriji. Usledio je meunarodni ostrakizam. Politiku prazninu, koja je u tom smislu nastala, nije uspela da nadoknadi Crna Gora. Srbi u Hrvatskoj i Slavoniji, tada jedna etvrtina od gotovo dva miliona, postajali su zabrinutiji zbog hrvatskih politikih zahteva koji su ukazivali na odustajanje od jugoslovenske zajednice. Hrvati su oseali pretnju i od maarizacije i od novog izgleda srpske politike. Napetosti Hrvata i Srba doprinosila je i austrougarska uprava u Bosni i Hercegovini, mada je unapredila administraciju, infrastrukturu i privredu, ukljuujui hrvatsku i srpsku nacionalnu kulturu. Spoljna politika Srbije okrenula se ostvarenju nacionalnih teritorijalnih interesa na Kosovu i u Makedoniji. U domaoj politici, dolazak na presto Petra I Karaorevia doprineo je nastavku demokratizacije, u relacijama onoga vremena. Po procentu stanovnitva s pravom glasa, Srbija je postala trea u Evropi, posle Francuske i vajcarske. Demokratizaciju je optereivala nova stvarnost nakon nestanka Napredne stranke, da bi radikalima opozicija postala Srpska socijaldemokratska stranka, takoe neprijateljska u odnosu na Austriju, i rusofilska. Jedino je nova Samostalna radikalna stranka pokazivala spremnost da prihvati ideje modernizacije i jugoslovenski projekat. Korak u tom smislu bila je sama organizacija stogodinjice Prvog srpskog ustanka, kojoj su prisustvovale delegacije iz Hrvatske, Slovenije i Bugarske. U evropeizaciji i jugoslovenskoj integraciji je Srpski knjievni glasnik promovisao i legitimisao beogradski govor i stil kao novi, otmeniji i jednostavniji izraz knjievnog jezika. Aneksiona kriza, carinski rat sa Austro-Ugarskom i novi spoljnopolitiki prioriteti inili su demokratski razvoj drugorazrednim, a oficiri Crne ruke poeli da neposredno utiu na politiku. Teritorijalni dobici u Balkanskim ratovima bili su, izmeu ostalog, izazov imperijalizmu evropskih sila, ali su ljudski i materijalni gubici bili ogromni, a perspektive integracije Kosova, Sandaka i Makedonije dalekoseno prevazilazile mogunosti srpske politike i kulture. Razlike sa Albancima su bile sutinske. Oni se nisu mogli integrisati ni kad im je docnija jugoslovenska zajednica bila najnaklonjenija. Zanimljivo je da su Balkanski ratovi doprineli ugledu Srbije i projugoslovenskom raspoloenju u delu javnog mnenja u Hrvatskoj. Balkanski ratovi i Prvi svetski rat (19121918) uvukli su srpsku istoriju duboko u sferu prioriteta evropske politike. Prvi svetski rat bio je preteno evropski, i vodio se, izmeu ostalog, u smislu budueg preureenja granica i sfera uticaja. Izbrisao je iz istorije etiri velike imperije, Habzburku, Nemaku, Osmansku i Rusku. Doprinos takvom kretanju istorije Srbija i junoslovenski narodi platili su ogromnim ljudskim gubicima koje su takoe uneli u svoju politiku zajednicu, nastalu iz neposrednog ishoda Prvog svetskog rata, u danima njegovog svretka. Moda je jugoslovenska ideja prevazilazila sopstveno vreme, i ono koje se odvijalo dugo potom, ukljuujui razdoblje druge jugoslovenske dezintegracije. Drutvo nalik amerikom, na ruevinama jedne gotovo arhaine istorije, koju su proimale duboke raseline kultura i mentaliteta, bilo je suvie utopijsko, ali je trajalo, i poneto od svojih iskustava, verovatno nenamerno, i neprimetno, unelo u naela evropskih integracija nastala, izmeu ostalog, i u suoavanju s posledicama svetskih ratova. Progresivizam amerikog predsednika Vudroa Vilsona takoe je bio deo politike stvarnosti, ali one koja se odvijala na samoj povrini meunarodnih odnosa. Srbija je u rat ula s namerama koje su bile odbrambene, i eventualno podrazumevale teritorijalno proirenje u Vojvodini i Bosni. Za Hrvatsku je Jugoslavija bila jedino prihvatljivo utoite od teritorijalnog rasparavanja.
470

Rasprave

Jugoslovenska ideja bila je ozbiljna, u tim godinama, samo u Dalmaciji. Meusobne razlike i bliskost, sukobi i razumevanje, obeleili su svakodnevicu jugoslovenske zajednice i, tavie, nasledile njeno istorijsko trajanje. Za Srbiju je ulazak u Jugoslaviju bilo i odricanje od steene dravnosti, koja je u drugoj polovini prethodnog stolea za male narode bila ravna istorijskoj i politikoj privilegiji. Ali Srbija taj proces nije umela da dovoljno razume i iskoristi u smislu svoje ubrzane modernizacije i evropeizacije. Da li je istorijski neuspeh Jugoslavije, i prve i druge, osnovica vanih neuspeha savremene srpske i hrvatske istorije? Takva pitanja se u istoriografiji obino ne postavljaju, ali u izvesnim okolnostima mogu imati smisla. Zajedniki okvir nudio je pre svega obostrano reenje teritorijalnih potraivanja koja su, ostajui liena oekivanih ostvarenja, generisala nacionalizme i politike krize. Centralizam i prestoniki, dvorski narcizam u prvoj, i ovinizam specifine, klero-komunistike provenijencije, bili su osnovne take oslonca s koje je srpska istorija razarala tvorevinu koja je anticipirala integracije koje su dobile na ubrzanju nakon ruenja Berlinskog zida, ukljuujui lokalne, regionalne inicijative koje su jedna od sutinskih odlika evropskog koncepta. Razlozi svih hrvatskih nezadovoljstava takoe su dovoljno poznati. Nacionalne i transnacionalne dileme stvorile su bogatstvo kolektivnih identiteta koji su se u proteklih stotinu godina istorije transformisali prilagoavajui se novim idejama i stvarnim prilikama. Politiki koncepti jugoslovenske zajednice daleko su, po razuenosti i broju, prevazilazili njene sposobnosti da svoju strukturu podeava ubrzanju istorije koje je, tokom XX veka, i odmah potom, prevazilazilo trenutnu mo politike percepcije. Da li je ispravan utisak da uvide koji su savremeni isto tako prevazilazi stvarnost koja se pribliava stogodinjici osnivanja prve jugoslovenske zajednice, u kojoj ta zajednica ponovo dobija izvesne obrise, u procesima ukidanja granica, ujednaavanja pravnih sastava, regionalnim ugovorima, ili obostranom kulturnom pribliavanju koje diktiraju masovni mediji? Evropski kontekst srpske istorije vezane za jugoslovenski okvir mogao bi se iitavati u kontinuitetu modernizacionih procesa, koji su bili i spori i osporavani, pre svega u vrednosnom, takoe evropskom smislu, ali i proimanja sa strukturama hrvatske istorije. Neuspeh koncepta jugoslovenskog unitarizma obino se vezuje za sudbinu linog reima, ili diktature kralja Aleksandra I Karaorevia, koja je nastupila nakon prvog sumraka jugoslovenskog parlamentarizma. Njegovo ubistvo u Marseju (1934) podsetilo je na nespornu spoljnu politiku u kojoj je tragao za osloncem u razvijenim evropskim demokratijama, koju je mogla da podri i veina Hrvata. Atentat je proizveo i snano emotivno dejstvo. Premijer Milan Stojadinovi dao je svojom finansijskom politikom podsticaj oporavku od prve svetske ekonomske krize, bio je blizak s britanskom vladom, i ponudio novu osnovicu unutranjem jugoslovenskom jedinstvu, ili smirivanju, politikom saradnjom s bosanskim muslimanima i zakljuenjem konkordata sa Svetom stolicom (1937). Otpor Srpske pravoslavne crkve je sam po sebi otkrivao dalekoseno dejstvo koji je konkordat mogao imati za odnose dve dominantne verske zajednice, mada HSS i Vlatko Maek nisu bili zainteresovani za konkordatsko pitanje. Svoj dubok otisak konkordat je ostavio upravo na srpskoj strani. U iekivanju konstitucionalne reforme, koja e zadovoljiti veinu Hrvata, Slovenaca i Srba, Maek je oduevljeno doekan u Beogradu (1938). Uspostavljanjem banovine Hrvatske (1939) trebalo je da bude reeno i hrvatsko i srpsko nacionalno pitanje. Banovina Hrvatska imala je izabrani sabor i izvrnu vlast nad Hrvatskom, Slavonijom, Dalmacijom i nekim oblastima Bosne i Hercegovine. Na drugoj strani, smatralo se da je srpsko pitanje samo po sebi reeno okupljanjem u Jugoslaviji, mada u jugoslovenskom
471

RADOVI - Zavod za hrvatsku povijest, vol. 41, 2009.

str. 433-476

okviru nije postignuto neko zajedniko srpsko kolektivno oseanje. Slovenci su se konstituisali u nacionalno homogenoj banovini. Nezadovoljni svojim statusom ostali su Bonjaci, Makedonci, Albanci i Crnogorci, koji se nisu u svemu poistoveivali sa Srbima ili Srbijancima. U stvari nezadovoljstva nisu bila vezana samo za kolektivna nacionalna oseanja. Komunisti su samim svojim organizovanjem nagovetavali federalno preureenje. Srpski kulturni klub ukazivao je na nezadovoljstvo svejugoslovenskim nacionalizmom i zalagao se za uspostavljanje konstitucionalne ravnotee hrvatskoj posebnosti. Ozbiljna pitanja opteg jugoslovenskog identiteta bila su vezana za nesposobnost politike da ublai nacionalne i socijalne disparitete, a u pojedinim sluajevima i njeno zaostajanje za kulturom. Evropeizacija Beograda u razdoblju izmeu dva svetska rata, ukljuujui uspehe u urbanizaciji, ostala je usamljena i u kontekstu srpske stvarnosti, i, naroito, srpsko-hrvatskih odnosa. Drugi svetski rat (19391945) je dodatno razjario sve jugoslovenske nacionalizme. U tom smislu se kretanje unazad, u odstupanju od normi i vrednosti evropske kulture i demokratije, nastavilo u samom procesu jugoslovenske rekonstrukcije. Jugoslavija se pod komunistikom vlau, do poetka pedesetih, najbre sovjetizirala od svih zemalja koje su potpale pod uticaj i dominaciju Moskve, i taj proces se nastavio nakon sukoba Tita i Staljina (1948). U drutvu koje je nakon zavretka ratnih operacija, pod totalitarnom i nekompetentnom vlau dodatno, i ubrzano siromailo, time se i u politikom i kulturnom smislu dezintegrisalo, komunisti su zateene nacionalizme u izvesnom smislu redizajnirali. Nova ideologija bila je prihvatljiva za iroke siromane i neobrazovane slojeve, mada je bila totalitarna, ekskluzivna, kolektivistika, katkad i zloinaka, moda i upravo zahvaljujui svemu tome. Migracije iz zaostalih, izolovanih podruja u plodne ravnice i gradove, proterivanje banatskih Nemaca, odmazde nad graanstvom, sve je to nalikovalo seobama koje su pod osmanskom vlau orijentalizovale stvarnost ili je vraale na primitivnije oblike. Novi srpski nacionalizam narastao, unutar istog, komunistikog politikog i mentalnog sastava, na otporu zvaninoj politici koja je povremeno upozoravala na velikosrpsku hegemoniju, mada su Srbi iz Hrvatske i Bosne inili udarnu snagu nove represivne, verovatno i ideoloke aparature. Komunizam je, izmeu ostalog, postao amalgam postojeih, tradicionalnih mitova, kosovskog kao stradalnikog i gubitnikog, i ruskog, koji se naroito uklapao u novu ideoloku matricu. Novi kosovski porazi bile su ratne patnje i stradanja, ukljuujui katastrofalne strateke i demografske posledice sedam ofanziva. Na Sremskom frontu je namerno unitena potencijalna graanska elita. Novi Petar Veliki postao je Staljin. Na staljinistiku pretnju u Srbiji i Crnoj Gori Tito je odgovorio osnivajui novi Gulag. Evropski kontekst srpske zbilje osporen je u potpunosti, i nije se uspeo oporaviti ni u deceniji koja je nastupila nakon reeuropeizacije istone Evrope, za koju su se stekli uslovi 1989, naprotiv. Komunistiki federalizam dodatno je podgrevao uzajamne nacionalne netrpeljivosti iznova otvarajui beskrajna teritorijalna pitanja koja su mogla imati smisla samo u institucionalnoj i politikoj izolaciji od posleratne evropske civilizacije. Temelji evropske unije postavljeni su istorijskim sporazumom Francuske i Nemake. Komunisti su dodatno podstrekivali periferne nacionalizme, a srpske i hrvatske razlike prenaglaavali ne samo uenjima o hrvatskom separatizmu i srpskom hegemonizmu. Politiki i etiki sporna suenja generalu Mihailoviu i nadbiskupu Stepincu odigrala su se u istom smislu. Slogan o bratstvu i jedinstvu cinino je obezvredio sva dostignua srpske i hrvatske kulture i sveo ih na bizaran etnografski patos. Nasilno je, kolonizacijom i proterivanjem Nemaca, stvorena
472

Rasprave

srpska veina u Vojvodini. I Hrvatska i Srbija zapravo su bile pod tihom, nezvaninom okupacijom doseljenika, partizana, vojske i policije. Novi talas modernizacije omoguen je tek sredinom ezdesetih, smenom efa tajne policije i likvidatora Aleksandra Rankovia, i Titovim opredeljenjem u prilog reformske ekonomske politike. Rankoviev pad je bio prvi institucionalan udarac protivnicima reformi koji su strahovali od politikih posledica ekonomske efikasnosti, od otvaranja trita koje bi podrazumevalo otvaranje ideja. Rankovieva sklonost neobuzdanom nasilju postala je jedna od polaznih ideja vodilja novoga srpskog nacionalizma koji je poinjao da oblikuje pisac Dobrica osi. U takvo ideoloko i socijalno tkivo nacionalizma postepeno se uvlaila i Crkva, koja je poela otpadati od platforme ekumenske saradnje. Jedan od podsticaja bila je jednostrano proglaena autokefalnost Makedonske crkve (1967). Novi srpski nacionalizam nastajao je i u izvesnom opiranju modernizatorskim dostignuima koja su se oseala od polovine ezdesetih. U srpsku kulturu su se vratili zapadnoevropski uticaji, promaljale su se nove umetnike i knjievne slobode, Amerika je postala bliskija od Rusije. Hrvatski nacionalizam je ukazivao na strukturu nomenklature i nezadovoljstva dometima ekonomskih reformi, pre svega nepostojanjem mogunosti da Hrvatska suverenije upravlja svojim dohotkom. Na hrvatsko-srpskim odnosima prelamali su se i opti dispariteti ruralnog drutva, partijskog poretka, severa i juga. Propao je projekat zajednikog jezika, podsticane su posebnosti crnogorskog identiteta. Otvoreno je kosovsko pitanje. Tito je poetkom sedamdesetih iskoristio uzajamno nerazumevanje hrvatskih i srpskih liberala i resovjetizovao jugoslovensku politiku. Glomazan, zamren i nelogian savezni ustav (1974) zacrtao je novu komunistiku budunost u viziji Edvarda Kardelja, poslednjeg Titovog bliskog saradnika, potvrdivi da Jugoslavija u toj budunosti postoji samo u starakim fantazmagorijama koje su prevazilazili i tekue vreme i stvarnost koja je trebalo da nastupi. Garant jugoslovenskog jedinstva ostali su sam Tito (koji je umro 1980), i vojska, ija je Jugoslavija ostala prinudni zatoenik i poto je deceniju potom zaista nestala. Agresijom na sastavne delove sopstvene drave vojska je postala generator zloina i simbol autoritarne politike koja se nije mirila s padom komunizma i perspektivom sloboda u kojoj je nomenklatura, preuzevi ideologiju kleronacionalizma, nastojala da opstane proizvodei i svoje naredne generacije.51 Srpska istorija se, umesto u sebi samoj, jasnije promilja u optem jugoslovenskom, naroito balkanskom konceptu. U istoriji Jugoslavije i balkanskih naroda slojevi prolosti, istorijskog pamenja, i naknadne fabrikacije prolosti, njenom mitologizacijom, izrazito su se proimali. Ne postoji apsolutna granica izmeu sadanjosti i prolosti, niti izmeu prolosti i njenog istorijskog promiljanja. Nepostojanje otrih granica izazivalo je potrebu za njihovim nasilnim povlaenjem, koje je vailo i za prolost i za budunost. Balkanski dualizam dobra i zla nije sasvim jednostavan. O tome moda ne postoje dovoljna znanja. Linosti koje pripadnu istoriji istovremeno pripadaju i dobru i zlu, kao junaci i zloinci. Od bezbroj primera, ideologija hrvatskog i srpskog Dubrovnika, jedne od vanih dodirnih taaka obostranih interesa i identiteta, imale je i svoje integrativne i svoje dezintegrativne uticaje, i razdoblja mirovanja, da bi itavu prethodnu istoriju koja gotovo da je dosezala hiljadugodinje trajanje, obesmislila, u neobuzdanoj destrukciji,
51

O dogaajima koji su usledili pisao sam u poglavlju Srpska politika i raspad Jugoslavije: Drugi dvadeseti vek, Slubeni glasnik, 2008, 135-156. 473

RADOVI - Zavod za hrvatsku povijest, vol. 41, 2009.

str. 433-476

jedna banditska, pljakaka pustolovina koja se, izdaleka, ideoloki vodila iz Beograda (1991). Uporedo s traginim ljudskim rtvama i varvarskim razaranjem, time je izbrisana i jedna dragocena struktura u kojoj je srpska prolost takoe tragala za svojim evropskim ishoditem i identitetom. Istorijski kolektivizam je u svojoj sutini antiistoijski. Istorija kao nauka i istorija kao pamenje nisu imanentne svim ljudskim zajednicama. Bilo je kultura, koje su nestale pred naletima superiornijih, agresivnijih civilizacija, koje su identitet odravale u venom ponavljanju, ali je zapanjujua njihova slinost sa zajednicama, poput balkanskih, koje su prolost tumaile na osnovama uverenja o sutinskoj nepromenljivosti jedinstvenog organizma zajednice posveene sopstvenoj izuzetnoj ulozi koja je odlikuje od svih ostalih, naroito od njenih suseda. Iz stvarnih praznina, nepoznanica i diskontinuiteta, izrodila su se i kolektivna uverenja o izuzetnoj sposobnosti u proizvodnji istorije, i, istovremeno, o neumitnom usudu kolektivne paranoje. Zapravo je nepostojanje razvijene, racionalne, kritike, prosvetiteljske i razvojne kulture bio jedan od uzroka opte tromosti u vremenu, i propusta u pamenju i promiljanju sopstvene prolosti. Pravo i potreba istorijske reintepretacije, koja je istorina sama po sebi, takoe se smeta u matricu naputanja putanje kolektiviteta zacrtane u davnoj, gotovo mitskoj prolosti. Potreba za znanjem koja podrazumeva preispitivanje relativizira stvarne ili izmiljene porive. Svako miljenje vrednije je, meutim, od onoga koji potie iz tue naklonosti ili sopstvenog potvrivanja. Najnovija srpska istorija upravo podsea kako je naivno tumaenje optih, nejasnih, pojmova naroda, nacije, drave, genocida, izdaje i rtve postalo idejna platforma jednog projekta koji je, izmeu ostalog, sa svim posledicama, izazvao dezintegraciju onih kretanja sopstvene istorije koja su se najednom poela tumaiti kao nametnuta i pogrena. Srpska istorija samo je jedna od paradigmi balkanskih kolektiviteta koji se meusobno ne podnose. Linije razdvajanja nisu sutinske razlike, ili suprotnosti. One se proteu iracionalnim pravcima koje povlae odnosi uzajamnih slinosti, podrazumevajui prokletstvo malih razlika. Uzajamna oseanja prelivaju se po principu spojenih sudova. Pri tom svaka od zasebnih istorija balkanskih nacija i etnikih kolektiviteta ostaje autentina, zahvaljujui, izmeu ostalog, paradoksima, kojima je ispunjena. Svaka kultura, dok postoji, zahvaljujui, izmeu ostalog, birokratskim i ideolokim barijerama, koje se suvie esto podudaraju, ostaje ograniena i sopstvenim dilemama. Da li se i pogledi sa strane na srpsku i balkansku istoriju vezuju za osobinu balkanskih kultura da u onima drugim pre svega tragaju za sopstvenim iskrivljenim odrazu u ogledalu, i ovom sluaju je manje vano, kao pitanje koje se pre svega odnosi na idejne, politike i kulturne procese iz kojih takvi pogledi dopiru. Pribliavamo se stogodinjici Prvog svetskog rata koji je u svetskoj i srpskoj istoriji zapoeo sarajevskim atentatom, ali je realizovan austrijskom i nemakom agresijom na Srbiju. Takoe smo na izmaku razdoblja jugoslovenske dezintegracije, koja jo uvek nije dobila svoje konano institucionalno ishodite. Naroito su poduhvati srpske i hrvatske politike otvarali neprijatna podseanja na naslee Drugog svetskog rata, otvorivi potrebu denacifikacije bivega jugoslovenskog prostora u celini. I Balkan se razgovetnije uoava spolja, nego iznutra. Balkan je prvi Trei svet u XIX veku i, sasvim izgledno, zadugo poslednje podruje velikog procesa evropske integracije. Ta integracija bila je vie nametnuta potrebama geopolitike, nego vrednosnim i demokratskim dostignuima. Ali se nad Balkanom, kao paradigmom, i dalje nadvija senka predrasuda, ukljuujui sopstvene, pojedinane, o ukletom prostoru etnikih i rasnih mrnji, politikog
474

Rasprave

kolektivizma i pseudoreligiozne iskljuivosti. Takvoj istoriji nije lako ponuditi ujednaen pristup lien strasti i emocija kojima se kontaminiraju i najtrezveniji pogledi sa strane. Tekoe se multipliciraju kad se pogled usredsredi na pojedinane drave ili nacije. Evropska kultura koristila je Balkan i kao deponiju svojih najgorih ideja, gde ih je odbacivala uvek kad su postajale suvine, ili su svojim truleom podseale na neku nezgodnu prolost. U tradicionalnoj evropskoj perspektivi, Balkan je mrana jazbina neslobode. I kad su se sticale, a tada se tehnologija nasilja naglaavala, slobode su bile kolektivne i iskljuive. Balkanski nacionalizmi katkad su pre simptomi mentaliteta nego identiteta. Nacionalni identiteti u nedostatku politikog i kulturnog konsenzusa, koji obino nameu konzervativne dominantne i teko poverljive elite, svode se na podvlaenje uzajamnih razlika, netrpeljivosti ili oseanja ugroenosti, Grka, Bugara i Srba od Turaka, Hrvata od Srba, Rumuna od Maara itd. Predmet istraivanja mogu biti apsurdi i paradoksi sami po sebi. Balkan je poprite antisemitizma i semitofilije istovremeno. Srpski nacionalizam je prvi ostvareni evropski nacionalizam XIX veka. Tokom XX veka se dinamino transformisao, u izvesnom smislu, u tokovima koji nisu bili nevani, oplemenjen je integrativnom jugoslovenskom idejom, i zavrio, trenutno, kao najznaajniji neostvareni evropski nacionalizam poetka XXI veka. U tom smislu je vana osovina srpske istorije dvougao sa hrvatskom politikom i kulturom. Prokletstvo kolektivizma i uzajamnih netrpeljivosti oduzimalo je balkanskim narodima ogromnu razvojnu energiju. To prokletstvo je ljude, koje su nacionalizmi, u svojim degenerativnim, antiintegrativnim fazama zloslutno manipulisali, svodilo na beznaajne senke, na rtve stihije, ali i na sopstvene slabosti i predrasude. Elite su poricanje individualizma, sloboda i prava nastojale da prenose iz epohe u epohu, samo se naizgled, povrno, prilagoavajui novim pravilima ponaanja. Stratita ljudskih sudbina i celih kultura postaju polazita novih, osvetnikih pokolja, poricanja i brisanja. Jugoslovenski nesporazumi iz druge polovine XX veka proistekli su i iz ratova brojki, iz manipulacija njihovim umanjivanjem ili preuveliavanjem. Srbija je Jugoslaviju stvarala iz potreba koje su, mada sopstvene, imale univerzalnu vrednost. Zvanina, vladajua Srbija, koja se konsolidovala na poetku XXI veka, nasledila je samo komunizam, koji je tumaila u semantici nacionalizma i klerikalizma. Pad komunizma je odloen nasilnom dezintegracijom. Srpski nacionalizam i Miloeviev zloinaki poduhvat postajali su vremenom obraun s titoizmom koji su poistoveivali sa jugoslovenskom hladnoratovskom paradigmom ravnotee izmeu Istoka i Zapada. Taj projekat bili su, jednostavno, ideoloka resovjetizacija i brutalna pljaka. Pozivajui se na ouvanje Jugoslavije, Srbija je uloila najvie napora da dekonstruie i obesmisli jugoslovenski koncept. Mada je propadanje Jugoslavije istovremeno podrazumevalo propadanje Srbije, svaki oblik integracije bio je pretnja autoritarnom, postsovjetskom modelu. Zato se unitenje sopstvene istorije izrodilo u unitenje sebe same. Novi kolektivni identitet, u naizgled neloginom sinkretizmu komunizma, nacionalizma i klerikalizma, vremenom je sve vie nalikovao uenjima marginalnih domaih pokreta koji su, pola veka ranije, neuspeno pokuavali da Srbiju privuku nacionalsocijalistikom kulturnom krugu kao da pojave, koje su jednom propale, ne moraju nestati, nego mogu ekati svoje vreme. U srpskoj politikoj kulturi esto se ponavljalo uverenje da je posebna tekoa, ali i komparativna prednost, poloaj Srbije na raskrsnici vanih puteva i linija tektonskih raselina civilizacija. Srbiju su, meutim, u razvoju i modernizaciji usporavali njen provincijalni teritorijalni poloaj, kao i ruralna struktura i palanaki politiki mentalitet. Zato srpska
475

RADOVI - Zavod za hrvatsku povijest, vol. 41, 2009.

str. 433-476

kultura, pre svega ona koja se ticala dravotvornih poslova, nije bila u nemogunosti da iskoristi prednosti susreta ili proimanja civilizacija. Moda je najnesrenije ishodite srpske i hrvatske istorije u Bosni i Hercegovini, gde su se ulagala ogromna sredstva i rtve, a izvlaila srazmerno neznatnu dobit. Tamo su Srbija i Hrvatska tragale za dodatnim potvrdama istorijskog, etnikog i kulturnog identiteta, i ljudskim resursima, uz neznatno zadovoljenje. Time se dodatno produbljivao sukob Srba i Hrvata kao dve od meusobno najslinijih evropskih nacija, moda istog naroda, i podsticao bonjaki nacionalizam koji je, u traganju za sopstvenim izrazom i utoitem, povremeno naputao sekularizam i odricao se evropskog identiteta. U Bosni su se slomili i osmanska provincijalna uprava, koja se vremenom raspadala, i austrougarska vladavina, koja je postajala razvojna i prosveena, i habzburki imperijalizam, ve groteskan, slupala su se sva tri udeona nacionalizma, srpski, hrvatski i bonjaki, a jevrejska zajednica gotovo istrebljena. Na Bosni se realizacijom hrvatskog pitanja i asimetrine podele Kraljevine Jugoslavije slomila prva jugoslovenska zajednica. Pre svega, na podeli Bosne izmeu Srbije i Hrvatske odigrala se druga, takoe nasilna jugoslovenska dezintegracija. Zato je bosansko pitanje ostalo je jedno od ozbiljnih otvorenih evropskih pitanja na poetku XXI veka. Na Balkanu je uvreeno miljenje da je taj prostor kljuno poprite evropske istorije. I postoji nerazumevanje da je, i kad je vaan, taj prostor samo njena sporedna, nekad i slepa ulica. Ali je Balkan nepravedno zapostavljen, ne samo zbog predrasuda koje se vezuju za njegove identitete, koje su nekad i osnovane, samo se njima preterano manipulie. Zapostavljen je ne kao paradigma, jer to nije, i u tome je deo njegove izuzetnosti, nego kao koncentracija apsurda, paradoksa i aporija kojima je ispunjen, osobinama koje takoe daju istoriji smisao. Istorija ionako nije sazdana na genetici ljudskog i drutvenog racionalizma. Na tradicionalnom Balkanu su prolost i budunost samo pripadajue faze prolosti. Prolost je mitologizirana i nedovoljno poznata. Moderni balkanski nacionalizmi optereeni su identitetima i teritorijama. Kolektivna uobraenja obino su izraz stvarnih drutvenih prilika. Svaka balkanska nacija nastoji da obnovi teritoriju koju smatra prirodno svojom iz razdoblja svoje stvarne ili zamiljene teritorijalne ekspanzije. Ratovi se vode i onomastikom, toponomastikom, svim oblicima identiteta. Ti se identiteti smatraju hiljadugodinjim, nacionalna zajednica transponuje u pradavnu, hiljadugodinju prolost. Koliko je Amerika stara, postavljaju se prezriva pitanja koja nisu liena ponosa i samozadovoljstva. Istorije balkanskih naroda su nesrene i haotine, mada su strogo kontrolisane, ali istorijski inenjering obino ne uspeva. Elite nastaju i obnavljaju se iz nomenklatura, pod njihovom brigom i nadzorom. Nepostojanje otvorenog, slobodnog trita u smeni biolokih, politikih i kulturnih generacija znaajno umanjuje sposobnost elita da razumeju sopstvenu ulogu u vremenu koje se, tokom istorije, neumoljivo ubrzavalo. Istorijska mitologija, koja je fikcija, realno postoji, i njena snaga je ogromna. Kosovo je srpsko na osnovu kolektivnog etnikog uverenja, a albansko i u svojoj sirovoj i ekskluzivnoj etnikoj stvarnosti. Balkanske nacije nastale su iz bezbroj sastojaka, pa ipak nigde nema tako iskljuivog narcizma kad su u pitanju uverenja o etnikoj izuzetnosti, nekad i istoti. Sopstveno bogatstvo porekla, kaleidoskop sopstvenih kultura, svaki balkanski narod vidi kod svih ostalih, ali nije spreman da prizna kod sebe samog. U tom smislu bi se, u hrvatskoj kulturi, srpska istorija Sime irkovia mogla iitavati i kao sopstvena, ija su iskrivljenja, kao u imaginarnom ogledalu, gotovo zanemljiva.

476

FilozofskI fakultet Sveuilita u Zagrebu

Zavod za hrvatsku povijest INSTITUTE OF CROATIAN HISTORY INSTITUT FR KROATISCHE GESCHICHTE

RADOVI
41

Zavod za hrvatsku povijest FILOZOFSKOGA FAKULTETA sVEUILITA U ZAGREBU

ZAGREB 2009.

RADOVI ZAVODA ZA HRVATSKU POVIJEST FILOZOFSKOGA FAKULTETA SVEUILITA U ZAGREBU Knjiga 41 Izdava Zavod za hrvatsku povijest Filozofskoga fakulteta Sveuilita u Zagrebu FF-press Za izdavaa Damir Boras Glavni urednik Borislav Grgin Urednitvo Ivo Goldstein Boris Oluji Mario Strecha Boena Vranje-oljan Tajnik urednitva Hrvoje Graanin

Adresa urednitva Zavod za hrvatsku povijest, Filozofski fakultet Zagreb, Ivana Luia 3, HR-10 000, Zagreb Tel. ++385 (0)1 6120 150, 6120 158, faks ++385 (0)1 6156 879

asopis izlazi jedanput godinje Ovi su Radovi tiskani uz financijsku potporu Ministarstva znanosti, obrazovanja i porta Republike Hrvatske

Naslovna stranica Iva Mandi Raunalni slog Boris Bui Lektura Ivan Botica Tisak Tiskara Rotim i Market, Lukavec Tiskanje dovreno u studenome 2009. godine Naklada 400 primjeraka