ahlar -Sufiler- Trkmenler

Ahmet Kkkalfa Birinci Basm : Mart 2011 www.esaskitaplar.com esaskitaplar@gmail.com Co-Editr: Leyla zeser Danmanlar: Leyla zeser, Maruf etin, Behnam Bashirpour Fotoraflar: Engin Kkkalfa, Nasrollah Kasraian Minyatrler: ran Mzeleri Kolleksiyonlar (Glistan Saray Mzesi, ran National Mze, Rza Abbas Mzesi., v.d) Co-Grafik Dzenleme: Bar Sarolu Genel Yayn Ynetmeni ve Yayna Hazrlayan : Ahmet Kkkalfa Datm: Savra Yaynclk/ www.tumkitaplar.com Ticarethane sok, Fetih Han no: 33/33 Caalolu-istanbul 0212-512 40 74 Bask: Matsis Matbaa Hizmetleri, Dr. Ali Demir Cad. No:51 Kobi Merkezi K:1 Sefaky, istanbul

ISBN 978-605-88019-0-5

Copyright 2011 by A h m e t Kkkalfa Ali right Fteserved,including t h e right of reproduction in vvhole or party in any f o r m A k a d e m i k ve tantm amacyla kitaptan ksa alnt yaplabilir. zinsiz hi bir ekilde ksmen veya t a m a m e n alnt yaplamaz. - Eserimiz ibirlii tekliflerine aktr-

lke ve kadim

knan

bu':

atalara, beiine

medeniyetimizin

saygyla.

ahlar - Sufiler- Trkmenler

Karakoyunlular, Akkoyunlular, Safeviler, Afarlar ve Kaarlar
1036-1925

ran, Horasan ve Trkistan'n gl Trk Hkmdar Gazneli Mahmud'un (997-1030) tarih sahnesine kmak zere olan Seluklu Reisi Arslan Yabgu'yu, bir hile ile Kalincar kalesine hapsetmesi, Turul ve ar Bey'lerin nn aarken, yeni liderlerini kabullenemeyen Ouz Beyleri'nin byke bir ksm Seluklular'dan ayrlarak, 1026 ylnda Horasana geerler. Bu bamsz Ouz Beyleri, Gazneli Mahmud'un 1030 ylnda lm zerine Sultan Mesud'a g verirler. Mesud'un tahta k sonras yaanan bir ok olaydan sonra 1036 ylnda Azerbaycan'a geen Ouz Beyleri, bir yl sonra Frat ve Dicle arasnda (Cezire'de) fetihlere giriirler. 1071 ylnda ki byk savata, Alparslan'n yannda yerlerini alrlar.

Kibirli Roma, Malazgirt'te byk bir yenilgiye urar. 1074 ylnda Seluklu ailesinin meru lideri Arslan Yabgu'nun torunu, Kutalm'm olu Sleyman Anadolu'ya getiinde, liderlerine kavumulard. Bir yl sonra, bakenti znik olan Anadolu Seluk devleti kurulur. Onlar, Sleyman ah ldrldnde ran'daki hapishanesinden kurtulan olu Kl Arslan'm etrafnda kenetlenirler. Gerek bir iktidar odaydlar. 1500 ylnda, ah smail, Dersim topraklarna ulatnda, yzyllarn tecrbesiyle, yeni bir devlet kurmaya hazrdlar. ok deil yl sonra, Diyar-bekir'den Semerkand'a kadar olan btn topraklara hkmedecek byk bir imparatorluk, onlar olmadan kurulamazd. Sufi Trklerin,ran'daki byk yryleri, 1925 ylma kadar srd.

 Veliler Velisi Hac Bekta Veli Mritler Mridi Hoca Ahmet Yesev Trk'ler Roma Topraklarna, Anadolu'ya Geerken Malazgirt ncesi ve Sonrasnda Anadolu'da Devlet D Gler. Mervani Krt Devleti'nde Karde Kavgas ehirlerin Askeri Gcne rnek Olarak Musul Malazgirt'te Savaan Taraflarn Askeri Dengesi 10.000 Krt Savaa Nasl Dahil Oldu Kk Mervani Devleti Ynetilemez Hale Geldiinde Silvan Halk, ehrin Anahtarn Teslim Etmeye Karar Vermiti. Seluklular Yllarca Oral Olamamlard Horasan-Dersim-Bosna-Tuluz; inan Fay Hatt... Pavlikanlar, Hurremiler, Kzlbalar, Bogomilciler, Katharclar. Toulouse (Tuluz) Kenti, Hristiyan Katharclar ve Engizisyon Orta Asya, Kavimler ve Dinler Yuma Roma, Yksek lkesi'nde (Armenia'da) Tarihsel Sre Hal Seferleri... veya... Dou Sorunu Mool'lar Anadolu'da Timur Dnya'y Fethetmek iin Yola kyor Trkler, Moollar, Tatarlar; Bir Halkn Farkl Grnmleri Osmanllar, Kay m? Tatar m? Kpak m? Mool mu?... Akkoyunlular, Karakoyunlular Surlar Ykan Toplar, Savalarn Ynn Deitiriyor iran'da Kurtarc imam Mehdi'yi Beklerken Serdab ve Serdab Mimarisi Hurifi'lik, smaililik ve Safeviler Safeviler; Tarikattan imparatorlua 1

 Safevi Devletinin Gl Beyleri; Dersim-emikezek Beyleri iran Tarih ve Corafyasnn Genel Hatlar... ve Gerler iran'n Ger Halklar iran'da Krtler Nerede Yaar? iran Krdistan Krtler Kime Benzer ? Horasan'daki Kadim Trkmen Krtleri Fars-Huzistan'da Yaayanlar veya Ger obanlarn Hepsi Krt'mdr? Minorsky'nin 10. Yzylda Fars'ta bulduu, 500.000 Krt Nasl Kayboldu? tekiletirilen Biz...veya Krdistan'lar... Kuhistan'lar Kimler Mesken Tutar..? Safeviler, ismaililik ve Trkmenler Alamut'tan Mevlana'ya Ulaan Ak Nizari-smailiin.Sufilie Evrilmesi Alamut yolunda...ve Alamut zerine Notlar Paylalamayan Safevi Miras ah smail Sonras Safeviler Safevi Dnemi Sonras iran Kzlba - Alevi Trkmenler'in ( Kayp ) Kzlbal Bulundu Kzlbalk m ? Altnbalk m ? Anadolu Corafyasndaki Gelimeler Anadolu Trkmen Beyleri eyh Cneyd veya Celal; Celali isyanlarnn isim Babas "Krolu"...derler bir Celali Reisi Celali isyanlarnn Sebebi; Dzenli Ordu ve Barutun gc

170 176 182 182 183 185 186

189

191

193 196 200 203 206 219 227 234 240

244 245 246 247

cd^^bS^ I Hac Bekta Oca; aresizlerin aresi Trkmenlikten kma veya

Alevi Kzlba Trkmenlikten, Snni Krt'le gei. Ouz Trkmen Boz-ok Dulkadirli lkesi'nin isyan... Dil'de Farsa'nn Etkisi ve Kutlu Harflerden Latin Harflerine Gei 1789 Sonras... Modern Ulus Devletlerin afanda. Trkmen Krtleri ve Karakeililer rnei... "Cemaat- Ekrad- Airet-i Karakeili" Trkmenler'in Krtleri... veya... Asln nkar Eden Haramzade'dir Diyar-bekir Beyleri Srgnler ve Kurt Adamlar zerine Zazalar

nsz veya Bir yknn zinde...

Gen yamda, ran-ahname'si ile tanmamla birlikte, aklma smayan yklerden haberdar olmutum. Kukusuz o zamanlar, radyolarn haber saatlerinde dinlebildii masum zamanlard. Tv, internet, multi-medya, 3D gibi teknolojilerden habersizdik. ahname'nin en etkileyici yklerinden birisi, belkide birincisi "Demirci Kve, Zalim kral Dahhk ve yi kral Feridun'' ile ilgili, ykyd. Ufkum ve evrem geniledike, hayatma deen kk dokunular merakm kamlam olmal ki, yine bir genlik hevesiyle bir inceleme yazs hazrlam ve bir dostuma "eletirisini ve takdirini umut ederek." teslim etmitim. O tek nsha almam, ev tanma veya ihmalkrlk gibi gerekelerin ardndan srlara karmt. lke de fotokopi makineleri yok denecek kadar azd. Aratrmam daktilo da binbir zahmetle tek nsha olarak hazrlamtm. Kayp eserimin ardndan cesaretim krlmt ve ok zlmtm.

Hayat mcadelesi ile sren bir orta ya zamanlarn da, aklm elen ykler, hayatmdan km gibiydi. Meer kmam. Yar farkmdallkla, konu ile ilgili ipularn toplamaktan geri durmamm. imin ve merakmn birletiini, ilk ran gezimde farketmitim. Beni misafir eden bir i adam, ["en ok neyi merak ettiimi" sorduunda, "Deref-i Kve'yan* "] demiim. lk okumamdan 30 yl kadar sonra hem de Farsa yani orjinal dilinde... Ev sahibi hayretler iindeydi.. Bende... (*kve'lerin baya, kve'rin bayra)

Bir uak yolculuunda okumak iin edindiim Roux un eserini, sanki bir yudumda imitim. Roux, merakmn corafyasna ve tarihine iyi bir 1

ereve iziyordu. Yolculuklarm ve okumalarm hzlandrmtm. Bir Mesudi, Bir Batuta, bir Katip elebi gibi, kadim zaman corafyalarnda dolayor, en eski ykleri hal ilk gnk heyecanyla yaayan insanlarla tanyordum. Konuuyordum. En iyisinden bir mimarlk eitimim vard. Hayallerimde yer etmi olan belli belirsiz silik resimler, cennet bahelerini anmsatan ehl-i Beyt'e adanm mescitlerde yeniden canlanmt. Okumalarm, merakm ve kefetme arzum bir sarmala girmiti. Heyecan verici bir deney yayordum. Kayp Mehdiyi Cemkaran'da bekleyen ii mminler, Ziyaretilerini 1001 gece masallarna tayan Yezd'in altn renkli sokaklar, Cihan m yarsna bedel grlen sfahan Meydan, Horasan'da Halife Harun Reid'in Camisi, Hasan Sabbah'm Alamut kalesi, Zerdt Peygamberin kutsacl Savalan da, Persopolis'teki 2 5 0 0 yllk Ahameni imparatorluk saray, Erdebil'de Trkmenlerin ah-byk Sufi Mevlana ah smail'in ziyaretgh, Tebriz'de Karakoyunlu Cihanah'n Gk Camisi, Halep'in byk Kapalars, am'daki byk Emevi Camisi ve hepsinden nemlisi ilgisini hi eksik etmeyen, dost bir halkn varl... Evet, artk yazmalydm. Ekim 2007'de ilerimi, eime usul usul devrederken, yazmaya baladm. Bir ok kaynak eserin yambamda ktphanemde biriktirmi olduumu farketmem byk bir mutluluktu. Yllardr yaynclk ura iindeydim. yklerin minyatrler de sren izleri vard. Minyatrleri ve grselleri olmadan, anlatm eksik kalrd. Mehule giden bir geceyars otobsnde veya usuz bucaksz Deylem dalarnda Alamut Kalesini ararken beni yanlz brakmayan ve elinde ki fotoraf makinesini, her eye, her detaya yneltmekten bir an iin bile vazgemeyen eim, yanmda olmasayd, bu maceram; eksik bir macera olurdu. ran yaamnn tanklarndan dll fotoraf sanats N. Kasriani ile tanmam ve destei de, hayatmn ho sprizlerindendi.

Ben neyi yazyordum? Heyecanm beni nereye gtryordu? Bu sorulara objektif bir cevap bulabilmek adna 2009 ylnda almam, kstl sayda bastm. Dostlarma ve ilgi duyacan umduum kiilere gnderdim. lkemin gndemi her zaman ki gibi ok dolu olduundan olmal ki umduum olumlu tepkiler; heyecannm beklenen karlndan ok uzakt. Yine de yardmn esirgemeyen dostlara kavutum. ncil ve Tevrat uzman Sn. Leyla zeser, uzun ve mihnetli editoryal yardmn esirgemedi. Arapa ve Kuran uzman Sn. Maruf etin yerinde dzeltmeleri ve nerileri ile ok yardmc oldu. Bashirpour'a ranla ilgili saysz dost, ran tarihi ile ilgili bilgilerini (Beirpur) teekkr borluyum. Onun scak dostluu ve paylamaktan geri durmadlar. Hepsi adna, candan dostum Behnam rehberlii sayesinde Safeviler in ve ah smail'in Erdebil'deki ve ran'daki izlerini kolayca takip edebildim. Bir eser iin yola kmtm. Sonuta elimde 1 deil 3 eser olmutu. Yayn piyasasndan haberli dostlarn tavsiyesiyle 3. kitabm ilk nce yaynlamaya karar verdim. Okuyucular bu kitabm da; dier kitap konularyla ilgili balklar da, ayrca bulacaklardr. Dier kitaplarn da, en az bu kitabm kadar ilgintir. Roux'un deyimiyle hi bir aratrma, hi bir zaman tam olarak bitmez. Aratrc bir yerde, yazm faaliyetine balamak zorundadr ve her yazn; kurgusu gerei ve en yaln anlatn hedefiyle, okuyucuyu yoracan ngrd, fazla bilgiden vazgemek durumundadr. Onlar, bir gn yeniden arlmak umuduyla, sakl bahelerinde bekleyeceklerdir. Elinizdeki eser yeni bir belge'nin bulunmas ile ilgili bir ariv almas deildir. Daha nce yaplm bu tr aratrmalarn stnde ykselen, emperyal heveslerin dayatmalarna kar yeni bir "Tarih Yazm" deneyidir... Kesinlikle ierden bir baktr. Resmi sylemin dndadr. Birebir yazarn blgelere yapt seyahat anlaryla desteklenmitir. Kukusuz zor beenenler, yanl bulabilmek iin kollar svayacaklardr. midim, bilimsel ve insafl tenkitler olmalardr.

Mesleki eitimim gerei, bu esere kar pozisyonum bir mimarn, bir bina yapm sorumluluunu stlenmesi gibidir. Projeye uygun yap bileenlerinin temin edilip ina edilirken mimar, kesinlikle zgn bir yorum hakkn korur. Gumilev'in de benzer bir sav vardr. "Tarihi, benzetmek gerekirse bir frmc-bir ekmek yapcsdr. Tarla da buday ekmek, sonra hasad etmek, sonra un deirmenine gtrmekle ykml deildir." der. Aratrmam bir kez deneysel bir eletiri szgecinden gemitir. Bundan sonra da hakikata daha yaknlamak adna eletirilere muhtatr. Eletiri ve neri sahipleri internet adresinden de bize ulamakta glk ekmeyeceklerdir. Mimari nasl byk ustalarn izinden kademe kademe ykseliyorsa, bu eserde gemiteki ve gnmzdeki ustalarn eserleri zerinden ykselmeyi hedeflemitir. Bunun iin hi acele etmedim. Bir yandan eserlerin iinde bir keif yolculuu yaparken ve kefedilen satrlar fazlalarndan ayklarken, bahsi geen mekanlara seyahatleri de ihmal etmedim. Bu gezilerim de ok merak edilen ve bin trl tarif edilen "Trkmenlerin Kzl-bal " ile ilk kez ben karlam olmalym. Doru bir fotorafn ilk kez ekme mutluluunu yaadm.. Yine hereye benzetilen Alamut kalelerini, yeniden yerinde grerek ve deerlendirerek, mulak anlatmlardan kurtardm dnyorum. 12. mam Muhammed Mehdi'nin Serdab'mdan ilham alan "Safevi-Kazvin-Serdab Mimarisfni" kefettim. Eserimde merakl okuyucular, daha fazla spriz beklemektedir. slam Dnyasnn dousuna 900yl hkmeden ekliyle "Sufi Trkler'inTarihi'ni" veya Osmanl'nn adlandrd lEkrad- Trkmen / Trkmen Krtleri'nin Tarihini...]

Corafyamzdaki olarak

bin yllk

kadim yaz geleneimize bir sayg olarak umuyorum,

kitabmz ift

kapakl

hazrladm,

ho grleceini

2
Tarih ve Corafya...
Tarihin Bir Paras Olarak, Dou Anadolu Corafyas.... alar boyunca, gnmz Anadolu topraklarnn dousu, iki byk imparatorluk Roma ve ran arasnda tartmal topraklar olarak var oldu. Hangi mparatorluk daha glyse bu topraklarda hak iddia etti. Her iki rejime muhalif dnceler ve topluluklarda bu corafya da tutundu. Blgenin muhalif Hristiyan halk, Roma'nm ba dman olarak, Roma zulmnn hedefindeydi. Dalk corafi yap, ran'da balayan dalk yapnn devamyd. Kular nasl snr izgilerin bilmezlerse, dalar ve yksek dzlkleri mesken tutan ger halklar da, snr izgilerini bilmezlerdi. K geldi mi scak dzlklerin yolunu tutarlard. ki nehrin aras. Cezire dzlkleri gzde yerlerdi. G yollar 500 - 1.000 kilometreyi bulurdu. Snrlar koruyan, snr telleri ve snr muhafzlar yoktu. Hangi imparatorlua, vergi veriliyor ve askerlik yaplyor ise, o imparatorluk, tartmal blgenin sahibiydi. Hem Roma'ya muhalif Hristiyan yurttalar barndrmas, hem de corafi devamll dolaysyla ran'n stnl aktr. 7. yzyln banda, Roma ile ran imparatorluklar arasnda yaplan son antlama, kendisinin tahta dnmesini salayan Roma mparatoru ve kaynpederi Mauricus lehine, Anadolu'da ki topraklarnn batsndan vazgeen ran ah Hsrev zamanndadr. Yaplan antlamaya gre aa-yukar bugnk Trabzon-Erzurum arasndan Mardin'e, kuzeyden gneye ekilen snr izgisinin bats, Dou Roma'ya braklmt. Bir kez daha snr izgilerinin silik ve deiken olduunu belirtmemiz gerekir. Kesin olan, Nusaybin (Nisibis) Nasturi Merkezi, ran tmparatorunun sevecen himayesindeydi.. Kukusuz snr izgilerinde yaayan halk, kendini ran'a daha yakn hissediyordu.

slamiyet imparatorlua dnrken, kuzeydeki bu tartmal topraklara doru geniledi. lk Ermeni krall. 9. yzylda Abbasi Halifeliinin himayesinde bu topraklarda kuruldu. Bamsz Ouz-Trkmenler. (1036 ylnda) Seluklu devletine ramen ilk kez burada grndler. Komularnn algsna gre, onlar ran-Seluklu devletinin nc gleriydiler. ikayetlerini ran-Seluklu hkmdar Turul Bey'e yaparlar. Roma imparatorluunu ele geiren ve hakl olarak Roma (Rum) imparatorlar olmakla vnen Osmanllar, Dou Anadolu'nun fethine yneldiklerinde, ran hkmdar Timur, Osmanl ile Ankara savan (1402) yaparak, lkesinin topraklarn Osmanl vesayetinden kurtarr. bekir olur. Blgedeki son krlma, soy, din ve dil asndan ayn olan iki devlet arasnda, Yavuz Selim ve ah smail arasnda aldran'daki savala gerekleir. (1514) Savan sonunda demografik yap deimemiti. Blgede ki etkin nfus, kendisini ran ah'na bal hissetmeye devam ediyordu... Yahudileri Kuds'ten kovan Romallar, onlara ait her eyi yok ettiklerin de blgenin adn da Filistin olarak deitirmilerdi. Osmanl'da Snni Halifelie dnrken, blge halkn inan dzeyinde kendisine balamaktan baka bir seenek grnmyordu. Onlar da blgenin belleini deitirmeye karar verdiklerinde, Osmanl belgelerinde blgenin ad Krdistan, insanlar "Trkmen Krtler / Ekrad- Trkmen" olarak kaydedildiler. Bu aratrmann konusu, Timur sonras, ran'a hkmeden gl Akkoyunlu imparatorluunun bakenti de Diyar-

unutmak zere olduumuz kendi belleimizdir.

Bir Dn ki ehir; Dersim ve Diyar-bekir...

1459 ylnn gz gnleri ile birlikte, Diyar-bekir ve Dersim'in btn obalar, tatl bir tela iindeydi. Posta Tatarlar, mutulu haberi btn obalara ulatrmlard. Obalar g yoluna dmeden nce, Akkoyunlu padiah Uzun Hasan'm byk olu Sultan Halil ile Dersin-enikezek beyi Suhrab beyin kz Banu iek'in dn vard. Akkoyunlu-Bayndr Hanlar, adrlarn Murat (Frat) suyunun kysna kurmulard. Harbendel beylerinin konuuydular. Harbendeltler (Harmandallar) Akkoyunlu birliinin en gvenilir Horasani airetlerindendi. Murat suyu, Harbendel'ler ile emikezekliler arasnda snrd. Her iki taraf gemite, stnlk iin mcadeleye girimiler, fakat netice alama mlard. imdi bar zamanyd. Bu topraklarda binlerce yldr bar ve birlik iin evlilik balar en emin yoldu. Uzun bir i savatan kan Akkoyunlu topraklarnn da bara ve birlie ihtiyac vard. Uzun Hasan'm ilk evlilii ailenin byklerinden Pir Ali Bey'in kz Selukah ile idi. Sultan Halil, Selukah'n en byk oluydu. O, gelecekte bir gn sahip olmay hayal ettii taht iin en ansl adayd. Hasan Padiah, komular Zazaki ve Buldukaniler ile kurduu evlilik balarndan hemen sonra drdnc evliliini daha bir yl nce Trabzon Rum sarayndan bir "Komnena "(Despina Hatun) ile yapmt. Bu son evlilikle, Bayndr Hanlar da Trabzon-Rum ve Istanbul-Ru taht zerinde hak sahibi oluyordu. Dn iin iki ok atm apnda bir alanda, kurulu adrlarla bir hilal ekli oluturulmutu. Hilalin ortasnda da Hasan Padiah'n ota bulunuyordu. Emirler, beyler ve hatrl misafirlere ayrlan adrlarn glgelikleri birbirine birletirilmiti. Hatrl misafirler deyince Afarl, Bayatl, Karamanlu, Du-

harlu (Derli!), Musullu. Halep-amlu, Dulkadirli, epnili, Uluslu, Mamalu, Koca Haclu. Purnakh. Zazaki, Buldukani ve Arap-Rebia beyleri ilk anda gze arpanlard. Trabzon-Rum sarayndan gelecek deerli misafirler bekleniyordu, yola kmlard. Peri endaml sakiler, nee saan nedimler ve airler, konuk adrlarn bir an bile bo brakmyorlard. Konuklar, birbirleriyle selamlayorlar, tanyorlar, yeni dostluklar kuruyorlar, eski dostluklarn glendiriyorlard. eng ve ud sesleri, ney sesleriyle btnleerek, her keden ykselen trk ve arklara elik etmekteydi. nce av yaplacakt. Av beylerin kaynamas iin en iyi yoldu. Beyler hem iyi bir macera yaayacak, hem de konuklarn et ihtiyacnn byke ksm da karlanacakt. ki su yolu Singe (Hozat) ve Harik boyunca yaylan civanlar (genler) ve onlara katlan halktan kiiler, av hayvanlarn rkterek, merkezdeki kk halkaya doru kamalarn salayacaklard. Onlarca kez dalar ve derelerden geilecekti. En erken on gn sonra Pertek dzlnde av halkas kapanm olacakt. 1 Pertek ovasna bakan, Pertek kalesi, emikezek Beyleri'nin yceltiyordu. Oras yzyllardr fethedilememiti. onurunu

Av srerken, gnlk iler durmayacakt. Stler salacak, ayranlar hazrlanacakt. Genler ata binmede, ok atmada ve denek (cirit) oyununda hnerlerini gsterecekti. Genler denilince, bu kavrama obalarn gen kzlar da dahildi. Ouz Han tresince, bir delikanl gnl koyduu kz at yarnda da, ok atmada da gemek zorundayd. Bir yiit delikanl, bahadrln gstermeden kz isteyemezdi. Yine de obalarn nice yiit kzlarnn kolayca geildii, dikkatli gzlerden kamyordu. Aksakall byklerin yorumuna gre, onlarn kran krana mcadeleyi srdrmedeki gnlszlklerinin asl sebebi, gnllerine sz geirememeleriydi. Mehtabn aydnlatt uzun gecelerde bilge yallarn anlatt, uzak gemie ait iki nehrin sulad hayal bir lke de geen akl almaz hatralar dile geliyor, lgn esen ye-

le kar trkler rlyordu. Ozanlarn karlkl atmalar, byk kalabalklarn ayn ate etrafnda toplanmasna sebep oluyordu. Dorusu u ki, byle byk bir toplulukta huzursuzluk kmamasnn en gzel yolu. herkesin bir ile megul olmasyd... Bu kadar grkemli dn, her kul a denk gelmezdi. Genler ve yallar baka ne isterdi ki... Bu dnn uzun yllar boyunca, dilden dile aktarlacandan kimsenin kukusu yoktu. Onuncu gn, halkann darald haberi geldi. Beyler av sahasna hareket ettiler. Asl dn yeri de len yeri de dereleriyle, golleriyle, binbir iei ve meyvesiyle nl Pertek dzlyd.. Geride kalanlar bilge yallarn nderliinde, yeniden kurulmak zere adrlar ve denkleri toplayp, Pertek'e hareket edeceklerdi. Genlerin birbirine sz vermeleri iin en gzel gnler bu gnlerdi. Dile den bir ak, eer sevdasn telli sazyla dile getirmekte ge kalrsa, onun yerine mani dzecek sadlar bu frsat hi karmazlard. Kapanan av halkasnda yaplacak ilk i, canl yaamn devamll iin yeterli cinste ve sayda hayvann ayrlmasyla ilgili kararlarn verilmesiydi. Bu ilk kararlar "Nuh Peygamber hakk" iindi. lk av hakk Padiah'md. Padiahlara uygun bir av varsa, o an iin bir boz ay idi. Hasan Padiah ustalkla att oklaryla bu gsteriden alnnn akyla kmt. Muhteem hayvan byk bir lkla.... birlikte devrilmiti. Sonra Suhrab Bey ve oullar, ardndan Rum, Zazaki, Buldukani beyleri ve btn beyler av sahasna girmilerdi. Beylerin av gn gece srmt. Beyler ok sayda kurt, tilki, vaak, da keisi, maral ve ceylan avlamlard. Beylerden sonra gen svariler, tavan, sincap, sansar, keklik, bldrcn, toy, veyik av iin av sahasna girmilerdi. Hasan padiahn kz kardei ile evlendirdii Erdebil Safevi eyhi Cneycl'te deerli konuklar arasndayd. Cneyd'in halifeleriyle ynettii 10.000 kiilik bir gc vard. Onlar eyhlerine adeta tapyorlard. Acaba iyi mi etmiti? Aklna gelen kt dnceleri kovdu. Zaman deildi. Cneyd'in

o
apt.

Cirit Oyunu / Glistan Saray Mzesi,

Tahran,

han

11

Trabzon seferi dolaysyla Rum Kayseri ile bozulan ilikileri nihayet burada dzelmiti. Gece ve gndz bir hafta sren av sonunda, saylamayacak kadar ok av, lenler iin hazrd. Av sresince dn adrlar kurulmu. Knalar yaklm, maniler dzlm, kazanlar kaynatlm, kekekler dvlm, ocaklardan ykselen rayihalar, konuklarn itahlarn kabartmt...

Ateler yakld. zerlik otlar serpildi. nce yeni evliler, sonra konuklar bir bir atelerin zerinden atladlar. Ktlklerin uzaklamas iin dua etmeyi de unutmadlar. len Aksakalllar'm gzetiminde gvenlik iinde srerken, nihayet beklenen gn gelip atmt. eyh Baba da (Abd'l -Rahman ami) tepelerde srdrd halvetini tamamlamt. Hayra dair iaretler tamamd. eyh Baba, dualar mrldanarak, nl beylerin huzurunda kendisine ayrlan yere vard. Sonra Ouzlarn ve Bayndr Hanlarn ata's Dede Korkut un dualarna benzer dualar gr sesiyle tekrarlad. "Ey Beyler, kara dalarnz yklmasn, glgeli koca aalarnz kesilmesin. Aksakall babalarnzn yeri cennet olsun. Ak prekli analarnzn yeri cennet olsun. Oullarnz kardelerinden ayrlmasn. Ahir vakitte Amin' diyenler Tanr'nn yzn grsn. Muhammed Mustafa'nn yz suyu hrmetine... Banu iek kzmz, Sultan Halil olumuzla mutlu olsun, savata barta Allah onlar ayrmasn." dedi ve daha bir ok gzel dualar etti. Sonra Hasan Padiah'n Trke Kuran'nm sayfalar ald. Gzel sesli hafzlar, Kuran ayetleriyle evli genleri kutsadlar. Son olarak Hasan Padiah, byk atas Kara Osman Bey'in oullarna brakt nasihatleri okudu. Konuklarn itenlikle onaylad tlere gre, "Beylik, emirlik, ata geleneklerini srdrenlerde, yrklk edenlerde kalrd."

Dne katlan konuklarn hediyeleri ve gelin eyizleri gz alcyd. Arap atlar, gl katrlar, nefis ipek kumalar, Kbrs ynleri, Rus ketenleri, Musul kadifeleri, Halep'in kzl renkli al ve uhalar tren alanna

Nizaminin

Hamsesinde Av

Sahnesi

/ ran

National

Mze,

Tahran

ylmt. Dnyevi zenginliklerle ii olmayan sufiler dnda, seyre dalanlarn hayret nidalar ve baklar ayr bir seyir konusuydu. Davullar alnd. Borular flendi. Alaca byk tular dikildi. Gzel vakitler tez geti. Gelin kzla birlikte dn kervan gn doumunda yola dzld. Kalanlar gidenlerle vedalat. Szler verildi. Szler alnd. Gelecek baharlarda grebilme umuduyla dilekler tutuldu. Bylece artk Dersim-emikezekli-Melkii Beyleri, Akkoyunlu birliinin en sekin yesi olmulard. Tebriz'i Halep'e ve stanbul'a kavuturan ticaret yollar, Akkoyunlular'n kontroluna gemiti. Bayndr Hanlar nn devleti yeniden sapasalam ayaktayd. Yeni devletin dousunda Karakoyunlu devleti, batsnda Osmanl-Rum devleti, gneyinde Memluk-Trk devleti vard. Kuzeyde Grcistan'a sefere klacakt. Dierleri etin rakiplerdi ve ayn soydandlar, ayn dindendiler, ayn dili konuuyorlard. Biraz bekleyebilirlerdi. Bir Batl Hristiyan bakt ki Anadolu'daki evlatlar, atalarnn anl tarihi ile ilgilenmiyor. Onlarn yerine Bayndr Hanlar'nm Akkoyunlu tarihini, kendine i edindi. yi de etti. Ne var ki bu dn iine akl ermedi. Kitabna, "o andan itibaren Akkoyunlu Trkmenleriyle emikezek Krtleri arasndaki bu akrabal ve ittifak salayan dn, Safeviler'den nce ender rastlanan Trkmen-Krt birlikteliine rnektir." diye mim koydu.- Bu Krtlk meselesi emikezek beylerinin zerine yapt, kald. Onun syledikleri hem doruydu, hem de deildi. Evet yzlerce vadiye blnm o dalk blgelerde yoksul sr sahipleri Krtler gibi yayorlard. Ama onlar Trke konuuyor, Trk adetlerine uygun yayorlard. Bay Woods, eer Krtlerin Tarihi'ni yazan eref Han'a ulaabilseydi, kukusuz geree biraz daha yaklaabilirdi. eref Han, blgedeki olaylar bilebilecek en saygn kiilerdendi. Karakoyunlu Cihanah'n dedesi Kara Yusuf onca mcadelesine ramen Timur'un byk gcyle ba edemez hale gelince, nce Rum'a (Roma -

Anadolu), ardndan Msr'a gitmiti. Timur'un lm haben zerine topraklarna dnmeye karar verdiinde yolu zerinde ki Bitlis'e ulancaya kadar t a m l 8 0 kez cenge girmi, hepsinden alnnn akyla kmay bilmiti. Bitlis'de, eref Han'n byk atas Emir emseddin'in konuu olmutu. (1405) Ksa sre iinde bu iki adamn kanlar birbirlerine snm olmal ki Emir emseddin, Kara Yusuf un kzyla evlenmiti. Kukusuz Karakoyunlular'n damad olan Emir emseddin'in gc ve saygnl artmt... Emir emseddin'in Arapa isminin gsterdii gibi, Arap harfli yazlar ve bu arada Kuran' da okuyan yazan alim bir kiiydi. Ei Trkmen kzyd.Trkmen adetlerinden de vazgeemezdi. eref Han'n satrlaryla, "Bu hanm Trkmen olarak yetitiinden ve tabiat gerei ata binmeye, denek (cirit) oyunu oynamaya, ok atmaya, genel trenlere katlmaya eilimliydi." "Mslman Snni Krtler, Trkmenler'in, gnlk hayatlarnn esas haline getirmi olduklar bu gibi yaam alkanlklarn doru bulmuyorlard." Olaylarn geliimi durmad, Karakoyunlu Kara Yusuf un olu Mirza skender (1420-1438) kardeine yaplan kt muameleyi affetmedi. Emir emseddin canndan oldu. ^ eref Han'n annesi de Akkoyunlu padiah Uzun Hasan'n tannm beylerinden Emir Han'n kzyd. ah Tahmasb'm emrindeki Ulama Bey'in Osmanl devletine snmas ve Bitlis beyliine atanmas zerine, eref Han'n babas emseddin Han, ah Tahmasb'a snmt. emseddin Han 1536 ylnda, ran-Kum ehrinde Emir Han'n kzyla evlenmiti. Emir Han, Fatih Sultan Mehmet Han'la Akkoyunlu Padiah Uzun Hasan arasnda Otlukbeli'nde yaplan savata byk kahramanlklar gstermiti. Sava sonras Erzincan ve civarnn ynetimi Emir Han'n ynetimine braklmt. Emir Han, Erzincan'da Cami ve Medrese gibi hayr eserleri kazandrmt. eref Han, bu evlilikten 7 yl sonra, 1543 ylnda (20 Zilhicce 943) Kum ehrinde domutu.

anl Dersim-emikezek Beyleri...

eref Han'a Gre Esas Krdistan Neredeydi ve Hkmdarlar Kimlerdi? Krdistan tarihini yazan erel Han'a gre, Krdistan denince "emikezek" anlalrd. " emikezek hkmdarlar Melik ah'n (Seluklu) soyundan gelmi ve Melik ah sz Krt dilinde Melki biiminde deimiti. te yandan emikezek hkmdarlarnn adlar da onlarn, Trk ocuklarndan ve torunlarndan geldiklerini kantlard. nk adlarnn Arap ve Krt adlaryla hibir ilgisi yoktu; adlar Arap ve Krtler'inkine benzemezdi. "
4

"...Ad geen Melki'in etrafnda onun soyundan gelen byk bir kalabalk topland; onun an yceldi, deeri artt. Sonunda 32 kale ve 16 nahiyeyi istila etti. Buralar imdi fiilen emikezek hkmdarlarnn egemenlii altndadr. Bundan tr kendisine bal olanlar 'Melkii' olarak

Padiah

adr,

ah

Tahmasb ahnamesi,

Tahran

ada Sanatlar Mzesi,

16. y. y.

adlandrlrlar. ksma ayrlan Melkiiler, Krdistan'da ihtiamlaryla, hizmetilerinin, taraftarlarnn ve kendilerine bal olanlarn okluuyla n yapmlardr. Onlardan 1.000 kadar aile ran-Safevi hkmdar ah smail'e katld gibi. bir grup da ah'm muhafz subaylar arasna katld. Bunlarn bir kn eyaletlerde bamsz ynetici oldu. lkeleri ise genilik ve nem bakmndan uzak yakn herkes tarafndan Krdistan adyla tannd; yle ki berat, emirnameler ve dier Sultanlk belgelerinde bu ad getiinde yalnzca bu nemli il anlalrd; ayrca Krtler arasnda 'Krdistan' szc getiinde yalnz emikezek ili kastedilirdi." "Melkii'lerin 32 kaleyi ve 16 nahiyeyi egemenlikleri altna almalarndan bu yana buralar, sra ve miras yoluyla ocuklarnn ve torunlarnn ynetimi altnda bulunmaktadr. Bu kale-ehir ve nahiyeler Cengiz Han (12061227), Timurlenk (1370 - 1405) olu ahruh Mirza (1405-1446) ve Karakoyunlu Kara Yusuf gibi (1387-1420) byk fatihler zamannda bile onlarn ellerinden kmamt." (eref Han, 17. yzyl) Dersim emikezek Beyleri, Krt gibi yaayan Trkmenlerdi. Blge bin yllardr, ran corafyasnn ve ran da kurulan imparatorluklarnn bir parasyd. Son ran Sasani krallarndan Hsrev Perviz, kaynpederi olan Roma imparatoru ile yapt bar anlamasyla, Mardin-Trabzon hattnn batsn Roma'ya brakmt. Bu hattn dousu ran'n hakkyd. 6 ah Talmasb'a gre de Erzincan-Sarkaya, Azerbaycan'n kapsyd. Glgesi Azerbaycan'n tamamn korumasna almaktayd. Oras elden ktnda, onunla birlikte Azerbaycan'n bir stunu da dm olurdu. 7 Daha nce de elden ktnda, ran hkmdarlar bunu sava sebebi saymlard. En son Osmanl Sultan Bayezid bu topraklara el uzattnda, ran Hkmdar Timur hzla Anadolu topraklarna girmi, 1402'de Ankara Savayla Bayezid'i ve Osmanl glerini ar bir yenilgiye uratmt. Dersim Krdistan tanm eref Han'n erefname adl Krt tarihinde n kazanmtr. erel Han' kendi anlatmyla, tanmak bizi aydnlatabilir.

18

Cami's Selselat- Zahab'ta

Ger Yaamndan

Bir Sahne.

1569 / Glistan

Saray

Mzesi

19

e/CN&'-KSo

eref Han, erefname ve Krdistan Tarihi zerine...

eref Han, Bitlis hanlarndand. Van ehrinin ve Van glnn batsnda kalan Bitlis ehri, Tebriz'den Anadolu'ya gei yolu zerindeydi ve kukusuz Tebriz'deki ah'm saray, stanbul'a gre ok yaknd. eref Han, Bitlis Krt hanlarnn gemiini Fars hkmdarlarna balar. phesiz eref Han, ailesinin 1.000 yl nceki Sasani balantsn bilemezdi. Eer mmkn olsayd, eref Han ailesinin 1.000 yllk anl tarihinin ayrntl anlatmn, bizle paylard. ran'da, eref Han'dan nceki son 700 yllk dnemde Trk hkmdarlarnn ve daha nceki 300 yllk dnemde Arapslam halifelerinin hkm srdn de dikkate almalyz. Kendi anlatmyla ailesinin bir kolu Rstemdarl'yd. Deylem'in kysndaki Rstemdar, pheci kiilere Alamut balantsn artrrd. Gerekte eref Han, Snni-Osmanl padiahna, ii - Kzlbalar arasnda geen yaamnn zorunlu, makul sebeplerini aklamak istiyordu.

eref Han'n ocukluu ve genlii, ran ah'nm saraynda, ah'm ocuklaryla birlikte gemiti. 9 yanda (1552 ylnda) ah'm, Has haremine (saray iindeki ahlk ailesine ayrlan zel blme) giren eref Han, 1555 ylnda daha 12 yanda, babasnn yerine Bey olarak tayin edilmiti. ah smail'in 12 yanda devlet kurmak zere harekete getii, Tahmasb'm 10 yanda tahta kt dikkate alndnda, eitimli bir bey olu iin bu atama uygundu. eref Han, ah Tahmasb'm dneminde mutlu olmasna ramen Safeviler'in dayand Anadolulu Alevi-Kzlba Trkmen boylar arasnda ekime hi bitmez. ahln otoritesinin zayf anlarnda bu daha da iddetlenir. ah Tahmasb'm lmyle tahta II. ah smail'in gemesiyle, eref Han'n durumu, saray entrikalaryla sarslr. Gelecei tehlikeye den eref Han, Osmanl Sultanna snma talebinde bulunmu olmaldr. Gelen iyi haberde "Padiah'm...asil ve efkatli duygular, sonsuz padiaha iyilikleri senin zerinedir ve ...senden alnm olan vilayetini sana geri verdi. Artk huzur iinde ve asl vatanna dn." diye yazar.

20

eref Han, Sultan III. Murat'n Huzurunda Osmanl Kavuu Giyiyor ve Kzlba Balklar Yere Atlyor. / Topkap Saray Mzesi, 1584

Bu haber sonras eref Han 1579 (3 evval 986 > ylnda, yannda ki 4 0 0 kiiyle birlikte Nahcivan'dan Van'a geer. Kendisini Hsrev Paa dosta karlar. O tarihten itibaren, yaamnn sonuna kadar Osmanl Sultanna sadk kalr. Osmanl Sultanlar, lkelerinin snrlarn byk ordularla srekli koruyamazlard. Onlar dikkatlerini Bat'ya evirmek istiyorlard. mparatorluun iyi eitimli, yneticilere ihtiyac vard. Onlar, sarayn kaplarn doudan ve batdan gelen bu tr yksek nitelikli ve eitimli kiilere her zaman ak tuttular. Safevilerin iktidara gelmesiyle durumlarn tehlikede gren Akkoyunlu beyleri de Osmanl'ya snm, itibar grmlerdi. eref Han'n hemehrisi Akkoyunlu sarayndan drisi Bitlisi'de stanbul'a snanlar arasndayd. Kanuni'ye ok deerli hizmetleri olmutu. eref Han'n durumu ise snrla ilgiliydi ve stratejikti. Daha da nemlisi; ran ah'mn saraynda (Has hareminde) geen ii-Kzlba bir yaam vard. O saray, Osmanl'ya dman bir ideolojinin merkeziydi. Nizam'l-Mlk'n Siyasetnamesi'nde tavsiye ettii gibi, vasal-bal

hkmdarlarn ocuklar saraya alnrd. Bu sayede hem saray ehzadeleriyle arkada olurlar, hem de vasal hkmdarn aleyhte davranmasnn nne geilirdi. Her ey yolunda gittiinde, soylu ynetici snf genilerdi, bu da imparatorluk iin iyi bir eydi. eref Han gibi kritik bir kiinin sarayda kalmas nasl mmkn olabilirdi? Zehirlenmemek iin enici balar olan, yenilmemek iin ordular olan sultanlar, kullarnn sadakatinden de emin olmak isterdi. nl Mool-lhanl dnemi tarihisi ve veziri Reideddin ( 1240-1318), Sultan'm zel doktorluuna ykselebilmek amacyla Mslmanl seen Yahudi doktorlarn, eski dinlerinden tamamen ayrldndan emin olabilmek iin, onlara iinde deve eti ve yourt olan bir yemekle; zel bir samimiyet snav uyguluyordu.^ eref Han'n bir eser hazrlamas faydal olabilirdi. Bylece, hem deerini gsterme frsat bulur, hem de sarayda kendisi hakknda doabilecek Kzlbalk gemii ile ilgili pheleri bertaraf etmi olurdu. Kesin olan

uydu ki elinin altndaki kaynaklar snrlyd. Sadece ilim ile geen bir yaam yoktu. Yaam, ah n saraynda. ah la birlikte gemiti. eref Han n anlatmyla "...bamsz bir kitap ortaya koymak, benim gsz aklmdan geiyordu. Fakat zamann kard engeller, gece gndz meydana gelen olaylar bu zlemi gerekletirmemi engelliyordu. Bu yzden o ama, bekleme mertebesinden teye geemedi, muhaliflerin rzgar her yandan esmeye, kargaalklar kmaya balad ve gklere ykseldi." Arkasnda bir lke vard ki onu dnceleriyle ba baa brakmyordu. Arkasnda brakt kendi corafyas hakkndaki bilgisini Padiaha gstermesi, onun zel durumu dolaysyla, nerdeyse zorunluluk gibi grnm olmaldr. Ne var ki 1514 ylndaki aldran Sava ncesi ran ahlna bal blge, ancak byk savalar olduunda tarihilerin ilgisini ekebilirdi. eref Han, ayrntl bir tarih iin, ada tarihiler gibi, gemi dnem tarihilerinin yntemlerine bavurur. Ravilerin rivayetlerini ne kararak, boluklar renkli hikayelerle tamamlar, "ve bu yce anl padiahn (III. Murad) uuru, adaleti ve iyilii sayesinde zulmler ortadan kalkt. te o zaman ben de, eitli alarda ve dnemlerde hkmdarlarn ve yneticilerin gnllerinden geen dnceyi gerekletirmeye baladm...ve gerek Arapa, gerekse Arapa olmayan genel tarih kitaplarnda bulduum olay ve rivayetleri, ayrca benim duyduum ve tank olduum byk olaylar da bu kitaba koymaya ve bu kitab erefname ad ile adlandrmaya karar verdim." der.
9

eref Han a gre Kadim Krtlerin Kkeni

erefname'de, Firdevsi'nin ran Destan ahname'de kurgulad "Zalim Kral Dahhk-Demirci Kve" yksnde, zalim kral tarafndan beyinleri yenilmekten kurtulan ve dalara llere kaan genlerin Krtler olduu ile ilgili sav bir kez daha tekrarlanr... ahname'deki bu bahsi (ilk kitabmzda: Babil... ) ayrntl olarak incelemitik. Yaptmz o incelemede, eref Han'dan 600 yl kadar nce kurgulanan ve ran milliyetiliinin bir destan haline gelen bu blmn, ahname'nin dier blmleri gibi gemi ran 23

efsaneleri zerinden bire bir kurgulanmadn, devrin ii-milliyeti direni ortamnn getirdii duygularla "Demirci Kve'nin ve dier yeni unsurlarn" ykye katldn tespit etmitik. Bir zamanlar lran-Trk ah'nn saraynda yksek dzeyde bir ynetici olan eref Han, savn Ouz Han'n Muhammed Peygamber in huzuruna gnderdii Boduz adl Krt elinin kabaln vurgulayan ykyle glendirmek ister. eref Han'n ada, Trklerin Seceresi'ni yazan Ebu'l Gazi Bahadr Han'a gre ise, Ouz Han, Muhammed Peygamberin huzuruna Buduz'dan bakasn gnderemezdi. Buduz, onun torunuydu. Buduz, aile ve toplum byklerine hizmette kusur etmeyen demekti. Damgas vard. nemli bir beydi. Elilik onun greviydi.
10

eref Han'n btn anlatm, yaad evrenin gereksinimlerine (zamann ruhuna) uygundur. ii-Alevi-Kzlba Trkmenlerin egemen olduu bir rakip corafya vard. Osmanl Saraynn gznde, ar inanlaryla bir gnahkrlar topluluu olarak grnen ve siyasi emelleri olan bu toplulukla mcadele artt. Anadolu'nun Osmanl lkesi olabilmesi iin, son ii-Alevi- Kzlba Trkmen'e kadar mcadele edilmeliydi. eref Han, bulunduu kritik artlarn farkndayd, eski arkadalarndan Kzlba-Trkmen Beyler olarak bahsedemez ve onlar vemezdi. Mslman tarihilerin terminolojisine bavuracakt. Onlar, Mslman ehirli yaamn dmanlar Krtler gibi yayorlard.

Sina

lnde Kamp / Lcwis John Frederick / 1842

Mslman Olmak veya Arap Olmak

Barthold'un ve Frye'nin vurgulad ekliyle; slamiyetin erken dnemin de. slamiyet'in kontroluna giren ehirlerdeki halk, Mslmanla geince Arapa adlar alarak Arap oluyordu.'1 Horasan-Maverannehir (Trkistan, Seyhn-Ceyhun) blgesinden daha fazla vergi isteyen Emevi valisine, "onlarn slamiyeti samimiyetle kabul ettikleri ve mescitler ina etmeye baladklar, bylece btn halkn Arap olduu ve hi birinden vergi alnamayaca" sylendi. Yksek vergide srar eden Emevi valiye kar, Arap sava kabile liderlerinden Haris bin Sreye, 734 ylnda "-Allah'n Kitab ve Peygamberin snneti- adna siyah bayra aarak, Mslmanlardan hara alnmayacan ve kimseye zulm yaplmayacan." vaat eder. 1 - Akpaazade'ye gre de Mslman olmak, Arap olmak demekti. Arap malup olduunda kafirlik her yere yaylrd. "Abbasiler zamannda Arap askeri Rum'a (Rona'ya) galipti ve Acem'de (Farsl, ranl) maluptu. Acem, Trk' kendisine destek edinerek Arap'a galip oldu. O sebepten kafir, Mslmana itaat etmez oldu." der. mparatorluk gelenei olan Farslann okur-yazar sekin tabakas, Arap igaline kar kalemiyle direnebilirdi. Kukusuz tm zamanlarda igalci bir gce direniin bedeli, direniilerin tatl canlaryd. Araplar, slamiyet sonras ok ksa srede spanya Pireneler'den Orta Asya-Semerkant'a kadar byk bir imparatorluun sahibi olmulard. Bu corafyay ynetmek ve vergileri toplamak iin yaznn efendilerine ihtiyalar vard. Cezalarn, yaznn efendilerine de uygulamalar akllca bir i deildi. 25

Mslmanlk ehir kltryd. ehirlerde Arap yazsn okuyup yazabilen, meslek sahibi ve ynetici kiiler olabilirdi. ehrin dnda ise ehir yaamna uyumsuz, okuma yazma bilmeyen, mesleksiz, yoksul insanlar bulunuyordu. Onlar, ehirli Mslmanlar iin tehdit unsuruydular. Krda, bayrda obanlk yapan, srekli yeni otlaklar arayan Trkmenler in eitim grmesi, meslek sahibi olmas, yeni bir yaam formuna gemesi pek mmkn deildi. ehrin, yani medinenin d Ekrad (Krt) diyan ise, acaba Krt yaam nereden, hangi snrdan balyordu? Ktip elebi, "Mizan'l Hakk fi htiyari'l Ahakk (En Donyu Sevmek iin Hak Terazisi)" adl eserinde eitimdeki gerilemeden sz ederken Krt, yani Ekrad diyan konusunda bir saptamada bulunur. 13 Anadolu, Celali syanlan yznden pek ykk bir haldeydi. Bursa'dan sahile kadar olan yerlerin halk stanbul evresine, skdar civanna iltica edip snmt. "Onlar, paralann ve mallarn ekyann eline verip topraklann terk etmilerdi."14 Kaleler yaplp, stanbul'un etrafn muhafaza etmek lazm gelmiti.15 Ekrad (Krt) diyan stanbul'un snrndan balyordu. Tm Anadolu, Krdistan olmutu, Ktip elebi'nin yaad 17. yzylda (H. 1017-1067 / M. 1609-1657), Krm, Viyana, Arabistan ve Cezayir'i kapsayan Muhteem Sleyman'n topraklan, kadim Roma mparatorluu ile boy lebilen rakipsiz bir lkeydi. Roma (Rum) Sultannn nfusu yanm milyonu aan bakentinden dier ehirlere baknca, o ehirler mukayese edilemeyecek kadar kk grnyordu. Osmanl ordusu henz yenilgi yz grmemiti. Ktip elebi, Krt yaamnn snrlar konusunda haksz saylmazd. Bir medine, bir medeniyet, bir Roma varsa, o Roma (Rum) stanbul'du. Romann (Rum'un stanbul'un) d ise ancak Ekrad (Krt) diyan olabilirdi. ehirli Mslman alimlere gre, ehrin dnda yaayan herkes Krt't. Trkler ve Trkmenler de, Ouzlar da Krt't.

Mslman Tarihilere gre, Seluklular da, Osmanllar ela Krt't ! *

Mslman tarihilere gre, Seluklularn iinden kt Kmklar da, Osmanl'nn iinden kt Kaylar da, Ouz-Trkmenlerin dier boylar da Krt't. Osmanllar, 1514 ylndan itibaren dousundaki ii-Trk imparatorluuna kar, Halife-Sultan'lar olarak Snni-Islam Dnyasnn liderliine talip olduklarnda, Snni-Mslman tarihilerin sylemine sahip ktlar. Onlar Rum'u-Roma'y fethetmilerdi. Roma medeniyetinin de miraslar ve yeni sahipleriydiler. Soydalar Trkmenler ise Krt gibi yayorlard. Trkmenler inan ynnden de Osmanl ile atyorlard. Akkoyunlular' m bakenti Diyar-bekir fethedilerek Diyar-bekir sancaklar, dini inan ynnden Osmanl'ya tabi olacak olan, (Snni iman sahibi) Krt gibi yaayan sr sahibi-oban airetlere tahsis edilmeliydi. Seluki atalarn evlatlar Dersim-emikezek Beyleri'nin, Anadolu'da kalan torunlar topraklarn ynetemez olunca, Osmanl'nn gcne boyun emi, topraklarn tmar olarak ynetme hakkyla yetinmilerdi. (eref Han) Diyar-bekir defterine kaydedilen en nl Trkmen aireti, phesiz Os-

manl Sultanlar'mn iinden kmakla vndkleri Kay boyuna bal Karakeili airetiydi. Onlar da (Ekrad- Trkmen) Trkmen Krtleri'ydi. 1 ^ 10. yzylda stahri, Horasan'n Niabur-Kuhistan'mda (dalk blgesinde), Ouz-Khala (Kal-a, Kala, Halla, Halaci) airetlerine rastlar ve onlarn Krt yaamna iaret eder. Onlar, Ouz Han Destannda, Fars eyaletlerinde braklanlard. 1 7 bn Arap ah'a gre, Karakoyunlular zamannda Tebriz'e ok yakn Mugan'dan Erdebil'e kadar olan blgede Krt- akurlu (akrl) aireti vard. 1 8 akrl'lar, Ouz -oklar soyundan Ydr airetindendi. aretleri (tamgalan), akr kuuydu. Adlarn, akr kuundan (atmaca, doan benzeri) alnlard. (Bakr-Selukname) Seluklularda, a-

krllar gibi Ouz -oklar soyundan Knk airetindendiler. Seluklu soyundan gelenlerin bir ksm, Anadolu'da-Dersim-emikezek blgesini yurt edinmilerdi. Akkoyunlu Uzun Hasan n en byk olu Sultan Halil'in 1459 ylnda, Suhrab bin eyh Hasan'm kzyla evlilii; Melkiilerin, Akkoyunlularla ittifaklar pekitirmiti. 1 9 Osmanl kaytlarna gre emikezek-Dersim topraklar, Krdistan'd. Akkoyunlular i savaa srklendiinde, Safevi eyh Haydarn mridleri smail'i, Gilan'm ulalmaz vadilerinde sakladlar. ah smail, saklanmakta olduu Kuzey ran-Gilan-Lahican'dan, gvenliini salayan birka yz ridiyle yola ktnda, daha 12 yandayd. smail'in Anadolu Krdistan'na, emikezek beylerinin topraklarna kazasz belasz ulamas gerekiyordu. smail, Erzincan Sarkaya vadisine ulatnda, ba ile gvde birlemiti.
20

ah Tahmasb'n iaret ettii gibi Sarkaya, Azerbaycan'n kapsyd. 21 Ana-

dolu Trkmenlerinin destei ile smail daha 15 yanda iken bir ucu Diyarbekir'de dier ucu Orta Asya'da olan imparatorluun tartmasz efendisi olacakt. ii - Safevi devletini Anadolu'dan giden Trkmen boylar kurmutu. (F. Smer) Bu Trkmen boylarnn bir ou, Krdistan tarihinin nadir kaynaklarndan biri olan erefname'de Krt airetleri olarak anlatlr. Dulkadirli beylii Mara ve Elbistan'da kurulmutu. Dulkadirliler, Ouz Bozok kolundand. Topraklarm Orta Anadolu'ya Yozgat ve orum'a kadar bytmlerdi. Osmanl'ya akraba, dosttular. Osmanl'nn yksek hakimiyetini kabul etmilerdi. 1522 ylnda Rodos seferine kld srada Dulkadirli beyliinin banda bulunan ehsuvar Bey ve oullar, Kanuni'nin buyruu ile gizlice ldrlr. Ouz Boz-oklar'n lkesi, Osmanlnn eline geer. 1526'da Osmanl ordusu, Moha'ta Macarlara kar, tarihinin en parlak zaferlerinden birini kazanrken, mparatorluun anavatannda kan gvdeyi gtryordu. Osmanl ordusu, Avrupa cephesinde daha yenilgi yz grmemiti.Anadolu ise isyanlarla pek ykk bir haldeydi. Bursa'dan sahile kadar olan yerlerin insanlar, stanbul'un yan banda ki skdar civarna iltica edip snmlar... sahip olduklar paray ve eyay ekiyaya teslim edip topraklarn terk etmi-

Diyar-bekir vilayeti nemliydi. Bir zamanlar oras Akkoyunlular'n bakentiydi. Hulag Han'dan beri, Diyar-bekir vilayetinin dou snrlar Dicle ye kadard. Musul ehri, bu topraklara dahildi. (1785 tarihli W. Gutrie haritas) Musullu Beyleri, ah smail'i destekleyen nemli airetlerdendi. Hem ah smail'in, hem de olu ah Tahmasb'm eleri Musullu Trkmenler'dendi. Dicle'nin dousundaki dalk arazi, yeni sancan dmdayd. Orada Yezidi Krtleri de vard. daresi ok zordu. Dicle'nin dousundaki dalk corafyann "ehr-i Zor" ad, yeteri kadar aklayc idi. (F. Smer) 1524-1574 yllarna ait Diyarbekir defterine Urfa-Karakeili aireti yannda Akkeili aireti de, Derli aireti de, Ouz Boz-ok'larmm en byk aireti Beydili (Badll -Elbeyli) aireti de, Krt olarak kaydedilmiti. N. Gyn, Krt olarak kaydedilen airetlerin, Akkoyunlu kkenlerine dikkat eker. 2 5 Gyn'n sylemekten kand ise onlarn ah smail ve Safevi destekisi Trkmenler olmalaryd.

1691 ylndan itibaren Anadolu'yu huzura kavuturabilmek amacyla, her an isyan eden ve isyan edebilecek airetler, zorunlu iskan ve tehcire (srgne) tutulacaklard. 26 Dou Anadolu'nun ba emez, onurlu-gururlu Trkmen Krtleri'nin ( E k r a d - Trkmen),27 yeni yurtlar; Halep, Raka ve Musul blgeleri, yani Cezire-Gneydou Anadolu blgesiydi. Airetlerden binlerce adr yeni topraklara sevk (tehcir) ediliyordu. ekilen aclar tarif edilemezdi. 1785 tarihli W. Gutrie haritasnda ve sonraki haritalarda bu blge, Trkmen (Turcnania) blgesiydi. Bat haritalarndaki Krdistan ise, Musul'dan ve Dicle'den sonra balyordu. Anadolu Trkmenlerinin Krtleri, Cezirenin kadim halklaryla (ve kadim Trkmenlerle) kaynaacaklard. Birbirlerini tanyorlard. Ouz Han, slamiyet'ten haberdar olunca, slamiyet'le aydnlanmak iin, Muhammed Peygamber'e, Boduz adl bir Krt eli gndermiti. --'s Tanklklar o kadar eskiydi.

* (Bu blm bamsz bir makale olarak tasarladmdan, okuyucularn baz tekrarlar ho greceim mt ediyorum. )

akrl Krt Beyleri...

Faruk Smer, bn Arab ah'a dayanarak, Karakoyunlular zamannda Tebriz'e ok yakn olan Mugan'dan Erdebil'e kadar olan blgenin akurlu eder.29 Ne var ki, bu gr birok ynden eletiriye aktr. Burada, yenilmez- yenilgiyi kabul etmez Karakoyunlular'n ok Jyaknlarnda bulunan, J bakentlerinin neredeyse bitiiinde yer alan nc bir byk g odandan bahsedilmektedir. Blgedeki dier byk gn aatay-Timurlu devleti olduu da dikkate alnmaldr. Gnmzde Tebriz-Erdebil arasnda hibir Krt topluluu yoktur. En yakndaki orijinal Krt kyn ziyaret edebilmek iin Erdebil'den Krdistan vilayeti ynnde 4 0 0 kilometreyi aan bir yolculuk yapmtm. akr szc Trkedir ve ge aittir. Gk Tengri'nin rengi'dir (bulut mavisi, gk mavisi).
bkz.
30

(akrl)

oymann yurdu

olduunu

syler ve bu oyman Krt olduuna iaret

Savalar

Da

Blgesinde

Yerel Giysileriyle Trkmen-ahseven

akr kuu, doan, turul, atmaca cinsi bir kutur. Bu

31

ku Ouz boylarnn ongunu (sembol) idi.

(Cakr Kuunun bir tasviri iin

Karlamas/A-

arka kapak/ ah ve Sufi/Mavi aktrKuu ile Ava kan ah'n Su/i ile

ka Reza 1620 / Glistan Saray Mzesi/ TaJranYazcolu'nun S e l u k n a m e ' s i n e g r e ,

"Onlarn kuu akrdr ki, kularn yreklisi ve bahadrdr. akrllar sadece babadan deil, ana tarafndan da Efrasiyab (Trklerin byk atas Alper Tunga) soyundandrlar. "
32

31 -

Seluklu Sultan Melihah ve Dilekte Bulunan Kadn -

1396 / British Library - Lodon

34

Trklerin Fars ve slam Dnyasna Girileri...

ok erken alarda Orta Asya bozkrlarnda ortak yaam formlar gelitiren ger boylar, M.O. 4 0 0 - 2 0 0 yllar arasnda atlar iin zengi'yi bulmulard. Seyhun-Ceyhun'dan kolayca Aral -Hazar arasna, devamnda Ukrayna-Rus dzlkleri zerinden Avrupa'ya ulayorlard. Hun Atilla'nn gleri daha M.S. 451 ylnda Ispanya-Katalonya topraklarna ulamt. Onlar ran Destan ahname'de ifade edildii ekliyle, iyi imparatorluun dousunda ki istenmeyen komulard.

ran Sylenceleri ve ahname'lerinde Trkler

ran Destan'n kaleme alan air Firdevsi'nin, yaad adan 1.500 yl ncesine ait, ran'n uzak gemiiyle ilgili belgelere ulaabilmesi kukusuz zordu. Zorluu artran dier bir husus ise Pers corafyasnda alar boyunca farkl yaz ve dillerin kullanlmasyd. Makedonyal skender'in Persler'in taht merkezi Persepolis'i yakmas da kltrel balanty mmkn olmaktan karmt. Uzak gemile ilgili bilgiler ancak Persepolis'i yakanlarn yazya geirdikleri hatralarndan renilebiliyordu. Ve onlarn bak asndan yazlmt. Bazlar Arapa'ya evrilmiti. phesiz ancak halifeyle dost kiilerin ulaabilecei ok deerli ve zor temin edilen eserlerdi. Baz mitolojik sylenceler de vard. Gemie ilikin hatrlananlar Sasani dnemindendi. Efsanelerde, ilk dnem Ahaeni hkmdarlar Keyaniler adyla geiyor, Babil'i fetheden byk ran hkmdarlar Kyros'a, Keyhsrev deniyordu. ahname'de ise Feridun... > 7 Avesta'da Keyan szc Kavi olarak geer. Kavi, hkmdar, emir, komutan anlamna gelir. Bu szck ahname'de bazen hkmdar ve sultan anlamnda da kullanlmaktadr. 3 8 Kimler onlarn dmanlar olabilirdi? Do35

uda Trkler vard. Onlar olabilirdi. Trkler, Sasaniler'in son dneminde ran tarihi ile ili dl olmulard. Firdevsi'nin dneminde, yani 10. yzylda da Gazneliler, Karahanllar ve Seluklular ran corafyasnda yerlerini almlard. Bunlar ran'n dousundan geliyorlard. Dou demek Tr lkesi, Tran, Trkistan demekti. Keyaniler'in kurucu hkmdar Keykubad idi. Keykubad dnyaya geldiinde bir bez parasna sarlarak sandk iinde suya salnm, boulmak zereyken kral onu kurtarmt. Avesta'daki ad Kvi Kavata "hkmdarn suda bulduu" anlamna geliyordu. (Musa Peygamberin ve Akad kral Saygon'un yks ile benzerlik39) Keykubad'm olu Siyavu (Siyave, siyah at sahibi), Dou ran-Turan yaknlarnda yaayan bir kavidir, yani ahtr. ran'n nl kahraman Rstem, Siyavu'u bytr. Sonra babasnn yanna saraya getirir. Kraln saraydaki kars Sdabe vey olu Siyavu'a ilgi duyup k olur. Sdabe de Dou ran, Turan yaknlarndaki blgedendir. Herhalde kan ekmi olmal! Drst bir kimse olan Siyavu, Sdabe'den uzak durur. Yine de, babasnn huzurunda ihanetle sulanr. Bunun zerine Siyavu kor atein zerinden geerek gnahsz ve susuz olduunu kantlar. 4 0 5 6 8 ylnda Gktrkler'in lkesine gelen iki Romal (Bizansl) eli de arnmalar iin iki ate arasndan geirilmiti. 4 1 Bir sre sonra, Siyavu byk bir ordu ile Turan lkesine sefere kar. Turan hkmdar Efrasiyab (Alp Er Tunga) onunla savamak istemez, bar teklif eder. Siyavu kabul ettii bar teklifini babasna iletir. Ama kral bunu kabul etmez. Bunun zerine, Siyavu, Efrasiyab'a iltica eder. Efrasiyab kz Ferengis'i Siyavu'la evlendirir. Mutlu bir hayat srmekte iken kendisini ekemeyenlerin kskanlklar Siyavu'un ldrlmesine sebep olur. 4 2 Ferengis, tm bu olaylar srasnda kocasnn yannda, babasnn ise karsnda yer alr. Siyavu ldrldnde Ferengis hamiledir. Keyhsrev'i dourur. Efrasiyab onun kimin soyundan geldiini, renmesini istemez. Onu bytmeleri iin obanlara teslim eder. (Keyhsrev'in dier grnmleri olan Pers hkmdar Kyros veya ahname'deki Feridun yks ile paralellik). Bilindii gibi, tarihsel adan nl Pers hkmdar Kyros'un dede 36

si Med hkmdardr. ahname'nin kurgusuna gre, Trkler in efsanevi hkmdar olan Efrasiyab, Med hkmdar olmutur. Ferengis, olu Keyhsrev'le birlikte uzun yllar boyunca derbeder bir hayat srdrr. Iran kahraman Giv onlar bulur. Keyhsrev tahta kar. Babasnn intikamn almak iin dedesiyle savar. Ferengis olunun yanndadr. Kyros, Turan lkesine yapt son seferinde, Iskit-Massaget kraliesi Toris ile yapt sava ( M..529) kaybeder, canndan olur. oradan bir gn dneceini umut ederek, onu beklerler.
44

( Herodot)

Persler, byle kt bir sonu efsanevi krallarna layk grmezler. Onun

Keyhsrev, Tran lkesi kral Efrasiyab'm torunu ve ran kralyd. Efrasiyab'm torunlar olan Trk beyleri, yzlerce yl boyunca, beklenen krallar olarak ayn yoldan ran'a gelirler. ran'da yzlerce yl hkm srerler.

Dou ve Bat ran (Sasani) ve Trk (A khun-Gk t rk) likileri

Akhunlar (Ejtalitler) ile ran arasndaki savalarda, ran Sasani hkmdar I. Firuz (Perviz, 459-484), Akhun hkmdar Aksuvar'a 4 6 9 ylnda yenilir, esir der. Firuz zgrlnn karl olan fidye deninceye kadar kalmak zere, o tarihte kundakta olan olu (bebei) Kavad' rehin brak r . 4 5 ran krall yaklak elli yl Trklere hara demek zorunda kalr. Ger Trk boylar ran'n i kavgalarna karmaya balarlar. Mazdeki kylleri ayaklandrarak asilleri siyasetten tasfiye etmeyi amalayan Sasani hkmdar I. Firuz'un olu I. Kavad (I. Kubad, 484-531) Akhunlar'a snmak zorunda kalr. Akhunlar (Kadiler) Kavad'a bir e ve bir ordu vererek tahta dnmesini salarlar. 4 6 Gktrkler'in ykselie gemesi yeni ittifaklar gndeme getirir. Gktrk yabgusu stemi Kaan (552-576), Sasani hkmdar Hsrev Anuirvan (I. Hsrev, Adil Hsrev, 531-579) ile anlap kzn Iran hkmdarna vererek ittifak kurar. Gen kadn sarayda yaayan, yatan ve yerini kendinden da 38

Keyhiisrev

ve

Tran

Hkmdar / Glistan

Efrasiyab Saray

Savayor Mzesi

Baysungur ah namesi

39

KB/OS'-Kfh

ha gsterili olanlara rahatlkla brakan teki elere benzemez. Sarayda otorite kurar. slami kaynaklarda (Taberi, Mesudi v. b) ad Fakim olarak geen bu kz, Sasani mparatoriesi olur. Fakim, eiyle birlikte lkeyi ynetir. (Efrasiyab'n kz Ferengis'in, Sivayu'Ia evlilii ile benzerlik). 557 ylnda Gktrk ordular kuzey doudan saldrrken, Sasani kuvvetleri de batdan hcuma geerek Akhun devletini ykarlar. 4 7 M.S. 5 8 7 - 5 9 0 yllarnda, ran'da Sasani mparatorluunda Hsrev Anuirvan'm stemi Kaann kz Fakim'den doan olu Hrmz (IV. Hrmz) hkm srer. Fiziksel bakmdan Trklere benzedii iin "Trkolu-Trkzade" lakabyla mehur olur. Hrmz'n olu Hsrev Perviz'in (II. Hsrev) hkmdarl srasnda Bat Gktrkler, ran corafyasnda kacak frsatlar kollarlar. 4 8 Sasani ordusundaki (Trk komutan! Behram ubin M. S. 589'da Bat

Gktrk hkmdarna kar, efsanelerdeki Keyaniler'in byk zaferlerini anmsatan bir zafer kazanr, sonra hretinin doruk noktasnda Sasani tahtn eline geirmeye kalkar. 5 0 Trkler zellikle Hsrev Perviz (590-628) ile Behram ubin arasndaki savalarda byk rol oynarlar, Nehravan nehri kysndaki arpmalarda Hsrev Perviz'e kar Behram ubin'in yannda yer alarak onun zafer kazanmasn salarlar. 51 Behram ubin'in tahttaki gnleri uzun srmez. Hsrev, Roma imparatoruna snmak zorunda kalr. Roma (Bizans) imparatoru, Hsrev'le kzn evlendirir. (Hsrev ile irin / Ferhat ile irin yks) Hsrev'i ordusuyla destekleyerek, tahta dnmesini salar. Behram ubin Gktrkler'e snr. 5 2 Behram ubin bu baarsz giriiminin ardndan ranllarn gzlerinin nnde kaybolup, Gktrk topraklarna kaar. ranllar, lmsz Pidadiyan kralnn Tran'm efsanevi bakenti Kang'dan gizemli bir Mesih olarak dnn bekledikleri gibi, 5 3 Behram ubin'in de Gktrk bakenti Rizvar'dan Behram Bercevend adyla kurtarc bir Mesih olarak dnn beklerler. 5 4 slam dnemindeki ilk yerel ran hanedanlar, Bveyhiler ve Samaniler, krallk haklar iin, Behram ubin'in mirass olduklarn vurgularlar. 40

Siyavu Ateten Geiyor / ahname-i Kavam / Rza Abbas Mzesi

1591

zellikle 7 0 5 ylnda Arap ordularndan sorumlu Eevi vali Kuteybe'nin, Trkistan'daki kafir Trklere kar yapt savalarda, on binlerce Trk ldrlm, yine on binlercesi kle olarak Arap pazarlarnda satlmt. gstererek parlayacaktr.
55

Esir kle T r k l e r i n istikbali. Arap-lslam dnyasnda ilgin bir gelime

Sufi Dervilerin Semah Panj Ganj 1521, Glistan Saray Mzesi 42

Esir Trklerin Arap-lslam Dnyasnda Ykselileri...

Resmi tarih, askerlerin dili ve bu dilin kurduu Trk devletlerinin kurulma yksne ilgisini esirgemitir. Emevi-Arap kabilelerin ordularn yenilgiye uratan Abbasi gleri, bir koalisyon ordusuydu. Koalisyon glerinin her biri, genellikle ayr ayr ilahlk ve iktidar iddiasnda bulunan kk gruplard. Abbasiler en ksa srede ortaklarndan kurtulmalydlar. Ne Farslara, ne Araplara gvenemezlerdi. Kime gvenebilirlerdi? Arap ordularnn Orta Asya'ya ulamasyla birlikte, kafir Trklerle tanmlard. Onlar ok iyi savalard ve iktidar tehdit eden dini tartmalara, kanl hesaplamalara taraf deildiler. Abbasilerin iktidarn onlar koruyabilirdi. Halifeler, Badat, Rakka (Refika), Samarra'da ordugh ehirler ina ederler ve bu ehirlere Trkleri yerletirirler. Trk kullar, sava nitelikleri yannda becerikli, sadk, alkan ve gzel insanlard. Devletah'm, Tarih-i Gzide'den naklettii yk, Trk kullarn o gnk deerine kant olabilir. Kzyla evlenemeyen bahtsz ak Feleki'ye, stad Ebul-al yirmi bir (21) dirhem verir ve "Ey oul, bu para elli (50) tane Ebu'l-al'mn kzndan daha gzel olan Trk cariyesinin bedelidir. " der. 5 6 Devletah'm, Tarih-i Ali Seluk tarihinden kaydettii dier bir kayt, Trk askerlerin deerine k tutar. "Bayram gn Sultan, Hemedan'da bayram yerine gitmek maksadyla atma bindi. Ben o bayramda hazr idim. Sultan alaynn getii yolun banda hesap ettim. Tam yedi bin (7.000) eitli ipek kumalar giymi svari, Sultann arkasndan bayram yerine gittiler. Onun zamannda ibriim elbise ok pahalyd."
57

yle grnyor ki, Trkler iin, Halife nin veya

Sultanin saraynda geen rahat ve grkemli bir hayat, kendi bamsz ve yoksul yaamlarna kar iyi bir seenekti.

Halifelik ordusunu kendilerine rnek alan, Halifelie bal-vasal devleer de. ordular iin benzer tercihlerde bulunacaklard. Artk tarihi Ortadouslam topraklarnda gz nne alnmas gereken bir gerek vard. Devleti ynetme iddiasnda olanlar iin ordu dilinin (dolaysyla saraydaki konuma dilinin) Trke olmas neredeyse zorunluydu. Dilin kazand bu ncelik sayesinde, soydan hakanlk hakk olmayan Trk askerler, en beklenmedik anlarda kolayca bir ok Trk devletini baaryla kuracaklard. bni Vasl'n satrlar, Hal Seferleri srasnda 10 ubat 1250'de Msr saraynn ve Msr'n Hallarn eline getii ve ynetimsiz kald o en zor anda, Trk kullarn (askerlerinin) kurtarc olarak ortaya kn ve Msr Memlk devletinin kuruluunu anlatr. "Frenk ordusu ehre girmiti. Bu haberi getirdiklerinde, Emir Fahreddin hamamdayd. akna dnen emir, zrh veya rme gmlek giymeden eyerine atlad gibi ne olup bittiine bakmaya gitti. Bir dman birliinin saldrsna urayp ldrld. Frenkler'in kral ehre girip Sultann sarayna kadar geldi; askerleri sokaklara yaylrken Mslman askerler ve halk, areyi karmakark bir halde kamakta aryorlard. slam lmcl bir darbe yemi gibiydi. Ve Frenkler tam zaferin meyvelerini toplayacaklard ki, Memlk Trkleri yetiti. Dman sokaklara dalm olduu iin, bu atllar yiite saldrya getiler. Frenkler her yerde baskna urayp ya kltan geirildi ya da grz darbeleriyle can verdiler... sonra Trk aslanlarnn zafer haberleri geldi. Kahire sokaklar
bayram yerine dnmt. kadar Tke konumaya devam " (Osmanl etkisinden kan Msr Ordusu 1922 ylma edecekti.)

slam dnyasnda ilk Trk devletlerini kuran komutanlar, esir edilen ve Islamla tantrlan bu kul askerlerin arasndan ktlar. Msr ve Suriye egemenleri Tolunlular (875-905) ve hidler (Akidler) (935-969) ve Dou ran, Horasan ve Hindistan egemeni Gazneliler (961-1187) gibi...ve bir ok Trk devlet adam, slam tarihinde nemli mevkilere ykselmi, islam tarihini etkilemilerdir. Asker Trkler slam Dnyas'nda hzla ykselirken, phesiz Biruni, Farabi, bni Sina gibi bir ok Trk ilim adam da ykselme frsat buldu.

- 44 -

Ouz-Trkleri'nin Arap-slam Dnyasna Girileri...

Seluklular ran'da
Ebu'l Gazi Bahadr Han eserinde, Seluklu Trklerin Fars dnyasna girilerini ve uyumlarn ok veciz zetler: "Selukiler, Trkmen olup, kardeiz deyip, ile ve halka faydalan dokunmad. Padiah olurken (Ouz) Knk uruundanz, dediler. Ve Padiah olduktan sonra, Efrasiyab'm bir olu, Keyhsrev'den kap Trkmen Knk uruunun iine varp orada byyp kalmtr, biz onun oullaryz ve Efrasiyab'm neslindeniz." dediler.5*5 ran'da hkm sren Trkler meruiyet kaynaklarnn farkndaydlar... Trkler Batya, ran'a geerken Samani (874-1005) ordusunda kendilerine yer buldular. Samaniler, balangta aman-Trk dnyasna kar ran slamlm temsil etmek gibi dini bir hviyete brnmlerdi. Snr komular kafir Trklere kar gazalarda bulunuyorlard. Snr blgesindeki Trkler'in Islamlamasyla, slam dnyasnn kaplarnn kendilerine almasndan baka bir gayeleri olmayan Trk beylerinin arzusu artk gereklemiti. 60 Samani topraklarnn en geni olduu zaman II. Nasr dnemidir. Nasr'n iilie gemesi ok sert tepkilere sebep olmu ve o, sonunda tahttan feragat etmek zorunda kalmt. 61 Samaniler'in askeri gcne hkmeden Trk komutanlar,

Snni-Gazneli devletim kurarken ( 9 6 1 - 1 1 8 7 ) Nasr'n bana gelenlerden ders karm olmallar. ran, Hindistan ve Afganistan' kapsayan byk bir imparatorluk kuran, saraynda 400 airi himaye eden Gazneli Mahmud'un (997-1027) himayesindeki airlerden biri olan Firdevsi. ran destan ahname'yi yazar. Uygur devletinin Krgzlar tarafndan yklmasyla, Trk boylarnn ayn topraklarda kurduu bamsz bir Trk devleti olan Karahanllar (840-1212), Saltuk Bura Han (850-880) dneminde Mslmanl kabul ettiler. Karahanllar, Samaniler'in yklmas srasnda Gazneliler Ie ittifak yaptlar. 11. yzylda, Maverannehir'de, Amu Derya (llka'da Oxus; bugn Ceyhun) Irma evresini yurt edinen ortak bir Ouz Atann 6 olunun soyundan geldiini kabul eden ve ayr ayr "tamgalarla-damgalarla" tannan ve birbirleriyle ittifaklar kurabilen 24 Ouz ger boyu bulunuyordu.
62

Karahanl hakimiyetindeki Horasan'a u nokta Cend'e yerleik Seluklular; Karahanllar, Gazneliler ve Samaniler arasndaki egemenlik kavgalarnda rol aldlar. Byk Ata Seluk'un olu Mikail, babasndan nce lmt. Turul ve ar Beyleri, dedeleri Seluk Bey bytmt. Seluk'un lm sonras amcalar Arslan Yabgu ailenin bana geer. Karahanllarla ittifak kurar. Karsndaki ittifakn bana i aacan fark eden, Gazne-Trk devletinin sultan Mahmud, Arslan Yabgu'yu hile ile tutuklar. Hindistan (gnmz Pakistan) Multan'daki kaleye hapseder. Arslan Bey, hayatnn sonuna kadar hapishanede kalr. Oullarndan Kutalm, ileride Anadolu Seluklularnn atas olacaktr. Arslan Yabgu'nun hapislii ile birlikte ona dorudan bal 4.000 adrlk Ouz topluluu Seluklular dan ayrlarak, Horasan'a gei iin Gazneli Mahmud'tan izin istedi. Kukusuz Seluklu gcnn te birinin azalmas, Gazneliler iin iyi bir eydi. Yamur, Buka, Gkta ve Kzl adl beylerin ynetiminde bamsz Ouz boylar, aldklar izinle (1026 ylnda) ilk kez ran corafyasna adm atm oluyorlard. Gazneli Mahmud'un lm sonras kan taht kavgalar srasnda, Seluklular'dan ayrlan bu bamsz Ouz Beyleri, Sultan Mesud'un saflarnda yer alrlar. Mesud, Gazne tahtna kmasna _____ 46 -

Ouz Han

ve Kutlama enlikleri / Reideddin, Cami-t Tevarih / 1596 Glistan Saray Mzesi

ramen -1C3

zlar rahat durmazlar. Gazneliler'le ve yerel halklarla bir

ok mcadelenin imde olurlar. 1030 ylnda Seluklular, atalan Seluk un mezar olan Cend'i terketmek zorunda kalrlar. 1034 ylnda Harezm topraklarnda Harezm beyi ile ittifaka hazrlanan Seluklular, Cend'i terketmelerine sebeb olan ah-Melik'in ani basknna urarlar. Kayplar ok byktr. Seluklular'dan 7-8 bin kii ldrlm, kadnlar ve ocuklar esir alnmt. Katliamdan kurtulabilen Seluklular acnacak bir halde Ceyhun'un te tarafna geerler. Atlarnn eerleri bile yoktur. Yaknlardaki bir kyn genleri, onlar atlar iin ldrmeyi bile dnmlerdi. (F.Smer) Seluklular balarna gelen bu byk felakete ramen ksa srede toparlandlar. Yeniden byk bir toplulua hkmeder hale geldiler. Kukusuz bu baarnn sebebi, onlarn itibarl bir soydan gelmeleriydi. Seluklular 1035 yl Mays aynda 10.000 atl bir topluluk olarak Horasan'a getiler. le bitiik Nesa ve Ferave'yi (bugn Kzl Arvat-Kzl Ribat') yurt tuttular. Zorda kaldklarnda le snacaklard. Yeni yurtlar, civardaki Ouz topluluklarna da yakn konumdayd. Seluklu beyleri Musa, Turul ve ar Beyler, Horasan valisi Suriye bir mektup gndererek, halifenin mevlalar (o dnemde geerli hitap ekli/ kullan) olarak, halifenin snrlarn koruyabileceklerini bildirirler. Bu mektupla onlar, orada yerlemelerine izin verilmesini istemilerdi. Seluklular, kendilerine ana-baba gibi tandk olan l kenarnda yerlemilerdi. Zorda kalrlarsa l onlar koruyacakt. Orada artk yenilmeyeceklerdi. 29 Haziranl035'te zerlerine fillerle gelen Gazne ordusunu, orada pusuya drdler. Zaferleri inanlmazd. Komu Ouz beyleri, artk onlarn liderliini tanmaya hazrdlar. Muhteem Gazne devletinin sultan Mesud bu yenilgiyi kabul edemezdi. 1038 yl Mays aynda bir kez daha hcum etti ve bir kez daha ar bir hezimete urad. Bu son savatan sonra Seluklu Beyleri, ana bir baba ayr kardeleri brahim Yinal', Niabur ehrine gnderdiler. Niaburlular 200-300 kadar yoksul svari ile birlikte gelen Yinal' dosta karladlar. Kardeler arasnda varlan anlama uyarnca Niabur'da Turul Bey adna hut , 48 _____ _ _

be okutuldu. Bir ka gn sonra Turul Bey 3.000 zrhl atl ile Niabur'a geldi. Zengin donanm Gazne ordusundan ele geirilmi olmalyd. Turul Bey, N i ah ur ela Sultan Mesudun tahtna oturdu. ehrin manevi nderi Kad Said'e "Biz yabanc kiileriz. Acemler'in geleneklerini bilmiyoruz, onun iin kad bizden tlerini esirgemesin." dedi. ar Bey, adna ise Merv'de hutbe okutuldu. ar Bey, Merv'den (Afganistan'dan) sorumluydu. (F.Smer) Horasan'da egemen iki gcn son byk kapmas iin gnler saylyd. Ouz-Seluklular artk her yerde vardlar. Geceleri, Sultan Mesudun kararghna kadar sokuluyorlar, onlarn fillerini bile alp gtryorlard. Mesud. zerlerine geldiinde dalyorlar, sonra yeniden, ilk frsatta, en uygun zamanda para para saldryorlard. Arada bar yapyorlar, barn mrekkebi daha kurumadan yeniden saldryorlard. Gazne ordusunun ihtiyac olan su

Seluklu Prensi Eleniyor / Hariri'ni Maqamat' / Viyana Ulusal Mzesi / 1334

49

ramen (1031), Ouzlar rahat durmazlar. Gazneliler'le ve yerel halklarla bir ok mcadelenin iinde olurlar. 1030 ylnda Seluklular, atalar Selukn mezar olan Cend'i terketmek zorunda kalrlar. 1034 ylnda Harezm topraklarnda Harezn beyi ile ittifaka hazrlanan Seluklular, Cend'i terketmelerine sebeb olan ah-Melik'in ani basknna urarlar. Kayplar ok byktr. Seluklular'dan 7-8 bin kii ldrlm, kadnlar ve ocuklar esir alnmt. Katliamdan kurtulabilen Seluklular acnacak bir halde Ceyhun'un te tarafna geerler. Atlarnn eerleri bile yoktur. Yaknlardaki bir kyn genleri, onlar atlar iin ldrmeyi bile dnmlerdi. (F.Smer) Seluklular balarna gelen bu byk felakete ramen ksa srede toparlandlar. Yeniden byk bir toplulua hkmeder hale geldiler. Kukusuz bu baarnn sebebi, onlarn itibarl bir soydan gelmeleriydi. Seluklular 1035 yl Mays aynda 10.000 atl bir topluluk olarak Horasan'a getiler. le bitiik Nesa ve Ferave'yi (bugn Kzl Arvat-Kzl Ribat') yurt tuttular. Zorda kaldklarnda le snacaklard. Yeni yurtlar, civardaki Ouz topluluklarna da yakn konumdayd. Seluklu beyleri Musa, Turul ve ar Beyler, Horasan valisi Suri'ye bir mektup gndererek, halifenin mevlalar (o dnemde geerli hitap ekli/ kullar) olarak, halifenin snrlarn koruyabileceklerini bildirirler. Bu mektupla onlar, orada yerlemelerine izin verilmesini istemilerdi. Seluklular, kendilerine ana-baba gibi tandk olan l kenarnda yerlemilerdi. Zorda kalrlarsa l onlar koruyacakt. Orada artk yenilmeyeceklerdi. 29 Haziranl035'te zerlerine fillerle gelen Gazne ordusunu, orada pusuya drdler. Zaferleri inanlmazd. Komu Ouz beyleri, artk onlarn liderliini tanmaya hazrdlar. Muhteem Gazne devletinin sultan Mesud bu yenilgiyi kabul edemezdi. 1038 yl Mays aynda bir kez daha hcum etti ve bir kez daha ar bir hezimete urad. Bu son savatan sonra Seluklu Beyleri, ana bir baba ayr kardeleri brahim Yinal', Niabur ehrine gnderdiler. Niaburlular 200-300 kadar yoksul svari ile birlikte gelen Yinal' dosta karladlar. Kardeler arasnda varlan anlama uyarnca Niabur'da Turul Bey adna hut , _ _ _____
48

______

be okutuldu. Bir ka gn sonra Turul Bey 3.000 zrhl atl ile Niabur a geldi. Zengin donanm Gazne ordusundan ele geirilmi olmalyd. Turul Bey, Niabur1 da Sultan Mesud'un tahtna oturdu. ehrin manevi nderi Kad Said'e "Biz yabanc kiileriz. Acemler in geleneklerini bilmiyoruz, onun iin kad bizden tlerini esirgemesin." dedi. ar Bey, adna ise Merv'de hutbe okutuldu. ar Bey, Merv'den (Afganistan'dan) sorumluydu. (F.Smer) Horasan'da egemen iki gcn son byk kapmas iin gnler saylyd. Ouz-Seluklular artk her yerde vardlar. Geceleri, Sultan Mesud'un kararghna kadar sokuluyorlar, onlarn fillerini bile alp gtryorlard. Mesud, zerlerine geldiinde dalyorlar, sonra yeniden, ilk frsatta, en uygun zamanda para para saldryorlard. Arada bar yapyorlar, barn mrekkebi daha kurumadan yeniden saldryorlard. Gazne ordusunun ihtiyac olan su

Seluklu Prensi Eleniyor / Hariri'nin Maqamat' / Viyana Ulusal Mzesi / 1334

- 49

kaynaklarn kullanlmaz hale getiriyorlard. Sonucu belirleyen atma 23 Mays 1040 yl Cuma gn Dandanakan'da oldu. 6 3 Gazne hkmdar Mesudun ordusu rakiplerine gre sapa ok kalabalk ve iyi silahlanm olduu halde, ordunun arlklar ilerlemelerine engel oldu. Bozkr kendilerine "ana, baba" edinen ve mallarn esas kuvvetlerinden 120 il uzaa brakabilen gerlerin hafif birlikleri sava kazand. Onlar eer sava kaybedeceklerini hissetselerdi, o sava avantajl olacaklar baka bir zamana ertelemekte tereddt etmezlerdi. Varlklar koruma altndayd. 65 ran hkimiyeti, Dandanakan zaferiyle birlikte Seluklular a geti. Gazneliler ise ran ve Horasan dndaki Gazne topraklarna ve Hindistan'a ekildi. Karahanllar'la birlikte Trk devleti, birbirlerine komu ve hasn olarak, ayn corafyada birlikte var oldular. Yeni slamlam gebe airetler iinde en zayf durumda olan Seluklular birden bire Dou ran'n tek hkimi durumuna gelmilerdi. Yerleik medeniyetler iin felakete sebep olabilecek bu umulmadk deiiklik, Arap-Fars kltrnn stnln sezen ve bunu, imha etmektense dzenli bir ekilde hkmetmeyi tercih eden, bilge ve zeki Seluk nderleri sayesinde oklu. Turul Bey Niabur'a girdiinde okuttuu hutbe ile slam kurumlar erevesi iine girdiini ilan etmi oldu.
66

ran'a geldiklerinde karlarnda yorgun bir toplum bulan Seluklular, ar iddet gstermeden, hatta neredeyse hi atmadan imparatorluklarn kurdular. Bylece ran-Arap mparatorluunda Trkler, Araplarn yerini alm oldu.
67

Badat'ta-

ki Snni Halife, S Bveyhiler'in kontrolunda slam dnyasn temsil ediyordu. Turul Bey, halifeyi ii-Bveyhiler'in elindeki garip durumdan kurtarp yerine iade eden kimse olarak Snni dnyasnn hayranln kazanmt. 1041 ylnda Niabur'da Turul Bey adma baslan paradan da grld gibi, Turul'un unvan " el-Emir'1-ecell / Yksek Emir " idi. Gazneliler'le savata taraf deitiren (kul-memlk-gulam-klemen) komutan ve askerlerin devlet hizmetine alnmas, Gazneli-Trk ordu rgtlenmesinin benimsendiini gs50

termektedir. Gsterili kyafetleri ve askeri donanmlaryla bir dzen iinde savaan Gazne ordusunun maal askerleri, bozkrn yoksul, fakat bamsz gerlerini ve Turul Bey'i ok etkilemi olmallard. Gulam ordusunun bakent Niabur'da Turul Bey'e bal olarak hizmet etmesi Turul Beyin konumunu zaman iinde glendirdi.
68

Btn bu gelimelere ra-

men, bamsz, gevek federasyonlar halinde yaamaya alm olan Seluklu ailesinin her ferdi kendi hesabna fetihleri srdrd.
69

Gerler, h-

ahin

(Turul,

Doan) Seluklu

ile Birlikte, Prensi

kmdar devletin yegne sahibi olarak gren ran anlayna yabancyd. Onlara gre devlet, Han'n btn ailesinin ortaklaa hakkyd. Horasan'n baz ehirlerinde Turul Bey adna hutbe okunurken, baka ehirlerde ise kardei ar bey adna hutbe okunuyordu. Aile yeleri geni corafyada kendi adlarna fetihlere giritiler. Gazneliler'in tersine, askerlere maa yerine toprak ve onun geliri ikta olarak veriliyordu. Bu uygulama, birok kk emirlikte bitmez tkenmez kavgalara sebep oluyordu. 7 0

Ava kan

12. y. y. / Paris Louvre Mzesi

ini

Kse inili Kk Seluklu Koleksiyonu

slam'da yaanan Kerbel faciasnn arka plannda da benzer bir kavray vardr. Ger Arap kabile yaps da demokratikti. Otokratik deildi. Ku51

stanbul Arkeoloji Mzesi 13. y. y. Anadolu

rey ileri gelenlennin onay ile seilecek yeni liderin meruiyeti sz konusuydu. Lider seiminde g dengesi, topluluun menfaatlerini koruyacak, topluluu gelecee tayacak, erefini yceltecek ve benzeri zellikler dikkate alnmalyd. Lider seiminde yeni ve nemli bir faktr de slam' en iyi kimin temsil edeceiydi. Muaviye, slam toplumunu temsil edecek bir uraya danmadan, olu Yezid i, kendi yerine halife olarak atam, Emevi saltanatn balatmt. Bu Araplar asndan yeni ve kabul edilemez bir durumdu. Islamiyeti kabul eden Trkmen-Ouz boylarnn zerinde kesin bir Seluklu hkimiyeti sz konusu deildi. Trkmenler'in bir ksm devletin kuruluuna katlmamlard. Trkmen liderler eer Turul Bey gelmelerinde srar ederse, Rum ve Suriye lkelerine kaarak elinden kurtulmaya alacaklarn da belirtmilerdi. Nitekim Seluklu istilas batya doru gelitike Ouzlar dediklerini yapm, daha ilerilere doru giderek Anadolu'ya gemiler. (1036) Mezopotamya ve Musul'u igal etmilerdi. (1042) Trkmen aknlarna urayan devletlerin, Turul Bey'e ikyetlerini iletmelerinden grld gibi, bamsz Trkmen-Ouzlar komulannca, nc Seluklu gleri olarak alglanyorlard. Devletinin kuruluundan 10 yl sonra Badat'a halife tarafndan davet edilen Turul Bey, Trkmen-Ouzlar'n Seluklu bakentini igal etme ihtimalini dnerek Irak'a gidemedi. Gn oullar, kendilerini ynetim merkezinin dnda tutan bu yeni dzeni anlayamyorlard. Bana buyruk yaama alkn gerler, boyunduruk altna girmekten holanmyorlard. Srekli kargaa iinde yayorlar. Zorunluluk olmadan bu durumu deitirmiyorlard. Duruma ancak beyleri kltan geirildiinde ya da bir kar elde edeceklerine inandklarnda katlanabilirlerdi.71 Nitekim 1048 ylnda bakent Niabur'u yamalamaya kalktlar. 72 Samaniler'in ve Gazneliler'in dt durumdan ders karan Turul Bey, bakentini ger Trk boylarnn younlat Horasan'dan ok uzaklara, nce Rey'e (gnmz mam Humeyni havaalan olan yer. Tahran-Kum yolunda, Tahranla birlemi durumda) sonra hemen ardndan, 1051 ylnda, Zayende -Rud nehrinin hayat verdii ve Fars llerinin evreledii sfahan'a tad. 73 Seluklular, ran ynetimini ele aldklarnda, ehirlerden alman dzenli verginin 52 ....

ve ran kylsnn tarmsal retiminin nemini kavradlar. Ticaret yollar ise yzlerce yldr Beylere-Emirlere zenginlik tamt. Bu zenginlik, Trkmen akrabalardan korunmalyd. Seluklu dneminde de Trkmen aknlar durmad, imparatorluun snrlar her ynde geniledi, birok vasal-bal tampon devlet olutu. Seluklular'm (1040-1157) Dandanakan Sava sonras randa balayan hkimiyetlerinin snrlar Msr'a kadar uzand. Seluklular'm kurduu devletler: Anadolu Seluklu Devleti (1074-1308), ran-Kirman Seluklular (1048-1187), Suriye Seluklular (1092-1104) ve Irak Seluklular' dr. (1119-1194). Byk Seluklu imparatorluunun sona ermesine soydalar Ouzlar sebep oldu. Seluklu atabeylikleri: Ildenizliler (Azerbaycan Atabeylii/1146-1225), Salgurlular (Pers-Fars blgesi/l 148-1286), Zengiler (Cezire-Musul-Halep blgesi/l 130-11811234), Briler (am Atabeylii/1105-1154)'dir. Seluk sarayndaki Harezm ynetici beyleri de ran topraklarnda Harezmahlar olarak hkm srdler (1097-1231) ve Byk Seluklu devletinin mirass oldular.
74

Seluklu Sultan Turul Bey Trbesi / Varamin - Tahran

12. y.zyl

53

Cengiz Han,

zbek Han'

Unak'la Birlikte / Reideddin, Glistan Saray Mzesi

Cami-t Tevarih / 1596 /

54

8
Moollar randa
Byk Seluklular m miras paylalrken, Bveyhiler'den itibaren hkmdarlarn glgesinde kalan Badat halifelerinin payna bir ey dmemiti. 1180 ylnda tahta geen Halife el-Nasr'm da byk projeleri vard. Halifeliin dnyevi ve manevi imparatorluunu yeniden ayaa kaldrabileceini dnyordu. 7 5 Byk Seluklu - slam corafyas kime nasip olacakt? ok telerde, Altay rknn Trk, Mool ve Tunguz kollarna ait birok gebe airet yayordu. Ayn hayat srdren, ayn iklim altnda yaayan bu etnik akraba gerler arasndan 1 2 0 6 ylnda Mool Cengiz Han (Temuin) Bozkr mparatorluu na ykseldi. Kendisini, Gn altndaki "btn kee adrlarda oturanlarn" hakan ilan eden bu yeni hkmdar, Trkler in, Farslar'n, Mslmanlarn ve btn dier halklarn tarihini alt st etti. ran'da Seluklu dnemi sona ererken, Maverannehir ve ran, soyca Trk, dince Mslman, kltrce Arap-Fars etkisinde olan Harezm sultanlarna aitti. 7 6 Harezmah Muhammed'in (1200-1220) kibiri sonunu hazrlad. Gn altndaki devi kmsedi, ona hakaret etti. Mool tccarlar derileri yzlerek ldrld. Bu vaheti protesto eden Cengiz Han'n elileri de canlarndan oldu. Cengiz Han bir karlk vermek zorundayd. Yoksa byk zorluklar aarak kurduu birliini ayakta tutamazd. 77

Cengiz Han, Bat ynndeki ilk seferinde dikkatli ve tedirgindi, zafer kazanmak iin svaseti sonuna kadar kulland. Harezmah emirleri adna, kendine sahte mektuplar yazdrd. Bu mektuplarda, Harezmah emirI 'A . ler Cengiz Han'a szde ballklarn bildiriyor ve Harezmah Muhammed i tahttan indirmek iin yardm rica ediyorlard. Cengiz Han'da bu mektuplarn arkasna dostluunu gsteren birka cmle yazyor, askeri yardmda bulunmay vaat ediyor, sonra da mektuplar casuslar araclyla kar tarafa gnderiyordu. CengUHan
Taipei Ulusal Mzesi

Harezmah
_ , ,,

Muhammed'in mektuplar
, ,
1 T

adamlar
&

casuslar yakalyor, sanp , ah larma ,

1

1206 - 1227

gerek

gtryorlard.

Harezmah Muhammed gidip gelen bu mektuplar alnca, emirlerinin ihanetinden phesi kalmad. Emirlerini grevlerinden alarak eitli ehirlere gnderdi. Moollar bylece basz orduya kar galibiyet kazanmakta glk ekmediler. 7 8 Eyll 1219 ile 17 Mart 1220 arasnda tm hedefleri ele geiren Cengiz Han, bat ynndeki bu ilk seferinde halka hogrl davrand. Ne var ki, Harezmah Muhammed'in olu Harezmah Celaleddin valye ruhlu gezgin biriydi; devletin eski topraklarnda tehlikeli bir ekilde dolayor ve hak iddia ediyordu. Hindistan'da hkmdarlk yapt. Eski topraklarnda nereye gitse hkmdar olarak karland. Genlerindeki ger gelenekleri canlandrmt. Doudaki byk gn altndaki imparatorlua kar, Batdaki byk gn altndaki imparatorluk... Ne var ki, gn bir tek efendisi vard, o da Gk Tengri idi; yeryznn de bir tek efendisi olmalyd. ki g 24 Kasm 1221'de Hindistan Sind Nehri yaknlarnda karlat. Orada, Nesevi'nin anlatmyla, "savalarn en mthii, felaketlerin en acs" yaand.

Bu savata Harezmah Celaleddin. Cengiz Han'n ordusunun merkezine hcum etti. Merkezi yard, ikiye bld. Bu bozgunun ardndan Cengiz Han atn zengileyerek kamak zorunda kald. Fakat Cengiz Han, savaa balamadan nce en sekin svarilerinden bin (1.000) kadarn ayrarak pusuya yatrmt. Bu svariler aniden Celaleddinin sa kanadna saldrdlar. Bu kanad bozarak merkez zerine atlmay baardlar. Bu durum merkezin de sarslmasna neden oldu. Celaleddin'in ordusu, Moollar tarafndan Sind Nehri'ne doru pskrtld. Bu kanl gn, sava alann kana bulayan cesetlerle, nehirde boulan insanlarla sona erdi. Celaleddin srtnda zrh olduu halde atn nehre srd. Esiz hayvan nehrin mthi dalgalar ve dmann ok yamuru altnda onu kar sahile geirdi. Bu kahramanla hayran olan Moollar ellerinde olmadan bu anl dman alkladlar... (Aralk 1221)
79

phesiz Nesevi, Harezmah Celaleddinin yannda yllarca bulunan biri olarak bu olay anlatan birincil kaynaktr. Devletah da, ayn olaya ait farkl bir rivayeti renkli slubuyla aktarr. 8 0

57

Cengiz Han'n ordusu an nemli-scak nedeniyle Hindistan'da fazla ilerleyemedi Cengiz'in. Cebe ile Subutay komutasnda grevlendirdii 2 5 . 0 0 0 kiilik ordu. Kiev Rus Prensliine kadar btn topraklar alt st etti. 8 0 . 0 0 0 kiilik Rus- Kpak ordusuyla karlamlard. Moollar geri ekilmi ve dmanlarn yeterince yorduktan ve dman ordusunun kollar birbirinden yeterince uzaklatktan sonra, onlar para para imha etmilerdi. Sonra, Krn ynne hareket ederek Ceneviz ticaret kolonisini yamalamlard. Yolunun stndeki her eyi yok eden bu inanlmaz ordu, yapt seferlerden sonra Cengiz Han'n esas ordusu ile birleerek 1225 ilkbaharnda Moolistan'a dnd. 8 1 Moollarn anayurtlar olan bozkrda cezalandrmas gereken topluluklar vard. Cengiz Han o srada 70 yan amt. Onun artk asl hedefi olan in'le ilgilenmesi gerekiyordu. Ne var ki in seferi srasnda, 18 Austos 1227'de Gk Tengri'siyle bulutu. Kendisine br dnyada elik edecek kiilerle, eyalaryla, atlaryla birlikte, bir zamanlar Gk Tengri'nin kendisine hitap ettii Burkan Khaldun (Burhan Haldun, imdiki Kentey) da yaknma gmld. Byk kurultay topland; Cengiz Han'n, vasiyeti ve yasaklarna uygun olarak, yeni bir byk han seilecek, yeni dzenlemeler yaplacak, dnya bllecek, fetihler srecekti. 8 2 Cengiz Han'n in hayalini, Kubilay Han gerekletirecekti. Ama bunun iin bir sre daha beklemek gerekiyordu. Moollar kendi i meseleleri ile urarken ran ve civaryla ilgilerini kaybetmilerdi. Harezmah Celaleddin bu iktidar boluunu deerlendirerek eski imparatorluunu yeniden ayaa kaldrd. Onun batda ittifak kurabilecei Seluklu mirass byk gler vard. O, btn bu glerle ittifak yapmak yerine, onlar kendisine balayarak Moollar durdurabilecek byk bir gce eriebileceini dnm olmalyd. am'daki Eyyubiler'e ait Van'n kuzeybatsndaki Hilat' (Ahlat') ele geirdi. Eyyubiler'le Anadolu Seluklular'nm ittifakna sebep oldu. 1230 ylnda bu kez onlara kar Erzincan yaknlarndaki sava neredeyse kazanmak zereyken, kendilerine yurt arayan Trkmen-Ouzlar'm yardma gelmesiyle sava kaybetti. 8 3 _ sg

Kubilay

Han'n

Byk

Olu Anand, Glistan

ocuklaryla Hoa Mzesi

Vakit

Geiriyor.

Cami-t Teravih - Reidcddin / 1876 Saray 59 _

r{H/r-o->s5>-

Cengiz Han'n tahta ykselen olu gedey, Harezm mparatorluunun bu beklenmedik diriliine son vermek iin, yetenekli bir noyan (emir, bey) olan Carmogan komutasndaki 3 0 . 0 0 0 kiilik orduyu ran'a yollamt. Btn bu topraklar avucunun ii gibi bilen Celaleddin, Mool frtnasn bir kez daha atlatabilecekmiydi? Batsnda gvenebilecei gleri ok kzdrmt. Austos 123 de Diyar-bekir yaknlarnda ordugh kurdu. 8 4 Moollar inanlmaz derecede hzl hareket ediyorlard. Acaba hangi yne hareket edeceklerine karar verirken yardm gryorlar myd? Zaten yarattklar dehet onlarn en byk yardmcs deil miydi? Sz Nesevi'ye brakalm; Geceleyin kendisine bir Trkmen gelerek, "Dn kaldmz evde senin askerlerin gibi giyinmeyen askerler grdm, ounun gl atlar vard" dedi. Fakat Celaleddin onu yalan sylemekle sulayarak "Bu, lkeyi lethetmemizden holanmayanlarn hilesidir" dedi ve sabaha yakn bir vakte kadar elencesine devam etti. Akamlar Sabahleyin Onlarn hal kaplyd altlar, vard. kii,

altlarnda

toprak

mzraklarm

eline alm

Eline kna srm gibiydi. Tatarlar, Sultann adrn ve askerlerini kuatmlard. O ise szmt.. 8 5 Celalettin Harezmah'm mezar Silvan-Kubbet's-Sultan'daclr.
86

Byk bir frtna esmi ve her eyi alt st etmiti. Moollor, kendilerine itaat etmeyenleri en ar ekilde cezalandracaklar, kendilerine kar gelmenin nelere mal olacan ortaya koyarak, glerini gstereceklerdi. nsanlarn, canlarn kurtarmak ve sava sresini ksaltmak iin teslim olmaktan baka areleri yoktu. 8 7 Katledilen insan says, dnemin kaynaklar tarafndan milyonlarla ifade edildi. Niabur ve evresinde 1.747.000, Herat'ta 1.600.000, Merv'de 7 0 0 . 0 0 0 - 1 . 3 0 0 . 0 0 0 . . . 8 8 Ne var ki, ada tarihiler bu rakamlar gereki bulmazlar. Bu 60 kentlerden hibirinin nfusunun 1.000.000 kiilik kalabalk in ehirlerininkine eit olabileceini kabul et-

--kSo

Bat Han,

Zaferden Sonra Dan Zirvesinde Gk Cami-t

Tengri'ye Dua Ediyor Saray Mzesi

Reideddin,

Tevarih / 1596 / Glistan

61

mezler. Felakete urayan ehirlerin hepsi Moollara isyan etmiti. Ayrca subaylar, soylular, zanaatkarlar, din adamlar, tccarlar ve bazen de yneticilerin hayat balanmt. nk Moollar bu kiilere sayg duyuyorlard. Moollar n kendi nfuslar ok azd. 8 9 Gelecek tasarmlarnda nitelikli insan gcne ihtiyalar vard. Her eye ramen felaket bykt. Hamdullah Mustevfi'ye gre, "Dnya eer bin yl hi zarar grmeden kalsa, yine de Mool istilasn telafi etmek ve vaziyeti eski haline dndrebilmek mmkn olmayacaktr. " ran'a yeni gebeler girdi. Gler ve katliamlar sebebiyle, etnik yap bir kez daha yerleikler aleyhine deiti. Gebe kltr etkinliini arttrrken, ehir hayat ve kltr geriledi. ehirlerde eski ran kltr ve geleneklerinin temsilcisi pek ok aile (ayan, dihkn) farkl corafyalara g etti. Toplumda gvensizlik, dnyevi hayatn anlamszl ne kt. ran ve Orta Dou'da dini-tasavvufi hareketlerin glenip gelimesi iin uygun ortam olutu. 9 0 ehirler yklm, yaamlar yitirilmi, hayatta kalanlardan varlkl olanlar baka corafyalara g etmiti. Peki dierleri, yaamlarn nasl srdrecekti? Bir ksmnn ehir dnda bir hayat olamazd. "Bir hrka, bir lokma ile" geineceklerdi. ehir dnda yaama alkanlklarn kaybetmemi Tacikler'den (ehirlilerden) ans yaver gidenler, gzlerden uzak yerlerde biraz tarm, biraz obanlkla yaamlarn srdrebilirlerdi. slamiyetin sonu mu gelmiti? ran'da hal varln koruyan Zerdt'n iaret ettii iyiler ile ktler arasndaki son sava, acaba ktl simgeleyen Ehrimen mi kazanmt? ii limlerin iaret ettii Kayp mam'n (Mehdi'nin, Sahib-i Zaman'n), o byk kurtarcnn grnme zaman gelmimiydi? Btn bu ktlklerden kim suluydu? Hlagu Han'n, Halep emrine yazd mektup felaketin, kanlmaz sonun habercisi miydi? "Biz Tanr'nm kuvveti ile Badat' aldk ve onun kuvveti ile muvaffak olduk ve olmaktayz. Hi phesiz ki, biz Tanr nn yeryzndeki askerleriyiz. O gazabna uratmak istedii kimselerin zerine bizi gnderir. Hadiseler size ibret ve szmz size nasihat olsun. Nice kise62

Moollar m Miras
Fatihlerin balangta dehetle anlan hikyeleri phesiz bir mddet sonra, son buldu. Onlann ve oullannm eserleri, insanln kltr deerleri iinde yerini ald. almamz, hedefinden uzaklatraca kaygsyla bu konuya ksaca deineceiz. Cengiz Han'n en byk miras dncesidir. "Toprak insanlar arasndaki rekabet sonucu blnmektedir. Nasl gkte bir Tann varsa, dnya zerinde de tek bir hkmdar olmaldr." Aslnda bu dnce Trkler ve Moollar asndan yeni deildi. Bu amatan defalarca sz edilmiti. Ama hi bu kadar byk bir g tarafndan ak ve net bir biimde ortaya konmamt.
95

Bu byk fetih gcnn nnde durabi-

lecek hibir g yoktu. Cengiz Han'n oullandan Orhon'dakiler, Kubilay ile birlikte btn Uzak-Dou'da (in) fetih alan bulmulard. Altnordu'dakiler Polonya ovalarndan Viyana kaplanna kadar at koturmulard. Hlagu Han'n kuvvetleri ise Msr'a kadar inmiti. Tarihin ilk ve gerek kresel imparatorluu kurulmutu. Mool ban altndaki topraklarda, en batdan en douya, en kuzeyden en gneye, ticaret kervanlar, yazarlar, sanatlar, din adamlar gven iinde seyahat ediyorlard. ehirler zenginleerek, hayranlmz hak eden artc kltrel gelimeler oluyordu. Mool saray, Papann elilerinin, Budist ve Hint lamalarnn, ranl, talyan ve inli esnaf ve sanatkrlann, Bizans ve Ermeni tccarlannm, Araplarn, ranl ve Hindistanl astrolog ve matematikilerin ve zellikle dnyann en uzak kelerinden gelen doktorlann topland yerdi.97 Halk kitlelerinin kendi yurtlarndan ok uzaklardaki snr blgelerine tanmalarndan ve nfus hareketlerinden kaynaklanan olaanst bir insan ve kltr kaynamas yaanmt. Trkler, tm Moolistan' terk edip, daha nce Batya gitmi olan halklara karmlard." ran'daki Moollar, Gazan Han (1295-1304) ve Muhammed Hdabende Olcaytu'dan (1304 - 1316) itibaren Mslmanlatlar. slam medeniyetinin iinde yer aldlar. Moollar bata kat konusunda olmak zere bir ok yenilik ve gelimeyi, Byk Han Kubilay'n lkesi in'den, slam topraklama tadlar.

1349' da balayan byk veba salgn tm insanln en byk felaketi oldu.

9
1349 yl Veba Salgm...
Veba felaketi 1349 ylnda Dou ve Baty alt st etti. bn'l Verdi-Suyu ti, ilk azdan bir kaynak olarak, bu veba felaketini neredeyse bir destan eklinde bize aktarr; " Bu yl, Msr ve am'da felaket son dereceyi buldu. Emir ve vezirin, her ikisi de zaten zalimdiler. Bu felaket yetmiyormu gibi, ayn ylda bir de veba salgn kt ki, tarihte byle bir veba grlmemitir. Bu byk ve bulac hastalk balangta H.748 / M. 1348 ylnda Horasan'da kt. H.749 / M. 1349 ylnn Muharrem aynda birden bire korkun bir hal ald. Ayn yln Zilkade ayma kadar srd. Msr'da bu hastaln iddet kazand aban ve Ramazan aylarnda her gn on-on be bin (15.000) insan ld. Bunlarn ykanmas, kelenlenmesi ve gmlmesine g yetmedi. lenleri otuz'ar krk'ar ukurlara doldurmaya mecbur oldular. Hayret verici bir eydir ki, douda, batda, kuzeyde ve gneyde bu mthi vebadan ne insan ne hayvan ne de ku ve balk, hibir varlk kurtulamad. Hastalk nce Han'n (in, Byk Mool Ham) memleketinde kmt. Bu memleket halk tamamen yok oldu. Hastaln iddeti yle bir dereceyi buldu ki, birok svari atlar zerinde lyor, ondan inmeye bile zaman bulamyorlard. in'in yalnzca insanlar deil, atlar, canavarlar da yok oldu. lenlerin hesabn ancak Allah bilir. lkedeki bu olay H.742 / M. 1342 olmutu. Sonra dou blgelerine srad. Oradan stanbul'a, stanbul'dan Anadolu'ya ve Anadolu'dan da Antakya'ya geti. Hibir kii bu felaketten kurtulamad. Bazlar Antakya'dan kamak istedi, fakat hastalk evreyi ve btn ynleri kaplamt. Kaacak yer yoktu. ehirden kan halk bir anda hep birlikte mahvoldu. Hastalk in'den Hindistan'a geti. Orada birok 65

lm olay meydana geldi. Hastalk daha sonra Badat'ta da ba gsterdi. Hastaln Badat'tan Halep'e, Halep'ten am'a, Mardin, Diyarbekir, Tebriz, Kuds ve Keren tarafna geti. Kylarda ve llerde her yere yayld. Her yerde saysz lmlere yol at, ehirler boald. Kuds'te tek bir yal kadn kald. Gazze'de bir adam, yirmi kadar kz kra gtrmt. Bunlar yolda ld. Dnte kendisi de ld. Sylendiine gre hastalk srasnda alt hrsz bir eve girerek eyalar toplamt, fakat bunlar kapdan karrken birer birer lmler. Gazze btnyle boald, ehir halk tmden ld. ehrin hakimi ile iki ocuk ve yal bir kadndan baka kimse kalmad. Hastalk daha sonra Frenk (Frank lkesi, Avrupa) vilayetinde de ba gsterdi. nce hayvanlarda sonra ocuklarda ortaya kt. Daha sonra da genelleti. Bir gece ok iddetli bir frtna koptu. Denizdeki btn gemiler batt. Kbrs halk kyametin koptuu dncesine vard. Kuds'te vebann knn ilk haftasnda birbiri ardnca hkmdar telef oldu. Drdnc hkmdar ve yanndakiler, birlikte gemiye binerek yakndaki bir adaya katlar. Birou yoldayken gemide lcl, adaya varanlarda adada ld. Arkalarndan bu adaya gidenler tmden yok oldular. Frenk vilayetine giden gemiler buralarda da halkn ounun lm olduunu grdler. Bu srada skenderiye'ye birka gemi geldi. Bu gemilerde yalnzca drt adamla bir ocuk hayatta kalmt. Veba hastal Endls'e de geti. Afrika'daki Araplar bu durumu iitince birou yama iin bu vilayete geldi. Fakat buraya gelenlerin ou ld. Hastalk koyunlara geti. Srler tmden telef oldular. Hastalktan len koyunlarn etleri simsiyah oluyor ve kokuyordu. Berka'ya bir gemi gelmiti. Hastalk Berka'dan Ceyre'ye srad. Burada birok balk bulunuyordu. Bunlar tuttuklar balklar, Msr halkna satarlard. Gemilere binerek balk avlamaya kan balklardan bazlar gemilerde ld, getirdikleri balklar da fena halde koktu. Hastalk buradan Msr'n bat blgelerine geti. Buralarda o kadar ok insan telef oldu ki ziraat yzst kald. Mezzinler minarede lerek aa yuvarlandlar. Bir mescitte namaz klan cemaat tmden lcl. Kpekler cesetleri yemek iin mescite doldular. mam ellerini kaldrp dua ederken birdenbire lcl. Hastalk giderek iddetlendi. Sapasalam bir insan, vcudunda bir66

denbire ate hissediyor, sonrada kan kusuyor ve lyordu. Onun arkasndan evdeki btn bireyler birer birer ayn ekilde lyordu. Vebann iddeti evval aynda snr at. lenlerin saylmas bile mmkn olmad. Koca Kahire ehri sanki boald. ehrin bir bandan dier bana gidenler, ary pazar bombo buluyorlard. Evlerden gelen lklardan baka canl sesi duyulmuyordu. Mallar, eyalar arlarda ak duruyor, kaldracak kimse bulunmuyordu. Ykayclar, cenaze ykarken lyor, mezarclar defnederken telef oluyorlard. Miras bir gnde srasyla alt-yedi kiiye geiyordu." Ve vebann en son kurban, yazar bn'l Verdi oldu. Ayn yln Zilhicce aynda Halep'te ld.
99

L"-^JIJJ.i_3!xJ

_*,.!

'^A^tyK i

Nizami'nir Hamse'si / ran National Mzesi / 16. y. y.

Safevi Soylu, Murakha- Glen, sfahan Okulu / 19. y.y. / Glistan Saray

68

69

dJ/r-S-K^b Trkmen - Ouzlar, kurduklar imparatorluk dnda da bamsz hareket eden, kendilerinin Ouz atadan geldiine inanan, bir takm tamga'larla (damgalarla, sembollerle) ayrlan, soy aidiyetlerini srdren, liderleri nclnde kk ve byk gruplar halinde hareket eden, srleriyle birlikte dolaan sayca ok kalabalk sava insanlard. 101 Yzlerce yldr Asya llerine bitiik bozkrlarda ortak yaam biimleri gelitirmi, komular in'e ve Urallar zerinden Avrupa topraklarna seferler dzenlemi, g yollarna dmlerdi. Efsaneleri, gelenekleri ve ilk alardan beri kurduklar-ynettikleri devletlerin hatralar onlara elik ediyordu. Yollarnn zerindeki her eyle uyumak, ilk frsatta ynetmek iin (Asya bozkrlarnda olduu gibi) kendilerine yeni ittifak modelleri de buluyorlard. slam evrelerinin ynlendiremedii kalabalk Trk topluluklarnn varl Mslmanlarn zmesi gereken bir sorun haline gelmiti. Bozkrda Cengiz Han yasalar egemendi. Onlarn yaam, ehirlerde tutunmu Mslman yaamyla eliiyordu. slam propagandas, Emeviler devrinden itibaren bozkrlarda pek baar elde edememiti. Islami bilginler tarafndan ortaya konulan ekliyle Mslmanlk gebelerin ihtiyalarna cevap vermiyordu. eyhler ile slam tasavvufularnm temsilcileri, mukayese kabul etmeyecek bir etki meydana getirdiler ki bugn bile bozkrlarda en ok onlarn temsilcileri bulunur. 1 0 Bozkr yaamnn gerekliliklerinden doan Cengiz Han yasas ile ehirli-medeni Mslmanlarn eriat atyordu. Msr Sultan I. Baybars'a kar savaan (18 Nisan 1277) Mool mttefiki "Pervane" kumandasndaki AnadoluSeluklu gleri sava alann terk ettiinde, Mool Abaka Han, Anadolu'ya gelmi (Temmuz 1277) ve slamiyete ballklar yznden Cengiz yasasna uymakta ar davranan Seluklu Trkleri'ni gevek savatklar iin iddetle cezalandrm, Pervaneyi de idam ettirmiti. (2 Austos 1277)103 aatay hkmdar Tarmairin de tahta knn 7. ylnda atalarnn dinini terk edip Mslman olmu ve Alaeddin adn almt. Bunun zerine, Mslmanla kar olan gebe Moollar bakaldrp, onu devirmilerdi. 104 70

Mslmanlk ve ehirlere yerlemek Trkleri bozuyordu. ehre girmek Trklkten kmakt. 1 0 5 Her eve ramen, byk ata Efrasiyab'm ehri, Trkistan'n incisi bin yllk Semerkand'm grkemli zenginlii onu ynetmek isteyen hanlara diz ktryordu. Onu elde etme, ynetme onuru, her eye deerdi. Bu yzden aatay hkmdar Tuluk Temr de Islamiyeti seti. 1 0 6 Resmi olarak Trkler Mslman'd; her ne kadar Farabi ve Kagarl Mahmud gibi kimi Trk dnrleri gerekten Islamiyeti kabul etmi, Iranllam ya da Araplam'sa da, dorusunu sylemek gerekirse, Trkler'in ou kt Mslmand. Yeni dinleri hakknda ok fazla bir ey bilmedikleri gibi, bundan dolay kayglanmyorlard da. Arap tarihi Cahiz'e gre, Trkler'in eski miraslarna ve etnik kkenlerine ballklarndan vazgemelerini salayacak tek yol (slami) eitimdi. Hi bir ekilde basky ve zorlamay kabul etmiyorlard. Mslmanlar, Trklere dier dinlerdekilere davrandklar gibi davranamazlard.. 107 Minorsky'nin deyimiyle, "ya ile su" gibi Trkler ile ehirli Mslmanlarn birbirlerine karmas zordu. 1 0 8 Trkler'in yaamnda kadnn konumu dier Mslman topluluklarmkiyle farkllk gsteriyordu. Kadnlar pee takmazlar, erkeklerden ayr yaamazlard. stedikleri yere gidip gelir, elencelere katlr, erkek ve kadn misafirleri kabul eder, lenlerde bakeye otururlard. Kadnn rol neredeyse erkeinkine eitti. 1 0 9 Bu yaam biiminin dier Mslmanlarca kabul edilmesi gt. Trk Beylerin eleri, gerektiinde dmanla savayordu. Kocas yaamn kaybettiinde, kadn hkmdarla, beylie el koyar, onu ynetirdi. Birok kadn hkmdar, Moollar'da Organa Hatun veya Ergene Hatun, Salgurlular'da Abi Hatun, Terken Hatun ve Harezmahlar'da Terken, Trkan Hatun rneklerinden grld gibi, kadnlar Trk yaamnn vazgeilmez unsurlaryd. 1 1 0 Ebu'l Gazi Bahadr Han eserinde, "Trkmen'in tarihini iyi bilenler, (eitli devirlerde) yedi kzn, btn Ouz diyarnda uzun yllar beylik yaptklarn anlatrlar." der. 1 1 1 bn Arapah, Dede Korkut ve dier destans anlatmlarda kadnlar hakkndaki "Kfirlerin zerine drtnala at sryordu." r ldrmeye balad..." gibi szler. Amazonlara benzer "onlaefsanelerin yaratl-

masna sebep olmutur. 1 1 2 bn-i Batuta, uzun seyahatinde Trk yurtlarna

konuk olmu, Trk kadnlarnn esiz konumuna hayranlk duymutu. 1 1 3 Siyaset gerei birok e edinen hkmdarlarn elerinden biri, dierlerine gre daha n plandayd. Hkmdarn yanndaki en nemli kii o idi. En fazla sayg onun hakkyd. Timur, Semerkand'ta ei Saray Melik Hanm onuruna Bibi Hanm Camii ve klliyesini (1399-1405) yaptrd. 1 1 4 Timur' un torunlarndan Babr'n Hindistan'da kurduu devletin (1526-1858) 6. hkmdar ah Cihan (1593-1666) ok sevdii ei Mmtaz Mahal'in (Ercmend Banu Begm- l. 1631) lm zerine Hindistan, Agra ehrinde, Yamuna Irma kysnda, bir kadnn akna adanm en grkemli ant, Tac Mahal'i (1632 -1652) ina ettirdi. Anadolu'daki Trkmen Aleviler, benzer yaam formlarn gnmzde de srdrmektedir. Dn ve cenazelerde geni lde Orta Asya gelenekleri uygulanyordu. Yeni evliler iin hi kullanlmam bir adr kuruluyor ve tren srasnda gelinle damada tam dokuz kez yeni giysiler giydiriliyor, balarna ta taklyordu. lmden sonraki yas, eski Trklerde olduu gibi, bazen krk gn sryor ve toy ad verilen bir cenaze yemei yeniyordu. Bu yemek, bozkr uluslarnn ok nemli ortak gsterisiydi. amanizmin en nemli mzik aleti olan davul alnyor, ardndan da bu davulla birlikte lenin kulland btn eyalar ve cenazede kullanlan her ey yok ediliyordu. slam'n reddettii cenaze trenleri sonradan Dou Mslman dnyasnda kabul grd. 1 1 5 Gnmz Suudi Arabistan'mdaki rejimin, mezarlarn putperest bir kltr olduuna ilikin yaklam, mukayese iin iyi bir rnektir. Gerdizi ve Mervazi, aman Trkler'den "tanrnn peygamberi anlamnda faghinun" diye sz ederler. Trk beyleri amanlarm szlerinden kmazlard. Her konuda onlara danrlard. 116 Cengiz Han, Seluklular ve Timur, sava kararlarnda onlarn iaretine nem veriyorlard. Yeni Mslman Seluklu Turul ve ar Beyler "Biraz daha sabrettikleri takdirde sava kazanacaklarn" syleyen, yldz ilminden anlayan ulu kiinin nnde, (onlara Horasan 72

ve ran' kazandran saatan sonra) atlarndan inerek secde ederler. 1 1 7 Ibn Arapah, kadn amanlarn savalarda grev aldndan, geit trenlerinde dii karaca klna girip, kaplan ve leopar postu giymi erkeklerle dans ettiklerinden bahseder. 1 1 8 Trk kltrnn omurgasna en ar darbe Emeviler'den gelmiti. Biuni'nin satrlaryla; Emeviler'in Horasan valisi Kuteybe, Trkistan'daki Trkler'in kltr tayclar olan, eski yazlar bilen ve kullanan, gelenek ve greneklerini srdren Harezmlileri ldrterek bu byk uygarln izlerini yoketmiti. ok parlak bir kltr olduundan kuku duymadmz bu kltrn bir anda kaybolup gitmesini aklayacak daha iyi bir neden yoktur. (Rooc)11^ Mslmanlarn hedefindeki Trkler, kfirlikten vazgeecek, amanlar ile birlikte Mslmanlaacaklard. 120 Trkmenlerle birlikte yolculua devam eden bu yeni Mslman nderlerin en nemlilerinden biri, hi phesiz Hac Bekta Veli'dir. "Vilayetnme-i Hac Bekta Veli" olarak tannan menkbnmede onun yaamnn olaanst ykleri bulunur.

Tac Mahal (1632 - 1652), Bir Kadnn Akna Adanan En Muhteem Ant

73

'L

Veliler Velisi; Hac Bekta Veli

Gihercin donyla Urum'a uan kapsn stnden aan geen

mamlar evinin Cmle evliyalar

Var mdr hi bir er Ali'den gayri... Abdal Musa

Kutsal emanetler, Elifi ta, hrka, era (ra,k), sofra (yayg, sini alt), alem (sancak), seccade (namaz hals) Tanr tarafndan Peygamber'e gnderilmi, ondan Ali'ye ve silsile yoluyla ehl-i Beytin sekizinci imam Ali Rza'ya gemiti. Ahmed Yesevi'nin halifeleri, emanetin aralarndan birine verilmesini isterler. Bunun zerine nl sufi Ahmed Yesevi, "Kendisine verilecek olan kii, onlar almaya gelecektir" der. Bu ary duyum gcyle alan Hac Bekta, mekn snrlarn aarak, gz ap kapayncaya kadar geen bir an iinde Trkistan'a varr ve Ahmet Yesevi'nin derghnn eiine yz srer. Treye gre, Pir, Hac Bekta'n san kazdktan sonra kendisine nasip sunar ve kutsal emanetleri verir. "Git, seni Rum lkesine gnderiyoruz. Sana yer olarak Suluca karahyk' (Hacbekta) veriyor ve seni Rum abdallarna ba klyoruz. Rum'da gizlere ermi, kendini aldrm ve cezbeye girmi olanlar (abdallar, derviler, esrikler) oktur. Bir yerde elenmeden (oyalanmadan) oraya hemen var" der. Hac Bekta ertesi gn gne doarken, Ahmed Yesev'den izin alarak yola koyulur. Varn bildirmek iin dervilerden biri yanan bir odun parasn uzaklara doru havaya frlatr. Bu bir dut daldr. Konya yaknlarna der ve Hak Ahmed Sultan adl ermi biri onu alp, imdi Bektailerin tekkesi olan yerin eiine diker. Aa bugn de oradadr ve tepesi yanm bulunmaktadr. Hac Bekta, yolculuu srasnda da kerametler gsterir. Arslanlarn koru74

duu bir yere vardnda, kendisine saldran iki aslan taa dndrr. Bir rmaa vardnda, balklar onu selamlamak iin sudan ba karrlar. Rum snrnda gvercin donuna (giyimine, grnmne) brnr ve Suluca karahyk'te bir taa konar. Saylar elli yedi bin olan Rum lkesi (Anadolu) dervilerinin Rum erenlerinin gzcs Karaca Ahmed'tir. Hac Bekta'n geldiini duyan Rum dervileri Horasan'dan gelen szcnn yolunu kesmek isterler. Bu dnceyle, Irak'tan geerek Rum lkesine gelmi bulunan Hac
Hac Bckta'taki Hac Bekta Cem Evindeki Tasviri

Turul bir doan grnts alp, gvercini avlamak zere uar. Fakat Hac Bekta hemen insana dnp doan yakalar. Yenik den Hac Turul kendisine, "Ben size gvercin donunda geldim. Eer daha gsz bir klk bulsaydm, ona brnrdm. Sizse beni bir zalim grnts ile karladnz" diyen Hac Bekta'n nnde yere yz srer. Hac Bekta, onu gerisin geri Rum dervilerine yollar. Hac Bekta bu gelenlere, "Horasan erenlerindenim. Trkistan'dan geliyorum. Mridim Ahed Yesevi, Trkistan'n doksan dokuz bin derviinin piridir. Soyum Muhamued-Ali'den gelir, nasibim Tanr'dan" diyerek kendini tantr. Rum dervileri Karaca Ahmed'e dnerek "Ahmed Yesevi bize bir dev gndermi" derler.
121

75

r^cs-^fh

Mritler Mridi; Hoca Ahmet Yesevi

Dedii sz rahmani, grsen yz nurani, hran, Hah aslan Ali'dir. Kfirleri

Himmet hr belinde, Mevla'm yd dilinde, Zlfikar' elinde, Hak aslan Ali'dir. Binip ksa Dldl'e, yere der zelzele, Kfirlere gulgule, Hak aslan Ali'dir.

Tannan bu ilk Trk airi gizemci bir akm olan Sulilik akmndan gelmitir. Ahmed Yesevi, 12. yzyl balarnda Bat Trkistan'n Yesi kentinde domutur. (slam Ansiklopedisi, imkent) Halk arasndan gelen Yesevi'nin geri Mslman bir din adam olduu syleniyorsa da, aman olduu sanlan Trk eyhi Arslan Baba tarafndan yetitirilmitir. Sonra eitim grmek iin Buhara'ya nl mutasavvf eyh Yusuf Hemedani'nin (l. 1140) yanma gider. Burada ksa zamanda 3. halef (halife) olur. Yusuf Hemedani aracl ile tant ran kltrnn st snf, onu memnun etmez ve grevinin halkn arasna karp kavim kavim dolaarak tasavvuf propagandas yapmak olduuna inanr. Kendisinin "Trk eyhlerinin efendisi olduunu" dnr. Bu noktada dnsel adan kendine ok yakn olsa da, Buhara'da doduuna inanlan, oradan tm dnyaya yaylan ve daha sonra Nakibendi tarikatnn domasna yol aan hareketten ayrlr. Kendine zg biimde gizemci ve ok etkileyici bir bilge olan Ahmed Yesevi bir Trk airi olarak, herkese ulaabilen, ukalalktan uzak, ok tesirli ve baka eserlere kaynaklk edecek bir eser vermitir. Ne yazk ki, eserinin ilk halini tanma ansmz olmad. Brakt eser onun baarsnn kurban olarak biimsel bakmdan srekli yenilenmi ve elimize ancak 17. yzyl nshalar ulaabilmitir. Yesevi doduu ehirde lmtr. Ve Timur orada onun adna bir ant mezar yaptrr. Arclmda renciler brakr; rnein Harezm'li Hakim Ata basit bir dilde Trke dz yaz zdeyi derlemeleri yapmtr ve eseri halk kitlelerine ulamtr.

76

Sradan insanlara dinsel dnceler ve ahlaksal tler aktaran mesajlarda Trke'nin kullanm ok nemli bir olgudur. nk Trk dilinde bir kltr gelenei olumasn salamtr; bu gelenek bugn milliyeti ve "amanist" bir gelenek olan Alevilie esin kayna olmutur. Alevi hareketi hl ok gldr; bu hareket Arapa ve Farsa'nn boyunduruundan ksmen kurtulmu ve zgn Trke'yi korumutur. Yesevi, Aleviliin kurucusu deildir, ama Alevilie 11. ve 12. yzyllardan bu yana kendini ifade etme ve Trk kiiliinin zgn niteliklerini aktarma olana sunmutur.
122

Holanmad Ariflerden

alimler sizin iitsen, manas yere

dediiniz

Trke'yi lkesini (baln)

aar gnl koyar

Ayet Hadis, Manasna yetenler,

Trke olsa muvafk brknii

"Ahmed Yesevi'nin 1093 - 1156 yllar arasnda, Hac Bekta Veli'nin ise 1209 - 1271 yllar arasnda yaad tahmin edilmektedir. Halk sylenceleri bu iki byk ahsiyeti millerinde buluturmaktadrlar."

Yesevi Klliyesi - Yesi / Trkistan

77

ran

ve Anadolu Askerleri

Karkarya / ah Rza Abbas Mzesi

smail

II

ahnamesi

/1576

78

11
Trk'ler Roma Topraklarna, Anadolu'ya Geerken...
Cezire'de (Frat-Dicle arasnda) Emevi sonras kurulan en gl Arap kabileler birlii Hamdaniler'dir. (890-1004) ii Hamdaniler de, tpk ii Bveyhiler gibi Snni halifeliinin meruiyetinden g alyorlar ve civardaki halifelik kart kabileleri denetimleri altnda tutuyorlard. Hamdaniler, sava Arap kabilelerini bir arada tutabilmek iin sk sk kuzeye, Roma lkesine sefere kyorlard. Hamdaniler sonras Musul'da ii Ukayliler (990-1096), Halep'te Mirdasiler ve Diyarbakr-Silvan'da Snni Mervaniler, Isfahan ve Hemedan dolaylarnda Kak l l e r , Kafkaslarda Abaza ve Grcler, Crcan ve Taberistan'da Ziyariler. Tebriz'de Revvadiler, Erran ve Ermenistan'da eddadiler, Hille'de Mezyediler hkimiyet kurmulard. Bu kk devletler, vergi vererek kendilerinden daha gl devletlerin hkimiyetini kabul etmilerdi. 1 24 1025'de, Gazneli Mahmud'un Seluklu ailesinin reisi Arslan Yabgu'yu tutuklayp Multan'daki Kalincar kalesine hapsetmesinden sonra, ona bal bamsz Ouz-Trkmen beyleri Boa, Yamur ve Gkta, Seluklu Turul ve ar beylerin emrine girmeyerek drt bin adrlk topluluklar ile birlikte Horasan'a gemilerdi. Ancak orada da huzur bulamayan Trkmenler, pek ok olaydan sonra 1036 ylnda Azerbaycan'a, bir yl sonra da Erran (KarabaGence) zerinden gneye ynelip Dou Anadolu blgesine girdiler. Trkmen topluluklar 1042 ylnda yeni katlmlarla iyice glenmi bir halde nce Zap Irma ile Dou Dicle, yani Bohtan Irma vadisi zerinden yksek sarp dalar aarak aknlar dzenlediler. Bu blge ve civarnda hkm sren Bveyhi hkmdar Celaled-Devle, Ukayliler ve Mervaniler bu aknlardan dolay Byk Seluklu devleti hkmdar Turul Bey'e ikayeti oldular. 1 2 5 Turul Bey, ikayetlere kar Mervani emiri Nasr'd-Devle'ye cevabnda, "Kullarmdan (emrimde olanlardan) baz gruplarn (Tiirhmenler'in) senin meleketleri79

ne girip, bir takm yama ve aknlarda bulunduklarn haber aldm. Onlara para, mal vb. gibi istedikleri eyleri vermelisin. Bylece kafirlerle (Roma-Bizans) mcadelede onlardan faydalanabilirsin" diyerek tavsiyede bulunur. 1
26

Trkmenler; Turul Bey in. Azerbaycan'a dnmeleri veya Roma'ya gaza aknlar yapacak beylere yardmc olmalar ynndeki isteine uyarak 1045 ylnda Azerbaycan'a ekildiler. Trkmenler in, Seluklu devletinin kontrol dnda gerekletirdii faaliyetler ilk anda sonu vermemi gibi grnse de, Seluklu beylerin nclnde geliecek olan Trkmen aknlarna ve sonrasnda Seluklu yaylmasna zemin hazrlamtr. Nitekim, 1055 ylnda sona eren Bveyhi devletinin gl Trk komutan Besasiri'nin Musul'u igal etmesi zerine, filler ve mancnklarla takviye edilmi byk bir orduyla yreye gelen Turul Bey, Mays 1057'de Musul'u zapt ederek Diyar-bekir blgesine yneldi. Mervanoullar'n da yola getiren Turul Bey, yrede pek ok beldeyi de zapt ettikten sonra, 23 Aralk 1057'de Badat'a geri dnd. Turul Bey'in giritii geni apl harekt sonras Cezire blgesi (Frat-Dicle aras) yeniden Trkmenlerin kontrol altna girdi ve Arap, Sryani, Nasturi, Ermeni, emsi (gnee tapanlar) yannda, Trkmenler de var oldu. 1 - 7 Turul Bey'in 1062 ylnda gerekletirdii Azerbaycan ve Erran (KaabaGence) seferi srasnda Dou Anadolu'ya gnderdii yeeni Yakuti, Bizans'n u kaleleri olan Bagin, Tilhun ve Ergani'yi zapt etti. Dicle ve Frat havzalarnda aknlar yaparak Azerbaycan'a dnd. 1 2 8 1064 ylnda, Dou Anadolu'nun fethi, byk lde tamamlanmt. Byk Seluklu sultam Alparslan'n (1071) Malazgirt zaferine ramen, Roma (Rum-Bizans) imparatorunun daha stanbul'a ulamadan tahtn kaybetmesi, zaferin mali ve siyasi kazanlarn geersiz klmt. Fetihler srmeliydi. Seluklu ve Trkmen glerine kar koyabilecek, merkezi bir g, bir ordu kalmamt. Parlak Malazgirt zaferinin ardndan Alparslan'n 1072 yl sonunda Barzam Kalesi'nde bir kul'un - gulanm eliyle gelen lm, ahlaklara "iktidarn yalnz Tanrya ait olduunu" syletti. 1 2 9 Byk Seluklu ailesinin,

r<2/C-3'"K)o -

taht kavgasn kaybeden tarafn, hayatta kalmay baarm bir yesi, Arslan Yabgu'nun torunu, Kutalmoglu Sleyman ah, Anadolu'ya geti. (1074) Alparslan'dan sonra tahta kan olu Melikah'm ilk yllarndaki karklklar srasnda Sleyman ah nce Halep'i ardndan da Antakya'y kuatt; kenti haraca balad. Batya doru yryn srdrerek 1075'te Nikaia'y (znik'i) ald, oray Anadolu Seluklu Devletinin bakenti yapt. 1 3 0 Bizans'n i karklklarndan yararlanarak snrlarn genileten Sleyman ah, 7 Ocak 1078'de kendisini imparator ilan eden Bizansl komutan Nikephoros Botaneiates'e destek salad; karlnda Bat Anadolu topraklarm ald. Kutalmoullar (Anadolu Seluklular), Boazlara yakn blgeleri ele geirdiler; bylece zmit ve evresi Anadolu Seluklularn eline gemi oldu. Malazgirt sonras, Sultan Alparslan'n yannda savaa katlan Artuk, Tutak. Danmend, Saltuk, Mengck, Savtekin ve Afin gibi byk emir ve beyler de Anadolu'nun bu ikinci fetih safhasnda rol oynadlar ve ilk Trk beyliklerini kurdular.1 Bu gelimeler, Anadolu Trk uygarlnn balangcn oluturdu.
1

B y k kk

birok beylik Skmenliler (Ahlatahlarya da Ermenahlar olarak da bilinir), Artuklular, obanoullan, Danimendliler, Dilmaoullar, Inaloullan, Mengckoullan, Saltuklar ve btn bu beyliklere bal emirlikler ile taht mcadelelerinden doan alt beylikler), yerel Hristiyan halk (Ermeniler ve Grcler) ve komulan; Roma (Bizans), Suriye Seluklulan ve Harezmahlar'm, hatta Byk Seluklu Devletinin taraf olduu uzun ve kamak bir sre balad. Hal Seferleri'nin balamasyla, btn bu gler arasnda ittifaklar kuruldu ve bozuldu. Hal Seferleri'nin bir sonucu olarak Urfa Hristiyan Kontluu (1098-1144), Antakya Hristiyan Prenslii (1099 1291) kuruldu.

Malazgirt ncesi ve Sonras

Anadolu'da Devlet D Gler...

Ouz-Trkmenler ksmen kendi arzularna bal topluluklar halinde, ksmen de beylerinin komutasnda, in Trkistan'ndan Msr'a ve Roma (Bizans) mparatorluuna kadar uzanan lkelerde at koturuyorlard. Barthold, Seluk sultanlarnn, "ele avuca smaz kardelerinden" kurtulmak 81 .

ve onlarn, kendilerine ait ran topraklarnda ktlk yapmalarn nlemek iin, bu disiplinsiz Ouz airetlerini Anadolu'ya gnderdikleri, savn ileri srmektedir.
133

Akpaazade de Trkmenlerin, zellikle Anadolu'ya

ynlendirildiini kansndadr. 1 3 4 Grousset'e gre, Anadolu'nun Trklemesi, Seluk hanedanna bakaldran Trkmen airetlerinin ve kk emirliklerin eseriydi. Anadolu, sadece siyasi bakmdan fethedilmiyordu. Trkmen oban, topra sahipleniyor, Roma kylsnn yerini alyordu. Anadolu yaylas ykseklii, iklimi, bitki rtsyle sanki Yukar Asya bozkrlarnn bir devam gibiydi. Krgz bozkrndan gelmi gebeler, orada kendilerini z yurtlarmdaym gibi hissediyorlard. Seluk beyleri tarafndan Anadolu yaylasna sevk edilen Trkmen airetleri bu eski Roma topraklarn ylesine Trkletirmilerdir ki, Konya sultanlarndan Osmanllara ve Atatrk'e kadar uzanan tarihi Trkiye'yi yaratmlardr. 1 3 5 Romann Trkler'e lk Yenilgisi 1071 Ylnda Deil 1070 Ylnda Olmutu. Kesin olan uydu: Malazgirt ncesi Anadolu'da devlet d gler younlamt. Onlar, Turul Bey'in kardei ibrahim Ymal'dan "yurt ve otlak talep ettiklerinde" cevap olarak "lkem sizin oturmanza yetecek kadar geni deildir. Bu nedenle Rum (Roma-Anadolu) lkesine gidiniz."
136

denilen ba-

larna buyruk, bamsz hareket eden devlet d glerdi. Anadolu'ya gayri nizami (dzensiz) girmilerdi. Gemite Seluklu bakentleri iinde tehdit unsuru olmulard. Komularnn yreine korku sayorlar, onlardan sayg gryorlard. Blgedeki Hristiyan ve Mslman devletlere sava glerini kiralyorlard. Anlamalar srekli deildi. rnek olarak, bu beylerden Alparslan'n asi enitesi Erigen'den (Eri-S, Erbasgan) bahsedebiliriz. Alparslan'n komutanlarndan Afin'in takibindeki Erigen 1070 yln da nne kan Roma ordusunu yener, nce yendii Romann, sonra Msr Fatmi'lerinin hizmetine girer. Bir yl sonra ( 1 0 7 1 ) kendi hesabna Kuds' fetheder. 1 3 7 Seluklular, Seluklu dnyasn genileten-byten bu bamsz beylerin, rekabet edecek dzeyde glenmelerinden endie ediyorlard.
138

Alparslan'n ani sonu, onlar hakl karm olmaldr.

Alparslan sonras Alparslan'n olu Melikah ile Seluklularn hapiste len

82

Sadi'nin

Bostan'ndan

Bir

Sahnede

Gebe

Yaam / Rza Abbas

Mzesi-Tahran

83

meru aile reisi Arlar. Bev n Arslan Yabgu'nun) olu Kutalm, Byk Seluklu taht hakk iin kar karya geldiler. Kutalm canndan oldu. talm'm olu Sleyman KuArslan Yabgu'nun torunu), hibir grevlendirme

olmakszn 1074 ylnda Anadolu'ya getiinde, Byk Seluklu Devleti'ne tabi olmay kabul etmeyen Trkmen-Ouz Beyleri, ayr dtkleri atalar Arslan Yabgu'nun torununa nihayet kavumulard. Bir yl sonra, bakenti znik olan Anadolu Seluk devleti kuruldu. Hemen Roma bakenti stanbul'un surlar nnde grndler... Katip elebi'nin 17. yzylda yaknd gibi, Roma mparatoru Alexios'un kz Anna'da yaknmt. "Orada mparatorun gzlerinin dibine kadar sokulmu dmanlar... dinsiz Trkler... znik'i s edinerek tm Anadolu'da buyruunu yrten Sleyman, hatta denizi bile amaya kararl olduunu da (bir iki szle) iaret etmiti." Melikah (1072-1092), iktidarna rakip olabilecek byle bir gelimeyi kabul edemezdi. Kardei Suriye Beyi Tutu'u, Kutalm olu Sleyman ah'm zerine gnderdi. Sleyman ah ldrldnde, Ouz-Trkmenler; ran'da ki hapishanesinden kurtulan olu Kl Arslan'la bulutular. Devlet yeniden ayaa kalkt.' Evet, blgenin bir gerei vard. Blgede Krt gibi yaayan birok bey bulunuyordu. Koyun srleriyle ve aman-dervileriyle dolayorlard. Onlarn medresede eitim grme, meslek edinme imknlar yoktu. Ouz trelerine gre yaamlarn srdren yoksul savalard. Onlar iin sava, hayatn ta kendisiydi; hret, ganimet ve beylik demekti. Mslman tarihilerin gznde ise, slam-ehir uygarlnn ve hkm sren Seluklu-slam devletinin dman olan obanlar gibiydiler. Krtlerden farklar yoktu.
1

e r e f Han'n, 4 0 0 yl sonra saygyla bahsettii Krdistan'm Dersim-

emikezekli Trkmen beylerini onlar da fark etmilerdi. Kendi beylerinin sznden dar kmazlard. Safkan savalard. Malazgirt'te Alparslan'n sava arsna uyan ve sava sonrasnda da blgede varlklarn srdrenlerdi. Silvan'a skm kk Mervani Krt devletinde ise kardeler arasnda taht kavgas sryordu.

______

Mervani Krt Devleti nde Karde Kavgas...

Cezire blgesinde Arap kabileleri arasnda egemenlik mcadelesi sryor, baz toprak paralar siyasi gelimelerden de etkilenerek el deitiriyordu. Malazgirt ncesi hayli klm olan Silvan (M eyyafarkir) saraynda iler iyi gitmiyordu. Hkmdarlk iddiasndaki kardelerden biri, durumunu tehlikede hissetmi olacak ki, Seluklu sarayna snmt. Dieri ise byk bir huzursuzluk iindeydi. phesiz Silvanl (M eyyafarkir) tarihi bn'l Ezrak, olan bitenleri en iyi anlatabilecek durumdadr: 1068 ylnda Emir Nizameddin ile kardei Emir Said arasnda yeniden anlamazlk kt ve Said Meyyalarkin den karak Sultan'a (Byk Seluklu) snd. 1071 ylnda Rum kral Konstantiniye'den (stanbul'dan) karak Malazgirt'e gitti. Alp Arslan bunu duyunca Irak'tan kp Diyarbekir'e geldi. Emir Said'te yanndayd. Hoca Nizan'l Mlk (Byk Seluklu veziri) bu srada Meyyafarkin'e gitti ve sarayda emir Nizameddin'le grt. Emir ona kardeinin durumunu ve Sultann yannda neler konutuunu sordu. Emir byk miktarda mal ve hediye hazrlad. Hoca Nizan'l Mlk ona, "Bence sen de Sultann yanma gel. Arzu ettiin ekilde dnersin" dedi. Emir bu teklifi kabul ederek daha ok hediye ve para hazrlad ve ertesi gn hareket etmeye karar verdi. Emirin kars ile kz kardeleri Hoca Nizam'l Mlk'n yanma gelerek eteine sarldlar ve "Senin bahtna smyoruz" diye yalvardlar. Hoca da onlara u karl verdi: -Vallahi, ben onu emir olarak sizden alyorum, sultan olarak size iade edeceim. Sultan Alparslan, Rum kralnn geri dndn duydu ve bunun zerine Musul'a dnd. Erzen ve Bitlis'e uradktan sonra Ahlat'a vard. Malazgirt kads da yanndayd. Rumlar 300.000 kiiydi. Sultann askerlerinin says ise azd. Bu sebebten savamay erteledi. Cuma gn gelince, hatiplerin minberde olaca zaman hesaplad ve tam o saatte askerlere hcum emri85

ni verdi. Sultan yle dedi: "Bu saat, btn minberlerde slam ordular iin dua edilen saattir. Halk da bu dualara min diyecektir. Belki Allah onlardan birisinin duasn kabul eder. " Savan bitiminde, Ahlat ve Malazgirt halk bu ganimetlerden o kadar ok ald ki, hal aldklaryla zenginliklerini srdryorlar.
141

Sonra kp Sultann yanma gittiler... Sultan, Nizameddin'e ilgi gsterdi. O da Sultana sayg gstererek ok hediyeler sundu. Hoca da Sultan'a, Nizameddin'in karsnn ve kz kardelerinin kendisine nasl yalvardklarm ve kendisinin de onlara sz verdiini anlatt. Sultan buna itiraz ederek, "Ben kardei Said'e yemin ettim" dedi. Fakat vezir diretti ve unlar syledi: "Ben bunu yapamam, nk sz verdim. Madem ki sen de yemin etmisin, o halde sen ava k ve bu ii bana brak. " Sultan bu teklifi kabul ederek ava kt. Sonra vezir, emirin kardeini yakalayarak kendisine teslim etti. Hoca onlarn Bare Ezraq (Bar- Ezrak) adndaki hizmetisiyle birlikte emirin (Said'in) adrna girip kendisini selamlaynca Emir ard ve ona: "Bu srada niin yanma geldin?" diye sordu. Hoca ise ondan zr dileyerek bir pranga kard ve "ayaklarn uzat" dedi. Emir ayaklarn uzatmaynca Hoca kendisini ekip ayaklarn balad. Sonra o bir katra yklenen iki uval arasna bindirilerek Hetah'a gnderildi ve orada hapsedildi. Daha sonra Sultan Nizameddin'e sayg gsterdi, hediyeler verdi ve onu geri gnderdi. Hoca Nizam'l Mlk ona yle dedi: "Ben karma ve kz kardelerine seni Sultan olarak geri gndereceime sz vermitim. Ne var ki, bizim yalnz bir sultanmz vardr. Sen de "Sultan'l-mera'sn (Emirlerin Sultan). " Ve ona bu unvan verdi. Emir sonra Meyyafarkin'e (Silvan'a) dnd. 1 4 2 Grld gibi 1071 ylnda Silvan'da ki Mervani Krt Devletinde hangi kardein Emir olaca konusunda Seluklu saraynn karar bekleniyordu.
86

_ _

cOn-tSn

eref Han'n da belirttii gibi. Mervan devleti, Byk Seluklu Devletine balvasal bir devletti. Byk Seluklu mparatorluu, Msrdan Maverannehir'e (Afganistan-zbekistan) kadar geni bir corafyaya hkmediyordu. Seluklular savaa karar verdiinde, her vasal devlet kendi askeri gcyle mparatorluk ordusuna katlrd. Aksine hareket edenler savatan sonra en ar ekilde cezalandrlrd. Mervaniler'in de byle bir ykmll vard. Savata kazanlan ganimetin bete biri (1/5'i) sava kazanan hkmdarn hazinesine kalrd. Kalan bete drd (4/5'i), savaanlar arasnda pay edilirdi. Sava ganimetinden alman pay, savaa katlanlar zengin ederdi. Savalarn baka bir zenginlik kayna yoktu. obanl srdrmek, yoksullua raz olmakt. Byk Seluklu mparatorluu, ad zerinde imparatorluktu. Vasal devletlerin banda ounlukla Seluklu ailesinin yeleri, atabeyleri, bulunurdu. Dierlerini ise ya fetih hakk olarak Trk beyleri ynetiyor ya da kendileri Mslman olduklar veya vasal olmay kabul ettikleri iin lkelerinin banda hkm sryorlard. Dalk blgelerde ki topluluklarn, vergi ve asker ykmll artyla, mevcut ynetici aile tarafndan ynetilmesi en aklc yoldu.

ehirlerin Askeri Gcne rnek Olarak Musul...

1722 ylnda ran'da Safeviler'in k ardndan ortaya kan iktidar boluu srasnda Osmanl'ya ait Musul ehri, ran'n fethine ynelik karargh ehir olarak nem kazand ve 1722-1746 yllar arasnda ran-Trk devletiyle yaplan bir dizi sava srasnda Musul, Diyar-bekir, Adana, Malatya ve Karahisar gibi Anadolu'nun blgeye yakn kentlerinden toplanan toplam asker says kaytlara gre 10.231'dir. 17. yzyln ilk yarsnda muhteem Osmanl imparatorluunun gzde karargh ehirlerinden biri olan Musul'un bu gce katabildii asker says ise sadece 1.000 civarnda idi. 1 4 3 10. yzylda Silvan'a skm olan Mervani Krt devletinin, (siyasi kriz iinde olmasayd dahi,) Malazgirt savama verecei destek ok az sayda olacakt.

87

--

Malazgirt Sava ve Taraflarn Askeri Dengesi...

Trk tarihinin dnm noktalarndan biri olan 1071 tarihinde, Malazgirt Sava ncesi, Alparslan'n asl hedefi Msr zerine yrmekti. Bu kararla yola ktnda, Bizans tahtna yeni geen Romen Diyojen'in (Romaos IV. Diogenes'in) Trklere kar, byk bir orduvla fetih seferine ktm bilmiyordu. Alparslan, Msr seferine kmt. Zaferleriyle btn slam dnyasnda Snni Halifenin hutbesinin okunmasn salayacakt. Msr zengin bir lkeydi. ii Halifelii ortadan kaldrmann maddi ve manevi dl bykt. Seluklu ordusu Halep nlerinde iken Roma ordusunun bakent Rey yolunda olduu haberiyle birlikte, bakentlerinin dmann eline geecei telana den Seluklular Halep'ten Malazgirt'e (yaklak 700 km) yedek atlaryla birlikte, hi durmakszn adeta atlarm atlatrcasma srerek Malazgirt'te Roma ordusuna yetimilerdi. lk gelenler, memlklardan (maal kul askerlerden) oluan Alparslan'n hassa ordusuydu. Sadece 4.000 kiiydiler. Gz alc giyimleriyle dier yoksul gebelerden kolayca ayrlyorlard. Akarsuyun kenarna konumlandlar. Su onlar dmanlarnn ani saldrsndan koruyacakt. Zorlu yolculuklarnda Frat'tan geerken btn arlklarm kaybetmilerdi. Arkalarndan bakan bir kimse, onlar bozguna uram, kaan bir ordu sanabilirdi. O kadar hzl hareket ediyorlard ki, kendinden emin bir ekilde Ahlat' igal etmeye niyetlenen 20.000 kiilik Roma ordusuyla hi hesapta olmayan ekilde karlamlard. Roma ordusu tamamen yok edilmi, komutanlar ve kutsal halar da ele geirilmiti. (Austos 1071) Zaferin bir iareti olarak ele geirilen Kutsal Ha, Badat'ta ki Halifeye gnderilmiti. Savtekin komutasndaki memlk askerleri, byk i baarmt. Bir hendekle korunan Roma ordusunun karsmdaydlar. Ar silahlarla ve

kuatma aletleriyle donanm 30.000 kiilik Roma ordusuna, hafif silahlaryla cepheden saldracak 4.000 hafif svarinin fazla ans olamazd. Pusu blkleri kurulmal, gece gndz dman kampa szlmal, her tr zarar verilmeliydi. Tpk 30 yl nce muhteem Gazne ordusu nasl ypratldysa, Roma ordusu da yle ypratlmalyd. 88

Turul bey'den emanet askerler. Urfa kalesine ekilen Hristiyanlar'dan hara alnamadnda homurdanmlard. Dn yolundaydlar. Gnlszdler. Alparslan'n gvendii komutanlarndan Afin, asi enite Er-sg'y (Erigen, Erbasgar)) , Roma bakentine kadar takip etmiti. Bekleniyordu. 146 Sava alanna yetienler, ganimetten paylarn alacaklard. Zaferin dl, zenginlik ve beylikti. Yoksul Trkmen obanlar iin. bakentinden ok uzaklam, imparatorluk hazinelerini de tayan Roma ordusu, bir daha ele gemeyecek byk bir avd. Blgede ki btn Trkmenler, bir kez daha savaa davet edildi. Gelmeyecek olanlar, "savatan sonra cezalandrlacaklarn..." bilirlerdi. Alparslan'n zamana ihtiyac vard. Roma'ya, halifenin arabuluculuunda adil bir bar teklif edildi. Kibirli Roma, bar teklifini kabul etmemiti. Denilenler doruysa, zaferinden emin imparator, komutanlarna Halife hakknda, "iyi insan olan o ihtiyara ilimeyiniz. Halife bizim dostumuzdur." demiti. 147 Dorusu u ki Trklerden kurtulma fikri , fena fikir deildi. Bylece Halife manevi nderliini, dnyevi nderlik ile tamamlama frsatna kavuabilirdi. Trkler kazanrsa sava ganimetlerinden yklce bir pay, Halifeye gnderirler ayrca Badat'ta byk enlikler yaplrd... Alparslan sava nasl erteleyebilirdi? Korkaklk, sava en batan kaybetmek demekti . Btn Mslmanlarn, onlarn zaferi iin dua ettii anda, Cuma gn savalaca duyuruldu. Seluklu hazineleri, Alparslan'n ei ve vezir Nizam'l Mlk'n beraberinde bakent Rey'e gnderildi. Oul Melikah'm veliahtl ilan edildi. Seluklu devletinin varl gvenceye alnmt. Sava kaybedilse bile devlet ayakta kalacakt. Malazgirt'ten bakent Rey'e yzlerce kilometre (yaklak 700 km) vard. Roma gleriyle defalarca savaa girebilirler, defalarca pusu kurabilirlerdi. Beklenen gn gelmiti. Alparslan beyaz ipek kefenini giydi. Kk ordusuna zaferi mjdeleyen ve bu uurda ehitlie hazr olduuna bildiren etkileyici konumasn yapt. Hakka yryeceklerdi... Btn Mslmanlarn onlar iin dualarm ettikleri "o an" gelip atmt ki yoksul Trkmenler, kan kokusunu alm kurtlar gibi sava meydanna girmeye ve 89

(alanda) yer tutmava bulamlard. Saplar on bin

(10.000) kadard. Nihayet

beklenen son haber, savacn neticesini mjdeliyordu. Doru yerde pusu kurulmu, mparator daha atma binmeye frsat bulamadan, bir Memlk (hassa ordusu) askeri belirleyen tarafndan ele geirilmiti. 1 ' 1 ' 8 Dou ve Batnn kaderini (... Austos 1071) savalarn en mthii balarken, mparatoru ele geen ordunun

hibir ans olamazd.

Akam olduunda zafer kesinlemiti. Ele geen ganimet saylamayacak kadar oktu ki, bu sebepten yz dinar deerinde olan bir ey, bir dinara satlmt. Roma ordusu yok edilmiti. Trkler, Roma'y yenmilerdi ama zaferlerini kayda geirecek yazclar yoktu. Anadolu'ya zaferle girerken Trklerinde, blge de ki Mslman devletlerin de resmi haberlemeyi ynetecek bir organizasyonlar yoktu. Bu dnem olaylarndan bahseden yazarlar, gerekte lkedeki olaylarla ilgili hibir bilgiye sahip deildiler. bn'l Ezrak gibi tarihiler, ancak yaadklar blgelerin Seluklu siyaseti ile kesitii oranda Seluklulardan sz ettiler. Daha sonralar vekayiname yazan bn Bibi, bu dnemle ilgili doru bilgiyi ele geirmenin kategorik olarak mmkn olmadm aklar. (Cahen) ^

1 0 . 0 0 0 Krt Savaa Nasl Dahil Oldu?

Araplarn Krtleri olduu gibi, Trkmenler'de Horasanllarn gebeleridir. Cahiz Her eye ramen byk zaferin duyurulmas gerekiyordu. Yazclar bulunndu. Fetihnameler dzenlenerek komu lkelere ve Halifeye gnderildi. Halife'nin divannda grevli Garsun-nime Muhammed b. Hilal es. Sabi (l. 1088) gelen Fetihname'ye dayanarak, bu tarihi olay Uyun't -Tevarih adl eserinde kayda geirdi. Tarihi bn'l Cevzi (1116-1200), bu esere dayal olarak Malazgirt savandan bahseder. Malazgirt sava ile ilgili gnmze ulaan en gvenilir kaynak, bn'l Cevzi'ye aittir.
150

90

nc kaynamz, erken Yata Trk babasnn lm zerine tbnl Cevzi tarafndan yetitirilen torun Cevzi vani Sbt bn'l Cevzi'dir. (1186-1257) O, olaydan 150 yl sonra Malazgirt savan eserinde anlatrken, dedesinden daha geni ve renkli bir anlatm velemitir. Torun Cevzi'nin grd, dede Cevzi'nin ise bir zamanlar gremedii savala ilgili en nemli eklentilerden bir tanesi savaa katlan 10.000 Krt'tr. Evet, Ouz-Trkmenler' de, Krtlere benzer yaamlar olan yoksul obanlard. Devlet d, gayri nizami savalard. Sultann maal kul askerleri gibi gzalc giysileri ve sava tehizatlar yoktu. ehirli Mslman tarihilerin gznde Krtlerden bir farklar yoktu. Seluklu hanedannn ban ok artmlard. nl Seluklu veziri Nizaml nasl baa kmas gerektii hakknda olmaldr. Torun Cevzi Mlk, nl eseri Siyasetnaesi' nde, Cihan Sultan nn haar Trkmen kardeleriyle dncelerini aklar. Seluklularn sonunun Ouz-Trkmenler eliyle olmas, onun endielerini hakl karm zamannda, artk Byk Seluklu Devleti yklm, topraklarnda bir ok devlet kurulmutu. Hallarn ve Msr'nda taraf olduu, blgedeki gler arasnda srekli yeni ittifaklarn kurulduu ve bozukluu karmak bir sre yaanyordu. Torun Cevzi, nemli bir bilginle balayan itibarl bir ailenin yesiydi. Hkmdarlar katnda (rezdinde) ayrcalkl bir konumu vard. Dzensiz, bana buyruk, yoksul oban savalar kmsediini, hor grdn dnebiliriz.

Bu konudaki drdnc ve son kaynamz 14. yzylda Msr Memlukleri'nden olduunu bilebildiimiz Devaderi'dir. 151 Devaderi eserinde, torun-Sbt bn'l Cevzi'nin Malazgirt ile ilgili anlatmn aynen aktarr. 10.000 Krt rakam, ona inandrc gelmez. Memlk-kul askerlerin ynettii bir devlete hizmet ediyordu. (Msr Memlk Trk Devleti) Kul askerler ve bamsz Trkmen beyleri arasndaki fark biliyordu. Anadolu'da bir ok Trkmen beylii kurulmutu. Savatan 200 yl sonra torun Cevzi'nin Krtlerle ilgili satrlarn "Sultan Alparslan'a Krtler ve dier kavimlerden katlmt." diye dzeltme gerei duymutu. Baz sapmalar dnda Islami tarih yazn geleneinin, 15.000 Seluklu askeri gcnn 300.000 Roma askerini yendii konusunda, hemfikir olduklar 91 olmak zere 10.000 kadar insan

grlmektedir. Kukusu" Roma ordusu iin verilen rakam ok yksektir. Malazgirt sonras balayan Hal Savalar srasnda, ehirlerin fetihleri birka yz kiilik sava gler tarafndan gerekleiyordu. Kral Boudin ne eksik ne fazla tam 216 atl suvari-valye ve 400 yaya ile Msr' fethetmeye kmt. Hallar yollar zerindeki ilk ehir Farama'y teslim aldktan sonra kral aniden hastalanp lmeseydi, nlerinde hibir engel grnmyordu. (Maalou/) 152 Roma (Bizans) kaynaklarna gre stanbul'dan kan Roma ordusu 50.000 kiiydi. Malazgirt sava alannda yer alan dzenli Roma ordusu ise 30.000 kiiydi. Karsndaki Trk ordusu ise 20.000 kiiydi. (Attaliatis-Pselleos)
153

Kk Mervani Devleti Ynetilemez Hale Geldiinde...

Silvan'daki gsz Mervani devleti bir kez daha ynetilemez hale geldiinde, eski Mervani veziri Fahr'd-Devle bekledii frsatn doduuna karar verir. Fakat bunun iin Seluklu vezirini ikna etmesi gerekiyordu. Vezir Fahru d-Devle, Mervani devletinin sarslp bozulmaya baladn bildirmek iin Hoca Nizam'l Mlk'e gider. Mervani lkesini, hazinelerini, para ve deerli mallarn, ona anlatr. Hoca da Sultanla konuur ve ona der ki, "O memleketin dzeni bozulmutur. Orada haddi hesab olmayan mal ve para vardr. " Bunun zerine Sultan, Fahr'd-Devle'yi ordunun bana geirerek oraya yollar. Fahr'd-Devle blgeyi Sultan adna ynetir. (bn'l Ezrak)
154

Silvan Halk, ehrin Anahtarn Teslim Etmeye Karar Vermiti.

Seluklular Yllarca Oral Olamamlard...

Bir zamanlar Mervaniler'in ynettii Silvan ok kkt. Silvanllar ehrin anahtarn teslim edecek olsalar ve Seluklu sultanlar da ok isteseler bile ehrin anahtar almaya gelmek iin vakit bulamazlard. bn'l Ezrak'm ayrntl anlatmyla; Sultann (I. Melikah'm) lm haberi zerine halk anlamazla dnce, onun byk olu Sultan Berkyaruk'u armak konusunda ittifak ettiler. Ve kendisine u mektubu yazdlar: "Buras babann memleketidir. Biz sizden bakasn is92

temiyoruz. Ya sen gel al, ya da teslim alacak birisini gnder. Biz ehri muhafaza ediyoruz." Ne var ki. Sultan bu memlekete gelme frsatn bulamad iin gelemedi. Zaman uzaynca halk tekrar topland, kimin sarayda oturup ehri koruyacan konutular. Sonra eyh Ebu Salim'de karar kldlar. Kad da halk da kendisini sever, onu takdir ederler ve fikrine danrlard. Kendisini arp durumu bildirdiler. Fakat o kabul etmedi. Halk ise srar etti ve "Sultann memleketini koruman gerekir" diyerek ehrin anahtarn kendisine verdiler. Bir sre byle getikten sonra, Sultann ve vekilinin memlekete gelmesi yine gecikince, halk arasnda tekrar anlamazlklar ba gsterdi. Meyyafarkin'de (Silvan'da) o sralarda bni Esed adnda air bir adam vard. rencileri, esnafn bir ksm, genler, cahiller, ayaktakm hep onun evresinde toplanmtlar. Kendisi de onlarla birlikte ehri dolar, surlar ve memleketi korurdu. Bylece zaman geiyor ve Sultann yanndan kimse gelmiyordu. Tutu. am', sahil blgelerini ve Halep'i fethetmiti. (1081 yl) Melikah'm lm haberinden sonra, Habur'u, Rahbe'yi de ele geirdi. Nusaybin'i kuatt. Araplarla savaarak Diyar- Rebia (Arap) askerlerini yenilgiye uratt. Silvan'a uzun sre Sultan tarafndan kimse gnderilmedii iin H. 483 / M. 1091 ylnda halk camide topland. Heyet kuruldu. Nusaybin'de bulunan Tutu'a giderek, "Sizin iin memleketi muhafaza ettik. Fakat Sultan tarafndan kimse gnderilmedi. Sen de onun kardeisin ve memleket bakalarndan ok senin hakkmdr. Biz de senden baka kimseyi istemiyoruz" dediler. Tutu, Nusaybin'den bir adm tedeki Silvan'a ancak 3 yl sonra gidebildi, 1094 ylnda ehrin anahtarn teslim ald. (Ib'l Ezrak)
155

Trkler, Anadolu'da Hristiyanlarla karlatlar. Roma lkesinde ki Hristiyan yurttalar ynetebileceklermiydi? Horasan'dan itibaren gzerghlar, yzlerce yldr blgede kurulan byk imparatorluklarn inanlarna muhalif aykr dncelerin smayd.

T-yr-^^y-j

Muakka-i Glen / 17. y. y. / Glistan Saray Mzesi

94

Horasan-Dersi m -Bosna-Tu luz; nan Fay Hatt..,

Pavlikanlar, Hurremiler, Kzlbaiar, Bogomilciler, Katharclar
Hristiyanln ilk dneminde (M.S. 29-70) Roma'ya kar Yahudi isyanlar srmekteydi. Hristiyan gelenek, lk Yahudi-Hristiyanlarm barl tutumuna iaret eder. Romal Tarsus'lu kazandlar. M.S. 132-135'te son Yahudi isyanda bastrldnda, ileride Romann yeni dini olacak olan Hristiyanlk, Roma mparatorluk topraklarn da yaygnlat. Roma mparatorluu bakentini douya, Konstantinopolis'e (stanbul'a) tarken, Hz. sa'nn tanrsal doas, Hristiyan leminin bitmek bilmez tartma konusu oldu. "Dou Hristiyanl Tarihi" adl kapsaml almas ile tannan Atiya'ya gre, Dou Hristiyanlndan sz edilince ilk akla gelen yerlerden biri Antakya'dr. Yeni din paganlara (putperestlere) ilk kez Antakya'da duyuruldu; ncil kaytlarnda da belirtildii gibi, "lk kez Antakya'da rencilere Hristiyan kilisesi iinde (sa'nn rencilerine) Hristiyan denildi." (Eliler 11:26) Sonradan ilk kilise yine Sryani kenti Antakya'da k u r u l d u . 1 5 6 kristolojik (sa'nn doasna ilikin) tartmadan Roma kilisesi galip kt. Tartmalara son vermek ve dinsel btnl salamak iin 325 ylnda mparator i. Constantin tarafndan znik (Nikaia) KonSaul'un (Kutsal Kitap, Eliler blm) Onlar, Tanrnn szn da (putperestler) pagan esirgememilerdi. taraftarlar Bu dnemde nem (Patlos) oaldlar ve paganlardan

95

sili topland ve orada bir ament (Hristiyan iman ikrar) kabul edildi. Bu amentde, sa'nn Tann ile avn tzden geldii", yani hem Tanrnn olu hem de bizzat Tann olduu kabul edildi. 1 5 7 mparator I. Aleksios Komnenos'un kz Anna Komnena'mn satrlarnda yanstt gibi, gemiin miras olan ok tanrc yurttalar sa Mesih'in, Tanrlna tepki gsteriyorlard. Onlar "nsan bedeninin nasl Tanrlatm anlayamyorlard."
158

Putperest teslis inanc (leme) Romal teologlar tarafndan sa'yla zdeletirilip Hristiyanlk inancyla rttrld; bylece Roma kilisesinin resmi inanc haline getirildi. Bu yeni inanca en sert teolojik eletirilerden biri Antakya piskoposu Sansatl Pavlus'tan (Samosatah Palus) geldi. Samsatl Pavlus'a gre, "Baba, Oul ve Kutsal Ruh diye farkl Tanr sz konusu olamazd. Sadece tek bir Tanr vard ve ncil kaytlar onu Baba olarak adlandrmaktayd. sa Mesih ise kutsal ruh vastas ile Meryem'den domu kusursuz, mkemmel bir insand." Pavlus'un fikirlerinin 3. yzylda Anadolu'da hzla yaylmas zerine Pavlus taraftarlar Dou kiliseleri tarafndan byk bir bask ve ikenceye maruz brakldlar, Anadolu ve Balkanlar'm farkl yerlerine srldler. Roma basks altndaki aykr inanllar, Romann dou snrlarndaki dalk corafyada ve ran-Sasani mparatorluu ile srekli el deitiren tartmal topraklarda tutundular. lk dnem Hristiyan teolojisinin nemli teorisyenlerinden, ilk Hristiyan Kanon'unu (Kutsal metinler, kanm) oluturan ve gnostik (edinilmi bilgiye deil, sezgiye dayanan felsefi-dini dnce) akmn temsilcilerinden Marcion'un, Pavluscular'm ortaya kt Ermenistan ve Azerbaycan havalisinde de faaliyet gstermi olmas, iki akmn birbirini etkiledii grn destekler. Erken Hristiyanlk tarihinde, Ortodokslarn hedefindeki Marcioniz'e gre, yeni din iyilik tanrsnn iiydi. Havari Aziz Pavlus'un mektuplarnda grld gibi nsan, Yahudi Yasasnn yoluyla deil, Mesih'in mjdesi ile ilahi kurtuluuna ulaacakt. Manicilik ve Marcionizm etkisiyle de, 6. yzylda yeni bir kimlie kavuan Pavlusuluk, Pavlus taraftarlar anlamnda Pavlikanlar (Pauluscular-Pavluscular-Paulicianlar) adn almt. 1 5 9 Roma imparatorunun kz Anna Komnena, kitabnda onlarn Manici olduklarn sk sk vurgulamaktadr. 160 Dualist Tanr inan bizi ran corafyasnn en eski inanc olan Mazdeizme ve 96

Mazdeizmin byk yorumcusu Zerdt'e ve Zerdtlk inancna gtrr. Btn din retilerini kapsama iddias ile yola kan Mani retisi, Romann hedefindeki aykr Hristiyan retilerle de uyumay baarm grnmektedir. Mani'nin senkretik (birok dini badatrma) retisi, ran hkmdar apur ve olu Hrmz (M.S. 270 - 272 / 273) zamannda sarayn himayesinde yayld. 161 Manicilik, ksa bir sre sonra imparatorlukla btnlemi olan Zerdt rahiplerin tepkisini ekti ve onlarn destei ile bertaraf edildi. Maniciler'in ve Pavlikanlar'm byk bulumas her iki imparatorluun ulamakta glk ektii Azerbaycan vadilerinde oldu. Mani tehlikesini savuturan ran-Sasani hkmdarlar, Romann hedef ald aykr inanl (heretik) Hristiyanlar! sevecenlikle himaye etti. 7. yzyln balarnda tahtn Behram ubin'e kaptran ran-Sasani hkmdar Hsrev, Roma (Bizans) mparatoru ve kaymbabas olan Mauricus savesinde tahtna geri dnebildi. Hsrev, Romann desteine karlk olarak Anadolu'daki topraklarn cmerte balad. Trabzon ve Erzurum'u iine alan blgeden Mardin'e ekilen snr izgisinin batsn Roma'ya brakt. Ama antlamann dier koulunu yani Roma'l (Bizansl) kaynpederinin nazik dileini yerine getirmedi, heretik Hristiyan yurttalarn cezalandrmad. 162 Sasani hkmdarlar, Romann dman bu aykr gruplarn ran'a sadk kalacaklarndan emindiler. Sasani hkmdarlar, Romann, Monofizit Hristiyanlarla bitmez tkenmez kavgalarn mutlulukla karladlar. Romann hedefindeki Hristiyanlara imparatorlukta grev verdiler. Hristiyan piskoposlar eli ve danman olarak kullandlar. Nasturiler'in dier Hristiyanlar zorla Nasturilie dndrmesini hogryle karladlar. Edessa'clan (Urfa'dan) Nisibis'e (Nusaybin'e) kaydrlan Pers okulundaki ya da Huzistan Cundaiabur'daki Nasturi eitimi ve bilimini tevik ettiler. 16 3

Roma'ya balanan topraklardaki Manici, Pavlikan, Marcionist heretik topluluklar ve yine Roma inancyla ekimekte olan Ermenilerden canlarn kurtarabilenler, imparatorluun bat snrlarna, Trakya'ya-Balkanlar'a srld97 __

ler. mparator Mauricus'un lm sonras balayan ve 30 yl sren Roma-ran savalar her iki imparatorluu felakete srklerken, zerlerindeki Roma basks hafifleyen Pavlikanlar. savan aclarn en fazla eken topluluklardan biri oldular. ran-Roma savalar srasnda Sasani zaferleri art arda gelmekteydi. Mslmanlar asndan, Rum ( Bizans ) lkesi tek Tanrya inanan Hristiyanlarn lkesiydi. Putperest dmanlarn yenmeleri onlarn hakkyd... "Allah'n (Rumlar'a) zafer vermesiyle mminler sevinecektir. " (Rum Suresi) Douu ile birlikte ksa srede imparatorlua dnen slamiyet, Dou Roma'ya kar kendine dost olacak bu heretik topluluklar kefetmekte gecikmedi. Seyyid Battal Gazi bu dnemdeki Pavlikan-slam ibirliinin nemli bir efsanevi figr olarak grnmektedir. 1 6 4 Monofizitler, Hristiyanlar arasnda en ok Araplam olanlardr ve soydalar en ok Arap lkelerinde yayordu. Arap Mslmanlarn Romallara (Bizansllara) kar zaferleri, onlar ok memnun etmiti. 1 6 5 ran'n sadk yurttalar Nasturiler, Araplarn ilerlemesi srasnda Sasaniler'den desteklerini esirgediler. Onlarn, Araplar barl karlamasnn nedenlerinden biri, Persli (Nastri) Hristiyanlarn, Arap (Nastri) Hristiyanlara duyduklar yaknlk olabilir. 1 6 6 slamiyet kuzey topraklarna doru genileme srecine girdiinde Mezopotamya'nn ve Suriye'nin snr halk Araplar tanyordu, nk Monofizit Gassaniler ile Nasturi Lahmiler, Bizans ve Sasani imparatorluklarnn yaknlarnda vasal (bal) birer devlet kurmulard. Roma'nn himayesindeki Gassani Hristiyan krall 7. yzyla kadar, lden gelebilecek saldrlara kar tampon grevini srdrd. Suriye'deki snrlar gvence altna alan askerlerin maalar Melkit (Melkai) Kilisesinden deniyordu. 1 6 7 Gassaniler'in en nl kral el-Haris 529'da Roma imparatoru Justinianos tarafndan patrik unvanyla onurlandrld. 168 "O imparatorluk, sa adndaki yiit adamn gc sayesinde ve silah ykn imparatorluun btn ordusu tadndan yenilgiye uramayacakt." 1 6 9 Benzer ekilde ran'n dou snrla 98

rn korumak amacyla oluturulan Lahni devletinin halk da Nasturi Hristiyanlna girmiti. Son Lahmi kral III. Numan (560-610) grnte de olsa Hristiyanl semiti. 1 7 0 Ayrca, daha nce oralara g etmi baka Arap gruplar da vard. Blge halk, yabanc saydklar kendi merkezi hkmetlerine oranla, Araplar'a ok daha yakn durumdayd. Arap glerinin bir baka kayna ise dinsel cokularyd. Bu cokulu savalarn karsna kan Roma birlikleri ise, blgedeki halkn dmanca davranlar yznden giderek daha fazla moral knts yayordu.
171

Emeviler'in, istanbul'a kadar srdrdkleri askeri seferlere ramen Roma ynndeki askeri baarlar snrl kalmt. nk Arap l yaamnn bir paras olan hecin develeri farkl corafyalarda ve farkl iklim koullarnda etkisiz kalyorlard. 17 - Zafer blgeleri, Roma'ya muhalif inanlar savunan heretik, Sryani-Nasturi blgesiydi. Onlar " Putperest Hristiyan teslis (leme) inancna karydlar, aforoz ediliyorlard. Hz. Muhammed'in mesaj, onlara daha yakn, daha dost bir mesaj olarak alglanyordu ; "Ey kitap ehli ! Dininizde hududu aarak azgnlk etmeyin. Allah hakknda ancak doruyu syleyin. Meryem olu, Mesih sa Allah'n elisidir. O'nun Meryem'e gnderdii szdr ve O'ndan bir ruhtur. Allah'a ve Resullerine iman edin. Allah tr demeyin. Bundan vazgemek sizin iin daha hayrldr. " (Kuran, Nisa 171) Kilise adamlar, yeni inancn kendi dinleri iin nasl bir tehlike olabileceini nceden sezememiti... Din bilginleri daha nceki mezheplere kar ileri srdkleri kantlar bu yeni dine kar kullanamyorlard. 173 Youn siyasal i ve d mcadelelerin yorduu Iran-Sasani mparatorluk topraklar, Kadisiye Sava sonras Araplarn fethine ak hale gelmiti. Araplarn alk olduu bir corafyaya sahip olan Kuzey Afrika da fatihlerini bekliyordu. islamiyet dou-bat ynnde ok hzl geniledi. Ksa srede douda Semerkand'dan batda Afrika ve spanya zerinden Fransa snrlarna kadar uzanan byk bir slam imparatorluu kuruldu. ran'n fethinin dier bir sonu-

cu olarak, Anadolu'nun dousundaki Hristiyan heretiklerle birlikte Ermeni ve Grc blgesinin de (ve l ' i f a Nastri Hristiyan blgesinin de) egemenlii devralnmt. Ebu Mslim'in ynetimindeki Horasan ordusu 750 ylnda, Emeviler'i ykarak islam uygarlnn bir dnemini kapattnda, kadim ran inanlar bir kez daha hayat buldu. nana gre, Tanrsal z Ebu Mslim'de grnmt. Ebu Mslim'i zaferden zafere tayordu. Ebu Mslim'in trajik sonu, iktidara tad Abbasiler eliyle olduunda, taraftarlar onun ldn kabul etmediler. Ebu Mslim'in ruhunun kendilerinde yeniden bedenletiini ilan ederek isyan ettiler. Abbasileri ok uratrdlar. Abbasi kart isyanclarn en nls, l phesiz aykr inanllarn merkezi olan Azerbaycan'daki Bez (Arapa): atmaca, doan, turul] [Bz kalesini s edinerek Halife ordularyla

(816-838) yirmi iki yl (22 yl) savaan Bbek 1 lurremi'ydi. 174 Horasan'dan Azerbaycan'a, Azerbaycan'dan Dou Anadolu'ya uzanan dalarn gizledii vadiler, muhalif topluluklara yzyllar boyunca gvenli bir smak olmutu. syan baladnda, isyana hazr insan topluluklar da, s kurmak iin kaleler de, iler ktye gittiinde gizlenecek vadiler de hazrd. Muhalif topluluklarn aykr fikirleri ksa srede bir batan bir baa tand, her tayc azda yeni biimler alarak zenginleti.

Bbek'in ordular halife ordularn uratrrken, Roma, Dou Anadolu'da hakimiyetini glendirmeye gayret ediyordu. Putperest inanlarn etkisinin hal srd Roma topraklarnda halkn Hz. sa ve azizlerin resim ve heykellerine ar sayg duymas, ciua ve tapnmalarnda ikonlar fazlasyla ne karmas, din adamlarnn endiesini tetikleiti. 7 2 6 - 8 4 3 yllar arasnda Roma Kilisesi nderliinde konoklazm (ikon, tasvir krcl) btn iddetiyle srerken, Pavlikanlar, ikon krcln desteklediler. Bu dnem, islam'daki tasvir-resim kartlyla da rten ilgin bir tarih dilimidir. 1 7 5 konoklazm'm ardndan, teslis (leme) konusunda inanc zayf olan Pavlikanlar'a sra geldi. Bizans imparatoru I. Basil'in (I. Basileios'un) 870 ylnda Pavlikanlar cezalandrma seferi ar bir yenilgiyle baladysa da, 873 ylnda 100

Pavlikanlar'n merkezi Divrii ele geirildi. Pavlikanlar ar bir yenilgiye uratldlar. Kymdan artakalanlar bir kez daha mparatorluun bat topraklarna, Balkanlara srldler. 7. yzylda Kafkaslar'da ve Anadolu'da Pavlikan olarak ortaya kan sz konusu dualist (iki'cilik) hareket, 11. yzylda Balkanlarda Bogomilcilik adl bir mezhebin kurulmasna yol at. Bogomilci ad, mezhebin kurucusu rahip Bogomil'den gelmiti. Bogomilciler'in ahlak retisi de dualistti. Ortodoks Kilisesi'nin rgtsel yapsn tmyle reddediyorlard. Sekin Ortodoks ruhban snfn otoritesine karydlar. Maddeyle yakn ilikiye yol aan insan davranlarn, evlilii, ar lks hayat, et yemeyi, hayvansal gdalar, arap imeyi ve zel mlkiyeti reddediyorlard. Dnyay ktlk (eytan) ynetmekteydi. armhtan nefret ediyorlard. nk sa Mesih bir armhta ldrlmt. eytan, Tann'nn gzden dm bir oluydu. (Eliade)
176

Ha, iko ve kilise ayinleri, vaftiz, komnyon ayini gibi kurumlam Hristvanlm baz temel inanlarna karydlar. Kilisenin sakramentleri, ikonalan ve trenleri eytan'm eseri olduu iin bounayd. Bogoilciliin Bosna'ya uzanmas daha sonra Patarene (Bosna inana) adn alan bir mezhebin kurulmasyla sonuland. . mparator I. Aleksios'un 1118 ylnda lmeden nce din adna verdii son dehetli karar, ele geirilen Bogomilciler'in ve nderleri Basil'in (Basileios'un), hipodromda (Sultan Almed Meydan'nda) halkn nnde, iki byk atete yaklmasyd. Ate ynlarnn birinin yannda byk bir ha vard. steyen Bogomilciler, gnahlarndan arnarak Hristiyan olarak yanabilirlerdi. 177 M.S. 3. yzylda ran'da Mani'nin kurduu dualist dinsel hareket olan Maniciliin salam ve anlalr, senkretik (kapsayc) bir felsefi yaps vard. Mani kendisini Adem'den Zerdt'e ve sa'ya kadar uzanan peygamberler zincirinin son halkas olarak gryordu. Maniciler, senkretik (kapsayc) ve heretik (aykr) grleriyle mminlerin akln eliyorlard. sa Mesih'in dnyevi yaamnn trajik sonlan ile yarm kalm eriatini tamamlama sav, onu resmi Hristiyanln hedefi yapyordu. Uygur Trkleriyle Mani rahiplerinin ilikisini inceleyen Gumi 101

 lev, Maniciliin kurumsal-otokratik yapsna dikkat eker. ktidara ortaktlar. 8. yzylda Dou Trkistan' fetheden. Trk nderlerinden Bg Kaan'n 762'de Henan seferinden dnerken yannda Manici drt rahip getirmesi, Maniciliin Uygurlarca benimsenmesinin balangc oldu. 1 7 8 766 ylnda Han ve devlet bykleri " aydnlk dini" kabul etmilerdi. Uygurlar, Maniciliin etkisiyle nce Dou'da, sonra Bat'da yeni kltrel deerler rettiler. Yeni dinin kanlmaz bir sonucu olarak, Uygur-Trkleri savalklarn kaybetmilerdi. Atlarndan, oklarndan ve Gk Tanrlarndan uzaktlar. 840 yl gelip attnda, yazy bilen bu kltrl ulus dier Bozkr Halklarna yenilerek, yurtlarndan oldular. (Gumilev)179 13. Yzylda, Cengiz Han'la birlikte Uygurlar'm yazy unutmayan torunlarnn bahtlar da yeniden ald. Bozkrn profesrleri, Cengiz Han'n (ve Moollarn) yazclar ve brokratlar olarak, onlarla birlikte dnyann drt bir yann dolatlar. Moollarla birlikte Anadolu'ya da geldiler. Dou Anadolu'daki MoolUygur Eretna devletiyle, 181 Uygurca ve Uygur kltrnn bir paras olan Manici dnceler bir kez daha Anadolu kltrnde kendine yer buldu. Yeni kltr, nceki heretik kltrle uyum konusunda fazla glk ekmemi olmaldr.

T o n i o use (Tul uz), Kat harc lar ve Engizisyon

5. yzylda Atilla'nn liderliindeki Hun ve Got (Ostro-got) gleri, Galya (Toulouse, Orleans), Burgunya ve Katalanya'da grndler. (Gumilev)182 721 ylnda ise Arap-slam ordular bu kez gneyden Pirene'leri aarak Toulouse'u fethederler ve 732 ylnda kuzeyde Paris'e daha yakn olan Tour ehrine ularlar. 1 8 3 Avrupa'nn erken dneminde, slam'la uzun yzyllar sren komuluk ilikisinin ve muhtemel ticaret ilikilerinin, blgedeki Hristiyan halkn grlerini etkilediini, dnyevi yaamlarna farkllk ve zenginlik getirdiini dnebiliriz. Pirene'lerin her iki yannda ki zengin Bask blgesinin zgn karakteri gnmzde de srmektedir. Hal fanatizmi ncesi farkllaan blge, Balkanlara ulaan Bogomilci dnceye de kucak am grnyor. 10. yzylda ykselen slam Rnesans ile tanan ve dou-bat ticaretine snr olan bu blgenin, kendi dinamikleri ile zgrlk102

egemenliinden kurtulup iyi olan Tanryla birleebilirdi. Ayrca, cehennem yoktu. (Eliddc*1-5 incil iyilikseverliinin etkisini tayan yaamlar Katharclara birok yanda kazandrdysa da, Katolik Kilisesi onlar kendi dogmalarna kar tehlike olarak grd. Papa III. Innocentius (1198-1216) Toulouse kontunu bu heretikleri bastrmak iin kendisiyle birlikte hareket etmeye zorlad. Fakat bu giriim felaketle sonuland; Papalk elisi ldrld. Bunun zerine 1209'da heretiklere kar Albi Hal Seferi dzenlendi. Zenginlik ve hret peindeki kuzey baronlarnn (Fransa) nderliinde

bir ordu Toulouse'u yamalad. Katharc olup olmadna baklmakszn yerli halk kltan geirildi. Engizisyonun da desteini alan bask politikas Katharclar'm gcn krmada daha etkili oldu. Toulouse'da kurulan Engizisyon 12 yandan byk tm kadn zndklar ve 14 yandan byk tm erkek zndklar yok etme operasyonuna dnt. Bu katliam 1229 ylma kadar s r d . 1 8 6

Orta Asya J
Kavimler ve Dinler Yuma...
tleriki sayfalarda "ran Tarih ve Corafyasnn Genel Hatlar... ve Gerler..." bahsinde inceleyeceimiz Orta Asya, iki rman sulad bereketli topraklara, Lapis lazuli (lacivert ta), Firuze ve Yeim ta madenlerini ileyen dou bat ticaretinin gei gzerghnda ibilir, ticareti bilir bir halkn bulunduu zengin bir blgeydi. in, Hindistan, ran'n evreledii ve evre lke krallarnn, egemenliini ele geirmeyi umut ettii bu blge, ticaret kervanlaryla birlikte binlerce kiinin urak ve gei noktasyd... Mal dei tokuu srasnda, gezginlerin fikirleri ve dini retileri, ho grl tccarlar tarafndan dinleniyor, dostluklar kuruluyordu. Makedon kral skender'le birlikte Makedon ve Yunan tanrlar da Orta Asya'ya gelmiti. skender sonras Selefkiler blgeyle ilgilerini kaybettiinde, arkalarnda braktklar tanrlar, blgeye uyumda zorluk ekmemilerdi. 104

Blge, Zerdt peygamberin vatan olmasna ramen, burada ran'daki kat disiplinli hiyerarik yapsndan ok uzak bir Zerdtlk vard. Gn oullarnn atalar dini, hem gebeler hem yerleikler arasnda yayordu. Evrensel dinlere bela olan Maniheizm de hibir ekilde yadrganmamt. Orta Asya'da kendine yer bulan retilerden Budizm'de kutsal vahiy yoktu. Tarihsel bir kii olan Buda'nm dnyevi sorunlar karsndaki tavr, Budizm'in esasn oluturuyordu. Hindistan kkenliydi. Hintli rahipler tarafndan okunan Hint Vedalar'nda mesaja g veren, mesaj tayan sesti, evrilemezlerdi, yalnzca mminlere aklanabilinirdi. Budizm'de de gelecek kuaklara Buda'nm szleri deil, dnceleri aktarlacakt ki, bu da (Hindistan'da) szel aktarm anlamna geliyordu. Budizm. Orta Asya'da genel olarak yerel dinlerle atmam, onlarla balantl bir yaam biimi olarak alglanmt. Bu kadar dinin ve retinin harman olduu Orta Asya halk, rahiplerin zgn metinleri renmelerini ve sonra da kendilerine szel olarak anlatmalar gerektiine inanmt. 1 8 7 Anlatmaya istekli, mmin kul peinde koturan vaizin bol olduu yerde bu renme eklinin kabul grmesine amamak gerekir. Orta Asya szl gelenein ba eseri, binlerce msralk Krgz-Manas destan gnmzde de cokulu Manas'lar tarafndan dinleyicilerine aktarlr. Szl gelenein dier bir nl temsilcisi Kzk (kzdran, elendiren) Ahmet'le 1990'larm banda Takent'te ah Cihanlarn toy'unda (dnnde) tanmtm. Ebul Gazi Bahadr Han, bu szl aktarm en veciz ekilde aklar. "Bir tane dahi okuyan akll kii olsa, o anlasa, anlamayan ou kiinin her birisine anlatr, doru bilgiyi aktarrd." 1 8 8 Orta Asya'dan esir edilip, halifelik merkezine getirilen klelerin bir ksm ynetici veya brokrat olarak Orta Asya'ya dndklerinde, halifeliin yeni fikirleri ve deerlerimde yanlarnda tadlar. 1 8 9 Trkler, Hazar-Trk Devleti'nde, Yahudilikle de tantlar... (630-1030) 105

Gk tanrnn oullan.

amanlaryla

(Kam-ozanlaryla) birlikte doudan

batya doru yola ktklarnda Azerbaycan zerinden Anadolu'ya geerken, Cibal'in vadilerinde ii dailerin (davetilerin) ehl-i Beyt sevgisinden de etkilendiler. Onlar uzun yolculuklarnda, yollarnn zerindeki btn dinsel retilerle ve kltrel elerle kaynaarak kendi byk sentezlerini gerekletirdiler. Nereden yola ktklarn, balang noktalarn, Horasan balantlarn hi unutmadlar, referanslarn her zaman zenle vurguladlar. aman dervileriyle Anadolu'ya giren bu bamsz Trkmen topluluklarnn, oradaki heretik (aykr) topluluklardan ve onlarn dnce yapsndan haberleri vard. Uzun yolculuklarnda farkl corafyalarda farkl topluluklarla uyumay becermilerdi. Horasan erenlerinin mistik mirasnn en nl temsilcisi Hac Bekta Veli'nin menakbnamesinde ifade edildii gibi, onlarn Horasan'dan Anadolu'ya yolculuklar gvercin donunda (grnmnde) olmutu. "Eer daha gsz bir klk bulsalard, ona brnmeyi tercih edeceklerini" sylediler. Bar vaat ettiler ve onlarn inanlaryla kendi inanlar arasnda kpr kurmay baardlar... Osmanl ile ittifak halinde Balkanlara getiklerinde Bogomilcileri de tandlar. nleri Balkanlara kendilerinden nce gelmiti. Osmanl'nn Balkanlar'da hzl ilerleyiinde, beklenen kurtarc olarak karlanmalar etkili olmu olmaldrlar. Bektailer sosyal merkezlerini, yani tekkelerini Balkanlar'da kurduklarnda, heretik inanl halklar Bektai kavramlarla uyuarak Mslmanlatlar. Bu yeni halklarn Osmanl Saray ile btnlemeleri (1453-1579) gz kamatrcyd. Osmanl'nn ykseli devrinde saysz sekin devlet adam, vezir ve sadrazamlar olarak bu

yeni halklardan, Bosnallar ve Pomaklar arasndan devirildi. Roux'un Trkler'in kltrel uyuma konusundaki tespitleri bu yazmz talandrabilir.
190

"Yollarnda rastladklar btn dinlere merak saran, hi ekinmeden bu dinlerden, aklna uyan her eyi alan bu insanlar Hristiyanla, Budizm'e, Maniheizm'e, Yahudilie, Mazdeizm'e, slam'a geiyorlar ve bu dinleri kabul ederken, grnrdeki dnmlerine karn, ilk bataki grlerine sadk
106

kalmay biliyor-

lard! mrleri sava eylemleriyle geen bu kalpleri inan dolu insanlar, en kk dinsel bir saldrganlk gstermeden tarihte hi bir rnei bulunmayan bir hogr sergiliyorlar ve en kart ve birbirine en dman dinsel retilerin taraftarlarn Herhalde uyum bu iinde bir arada bu tutmak iin srekli aba gsteriyorlard! derinliklerinde, olduunu

gstergeler, inandklar

insanlarn

kalplerinin

uurlarnn yapsnda, gstermektedir."

retinin tesinde bir evrenselliin

Roma,

Yksek

lkesi'nde

(Armeria'da)

Tarihsel Sre...
lk kilisenin kurulduu Sryani kenti Antakya'nn ardndan, Sryani Hristiyanlnn bir dier nemli merkezi de Urfa (Edessa) olmutur... Sryanice ilk ncil, 2. yzyln ikinci yarsnda Urfa'da Titianus tarafndan. Greke(Yunanca) drt ncil'den derlenerek yazlmtr. 325 ylnda znik Bu tarihKonsili'nde Pavluscu Teslis itikad resmiletirilmiti. (zmen)

ten, Efes Konsili'nin topland 431 ylma kadar Hristiyanlk Antakya, istanbul ve skenderiye piskoposluklarna bal kiliseler eklinde rgtlenmesine ramen; bu piskoposluklarn hakim olduklar kiliseler iinde eitli dini konularda ayrlklar yaanmaya balamtr. Teolojik tartmalar srerken Antakya Kilisesi etkinlik alann olduka geniletmi ve Doudaki tm eyaletler zerinde hakim konuma gelmi ve Antakya Kilisesinin bu konumu 381 ylnda yaplan stanbul Konsili'nde de onaylanmtr. Hristiyanlk dnyasnda yaanan siyasi ve teolojik tartmalar sonucunda bir uzlamaya varmak amacyla 431 ylnda I. Efes Konsili toplanm ve bu konsilde, sa'nn doasna ilikin "aykr" dnceleri nedeniyle, stanbul Piskoposu Nestorius aforoz edilip Antakya'ya srlmtr. Bu srgn Hristiyan cemaati iindeki ilk nemli ayrln iareti olmutur. lahi doas ierisinde insani doasnn eridiini ve sa'nn tek doaya sahip olduunu savunan monofizitler 449'da Efes'te ikinci bir toplant yapp, zaferlerini ilan edince, bu 107

toplanty Haydutlar Sinodu olarak niteleyen Katolik ve Ortodoks Kiliseleri 451 ylnda, mparatorun da katlmyla Kalkedon (Kadky) Konsili'ni toplayp monofizitlii aforoz etmitir. Aforoz edilen onofizit taraftarlar ise daha sonra kendi yerel meclislerinde de aldklar kararlarla Kalkedon Konsili'ni tanmadklarn ilan etmiler ve Sryani, Ermeni, Kpti ve Habe Kiliselerinin temeli de bu sralarda atlmtr. 1 9 2 Bu iki konsilde alnan kararlar Hristiyan dnyas iinde nemli ayrlklarn ortaya kmasna neden olmutur. Antakya'da monofizit retinin en byk temsilcisi Patrik Severus (465-538) eitli basklara ve aforoz edilmesine karn lmne kadar Kalkedon (Kadky-stanbul) kartln korudu. Severus, ardnda ilgi ekici Sryanice almalar brakt. Onun lmyle, Severus'un rakiplerinin bir ksm Rum Ortodoks Melkitler izgisinin benimseyip Batya Roma'ya (Bizans'a) ynelirken, bir ksm da o kilisenin en byk azizlerinden biri olan Yakub Baraday'm kurduu Sryani Monofizit (Yakubilik) izgiyi benimseyip Romallar'dan (Rumlar'dan) bamsz olma abasyla Dou'ya (Dou ve Gneydou Anadolu'ya) yneldi. Monofizitler tarafndan Roma (Bizans) imparatorunun adamlar (Sryanice malka: kral-melkai)193 olarak anlan Melkitler, imparatorluk glerince desteklenirken, Monofizitler kendi rahipler ordusunu oluturmulardr. Justinyen'in birleik imparatorluu iinde evrensel bir kiliseye sahip olma amacyla uygulamaya koyduu politikalar sonucunda Monofizitlere uygulanan bask iyice artm ve skenderiye Patrii Teodosiyos gibi olduka yksek rtbeli kilise adamlarnn iinde olduu bir liderler grubu yerlerinden srlm ve hapsedilmitir... Buna karn monofizit direni, Mezopotamya, Osrohone (Urfa merkezli ran Sasani blgesi) ve Kuzey Suriye'deki eitli yrelerle birlikte Msr'da da yaygnlamtr. Monofizit kiliselerin varln devam ettirmesinde, bu kiliselerde konuulan dillerin Asya'da Sryanice, Msr'da Kptice olmas, olduka etkili olmutur. Merkezi idarenin dili olan Yunanca'dan farkl olan bu dilleri bilmeyen devlet grevlileri bu blgelerde etkinlik kuramadklar gibi kiliselere ilikin bilgi toplamada da sklkla baarsz kalmlardr. 1 9 4 Romann (Bizans'n), uygulamaya koyduu tehcir ve bask politi108

kalarmm baarszlnda. Ermeni yazsnn icad, ncil'in Ermenice'ye evrilmesi ve kiliseler arasndaki atma etkili olmutur. 1 9 5 ran Sasani krallar, Roma nn nonofizit Hristiyanlarla bitmez tkenmez kavgalarn mutlulukla karladlar. Gvenilir, sadk yurttalar olarak, aforoz edilen Hristiyanlara imparatorlukta grevler verdiler...
196

Hristiyanl kabul etmeden nce Ermeni toplumunun dini, Sasaniler ile Ermeniler arasnda mterek bir din olan Zerdt diniydi. 1 9 7 Ermeniler aralarna Hristiyanln girmesi ile (M.S. 301) yava yava uzaklatlar. 1 9 8 Zerdtlkken Sasani hkmdarlar, bu ilk dnemde Hristiyanln, Erme-

niler arasna girmesinden rahatsz oldular. 1 9 9 M.S. 4 0 0 yllar ncesinde, Mesih'in yeryznde grnecei beklentisi kendini hissettirirken, dinleraras acmasz rekabet de kendini gsterir. Hem de en zayf yerden, Hristiyanlarn, ran'n ezeli dman Roma casusu olduklar iddiasyla... Suriye Arbella tarihesinde yle denmekteydi: "Ve onlar (Yahudiler ve Mariciler), onlara (byclere-Zerdt'lere) btn Hristiyanlarn Romallarn casusu olduunu akladlar. Ve mparatorlukta olup da, onlarn orada (Rona'da) olan kardelerine yazmadklar bir ey yoktu. Ayrca "onlar kraln kullarna yaz denilen bycl de retiyorlard."
200

Kraln cevab ok sert oldu; "Ve Zerdt dinine ve Mag'lara (Zerdt rahiplere) imparatorlukta yksek nianlar verildi. Ve tanrlar, "Su, ate ve yararl hayvanlar" imparatorlukta byk bir honutluk kazandlar. Ehrimen ve putlarn bana byk darbeler ve byk zararlar geldi. Ehrimen'in ve putlarn (yanl) retileri inanlmayacak hale getirildi ve imparatorluktan kayboldu. Yahudiler renliler edildi." (Yahudlar), Budistler (Nasra-N asr al
201

(amanlar),

Hindular

(Brahmanlar), Naza(Roma-Hristiy anlar),

Hristiyanlar),

Hristiyanlar

Vaftizciler ve Maniciler, imparatorlukta yok edildiler, bunlarn putlar tahrip

ran Sasani hkmdarlarndan Keyhsrev ve Ardeir, Ermenilerin eski dinlerine dnmesi iin binlercesini ran ilerine srdler. 2 0 2 Sasaniler, Ermenileri yeniden atee tapmaya mecbur edince, yaplan baskya daha fazla daya109

namayan Hristiyan Ermeniler isyan ederek Roma'ya snmak zorunda kaldlar. Bu ayaklanmay frsat bilen Zerdt din adamlar, imparatorluun snrlar ierisinde kalan Hristiyanlarn, Zerdt olmalarn mparator II. Yezdigerd'den talep etti. O da yaymlad fermanla 451 Austos ayma kadar, herkesin bir yl ierisinde Zerdtl kabul etmesini mecbur kld. Zerdtle dnmeyen Gregoryen Hristiyan yneticilerin bir ksm ldrld. 2 0 3 Dierleri ise kendilerini ve mensuplarn kurtarabilmek iin dinlerinden dndklerini akladlar. Bylece Zerdt klt, Gregoryen Hristiyanlarn ibadet ettii mabetlere yerleti ve dini pratikler olarak uygulanmaya baland . 2 0 4 Gnmzde de Gregoryen Ermenilerin Hristiyanlk anlaylarnda, Zerdtln izlerine rastlanr. Ermenileri dier Histiyanlardan ayran en nemli zelliklerinden biri de "kurban" kesmeleridir.
205

851-852 yllarnda, Abbasiler, Ermenistan' ele geirdiler. Abbasiler, hem Ermeni isyanlarn nlemek hem de Roma'ya (Bizans'a) kar, yeni bir siyasi yaplanma oluturdular. 2 0 6 Yeni siyasal yapda Ermeniler, bir dizi Hristiyan vasal beylik durumundayd. Aralarna birka Arap ileri karakolu sokulmutu. Baz Mslman beylerde, bu yeni devlete balanmt. Kralln bakenti "Ani" i d i . 2 0 7 1045 ylnda da Roma imparatoru 9. Konstantin, Aniyi ele geirerek Aot soyundan gelen krallarn hakimiyetine son vermitir. Romann kontrolunda ki Ani'ye, Trk aknlar 1036 ylndan itibaren artarak srmtr. 1064 ylnda Sultan Alparslan Ani'yi ele geirmitir. 1071 Malazgirt zaferiyle gelen Trk hakimiyeti sonucu, Dou Anadolu'nun sava blgesi olmaktan kmas, Ermenileri rahatlatt. 2 0 8 Ermeniler ve dier heretik Hristiyanlar, Roma'nn kym tehditinden uzak yaayacaklar, bin yllk bir bar dnemine kavutular. Ama bin yl sonrasnda saflarn deitirdiler, bir zamanlar kurtarclar olan Mslman Trkleri kendilerine kar katliam yapmakla suladlar. Fanatizmin ilac yoktu. 110

r^S-Kfh

Hal Seferleri... veya... Dou Sorunu...

1071 ylnda Roma (Bizans) ordusunun, Seluklulara yenilmesinin, Bat'da etkileri ar olacakt. Roma-Hristiyan dnyas bunu kabul edemezdi. Hal seferleri balayacakt. Onlara gre, Muhammed'e inananlar, Kk Asya'daki hakiki dinin mminlerini (Hristiyanlar) ldryorlar ve sa Mesih'in yurdu, Kutsal Topraklar kirletiyorlard. 2 0 9 Bu dnemde, Fransa'da soylu bir aileden gelen Lagery'li Odon uzun sren bir kanklk sonras 12 Mart 1088'de II. Urbanus adyla papa seildi. Papa II. Urbanus, 1095 ylnda Clermont Konsili'nde kilise-devlet ilikilerinin btnyle feodal bir yapya otunamas iin bir karar kard. 210 Ve yine bu konsilde, Dou'da kendilerine Seluklu Trkleri diyen yeni bir barbar rkn zulmettii, ldrd din kardelerine yardm eek zere Hristiyanlan silaha sanlmaya ard ve bylece I. Hal Seferi balad... Katlanlar, Hal seferlerini; isa'nn armhta ektii aclara katlarak onun mirass olmalann salayan bir tr Hac olarak gryorlard. Mslmanlar. sa'nn mirasna el koymu mtecavizlerdi. Onlann grevi, sa Mesih'in yaad Kutsal Topraklan, inanszlann murdarlndan korumakt. (Barber) ounluunu Frank valyeleriyle toprak sahiplerinin oluturduu I. Hal ordusu yaklak 4 bin atl ve 25 bin piyadeden meydana geliyordu. Bu ilk seferde pek ok zorluun, felaketin ardndan hayatta kalmay baaranlar g bela Kk Asya'y aarak Suriye'ye, oradan da Kuds'e ulamay baardlar. 7 Haziran 1099'da Kuds'e ulaan Hallar bir aylk bir kuatmadan sonra ehri Fatmiler'den alp Mslman ve Yahudi halk kltan geirdiler.211 Romallarn (Bizansllarn) zorla iskn siyaseti sonucunda Enneniler; Kk Asya'nn gneydousundaki Antakya'dan Frat nehrine uzanan dar bir kuaa (Kilikya'ya) yaylmlard.212 Kilikya; Toros da silsilelerinin evreledii, sradalara bitiik Suriye dzl idi. Farkl tanmlarda, Douda Frat'tan, Bat'da Antalya'ya kadar tarif edilebiliyordu Kilikya Ermenileri Hal Seferleri srasnda Hal ordulannm yannda yer aldlar. Romallara gre, Ermeniler teslise inanmayan Monofizit sapknlard. Kk Ennenistan'm Ermeni kilisesi, uzun bir dostane ilikiler srecinden 111

Filistin kylarn ele geiren Ha.:ur 11

iz1 .m ilk 20 ylnda, nce Kuds Krall-

'n, ardndan da Antakya Prenslii ni. Tr.peli Trablusam) Kontluu'u ve Edessa (Urfa) Konduu'nu kurdular. Antakva ve Gazze arasndaki btn ky ehirleri ele geirildi.- 14 Sarazenler'le (Mislmankii lc yanl bir tanmlamayla Hz. brahim'in ei Saradan olanlar, Hristiyanlk kartlar. Yahudiler gibi) evrili Kutsal Topraklarn srekli korunmas iin silahl glere ihtiya vard. lk sivil toplum kuruluu, (STK) Tapmak valyeleri, byle kuruldu... Kutsal Topraklar n koruyucular denilince ak-

Dimyat

la ilk olarak Templier ( Tapmak) valyeleri gelirdi. Hal Seferleri dneminde Kuds kral saraynn eski Kuds tapmana bakan blmnde, onlara yer vermiti. 1120 balannda Hristiyan haclar korumak amacyla kurulmu, dinsel ve askeri amal valye (atl svari) tarika idiler. Tarikat adn tapmaktan (tanple) ald. Onlar "sa'nn adn bile iitmemi kimseleri istedikleri gibi soyup, din adna kltan geirebiliyorlard"215 Ama bu arada kendileri arasnda ldrlenler olursa, onlan da "sa uruna ehit" ilan ediyorlard. valyeler, askeri disiplinle, blk blk toplanrlard. Yaralanm bile olsa hi bir biraderin izin almakszn birliini terk etmesine gz yumulmazd. Bunun tek istisnas "ola ki, bir Hristiyanm, bir Trk'n saldrsna uramasyd. Bu durumda valye onu kurtannaya gidebilirdi.216 " Gnmzde de sayg uyandran valyelik, ite byle bir eydi. 217 Gzel gnlerin sonu vard. Eyyubi hanedannn ilk hkmdan olan Slaheddin Eyyubi, 1186'da Kuds Krall'mn bir kervana saldrmas zerine Hal devletlerine sava at. 1187'de Kuds kral, Slaheddin karsnda byk bir yenilgiye urad. Slaheddin Eyyubi, kent halknn Kuds' terk etmesine izin verdi. Byk komutan Terricus, Hristiyanlk alemine ynelik mektubunda "Ah keder... dev bir kalabalk toplayan Trkler, bizim Hristiyan topraklanmz vahice istila etmeye baladlar. .. Tir'den Kuds'e ve Gazze'nin telerine yaylm durumdalar, tpk kanncalar gibi... " diye yazacakt. Terricus iin, daha da kts; Kral Henry'e gnderdii, Ocak 1188 tarihli mektupta anlattklanyd: Kuds dm. Slaheddin'in emriyle kutsal Ha yere indirilmi, iki gn boyunca halk tarafndan deneklerle paralanmak zere sokaklarda gezdirilmiti.
218

Tapmaklar 1243 ylnda, am'l Mslmanlarla anlaarak, Msrl Mslmanlara kar ortak cephe kurarlar, ittifakn bedeli olarak rdn nehrinin batsndaki tm topraklan geri alrlar, bir kez daha bayram sevinci yaarlar. "Melekler ve insanlar sevinsinler, btn Sarazenler kovuldu. Kutsal Kuds ehrinde artk sadece Hristiyanlar yayor, kilisenin kutlu kiilerince murdarlktan anndmlan, 56 senedir Tannnn adnn anlmad tm kutsal mekanlarda Tannya krler olsun ki her gn kutsal ayinler dzenleniyor. "
219

114

Eriha 9. falk Ludwig'in minyatrle kendisine ait bir atlyeyi grevlendirdi. seslendirtirlerdi. ekilde geni katlmt. bir paralellik Bu Atlye Eski Ahit'te Krallar, Yeu:

Zaferi Kitab geen kentinin Kral Zafer'i hazrlamak olaylar, ele ilahilerini amacyla 78 adet ou kez (7. geirilmesi zaferleri Paris'teki tam saytrenlerde allmadk ve 8.) arasnda (Tevrat) Kitabn Eriha blm)

bir Mezmurlar-llahiler Kutsal birinde 6.

grselletirdi.

minyatrlerden (Tevrat, bu cmert sanatlar

anlatlmtr. kurarak

iki Hal Seferi'ne ile Kraln almlard.

Atlyenin

minyatrle Eriha

iverenlerini

onurlandrmaya

115

Tapmaklar iin Kbns, 1190'dan itibaren ana s, 1291'den itibaren tarikatn karargh old. Tapmaklar Kbns adasn, ngiltere Kral Richard'tan satn almlard... Papa VII. Bonifatius, Temmuz 1295'de, Tapmaklann, Kbrs'ta da Kutsal imtiyazlannm aynsna sahip olduunu teyit etti.
220

Anadolu Seluklulan'na bal olarak varln srdnneyi baaran Kk Emenistan. Mool hakimiyeti ile birlikte Moollar'm (1247 ylnda) vasal oldu. Hallar asndan son bir mit, son bir proje, Kilikya'daki Kk Ermenistan'n, "kk geit" olarak elde tutulmasyd. Ne var ki, Tapmaklar ile Ermeniler arasnda ki yprauc anlamazlklar, iki taraf da tketmiti. Byk stad yaadklanndan edindii tecrbesiyle " kk geit" fikrine iddetle kar kt.
221

Hal Seferleri'nin sonuncusu 1254 ylnda biten 8. Hal Seferiydi.

222

Msr Memlkleri, 1260 ylnda Moollar blgede durdurdu ve 1266 ylnda Mool mttefiki Eneni devletini ykarak, Ermenilere ok ar bir bedel detti.
223

Tapmaklar iin zor gnler kapdayd, Kutsal Topraklarda tutunmak her geen gn daha da zorlayordu. 1291 ylnda, Msr Memlk-Trk Sultan Halil, sahildeki son mstahkem kaleyi Akka'y fetheder. 224 Tarikatn byk stad Jacques Molay, Papa'dan, " yrekleri Tanrinm yla aydnlanabilecek Fransa, ngiltere, Almanya, Sicilya, spanya krallann ve kkl bykl dier toprak sahiplerini (toprak baronlann) harekete geirerek, yeni bir byk sefer balatmasn ister. Ne var ki yeni bir Hal Seferi olamaz. 1302 ylnda Ruad adasndaki son Tapmaklar, Msr Memlkllan'na teslim olurlar. (Barber)

Kim byk gnah ilemiti de, Kutsal Topraklarda Tanrinm Krall kurulamamt? Katharclar'm kymndan tan 100 yl sonra, Hal Seferleri sonucu ele geirilen Kutsal Topraklarn elden kmas ancak Tanrinm byk gnah ileyenlere kar bir cezas olabilirdi. Avrupal krallar bu seferler iin ok harcama yapmlard... Tarikatn varlklan gz kamatmcyd. , , , 6 ,

Sulamalara gre, "Katharcln (Katharosuluun) bir dal olan bu sapknlk, Bogomilciler'in retileri ile Luciferciler dedii (aslnda byle bir mezhep hi olmad) bir mezhebin uygulamalannm birleimiydi. Tapmaklar iki tan tanyorlard. Biri semavi lemdeki stn varlkt.. Dieri ise maddi dnyay dzenleyen kt bir tamyd. Kt tann, Gksel Baba'nm bakaldrm byk oluydu, kk oul da sa Mesih'ti." 226 Bir dier sulamaya gre "valyeler sava sralannda daima kahramanca savamakla beraber, para ticareti yznden Mslmanlarla sk temas iindeydiler. Birounun Mslman dostlan vard; slam dinine ve ilmine kar ilgi duymaktaydlar, tarikatn "kaleler ardnda garip bir ezoterik (gizlemli) felsefeyle urat ve sapklk saylabilecek baz trenler dzenledii iddia ediliyordu." Engizisyon almaya balayacakt."
227

Hayatlann kurtarabilenlerin, "gizemli r-

gtlenmelerini gnmze kadar srdrdkleri ve gnmz kresel ekonomi-politikalarda sz sahibi olduklan" ska iddia edilir. 228 17. yzyln banda (1600-1630), Avrupa'da Kutsal Mezhep Savalarinda milyonlarca Hristiyan'n kan oluk oluk aktlm, nihayet Kuzey Almanya-Osnabrck'te ban imzalanmt. Hristiyanlann dayanlmaz aclanm unutabilmeleri iin yeni hedeflere ynelmeye ihtiyalan vard. Dman hazrd. Viyana nlerindeydi. Yeni Hal Seferleri iin nihayet daha iyi bir isim bulundu: Holy League-Kutsal Birlik. Papa 11. Innocentius, akllca vergilendirme ve tasarruf politikalannm yan sra Katolik devletlerden parasal destek salayarak boalm hazineyi doldurdu ve savalar iin Papalk hazinesinden milyonlarca scudo harcamaktan ekinmedi. 229 Bu ilk dnem (1683-1699) Karlofa Antlamasyla kesintiye urad ama son bulmad. 1920 ylndaki Sevr Andamas'na kadar srd. Kutsal Roma-Huristiyan topraklan terk edilemezdi. Gnmzde de Hristiyanlar, blgeyle balann srdrmektedirler. Hallann Kutsal valyelerinden Hospitaler'lere ait, Suriye Humus'taki nl vadi'deki Craix de Chavalier kalesi her yl yaz aylanm kapsayan byk kltr festivalinin odak noktasn olutunr. Dnyann drt bir yanma dalm Vadi Hristiyanlan orada buluurlar. (Austos 2007)
230

Hibir yaz tam olarak bitmez. Bu yazmn "Hal Seferlerini blmn" tamamla118

dm derken (Ocak 2009) araya bir am gezisi girdi... Dn yolunda am oto-gannda yol arkadam Faruk'la sohbetimize, kendiliinden katlan Muhammed Amraara'yla tanacaktm. Geleneksel Arap entarisini tamamlayan bandaki kefiyesiyle ve renkli gzleriyle etkileyici bir Arap olan Muhammed, rdnlyd. Hal savalarnn getii Yermuk nehrinin kenanndaki bakent Amman'n en byk airetindendi. evremizdeki merakl kalabala gre onun aireti, lkenin en eski ve en byk airetiydi. Sohbetimizin bir yerinde, renkli gzlerinin sebebi hikmetini soracak ve hayatmn en artc cevaplarndan birini alacaktm. "Ben Trk'm, Biz Trk'z" aknlma, rdn' tanyan dier yolcular aracaklar, Muhammed'in doru sylediine yemin edeceklerdi. Muhammed, sanki bin yl uzak kaldm kardeimdi. Uzun bir ayrlktan sonra kavuan, iki karde gibi kucaklatk. stanbul'a dner dnmez, Malcom Barber'in eserini bir kez daha gzden geirtim. Mslmanlarn karsnda savaan Hallar; ok farkl milletlerden olmalarna ramen, Mslmanlarn gznde "Frank-Firenk" savalard. Kl Arslan, madeddin Zengi, Slaheddin Eyyubi ve Msr Trk-Memlk Sultanlarnn emrinde Hallarla savaanlar ise Hallar'm gznde "Trk" savalard. Zaten ayn tarafta olmak, ayn kutsala inanmak, ayn duygulan youn olarak yaamak, birlikte zafer kazanmak, birlikte malup olmak, ayn ulustan olmak deil miydi?... Malcolm Barber'in eserinden rnekler, bu savma destek olabilirdi; Trk svarilerinin saldrlarna maruz kar koymak gt, nk Batl valyeler, bunlarn eyer zerinde saldrp hzla dv alanndan ekilme becerilerine tamamen yabancydlar. Trkler "kann tadn alnca daha da vahileen hayvanlar gibi" Hallar'm zaaflarn grdke hepten yrtclayorlard. Ordu Ocak 1148'de byk bir bozguna urad.
231

Trkler, bizim Hristiyan topraklanmz vahice istila etmeye baladlar, 1188 yl... Kutsal ha ve kral ele geirdiler, ve adamlarmz ldrdler.
232

Kral Richard' Kuds'e yrmekten vazgeirdiler. nk eer ehri kuatsalard ve Slaheddin ile etrafnda saf tutanlara kar var gleriyle hcuma geselerdi, arka119

r/C^s-K)o

larmda, ok da uzakta olmayan dalarda bulunan Trk ordusu kuatmaclara ani saldn dzenleyecekti.-33 Trkler, yangnn kendi kendilerini snmesini bekleyecek deillerdi, harl alevlerin arasndan geip hcum ettiler... Bilesiniz ki. Tapmaklann gerisinde, toprak grnmeyecek lde onlann oklanyla kaplanmt. 234 1261'de Tapmaklar, Moollardan kurtulan Trkmen kabilelere hcum ettiler, ama ylesine sert bir direnle karlatlar ki, adamlannm ounu kaybettiler. Velhasl Hallar her yerde Trkleri gryorlard.
235

Hulag Reideddin Cami-t

4 r

Han'n Tevarih

Badat' / Fransa

Kuatmas Ulusal Ktphanesi

t .120

Moollar Anadolu'da...
Avrupal Hristiyanlar, Trkler i Kutsal Roma topraklarn karmak iin sefer zerine sefer dzenlerken Cengiz Han'n Moollar da yola kmt. nne katt Trkmenler, Anadolu'ya doru kayorlard. Anadolu yangn yerine dnmt. Fazlullah Hunci sfahani'nin, Mool'lar ve onlarn nnden Anadolu'ya giren Ouz-Trkmenler iin "Cengiz Han'n aknlar nnden kaan Ouz'un oullar ve torunlar, kaan Saba halk gibi yle kap yeryznn drt bir yanma dalmlar, her bir airet bir keye, her soy bir blgeve gitmiti. " d e r . 2 3 6 Bizansl tarihi Nicephorus Grigoras; "Moollar Trkleri (Seluklular) kovalarken, onlarda Rumlar kovalyorlard. Onlar. Moollar'm nnden kadn gibi katklar halde, Rumlara kendilerini o, oranda erkek gsterdiler. Bylece Moollarn bu lkeyi istilas, onlar iin bir felaketin ve talihsizliin sebebi olmad." d e r . 2 3 7 phesiz her ger Ouz-Trkmen boyunun, Moollar karsndaki durumu ayn deildi. Bazlar topraklarn korumak isterken, dierleri sava ganimetine katlmak iin can atyordu. Srler, yaamlar iin vazgeilmezdi. Savalar ise zenginliin ve beyliin yolunu ayordu. Ataniyazov, Moollara gnll katlan ve bu sayede ok nem kazanan Ouz- Karluklara dikkat e k e r . 2 3 8 1231 ylnda Harezm ah Celaleddin'i takip eden Moollar Anadolu'ya girdiler. 1232 ylnda Anadolu Seluklular ve Moollar arasnda balayan inili kl temaslar 4 Temmuz 1243'te Kseda savama sebep oldu ve Anadolu, ran Mool-llhanl hakimiyetine girdi. 2 3 9 Gazan Han (1295-1304) ve Muhammed Hdabende Olcaytu'dan (1304 -1316) itibaren, On iki (12) mam , ,,
12]

iiliinin benimsenmesi ve Ali soyuna zg kavramlar, halkn inanlarnda yerini salamlatrd. Snni evreler de Ali sevgisinden etkilendi ve benimsedi. Trkler, bu sentezin iindeydiler. 2 4 0 Badat'n Moollar tarafndan fethiyle Halifelik makam kalkmt. Halifelikle birlikte halifeliin onaylad meruiyet imkan da ortadan kalkmt. Ger uluslarn Cengiz Han Yasas ile tslami meruiyetin, sentezi kanlmaz grnyordu. Nahcevani eserinde; Mool Celayirli Sultan eyh veys hakknda "Cengiz Han devletinin dirilticisi... Peygamberin Kutsal Yasas'nn sancaklarnn yeniden almasn salayan, ki alemin efendisinin destei zerinde olan" sylemiyle, onun tahtnn meruluunu ilan etti.241

Yzyln sonunda, 1308 ylnda Mool basksnn zayflamas ve Anadolu Seluklu devletinin sona ermesiyle, u ve snrlarda yerlemi Trkmen beyleri, bamszlklarn kazanm, byk kk birok beylik kurulmutur. Bunlar Alaiye Beylii, Aydnoullar Beylii, Candaroullar Beylii / Isfendiyaroullar, Dulkadroullar, Eretna Devleti, Erefoullar Beylii, Germiyanoullar Beylii, Hamidoullar Beylii, Kad Burhanettin Devleti, Karamanoullar Beylii, Karesioullar Beylii, Ladik Beylii veya nanoullar, Menteeoullar, Pervaneoullar, Ramazanoullar Beylii, Sahip Ataoullar Beylii, Saruhanollar Beylii, Taceddinoullar Beylii, Osmanoullar Beylii'dir.
242

Togan'a gre, son Iran-Mool-lllanl hkmdar Ebu Said'in lm srasnda (l. 1336) bn Fadlullah al-Umari; biri Anadolulu, dieri Cenevizli iki ravi'nin rivayetine gre Anadolu u beyliklerinin askeri gleri hakknda ayrntl liste verir. Savalarn toplam 6 5 0 . 0 0 0 kiiye ulayordu. Ordunun yaklak yars atl svariydi. 2 4 3 Anadolu'da byk bir askeri g birikmiti. atma kanlmazd. Dou ve Bat'nm byk hkmdar Efrasiyab'm haberleri btn corafyaya yaylmt. O, yola kmt. nce o beklenecekti.

Timur,
Dnya'y Fethetmek in Yola kyor...
Cengiz Han lmnden nce topraklarn oullar arasnda paylatrmt. Byk olu Cuci'ye Yenisey Irma ile Aral Gl'nn batsndaki topraklar, ikinci olu aatay'a Kagar topraklaryla Maverannehir'in ( eyhim ve Ceyhun'un bereketli topraklarnn) byk blmn, nc olu gedey'e Moolistan'n bat kesimiyle Tarbagatay blgesini, en kk olu Toluy'a Moolistan'n dou kesimini vermiti. 1229'da toplanan Mool kurultaynda Cengiz'in en sevdii olu gedey, byk han (kaan) seildi. 2 4 4 Cengiz Han'n, oullarna paylatrd lkelerden, aatay adndaki merkezi krallktaki Trk-Moollar, dier Cengiz Han mirass devletin arasnda skp kalmt. Zafername'nin iaret ettii zere, Timur dneminin Trkistanl Trklerinin kannda askeri bir disiplin vard. Buyruk verilmeksizin saflar kuruluyor, davul ve boru alnmakszn buyruklar tahmin ediliyordu. 200 yldr acmaszca uygulanan "Cengiz Han yasas" sayesinde gen adamlar harp sanatna iyice almlard. Timur'un Sibirya klar veya Hindistan scaklar iindeki seferleri bunun parlak bir delilidir... Nihayet etraflarndaki engeller anszn yklmlard. Trkistanllar Bat'da durduracak ran Hanl yoktu. D halinde Altn Ordu Hanl onlarn kuzeybat da genilemesinin nn kapatamazd. knt iinde ki bir Moolistan, Gobi'ye doru ilerlemesine engel olamazd. Hindistan-Delhi Sultanl, onlara kar kamayacak durumdayd. Timur'un Trkistanllar, btn bu ynlere doru atldlar. Sra onlara gelmiti. 2 4 5 Gerliini unutmam ehirli bir Trk, Cengiz Han'n yaratt Dnya Kralln yeniden kurmay bir kez daha deneyecekti. Cengiz Han, dnyay oullar arasnda paylatrmt. 123 Torunlarndan Kubilay (1215-1294) onun ryasn devam ettirmi, in lkesini fethetmi, in tahtna otur-

mutu. Orta Asya bozkrlarnda yaayan btn halklar iin Dnya imparatorluunun merkezi ancak Mool yurdundaki Karakurum veya Hanbalk'taki (gnmz Pekin) mparatorluk saray olabilirdi. Oradaki imparator, Byk Han'd. Dierleri l-Han' idi. Mool Hulag Han, ran merkezli byk imparatorluun l-Han' olmay onurla kabullenmiti.. Timur, Byk Hanla ok yakn olduunu hissediyordu. Timur, nce douya Bozkra doru gidecek anayurt'u fethedecekti. Anayurt'taki ger savalarn destei olmadan, dnyann efendisi olunamazd. Cengiz Han' m miras olarak Cuci'ye braklan Altm-Ordu (Orda) Hanl dalmak zereydi. Cuci'nin lmnden sonra topraklar iki olu arasnda blnmt. Doudaki topraklar olu Orda'ya verildi ve Gk-Orda adn ald. Batdaki topraklar ise ikinci olu Batu Han'a verildi ve nce Ak-Orda claha sonra da Altm-Orda adn ald. "Orda" ordu olarak da bilinir, szck anlamyla sava kabileyi iaret eder. Cengiz Han soyundan gelen hkmdarlarn "orda hanlar" unvan tamalar, terimin bu zgn anlamyla kullanmna rnektir. Batu Han'n kurduu Altn Orda Devleti zamanla glenen Moskova Byk Knezlii karsnda gerilemeye balad. Altn Orda kuvvetleri, Kalikovo arpmasnda Rus prensleri karsnda yenildi. Cuci'nin byk olu Toktam ona sndnda, Timur, Altm-Orda Hanln, kendisi iin yrtecek bir oula kavutuu iin sevinmiti. Timur'dan destek gren Toktam Han, Altn Orda Devletini yeniden toparlamay baard. Moskova'ya kadar btn topraklar fethetti ve Kalikovo'ya misilleme olarak Moskova'y yakp ykt (1382).246 Batda Hristiyanlara kar parlak zaferlerlerle kendinden sz ettiren Osmanllar, Cengiz Han'n mirasnn en batdaki il'i olabilirdi. ran zerinden Msr'a kadar uzanan topraklar fethederken, Osmanl Sultan Bayezid'ten bir olunu yanma gndermesini isteyecek ve bir Hilat (hkmdarlk giysisi) gnderecekti. Bylece onu, yenilmez ordularyla destekleyecek, onun zaferlerine zafer katacakt. Sonra da in fethedilecek, Cengiz Han'n mparatorluu yeniden kurulacakt. Yukarda tek bir Gk Tengri olduu gibi yerin de tek bir sahibi olacakt. Tkenmeyen bir enerjisi ve hayalleri vard. Toktam'm da benzer hayalleri olmalyd. O ran'da iken, "Dnya Bakenti" olmaya en ok yakan ehre, Timur'un surlarnn _ 124

Timur'un,

1396'da

Semerkand'a

Dns

Kutlamalar Mzesi

Zafername / Herat

1529 / Glistan Saray

125

glgesinde, dnya krallnn havailerini kurduu taht merkezi Seerkand'a, Toktam Han yryordu. Toktam Hanla yollar birlememek zere ayrlacakt. Uzun ve ypratc bir sava srdren yetenekli Toktam, onun hayallerinin gereklemesini geciktirecekti.
247

Dnyann dzenini belirleme hakk Timur'un olmalyd. 1398'de kt Hindistan seferinden byk bir servetle dndkten sonra yeni seferlere giriti. Msra kadar btn topraklar fethe ktnda, kt bir haber de bal'dan geldi... Timur'un en son istedii ey, Islamm bayran en batda dalgalandran Bayezid'le savamakt. Osmanl ne yapyordu? Osmanl, ran'n Anadolu uzantsndaki topraklarn, kendi topraklarna katyordu. stanbul'dan Endls'e kadar btn topraklar fethedilmeyi beklerken, Bayezid Han yzn douya dnmt. Bayezid Han Srp lkesini ele geirdiinde, kraln kz kardei saraya gelin gelmiti. Srp gelinden nce iki meclisi olmayan Osmanl'nn ban, Douya dndren neydi? ( A k p a a z a d e ) 2 4 8 Bayezid Han, askeri gcn yoracak, tketecek Anadolu'nun fethine niye ncelik vermiti? Kendi soyundan kardelerine hkmetme arzusunun sebebi ne olabilirdi? Oru Bey'in kaytlar gerein bir ifadesi olabilirmiydi? "Orhan Gazi'den beri Hac Bekta- Veli el-Horasani'den getirtilip giyilen ak brk (balk) sayesinde padiahlar ve beyler ve beyoullar, uluca (yce, yksek, elit) arkadalarn bilerek tanrlard (tanrlard). Birbirlerine hrmet ederlerdi. Yldrm Bayezid Han zamanna dek kardein kardei ldrmesi yok idi. " (Oru Be)
249

Neri'nin anlatmna gre, Bayezid, Rum (Anadolu-Tiirk) beylerinin elinden topraklarn almt. Her biri bir yolunu bulup Timur'un huzuruna ulamt. ( N e r i ) 2 5 0 Timur'un harekt ile topraklarn yitiren Celyirli hkmdar Ahmed ile Karakoyunlu hkmdar Kara Yusuf, Osmanl padiah Yldrm Bayezid'e snmlard. Msr hedefi ile yola km olan Timur, Sivas ve Erzincan'n Osmanl'nn eline getiini renince ynn deitirdi. Blge, yzyllardr ran topra olarak grlyordu. Timur, ran hkmdaryd. Anadolu'ya girecek, top126

Ankara

Sava'nda Teslim Alnan Bayezid, Timur'un Huzurunda Zafernamc / Herat 1529/ Glistan Saray Mzesi

raklarm geri alacak, Msr seferine devam edecekti. Timur Msr seferi srasnda, Bayezid'in, kendisine kar hata yapmamasn ok istemi olmalyd. am'a kadar topraklar Msr'n elinden almasna ramen, Roma (Rum) bakentinden bekledii cevap gelmedi. Bayezid, kendisine sman hkmdarlar da teslim etmiyordu. Kanlmaz atma Ankara nlerinde oldu. Osmanl saflarmdaki Anadolu beylerinin eski askerleri ve Hristiyanlardan devirilen kul ordusunun, Timur'un yenilmez ordusunun karsndayd. Timur'un yannda beylerini gren Trkmenler, saflarn deitirdiler. 20 Temmuz 1402'de kahramanca dven Bayezid'in ele geirilmesiyle sava son buldu. Bayezid'e hayallerini bir kez daha aan - 127 -

Timur, bekledii cevab alamamt. Bayezid'in krlan gururu, yaamn anlamsz hale getirmiti, kendisine kar acmasz olan hayata bir ka ay daha dayand ve nihayet 8 Mart 1403'de gzlerini kapad. Timur, ona kar son grevini saygyla yerine getirerek. Bayezid'in, Bursa Muradiye Cami'sine gmlmesini salad. Timur, Anadolu Ege kylarndaki ve znik'teki uzun yllardr fethedilemeyen son Hristiyan ehirlerini fethedip, Anadolu topraklarna katt. Karaman, Germiyan, Aydn, Saruhan, Mentee ve Hamidoullar'na beylikleri iade etti. Bylece Erzincan'dan Mente'e, doudan batya btn beylikler yeniden kuruldu. Avrupa Hristiyan dnyas, Osmanl karsnda ok nemli bir 50 yllk sre kazanmt. spanya'daki Endls islam medeniyetini zor gnler bekliyordu.

Timur'un olu ahruh ve Bayezid'in olu Mehmet elebi'nin mektupla malarn da grld gibi Osmanl, Timuriler'in yksek hakimiyetini tand. Mehmed elebi, Timur adna sikke bastrd. II. Murad'ta, ahruh'un lmne kadar (1405-1447), ona saygsn eksik etmedi. 2 5 1 Timur'un hayallerine, mr yetmiyordu. Bir daha batya dnemedi. 69 yandayd. in'i fethetmeliydi. 19 Ocak 1405'de in'e yolculuunda, Cengiz Han gibi o'da Gk Tengrisi'yle bulutu. Gerler, son byk cihangirlerini kaybetmilerdi. "Dnya, iki hkmdarn sahip olabilecei kadar deerli ve byk deildi. Tanr nasl bir ise, Sultan da bir tane olmalyd." 2 5 2 Bir daha hi bir ger lider, Gk Tanr'nm sonsuz krlarnin tamam zerinde hkm srmeyi hayal edemeyecekti. Yerleikler, top denilen yeni bir silah kefetmilerdi. Tarihin yn deiiyordu. Artk Tevrat'ta yazd gibi ifti Kabillerin (Kainlerin / Tevrat), oban Habilleri ldrebilmesinin yolu almt. phesiz deiim birdenbire olmayacakt. Ger kahramanlar, bir mddet daha Gk Tanr'nn sonsuz krlarnda atlarn koturabileceklercli. Timur, Cengiz Han Yasas ile slamiyeti uzlatrm, ehirli bir Trk ve bir Mooldu. Halk inanlarna ve onlarn nderlerine her zaman sayg gster128

Timur'un

Trbesi-Semerkand

miti. Semerkand'ta manevi hocas Seyyicl Baraka iin yaptrd trbe'de hocasnn ayaklar dibinde son uykusuna ekildi. Dnyaya smayan hkmdar, hocasnn ayak ucuna sacakt. 2 5 3 ok sevdii oullar da ondan ayr kalamazlard. ahruh, Ulu Bey, Miran ah, Muhammed Sultan'da yanna gmldler. 2 5 4 129

Trkler. Moollar, Tatarlar Bir Halkn Farkl Grnmleri...

"...btn Sonbaharda bozkrn hayat otu, boyunca tek en mkemmel kitap okumaz, olduundan at yaldr. havas vardr. arr ve uzaklara giderdi. bo yere boaltlmazd. bilindiinden

fakat avda ok mahir olup,

kurnaz, akll ve gzpektir.

Drtnala kotuunda ne kibirli Islk alan krbac Kuvvetlice iki Gl Islk aldktan sonra doan'n vurulan

kar'a vurur veya yaldzl sadak'nda tnlard. hibir zaman iyi

bir gayret sonucu gerilen yay alan oklaryla

kular yerlere dklrd. ile eilirdi."

255

Gobi'de kahramanl ve sava tabiat herkes nnde sayg air Li Tai-po

130

skit, Hun, Gktrk ve Moollarn kltr durumu ve yaam tarz bakmndan benzerliklerini grdmzde amamalyz. Bu gruplar arasnda birok trenin ortak olduunu grmekteyiz. Ayn yaam koullar, skitler'e ve Hunlar'a ayn zm yollarn getirmiti. rnein, Hun atl okusu gibi skit atl okusu da Akdenizlinin veya inli'nin entarisi yerine, pantolon ve izme, hatta zengi kullanyordu. skit ve Hun topluluklarnn benzerliini salayan, her ikisinin de ayn kltr alannda ve ayn corafyada yaam olmalardr.
256

Moollar, kendilerini Trk kabul ediyorlard. Cengiz Han, Gktrklerin ato kolundand. Ailesi Bregin'ler, Gktrk hkmdarlar ve Aina (Aina, Aseta) soyundandlar. Bozkrlarn profesrleri Uygurlar, Cengiz Han'n kaytlarn yazya geiriyorlar, ocuklarna retmenlik yapyorlard. 2 5 7 Moollar kukusuz sayca ok azdlar. Cengiz Han byk lkesini oullar arasnda paylatrrken, Mool askerlerini de paylatrd. Ne var ki, Mool savalarn toplam says ancak 129. 00 kii i d i . 2 5 8 Gerek Cengiz Han ve gerekse Moolistan'dan kp Trkler arasnda Trkleen Moollar, Trk hkmdarlar olarak kabul edebiliriz. alar boyunca az sayda olan fetihi ger boylar, daha geni olan toplum tarafndan zmsenmitir. Yerli nfusa karmamak iin "Yasak ehir" ina etseler bile... Msr'da Araplar arasnda Araplam, in'de inlilemi, Hindistan'da Hintlile, _ _ 131

mi, Trk boylar g i b i . . . - 5 9 Ibn al-Athir, "Bu Trkler, milliyet ve cinsiyetleri dolaysyla Tatarlara eilim gsterdiler. " demitir. Bozkr kardeliini, Moollar kendi siyasetleri yolunda kullanmlardr... Moollarn, Badat muhafz olan Harezm'li (vani Kang'l) Sultancuk'a "Sen de biz de ayn milletteniz, niye Araplar iin harp edersin." diyerek, onu kendi taraflarna ektiklerinden bahsedilir.- 6 0 Moollardan nce Mslman ve Fars deerlerin koruyuculuunu stlenen ran ve Anadolu Selukileri'nde youn Fars etkisinin olduu aktr. Gnmz Fars dnyas onlara ok ey borludur. Trkler, Seluklu ve Harezmli beylerinin ynetiminde hzla Farslayorlard. Moollar'n dnyay fethetmek iin tarih sahnesine ktklarnda az sayda olan nfuslar, savalarda daha da azalmt. Moollarla birlikte gebe Trkmen boylar da nem kazanmt. Ortak yaam biimleri, birbiriyle ilikili dilleri, eski gelenekleri ve dier benzer kltrel etkenler, sonunda Moollarn "Trk biiminde slamlamasna yol amt." Moollar m fetihleri, yrenin Moollamasma deil Trklemesine sebep oluyordu. Rusya'claki Tatarlar denilen halklar, Moollar'n kurduklar Altn Ordu devletinin yklmasndan gnmze kadar hal yalnz Trke konumaktadrlar. Anadolu Selukileri ykldnda Karaman'da kurulan gl Trkmen devletinde, Trke ilk kez resmi dil olarak ilan edildi. 2 6 1 Roux'un, Mool-Trk ilikisi hakknda ki saptamalar nettir; Timur ve oullarnn; Moollarn, bir Trk kabilesinden baka bir ey olmadn ve Cengiz Han ailesi ile aralarnda bir iliki olduunu gstermek iin bavurduklar yntem son derece belirgindir. Mool etnik ve dilbilimsel olgusunun yok saylmasna, Moollarn, pek bir itiraz olmamt. Bu dncenin ran Mool-lhanl veziri, tarihi Reideddin tarafndan da srarla dile getirildiini gryoruz. Reideddin, Moolistan ve Sibirya'daki Mool rk ile Trk rknn, iki ayr rk olmadn sadece bir tek rk olduunu ve bunun Trk rk olduunu, "Mool" achnm yeni bir bulu olduunu kesin olarak, tekrar tekrar syler. Bizce bu yanl deildir. "Bu gn Mool ad verilen uluslar, ilk ada bu acl tamyorlard ve bu ad, onlarn dneminden son-

ra uydurulmutu... Bugn dahi Mool adl uluslar, Trk uluslarndan biridir. Moollarn elde ettii g ve hret nedeniyle teki Trk boylar da o ad benimsedi. Ayn nedenle daha nce ayn boylara Tatar adn benimsemiti. Tatarlar da Trklerin en nl kollarndan biridir. (Rooc)262

Reideddin'in Cami't Tevarih (1248 yl) adl nl eserinden esinlenen Yazcolu'nun Seluknaue'si, Gn Oullar'nm ayn kavim olduunun, ilk elden tandr. Roux'a ilham vermi olmaldr. "Trkler'in ounluuna (Etrak'n ekserine ) imdi Mool derler. Nitekim, bundan nceki zamanda Tatarlar
263

galip-idiler,

onlarn

cmlesine

(tamamna) Tatar derlerdi."

Moollar ve ardllar da, kendi ecerelerini Ouz Han ve Ergenekon destanlarna balamaktan onur duydular. 2 6 4 Timur'da bu denklemin iindeydi. Trk't, Tatar'd, Mool'du ve Mslmand. ki dnyann, Dounun ve Batnn efendisiydi. O; Efrasiyab't yani Alp-er Tunga i d i . 2 6 5

Trk Hakan Efrasiyap

(Alp-er Tmga) ve Damad Siyavu'un Av Sahnesi /

ahname-i ah smail / Rza Abbas Mzesi - 1576

133

cyc^^Sh

Osmanllar Kay m? Tatar m? Kpak m? Mool mu?

Osmanl'larn atas Sleyman ah. Azerbaycan'dan 50.000 Tatar'la hareket ederek, Cezire blgesinden (Gneydou Anadolu'dan), Roma (Rum) diyarna geecekti. (Akpaazade, Oru Be)
266

Ne var ki Sleyman ah, Frat nehrini geer-

ken, nehrin sularna yenik dt. Beylerini kaybeden Tatar askerleri ne yapacaklarn bilemeyip, dalmlard. Oru Be, bu Tatar beyleri arasnda OuzTrkmen boylar olan -oklar ve Boz-oklar'dan sz eder.
267

Osmanl ve Tatar ilikisine, Gumilev de dikkat eker. Gumilev'e gre, 10. yzylda Asya bozkrlarnda bagsteren kuraklk ve ktlk, gerleri batya doru hareketlendirmiti. Bu ger boylar arasnda Bayatlar ve Bayndrlarn yannda Mool-Siyenpi orijinli Kay boylar da yer alm olmalyd. 268 Mool askeri karargh ehri ve Moollar'm bat bakenti olan Azerbaycan'da, byk bir Mool askeri gc birikmiti. Blge ayn zamanda Kpak yaylm blgesiydi. 269 Ahincanov, "Kpaklar" adl eserinde Kaylan, Mool Kpaklar (Polevesler, Peenekler, Kumanlar, Sanlar, Sarnlar) arasnda gsterir. yle grnyor ki, uzun ortak tarihlerinin bir sonucu olarak, Trke'de buluan ger halklar, Uygur Atalar'm yazya geirerek unutulmasn nledii efsane ve destanlar benimsediler ve Ouz Ata'nm oullar arasnda yer almaktan, onur duydular.
270

Paul Wittek ve Fuat Kprl'den destek alan Faruk Smer'e gre de, Osmanl ve Kay ilikisi ok zayftr. Roma imparatorlar olmakla vnen Osmanllara, 24 Ouz-Trkme boyundan biri olmak nemli grnmemi olmaldr. Osmanl'nn dou'sunda Ouz-Trkmen-Baymdr Hanlar'nm gl Akkoyunlu devleti vard. Anadolu Beylerinin ve Trkmenlerinin gznde meruiyet ihtiyac duyan Osmanl, Kay boyundan olduunu hatrlamt. Akkoyunlu-Baymdr Hanlarna kar Osmanl'nn Kay balants, Sultan II. Murad (1421-1451) dneminde nem kazanmt. Akkoyunlu (ve dier Anadolu Trkmen beyliklerinin) topraklar, Osmanl'nn eline getiinde, soy balants nemini kaybetmiti. 16. yzyldan sonra Kay balantsn unutan Osmanl, ancak II. Abdulhamid zamannda Kay akrabalarn yeniden hatrlad, (bkz. s.268, Karakeililer) 134
27'

C^/T^-KSO

Dada Safevi

Bayrda Prensi

Krtler Gibi Sultan

Yaayan Mirza Galerisi,

GebelerinKoleksiyonu, Washington,

Yaamndan Mehed-ran ABD

Bir Sahne 1556-1565

brahim

Freer Sanat

135

Karakoyunlu

Cihanah'n Gk

Cami'si-

Giri

(Ta)

Kaps

/ Tebriz

Halep'teki arpmada ylesine baar gsterdiler ki Timur, Kara Osman'n en byk olu brahim'i 1394'te Artukoullar'nm elinden ald Diyarbekir ehriyle dllendirdi. Diyar-bekir, tarihi Cezire ( Frat - Dicle aras) topraklaryd. En son Hulag Han, ynetim merkezi Musul olan Diyarbekir vilayetini oluturmutu. 1467'de Uzun Hasan'm Tebriz'i fethine kadar (1467), Diyar-bekir, Akkoyunlular'm bakenti o l d u . - 7 8 Akkoyunlu askeri kuvvetlerinin ana gvdesini konfedere airetler oluturmasna karn, bu kuvvetler ger ve yar ger gruplardan devirilen, sultan tarafndan eitilen, ondan maa alan ama airetin gc saylmayan hassa kuvvetleriyle dengelenmiti. Yksek dzeyli airet reislerinin de ok daha kk lekte olmakla birlikte, benzeri silahl bir hassa ordusu vard.- 7 9 Karakoyunlularla Timuriler arasndaki sre giden savalar, taraflar arasnda bir denge oluturmu gibi grnyordu. Kuzey ran'daki Damgan- Rey arasndaki Semnan ehri aatay-Timur devleti ile ile Karakoyunlu topraklar arasnda snr kabul edilmiti. (1458 yl) Blgede gerek bir hkmdardan bahsedildiinde Karakoyunlu Kara Yusuf Bey'in olu Cihanah anlalrd. Tebrizde'ki Gk Cami, Karakoyunlu 138

mparatorluunun

grkeminin

gnmze

ulaan

esiz

rneidir.

Cihanah Gk Cami nin bir kesindeki caminin grkemine tezat mtevazi istirahatghmda ziyaretilerinin dualarm beklemektedir. Camiye komu mzenin kaps ve bahesindeki ko (koyun) heykelleri ve Azerbaycan yaylalarmdaki karakoyun srleri, uzak gemii gezginlere srekli hatrlatrlar. Gnmz Erdebil ili snrlar iinde kalan kutlu Savalan da eteklerinde srlerini, gururla gden ve azn, bizimle paylaan Trkmen-ahseven Hac Kudetullah Neiri (bkzFoto s.239) ile gezindiimiz (dolandmz) corafyann snrlar ve zaman dilimi, ksa ve scak sohbetimize samayacak denli geniti. (Mays 2009) Karakoyunlu Cihanah'la, Akkoyunlu Uzun Hasan m karlamas kanlmazd. Uzun Hasan, onunla bir sava gze alamazd. Sava alanlarnda "asla yenilmez, yenilgiyi kabul etmez." Cihanah' alt etmenin bir volu olmalyd. Karakoyunlu Cihanah, 1467'de Akkoyunlularm zerine. Divarbekir'e sefere kmt. Fakat 11 Kasn 1467'de Mu ve Erzincan arasnda Ki'da, Akkoyunlu-Uzun Hasan tarafndan pusuya drlerek, olduri d. Bu felaketten sonra Karakoyunlu topraklar, Akkoyunlularm eline ge*:ti. Karaba, Mahmud-Abad'ta son Timur'lu hkmdar Ebu Said'in de Uzun Hasan'm eline dmesiyle btn Bat ran, Akkoyunlu topra oldu Uzun Hasan (1469-1478), Tebriz, Badat, iraz, sfahan, Sultaniye, Rey. hatta Kirman'm tartmasz efendisi olarak, dnyaya ran hkmdar olduunu kabul ettirdi. Akkoyunlular, 1502'de Safeviler'in ortaya kma kadar lkeye hakim oldular. - 8 0 Dnem siyasal dnce alannda byk bir deney ayd. Snni kuramlarn "Cengiz Han Yasas" ile badatrlma gayretleri, "ii-12 mam" ve Snni "nsan- Kamil" kavramlar, slami felsefi tartmalarda youn olarak sryordu. Btn bu kavramlarla, Akkoyunlu Uzun Hasan'm kiiliinde, "Trk-ran-Snni-Sufi" sentezi gerekleecekti. Devvani'nin satrlaryla, O "Allah'n glgesi, Allah'n halifesi ve Allah'n elisi olan Peygamberin desteini..." almt.- 8 1 Safeviler (Ceyd, Haydar, ah smail), bu kuramsal 139 zemin zerinde kendi ii kuramlarn gelitirdiler.

c^r-'-K^b

Karakoyunlu 19.yzylda, depremde ar

Cihanah'a ait tahribata

Gk

Cami mavi

/ Tebriz inileriyle nl caminin

urayan

restorasyonu

halen

devam

etmektedir.

Mays

2009

Ouzname'ye gre; Bayndr Han, Muhammed Peygamberden haberdar olduunda, yeni dini renmek zere Hicaz'a kii gnderir. Bu kiiler Ouz yurduna geri dnerken yanlarnda Selman- Farisi'yi getirirler. Ouzlar slam benimserler. Selman- Farisi, Dede Korkut'u Ouzlara manevi nder olarak tayin e d e r . 2 8 2 Ouz-Baymdr Hanlar olan Akkoyunlular; Suriye, Azerbaycan topraklarnda ki bamsz Trkmenlerin balln talep edeceklerdi. Daha 1426'da Bat Anadolu airetlerince, Akkoyunlu mparatorluunun esnek konfedere yaps, Osmanl'nn merkezi devleti karsnda ekici bir alternatifti.
283

15. yzylda Osmanl devletinin genile-

mesiyle yurtlarndan olan Anadolu beyleri sk sk douya doru ekilip, Akkoyunlu konfederasyonuna katlyorlard. 2 8 4 Osmanllar, Akkoyunlularn, Bayndr Han soyundan geldiklerini genellikle kabullendiler...
285

.. *. % t lar Ykan Toplar, Savalarn Ynn Deitiriyor

Akpaazade, andarl Halil Paann olu Ali Paa'dan "onun zamannda danimend (danman) ok oldu. Osmanl'da salam soy brakmad" diye yaknr.
286

Osmanl'daki yeni dzen Trkmenlere yabancyd. "Cengiz Han Yasas" kalkmt. Artk balarnda beyleri, emirleri olmayacakt. Kendilerini ynetim dnda tutan dzeni reddeden Trkmenler; Timur ordusunda ki beylerini grdklerinde, kar tarafa gemekte tereddt etmemilerdi. "Bayezid Han, kap halkyla ba baa kalmt."
287

Bat ynndeki seferlerde zaferler salayan ordu yaplanmas, dou v-

nnde geerli olmuyordu. Douda saf kan savalar ve onlar koruvan Ban dzlklerinden farkl bir corafi yap vard. Stefan Lazarevi komutasndaki Hristivan devirme birlikler, sava bir ara kazanma noktasna kadar getirmiler, ordugh: son ana kadar iyi savunmulard. Savan kaderi belli olduunda, sadrazam ve ehzadeyi sava alanndan karmay da baarmlard. Bu sayede Osmanl. Avrupa ktasnda sapasalam duruyordu. Osmanllar, boazlar gemek zorunda kaldklarnda, son derslerini alacaklard. Boazlar elinde bulunduran Venedikliler, yenik den ehzadeyi kar tarafa geirmeyi ret etmilerdi. Cenevizliler sayesinde anakkale'yi geebilmilerdi.
288

Osmanllar eksikliklerini hzla tamamlamalar gerekiyordu, tamamlayacaklard.

Osmanl - Trk Topu / stanbul Beikta Deniz Mzesi

141

Osmanllar, barutun savalardaki nemini kavramlard. Barutun kullanlmas, dzenli ordu yaplanmasn destekledi. Fatih Sultan Mehmet, ele geirilmez istanbul surlarn, yeni ve gl bir silah kullanarak ykmt. Osmanl'nn toplarna, Roma'nn surlar dayanamadysa, hibir sur, hibir ordu dayanamazd. Fatih silahn dounun fethinde, Akkoyunlular zerinde denemeliydi. Balangta her ey tahmin edildii gibi ilerlemi, Niksar ve Erzincan kolayca fethedilmiti... 4 Austos 1473'de Frat' gemeye kalkan Osmanl ordusu, ehzade Uurlu Muhammecl komutasndaki Akkoyunlu svarilerinin pususuna dmt. Akkoyunlular'm gelecekteki hkmdarlar belli olmutu. Hrsl Selukah kendi olu olmayan bir ehzadenin parlamasna izin veremezdi. Her eyin deimesi iin, ok kstl bir zaman paras, Akkoyunlulara gz krpyordu... Fatih, ordusunu kurtarma telayla geri ekiliyordu. Akkoyunlular beklenmedik zaferleri sonras ne yapacaklarna karar veremiyorlar ve uzun tartmalarla deerli vakitlerini harcyorlard. Nihayet 11 Austos'ta, Osmanl ordusu Kelkit vadisinde kuatlmt. Akkoyunlular'm meydan sava yapmaya niyeti yoktu. Fatih, ordusunu tehlikeye atmadan ekilmeyi planlyordu. Fakat erzaklar tkeniyordu. Osmanl ordusu harekete gemek zorundayd. emberi daraltan Akkoyunlu svarileri, alan youn top ve tfek atei karsnda panikleyip, daldlar. Fatih Sultan Mehned gl disiplini, saysal stnl ve ateli silahlarla glendirilmi ordusuyla, Otlukbeli savan kazanmt. 289 Dou ve Batinin, Roma ve iran'n iki byk Trk hkmdar karlamt. Bir taraf ar bir yenilgi almt. Osmanl gleri, ancak Uzun Hasana ok benzeyen Pir Muhanmed Alpagut'u ele geirebilmiti. Hkmdar ele gemeden, lkesi ele geirilemezdi. Gerler, yok oluncaya kadar yenilgiyi kabul etmezlerdi. Sava ve hkmetme alm yazlar gibiydi. Yarm kalan sava, ileride bir gn yeniden tekrarlanrd. Osmanl ordusu bozkr ordusu olmaktan kp, Roma mparatorluk ordusunun mirass olacak olan dzenli bir orduya doru evrim geiriyordu. Hem Tarihi Roma mparatorluk topraklar fehedilmeliydi. Hem de gaza'lan ve zaferleri ile btn Mslmanlarn dualarn almalydlar...

Otlukbeli yenilgisinden sonra Uzun Hasan douya ekildi. Akkoyunlu bakenti Tebriz' oldu. Kuzey iran'da Azerbaycan'n kalbi Erdebil'de, hkmdarlarn himayelerini eksik etmedii, Snni Safevi tekkesi kabuk deitiriyordu. Yeni Iran-Trk hkmdarlar Safeviler, Akkoyunlu daylarnn miras zerinde ykseleceklerdi. 142 ______

17
randa, Kurtarc mam Mehdiyi Beklerken...
Hz. Hseyin'in urad Kerbela faciasndan sonra Hz. Hseyin soyundan gelen ehl-i Beyt imamlar siyasete mesafeli durmulard. 6.mam Cafer Sadk btn beklentilere karlk, iktidar teklifine karlk vermemi, iman korumak iin "takiyye'yi" ngrmt. Abbasiler dnemi de ehl-i Beyt imamlar iin zor bir dnemdi. syan' ngren ailenin dier yeleri, zellikle Hz.Hasan soyu erirken, ii halk, itikadi almalar ve ibadetle dolu yaamlaryla hayatta kalmay baaran Hz. Hseyin soyunda "12 imam - sna Aeriye" izgisinde bulutu. Abbasi tehditine kar yaamlarn gvende

143

grmeyen ehl-i Bey t. 7. mam Musa Kazm'dan itibaren ran ilerine ekildi. Pasif tutumu yeleyen Hz. Hseyin soyu, Abbasi karargh ve ynetim ehri Samarra'da, halifelerin zorunlu misafiri olarak sk gzetim altnda yaadlar ve sk sk onlarn zulmlerinin hedefi oldular... 11. imam Hasan Askeri de (845-873) Samarra'da misafirdi. 12.imam

Muhammed Mehdi orada domutu ve oradaki evlerinin serdabmdan gayba (kayp aleme) ekilmiti. Dn de serdabtan olacakt. Devletah, iiler'in her cuma namazndan sonra, Mehdi'nin evinin kapsnda altn eerli bir at bulundurduklarn bahseder. nen Mehdi (el-Mehdiyyu'l-Matazar)
290

mam Muhammed Mehdi, Sahib-i Zaman, Asrn Velisi (Veli-l Asr), Bekle"Vaat edilmi Mehdi" (el-Mehdiyyu'lMevd), dndnde at hazrd; atma binecek, klcn kuanacak ve yoksullar ve zulme urayanlar iin son byk savan yapacak, dnyaya adaleti getirecekti. bn-i Batuta, 14. yzylda halifeliin son bakenti Samarra'ya uradnda, Abbasi Halifelii dnemi gemite kalm, Samarra terk edilmiti. ii halkn youn olduu Kufe'de mam Mehdiye ait bir makam vard. Hergn ikindi namazndan sonra yaklak yz kiilik silahlanm tren alay, ehrin Emir'inden eyerlenmi mkemmel bir at teslim alarak ve alglar eliinde trbeye hareket ederdi. Makama geldiklerinde "Bismillahi ya sahib-i zaman, Bismillah ortaya k, fesat zuhur edip zulm artt. Artk kma zamann geldi. Ta-ki Cenab- Hak, senin vastanla (araclnla) hak ve btl ayrsn" derlerdi. alglar eliinde bu tren akam namazna kadar byle devam ederdi. mam Muhammed Mehdiyi bekleme ritelleri gnmzde rann dini merkezi Kum ehrindeki Cemkaran Cami'inde hal srmektedir. (Ekim 2007)
291

12. imam Muhammed Mehdi kk gayba ekildiinde, mam adna drt vekil (naip ), mam adna ii toplumla ba kurmulard. 4 vekilin lm sonras, mam Mehdi'nin, Byk Gayb (Byk Gizlilik) dnemi balam, naipler (vekiller) dnemi de sona ermiti. Mehdi ne zaman dnecekti?

c ^ m

Mehdi'nin dnne kadar, toplumdan kim sorumlu olacakt? Mehdi dnnceye kadar iktidar gerekli miydi? ktidar, Mehdi'nin dnne kadar ertelenmeli miydi? Geleneksellemi pasif tutum ne kadar srdrlecekti? Moollar, Gk Tengri'ye inanmayanlara, "Cengiz Han Yasasna" uymayanlara kar acmaszdlar, hogr gstermiyorlard. Kullarn iktidar talebinin karl, topyekun lm kabul etmek, felaketlere srklenmekti... ktidar iin Mehdi beklenecekti, ktidar gn, Kyamet gnyd. Ve Sufi yaam ncelik kazand...- 9 2 iiler, davalarnn en bandan itibaren yoksul ve silahszdlar. Sopalarndan baka hibir eyleri olmayan , Muhtar Sakafi nderliinde ii'lerin mcadeleleri benzersiz bir rnektir. Propaganda yoluyla ikna dnda seenekleri grnmyordu. Bunun iin gizli rgtlenmelere gitmiler ve birok kavram gelitirmilerdir. Bulunduklar corafyalar da ki insanlar etkiliyorlard. Snni slam'a kar, neredeyse her yerde ii slam vard. Hkm sren ii yneticiler kadar, Snni yneticiler iin de, "mam Mehdi'nin son sava" ok etkileyici bir rnekti. Atlarnn zerinde kl kuanm askeri ynetici snf, adalet iin savamaya hazrd. Bu dnce iklimi, Dou'da modernlemeyi, modern silahlar edinmeyi ve kullanmay engelliyordu. Bat askeri-modernlemesi karsnda DoguIslam toplumlar, gerekli askeri yenilenmeyi gerekletiremediler ve Dounun nerdeyse tamam, Bat karsnda (ok ksa srede) egemenliini kaybetti.
293

Flal'ya gre; kyametten nce gelecek bir mehdi fikri btn canllyla hal srmektedir... Snni-slam dnyasnda da Mehdi, birtakm siyasetilerin ve yoksul-aresiz kitlelerin ilgi oda olmu ve olmaktadr...
294

145

Serdab ve Serdab Mimarisi...

Osmanl ordusunda grev yapan Alman subaylardan Moltke, 1835-1839 yllar arasnda Musul'a uradnda Serdab'lar ilgisini ekmiti. O, "halkn ou korkun gne altnda yeraltnda oturur ve her evin, yalnz yukardan, bir asmann glgesindeki bir delikten k alan yeralt odalar vardr." der.
295

Pakaln szlnde, szcn asl Ser-edib'ti. Ser, serin,

serinlik, suyu souk tutmaya mahsus yer alt odas, sarnt. Scak memleketlerde, serinlikte oturmaa mahsus yer alt odasna denirdi... 2 9 6 Kzgn l topraklan zerinde kurulu ran Yezd ehrinde kanat denilen yeralt kanallaryla ehre getirilen sular sarnlarda toplanyordu, ilgin bacalarnn yaratt rzgar akmlaryla souk tutulan sarnlarda, kolay bozulan besinlerin saklandn renmitim. (2007) Osmanl'nn srekli yakn tehditi altnda olan Saleviler, 1548 ylnda bakentlerini Tebriz'den Kazvin'e tadlar. Tebriz'den 5 0 0 kilometre, Rey (Tahran) ehrinden 140 km uzakta Deylem dalarna yaslanm Kazvin ovasmdaki Kazvin ehrine taman Safeviler, ii-serdab mirasna da sahip kmlard. Scak iklime bir zm olan Serdab mimarisi ile tanmam Kazvin'li Muharrem Versi'ye borluyum. nternette dolaan Kazvin Safevi sivil-mimari rneklerinin gnmze ulaamadyla ilgili olumsuz haberler sebebiyle, mitsizdim. Kazvin'den ayrlmak zere iken Muharrem, beni Bat Kazvin'deki Safevi hamam'na gtrd. Safevi sivil mimari eserleri Bat Kazvin'deydi. (Garh-i Kazvin'deydi.) lk kefettiimiz hamam binas tamamiyle topraa gmlmt. Giri'e ve girii evreleyen kk avluya merdivenlerle iniliyordu. Hamam ats, sokak zemininden ykselen duvarlarla korunmutu. Hamamn giri avlusunun tam karsnda ki sokak kesine rastlayan tarihi ev korumaya alnmt. Nazik ev sahibinin teklifi zerine iyi ki evi ziyaret etmiiz. Ev duvarlar yaklak metre yksekliindeydi ve ev kapsndan merdivenlerle 146

dorudan bir kat aa iniliyordu. Bu ev de taraftan topraa gmlmt. Evin pencere ve kaplar, yol zeminine gre yaklak bir buuk kat aada ki i baheye alyordu. Ayrca bir bodrum kat vard. Dier sokak cephesindeki ev kaps ise dorudan bir merdivenle baheye balanyordu. Ayn blgedeki Nigrhane (rakkahane, tasvir-minyatr yapmclar) binas da ev gibi ayn ekilde zemine gmlmt. Giri kapsndan basamaklarla dk zemindeki i baheye-avluya iniliyordu. 17.yzylda Bursa evlerinde de Serdab odalar vard.
297

Bat

Kazvin'de

Safevi

Hamam

Girii-16.yzyl

147

Harflerin kudsi nitelikleriyle ilgili ilk yorumlar, 5. imam Bakr'dan itibaren balamt. 3 0 0 nl Simyac Cabir b. Hayyan da, Kutlu Harflerin gizemli zellikleri zerinde duruyordu. Mugire b. Said, mam'n Gayb' bildiini aklamasn istiyor, Hz. Ali'nin ilahln iddia ediyordu. Mugire, sihirle insanlar etkiliyordu. Mugire'nin takipisi olan Ebu Mansur el-tcli, 738744 tarihleri arasnda Emevi idaresine kar ayakland ve idam edildi. Mugiriyye inanc, Mugire b. Said'in nebi olduunu, Ism-i Azan' (Allah'n 99 ismi dndaki gizli - aklanmayan 100. ismi) bildiini ve bu sn-i Azam ile lleri dirilttii iddia eder. Iam smail'in tutkulu yolda Ebu'l Hattab, Tanr'nm kiilere mucizevi gler kazandran, en yce ad "Ism-i Azan'" rettiini iddia ediyordu. Hattab, 754 ylnda armha gerilerek, son nefesini verdi. Bir yl sonra Halife Mansur, mam ismail'in kart bir komployu da ortaya kard. Halife Mansur, belki de ilk kez muhaliflerinden birini affetti.
301

Halife, herhalde Iam Cafer Sadk'n da isyan etmemesin-

de fayda grm olmalyd.

Alevi - Bektai

Geleneinde Aslan Sembol, 1913 (stanbul) geleneinden

Hz. Ali'yi Simgeler. bu almas, olmaldr.

Ahmet Hilmi'nin erken dnem

tarihli

ii-Alevi

esinlenmi

149

ifte Topkap Saray,

Vav'h Hurufi Kutsal

Sembol Dairesinin Pano

Emanetler ini

D Duvarndaki

6.mam Cafer Sadk'm Emevilere ve Abbasilere kar dikkatli ve pasif tutumuna ramen, kabna samayan ihtilalci ii gruplar; mama ramen, man adna hareket ediyorlard. mam Cafer Sadk'm olu mam smail etrafnda toplanan bu gruplar, smail'in lmne ramen dalmdlar, iismaililik hareketine balandlar... smaililik gizlilikten akla (setr'den kefe) ktnda; (Bahreyn, Msr-Fatmi ve Alamut'da) "harflerin gizli an30

lam" ile ilgili smaili mirasa da sahip kt.

Mistik dnrler ve airler, harflere iaret etmekten ya da harflerle olaylar arasnda, harflerin biimleri ile insan biimleri arasnda artc ilikiler icat etmekten hibir zaman geri durmamlar, hatta bn'l Arabi'nin mehur bir beyitinde olduu gibi insanlar; ortaya kmay bekleyen "yce harfler" olarak grlmlerdir. (Schimmel)
303

Fazlullah Astrabadi, kavray snrlarn zorluyordu. 1394'de Timur'un hmna urayp, idam edildi. lm tehditi altndaki mridlerinden kaabilenler, Anadolu'da Bektai derghlarna sndlar. 1370 ylnda Azerbay can'da doan, Fazlulah'm rencisi ve damad olan Nesini, byk Bektai airleri arasnda yerini ald. Ben Hak'la yok oldum ve Hak oldum. diyen Nesimi , bir Trk Hallac- Mansur'u olarak Halep'te derisi yzld (M 7) ve "Enel Hakk'ma" kavutu. Hurufilik hzla yayld ve sufi dnyasn derinden etkileyerek yaygnlat.
304

150

$al Erdebil eyh Safi

smail

Klliyesi ve Kltr Merkezi / Mays 2010

Safeviler; Tarikattan mparatorlua...

Safevi tarikat 1334'te Erdebil'de domutu. Kurucusu eyh Safiyddn shak, Kuzey ran-Gilanl nl sufi Zahid-i Gilani'nin rencisi ve damadyd. Ne seyyid ne ii'ydi, gerekte o, Snni ve afi'ydi. Timur'un lm sonras (1405) Erdebil blgesi ile birlikte Safevi Oca'da, Karakoyunlular'm kontrol altna girmiti. Karakoyunlu Cihanah (1437-1467), eyh Cneyd'deki potansiyelin farkna varmt. ktidarn Cneyd'le blemezdi. Dou snrnda ki Akkoyunlulara kar daha da glenme amac duyan Cihanah, Cneyd'in amcas eyh Cafer'in oluyla kendi kzn evlendirmit i . 3 0 6 Karakoyunlu topraklarnda gelecek beklentisi kalmayan Cneyd, ansn Akkoyunlu topraklarnda (Anadolu'da) arad. Anadolu'da 15. yzyln ikinci yarsna gelinceye kadar inan ynnden byk bir ayrlk yoktu. Anadolu insannn manevi dnyasnn rehberleri olarak eski amanlarn, yeni aknc dervilerin, Anadolu topraklarnn Trklemesinde byk emekleri olmutu... Onlarla ayn kkenden gelen beyler, emirler, hanlar, onlara saygy eksik etmemilerdi. Etmeyeceklerdi de. Hkmdarlk yapanlarn ve yapacak olanlarn, onlarla ittifak kurmas faydalyd. Osmanllarn ilk yurtlar St'te, Osmanl kurucularnn mermer kitabesi olmayan mezar talar, onlarn her trl gle ittifak kurmalarnn ne kadar nemli olduuna dair bir kant olabilir. Anadolu'daki Trkmenlerin arasnda eyh Ebu'l Vefaya bal Vefaiyye retisi yaygnd. Anadolu Seluklularna kar ilk isyanlardan (1240) birini gerekletiren Baba lyas (Baba Resul) ve Baba shak, Vefaiyye tarikat mensubuydular. Osmanl beyliinin kurucusu Osman Gazi'nin kaynbabas ve manevi dayana eyh Edebali'de Bilecik'teki Vefaiyye tarikatnn kurucusu ve eyhiydi. 3 0 7 Hac Bekta (l.1270) ve eyh Edebali (l.1326), Baba 11-

yas'm halifelerindendiler, fakat isyana katlmamlard. Bektailer, Osmanl ile birlikte, Balkanlar'da aknlara ktlar ve oralara verletiler. Yenieri ocann, savalarda gzn krpmadan lm gze alanlarn manevi mridi ve piri, Hac Bekta Yeliydi. Yenieriler de, Trkmenler gibi Kzl Brk (Kzl Balk) giyerlerdi. 3 0 9 Bozkr karakterli Trk egemenlik anlaynda Han, Gk Tengri'nin dnyevi sureti (grn) idi. Bu dnce, Trklerin Yakm-Dou'ya girip Mslman olmasndan sonra Tanr'nm dnyevi sureti olma zelliinin Byk Han'n ailesinin erkek yelerine verildii eklinde bir kavrama dnt. Bu eilim Akkoyunlular ve Karakoyunlular'da da grlmektedir. 3 1 0 Youn Hz. Ali ve ehl-i Beyt sevgisiyle harmanlanm Snni Safevi tarikatndan gelen Cneyd'e zafer yolunu aan, ii tasavvufla beslenen, Tanr'nn insan biiminde tecellisine inanan (Hz. sa rneinde olduu gibi), henz amanc gemiini de unutmam olan boylarn kahramanca savalklardr.

eyh

Emin-e-din

Cebrail'in

Tekkesi

Keihoran,

Erdebil

154

r^/T^-Kfb Deiim, Cneyd'in seyyidliini aklamas ve ii grler yaymaya balamasyla, grnrleti. eyh Cneyd, mcadelesinin ilk safhasnda seyyid'liinin nemini fark etmi ve ilan etmekte gecikmemiti. Safeviler'in Kutlu soyla, ehl-i Beyt'le akrabalklarn gsteren soy ecereleri de kefedilmiti. Mool-lhanl Hulag Han, Halep emrine yazd mektupta, ordusunun Tanr nn askerleri olduunu ilan etmemi miydi? Trkmenler de, Gk Tengri'nin askerleriydi. Komutanlarn bulmulard. Gk Tengri'den gelen saysz iareti, aman-derviler yorumlam, onlara yol gstermi olmalyd. Cneyd, etkili konumalar ve yorulmak bilmeyen almalaryla ksa zamanda etrafnda 5 . 0 0 0 - 1 0 . 0 0 0 kiilik bir mrit topluluu oluturdu. Cneyd, silahsz, atsz ve yoksul mridleriyle Trabzon Rumlar zerine seferler dzenledi, fakat Trabzon'u fethedemedi. (1456) Bu srada Uzun Hasan (1452-1478), Akkoyunlu hkmdaryd. Cneyd, Akkoyunlu saraynda ansn arad. O, okumu bir kimseydi. Kuran ve Kuran'la ilgili ilimlerde

* T

eyh Safi - Safevi

Trbesi

(Allah Allah Kmbeti) ve Klliyesi

155

bilgisi vard. nl Safevi tekkesindendi. Seyyid olduunu ilan ediyordu, yani kutlu bir kiiydi. Uzun Hasan'm rakibi Karakoyunlu Cihanah, onu madur etmiti. Cneyd'in, Cihanah'la yarm kalm bir hesab vard. Bu corafyada nl bir aileye mensup okumu bir kiinin, ok kk yalarda dahi emir veya bey, hatta hkmdar olmas yadrganmazd. Akpazade'nin satrlarna yansd ekilde; Cneyd, Uzun Hasan'a, Cihanah gibi bir dmann var, beni niin tutarsn? Benim 2 0 . 0 0 0 sufi'ye gcm veter. ben de sana yardmc olaym." demiti. Uzun Hasan, Cneyd'e deer vermi, onu kz kardei Hatice Begm'le evlendirmiti. Uzun Hasan. Karakoyunlular'dan ekiniyordu. O corafyada, o an iin Karakovunlular rahatsz edecek her g oda, onun yararmayd. Cneyd'in mridlerini geindirmesi gerekiyordu. Kuzeye, Dastan'a, kafirlere kar gazaya kt. Bylece hem mridleri ganimetle zengin olacakt, hem de n artacakt. nyle birlikte mridleri de artacakt. Mslman irvanallar'm (Azerbaycan) topraklarndan gemesi gerekiyordu. irvanah Halilullah onunla ayn fikirde deildi. Kahramanca arpacaklar fakat yenileceklerdi. Cneyd 1460 ylnda, sava meydannda gzlerini kapar. Beyleri sava meydannda len bir ordu dalrd. Ama Cneyd, ii bir imam'd. Ruhu oradayd. Mridlerine Akkoyunlu Saray'nda domakta olan olu Haydar' iaret ediyordu. Haydar, Cneyd'in en byk olu deildi. Ama Uzun Hasan'm kz kardeinin oluydu. Hkmdar ailesinin kann tayordu. Ayrca bir daha zorda kalrlarsa, Haydar'm padiah days, onlarn yardmna koard. (F.Smer) Uzun Hasan, 1467 ylnda zerine gelen Karakoyunlu Cihanah' pusuya drerek, Horasan'dan Diyar-bekir'e kadar byk bir corafyann hkmdar olmutu. eyh Haydar, Hasan padiah'm kzlarndan Halime Begm'le evlenir. Bu evlilikten Safevi devletinin kurucusu smail'le birlikte olu dnyaya gelir. Arkasnda Akkoyunlu saraynn desteini alan eyh Haydar, Erdebil Safevi tekkesinin eyhi (1469) oldu. Haydar, yetenekli mridlerini halife olarak yetitiriyor ve yeni mridler kazanmak iin Trkmenlerin arasna gnderiyordu. Onlardan eserinde sk sk bahseden iilik 156

kart Fazlulal b. Ruzbihan, "mrid'lerini, namaz ve orucu terk edip onlara tapndklarn" anlatr. 3 1 3 Haydar, taraftarlarna 12 dilimli Kzl Brk (Kzl balk) giydirir. Haydari Ta (Kzl balk) takan eyh Haydar taraftarlarna Kzlbalar (Kzlba
314

Trk'ler) denecekti.

Her geen gn saylar artan mridler ok yoksul-

du. Haydar 1486 ylnda sefere kt. 10.000 kiilik mridler ordusunda bir ksmnn at, bir ksmnn silah yoktu. Dastan seferi baar ile neticelendi ve bol ganimet ile dnld. Ertesi yl bir baarl sefer daha yapld. Haydar m n ve mridleri artyordu. eyh Haydarn kendine gveni tamd. Babasnn intikamn irvanahlar'dan alabilirdi. 1488 ylnda hedef irvanah'm kendisiydi. irvanah Ferruh Yaser, kendisini emniyete alarak, kalesine ekildi ve damad Akkoyunlu hkmdar Yakup beyden yardm istedi. Gzpek Haydar ve ordusu, Akkoyunlu ordusu ile kahramanca savamaktan ekinmedi. O da sava meydannda gzlerini kapad. (F.Siimer)

Erdebil Hediye in lan Porselenlerini Sergileme

- Safevi Sergilemek Raflar

Tekkesi / iihane Blm / 2009 zere Tekkenin iri-hane Ana Mekannn Duvarlarna YapOlarak Adlandrlmtr.

Dolaysyla

157

eyh Haydarn ordusu, urad byk felakete ramen dalmam, eY'in olu Sultan Ali etrafnda toplanmt. Akkoyunlu Yakup Bey, tehlikenin farkna varmt. Yeenlerini anneleriyle birlikte Fars-iraz civarnda stahr kalesine gnderdi. Onlar 4,5 yl kalede hapis hayat yaadlar. Yakup Bey bu arada ld. Akkoyunlu taht iin kardeler arasnda i sava kt. Bu mcadeleler srasnda 1493 ylnda Rstem tahta kar ve esirler hrriyetlerine kavuur. Rstem, Erdehilin kutlu desteini ummutu. Gelimeler onu korkutmu olmal. Sultan Ali, 1493 yl Eyll aynda Rstem tarafndan ldrtlr. lmeden nce kardei smail'e, Haydari tan giydirerek, kendi yerine eyh olarak atad, kardelerini uzaklatrmay baard aktarlr. (Erahin, Gndz, Qazai)
315

25 Recep 892 / 17 Temmuz

1487 tarihinde doan smail, henz alt yandayd. Akkoyunlular sonunda kendilerini bekleyen byk tehlikenin farkna varmlard. Safevi mridleri asndan da byk bir tehlike vard, nc ehitlerini vermilerdir. Yeni bir kayba daha tahammlleri yoktu. Yeni eyhlerini canlar pahasna da olsa korumalydlar. Erdebil'in Anadolulular mahallesinde, Akkoyunlu-Dulkadirliler'den Aba (Ebe) Hatun, smail'i evinde saklyordu. Aramalarn sklamas zerine, amlu Lala Hseyin Bey, Dulkadirli Dede Abdullah Bey ve Gk Ali gibi ileri gelen mridler, smail'i H.898 / M. 1493 ylnda Gilan'a kardlar. Gilan beyi Karkiya Mirza'nm korumasnda, smail 6 yla yakn bir sreyi Gilan-Lahican'da geirdi. (F.Smer, Qazai) Akkoyunlu taht mcadeleleri sryordu... Akkoyunlu hkmdarlarndan Sultan Murad da daha on yandayd. Yannda gvenliinden sorumlu az sayda mridiyle Gilan-Lahican'dan ayrlan 12 yandaki smail, Erzincan Sarkaya vadisine ulatnda (1500 yl) eyhlerinin geldiini duyan Anadolulu okulu mridler, byk bulumada hazrdlar. emikezek (Dersim) beylerinin topraklarnda, bekledikleri ahlar grnr olmutu. 3 1 6 "Rum-eli'nden (Anadolu'dan) ve her vilayetten ne kadar ve ne denli Kzlballar, sufiler varsa, evini barkn satp savup, terk edip, eyhlerine kotular." (Oru Be)
317

smail, Bayezid'in ______

hzla ald tedbirleri ustalkla savuturmay bilir. " Ben kim, sizin vilaye158

tinize asker karmak kim? Dou vilayetine ynelmemizin sebebi, atalarmzn kann talep etmek iindir ve bizim muradmz derviliktir." der. (Akpaazade)
318

smail 1501 ylnda, 7.000 mridiyle irvanahlara sefere kt. Bylece hem atalarnn intikamn alacak, hem de dou-bat gei yolundaki nemli bir engeli kaldracakt. stn donanml 26.000 kiilik irvanah ordusu, eyhleri iin lmeye hazr yoksul uridlerin nnde ar bir yenilgiye urad. 3 1 9 Akkoyunlu Elvend irvanah hkmdar Ferruh Yaser, sava meydannda Mirza ile Nahcvan-urur'da karlat. Akkoyunlular ldrld, sonra cesedi tehis edilip yakld. smail, 1501 Austos aynda ar bir yenilgiye uradlar. smail, bu sava sonrasnda, daha 15 yanda iken Azerbaycan'n hakimi olmutu. 12 imam adna hutbe okutarak Tebriz'de tahta kt. 1503 yl Haziran aynda Hemedan yaknlarnda Huzistan, Fars ve Kirman blgesinin hkmdar Akkoyunlu Murad'a kar parlak bir zafer kazand.
320

Bylece ran Safevi Devleti snrlar, ksa srede

Diyar-bekir'den Horasan'a kadar uzand. Benim yzmden iki grup helk oldu: Beni ar sevenler ve bana buz* edenler... ah smail

ah smail, 1505 ylnda babas eyh Haydar'a kar savaan herkesin ldrlmesini buyurdu. (Qazai) ran'da her muhalefet oda acmaszca yok edildi... AkkoyunluBaymdrhlar, Tanr'ya ve onun temsilcileri, Hz. Ali soyuna ve eyh Safi (Safevi) ailesine kar iledikleri sularn hesabn vermek zorunda brakldlar. ah smail'in varln borlu olduu Akkoyunlu Trkmenleri'nin Bayndr Han soyu, ah smail'in tm kartlarna verdii adla "Yezidler" byk felaketlere uradlar. 3 2 1 Bayndr Han soyu, iktidarlarn akrabalar Abbasilere kaptran Emeviler gibiydiler. Sonlar da onlar gibi olmaya adayd...
( *buz: sevmenin zdd-dmanlk gsterenler)

160 -

 ah smail, Akkoyunlu Yakup'un kzyla evliydi. Hem Akkoyunlular'm yok edicisi hem de mirascsyd. Kurduu hanedan, hem Safevi tarikatnn manevi gcn, hem de Akkoyunlu devletinin dnyevi egemenliini temsil ediyordu. Devlete dayanan iilik dnda hibir inanca hogr gsterilmeyecekti. Cengiz Han soyu, imanszlk aacnn bir dalyd. "Cengiz Han Yasas" yasakland. Resmi yazmalarda "mam" ve "Halife" unvanlar kullanlacakt. Gemiin miras "ger Trkmen- ehirli Tacik" elikisinin tasfiye edilmesinin n almt. (Woods) ah smail, Tebriz'de ii devletini ilan ederken, ran'daki ii gruplarn durumu i ac deildi. Savama ve felsefi mcadele tecrbesi olan Nizari-smaililer, yzyllardr olumsuz propagandann etkisi altnda kalmlard. Aznlktaki ii grup iinde, aznlktlar. smail, onlara dayanarak hkm sremezdi. Merkezi otoriteden yoksun, iktidar talebinden vazgemi, yzyllar boyunca aznlkta kalm ve hrpalanm ii ulemann elinde yol gsterici olabilecek eserler yok denecek kadar azd. 12. man Muhammed Mehdi'nin kk gayb (kayp) dneminde yaam olan (l. 940) Kuleyni'nin el-Kfi adl eseri, balca reti kaynayd. Mezhebi konularda edebiyat yoktu ve din alimleri yetersizdi. bn el Mutahhar'n "Kavaidu'l-slam" adl kitabnn dnda, hem Anadolu'ya propaganda iin, hem de halkn eitimi iin gerekli olan hi bir ii kitap bile \ oktu Bu nedenle Safeviler ilk i olarak ii retiye younlatlar. Cebel-i Amil (Lbnan) ve Gney Irak'tan ii alimleri, ran'a davet ettiler ve medreseleri ina etmeye koyuldular. Ardndan davet edilen alimlerin eserleri Farsa'ya tercme edilmeye baland. Propagandann halk tabakas zerinde etkili olmas iin iirsel ii edebiyat canl tutuldu. Bunu bizzat ah smail'in yazm olduu iirlerde grmekteyiz. (Shahi Ahmadov)
322

Safevilerin ii din alimlerine gsterdikleri sayg ve nem; sfahan meydann bir inci tanesi gibi ssleyen, inileriyle nl eyh Ltfullah Cami'nde somutlar. ah Abbas tarafndan, sekin ali ve hoca eyh Ltfullah Meysiy'l -Amili adna (1603-1619) yaptnlmtr.
323

(Ekim 2007) 161

ismail, dousunda ve batsndaki iki Snni devletin arasnda ii-lran devletinin vurmu. Sasaniler'den 9 0 0 yl sonra ran'n birliini gerekletirmiti. ran'da, ii Karakter gnmze kadar korunmusa, bunu Mevlana ah smail'e borludur. an ismail: Safevi'lerin soydan gelme piri, Kzlba kardelerine vaat edilen kurtarcnn mjdeleyicsydi.324 q grnr olmutu, tecelli etmiti. Yakin bil kim Hdayi'diir, Mustafa'yidr, Cneyd-i Hatayi Hatayi

Muhammed Safi nesli

Haydar olu Hatayi girbdir Hatayi

Aliy'lHasan

Murtaza'yidr, akna meydana

Hiiseyn-i

Kerbela'yidr,

Ali Zeyne'l-i Abidin, Kazm Musa,

Bakr v Cafer Hatayi hem

Rza'yidr,

Muhammed Hasan Muhammed Kapsnda

Taki'dir, Ali Askeri'ydir,

Naki, Hatayi

Mehdi-sahib-zaman geda'yidr, Hatayi

(n)

Menm adm, Tahallsm,

veli ah Ismail'dr Hatayi'dr Hatayi

ah

smail

Grld gibi Kzlbalkta yeniden bedenleme inanc, Hz. Ali'nin saysz bedenlerde tecellisine varacak biimde bir kesret (biimlerin okluu) inanyla karmadadr. Sufiliin byk kuramcs Muhyiddin bn Arabi'nin (H. 560-638 /M. 1164-1240) aklad ekliyle "Vcut ve Varlk birdi, yalnz o mevcuttu; O da Allah't. Alem onun tecelli (emanotion) ve zuh u r u n d a n (procession) ibaretti. Bu tecelli ve zuhur, ksaca yaradl, meydana kt. Alemlerin hepsi tek bir nur deryasyd ve bu derya durmadan 162

d^r-s-K^h

Ondan gel-

dalgalanmada ve tecelli etmekteydi. Bu dalgalanma ve tecelli; da ve smail Hatayi'de tecelli etmekteydi. (Melikoff)

mekte, Ona dnmekteydi." Hz. ah, Hz. Ali, btn bedenlerde, 12 marn-

Kzlbaln arl, biri dvazdeh "On iki m a m a vg" olmak zere her zaman nefes'le balayan Cem ayinlerinde (gnmzde de) duyulmaktadr. "Ali adnn, Tanr ad ve ayn zamanda ah- Merdan, yani Ali olarak alglanan" szc ile i ie girdii tevhid (bir'leme-de), bu arlk; en st dzeye kar. ah smail, gerekten tanrsallna inanyor muydu? okulu iirlerini okurken ve yann ok gen oluu kadar, taraftarlarnn ona taparcasna bal olular gz nne alnrsa, onun; kendisini gerekten Ali'nin bir bedenlemesi olarak grdn dnebiliriz. (Melikoff ) 3 - 5 arya, zaferden zafere kouyordu. Kim aksini dnebilirdi? smail'in Snni'lere kar sert, acmasz tutumunun sonucu Akkoyunlular. irvanahlar ve kaabilen dier Snni topluluklar Osmanl'ya sm\ ordu
326

Baardan ba-

15 yanda hkmdar olmutu.

ah smail Tebriz'e girerken, Akkoyunlu saraynn yksek brokrat

(saray katibi, lla) tdrisi Bitlisi, Osmanlya snmt. Osmanl, Akkoyunlu beylerini snrlara yerletirecek, drisi Bitlisi gibi st dzey Akkoyunlular sarayda grevlendirilecekti. Onlar ah smail'i yakndan tanyorlard. Akkoyunlu ynetim kadrolar, Osmanl'nn dou ynndeki tasarlar iin vazgeilmezdi. ah smail'in devletinin ayakta kalmas, ran'da tutunmas Anadolu'dan gelecek taze glere balyd. Trkmenler, akm akm Tebriz'e, eyhlerinin yanma gidiyordu. Her nleme ramen g sryor, Anadolu boalyordu. (F.Smer) Sava ncesi iki Trk hkmdar arasnda inan ynnden byk bir ayrlk yoktu. Yavuz Selim'de (ah smail gibi) sufiliin byk kuramcs 163

Muhyiddin bn'l Arabi'nin "Vahdet-i Vcud" felsefesine inanyordu. bn'l Arabi'nin szlerinin iaret ettii gibi "O'ndan geliyorduk. O'na dnyorduk. O'na aittik." Yavuz Selim, Msr seferi srasnda am'da 4 ay konaklamt. am'da eyhin mezarn buldurmu, eyh'e trbe, cami ve imaret yaptrm, bu camideki ilk cuma namazn klm ve vakflarn dzenlemiti. ( U z u n a r l ) 3 2 8 ki hkmdarn inanlar, birbirine ok yaknd. Dou ve Bat'nm, Roma ve ran'n iki hkmdar, aldran dzlnde

savaacaklard. Yavuz Selim, barut gcne ve onu kullanmay bilen dzenli (devirme) ordusuna gveniyordu. smail ise lmden korkmayan, canlarn ahlarna adam sava-mrid'lerine... smail, Diyar-bekir'den Orta Asya'ya kadar uzanan topraklarda hkm srm Ouz- Bayndr Hanlar'm soyundand. Akkoyunlularm mirascsyd. Osmanllar gibi o da Roma (Trabzon) hkmdarlaryla akrabayd. Roma hkmdarlarnn kann tayordu. Kutlu Safevi derghmdand. 7. am Musa Kazm'm soyundand. Ehl-i Beyt'tendi yani Seyyid'di. Sufiydi. Ynettii halklarn gznde, meruiyeti sorgulanamayacak lde eksiksizdi. Peki bir Mslman devlet, baka bir Mslman devlete nasl sava aabilirdi? Nasl birbirlerinin kanlarn dkebilirlerdi? stelik he de ayn kkenden... iki Trk devleti. Sava iin gerekli fetva'y yazan Yavuz Selim in Kazaskeri bn-i Kemal'in yazdklarna gre, onlar kafirlerden daha tehlikeliydiler; ilk halifeye kfrederlerdi. Kuran'm baz ayetlerini kabul etmezlerdi. ahlarna, put diye taparlard. ah'm hell saydn hell, haram saydn haram sayarlard. Allah'n, ehl-i Beyt imamlarnda yeniden bedenlendiine inanrlard. Velhasl kfrle megul olurlard... Ar sulamalar uzayp gidiyordu. ah Tahmasb, "Biz namaz, orucu, hacc, zekt ve din'in btn gereklerini yerine getiriyoruz, onlar ise bizi kafir sayyorlar." diye y a k n r . 3 2 9 ki karde ulus'un aras, alar boyunca birlememek zere ayrlyordu. ran iileiyor, Osmanl Snnileiyordu. 164

ah'n ars ruhlarnda nlayan Trkmenler, sava meydanna kahramanca atldlar.

5

"Allah Allah clcyn, gaziler." di(y)en ah menem "Karu geln, secde klun, gaziler" di(y)et ah menem Umakta "Men tti kuyam, ar lekerl gaziler" (askerli) ah er-bayam menem

sufileryoldayam,

di(y)en

Ne yerd'e eksen "Sufiler elin "Mansur

biterem,

anda arsan yeterem

%

ttaram, gaziler" di(y)en ah menem ile dar'da idim, Halil ile nar'da idim

Musa ile Tr'da idim, gaziler" di(y)cn ah menem" sra'dan ber geln, nevruz edin, al'a geln Hey gaziler secde klm, gaziler" di(y)en ah menem "Krmz taclu, boz atlu, ar lekerl, Yusuf peygamber sfatlu, gaziler" di(y)en heybetl, ah menem

"Hatai'yem, al atluyem, ah

szi ekerden ismail

tatluyem,

Mu taza Ali zatluyem, gaziler" di(y)en ah mcem

Her iki ordunun askerleri ayn soydand. Ayn dindendi. Ayn dili konuuyorlard. Birbirleriyle kahramanca savayorlard. Solak-zade tarihine gre, top atei Trkmenleri artr. leri atlan ah smail'de yaralanr. Osmanl'nn eline gemesi an meselesi iken, ahlar iin cann vermeye hazr Trkmenlerden ah'a giyimi ve simas (yz) benzeyen, Afar boyundan Sultan Ali Mirza "ah benim" diyerek Osmanl'y peine takar. Ustacalu'dan Hzr Ata hemen olay yerine yetiir. Atn ah'na vererek uzaklamasn salar. (etikaya) 165

-- - " " : baam j.^.rir. aa es:r 7;.

' *

vannda savarken esir den smail'in gzde ei Hatun esirlikten kurtulmay ve Hoy topraklarna ulan'na kavumutu. Tufan Gndz, Taclu Hatun'un

edlmesivle ilgili kaynaklar ayrntl olarak incelemitir.

Gndzn aratrmasna gre, Taclu Hatun, Mesih Paaya esir dp, yklce bir hazme karl kurtulmutu. Elindeki deerli avn kamasna gz yuman Mesih Paa, hemen idam edilmiti. Taclu Hatun kalan mrn ah'nn yannda geirmitir. Taclu Hatun, ah sonras ocuk yata ki Talmasb'm, yeni ah olarak tahta kmasn salamt.
332

23 Austos 1514'teki savan kaderini, barutun gc tayin etmiti. smail yenilgiyi tatmt ama sava alannda lnemiti, esir de edilememiti. O an Cengiz Han veya varisi gedey Han olsayd, hanlarnn verecei grev iin cann vermeye hazr, 3 0 . 0 0 0 kiilik hafif svariyi ayrr, Celaleddin Harezmah olaynda olduu gibi, binlerce kilometrelik amansz bir takip balatrd. Osmanl'nn dzenli ordusu, bunu yapamazd. 3 3 3 Osmanl ordusu, savatan 14 gn sonra 7 Eyll 1524'de Tebriz'e girer. Su ve gda kaynaklarna, tedarik yollarna saldran, ger sava yntemlerini unutmam Trkmenlere ramen dzenli Osmanl ordusunun Tebriz'de kalmas zordu. 8 gn sonra Tebriz'i boaltarak, geri dnd. (Qazai) aldran sonras dalan lkenin, birlii ve btnl salanmalyd. Tahtn gelecei iin, soyun devamll ve tahta hazrlanmas gerekiyordu. Gelecekle ilgili umutlar hemen yeerdi. Tahmasb'n glcklerine (ubat 1514) erkek, be kzkarde daha katld, saray hznl ortamndan ksa srede syrld. Mevlana ah smail, bu dnya da kalan yaamn, kendisine taparcasna bal Trkmenlerin arasnda, halifeleri, ailesi ve gzeller gzeli, yiit ei Taclu Hatun'la srdrr.
334

Trkmenlerin ah, daha 37 yanda iken 1524 ylnda Aras aynn ayrlarn da Trkmenlerin arasnda ok atar iken hastalanr. Erdebil yolunda akrl yurdunda Serab ehri yaknnda Munqutay adl yerde son kez konaklar. 166
335

ah smail Sava Meydannda / ah smail Alem Ara - 1693 / Rza Abbas Mzesi

Car. Hakk'n

lc gnlden gezdim aradm, didm* ile grmek muradm, muhebbet'dir talebim,

Didar

Ya bu gn. \a yarn ldm erenler. Gemiem ser'imdem, korkmam lmden,

Mnkir bilmez ok demdir didarda Sen

evliyann (uzak)

halinden, kaldm, erenler.

Yezid olu bir Harici elinden

Hakk' yabanda kalbine,

arama,

sakn,

Uyduysan

Hak sana yakn, erenler.

Adem'e sor,

bakma kendine sakn,

Cmlesini Adem'de buldum,

ah Haty 'em, arz edeyim hlimi, Here edeyim elde olan vr'mi Sre sre* al'a gidem yzm, Mrvet kabl eyle, geldim, ah smail erenler

Ayrlk vakti gelip atmtr. Bir akr kuunun kanadnda ah'm ruhu ge ykselir ve kutlu Savalan Da'nn gnde sren byk turna semahnn devranna (dngsne, dansna) katlr. Ariflerin anlatmyla; "Zerdt peygamberin son kez yunduu (ykand) kutlu Savalan dann tepesindeki kutlu gle, gn doumuyla birlikte, bir kutlu akr kuunun kanad deerdi ve o andan itibaren btn Azerbaycan-Erdebil semalarnda byk turna semah balard." " ve Anadolu'da Diyar-bekir'den, Hoca Ahmed Yesevi'nin Trkistan'ndaki Yesi ehrine kadar btn gklerde ki semahlar, Erdebil semalarndaki byk semaha katlrlard... Ve o turnalar ki, Hac Bekta Velinin derghnn semalarnda, ahsevenleri'nin ruhlaryla buluurlard." O Trkmen ah-seven yoldalar ki, Hazreti ah'm avaznn (sesinin) turna denilen kuta sakl olduunu bilirlerdi.
( * Hakk'n didarm Hakk'n gzel yzn * srye, srye : yzn yere srerek )

168

Hakk'ma ve O'nun ddrma kavuan byk sufi, byk arif, byk Trk airi. Mevlana-Seyyid ah smail, Erdebil'deki Safevi derghnda atas eyh Safiyddin'n "Allah, Allah" kmbetinin yanndaki kck kmbete zor san ebedi istirahatghmda, Trkmen ve sufi yoldalarnn dualarn bekler. (Mays 2009

Erdebil,

ah smail

Trbesi / Mays 2009

Fetva yolu almt. smail ile sava iin fetva hazrlayanlar, Memluk-Trk Sultanlar iin de fetva hazrladlar. (1517) Onlar, saraylarnda ve ordu da Trke konuan, gemiin onurlu ve meru silahlaryla savaan, yeni silahlar kullanmay reddeden, son kahramanlard. Yenilgileri kanlmazd. Msr Sultan Kansu Gavri ihanete urayarak, canndan olur. Ardndan Tomanbay... 3 3 6 Msr dahil btn Arabistan, Osmanl topra olur. Osmanllar, zaferlerini Bat cephesinde Moha'ta devam ettirirler. (1526) Yenilmez bir ordunun korkusu, btn Avrupa'y sarmt.

(Safeviler

konusunu

ilerideki

sanlannzda

inceltmeye

devam

edeceiz.)

169 - -

C^rt'V^

Safevi Devletinin Gl Beyleri; Dersim-emikezek Beyleri...

Dersim emikezek Beylerinden bahseden eref Han'n (l; 1596) kayna, Gaffari (l: 1564) tarihiydi. Gaffari'nin kaynann bir ksm bnu'l Esirdendi. Kitabu'l Inba'dand. Bu son eserdeki bir kayttan, daha 1123 tarihinde "Saltukoullan'nm" tanndm biliyoruz. Malazgirt sonras Alparslan, beylerine Anadolu'nun fethini emretmi ve fethettikleri yerlerin onlara ve oullarna ait olacan kabul etmiti. Seluklu devletinin hzla genilemesinin en nemli unsurlarndan biri bu uygulamayd. Beylere maa yerine toprak ve topran geliri balanyordu. Dou Anadolu da ki bu ilk Trk hanedanlar evlilik yoluyla akrabalklar kuruyor, dosta geiniyorlard. II. Saltuk, 1154 ylnda Grcistan kralna esir ddnde, akrabalar Artukoullar, Saltuk'un ykl tazminatn deyerek, onu kurtardlar. Ermeni tarihi Vardan, onlarn Hristiyan halka hogrsnn tandr. Eserinde "... Bu hkmdar Hristiyanlar severler ve memleketleri imar ederlerdi. Bu sebeple halkn hrmet ve minnetini kazanmlard..." der.

aldran Sava (1514) sonras Osmanl'ya geen Safevi (Akkoyunlu) Topraklar 1500 Yl sonras Trk mparatorluklar

170

Anadolu Seluklu sultan Rkneddin olu Sleyman ah, 1202 ylnda ki Grcistan seferi srasnda, Saltuklu topraklarn kendi topraklarna katmt.
337

Mehmet Ali nal, Anadolu'da kalan emikezek Beylerini 1663 ylna

3 '>H

kalar izlemitir. nal'a gre, alar arasnda kopukluk olmasna ramen. emikezek Beyleri, Saltukoullar'nn devam olmalyd.

Dersim Beylerini tek bir aile ve kk bir corafya ile snrlamak; tarihi ran corafyasnda hkm sren beyleri-hkmdarlar gzard ederek, gnmz Trkiye snrlarn sdrlm tarih anlayyla yetinmektir. Gnmz Trkiye snrlar, Trk tarihi - corafyasnn ok kk bir parasdr. Anadolu'nun dousunda hkm sren beyler hakknda bilgimizi yeniden zetlersek; Onlar Selukilerin ilk meru atas Arslan Yabgu'nun hapse dmesi zerine, Turul ve ar beylere itaat etmeyip, Horasan'a ilk nce geen, Gazneli taht kavgalarna katlp Sultan Mesudu Gazneli tahtna karan ve bir ok olaydan sonra Anadolu'ya ilk giren (1036) Ouz-Trkmen boylaryd... Gaza ars aldklarnda saflarda yerlerini alrlard. 1071'deki byk savata Alparslan'n yannda kahramanca savamlard. Onlar, Arslan Yabgu'nun torunu Ku-

171

talmolu Sleyman'a kaMituklarnda, onun liderliinde Anadolu Seluklu devletini kurmulard. lerdi. 1243 ylndan itibaren Anadolu'da Mool hakimiyeti ile balayan Seluklu ve Msr Memlklularinn sebeb olduu isyanlar ve Mool ordularnn srekli Anadolu'ya gnderildii istikrarsz ortamda; Moollarn nne katt Trkmenler, Anadolu'nun dalk blgelerinde kmelenmeye balamlard. Bu Trkmenler, dalk blgenin avantaj sayesinde hem giderek artan vergilere, hem de taht kavgas srdren Seluklulara ve Moollara direndiler. 1402 Ankara Sava sonrasnn kritik ortamnda elebi Mehmed, blgeye geldiinde bir ok kk aile ile karlamt ve onlarn Seluklular'dan beri devam eden haklarn, "divani - malikane" denilen bir sistemi kabul etmiti. uzlamay da bilmilerdi. Binlerce yldr iran'a hkmeden ahlar, zellikle dalk ve uzak blgelerin beylerini ynetimde brakmay tercih ediyorlard... ncelikleri, vergilerin toplanmas ve ticaret yollarnn gvenliiydi. Ayrca sava zamanlarnda, onlar yanlarnda grmek isterlerdi. Onlar kendi blgelerinin ahlarydlar. ran ahlar ise btn ahlarn zerinde ahlar ah-ehinah'tlar. (ahenah'tlar.) ran - Safevi hkmdarl hedefiyle yola kan ah smail'i, Anadolu topraklarna ayak bastnda (1500 yl) tereddtsz barlarna basan Dersim-emikezek beylerine tabi 1.000 kadar aile smail'e katld gibi, bir grup da onun muhafz subaylar arasna katlm. Bunlann bir ksm eyaletlerde ynetici olmutu. (eref Han) Tufan Gndz, ah smail'i semahlarla trklerle karlayan bu ilk grubun Ustaclu aireti olduunu iaret eder. irazi, bu okulu karlamay "Hz. Muhammed'in Medine'ye gelii esnasnda, Ensar'm topuk vurularna ve arklar sylemesine..." benzetir. ah'm geliinin haberini alan alu, Afar, Dulkadirli, Tekel, Varsak, Dulkadir, Kaar ve Karacada sufilerinden 7.000 kii daha ahlarna katlmt. 341 Onlar, Selukiler'den itibaren aradaki yzyllarda, blgede hkm sren gl ynetimlerle mcadele etmeyi de 107-f1 Bal olmay kabul ettikleri egemen devlet, yklma srecine girdiinde, beyliklerini kendi adlarna srdrmekte tereddt etmez-

1501 ylnda 15 yanda ran hkmdar olan smail, Nur Ali Halifeyi emikezek'i fethetmeye gnderdiinde, Hac Rstem Bey atmaya girmeksizin vilayeti teslim ederek, ah smail'e itaatini sundu. ah smail, onu Irak beylii ile dllendirdi. Rstem Bey, aldran yolunda ah smail'in yannda oldu. (eref Han Faruk Smer, Dersim- emikezek beylerini kapsaml olarak incelemitir emikezek konfederasyonu, Karakoyunlu konfederasyonunun en nemli unsurlarmdand. Onlar, Karakoyunlular sonras Akkoyunlu ve Safevi dneminde de nemlerini korudular. En nl kollarndan biri Kaarlar'd. 15. yzyl sonunda Boz-ok blgesinden (Yozgat'tan), Azerbaycan-Gence'ye gelmilerdi. Kaar Ibe Sultan, Akkoyunlu Rstem'in (1493-1497) tahta kmasn salam ve Gilan'daki asilerin zerine yryerek, onlar cezalandrmt. Kaar Piri Bey'i,
341

eyh Haydar'm ilk mriclleri arasnda gryoruz. Piri Bey,

ah smail'e ilk biat edenlerdendi. Piri Bey, ah smail'in irvanahlar ve Akkoyunlular'la savalarnda byk baar ve yiitlik gstermiti. ah smail ona "Tozkoparan" unvann vermiti. Kaarlar'dan bir dier nemli kii ise Urfa beyi Ece Sultan'd. O, 1515 ylnda emrindeki az bir kuvvetle Akkoyunlu Yakup Bey'in olu Sultan Murat' yenip ldrmt. Ece Sultan, 1532 ylnda Bitlis hkimi eref Bey'e yardma gitmiti. Kaar Budak Han, 1537'de fethedilen Kandahar (Afganistan) valiliine atanmt. Kaarlar, Safevi sonras Nadir ah ve Kerim Han Zend dneminde de nemlerini korudular. Kaarlar'n asl beyleri, Ziyadiler idi. Ziyad Bey, Kaarlarn bilinen en eski atasyd. (F. Smer) Kaar Aa Muhammed Han'n (Aka Muhammed Han) Azerbaycan Mugan ovasnda 1796 ylnda ahln ilanyla Zend dnemi sona erdi. ran'da Kaarlar dnemi 1925 ylma kadar srd. '
(Kaarlar'dar "Safevi sonras ran" blmnde yeniden bahsedilecektir.)

emikezek Konfederasyonunun dier bir kolu Karamanlular'd. Safevi devletinin kurulmas ertesinde Karamanlu (Karamanl) Bayram Bey, Safevi saraynn Divan Beyi olur. Horasan'n fethi zerine de Belh, Murgab, Gurgistan' (Trkmen Sahra-Gurgan') iine alan Binlik Horasan'n valisi olur. 1512 ylnda zbek-

ler'le yaplan savata ehit der. 3

ah smail'in Dulkadir Boz-ok blgesine yapt sefer srasnda (1507) Emir Han Musullu, ah smail'in huzuruna gelmi, Kzlba tacn giymi, ona Musullu Trkmen beylerin itaatini sunmu ve Diyar-bekir'in anahtarn teslim etmiti. ' >44 ah smail, Musul beylerinden birinin kzyla, Taclu Hatunla evlenmiti. Emir Bey, Horasan valiliine atanmt. ah smail, bebek kundamdaki olu Tahmasb' Horasan'a vali tayin ederken (1514 /1515) Emir Bey'i de Hanlk unvanyla Tahmasb'a lla tayin etmiti. Emir Han'n, Safevi saraynda ki yeri ok saygnd. Tahta 10 yanda kan Tahmasb'da (1524-1586) Musullu beylerinden sa Bey'in kzyla evlenmiti.
345

Dersim-emikezek Trkmen beyleri, ran safhasnda Rumlu, Trkmen, Kaar, Afar olarak farkl gruplara ayrlp, yeni isimleriyle anlmlardr. 10.000 adrdan oluan Afarlar, Fars (Persis / Siraz)-Huzistan blgesine yerlemilerdi. 346 Gnmzdeki son gerler olan Kakaylar ( Ko-kaylar) ayn blgede obanger yaamlarn srdrmektedirler. Horasan snrna yerletirilenler arasnda Gel-baa Trkmenleri, savata zbek hkmdarn ldrrler ve ordu komutanlarn ele geirirler. (1512) ah smail onlar Azerbaycan-Bilaver Beylii ile dllendirir. 347 Faruk Smer'e gre, Antalya Tekel emirlerinden Burun Sultan ve askerleri, zbek-eybek Han ile yanndakileri ldrmlerdir. eybek Han kim ldrmt? Bilinenler de bir eliki olsa da, sava sonras Gel-baalar dllendirilmiti. ahn sarayndaki eref Han'n ailesi, ilk elden tankt.
348

eref Han, Horasan snrlarna gnderilen Krtler arasnda epnilere de iaret eder. Trkuen-Kzlba-epniler, Anadolu'nun fetih ve isknnda nemli rol olan boylardan biridir. epniler blk blk ahlan'nn yanma gyorlard. Osmanl lkesinde epniler'e gvenilmiyor, askere alnmyorlard. 349 lrai anlatma gre, Horasan Krtleri, zbekistan snrlarna yerleen Anadolu Trkenleri'nin evlatlarydlar. Koan (Guan), Isferayin ve Bocnurd ilelerin174

de yaayan Horasan Krtleri; ahidli, Zafaranl, Keyvanl, Amanl, adanl ve benzeri adlarla tannyorlard. Adlarnn sonlarndaki Trke "l-lu" ekleri, hatrlamakta glk ektikleri uzak gemilerinin hatralaryd. Gnmzde ran snr ile zbekistan'a arasnda iki lke bulunur. Afganistan ve Trkmenistan... Trkmenistan Trkmenleri iinde Anadolu'nun Trkmen Krtleri de bulunmaktadr. Onlarn byk yolculuklar, anayurda dnlerivle tamamlanmtr. Etnik olarak Trkmen'dirler. Trkmenistan Trkmenleri arasnda Krt, Krdk, Krtapk adlarna halen rastlanmaktadr. Dersim-emikezek'te beyliini srdren Hac Rstem Bey, Yavuz Sultan Selim tarafndan ldrldnde, Irak'ta bulunan olu Pir Hseyin Bey, lkesine egemen olan byk gcn nnde eilip, biatim sunar. Osmanl'yla iyi geinme durumunda olan Pir Hseyin Bey, vatann Kzlbalar'clan temizlemeliydi. O ldnde, ocuklar aralarndan bir bey karamamlar ve bu yzden Osmanl'nn himayesini istemilerdi. Kanuni, Pir Hseyin'in oullarna, topraklan Tmar olarak ynetme hakk verilmesi konusunda bir padiahlk ferman karr. Ama onlara bu hakk, bir yabancya vermemelerini ve Osmanl Devletinin topraklar dnda ki dier lkelerde grev almamalarn art komutu. Topraklarn tmar olarak ynetme hakk, sadece miras yoluyla el deitirebilirdi.
351

Osmanl belgelerinin de dorulad gibi, Anadolu'da tek bir Krdistan vard. (Gl)
352

Oras Dersim-emikezek beylerinin hkmettii blgeydi.

eref Han'n anda, artk orada Kzlbalk davas gden kalmam olmalyd. F. Smer'in iaret ettii gibi, ah smail'in kurduu Safevi devleti, tamamen Trk oymaklar tarafndan kurulmutu. 3 5 3 eref Han, kendi ann (17. yzyl) gereklerine, zamannn ruhuna gre yazyordu. ah Tahmasb'm yannda savaan Osmanl'nn hedefindeki eski dostlann, Kzlbalar vemezdi. Onlar grmezden de gelemezdi. ah destekleyen beylerin Krt obanlarmkine benzer yaamlar vard. eref Han onlan. Mslman ehirlilerin horlad Krt-oban yaamyla zdeletirerek anlatabilirdi. yle de yapt. Dersim-emikezek beyleri "Krdistan Tarihi" erefname'nin ana konulanndan biri oldu.

ran Tarih ve Corafyasnn Genel Hatlar... ve Gerler...

Gznzn nne gney ynnde denize bakan "u" eklindeki sradalar getirin. Bu dalar ve evreledii birka byk vaha dndaki lms dzlk, ran'dr. Da sralar batda Basra krfezinin gney ucunda sonlanr. Burada Irak ve Iran birbirine yaslanr. Douda Babil ve Asur, batda yani ran tarafnda Huzistan, Elm, Fars-Pers dzl vardr. Zaros'un dousundaki Smerler'in komusu Elm uygarl, Smer'e denk bir lke haline gelmiti. Asurlular'n Elm' fethi sonras blge Araplamt. Gnmz Ahvaz-Huzistan blgesi, beyaz yerel giysili yurttalaryla Arap karakterini srdrr. Basra krfezine bitiik daha gneydeki topraklar Fars-Pers dzldr. Babil'in fethini gerekletirecek olan Persler bu topraklarda

Fars / Pers - Huzistan Blgesinde, Kakay'lann G / Foto: N.

Kasraian - ran

176

yayorlard, tslami tanmlamada, bu deniz seviyesindeki dzlk Acem Irak' idi. Gnmzdeki Arap Irak' ile birlikte "ki Irak-Irakevn olarak anlyorlard, iskender Persopolis'i fethettiinde, ran'da oyalanmadan Orta Asya'nn kalbine dier iki nehirin, Seyhun ve Ceyhun'un (Amuderya-Siriderya) sulad bereketli Trkistan topraklarna ynelmiti. Bedehan'da lapis lazuli (lacivert ta), Niabur'da firuze, Hotan'daki yeim ta madenleri Dou Bat ticaretinin kilit konumundaki Semerkand'a ve dier Trkistan ehirlerine zenginlik tayordu. Sakalarn desteini alan Horasan (Baktria) kral Spitamenes, iskender'e ilk yenilgisini orada tattrmt. (M.. 329-328) Spitamenes ldrldnde tahta kma hakk olan kz Aparna, skender'in Mo s u II Kunghjrof
USBEKI- < Taschaus, U r g a n t s c h T U R K M E NI % STAN V STAN Nawoi vl \ \

rkestan T s c h i m k

'

Aschgabat

,T e d s c h e n Tscharsch\ V fiS?
Marv jeschheA S\ m K u s f c h k a iymanel

A i w a i t A l JutM' A dD a m m a m H a r a d

TJubai > b uD h a b

ran'n

Corafi

Haritas

yetenekli komutanlarndan Selevkos I. Nikator'la evlenir. skender'e nasip olmayan Babil mparatorluuna, iskender sonrasnda Selevkoslar (Seleftiler) geer. Persepolis yagmalanmt ve ran zenginlik vaat etmiyordu. Kralie Apama'nm olu Antioknos i Antakya) ve ardllar, ran da ve Azerbay can'da askeri garnizon ve koloniler kurmadlar. ran, Orta Asya'daki garnizon ve koloniler ile Babil arasnda gei alanyd. ( F i y e ) 3 5 4 Selevkoslar batya younlap douyla ilgilerini kaybettiinde Partlar, Orta Asya'da kurduklar iktidarlarn ran zerinden Babil'e yani doudaki iki nehir arasndan batdaki iki nehir arasna tadlar. Partlar sonras iktidara ykselen Sasani-Fars imparatorlar her iki blgeyi elde tutmann nemini biliyorlard. Ne var ki skender'e yenilgiyi tattran douda ki bereketli blge, Sasaniler iin de kolay bir lokma olmayacak, ran tarihinin nemli bir figr olacakt. Babil'i Orta Asya'ya balayan en ksa yol zerinde olan, ran'n kuzeyindeki dalk Cibal blgesindeki ehirler nem kazanp ve geliecekti... Araplar Kadisiye Sava sonras ran' fethe koyulduklarnda Babil'i, Orta Asya'ya balayan bu gzergha younlatlar. Badat'tan Horasan'a en ksa ticaret yolu Cibal'e (dalara) yaslanan ehirleri takip eder. Byk yerleim yerleri, ran'n en canl blgeleri Hazar denizinin gneyindeki sradalarn alt etekleri ile Azerbaycan dalar arasndadr. Hemedan, Kazvin, Kum, Rey (Tahran), Niabur, Tus, Merv, Gurgan, Tebriz... Araplarn ncelikle dikkatini eken ehirlerdi. (Caher)355 Erken dnem slam bilginlerinden Cahiz (777-869) sa356

yesinde Dou-Bat ticaretinin nemli blgelerini biliyoruz ve ticaret rnlerinin gz alc bir listesine sahibiz.

Balangta Orta Asyallar, Araplar gemiteki gebeler gibi grdler. Askeri gleri nedeniyle kabullenilmeli, boyun eilmeli, rvet verilmeli ve eritilmeliydiler. Ne var ki lden gelen Arap sava bedevileri ok dayanklydlar. Yeni din byk bir ailenin eit bir yesi olma mesaji da getiriyordu. Onlara katlanlar, fethe de katlabilir, paylarna den ganimeti alabilirlerdi. Ticaret yollarn koruduu srece yabanc egemenliini ve dilini kabul etmeye alk olan Orta Asya'daki tccar halk, Mslmanl, ran'daki toplumlardan ok daha abuk kabul etti. Gemite Yunanca, Aramice ve Perse'ye gsteri-

len hogr Arapa'dan da esirgenmedi. Arap harfleriyle Perse yaz 10. Yzylda ran da deil Orta Asya'da geliti. ( F r y e ) 3 5 7 Emevileri ykp Abbasilen iktidara tayan ordu, Ebu Mslim' in Horasan ordusu olacakt. Frye'in iaret ettii gibi, Abbasilerin ilk yzylnda Orta Asya'l Buhara'l, Belh'li. Semerkand'l ya da Termez'li bilginlerden sz edildiini duymuuzdur da iraz .. veya sfahan'l bilginlerden sz edildiini o kadar ok duymamzdr. V >lmanlk Orta Asya'da abuk benimsenmiti. Corafyac Mukaddes:. D u'da bilginlerin, Bat da katiplerin saygn olduunu yazar. (Frye
358

Ir.:: -

da Araplar sonras Trkler iktidara geldiinde, Seluklu veziri Nizam. Mlk, Snni Trk sultanlarna, Horasanl temiz dinlileri (Snni Hanefi \e Safi mezheplileri) yanlarnda tutmalarn, rakl ve Deylemlileri ise uzak tutmalarn tler. 359

Fars-Pers ehirleri sfahan ve iraz, Hemedan'm gneyinde kalyordu, yani fetih yolunun dmdaydlar. Bundan dolay burada Zerdtlk ve Orta Farsa (Pehlevice) 9. yzyla kadar geni lde varln korudu. AhameniPers Devletinin bakenti Persepolis ve ordugh ehir Pasargad da buradadr.360 Orta dzlkte, ln evreledii Yezd ehri ve Kirman bulunur. Da sralarnn bat kolunun evreledii i dzln alt blgesinde Saka (skit) yurdu Sistan ve Belucistan vardr. Bu blge Hindistan'la komudur. Dalarn bat kolunun gney ucuna yakn sfahan ehri, dalardan gelen Zayende Rud nehriyle hayat bulmaktadr. slamiyet ve Araplk, ticaret yolu zerindeki byk ehirlere ok daha salam ekilde yerlemiti. Ortalama 1.800 metre ykseklikteki dzlk ve dalk blge (Cibal), birbirleriyle pek az balantlar bulunan birok kk vadiye blnmt. Vadiler bamsz topluluklara snak olmaya ok elveriliydi. Nitekim yzyllar boyunca eitli kk hanedanlar birer vasal (bal) hkmdarlk olarak, yan yana bulunmulard. Abbasi egemenlii bu blgelerde her zaman ok az etkili olmu ve 9. yzyln ortasna kadar eski dinler, egemenlik srdrmt. Fakat onlar, etraflarn saran slamiyet basksna kar koyamaz olunca, muhalif ii harekete yaknlk gstermilerdi. ii davetiler de (propagandaclar) kendileri asndan daha emniyetli olan bu tr blgelerde fa179

aliyet gstermen tercih ediyorlard. Ayn propaganda, Gilan'n gneyindeki dalk blgede bulunan ve eski calardan beri bana buyruk da kabileleri olarak tannan Deylenliler'ede ulamt Onlar ky ve ova halklar gibi tarm ve balklkla geinemiyorlard. bu vuden daha ok sava bir karakterleri vard. Horasan'dan Anadolu'ya, dou - bat volu. Hazar a bitiik Astara'dan itibaren zorunlu bir trmanla yaklak 1.800 metre yksekliindeki Erdebil - Azerbaycan dzlne ular. Azerbaycan Irak ve Anadolu'ya giden btn istila yollarnn dm noktasdr... Azerbaycan'daki halk da Roma (Bizans) snrna ve Kafkaslara yakn olmas sonucu daha ok sava alkanlklar edinmiti.
361

Abbasi halifelii, 9. yzylda Roma'ya (Bizans'a) ramen, baz Mslman beylerinde yer ald, bamsz bir Ermeni krall yaratmt. ' {> ran'da slam ncesinde yzlerce yl Zerdt dinine ait bir bilge-rahip snf vard. tran-Sasani krallar, lkeyi ynetebilmek iin onlara ihtiya duyuyordu. Zerdtlk ile beraber kutlu ate ve kutlu dil, ehirli egemen varlkl snfn himayesindeydi. Kadisiye Sava sonras Araplar kendi din ve dilleriyle ran'a geldiklerinde kltr atmas kanlmaz olmutu. ehirlerde yaayanlarn aidiyetleri vard. Kadisiye Sava sonras Araplar, ran ehirlerinde ynetici konumuna ykselmilerdi. Sadece onlar silah tayabilirdi. Ayrca Araplar'n kurduu Kfe, Basra, Kum gibi karargh ehirler vard. ehirler ve ehirliler, yeni dinleri ve yeni efendileriyle uyum saladklar srece ayakta kalabilirlerdi. Arap-lslan etkisi tartlamazd. Arap soy ecereleri, her eyden stnln iaretiydi. 363 Dierlerinin byle bir iddias olamazd. Onlar Mslmanlkla ereflendirilmilerdi, dier btn unvanlarndan vazgemeleri gerekiyordu. ehirlerde resmi konuma ve yaz dili Arapa'yd. mparatorluun ileri duramazd. Vergiler toplanmal, halifenin hkmleri ve fetvalar, halka tebli edilmeliydi. Zerdtler en azndan balang dneminde gizli veya ak bir ekilde ehirlerde var oldular. Bu halk hzla Mslmanlayor veya baka diyarlara (Hindistan'a) g ediyordu. Fetih sonras ilk dnem de Araplarn ilgisini, pek ekmeyen Horasan-Badat yolu dnda kalan Orta Fars'ta veya Cibal'in derinliklerinde yer alan ehirlerde onlarn (Deylemliler, Ziyariler) etkisi srd. Ku180

ran'da "hanif' dinli olarak kabul edilen Yahudiler, Hristiyanlar, Yakubiler, Nasturiler (Ermeniler, Grcler) ve Harranl Sabiiler yannda ticaret ve meslek sahipleri, ehrin gvenliini stlenen maal-kul askerler ehirlerde yaayabilirlerdi. phesiz ehrin varlkl kesimlerinin ilerini grmek zere birok kle ve cariyeye ihtiya vard. ehrin iinde var olabilmek iin ynetici elitten vezir, k.;tip, air, ilim adam, din adam v.b) veya askeri snftan olmak gerekiyordu ehrin asl halk Mslman aidiyete sahipti. Ne var ki, homojen bir kitle anlamna gelmiyordu. Esas halk Snni idi ve halifeye balyd. Kuran farkl vorumlavan eitli din limlerine bal olarak kurulan mezhepler vard. Ayrca Mslman-ii gruplar da vard ki, hakszla uradna inanlan Hz. Ali'nin Arap taraftarlar ile ranl mevali (kullar) bunlardand. Merkezi gl bir liderlikten yoksun ii kitleler her an yeni bir lider etrafnda ayaklanmaya hazrdlar. slam tarihinin omurgasnda ii isyanlar ve fikirleri her zaman olacakt. 1090 ylnda Kazvinin kuzeybatsnda mstahkem Alamut kalesini s edinen Hasan Sabbahln ii-Nizari-lsailiye-Batni hareketi, ehirlerde gizli davetilik, gizli rgtlenme ve muhaliflerine suikastlarla boy gsterdi. ehirlerde gvenlik gerekesiyle, birok Ismaili kym yapld. 1256 ylnda, Moollarn Alamut kalesini ele geirmesiyle, Nizari-smailiye mezhebi di.** Tarmla uraan kyller belirli sreler ehirlerde bulunabilirlerdi. Mesleksiz ve eitimsiz Trkmenlerin, Bedevilerin ve Krtlerin ehirlerde ii olamazd. Trkler eer ynetici veya ehir gvenliinden sorumlu deillerse, onlarn ehirlerin iinde var olmalar mmkn deildi. Onlar bu yeni yaam biimine nasl ayak uyduracaklard? ehre girmek Trklkleri kmakt. (Keykavus)
365

siyasi adan gcn yitir-

ran'n Ger Halklar...

Emevi halifesi Hiam. Trk hakanna eli gndererek onlarn Mslman olmasn istediinde, Yakut'un kaydettii gibi, "Onlar arasnda, ne berber, ne kundurac, ne terzi vard; eer Mslman olurlarsa ne ile geineceklerdi?" Ibn Fadlan, 921 ylnda Volga zerinde Trk-Bulgarlar'a rastlar. Onlarn emirlerinin bir kez Mslman olduunu, fakat halknn "Eer Mslman olursan bize bakanlk yapamazsn." demesi zerine eski dinine dnmek zorunda kaldn belirtir. 3 6 6 Corafyasnn ve uzun tarihinin doal bir sonucu, Dou-Bat arasnda bir gei lkesi ve imparatorluk gelenei olan ran, birok halk topraklarnda misafir etmitir. 19. yzyln banda, ran nfusunun % 40'mdan fazlas ger airetti. 20. yzyln banda, bu oran %30'du. (Toplam 7.79 milyon kii olan nfusun 2A7 milyonu ger airetti.) 1998 istatistiklerine gre, ran'n ger airetleri, 101 farkl airet ve 592 alt airetten oluuyor ve 1.300.000 nfuslu 2 0 . 0 0 0 aileyi kapsyordu. Toplam 22.7 milyon ba sra sahip olan airetler ran topraklarnn %59'una yaylmlardr. phesiz bu airet yaamna, krsal yerleimler ve kyler elik etmektedir. Gnmzde; Azerbaycan da, Krdistan da, Horasan da ve Fars blgesinde oban-airet yaamn srdrenlerin oran %10 civarndadr. Ger yaam hzla kaybolmaktadr. (Baharnaz)
367

ran'da 90'm zerinde dil konuulmaktadr (1998). Devlet dili 1925 ylndan itibaren Farsa'dr. Kakay ve Trkmen), ok konuulan dier diller Trke (Azerbaycan, Krte, Arapa, Lor, Lek, Belu, Gilek ve Mazende-

ran dilleridir. Ayrca birok kk topluluun dili de konuulmaktadr.

ran'da Krtler Nerede Yaar?

Seluklu veziri Nizam'l Mlk'n (1018-1092) Siyasetnamesi'nin "Her soydan ve her kavimden ordu tekil edilmesi"yle ilgili 24. Blmnde, Trkler'den, Horasanllardan, Araplar'dan, Hindular'dan, Gurlular'dan, Deylemliler'den, Grcler'den ve Fars blgesi-iraz'da hkm sren e-

bankre Atabeyliinden

(1056-1260) alnacak askerlerle bir ordu tekil

edilmesini tavsiye edilmektedir. Askere alnacak kiilerin arasnda Krtler'in ad gemez. Nizaml Mlk onlar da unutmaz. Hemen bir sonraki 25. blmde, Dal, Deylemli ve Krt reislerinin oullarnn veya kardelerinin de sarayda grev verilerek rehin tutulmasnn faydal olaca aklar. Krtlerin nerede yaad hakknda bilgi vermez. Acaba Dallara Deylemliler'e komu olabilirler miydi?

ran Krdislan
Irani anlatma gre, gnmz ran Krclistan'nda ki Krt gruplar iinde, farkl dil Kurmanc, Sorani, Kelhuri ve iki farkl mezhep Snnilik ve iilik yaamaktadr. ran nfusunun (yakl.) % 7'sinin Krt olduu tahmin edilmektedir. Bu takdirde toplam Krt nfusu 5-5,5 milyondur. Krt yerleimleri, kendi vilayet snrlarn aarak ran Azerbaycan ile Trkiye arasndaki snr boyunca ince bir hat halinde yaylmtr. Snr kylerinde yaayan Krtler, Kurmanc Krtesi konuan Celali, akak, Mengever adlaryla tannan ve benzeri topluluklardr. zbek sava sonrasnda (1512) ah ismail, Gelbalar (Gel-baalar)

dllendirir. Azerbaycan - Bilver nahiyelerini ve 12 oyman ynetimini Gelba Krtleri'ne verir. Gelba ad verilen airetler arasnda Barki, Reziyar ve Kelhuri airetleri de vard. Gelbalar zm ba dikmeyi biliyorlard. Adlar, komularn "gel baa" diyerek zm balarna armalarndan geliyordu. Trk'tler. (eref Han) dendiler. Sorani dil grubu iindeki byk gruplardan Mukri Krtleri yeni bir unsur olarak dikkatimizi ekmektedir. Vasili Nikitin'e gre, Mukriler 15. yzylda Savu Bulak (Soukpnar) yeni ismiyle Mehabad evresine yerlemilerdir. eyh Ubeydullah, ( 1 8 8 0 yl) Savu Bulak'taki ii Trkleri katletmiti. Ataniyazov'un eserinde: Trkmenistan, Tacikistan ve Afganistan blgesindeki Mukriler, Trkmen boylardr. Ataniyazov, Vinnikev ve Gumilev'i
183
368

Kelhuriler, Gelba airetlerin-

kaynak gstererek Mukrler m ok eski dnemlerde Uzak Asya'da yaayan Manular'm bir kolu olduunu ve o dnemde Trklere-Trkmenlere katldklarn syler. 7.yzyl bilginlerinden Feofilakt Simokatta'nm eserinde Mukriler'den bahsedilmesi, \lukri kkenlerinin zgnlne iaret ediy o r d u . 3 6 9 Gumilev'e gre. Trgi devletini kuran iki byk boydan biri olan Sar Trgiler, 2.yzylda Ussuri'den gelen Mukriler'in torunlarydlar. Trgi devleti ykldnda Mukriler, Abarlar'la birleip yeni bir devlet kurmulard. 710 ylnda Araplarla mcadele eden nl So-ko Han, Sar Trgiler'dendi. Devlet iinde egemenlik kavgalar sreklilik kazannca, Abarlar ve Trgiler ortaklklarn srdrememilerdi. Abarlar'm torunlar Karakalpak ismini alrken, Mukriler'in torunlar Krgz ismini aldlar. Mukriler, Krgzlarn atalarydlar. 3 7 0

ran Krdistan'uda Sfi Ayin /

Foto: N. Kasraian - ran

184

Trkmen-Ouz boylar, Seluklularla birlikte blgeye geldiklerinde btn corafya yaylmlar ve her bir boy bir blgeyi kendine yurt edinmilerdi. Ebu'l Gazi Bahadr Han, en veciz ekliyle "Ouz halknn gidip yrmedii yol var m? Evin: kurup zerinde oturmad yurt var m?" der.
371

Fazlullah Hunci sfahani, Moollar ve Ouz-Trkmenler iin. " Ouz'un og: r ve torunlar, Moollarn nnden Saba halk gibi kaarak yeryznn dn yanna dalmlar, her airet bir keye, her soy bir blgeye gitmiti, der Kadim Krtlerin yurdu ehr-i Zor ve dier blgeler, Trkmen bovlann eeme: ligine girmiti. bnl Esir1 e gre, Trkmen Kfakoullan (Kpakogullan 13 yzyln ilk yllarna kadar ehr-i Zor blgesindeydiler. Aynca kalabalk bir OguzYva topluluu da yayordu. Suriye (Seluklu) Atabeyi, madeddin Zengi; Yvalan, Kuzey Suriye'ye getirip Hal snrna yerletirmiti. Kalan Yvalar'm Mool devrine kadar, Bere oullar'nm idaresinde yaadklarn biliyoruz. Bir ksm yerel halka karan bu Trkmen boylar, (nceki ve sonraki devirlerde gelenlerle birlikte) gnmz Irak Trkmenlerinin atalar arasndadrlar. (Smer, Saati)
373

Lezina ve Superanskaya onomastika (ad-isim bilim) almalarnda, yeryznn drt bir yanma dalan 20.000' den fazla Trk boy ad tespit etmilerdir. 374 Uzun yzyllar boyunca birlikte yaayan Mslman kadim oban halklarla, obanlk yapan Trkmenler akrabalk kurarlar, birbirlerine karrlar ve birbirleriyle benzeirler. Hristiyanlar gibi dzenli kayt tutabilen okur-yazar din adamlar olmayan bu topluluklarn, ehirli komularnn kendileri hakkndaki olumlu veya olumsuz tanmlamalarna da pek bir itirazlar olamazd.

Krtler Kime Benzer

T. Bois'e gre, Krtleri antropolojik adan inceleyen giriimler vardr. (A. Bashmakoff) Batdaki Krtler (von Luschan) dou ve gneydeki Krtler'den farkldr. Birinciler ak tenli iken (hatta sarn, mavi gzl), dierleri esmer, siyah gzldr. lk grup kendini Trkmenlerle (Sekban, nan aratrmas) ya da ranllarla (Modi aratrmas) ayn rktan sayarken, dierleri kendilerini Araplar ve Ermenilere yakn grr. (Bois, Mirorsky) 185
375

Horasan'daki Kadim Trkmen Krderi

10. yzyl corafyaclarndan Istahri. Horasan - Niabur - Kuhistan'mda (dalk blgesinde), Ouz-Kala (Kal-a, Hala, Halaci) Trkmenleri'ne rastlar ve onlarn Krt gibi yaadna iaret eder. Onlar, Ouz Han Destan'nda Fars eyaletlerinde braklan Trkmenlerdi. Kagarl Mahmud, lgatinde (Divan Lugat-t Trk) onlarn isminin "Kal-A"tan geldiini belirtir..." 15. Yzylda Timur'u ziyarete giden spanyol elisi Clavijo'da Niabur'da geer. Bu blgedeki sr sahibi gerlerin Timur'a her yl vergi olarak 3.000 deve, 15.000 koyun verdikleri ve Timur'un egemenliinden memnun olduklarn syler. 3 7 7 Gebelerin Ekrad m? Yoksa Elvar m? (Krt m? Lur mu ?) olduu konusunda kararszdr. Dillerini bilmiyordu, kendisine yolculuunda elik eden ehirli Mslmanlar iin ise, onlar nefret ettikleri cahil, kaba, ger, talanclard. Hepsi aynyd. Kafa yormaya deecek bir konu deildi. Istahri dneminde H.372 / M . 9 8 2 - 9 8 3 ylnda yazlm, yazar bilinmeyen bir corafya kitab olan Hudud'l Alm'da Horasan'n snr blgeleri ve ehirlerinden bahsedilirken Halalar'm yaam alanlarna iaret edilir. "Gaznin (Gazne) ve saydmz dier kasabalarn iinde bol miktarda koyuna

Horasan

- Grgan -Trkmen Sahra -

Beder Trkmen'de Srnn Dn / Austos 2009

sahip olan Hala Trkleri yaar. Onlar iklimler (byk corafi blgeler), ayrlar ve meralar boyunca gezer dururlar. Halalar'm, Belli, Toharistan Bst, Gzganan snrlar iinde nfuslar oktur." Hudud'l lm da Toharistan'daki dier gerler unutulmamtr. "Bu lkenin bozkrlarnda Halluh (Kaitk) Trkleri yaamaktadr. Toharistan da at, koyun, bol miktarda hububat ve eitli meyveler retilmektedir." 3 7 8 stahri'ye gre, Halalar eski gnlerde Gur gerisinden, Hindistan ve Sstan arasndaki blgeye gelmilerdir. 1200 -1220 yllarnda yazlan Channame. "Havann scakl nedeniyle Halalar'm grnmlerinin farkllatn, derilerinin renginin siyahlatm ve dillerinin deitiini" yazar. Hududu 1 Alm'da da izlendii gibi, Halalar; Afganistan, Hindistan ve ran dahil ok geni bir corafyaya yaylmlard. Anlalan Cihanname'de ana kitleden kopmu bir Hala topluluuyla ilgili bir tespitte bulunulmaktadr. Tahran'n gneyindeki Halalar dil asndan inceleyen Drfer'e gre, onlar eski Trke hatta ana Trke'ye yakn bir dil konuuyorlard. Yine Drfer'e gre, Hala dili, imdiye kadar bilinen alt Trk dil grubuna yedinci dil grubu olarak katlmalyd. 3 7 9

Horasan - Grgan - Trkmen Sahra - Bcdcr Trkmen'de Dn Evi / Austos 2009

187

Kalalar'n bir ksm \lu-.v.:r...r. olmayan kafirlerdendi. Onlara kar gaza yapmak Mslmanlarca farzd. Kafir Kalalar'n gnmzde Afganistan snrlar iinde kalan topraklan erken alarda Kabristan olarak anlyordu. Nfusu ok azalan ve topraklar klen Kabristan, Mslmanl kabul edip Nuristan adyla Afganistan vilayetlerine katld.
380

Kalalar'n kk
381

bir ksm hl pagan (kfir) inanlarn ve adetlerini srdrmektedir.

2 0 0 9 ylnda Trkmen Sahray ziyaretim srasnda yolumun zerinde Kurd Koy'na rastlayacaktm. Bir merakla sorduumda etnik anlam da bir Krd yaamad sylediler. Onlar, Faruk Smer'in yaynlad Dupre listesine gre 19. Yzyln banda Trke konuan topluluklardan biriydi.
38

- Gnmzde Trkmen Sahra olarak adlandrlan geni blgede bir mil-

yona yakn Trkmen yaamaktadr. ran idari blmlenmesinde bakenti Gurgan olan Glistan vilayeti, Trkmenistan ve Hazar gl snrndadr. Horasan Trklerinin toplam iki milyon civarnda olduklar tahmin edilmektedir. 3 8 3

Fars - iraz - Persopolis nnde Kakay adr / Foto: N. Kasraian - ran

Fars-Hzistan'da Yaayanlar... veya Ger obanlarn Hepsi Krt'mdr?

bni Haldun, bir dier Krt blgesi olarak Huzistan beldesinin dousuna iaret eder. "Krtlerin dolatklar sahalar (kadim) Fars topraklardr B. Lewis'in iaret ettii gibi, Fars, Pers, Persis ya da Persia ad ran'n gneybatsndaki blgenin addr ve blge bu ad tayan krfezin kuzeydousu:: dadr. Persler hibir zaman ran'n tamam iin bu ad kullanmamlarda Ancak bununla kendi dillerini kastetmilerdir.
385

iraz-Persepolis civarnda Ekrad (Krtler) adnda bir tek ky bulunur. (Ekim 2007)

Safevi hkimiyeti ile birlikte, Afarlar'dan 10.000 adr Fars (Pers)-Huzistan blgesine yerleir. (F. Smer)
386

Gnmzde iraz, Huzistan blgesinde

hal devam eden gerliin son temsilcileri, Trkmen Kakaylar vardr. Onlar Ouz-Kay boyundandrlar. 3 8 7 Kakaylar'm g ettikleri mesafeler 5 0 0 - 1 . 0 0 0 kilometreyi b u l u r . 3 8 8 Onlar phesiz, Fars ehirlerinin yeni sahipleri olan Araplar m gznde Krt gibi yaayan obanlard. Kakay blgesinin batsnda Huzistan (Arap) ve Luristan (Lur,Lor-Baltiyari) blou bulunur. (2. kitabmzda Lurlar ve Bahtiyariler'den bahsetmitik, yine de ZendlerKerim Han Zend blmnde yeniden deineceiz. bkz s. 236) ran Krdistan' daha kuzeyde Luristan ile Azerbaycan arasndadr. F.Smer'in tespitlerine gre Kakaylar, Halalarla btnlemilerdir. Togan bu blge de ki kadim zamanlardan kalan Halalara dikkat eker. Bu tarihi Fars (Pers) topraklar, Badat'tan Horasan'a kadar uzanan ana ticaret yollar dnda kaldndan, Arap hakimiyetinin ilk dnemlerinde Araplarn ilgisini ekmemiti. 9.yzylda Hazar'n gneyindeki dalk Deylem blgesinde iilii benimseyen Gilanl Merdavi bin Ziyar, 930 yllarnda Hazar'n gneyindeki hemen hemen btn illeri ele geirmiti. O, ii-Batni dnceleriyle balantl olarak eski Zerdtl yeniden diriltecek olan bir byk devlet hayali kurmaktayd. Bveyhoullar'ndan kardee 189

 gveniyordu. Bveyh kardeler ise Merdavi'le anlamazla derek kendi hanedanlarn kurdular. Sasani devletinin mirass olduklarn ve nl Behram ubin soyundan geldiklerini iddia eden, iiliin ve eski Iran kltrnn savunuculuunu stlenen Deylemli Bveyhiler, 945'ten itibaren bu Fars topraklarna egemen oldular. En byk karde sfahan igal ederek btn tarihi Pers (Fars) blgesini ele geirdi. 3 9 1 1056'dan itibaren Seluklu Atabeylii'nin ynetimi altna giren bu tarihi Fars - Huzistan topraklar, ard ardna Cengiz, Timur, Akkoyunlu, Karakoyunlu, Safevi imparatorluklarnn topra oldu. Trkmen Kaarlar da (1796-1925) son Iran-Trk devleti iin iktidar yolculuuna buradan baladlar.

Fars - iraz - Kakay adrnda Dn Sahnesi / Foto: N. Kasaian - ran

190

Minorsky nin 10. Yzylda Fars'ta Bulduu 5 0 0 . 0 0 0 Krt'e Ne Oldu?

Orta Asya bozkrlarnda kurulan her byk imparatorluk ykldnda. Hun. Gktrk ve Uygur devletlerinden sonrasnda olduu gibi, byke bir grup in topraklarnda yaamn srdrebilme telana derdi. Eberhard ve Legendre gibi in uzmanlar, in kalabal iinde kaybolup inlileen bu gruplarn birok rf ve detini, hatta antropolojik zelliklerini tespit etmilerdir. Afganistan ve Hindistan tarafna g edenlere ise iskender'in seferleri ile ilgili baz kaytlarda rastlanr. ran Ahameni veya skender dneminde dou ve kuzeydou ynndeki gerler daha ilere, bozkra ekilirken, 23 Trk yahut 22 Trkmen aireti yerlerinde kalmt." bulmutur.
393 392

Roux'a gre, Kalalar'm Akhun (Eftalit) balants g-

ldr. Akhun mirass topluluklarn bir ksm Hindistan soylu snf iinde yer Ebu'l Gazi Bahadr Han, Trkmenleme srecini yle anlatr: [Trkmenlere nceleri Trk derlerdi. Be, alt nesil getikten sonra onlar bulunduklar yere, suya ektiler, sonra gzleri byk, yzleri kk ve burunlar byk olmaya balad... Onlara Trk - manend ad konuldu; manas Trk'e benzer demektir. Kara halk ( okuma-yazma bilmeyen halk) onlara Trk - manend diyemedii iin Trkmen dedi. ] Gkalp'e gre ise Byk Gktk Devleti varken veya hatras yaarken, eperlerinde yeralan dierleri, onlara benzeyenler olabilirdi. Bu gre katlmak mmkndr. 3 9 4 Kagarl Mahmud ve Biruni'ye gre, Trkmenler ehirlere yakn yerlerde yaayan yar gebe, yar tarmla uraan kimselerdi. Ouz sz, hakiki ger hayat srdren topluluklar kapsyordu. Trkmenler, Araplar geldiinde dillerini unutmak zereydiler. Karakterleri ve giyimleri ise Trkler'inki gibiydi. 11. yzylda, Trk ismi ve giyimi tadklar halde ranllaan ve saylar 1,5 milyonu aan kabileler artk Farsa konuuyorlard. ( Togan)
395

Onlarn okullar yoktu. Trke

ve Farsa'larna, yerel diller vanmda Arapa'nn da karmas olaand. Seluklu egemenlii sonucunda Fars -Huzistan-Kirman blgesi, Kirman ve Salgurlu-ebankre Atabeyligi mn vnetimi altna girdi. Nizam'l Mlk, Siyasetname'sinde ebankre halkm Krder'den ayr tutar. Aralarnda bir ilinti kur_, i9i ________ .

maz. 3 9 6

Minorskv. I s a h r n n rastlad 33 gebe aireti Krt olarak kabul

eder. Bu airetlenn toplam. :am 500.000 kiidir. Bu 500.000 Krt'n Fars'ta nasl kaybolduuna aklamaz. Nzam'l Mlk'ten haberli Minorsky, airetlerden ebankreleri Krtlerden ayn tutar Krt'tr. 397 1107 tarihli eserde bahsedilen. 500.000 rakam ok yksektir. Birok rnekten biri olan Byk Seluklu rneinde grdmz gibi, ne yapacana karar veren 10.000 adrlk bir sava grup, Iran gibi byk bir lkeyi rahata ele geirebiliyordu. Sava nitelikleri olan, bu kadar byk bir topluluk var olsun da iktidara hibir ekilde yansmam olsun, bu mmkn deildir. Istahri'ye gre, onlar mesleksiz, eitimsiz ve yoksuldular. ehirlerin zenginlii ve lts onlarn akln eliyordu, onlar ehirliler iin her an tehdit kayna olabilecek silahl obanlard. Minorsky misyonu gerei konuyu zmsz brakmakta, stahri'nin bakt adan bakmay reddetmektedir. 398 Minorsky nice zahmetlerle birbirlerine ilitirdii kuramsal yapnn kmesini kabul edemezdi. Minorsky ve dier Batl Krt uzmanlar, ehirlerde tutunamayan ve Abbasi dnemi tarihilerince yaam ekilleri kmsenen oban yaamnn Krt (K-r-d, srgn) olarak adlandrlmasn kendilerine k noktas yapmaktadrlar. Geriye tek bir ey kalyordu : Arapa corafya kitaplarnda her Krt isminin getii yeri iaretlemek ve bir dizin karmak. Arap-Fars ve Trkler'in bir zamanlar ynettikleri o byk corafyadaki en geni yaylm gerekletirmi, en byk topluluk olan Krtleri kefetmek... Fakat bu halkn kendi devletini niin bir trl kuramadn ve onlarn birbirlerinden kopuk, uzak corafyalarda nasl birbirleriyle ilintisiz ekilde var olabildiklerini bir trl izah edememek. Bat, gnmzde de ayn misyonu devam ettirmekte, onlarn bir aznlk grup olarak kabul edilmesini istemektedir. 17 Aralk 2004 Avrupa Birlii-Trkiye lerleme Raporunda Aleviler aznlk grup ilan edildiler. Avrupallar, ayn kltre, ayn tarihsel gemie, ayn dile ve ayn inan sistemine sahip olan insanlar, islam' yorumlay tarzlar farkl olduu iin ayr tutmay kendilerine hak grmektedir. Alevilerin kar kmalarna ramen... 3 9 9 _ _ 192 Ne var ki erefname'de ebankre'ler

tekiletirilen Biz...
Krdistanlar... Kuhistanlar Kimler Mesken Tutar ?..
slam topraklarnda 600 yl hkm sren, Bat-Hristiyan Dnyasna kar. Dou-slam Dnyas'nm cephe lkesi Osmanl mparatorluunun terminolojisi "Krdistan" szc konusunda belirleyicidir; Onlarn yaadklar yerler. " ve vilayeti mezbure Krdistan hkmnde olup, defter ahvalini bilmedikleri, yani defter-kitapla ii olmayanlarn yaad Krdistan denilebilecek verlerd:: 1576-1588 yllar arasnda corafi kaytlarda kullanlan dil, bir kez daha bize vardmc olabilir; Geylan; Krdistan ve Kuhistan tl ve btldr. Rummahiye; Krdistan ve Kuhistan'dr, tl ve btldr... Badat'a on konak (konaklama yeri) mesafededir. Gerend; Krdistan ve Kuhistan'dr, tl ve btldr. (Gl)
400

Kuhistan szc, Farsada dalk yer anlamndadr. Bahsi geen yerlerden Kuzeybat rak'taki Rummahiye Trkmen yerleimi Telafer ile Suriye snr arasndadr. Suriye Rakka blgesine komudur. Trkmenlerin ve Araplarn youn olduu bir blgedir. Geylan veya Gilan, Kuzey ran'da, Hazar'a bitiik sulak ve bataklk bir blgedir. Gnmz ran lkesinin temel besin kayna pirinin tamamna yakn bu blgede yetitirilir. Gilan'da Gilekler yaar, ayrca Talilerin yaad Gilan'a komu Tali blgesi de vardr. (Mays 2009) nc yer olan Zaros dalarnda ki Gerend, gnmz Irak Krdistam'na komu dalk bir blgededir.
401

Krdistan tanm, Kuhistan ve Kutistan ile e anlaml olarak, dalk, tepelik, bo alan, tl ve btl yer olarak corafi terim olarak kullanlmaktadr. Osmanl belgelerinin bu dili, Orta alardan beri bu corafyalarn ortak dilidir. (Gl)
402

Organi-

ze olamayan kk aileler, yoksuldular. Ibn Cbeyr " Bu Krtlerin yol kesmek ve yeryznde fesat karmaktan baka ileri yoktur." diye yazar. 403 Cahiz "Araplarn Krtleri olduu gibi, Trkmenler'de Horasanllarn gebeleridir." der. 193
404

ryf-s-^h

Roma tahtna ykselen Osmar..:. Krdistan'da, Kuhistan'da yaayan, defterle kitapla ii olmayan, kendi soyda Trkmen kardelerini Trkmen Ekrad-Trkmen Krdleri olarak kaydetmitir. Ebu'l Gazi Bahadr Han'n yaknd gibi, iktidara ykselirken "Kardeiz'' diyen Selukiler de, ran tahtna ykselince Trkmenlerle balarn koparmlar. Efrasyab'n (Alp-er Tunga'nn) Fars-ran'l damat ile akrabalklarn ne karmlard. Osmanllar da muhteem Roma'nm sultanlar olmulard. Konumlar enilemezdi. Elde ettiklerini yoksul soydalaryla blemezlerdi. Trkmenler'in Ouz tresince gl gelenekleri, destanlar ve birbirlerini tanmaya yarayan tamgalar (damgalan) vard. Byk topluluklar oluturabiliyorlar. Aralarndan kan bir byk beye tabi olabiliyorlard. Anadolu'nun dousundaki dalk corafya, yzyllardr onlardan soruluyordu. eref Han'n iaret ettii gibi en nlleri emikezek (Dersim) beyleriydi. Krdistan denince ilk onlar akla gelirdi. Gerek bir iktidar odaydlar. Atalar Seluki Melikah't. Karakoyunlular'dan Akkoyunlulara, Safeviler'den Kaarlara kadar (1925'e kadar) douda ki hkmranlklar onlar kuruyorlard. Diyar-bekir'den Semerkand'a kadar uzanan topraklar, onlarn egemenliini tanmaya hazrd. Osmanl douya doru genileyecekse kendi soyda ve dinda olan bu topluluklara kar hakl bir gerekesi olmalyd. Onlar tekiletirmeliydi. Anadolu'muzun en bat kysndaki Kazdalar, Trkmen yurdudur. "Sar Kz" efsanesi hala canldr. Blgenin Trkmen-yrkleri her yl "Sar Kz Anma enliklerinde" buluurlar. Dar ky dzlklerinde ba-bahe iiyle uraan soydalarna "manav, manavc" derler. ehirli dostlarna anlatmaktan geri duramadklar srlarndan biri de "Bir yrk ile bir manavcmm evlilii" zerinedir."^ 5 "Gen evliler bir hafta yukarda ki baba evinde et yerlermi, bir hafta aadaki evde ot yerlermi." Anlatcnn yzndeki ifade ekline gre, kukusuz et yemek, daha itah ac daha keyifli grnyordu. 1990'l yllarda dahi lkenin en bat ucunda iftilik veya obanlk yapanlarn farkl yaamlar vard. iftilik, dzenlilik demekti. Topra hazrlayacak, tohum atacak, bytecek, hasat edecekve bu dngde, her daim tetikte olacak, fazla rnn de pazar da satacakt. ehirle ilikisi daha youndu. obanlk yapan Trkmen yrkler ise Tanrnn yeillii_____ 194

ne hayvanlarn salacak ve akam olunca toplayacak, stn saacak, peynirim mayalayacakt. Her iki grup birlikte, nerdeyse dip dibe yayorlard. Kz alp kz veriyorlard, akrabaydlar ama farklydlar. skana yani manavcla zorlanan Avar ozann yaknd gibi... ar hazar idi evinin ii, Avar iskan etti, ne idi suu? Dmann stne ekerdi g, Avar Beyi Krt yeeni deil mi? Ne demitik; ehirlerde yaayan halkn esas kitlesi Mslmand. Okuma yazma bilirlerdi. Yneticilik, ticaret ve sanatla megul olurlard. ehir, zenginlik demekti. ehirde, ehri yani medine'yi, medeniyeti koruyacak savalar olurdu. ehrin dndakiler, tekilerdi. Trk, Krt, Arap veya Bedevi'ydiler, eer biliniyorsa airet adlarndan da sz edilirdi. Bernard Lewis'in satrlar bu durumun en ak anlatm olabilir; "Kendilerine Arap veya Trk diyenler, ok yakn alara kadar kendilerini byle tanmlamamlard. stanbul ve dier ehirlerdeki insanlar, kendilerini Trk olarak adlandrmazlard. Trk adn Anadolu'nun kylleri ve gerleri iin kullanrlard. Benzer ekilde, Msr ve Bereketli Hilal'deki (Toroslarn gneyi, Cezire) Arapa konuan kiiler, dilleri Arapa olduu halde, Arap aclm l kylarnda yaayan Bedeviler iin kullanrlard. ehirlerde yaayan eitimli insanlar ancak modern alarda ve Avrupa'daki milliyet dncelerinin etkisiyle, kendilerini etnik terimlerle tanmlamaya balamlardr."
406

Avrupa'daki milliyetilik akmlarndan etkilenip, kafalar karan Mslman Bonak Heyeti, 1920 ylnda yklan imparatorluun bakentindeki eyhlislam ziyaret etmilerdi. eyhlislam Haydar Efendi'nin onlara cevab yzyllardr sregelen hukuka uygundu; "Ahkam- slamiye'de millet ve anasr (unsurlar) sz konusu olamaz. Slav olmaktan nce slam olduunuzu bilmeniz gerekir." der. 4 0 7

195

Safeviler, ^
ah smail ve ah Abbas

smaililik ve Trkmenler...

Tarihsel sre boyunca ehl-i Beyt yelerinin bir ksm, ii halkn lna cevap vermitir. Ban secdeden nerdeyse hi kaldrmayan (Secdad) 4. mam Ali- Zeynel Abidin'in olu Zeyd, Emevi ynetimine kar 740 ylnda isyan etti. Zeydilik, aka imametin ilann ve imamn klcna sarlmasn ngryordu. Zeydilere gre Zeyd 5. imamdr. ii slamn en etkileyici bakaldr hareketi, 6. imam, man Cafer Sadkln olu mam smail zerinden yryen smaililiklir. smaililik, gizlilie (setr'e) ekilmi imamlar zerinden yrtlen, gizli-gizemci-gnostik (sezgin, irfan) rgtlenmeyi benimsemiti. Bahreyn-smaili-Karmati devleti ve Msr Fatmi devletinin kurulmas, onlarn mcadelesinin parlak sonularmdandr. Msr'da el-Ezher niversitesi'ni de onlar kurmulardr. Msr Fatmi devletinde tahta kmas gereken vasi konusunda anlamazlk, Hasan Sabbahln nderlik ettii ran-Alamut merkezli Nizari-smaili'liin douuna sebeb olmutu. Moollar Alamut'u yktnda geni ktphanesine, tarihi Cveyni ve nl gkbilimci Nasreddin Tusi ahitti.
409

6. mam Caler Sadk sonras uzunca bir sre gizliliini korumu olan bu grup, gerek btnlk ve rgtlenme bakmndan, gerekse dnsel ve duygusal bir cazibe merkezi olmas bakmndan, btn rakiplerini ak ara geride brakan bir mezhep kurmutur. Bir dizi sekin ilahiyat, st dzey bir felsefeye dayanan dini akideler sistemi retmi ve yzyllarca gzden uzakta kaldktan sonra, gerek deerine, daha yeni yeni varlan bir eserler 196

oyr-^-^h

20

Kuran, Allah, Peygamber ve Hz. Ali le lgili Kutlu Yazlan eren Tlsml Dervi Gmlei /J 6-2 7 yzyl

dizisi (literatr) yaratmlardr, Ismaililer, dindar kesime; Kurana, gelenee ve slam hukukuna en az Snniler kadar byk itibar gsterileceini vaat etmilerdir. Entellekteller iin kadim antik dncelerden yola karak, evrenin dzenine bir aklama getirmilerdir. Maneviyatlara hitaben ise, imamlarn straplar ve mritlerin ile deneyimi, hakikate erime yolundaki fedakrlklar gibi rneklere dayanan samimi, kiisel ve hisli bir itikat gelitirmilerdir. Nihayet yalnzca tarikata girmi olanlarn bildii derin srlarn muhafzlar, dnyann ilelerinden kurtuluu salayacak imamn bilgeliiyle donanm habercileri ve mehdilik vaadinin tayclar; honutsuz kesime, mevcut dzeni ortadan kaldrarak yerine Hz. Muhammed'in mirass, Allah'n setii, insanln meru lideri imam nderliinde yeni ve adil bir toplum kurabilmek iin, rgtl, geni bir alana yaylan ve kudretli bir muhalefet hareketinin cazibesini sunmutur. (Lewis) - 197
410

smaililik, dnvev vaamdan sufilie evrilen ran slami reti gruplar ile kaynamay baarmtr ran Nizarileri ne bal Suriye smaili'leri, Hal savalarnn nemli figrlenndendiler. Suikastla dmanlarn yok etmeleri, etkili kullandklar mcadele yntemlerinden biriydi. Dnem koullar iinde Snni slam tarafndan byk tehdit grlen smaililere ait orijinal kaynaklar yok edildiinden veya uzun yzyllar boyunca gizlenerek korunduundan, Snni slam'n smaililer hakknda olumsuz ve dmanca deerlendirmeleri nem kazanmtr. smaili Alamut kaleleri, Moollar tarafndan fethedilmesine ramen

smaililik; gizli-gizemci-gnostik bir rgtlenmeydi. Nerdeyse dzlk alan olmayan Deylem dalarndaki ulalmaz vadilerden, lakiyye'ye brnp 1 2 imamc veya 5 imamc olabilen smaili mridlerin sklp atlmas da ok zordu. 5 imamc Zeydi-Alevi devleti de uzun yzyllar boyunca orada varoldu. Halife ordularna 20 yldan fazla sre zor anlar yaatan Bbek Hurremi'de komu Azerbaycan topraklarn da hkm srmt. Bbek'in isyan Dou Anadolu'ya kadar ulamt. (Cahen) Azerbaycan Kaleybar dalarnda kurulu Bbek'in kalesi gnmzde de nemli ziyaretghlardan-

Rey

(Tahran)

- Alamut Yoluna Bahan Kazvin

ehir Kaps: Meymun Kale / Mays 2010

198

dr. ( Mays 2009) ocuk yataki ah smail, mridleri tarafndan ite bu vadilerden birinde 6 yl korunmu ve eitim grmt. hican'da smail'i korumay grev bilmiti. Safevi tarikatna ballndan phe duyulmayan Gilan beyi Karkiya Mirza Ali, Gilan LaLahican'da bataklk-sulak ova olduka geniler. Lahican'a snr Deylem dalarna yaslanr. Lahican. Alamut yolcularnn kuzey-gney ynndeki ilk duraklardan biridir. Gilan soylular ile Alamut imamlar arasnda, gemite evlilik balar kurulmutu. (Qazai, Gndz, Daftary)
412

Lahican'da setr'e

(gizlilie) ekilen smail'in, setr'den kefe ( g i z l i l i k t i r .

akla) k da Lahican'dan oldu. Lahican'dan Dersim Beyleri nin yurduna yaklak 1.000 kilometrelik kritik yolculuu srerken, Taliler smail'e ballklarn bildirmilerdi.
413

10. yzylda ran corafyasnda egemen olan ran kltrnn savunuculuunu stlenmi ii-Bveyhiler, Hamdaniler ve Samaniler yannda ZeydiAlevi devleti de bulunuyordu. Deylem blgesinde, Zeydi-Aleviler de vard . 4 1 4 10. yzylda, Ali sevgisi ve propagandas btn ran' sarmt. Ali so-

Sufi Dervilerin

Semah / Hseyin B eh zad / 1931

-1954

-199-

yunun reisine sorulmadan ne .ran Cibal'inde, ne de Msr'da "evet ya da hayr" denilmiyordu. M" Dou-Bat ynnde doal gei yolu zerinde olan Zeydi-Alevileri'nin ve Nizari-lsmailileri'nin: blgeye yerleen veya Cibal zerinden gemekte olan Trkmenler in ve aman-dervilerin inanlarn derinden etkilediini kabul edebiliriz. Byk Seluklu devleti ile birlikte Trkmenlerin en nemli yaylma alan olan Suriye'nin dalk blgesinin, Alamut'a bal Ismaili-Nizari rgtlenmesininde en gl olduu yerlerdendi. zellikle Suriye ba dai'si Reideddin Sinan ile birlikte (1164) Alamut fedaileri, Hal Savalar dneminde Mslman ve Hristiyan komularnn yreine korku salyorlard. 1227 ylnda Suriye ba dai'si Mecdddin, Harezm devleti ve Mool tehditi altndaki Anadolu Seluklu sultanna (I. Aleddin Keykubad, 1220-1237) o zamana dek Alamut'a denen yllk 2.000 dinarlk verginin, artk kendisine denmesini talep etmitir. Tereddtte kalan Sultan, Alamut imam Celaleddin Hasan'a bir eli gnderek, fikrini renme ihtiyac duymutu. Alamut efendisi, denmesi gereken paray Suriye'ye ynlendirmi olduunu dorulamt, sultan da demeyi yapmt. (Levvis) Trkmen-Ouz-Bayat boyundan
416

eyh Hasan'a, Ismaili makamlar tarafn-

dan sfahan'dan Anadolu'ya gei gvenlii iin verilen 1186 tarihli bir "yol izni", Trkmenler ile tsmaililer arasndaki dostane ilikileri belgeler. Belgenin de gsterdii gibi, Ismaili dnyasnda Ali sevgisiyle aydnlanan aandervi halifeler, Cibal zerinden Anadolu'ya geiyorlard. Yaar Kalafat, gnmze ulaan "Ismaili Hazar Trklerine" iaret eder. 4 1 7 Alamut'tan Konya'daki Bilginler Sultan Mevlana'ya Ulaan Ak... phesiz Anadolu'ya geen en nl Ismaili suli, Mevlana Celaleddin Rumi'yi (120 7-1273) batini akla buluturan emsi Tebrizi'ydi. 1244 ylnda medreseden evine dnerken katrnn dizginlerine yapan yabanc, Mevlana'ya soruyordu. "lim renmekten maksat nedir? " Mevlana her daim rencilerine tekrarlad ekilde " lim, eriat ve snnet edeplerini bilmektir." demiti, demesine ama uzun sredir zihnini kurcalayan o

soruyu sormaktan kendini alkoyamamt " O halde, bunun stnde daha ne vardr?" "lim, o' dur ki seni O'na ulatrr." "Cehalet, Seni senden almayan ilimden daha deerlidir" Bilginler Sultannn ruhunda imekler akyordu. Evet. O ems'di. ( Gneti.) Ikt. Ak't... emsi Tebrizi, Hasan Sabbah'tan sonra Buzurg mmid (byk, ulu, yce mit) ile balayan nl Alamut Ismaili imamlarnn soyundan gelivordu Alamut imam Celaleddin Hasan'm (1210-1221) oluydu. (DevletaJ)~^$ Ismaili gelenee gre emsi Tebrizi, " Alemlerin O'nun iin yaratld" kutlu soydan geliyordu. Konya Sultanlarnn Alamut'a ve Alamut'un Suriye koluna vergi dediklerini bir dnemdi. ems'i, Alamut siyasetinin en nemli temsilcisi kabul edebiliriz. Bu bize onun uzun kaybolularn aklar. F. Daftary'e gre, Ismaili-Nizari imamlarn Safevilerle ilikileri. ah Tahmasb'n kz veya kzkardei ile zamann Nizari imamlar arasnda bir evlilie kadar uzanmt. ah Abbas dneminde de Ismaili imamlarn Kasm ahl kolunun 37. imam Zlfikr Ali Halilullah, Byk Abbas'm ( a h I. Abbas'n) kzkardei olan bir Safevi prensesiyle evlenmiti. Bu devirde Ismaili imamlar, siyasi iddialarn terketmiler, Sufilie evrilmilerdi. smaililer ile Safeviler arasndaki ilgin bir balant "Meymun" ad etrafnda oluur. mam Cafer Sadk'm olu 7. imam ismail sonras, Abbasi tehditi altnda ki Ismaililik, gizlilie (setr'e) ekildiinde, Ismaili mezhebi nderi Meymun adn kullanmt. (Daftary)
420

Meymun; ansl, baht ak anla-

mndayd. Alamut Nizari-lsmaili imamlarnn, Alamut'tan sonra tandklar ems Kilaya'nm bereketli ovasna bakan muhteem kalelerinin ad Meymun-diz (Meymun kale) olacakt. Safeviler, Kazvin'de bakentlerini kurduklarnda, Kazviriin Rey'e (Tahran tarafna) bakan kapsnn adn Meynunkale koydular. O kap, Hasan Sabbah'm Reyden Alamut'a giderken getii yola alyordu, (kapnn fotoraf i cin bkz. s. 198) Alamut glgesinde Kazvin'de 10.000 Halife.... Hasan Sabbah'n hayalleri, Safevilere nasip olmutu. 201 -

Su/i

Yaamn

nemli

Simgelerinden ilk yars,

Turna Kuu

Murakka- Hind / 17. y.y.

Glistan Saray Mzesi

202

Nizari-smailiin, Sufilie Evrimi...

Hasan Sabbah'm rgtledii Nizari-lsmaililik, Deylem'in dalk corafyasnda ki Zeydi-Alevi topraklarnda yeermitir. Hasan Sabbah, ynetim merkezi olarak setii Alamut (kartaln rettii) Kalesi'ni de bir Zeydi-Alevi olan Mehdi adl kale beyinin elinden almt. (1090) Ayn imami kaynaktan beslenen Zeydiler (5 imamclar) ve smaililer (7 imam'clar), gizli veya ak mcadele halinde ayn blgede birlikte var oldular. Evrende gizlilik ve aklk devirlerinin bir dngs vard. Mevcut dngde smail'in, dolaysyla Hz.Ali ve Fatma'nm soyundan gelen imam. ilahi bir gle donatlmtr ve asla sapknlk etmez. "Alemlerin onun iin yaratld" bir soydan gelmektedir, zaten znde ilahidir. Bylelikle imam, bilgi ve hakimiyetin, gizli hakikatin (gayb bilgisinin), topyekn ve sorgusuz bir itaat gerektiren buyruklarn kaynadr. (Lcwis)
422

Alamut tarihindeki konumuzla ilgili nemli gelimelerden biride 4. Alamut hakimi II.Hasan'n, 1165 ylnda Kyamet dneminin baladn ilan ederek mritleri zerindeki dnyevi tapnma ykmllklerini kaldrmas ve kendisini Msr-ii-Fatmi-lmam ve Halife'si Nizari'ye balayan seceresini, setr'den kefe (gizlilikten-akla) kararak ilan etmesiydi. II. Hasan; devrin gizli imamnn hcceti (kant, delili, vekili, temsilcisi) deil bizzat kendisiydi. 1166 ylnda lm zerine yerine geen olu mam II. Muhammed 44 yl sren dneminde, babasnn yeni retisini gelitirdi. 4 2 3 "zm, yani kendim hakkndaki marilet srrn ifa ettiim kii, artk fiziksel yaknlma ihtiya duymaz, ite Kyamet budur." "Peygamberler, gelir geer, biz ise ebedi erleriz." demiti. (Eliade)
424

Nizarilere gre, sadece Kyamet dneminde deil, her devirde Imam-Kaimler vardr. Her Imam- Kaim, nceki imamdan (selefinden) daha stn konumda olurdu. mam'm benliinde eriyen, sekinler sekini (elvasi has, havass) olan Vahdet ehli (ehl-i Vahdet, birlik ehli), ksmi gerekten, btnsel geree (cz'i hakikattan klli hakikata) ulard... Gerekten yeniden do203

an ve cennete gidenler onlard.

Daftary)

425

Mridler, yanlmaz, masum

imamn isteklerine kaytsz artsz uyacaklard. Sufi ile Nizari retisinin birbirleriyle ortak yanlar vard. Benliklerini snrlandrarak yeniden manevi dou yolunda olanlar iin; rehberler iinde tek rehber olan mamn konumu, sufi rehberlere gre farkl ve benzersizdi. Sufilerin soyut nsan- Kamil i, Nizarilerin kendisiyle ortak manevi yaam paylatklar hazr ve grnr smaili-Nizari imam ile boy lemezdi. (Daftary)
426

Kukusuz smaili imamlarnn ortaya koyduu kavramlar, ilk

kez ortaya atlmamt, islam'n ilk devirlerinden beri sufilerce dile getirilmiti. Ak uruna daraacnda aslmas yeterli grlmeyip, atee de atlan byk sufi, Hallac- Mansur da (857-922) bir iirinde, "Eer sen beni grrsen, O'nu grm olursun. Ve eer sen O'nu grrsen, ikimizi birlikte grm olursun." demiti.
427

smaili imamlarnn retisi, Anadolu Kzlba Alevilii iinde

de yansmasn buldu. Dede Karkn olu Ali Dede, Bayram Dedeyi kendi rzasyla halife tayin ederken, retiyi en veciz ekliyle mricllerine aklamt; "Bizim bulunmadmz yerde bu halifeme gelen kii bize gelmi gibidir, onun elini tutan bizim elimizi tutmutur, ona getirilen kurban ve era (k, ate, ra / era akesi) bize gelmi gibidir. Bu gerek byle bilinsin." demiti.
428 429

Sre iinde, smaililer'le sufiler, birbirlerine daha fazla benzetiler.

Alamut'taki son Nizari-smaili mam Rkneddin Hrah'm, Moollarn eline gemesi ve ldrlmesi sonrasnda hayatta kalabilen kk yataki olu emseddin, 1257 ylnda imam oldu ve mridleri tarafndan gizlice Azerbaycan'a gtrld. 1311 ylndaki lmne kadar Azerbaycan'da gizli bir hayat sren mam emseddin'in etrafnda btn ran Nizarileri toplanr ve nlerindeki gizli dneme (setr'e) hazrlanrlar. 4511 Timur ncesinde, Deylem -Lahican civarnda faaliyetlerini younlatran Nizariler, ksa sreliine de olsa Alamut'u ele geirirler, komular Alevi-Zeydiler'in dmanlm zer204

lerine ekerler, onlarla kaprlar ve ar kayplara urarlar.

431

ii-Serbadar

hkmdar Ali Meyyet, 1387 ylnda Timur'un yannda savarken ehit dtnde, eyh Hasan n dervilerinin bir ey yapmalarndan korkularak onun Sebzvar'da gizli bir yere gmldne baklrsa, Ismaililer dmanlarnn yreine korku salmaya devan ediyorlard. " I ' 32 Nizari Ismailileri'nin de benimsedii slam'n en byk sufilerinden Ibr. Arabi'den (l.1240) etkilenmi olan Kuzey ran-Mazenderan'l 12 imamc teolog ve gnostik (arif, sezgi sahibi) Seyyid Haydar Amuli (l.1385) eserlerinde ii gr ve inanlaryla, tasavvufu harmanlayarak, kendisinden ncekilerden daha kesin biimde iilik ve tasavvufun ortak kkenleri zerinde durdu, bylece ran'daki Snni-sufi tarikatlarn kolayca kabul edecei retilerin temelini att. Alamut dneminin hemen sonrasnda ran'da birok sufi tarikat kuruldu. (Daftary)
434

Sufi tarikatlarca da savunulan Ali sevgisinin yaygnlk kazan435

masyla doan elverili koullardan, Nizariler de yararlandlar.

ran'da,

7 man iiliinin temsilcisi Nizari-smaililer, 5 mam iilii- Zeydi'ler ve 12 mam iilii-sna Aeriye ve sufi tarikatlarda, kolayca kendileri iin smak buldular. Birok tarikatn ii grler ve "Ali severlik" propagandas yapt ortamda Nizari-smaililer, ilk mamlara gsterdikleri derin ballklaryla, gerek kimlikleri hakknda kuku uyandrmadlar.
436

Bu i ie geme-

nin bir sonucu olarak Nizari smaililer d grn bakmndan bile sufi hayat tarzn kabul etmeye baladlar ve ayn tasavvuf terminolojisini kullanmaktan kanmadlar. (Daftary)
437

Snni tarikatlarn, Hz. Ali ve ehl-i Beyt'e derin ballklar vard ve Ali'yi manevi mrid kabul ediyorlard. Bu Snni- sufi tarikatlardan bazlar zamanla iilii resmen kabul ettiler. Cahen, bu sreci " Snniliin iilemesi " olarak tanmlar. Sufi tarikatlarndan herhangi birinin bilinli bir tutumu olmadan, halk kitlelerinin ehl-i Beyt sevgisi etrafnda oluturduu yaygn sentez, Safevi dnemi iiliine geii kolaylatracakt.
438

Alamut yolunda... ve Alamut zerine Notlar...

ii bakaldr hareketinin en etkileyici simgelerinden biri olan Nizari snaililer'in Alamut Kalesi, yzyllardr merakl zihinlerin ilgisini ekmekte ve onu merkez alan birok efsanenin olumasna yol amaktadr. Alamut'a ulamak iin tarihi Seluklu bakenti Rey'den (gnmzde Tahran mam Humeyni Havaalan) Kazvin'e 120 kilometrelik oto-yol sayesinde, rahat bir yolculuum olmutu. ehirde en iyisi olduuna inandm ve konaklamay dndm otel doluydu... 7 Mays 2 0 1 0 sabah saat 7'de Kazvin'de kalacak yerimiz yoktu. Otel grevlisinin akama kadar bir oda ayarlayacana sz vermesiyle, aresizliimiz biraz hafiflemiti. Ne var ki 24 saattir uykusuzduk. Bavullarmzla birlikte akama kadar ne yapabilirdik? zerimizde ran paras da yoktu. Bankalar kapalyd. ehirde hangi bankann, dviz konusunda yetkili olduunu bilmiyorduk.

Deylem

(Rudbar)

- Alamut

Blgesine Panoramik
206 -

Bir Bak / Mays

2010

21
O ana kadar ofrlmz ve tercmanlmz yapan Muhammed Ali. nce bize bir orbacda sabah kahvalts ikram etti. orbacya gelen Kazvinliler'den yeteri kadar bilgi alm olmal ki bize tarihi teklifini yapmakta da gecikmedi. Bizi Alamut'a o gtrecekti. Para meselesini dert etmemize gerek yoktu. Bize kredi amaya hazrd. Muhammed, ticari yeteneini sergiliyordu. Muhammed Kazvin'liydi. Uzun bir sredir Tahran da yayordu, iyi bir anlama yapm gibi grnyordu. Birlikte 120 kilometre daha yolculuk yapacak, sonra birlikte geri dnecektik.. Onun hesabna gre 3 veya en fazla 4 saat sonra Kazvin e dnm olacaktk... ran'n dalan aan yollarna gveniyordu. Alamut yolunu bir ka Kazvinli'ye daha sorarak, yol konusunda edindii bilgisinden iyice emin olmutu. Elimizdeki tek turizm haritas Farsa'yd ve bizim iin pek bir ey ifade etmiyordu. Kendimizi, Muhammed'in misafirperverliine ve dostluuna emanet etmitik. Yaklak 10 kilometrelik trmantan sonra ilk dan zirvesine ulamtk. Bu ilk dadan sonraki yolculuumuzun seyri, bir dan zirvesinden dier bir dan zirvesine doru oluyordu. Hi bir dzlk grnmyordu. Her da farkl bir siluet sunuyordu. Nerdeyse her da farkl bir ta (maden) yapsna sahipti. Kk derelerin yaratt kanyonlar muhteemdi. Btn bu kayalar ekillendiren onlar deilmi gibi nazl nazl akyorlard. Bir rivayete gre, slamiyetle birlikte blge Araplara geince, Arap vali gzel bir harita hazrlatm ve Deylem heyetine haritasn gstererek, sa-

vamadan teslim olmalarn istemi. Verilen cevap, corafi yapnn ve yzyllardr sren yaamn zne uygundu; "Evet tasvir ok gzeldi. Ama dalarda ve geitlerde saklanan savalar gstermiyordu. Onlar, ancak oraya gidildiinde grlebilirdi." Blge, dacla gnl vermi kiiler iin esiz ve muhteemdi. Bu kararmz glendiren, phesiz gezimizi mevsimin en uygun zamannda yapm olmamzd. Btn dalar yeile brnmt ve hava scakl 20 derece civarndayd. lk duramz Rejae Destl'ti. Rejae Desth dzlne, zarif bir kprnn zerinden ulatmzda saat " 1 0 " olmutu ve daha yolun yarsmdaydk. Muhammed yapt tekliften ve anlamadan dolay pimanlk duygular iindeydi. lk teklifi, yaknlarda ki Lamasar (Lemeser) kalesine gitmekten vazgememizdi. Muhammed'e bir daha gelebilmek iin, bu kadar daha mrm olmadn syledim. 45 yalarndaki Kazvin'li Muhammed'de, daha

Alamut

Kalesi'ne

Trmanmann

Balangc

/ Mays

2010

nce buralara gelmemiti. Hatta atalarnn gelmediinden de emin gibi grnyordu. Gerekte bir dadan dierine akan bu yollar, byk bir aba ve fedakrlk gerektiren bir iti. Bir zamanlar Seluklu bakenti olan Rey'den (Tahran'dat), kuzeybat ynndeki yoldan Kazvin'e ulalr. Kazvin'den itibaren, doudaki Mazenderan ynnde ve geli yoluna 45 derecelik ayla, batdan douya doru veni bir yol izerseniz, Kazvin'e en uzak nokta da, en batda, Mazenderan snrnda, Alamut'a ve etrafndaki dier kalelere ulaabilirsiniz.. Harita zerinde Kazvin'den Alamut'a uzaklk, Kazvin-Tahran uzaklnn yarsndan fazla deildir. Fakat birinci yol dz bir ovadan geerken, ikinci yol nerdevse hi bir dzle imkn vermeyen dalk bir arazide dolanmaktayd. Alamut Kalesi'nden daha mstahkem olan bu dalk corafya idi. Fars kltryle uzlamay benimsemi olan ve her biri kendi hesabna hareket eden Seluklu glerinin Alamut'un fethini niye gerekletiremediklerini, bu seyahati gerekletirmeden nce bir trl hayal edememitim. Fetih iin ce-

Alamut Kalesi ne Giri / Mays 2010

- 209 -

zalandrmaya artlanm, merkezi ve gl bir ordu gerekiyordu. Uzun kuatma srasnda sona yaklalmken Melikah'm lm, Seluklu kuatmasnn kaldrlmasna sebep olmu ve Alamut fethedilmekten kurtulmutu. yle grnyor ki dnyay fethetmeye kararl, Mool - lhanl - Hulag Han'n ordular olmasayd, dalk Deylem topraklarnn fethedilmesi, belki de hi bir zaman mmkn olmayacakt. Ksa bir ay molasndan sonra harekete getiimizde, Lamasar levhas ilk Muhammed'in dikkatini ekmiti. Lamasar Kale'si, sadece 20 kilometre uzaktayd. Muhammed'in, iindeki iyi duygular bir kez daha galip gelmiti. Lamasar'a yneldik. Evet, Lamasar' grebilecektik. Tahmin edeceiniz gibi yeniden dalara trmanyorduk ve asl istikametimizin dna kmtk. Yarm saate yakn zaman gemiti ve biz Lamasar' gren son dan zirvesine ancak varabilmi tik. Dar yolda i makineleri alyordu. le saatleri gelip atmt. nmzde bizi nelerin bekledii konusunda hi bir fikrimiz yoktu. Devam etmekte srar etmemiz halinde, Kazvin'e dnmemiz belki de bsbtn gleecekti. Bir kez daha Lamasar'a gitmekte olan bir

Alamut

Kalesi,

Zirveden Aaya

Bak / Mays 2010

210

aileye Lamasar hakknda sorular sorarak bilgilendik. Lamasar Kalesi'nden gnmze hi bir ey kalmamt. Mevcut yerleim daa yaslanm bir bayrlkt. Grdmz bu arazi yaps, 50 yl nce bu blgeye bilimsel bir gezi dzenleyen ngiliz Bilim Heyetinin bakan Peter Willey'in tariflerine uyuyordu. Muallim Kilaya zerinden Alamut'a ulatmzda le zeri saat " l ' e " yaklamt. Tarihi ve devlet adam Cveyni'ye gre, Alamut "Boynu vere km deveye benzerdi ve demir bile o taa ilemezdi."
440

Rivayete g-

re, Deylem krallarndan biri ava kmt ve salverdii kartallarndan bin bu kayaya konmutu. Kral, kayann stratejik neminin farkna varm ve kayann zerinde ki ilk kaleyi ina ettirmi, kaleye kadim Deylem dilinde "Kartaln rettii" anlamnda "Aluh Amut" adn vermiti. 4 4 1 Tahmini 200 metre yksekliinde tek bir kayann zerine ina edilmi kale ile kar karya idik. Ta o kadar muntazam idi ki, eer etrafnda oranlanabilecek bir nesne yoksa, sanki deniz kenarndan tanm byke bir akl ta gibi grnyordu. Gezi ncesi, ulaabildiim kale fotoraflar da bana bu ynde bir izlenim vermiti. Cua gnyd. ran'da tatil gnyd. Gzel havay frsat bilen halk, Alamut'a koturmutu. 58 yandaydm. Sporla aran hi iyi deildi. O ana kadar, "Bir ka Alamut fotoraf ekmem yeterli." diye dnmtm. Alamut, bulunduum yerden bana hi bir grnt vermiyordu ve hi bir srrn fsldamaya niyetli grnmyordu. Beni oraya kadar getiren merakm, daa ve kaleye kmam iin gerekli cesareti de verecekti. Evet, Alamut'a kacaktm. nce vadinin ilk srt izgisine ulaacaktm. Alamut kylleri bu ilk durak iin, rahatna dkn gezginlere eeklerini kiralamaya hazrdlar. Mterilerin younluuna baklrsa, kyller memnun olmalydlar. Bir gayretle ilk hedefe eeksiz ulamtm. Esasen eek iin vermem gereken ran paras da zerimizde yoktu. Asl trman bu ilk duraktaki soluklanmadan sonra balyordu. Srttan hafif bir eimle alalan basamakl yol, sonra dik bir eimle kalenin zirvesine doru ykseliyordu. Bu yolun yaklak 211 -

1.000 basamak tuttuu - vler.-.vordu. Son merhaleler o kadar dikti ki, ranl yetkililer ziyaretiler iin elik inaat iskelesi kurmutu. Dar iskelede kanlar ve inenlerin mcadelesi avr bir seyir konusuydu. Nihayet Alamut'un zirvesindevdik. Kk derelerin yzyllar boyunca oluturduu derin vadilerle, evresinde ki dalardan ayrlan tek bir dan tepesindeydik. Buras bir dan zirvesi ne kadar geni olabilirse, o kadar geniti. Etkileyici bir yap yoktu. Harabeler, ran devletince korumaya ve restorasyona alnmt. Seyahate kmadan nce, Alamut'la ilgili birok kitap okumutum. En etkileyici olan, kukusuz Amin Malaoufun Semerkand romanyd. Niabur'da bir medresede birlikte renim gren arkadan, Alamut eyhi Hasan Sabbahin, Byk Seluklu veziri Nizam'l Mlk'n ve byk air Hayyamin kesien hikayeleri zerineydi. Burada gzden kaan unsur, vezir Nizam'l Mlk'n dierlerinden 30 ya byk olmasyd. Ne var ki yk ok gzeldi ve alar boyunca tekrar edile gelmiti. En nemli kaynamz, Cveyni'nin Alamut'un fethi srasnda ele geirdii "Sergezet-i Seyyidina" adl Hasan Sabbah'm hayatn anlatan kitapta, bu etkileyici ykye en kk bir deinme yoktu. Bernard Lewis'e

Meymun - Diz Kalesi / Mays 2010

gre, yknn kurmaca yn gldr. sel bir almas vardr.

Lewis'in, tarih boyunca Ala-

mut'la ilgili kefedilmi btn belgelere ve eserlere uzanan objektif, bilimAlamut konusunu ileyen yazarlardan. Alaut'u tarih boyunca ziyaret eden uzman kiiler ok azd. Cveyni'nin konumu essizdi. ngiliz Bilimsel Gezi ve Tetkik Heyeti bakan Willey. modern an afanda (1960) Alamut'la ilgili nemli keiflerde bulunmutu Yaknlarndaki ky ve ekili alan ok kkt. Alamut un etrafnda cennet baheleri kurulmaya uygun bir arazi grnmyordu. Cveyni'nin anlatmna gre, yaam ibadetle geen, ikiyi yasaklayan ve azna iki kadehi srmeyen sofu Hasan Sabbah'm araplk zm ba kurmas, kurdurmas mmkn grnmyor. Hasan Sabbah'm sylemine gre, Alamut hccetiydi, kalesi, zamann gizli Ismaili imam'nm korunduu yerdi. Hasan Sabbah, imamn (delili, kant'yd.) Natk't. Susan imamn, konuan sesiydi.
444

Hasan, kaleye kndan lmne kadar geen 35 yl boyunca kaleden aa inmemiti. (Cveyni) Hasan, dmannn eline gemedike, kurduu dzenin nnde bir engel grnmyordu. Kale, kymetli iki misafirini dmanlarndan sonsuza dek koruyabilirdi. Nitekim, Alamut'un fethinden

Meymun - Diz'in Fethi

Srasnda.

Hlag

Han Mancnklar

Kurduu

Tepe / 2010

213

* sonra Mool glerine teslim olmayan Girdkuh Kalesi tam 13 yl direnmiti. Gird-kuh'un mrid muhafzlar teslim olduunda, zerlerine giyecek elbiseleri bile kalmamt. F. Daftary)
445

phesiz Alamut'un gda. su. yakacak ve benzeri ihtiyalarnn tedarii ve korunmas iin, bir miktar asker-mride ihtiya vard. Bu askerlerin dier bir grevi, civardaki halkn denetimini ve gvenliini salamakt. NizariIsmaili rgtlenme modelinde en st elitlerin yani sr'dan haberli havass ve Ismaili mridler arasndaki balanty salayan dailerin (davetilerin) kaleyi ziyareti ve o arada kalede bulunmalar doaldr. Kale daha fazla kiiyi barmdramayacak kadar kkt. Cveyni, Seluklularn 1092 ylndaki Alamut kuatmas srasnda, Hasan Sabbah'm yannda 60-70 kii olduunu, byk fedakrlklarla 300 kadar Nizari mrid'in destek iin gelebildiini syler,
446

Mevcut kale'nin bu kadar kiiyi alabilecei phelidir. Bir

ihtimal, bir ksm kale dnda bir yerlerde mevzilenmi olabilir. Oras, kymetli bir yzk ta gibiydi. Batda benzer amalarla kurulan kalelerden daha byk deildi. Romanya Braov'da verimli ve byk bir ovaya bakan Rasnov tepesindeki kaleyi gezerken de hayret etmitim. Rasnov Kalesi buraya gre daha bykt ve iindeki yaplar ayaktayd. Nasl hesaplarsam hesaplayaym, Rasnov kalesinde " 1 0 0 - 120'den" fazla kiinin barnmas zor grnyordu. Kukusuz Alamut kalesini fethedilmez klan, bitmez tkenmez trmanma ve ini maceras kalenin misafirleri iinde mthi yorucuydu "Cennet baheleri" yklerinin en n kazanm olan, nl seyyah Marco Polo'ya aittir. Marco Polo da Alamut'u grmemiti. 4 4 7 Meymun-diz neredeydi? Alamut'un fethi sz konusu olduunda, bahsi geen kale, Meymun-diz kalesiydi. Son Nizari Ismaili imam Rkneddin Hrah Alamut kalelerini, oradan ynetiyordu. Meymun-diz blge iin geni saylabilecek bereketli bir ovaya bakyordu. retici-ifti halk daha fazlayd. Bir cennet bahesi - 214

 veya mer Hayyam'n drtlklerine esin kayna olan zm balar varsa. Meymun-diz'in glgesindeki ova, hayal sahiplerine daha fazla ans vaat ediyordu. Moollarn ykm dolaysyla gnmze hi bir kalnts kalmayan Meymun-diz'in "n her taraf tutmu olan" geni ktphanesine ve astronomi aletlerine tarihi ve devlet adam Cveyni tankt. nl astronomi bilgini Nasreddin Tusi'de, kuatma altndaki kalenin misafirleri arasndavd Cveyni, Hulag Han'a o ktphaneyi grme arzusunu ilettikten sonra "oradaki nefis kitaplar ziyan etmemek gerekir." demiti. Bu teklifi padiahn houna gitmiti ve bunun zerine Cveyni, Kuran' Kerim ve dier faydal kitaplar "lmden hayat karr gibi" ayrmt. Byk Seluklular'm, ran' fethederken de, Anadolu'ya girerken de yanlarnda "zaferlerini kayda geirecek yazclarnn" olmadn dikkate aldmzda, bu dillere destan ktphane konusu ok nemlidir. Dou medeniyeti ktphanelerini Bat'ya kaptrdnda, stnln de yitirmiti. Alamut zirvesinde video, fotoraf ve teyple tam donanml kayt performansmz ve eimle Trke konumalarmz, dier ziyaretilerin ilgisini ekiyordu. O anda, orada iranl olmayan tek gezgin grubu sadece biz olmalydk. Muhammed, merakl ranllara birazda kendine bir pay kararak, Trkiye'den buralara Alamut iin gelen nemli bir yazar olduumu anlatmaya koyuluyordu. (Muhammed'in dileklerinin gerek olmas umuduyla...) O ana kadar nc ve en nemli duramz Meynun-diz kalesi hakknda hi bir bilgi edinememitik. Yerini bilen yoktu. Sonunda Muhammed, Alamut konusunda bilgisi olan bir ziyaretiyi kefetti ve benimle tantrd. eyh Hasan'n ada olduka bilgiliydi. nce beni tartm, Alamut ve Ismaililer konusundaki srlardan haberdar olduumdan iyice emin olunca, Meymun-diz konusunda bilgisini paylamt. Onun tarifine gre Meymun-diz, Muallim Kilaya yaknlarnda bir yerdeydi. Corafi bilgimiz yetersizdi. Meymun-diz'i bulabilmek iin, sadece dua edebilirdik. Gkyznde kendilerine zirve arayan kartallarn glgelerinin elik ettii bir yol-215

culuun sonunda, vervrne inmeyi baarmtk. phesiz ini maceras, k macerasna gre ok daha kolayd. Mtevazi sabah kahvaltmzn zerinden uzun bir zaman gemiti ve kahvaltdan kalanlar, kale trman ve inii srasnda tketilmiti. 30 saattir uykusuzduk. Tatil gn olmas dolaysyla btn dkkanlar kapalyd. Ak bir yer bulma midimizi Muallim Kilaya'ya sakladk. Muallim Kilaya'da rastladmz tek ak sandvici dkkan, gzmzde 5 yldzl gurme lokantas itibarna sahipti. Bir gn dierinden farkl gemeyen Muallim Kilayallarm ilgilerini zerimize ekmitik. Sandvilerimiz hazrlanrken, sohbetlerimizin konusu stanbul ve Hasan Sabbah arasnda gidip geliyordu... Aradmz mjdeli bilgiyi gen Ali Reza verecekti. Dkkann karsnda olan ve ge ykselen muhteem da Meymun-diz idi. Ali Reza, oraya ok yakn olan yukar kyde yayordu. Hemen Willeyin notlarna bir kez daha baktm. Cveyni'nin ayrntl olarak anlatt Meymun-diz kuatmas ile ilgili anlatmlar, grdklerimizle akyordu. Bulunduumuz yere gre, ulalmaz kalenin sa tarafnda, kaleye doru ykselen bir srt vard. Kale'nin, ova ile en kolay tedarik ve ulam balants bu srt zerinden olmalyd. Bu srt, kale yaknlarnda kk bir tepecik yapyordu. Willey'e gre Dnya Fatihi, mancnklarn en glsn bu tepecie yerletirmi olmalyd.

Willey'in ifade ettii ekliyle, Dnya Fatihi tarafndan kuatlan, aresiz Meymun-diz'in tek midi Alamut ve evresindeki 60'a yakn kalenin yardma gelmesi gerekiyordu. (Ciiveyni, Moollarn ykt 40 kaleden bahseder. Gnmz turist rotalarnda Alamut evresinde toplan 9 kale grnmektedir.) Willey, dier kalelerin yardma gelmemesini Hasan Sabbah gibi yetenekli bir liderin yokluuna balyor. Willey, 1960 ylnda R.G.S.' nin (mparatorluk Corafya Topluluu'm) destekledii bir fonla gelmiti. Etkileyici bir rapor, R.G.S. yelerini fazlasyla memnun ederdi. En yakndaki kalelerden Alamut, Meymun-diz'e yaklak 40 km uzaktayd. Da ta Mool askeri ile dolu iken Willey'in hesabna gre, uzaklardaki 60 kaleden para para gelebilecek toplan 3.000 veya 5.000 cesaretli smaili-Nizari mridin, "dalgalar halinde svarilerden meydana gelen muazzam ordu" karsnda pek ans olamazd.4"1'9 Esasen blgenin dalk yap216: _ _ _ _ _ _ _

s sebebiyle, blge insan ak alanda savaa yatkn deildi. Muallim Kilaya'mn evleri, geni a bir fotoraf ekmemi engelliyordu. Daha iyi bir fotoraf ekimi iin, sandvici dkkanndan biraz uzaklamtm. Meer Ali Reza beni izliyormu. Motosikletiyle yanma gelmiti. El iaretlerinin yardmyla, beni kaleye yakn bir yerlere kartmay teklif ediyordu.. O an iin, alabileceim en iyi teklifti. Hayatmda ilk kez kk bir motosikletin selesine yerlemitim. zerimde telefonum yoktu. Eime de haber verememitim. Kefetme arzum galip gelmiti. O ana kadar Meymun-diz konusunda yzde yz emin olmam salayacak bir delil de edinememitim. Ali Reza'nn kynn dar sokaklarn terk edip, Meymun-diz eteklerine ulatmzda, ranl yetkililerin yerletirdii levha da yazlanlar, Alamut seyahatimin en byk dlyd. Oras, Willey m bahsettii ems Kilaya idi... Karmzda ykselen da Meymun-diz'den bakas olamazd. ok mutluydum. Aada beni bekleyen biri vard. Benimle ayn fikirde olmayacakt. Buna katlanabilirdim. 30 saattir uykusuzduk. Hem ofrmz, hem tercmanmz, hem rehberimiz, hem koruyucumuz Muhammed Ali'de 20 saatten fazla bir sredir uykusuzdu. Dorusu u ki onun hesaplar amt. Bizi Kazvin'e brakacak sonra da Tahrana dnecekti. Gece yarsndan nce Tahran'a ulamas imkanszd. Muhammed takdir edilmeyi fazlasyla hak etmiti.

Moollarn

Kaleye Hcumu / Reideddin'in Cami-t

Tevaih-i

1595 / Glistan

Saray

o/C"'"*^

22
Paylalamayan Safevi Miras...
Ortadou slam corafyasnda ilk Trk devletlerinin tarih sahnesine klarndan [Msr ve Suriye'de Tolunlular (875-905) ve Ihidler (Akidler, 935Horasan ve Hindistan'da Gazneliler (961-1187)], gn969) ve Dou ran, mze kadar birok devletler ve imparatorluklar kuran Trkler'in konumu esizdir. 1.000 yl boyunca, in'de Kubilay Han, Hindistan'da Babr ah ran'da birbirini takip eden birok imparatorluk, Rusya topraklarnda Ahnordu ve son olarak Osmanl mparatorluu, Avrupa ilerinden Arabistan'a, Afrika'nn bat snrlarna kadar yzlerce yl, birok ulusu ynetimleri altnda tuttular. Yzlerce yl Trkler tarafndan ynetilen halklar ve komular; Batl lkelerin milliyetilikleri tetikledii, farkllklarn kefedildii yeni bir dzlemde, uluslatlar... Yeni uluslarn, kendi tarihleri ina edilirken, birazck gereklerden sapmalarnn zarar olmazd. Trk tarihi ok geniti. Tarih zenginliinden yorgun dm Trkler de, nlerine sunulan tarihi umarszlkla kabul etmeye raz olacaklardr. Tarih, emperyalist heveslere gre yeniden yazlrken, propaganda en nemli kozlardan biri oldu. Tarih propaganda konusu iine girdi. Eer mmkn olsayd, Trkler'den her zaman dn vermeleri, hatta tarihlerini unutmalar da istenecekti. (Yoksa mmkn m?) Doadaki her gelimenin baz sapmalar, ters sonular vermesi de beklenirdi. Bizzat tarihde sonuna kadar planlanamazd. Yllar sren titiz almalaryla Trk tarihini bizlere kazandran yerli, yabanc btn tarihilere minnettarz. Trk tarihi olmadan Kadim Dnya'nn tarihi sadece eksik kalmaz, anlatlamazd da...

ran'da 1.000 yllk (961-1925) Trk devletlerinin son temsilcileri olan Kaarlar hanedanndan Ahmed ah, 1925 ylnda ngilizler tarafndan tahtndan edildi. Yeni ah, ahn muhafz alayndaki bir subay oldu. Rza ah, 1925 ylnda kendi Pehlevi hanedanln kurdu. Rza Pehlevi, ngilizler'in himayesi altnda ran'daki birok isyan hareketini bastrmay baard... 219 -

Rza ah dneminde. Fars kltrne hizmet eden edebiyatlar, tarihiler, eitimciler sanatlar dllendiriliyordu. Azerbaycanl Ahmed Kesrevi, yeni dnemin, yeni frsatlar dourduunu fark etmiti. Yeni bir lke kuruluyordu. Kesrevi'de iyi yaamak istiyordu. 1925 ylnda Ahmed Kesrevi tarafndan yaynlanan "Azerice, ya da Eski Azerbaycan'n Dili" kitabnda Azericenin, Trke ile ilgili olmad ve aslnda Farsanm bir lehesi olduu savunulmutur. Ahmet Kesrevi'ye ramen Azerbaycan halknn Trke tutkusu mthitir. Dada, bayrda, ehirde, ayhanede, pastahanede, lokantada, takside her nerede Trke konutuk ise, bize nasl hizmet edeceklerini bilemediler. Kalplerini, evlerini bize amalar yetmedi; onuruna Tebriz'de Ant Mezar yaptrdklar airlerin en nlsnden, ehriyar'dan msralarla aklmz eldiler. zmzn iirlerini, trklerini, zmze aktarmaya hazrdlar. Hi grmeyecekleri ortak fotoraflarmz, ektirmek iin adeta yartlar. Bir gn stanbul'u grebilmek arzusuyla stanbul'daki adresimi edinirken heyecanlar grlmeye deerdi. Borcumun parasal karln demek istediimde "konamz olun / konuumuz olun" diyerek direndiler. oka srarlarma ramen baarl olamadm itiraf etmeliyim. Bir yl nce ofrlm yapan Hseyin'in fuar k saatinde binlerce kii arasndan beni farketmesi ve sanki uzun yllardr uzak kald bir akrabasna kavuma heyecanyla bana ulamas ve sarlmas artcyd. Yine de en artc olan Tebriz havaalannda, gece yarsn 3 saat geerken ve gzlerimizden uyku akarken, restoran grevlisinin "konamz olun" teklifiydi. Bir Trk misafir perverlii varsa, onun Azerbaycan'da varolduuna eminim. ran slam Cumhuriyeti'nde Trke, gemi alarmdaki itibarna kavuma yolundadr. ran Cumhurbakan Mahmud Ahmedi-nejat, Trke'nin ran kltrnn ayrlmaz bir paras olduuna iaret etmitir. (2009) Kadim Med lkesininin corafi mirass olan gnmz ran-Azerbaycan vilayet ynetiminin resmi sylemine gre de, Smer ve Elm'da da konuulan ve Ural- Altay dilinin bir paras olan Azeri Trkesi, halen yaayan 10 byk dil grubunun

iindedir. (2010)

451

Safeviler hakknda en nemli kaynamz olan "Safvetu's-safa" ilk kez 1370 ylnda bn-i Bezzaz tarafndan kaleme alnmt. 4 5 2 Eserin elimizde ki en erken nshalarndan 1490 tarihli olan. Akkoyunlu ve Safeviler in iktidar mcadelesinin sertletii bir ortamda kaleme alnmt. Safeviler'in Trkmenlerle ilikisine darbe vurulmas gerekiyordu. En zayf yerden... Islami jargon hazrd. Onlar Krt't, (bkz. s.27) Kesrevi'ye gre, ah Tahmasb dneminde de eser yeniden gzden geirilmi ve esasl "dzeltme ve temizlik" yaplmt. Eserin ana metninde, kurucu eyh Safiye "Ey Trk pir'i-Pir'i Trk" diye hitap edilmesine ramen, Horasan-Merv deki Sencer konusunda bir okuma ile (dzeltme mi desek !), sesli harfleri olmayan Arap yazsnda (sner) Sencer-Sincar olarak okunmu ve Krt balants kefedilmiti. (N. etinkaya)
453

Merv-

Sencer, her zaman, Trk yurduydu. Byk Seluklu sultanlar Sencer ve Alparslan'n edebi istirahatghlar oradadr. Sencer ehri, gnmz Trkmenistan snrlar iindedir. Safeviler konusundaki en deerli ve kapsaml almalardan birini ortaya koyan Faruk Smer, Safeviler'in Krtl meselesini Kesrevi'ye dayandrr. Smer'in Kesrevi'nin makalesini tam olarak deerlendiremedii anlalmaktadr. Aslnda Kesrevi, zamann koullaryla uyumlu olarak "Safeviler'in Trkl" konusuna girmemiti. Ona gre de Safeviler Krt olamazd. 4 5 4

Irani gelenek, Erdebil Safevi tarikatnn Trk mensuplarn, Timur'un Ankara Savandan dnerken, toplayp getirdii Trklere balar. 4 5 5 eyh Hace Ali Siyavu, Ankara Sava'ndan dnen Timur'dan, Trk esirlerin serbest braklmasn istemiti. Serbest braklan Trkler, Safevi derghnn etrafnda btnlemilerdi.
456

Timur, Erdebil ile kylerinin tm gelirini tekkeye balam-

t . 4 5 7 eyh Safi'nin tekkesinde Trkler vard ve konumlar ayrcalklyd. Askerleri ve geliri olan Safevi tekkesinin, devlet olma yolunda nnde bir engel grnmyordu.
458

Timuri kaynaklarn bu bak asna deinmemesine ramen Erdebil tekkesinin konumu ayrcalklyd. Cneyd'in amcas olan eyh Cafer'in olu, Karakoyunlu Cihanah'n (1437-1467) kzyla evlenmiti. Blge Karakoyunlu Trkmen blgesiydi. Sadece Trkmenler deil komular Tali ve

ileklerde (Gevlanllar

Erdebil'e balydlar. Ocaktan, kurtarc bekleni459

yordu. nl dogublimc Barthold'a gre de Safeviler Trktr.

eyh Safiyddn un Trke iirleri konuya bakmza yardmc olabilir. "Reyhan, meneve, silsen- smbl' msen, ne' sen? Ho cenk'ci gelir gzme, harabesi, ka-u-kirpiin Ey gzleri harami, kara gl' msen, ne' sen? Ey gnlmn Divaneler yata, ahu'lar oyla re'sen? meer l'msen,

460

Efgan- ah'dr gece... gndz iin "Safi" Kumru' msen, bu bada blbl' msen, ne'sen?" ran geleneine gre Safeviler ayn zamanda Seyyid'diler.
461

Bilindii gibi

Peygamber ailesinin (ehl-i Beyt'in) Hz.Hasan soyundan gelenlere "erif", Hz. Hseyin soyundan gelenlere "Seyyid" denir. Abbasi zulmnn hedefindeki Hseyin soyu, 7.mam Musa Kazm'dan itibaren ran'a snr. (8. mam Ali Rza'n ebedi istirahatgh, Horasan, Mehed'tedir.) Horasan'da ehl-i Beyt kltr ile tanan Trk boylarnn, ran-Cibal'inden Anadolu'ya doru yolculuklarnda, yollar zerindeki Zeydi Alevilerle (5 mamclarla) ve Nizari-smaililerle de (7 mamclarla) temas etmeleri, neredeyse kanlmazd. Gnmzde baz Alevi-Trkler, bu safhada Trk'lerin ehl-i Beyt'in Hseyni koluyla akrabalk kurduunu ileri srmektedirler. Byk Seluklu sultan Turul ile Abbasi halifesi arasnda karlkl evlilik ba kurulmutu. Kz alp, kz vermilerdi. Daha nceki dnemlerde, IrakSamarra'ya (ordugh- Halifelik saray) yerletirilen Trk askerleri hzla ykselerek slam toplumunda ve halifenin saraynda etkin konuma gelmilerdi. Onlarn, Peygamberin ailesi Mekke'li Kureyilerle (Abbasi'lerle, Haimilerle) akrabalk kurmalar mmknd. Snni-Safevi tekkesinin, slam dnyasna hkmeden hkmdarlar nezdinde ayrcalkl bir konumu vard. Safeviler'inde seyyid'lik iin mam Musa Kazm'm geni ailesi zerinden ehl-i Beyt'in, Hseyni silsilesi ile akrabalk kurmas mmknd.

Hz. Ali zamannda bir Arap karargh olan ve baz Arap airetlerinin yerletirildii Erdebil'de, olaandr. 4 6 2 Peygamber ailesinden kutlu kiilerin yaamas c; Gnmzde Erdebil'de ve Azerbaycan corafyasnda er. -

Beyt mensuplarna adanm birok mam-zade mescit-ziyaretghlan vardr. 2009 ylnda Grgan'da temiz Trkesiyle, bana yardmc olmak rpman Cafer, itenlikle kendisinin Arap olduunu aklamt. Clk-; den binlerce kilometre uzaklkta Cafer'in sprizi beni artmt. G mze halen ulamayan kayp dnem eserlerinden herhangi birinde. S. ler'in Seyyid'lii ile ilgili bir kanta ulamak ihtimal d deildir -

Ww
ah Kba s (Kzl kyafetli) ve Kzlbahkh Saray Mensuplar

ran'da 10. yzyldan ben vogun Ali ve ehl-i Beyt sevgisi etrafnda kendiliinden buluan Snni ve S tarikatlar ve onlara bal halk kitleleri vard. Snni Safevi tarikat bu halkann dnda olamazd, (bkz- s.203) Kaynaklardaki rivayetleri tekrar etmektense, konuyu yerinde incelemenin daha yararl olaca akt. Safevi tekkesini ziyaret etmeliydim. Mays 2009'da Erdebil'deydim. Gnmz Erdebil Safevi tekkesinde, merakl ziyaretilere de aklanan ecereye gre, Safeviler'in soylar, (ii-12 mam- sna Aeri mezhebine gre 1 .imam olan) mam Musa Kazm'a ulayordu. Erdebil Safevi kltr merkezinde (mzesinde) aklanan Hz. Ali'den ah smail'e kadar sren kutlu seere yledir; " Hazreti mam Ali, Hz.lmam Hseyin, Hz. imam Ali Zeyne'l-Abidin ( Secdad ), Hz. mam Bakr, Hz. mam Cafer Sadk, Hz. mam Kazm zerinden, Ebu'l Kasm, Hamza, Ebu Muhammed, Ahmed el Arabi, Muhammed, smail, Muhammed, Cafer, brahim, Muhammed, Hasan, Muhammed, Muhammed erefah, Firuz ah Zerrin Klah, Firuz Alkerdi Alsancani, Avaz, Muhammed al Hafz, Raid, Ebubekir, Saleh (Salih), eyh Emineddin Cebrail (Hac Kemalettin Arapah - Qazai ), eyh Safiyeddin Er-

17. y. y. ilk yars Glistan Saray Mzesi

224

debili, eyh Sadreddn Musa, Hace Ali Siyapu (Siyah hrkal), eyh ibrahim, eyh Cneyd, eyh Haydar ve Mevlana ah ismail'dir." Bu silsilede Hz. Ali'den Musa Kazm'm lmne kadar olan dnemi (661-799) ve Erdebil tekkesinin kuruluundan ah smail'in Lahican'dan harekete getii zamana kadar olan dnemi (1334-1499) tarihleyebiliyoruz. Aradaki belirsiz dnemdeki kii bana den (i-grev banda ki) dnem, tarihleyebildigimiz dnemlere gre olaanst yksektir, (yaklak %45). Firdevsi'nin ahnamesi'nde de grld gibi, daha eski alardaki ulu kiilerle seere ina edilirken, seere ban tamamlayabilmek iin kiilere 1.000 yllk mrler biiliyordu. Kat retimi ve Arapa yaznn gelitii ve zaman iinde mkemmelletii bir dneme ramen, Dou'da dzenli kayt gelenei yoktu. Safevi'lerin kutlu soyla ecereleri ina edilirken, belirsizlik en nemli etken olmutu. Safeviler'in tarihsel olarak bilinen ilk gerek kiisi Emin-e-din Cebrail'dir, (l. 1358 / 59) ve Erdebil Safevi tekkesinin kurucusu eyh Safiyeddin Erdebili nin babasdr. Silsile'de ki ara halka'nm efsanevi nitelikleri ar basmaktadr. Uzak ata kabul edilen Seyyid Firuz ah Zerin Klah (Kzl - Altn balkl Seyyid Firuz ah) zerinden, yrtlen kuramsal erevenin somut dayana yoktur. Kesrevi'ye gre de yoktur. eref Han, Zerrin Klah' seyyid olarak anmaktadr ki, seyyidliin eyh Cneyd'ten itibaren kefedildiini biliyoruz.
463

Erdebil'in dervaze'sinde (kapsnda) kurulu Safevi tekkesi, uzun sren Rus igali dahil, tarihin getirdii btn anmalara karn ayaktayd. Erdebil'in gurur kayna tekke, geni kapsaml bir restorasyon programyla kltr ve turizm merkezine dnyordu. Kufi "Allah" yazsndan motifli inilerle kapl kmbet; eyh Safinin ebedi makamyd. inilerinden dolay "Allah Allah Kmbeti" olarak adlandrlyordu. eyh Haydar'm mtevazi mezar eyh Safi'nin glgesinde, eyh'in ebedi makam ile kmbetin i duvar arasndayd. eyh Safi'nin yanndaki odack ah smail'e ev sahiplii yapyordu. ah smail'in zor gnlerinde yannda olan fedakr annesi, Akkoyunlu Halime Begm'n (Alem ah'n) mezar; "Allah Allah" kmbetinin d duvarna bitiik, gnmzde giri avlusu olarak dzenlenen ak alandadr... eyh Cneyd ile ilgili hi bir iarete rastlayamadm. Mze yetkilileri, kendilerinin Cneyd'in klliye iinde olduklarna inandklarna, 1514 yl aldran savandan sonraki zor yllarda izi225

nin kaybolmu olduunu, fakat komu Azerbaycan Cumhuriyetindeki uzmanlarn ise "eyh Cneyd'in manahlar arazisinde kaldna ve onun Azerbaycan Cumhuriyeti topraklarn ereflendirdiine, inandklarn..." anlattlar. Mze yetkililerine eyh Safi nin atalarnn nerede olduunu sorduumda Dervaze'den -Tarihi Erdebil kapsndan 5 kilometre kadar uzakta Kelhoran' iaret ettiler. Gemite ayr bir kent olan Kelhoran, gnmzde byyen Erdebil'in d semtlerinden biridir, iinde trbesi de olan eyh Emin-e-ddin Cebrail'in, keramik tuladan yaplm kmbetini, bahede serpitirilmi drt kk kmbet evreler. Bu kk kmbetlerden girie gre arka sa tarafa rastlayan kmbet Firuz ah Zerrin Klah ndr, dier iki kmbette Muhammed Arabi ve Seyyid Hamza bulunur. ii ziyaretilerine gre, onlar mamzade'dirler, ehl-i Beyt yesidirler. Klliye giriinde ki levhaya gre, kaps kilitli olan drdnc kmbette Avaz el-Havas yatyordu. Aile'nin dier yeleriyle ilgili herhangi bir mezarta veya bakaca bir iz yoktur. Klliyedeki kk kmbetler, kutlu ba ortaya konmak iin ina edilmi gibidirler. Ahaq Qazai'ye ve Faruk Smer'e gre de Firuz ah'm seyyid olmas, uzak ihtimaldir. Vakf (The Encyclopedia Foundation of the Ardabil
464

Erdebil Aratrmalar

Provitce) ikinci bakan As-

qar Taghizade Shakiba'da ayn dncedeydi. (11 Mays 2010) eyh Cebrail kmbetinin kap kemerinin st blmnde kapya simetrik iki gen tunga (kaplan-pars) figr, pencereye zincirle balanmtr. Erken tarihli i sslemelerde bitkisel motiflerin arasnda tavus kular (bkz. s.32) ve dier kular vardr. 4 6 5 Mslmanln, Arap yaamna uygun yorumlar nedeniyle, Mslman Arap etkisindeki erken dnem yaplarda bu tr tasvirler ve sslemelerden kanlmtr.* Hayvan resimli ssleme motifleri, Orta Asya'ya dayanan aman-ger geleneklerin ve damgalarn izlerini tar. Ku sembollerinin Samanlktaki tartlmaz konumunu, "akrl Krt Beyleri" yazmzda Melikoffun deerlendirmeleriyle
466

birlikte ele almtk, (bkz. s.31)

Bir kez daha deinmi olmamn, anlayla karlanacan umuyorum.

* Zamannn zgn koullarna ynelik ina edilen Dier Kitabmda (halen yaynlatmam) konu

am-Emevi Cami olarak

(707-714 / 715 yl)

hayvan ve bitki motifleri asndan istisnai bir rnektir. ayrntl incelenmitir.

- 226

ah smail Sonras Safeviler...

23

ran halk kurtarc Mehdi nin gayb aleminden dnn beklerken, Erdebil'li ah grnr olmutu. mam Musa Kazm'a dayanan kutlu seceresi vard. Safeviler, kurumsal iilie g verdiler. Kutlu ecereleri sayesinde Safeviler ile kurumsal ii ulema arasnda bir denge olumu gibi grnyor. Esasen her iki kurumun birbirine destei yaamsald. lke eitli tarikatlar arasnda bllmt. Kendi adlarna vergi topluyorlard. Paralanm bir lkenin siyasi birliini gerekletirenler, tarikatlarn lkeyi paralamasna hogr gsteremezlerdi. Sufi kurucuya ramen, dini ve siyasi tek bir liderlik olacakt. lkeyi ynetenlerin nnde Sasani dnemi din ve devlet birlii iyi bir rehberdi... 1567-1573 yllan arasnda Loristan valisi olan Emir Han', hem Loristan'da hemde Nizari-lsmaili tarikatyla ilgili vergi kayplarnn peinde olduunu gryoruz. 4 6 7 Bu srecin ok sert getiini kabul etmeliyiz.

Kazvin'de ah

Tahmasb

Saray:

ehel

Stun-Krk

Stun

Saray/ Mays

2010

227

Snni zbek hkmdar eyban Hanin (1512) savata ele geen kafas da bu dnemin unutulmaz sembollerindendi. Trkmenler, ah larna tapnmaya hazrdlar. Fakat onlarn Gk Tengri'nin ayrlar zerinde yzyllardr srdrd bir yaam alkanlklar vard. Bu yaam eklinden vazgemeleri kolay deildi. Vazgeebilselerdi, Osmanlyla da sorunlar olmazd. Gemite Byk Seluklu devletine de boyun ememiler, kendi fetihlerine devam etmilerdi. Son Byk Seluklu hakan Sencerin onlarla atmaya kalkmas, devletin sonunu getirmiti. smail, byle bir eye msaade edemezdi. Devlet hzla iileecekti. Trkmenler, bunun dnda kalamazd. Her uyumsuz kii ve topluluk cezalandrlacakt. Ama bu nasl olacakt? smail, askeri gcnden vazgeemezdi. mparatorluun bymesi ve ayakta kalmas onlarn yok edilmesini deil sayca artrlmasn zorunlu klyordu. Anadolu'daki dervi-halifeler, smail iin zinde askeri gleri Trkmenlerden devirmeye devam ederken, smail'in dmanlar Yezid dostlar olarak damgalanyorlard. Akkoyunlu-Baymdrllar ve Snni halk, Safevi fkesinin hedefindeydiler....

sfahan

t
1867

(!) Cehel Stun Saray / Pascal Coste -

Osmanl'nn barut gc ve dzenli ordusu, a l d r a n d a stn gelmiti aldran sonras, Tebriz terk edilmiti. Osmanl, Tebriz'deydi ve Erdebil'deki kutlu tekkeye bir adm mesafedeydiler. Hassas bir askeri denge vard. smail, gelimeleri tedirginlikle izliyordu. ah Tahmasb dneminde (1524-1586), Kanuni'nin Irakeyn (ki Irak feri srasnda Tebriz bir kez daha igal edilmiti. ah T a h m a s b dneminde T r k m e n l e r ; [ah'a sorgusuz sualsiz K ; . ' . ~e-

olanlar "ah' sevenler" ve ah'a itaatte dzensizlik yapanlar "iki. bir olarak] blnmlerdi. Tahmasb, lkenin hassas dengeleriyle oynayamazd. Gruplar grmezden geldi. Onun uzun hkmdarlk dnemi, bir restorasyon ve istikrarlama dnemidir. T a h m a s b ' m ncelii, Safevi tahtn k o r u m a k ve salamlatrmakt. Alamut Kalesinin glgesindeki Kazvin, 1 5 4 8 ylnda Safeviler'in ikinci bakenti oldu. smail'in kurumsallatrd iiliin, 1 0 . 0 0 0 halifesi de Kazvin'e yerleti. Safeviler, imparatorluu halifeleriyle ynettiler. Alamut Nizari - smailileri'nin hayalleri. Safevilere nasip olmutu.

ah

Tahmasb,

Kazvir Cchel Stm - 40 Stun Saraynda Eleniyor.

,., ... . ..

.............

229

.....

Trkmenler. Tahmash sonrasnda, kimin ah olaca konusunda sert bir mcadeleye girdiler. F. Smer)

Osmanl kurumlar, yeni ii devlete rnek olabilirdi. Osmanl'ya dman Batl Hristiyan devletler. Safevileri kefetmilerdi. Yardma hazr grnyorlard. Devletin kuruluunda ve gelimesinde byk rol olan amlu ve Ustacalu oymaklar, dier oymaklara gre sayca kalabalk oymaklard. Ne yaplrsa yaplsn onlar devlet hizmetinden uzaklatrmak, devlet zerindeki nfuslarn krmak mmkn olmuyordu. ( F. Smer) 468 Safevi'ler ve dzensiz Trkmen askeri gleri arasndaki ak-nefret ilikisi, zlemez durumdayd. 1577'de Boz-ok'ta, 1578'de Malatya blgesinde Trkmenler arasnda Dzmece ah smailler km, birok oymak onlara tabi olmutu... 1 5 8 0 ylnda Iran-Lur (Lor) blgesinde bir Kalender dervi, "kendisinin II. ah smail olduunu, ld sylenen ah ismail'in aslnda kendi klesi olduunu" iddia etti ve byk taraftar toplad. ardna Lur, Tali ve Gur'da ortaya ktlar.
469

syan zorlukla

bastrld. Dzmece ah olay o kadar hret buldu ki takipileri birbiri

1587 yl geldiinde ran, Osmanl ve zbek kuvvetleri arasnda paralanmak zereydi. Siyasal karmaa had safhadayd. Ustacalu ve amlu boylar iktidara el koyarak, ah Abbas' Kazvin'de tahta kardlar. Safeviler, safkan Trkmen savalar dzene sokamyorlard; onlarn yerine dzenli orduyu da kuramyorlard... Dzensizlikten lke yklmak zereydi. aha balln bildirmeye gelen boylarn liderleri, ah'n daha yzn grmeden katlediliyorlard. ah Abbas (1587-1628), iktidarn nasl salandn daha tahta karken fark etmiti. Taht'a kan sramt. Kan akmaya devam edecek, durmayacakt. ilk kurbanlar, ah Abbas' tahta karan amlu ve Ustacalu bey230

 leri oldu. Onlar dier oymak beyleri takip etti. Yerlerine gen emirler atand, byk oymaklar datld. Bu kadar yeterli deildi. T r k m e n l e r i n iktidara ortak kma istekleri ve aralarndaki mcadeleler, Safevi saraynda sk sk ynetim krizine sebep oluyordu. Kzlba-Trkmenler bir daha iktidarda hak iddia etmemeliydi. Ermeni, Grc, erkez soyundan ocuklar saraya alnp yetitirildi. nemli grevlere getirildiler. Oymaklarn bana tayin edildiler. Her vilayette yerli halktan tfeki birlikleri kuruldu.
470

Azerbaycan Colfa'da-

ki Ermeni Hristiyan nfus sfahan'a g ettirildi. Onlar Grcler takip etti. sfahan'daki Hristiyan-Colfa Mahallesi, o dnemde kurulmutur. (Ekim 2007) ah Abbas uzun saltanat dneminde, Rnesans'n balatabilirdi. 1598'de bakent olan sfahan'n, "nfs' Cihan-Cihanin yars" olarak anlmas, onun baarsdr. ah Abbasin lm srasnda bykl kkl 93 emir bulunuyordu. Bunlarn 48'i artk Trk soylu deild i . 4 7 1 Safevi saraynda, ynetici beyler kendi aralarnda Trke konuurken, Iran iileiyor ve Farslayordu. Trkmen etkisi zayflyor, nemsizleiyordu. Safeviler'in yok etme histerisi, sk sk aile yelerine yneldi. ah Abbas iktidarn ailesiyle de blmedi. Oullarn haremde neredeyse hapis koullarnda bytt. Oullarndan ve torunlarndan bir kan idam ettirdi veya gzlerine mil ektirdi. Siyasal grev ve eitim grmelerine izin vermedi, hkmdarla hazrlamad. (Bir lke baka trl nasl yklr?) Safevi ehzadeleri ya iddet, entrika ve ayia (dedikodu) ortamnda byd ya da dpedz ihmal edildi. ou toplum dnda kalma veya zihinsel bozukluklar (delilik) geirme noktasna vard. (Blair, Bloom)

ah Abbasin torunu ve ardl ah I.Safi (1629-1642) byle bir kiilie sahipti. Be yl iinde, akrabalarn, askeri ve idari liderleri ve eyalet valilerini yok etti. Safi nin olu II. ah Abbas ( 1 6 4 2 - 1 6 6 6 ) , becerikli kt. Fakat son yllarnda kaltmsal akl hastal onda da ortaya kt. Olu II. Safi, haremde yetitirilmenin baka bir kurbanyd. (Blair, Bloom)
472

231

Snni Afganlar 1722'de bakent kaplarnn nnde grndnde, ne yetkin ynetim sergileyecek bir Safevi soylu, ne de ehri savunacak, dmanlarnn yreine korku salacak safkan sava beyler vard. Bir imparatorluk heba edilmi, yzyllardr oluturulan her ey yerle bir olmutu.

T.-.':

232

iran'daki gelimelerden uzak kalan, kurumsal iilikle

473

gl bir ba-

olamayan Anadolu Kzlbalar, balangtaki Sufi deerlerini koruyarak gnmze ulamlardr. Anadolu'daki Kzlbalk, daha sonra Alevilik olarak isimlendirilmitir. Azerbaycan'daki ahseven- Kzlbalk ise byk oranda ii-Caferi anlaya dnmtr.
474

Safevi Dnemi Sonras ran...

Safevi sonras ran, Batl aratrmaclarn ilgisini ok az ekmitir. ran'n muhteem tarihini dikkate aldmzda, bu durumu anlayabiliriz. ran kaynaklarna gre 1722'de sfahan' ele geiren Afganlar'm banda Kandahar'l galcaii (galzaii) Mahmut Afgan ve kardei Eref Afgan vard. ran, Afganllarn eline gemiti. ran kurtarcsn, mitsizce bekliyordu. Horasan Afar Trkleri'nin Krkl oymandan lgn biri, Afar Nadir ah,
475

ran tarihini bir kez daha deitirir. Afganlar'dan sfahan' geri alr, Sa-

fevi soyundan bir kukla kral ahla getirir... 1736'da ise kendini ah ilan eder... Roux'a gre, zbeklerin elinde 8 yl esir kalm, kam, sonra beyini ldrm ve beyinin kzn karmt. Kirman ve Horasan arasnda gebelik yapyordu. Trk dnyasna tarihinin son destanlardan birini yaatacak olan dahi lgnlardan biriydi. ran' birletirir. Afganistan ve Hive'yi (zbekistan) /etheder. zbek lkesini yamalar, Hindistan'a girer. Byk Moollar yener. Delhi'ye girer. lkesine, ganimetlerle ve bir Mool prensesle dner. "Soyun byle bir kz iin yeterince uygun deil" denilince cevap olarak, "Evet, ben klcmn oluyum" demitir. mutu. ran halkndan yl vergi almad. Nadir ah, 1740 ylnda Trkistan'a girdi. Karklklar zerine 1741'de Kafkasya seferine kt. Yolda, Mazendern (Kuzey ran) yaknlarnda suikasta urayarak, yaraland. Suikastla ilgisi grlen, saltanat veliahd Rza Kulu'yu cezalandrd. Dastan'a girdi. Ruslar'la ilikileri gerginleti. 1743'te Osmanl hakimiyetindeki Musul'dan Irak'a girdi. Badat'a kadar geldi. 1743'te Kars'tayd. 4 Eyll 1746'da Osmanl - Afar Antlamas imzaland. Snr deiiklii olmad. Tebriz, ran'da kald.
477 476

Hazinesi dol-

24
Nadir ah, Iran iiliinin beinci mezhep olarak kabul edilmesi halinde ran'a huzur gelebileceini dnyordu. Badat'ta Snni ve ii merkezleri ziyaret etmi ve slam alimlerinin ortaklaa imzalad evrensel bir belge yaynlanmt. Belgeyi Badat mfts de desteklemiti. Nadir ah'm, Snni ve ii inanc uzlatrma abalar Temmuz 1747'de, Sistan'da Fethabad civarnda asiler tarafndan ehit edilmesiyle son buldu.
4/8

Mehed'teki,

Nadir

ah

Mzesindeki ah Heykeli

Ant

Mezar 2009

zerinde

Ykselen

Nadir

/Austos

- 235

Kerim

Han Zend'in iraz'daki Kerimlan,

Kale Saray'nn Giri Kaps (Beyaz eytan')

stndeki

ini Pano'da;

Div'ler Kral Beyaz Div'i

Yeniyor / 2007

Nadir ah'm bakenti Horasan-Mehed'di. Gnmzde Trk-Trkmen mminler, 8. mam Ali Rza'nm ziyaretghmm ok yaknndaki ant kahire (ve mzesine) urayarak Nadir ah'a dualarn ulatrrlar. Roux'a gre, Nadir ah'n oullarndan gzleri kr ahruh (Rza kulu Afar), Horasan' korumay baarr. (1750-1779). Kerim Han Zend, ran' miras alr. Kendini "naip" yani vekil ilan eder. Bakent setii Hafz'm ve Sadi'nin iraz', airleri iin antlar dikilen gzel ehir, onun dneminde bir rnesans dnemi yaar.
479

Minorsky, erefname'yi kaynak gsterek Zend480

ler'in Krt olduunu iddia eder. ar Nadir ah'm oludur.

Roux'a gre ise Kerim Han Zend, Af-

Nadir ah'm gerek olu, Horasan Mehed'te babasnn tahtna kmt. Yeni ah krd, lke dalmak zereydi... rani anlatma gre, Kerim Han Zend, Nadir ah'm olu deildi ama yakn ve gvenilir akrabasyd. Loristan kkenliydi. Nadir ah ldrldnde, Fars-Pers blgesindeki askeri gten sorumluydu. Kerim Han, mparatorluk mlkn koruyacak kiiy236

di. O ah deildi, ama lkeyi vekil olarak ynetmesine bir engel grnmyordu. Son ehl-i Beyt imam, gizlilie (kk gayba) ekildiinde Vekilleri, ii toplumu man adna ynetmilerdi. Muhteem sfahan bakent olmak iin ona gz krpyordu. Oras ah Abbasln bakentiydi. sfahan'n glgesindeki iraz, ynetim merkezi olmas iin ona ok uygun gelmi olmalyd. O beklenen Vekil'di. Muhteem camisinin ve arsnn Vekil ad, onu tanmayanlar iin hi bir ey ifade etmez. Gezginler, onun iraz'n iirselliine katksna ahittirler. Gnmz de ehrin ortasnda kalm olan kalesinin, giri kaps stndeki levhaya ilenmi olan, divler kral Beyaz Div'le mcadelesini gren irazl'lar, o'nun mcadeleden galip kt ve iyilik glerinin desteiyle lkesini ynettii konusunda hemfikir olmaldrlar. (*divler: diva, devler, kt gler)

Uzun tarihi boyunca Loristan (Luristan) topraklar; birka olay dnda, ran-Trk devletlerinin bir parasyd. ran saraynda Lorlar'm (Lurlar't) her zaman yerleri oldu. Akrabalklar kuruldu.

Kerim

Han Zend'in,

iraz'daki Kale Saraynda,

Bat'l Eliyi

Kabul Sahnesi

(2007)

237

Irani anlatma gre. Zend tarihini anlatan eserlerde grlebilecei gibi Zendler, Hemedan yaknlarndaki Melayir dendiler. Bu bilgiyi rastladm dier Lorlar (Lurlar) da dorulamt. Kerim Han Zend'in atalarnn (babas ve amcasnn) adlar Budak Han ve nak Hand. Bu adlar, zgn Trk adlaryd. Melayir'in Trk ve Lor-Lur karakteri, bu gn dahi devan etmektedir. Gnmz Hemedan krsalnda Trk airetleri ounluktadr. Lorlarin Trklerle ittifak Kaarlar dneminde de devam etmiti. nak Hanin 10. neslinden ve Kerim Han'n kardei Sadk Han'n 9. neslinden olan torunuyla mutlu bir tesadf sonucu karlaacaktm. O (kendi ifadesiyle) bir taraf Zendlere mensup olan bir Trk't. (Austos 2009) F.S482

mer'de, Kaarlarn Lur'lu Zendler'den iktidar devraldna iaret eder.

Kerim Han sonrasnda ran'n son Trk hanedanln Kaarlar kurmutu. Kaarlar, Anadolu Boz-ok (Yozgat) blgesinden Gence'ye (Azerbaycan) gelmilerdi. Ataniyazov'a gre, Kaarlar, ah smail Hatayi'nin Kzlba glerinin zn oluturmular ve Safevi devletinin kurulmasnda byk bir rol oynamlardr. Byk ah Abbas dneminde, Kaarlarin bir blm Kafkasya'ya, bir blm Trkmenistan Merv'e, dier bir blm, ran Trkmen Sahra'mn merkezi Gurgan'a yerlemiti. Kaar beyleri Horasan'daydlar. Nadir ah'm verecei grevlere hazrdlar. 4 8 3 F.Smer'e gre, Kaarlar'dan Budak Han, Tahmasb dneminde (1537) Kandahar (Afganistan-Horasan) valiliine atanmt.
484

rani anlatn, onlarn sarayla akraba-

lk ilikilerine dikkat eker. Kerim Han'n lm ertesinde, ehzadeler birbiri ardndan tahta karlar fakat tahtta tutunamazlar ve nihayet rani fiilen yneten Kaarlar'dan Aka Muhammed (Aa Muhammed) eder... 4 8 6 Nadir ah Mehed'i, Kerim Han iraz' bakent yapm ve bu ehirleri, ran'da ne karmlard. Muhammed ah gelenei bozmayacak, kendine ait yeni bir bakent arayacakt. O zamanlar Rey yaknlarnda kk bir yerleim olan Tahrani kendine bakent olarak seecekti.
487 485,

1796 ta-

rihinde Nadir ah gibi Azerbaycan-Mugan Ovas'nda saltanatn ilan

238

Kaarlar dneminde ran-Rus savalar, byk toprak kayplarna sebep olmutur. ngiltere ve Rusya'nn ran'a dorudan mdahaleleri, ran'da sk ynetim krizlerine yol amtr. rinde nemini artrmtr. 1925 ylnda Kaar Ahmed ah tahtndan indirildiinde, 961 ylnda Gazneli devleti ile balayan ve 1.000 yla yakn sren (961-1925) ran-Trk devletleri dnemi sona ermitir. Son Kaar ah Ahmet ah'la birlikte, ayn zamanda emikezek-Melkii (Dersim-Tunceli) Trkmenlerinin (Trkmen Krtleri'nin) ran corafyasndaki dnemi de sona ermitir. RoaRum diyarmdaki isyanlar ise srmektedir. Roux'un, Nadir ah'tan itibaren ran'n son dnemi ile ilgili tespitlerinin, ran kaynaklar ile elikisi belirgindir. Byk usta'nm ran-Trk tarihinin az bilinen bu blmyle ilgilenmek iin yeterli zaman bulamam olmaldr.
489 488

sk

Safevi sonras ran iktidarna yk-

selen ahlarn, kutlu ecereleri yoktu. Bu husus, ii ulemann devlet ile-

Erdebil

Ktlu

Savalan

Da

Eteinde

Karakoyunlaryla Neiri / 2009

Trkmen

ahseven,

Hac

Kudretullah

- 239

*^-

B w f

At ve silah olmayan yoksul Trkmenler in, savalarda giymek zere, ancak kentlilerin elde edebilecei grece ustalk ve zen isteyen byle bir bal edinmesi zordu. Devlete dnmeye azimli Safevi oca, rekabet iinde olduu Akkoyunlu ve Osmanl devleti ve kurumlarn tanyordu. Osmanl Yenierileri'nin kzl brk (bal), ak brkten ne kadar farklysa, Kzlba Trkmenler'in bal da, Safevi halifelerinin balndan o kadar farkl olmalyd. Anlalan, benden nce hibir aratrmac, Kzlba Safevi Trkmen askerinin giydii Kzlba baln grmemiti. Kzlbal bulabilmek ve grebilmek umuduyla, binlerce kilometrelik yolculuu ktm. nl OuzAvar Trkmenlerinden ran hkmdar Nadir ah'm (1736-1747) ba- 241 -

kenti, Horasan Mehed idi Mehed'deki Ant Mezar ve mzesini ziyaretimde, 16. yzyl Safevi askerlerine ait sava giysileri ile karlatm. Aratrmamn en gzel, en heyecan verici dlne kavumutum. Kzlbalk karmda duruyordu. (Austos 2009) Oru Be Tarihinde, Hac Bekta Ocandan getirilen Ak-Balk; Orhan Gazi'nin kardei Ali Paa, beylikten vazgeip dervilie karar klmt; kardeine Yenieri ocan Hac Bekta'n koruyuculuuna balamasn ister ve yle der: "Ey karde, askerin kzl brk giysin. Sen ak brk giy. Sana ait kullar da ak brk giysinler. Sana uyanlar dahi ak brk giysin. Bu dahi alemde niann (simgen, iaretin) olsun." dedi. Orhan Gazi bu sz kabul edip, adam gnderip, Amasya'da Hac Bekta el-Horasani'den ak brk getirtip, nce kendi giyip, o andan sonra kendine uyanlara giydirdi. Ak brk giymek o zamandan beri kald, (srd.) Ve o zamandan olan padiahlar ve beyler ve beyoullar, arkadalarn bilerek tanrlard. Birbirlerine hrmet ederlerdi. Birbirini ldrmezlerdi.
3

Mevlana Mehmed Neri (l. 1520) eserini yazarken sanki Anadolu Trkmenleri'nin, Osmanl ile mcadelesinden etkilenmi gibidir. Ona gre, Ali Paa "Etraftaki beylerin brkleri (balklar) kzldr. Senin has kullarnn brkleri ak olsun" demiti. Neri'den, Osmanlnn giydii Ak Balklarn Bilecik'te yaptrtldn da reniyoruz. (Neri)
4

Shahi Ahmadov iilikle ilgili aratrmasnda, Kzlbalk konusundaki bilgileri zetler fakat bu konudaki bilgi karmaasndan syrlauaz ; Hemen hemen btn kaynaklar bu Safevilik'le ilgili olan bu kavramn eyh Haydarn emriyle kullanlmaya baladklarn iaret etmektedirler. Savory'e gre, "eyh Haydar irvan zerinde 3. kez hcum etmeden nce, Hz. Ali'yi ryasnda grr ve taraftarlarna On ki mam iilii'ni temsilen, on iki dilimli (tereke) ta klah giydirir. Allouche, "12 dilimli krmz balktan dolay, onlara Kzlba denilmitir. Kzlbalk temelinde Trk kltr, mezhep kaygsndan uzak, sufilikle ve youn ehl-i Beyt sevgisi yo- 242

rulmu bir Mslmanlk hareketidir." der. 5 ii gelenee gre krmz renk, Allah iin savaanlarn kutlu rengiydi. Havber Kalesi fethinde Hz. Ali bana krmz al sarmt. Uhud savanda Hz Muhammed'in klcn kuayan Ebu Ducane de bana krmz al sarmt. Bu corafya'da askerlerin kzlbalk giymesi Pers -Ahameni dnemine (M.. 500) kadar gider. 6 ah smail ile birlikte Kzl-balk kavram, bir anlamda ah smail'i ve Safevileri destekleyen Trklerin ortak ad haline geldi. Venedik tccarlar Halep'ten krmz kuma getirip, byk sufiye satyorlard. Nihayet 17. yzylda sadece Salevi hanedann ok seven Sufiler tarafndan kullanlyordu..
7

Kzlbalk m? Alnbalk m? Kzlbalk ile ilgili son tesbitimiz Azeri Trke'sindedir. Azeri Trke'sinde "kzl" szcnn szlk anlam "altn" demektir. Erken devir tercmelerinde yaplan bir dikkatsizlik, Kzlbalkla ilgili anlam kaymalarna sebeb olmu olmaldr.

cO/rUf^+Sr

1-

Ismailzade Mirza Resul, ran 2004

ah smail Safevi-Hatayi

Klliyat, Alhoda yaynlar.

Tah-

2-

ah 2001,

Tahmasb- s.55

Safevi,

Tezkire

(ev.

Hicabi

Krlang)

Anka yaynlar,

stanbul

345/7 6-

Oru Be 2008,

Tarihi

(1288-1502)

(haz.

Necdet Osmanl

ztrk) Tarihi

amlca yaynlar, 1288Sreci 1485 /

stanbul Prof

s.17,18 Cihannma, (derleyen, amlca yaynlan, Azerbaycan'da pdf (18 Haziran-26 Eyll 2010), Yap Kredi-Vedat / www.ykykultur.com stanbul 2008, iiliin s. 155 v.d www.acikarsiv.anka-

Mevlana Mehmed Neri, Necdet ztrk) Shahi ra.edu.tr / 2135. Nedim Tr Ahmadov,

Yaylma

Tatarh-Renklerin Dn Sergisi Mzesi

- 243 -

Anadolu Corafyasndaki Gelimeler; Anadolu Trkmen Beyleri

Trk-Trkmen-Ouz boylar, Roma (Bizans-Anadol) topraklarna getiklerinde farkl bir durumla karlamlard. ehirler Mslman, Arap veya Fars deildi. ehirler Romal (Bizansl) yani Rum'du ve Hristiyan'd. Onlar muhteem Roma'y yenmi, teslim almlard. Trkler Romann yeni sahipleriydiler. Kendilerine Romal (Rum ilinden-Rum-Rumi) denmesini onurla kabul ediyorlard. Artk gaziyan- Rum, abdalan- (dervi) Rum, ahi-

Murakka / 17. y.y.

ilk yars / Glistan Saray

Mzesi

244

--

25
yan- Rum olmulard... lkenin yeni sahipleri artk Rum Sultan olarak anlyorlard. Rumi olmak, Runlu olmak, bir ayrcalkt. Mevlna Celaleddin de bir Rumi'ydi. Trke konuan, Farsa yazan gnller leminin sultan olan bir Rumi... O dnem Mslman tarihilerin eserlerinde Rum demek, Romann (Bizans'n) yeni efendileri olan Trk demekti, daha doru bir tanmlama ile "Mslman - ehirli-Trk" demekti. ( bkz Akpaazade, Oru Be, Neri, erefname, vb.) Onlarn da ehir dnda yaayan Krt obanlar vard. Onlar, Osmanl kaytlarna "Trkmen Ekrad-Trkmen
490

Krtleri" olarak kaydediliyorlard.

iiler ile Snniler arasnda yzyl-

lardr sregelen sert bir mcadele vard. ii kavramlardan beslenen Kzlba Trkmen obanlar, Snni-ehir uygarlna siyasi adan da muhaliftiler ve ehirleri ynetmeye hazr grnyorlard. Snni Krt obanlara gre iki kez tehlikeliydiler. Onlarn fethettii ehirlerde, Snni limlere ve Snni yneticilere gelecek grnmyordu.

eyh Cneyd

veya

Celal

Celali syanlarnn sim Babas

Devir sryordu. eyh Cneyd 1465 ylnda (olu Haydar daha drt-beyana ulatnda) yeniden Anadolu topraklarnda Boz-ok Trkmen diyarnda tecelli etmiti. Akpazade'nin anlatmyla, eyh Cneyd'e benzer bir kii Tokat'ta grnmt; [eyh Cneyd'in mridleri "eyh Cneyd'tir dediler. Ona uydular, (gerek) eyh Cneyd' in hocas Hayrettin, Sultan Mehmed'e hoca olmu idi. Sultan Mehmed o kiiyi getirtti ve hocasna gsterdi. O "Cneyd deildir." dedi. O kii dahi " Ben Cneyd deilim, bana Celal derler." dedi. O kiiyi 245 _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _

salverdiler. Gitti. Gider iken. Cneyd'in mridleri; " Niye Cneyd deilim, dedin?" diye burnunu kestiler. O kiiyi taa bastrdlar. ld diye koydu gittiler. Celalin mridleri onu ta altndan karp, aldlar, gittiler. "Gh Cneyd'dir, gh Celaldir" derlerdi.] Osmanl eyh Cneyd'ten kurtulmutu ama konu kapanmamt. Devir sryordu. 1577'de Boz-ok Trkmenleri arasndan ah ismail tecelli etmi, etrafna birok taraftar toplamt. ah, Krehir Hac Bekta derghna taraftarlaryla urar ve kurban keser. Bir yl sonra 1578'de Mara civarnda ki Trkmenlerin arasndan bir kez daha ah smail ortaya km, birok oymak etrafnda toplanmt. Her iki olay Osmanl kaytlarna "Dzmece ah" olarak gemiti.
492

Celali isyanlar iin Boz-ok blgesinde artlar uy-

gundu. Osmanl, resmi dzeyde, isyanlar adi su olarak tanmlamt.

"Krolu"... derler bir Celali Reisi...

isyanlar artarak sryordu. 1581 ve takip eden yllarda tamamyla kontrolden km, Anadolu yangn yerine dnmt. zmir taraflarnda Demirciolu, Haymana'da Yazcolu, Krehir'de Kulakszolu, Orta Anadolu'da Kizirolu Mustafa Bey ve Cabbarkulu, Bozok'ta Haydar avu ve Hasan avu mehur Celali reisleriydi. 4 9 3 En mehuru Bolu'dayd. Krolu Ruen, kendi destann yazmaktayd. "Bolu, Adapazar, Bursa'dan sahile kadar olan yerlerin halk...sahip olduklar paray ve eyay, ekyaya teslim edip topraklarn terk etmiler, istanbul'un yan bana, skdar civarna snmlard."
494

Yakkll ile nl Ayvaz da snmaclarn arasnday-

d. Krolu, merakn yenememi, sr sahibi bir Krt (K-r-d, oban) olarak skdar'a gitmi, Ayvaz' karm, maiyetine katmt. Prof. Mustafa Akda, Krolu'nun tarihi kiilii zerine u tespitte bulunur. "...belgelere gre, ilk tannm Celali Reisi, 1581'den itibaren Bolu ile Gerede arasnda, iki yz kiilik bir grupla soygunculua balayan ve Krolu efsanesinin kahraman olan Krolu Ruen'dir. nce kk bir ete ile servet sahiplerine saldrmaya balayan, bildiimiz destan kahraman246

mn, gittike nem kazandn ve emrine dier Celali reislerinin girmesi ile birok blklere kumanda eden hakiki bir Celali reisi olduunu tahmin edebiliriz. Krolu'nun da, kendisinden sonra gelen Celali reisleri gibi. nceden bir hkmet grevlisi veyahut hi olmazsa halk tarafndan il erlerine ba seilen bir yiitba olup olmadn bilmiyoruz. Fakat bizim tahminimize gre, bu tannm ekiya bann, btn Celali isyanlarnn mahvetini ve karakterini aksettiren "Krolu" adndaki halk destanlarnn yegne kahraman olarak ebedilemesinin sebebi Celali isyanlarnn ilk nc495

s olmasndandr. Yaad sahalarn Istanbul-lran askeri yolu zerine rastlamas hretini artrmtr, denebilir."

Celali syanlarnn Sebebi

Dzenli Ordu ve Barutun gc

1 5 8 0 - 1 6 1 2 yllar arasnda Anadolu'da ortaya kan saysz ayaklanma, Celali syanlar olarak adlandrlr. Mustafa Akda, "Trk Halknn Dirlik ve Dzenlik Kavgas" adl eserinde, bakent stanbul'da kapkullarnm nem kazand, Anadolu'da topraksz kalan kyllerin, etelerin, medrese talebelerinin (suhteler), il erlerinin ve sipahilerin kart karmak bir isyan corafyasn gzlerimizin nne serer.
496

phesiz Koi Bey Risalesi, dev-

rin olaylarna ilk elden kaynaktr. Koi Bey, saraya yakn evrelerin, (gelirleri karlnda asker salayan) Tmar ve Zeametlerin gelirlerine, nasl el koyduklarna dikkat eker. Zenginlik hrs ne knca, Osmanl'nn nitelikli asker ihtiyacn salamak mmkn olmuyordu. Yeni zenginlerin yaknlarnn ie alnmalar ynndeki ricalaryla da Yenieri Oca ilevini yitriyordu. Osmanl asker kaynan kaybediyordu. 4 9 7 Yenieri ocann gerek asker kayna olan isiz gen nfus isyan ediyordu. phesiz klasik tarihilerin ilgilerini younlatrnad en nemli gelime, sava yntemlerinin deimesiydi. Meydan sava dnemi kapanmt. Kaleler etrafnda uzun kuatmalar yaplyordu. Kale surlarnn altndan tneller kazlyor, dinamitler patlatlyordu. Surlar ykan toplar nem kazanmt. Sefer srasnda, yollar hazrlanyor, kprler kuruluyordu. Binlerce 247

kiilik ordunun lojistii ve iletiimi nemliydi. Btn bunlar iin lm gze alm, dzensiz savaan Trkmenler yeterli deildi. Sava zora girdiinde gzden yitmek, sonra Yeniden saldrmak; yeni ordu yaplanmasnda geerli bir yntem olmaktan kyordu. Dman kalesine kapanmt. Meydan sava yapmyordu. Dou da da Safeviler, Tebriz'i terk etmilerdi; aldran'dan (1514 yl) sonra meydan sava yapmayacaklard. 1534 ylnda (H. 940 Zilkade/M. 1534 Haziran) Irakeyn Seferinde (ki Irak, Badat-Huzistan) , 117 gnde Tebriz'e varabilen Kanuni, yoluna kar ya altnda devam etmek zorunda kalm, alt ayn sonunda, byk glkleri aarak Badat'a (1 Aralk 1534'te) ulaabilmiti. Gzergh 3 . 0 0 0 km'yi buluyordu. Bnyesinde yaya (piyade) olan bir ordu iin ok zor bir seferdi. Safevi hafif svari birlikleri kolayca yer deitirebiliyordu. Osmanlnn gei yollarnda her trl olumsuz ortam hazrlyorlard. Gda ve su kaynaklarn yokediliyor, yerleik halk g ettiriliyordu. Ancak bo ehirler teslim alnabiliyordu.
498

Dou da fethedilen ehirler elde tutulacaksa kale - hisar yap-

mak gerekiyordu. Kale ile blge savunulacakt. Blgeyi ve kaleyi elde tutmak iin blge insan ve airetler ikna edilmeliydi. Becerikli liderlere "dirlik" verilecekti.

Kaar Dnemi Tebriz

Top Arabas -

- 20. yzyl

Kaarlar Mzesi

~ 248 -

1555 ylnda ran Safevi devleti ile anlama yapld. ilk defa Bat1 da Avusturyallarla Zitvatorok'ta

Osmanl dou

snrndaki, Safevi devletinin varln resmen kabul etti. 1606 ylnda da eit koulda bar grmeleri yapld. Osmanl imparatorluu doal snrlarna ulamt. Yaya askerleri (piyade) olan bir ordunun daha ilerilere gitmesi mmkn olmuyordu. Kukusuz Dou ve Bat'daki bu seferler, zellikle dou seferleri Anadolu'daki dzensiz savaan glere istihdam salamt. Bar sonras artk onlara ihtiya yoktu. Terhis edileceklerdi. Prof. Halil nalck'm o dneme ilikin aratrmasnda vard sonulara gre, isyanlar ran seferleri sonunda terhis edilen dzensiz sava birliklerin (sekbanlarn) yapt bir ekiyalk olayyd. Terhis edilen sava Trkmenlerin baka bir yaam ekli yoktu ve ellerinde silahlar vard. Kendi at ve silah ile gelip cretli askerlik yapan gen sekbanlar isyan ediyorlard.
500

ran bakentinin Islahan a tanmas, Irak' nemli klmt. Yeni ran Safevi bakentine en ksa yol Musul zerindendi. Musul, savaa cephe-garnizon-karargh ehir olarak nem kazand. 1630 ylnda Musul'un fethinden 1775 ylma kadar 150 yl boyunca en az 5 kez ran gleriyle binlik apl atma oldu. Musul valisi, civarda denetimi salamak iin 1698 ile 1800 yllar arasnda 30'un zerinde sefer dzenlemiti.
501

Dina Rzk Khoury'nin, Musul konusundaki kapsaml eseri, gelimenin yn konusunda bize rehber olacaktr; Devletin ordu iin askere ve varlnn devam iin paraya ihtiyac vard. Her iki hizmet iin becerikli kiiler bulunmalyd. Devlete bal yerel bir snf ortaya kmt. Bunlar gleriyle, yrenin askeri glerini besleyip donatma iini satn aldlar, merkezi hkmetin gereksinimleri iin para saladlar. Bu kentli esnaf, yava yava krsal alanda denetimi ele ald. Krsal alanda vergilerin toplanmas yeni bir tahsildar snf yaratt. ok eitli vergileri toplama ve yerinde harcamay da iine alacak bir ekilde grevleri artan tahsildarlar, kendilerini devlet memurundan ok iktisadi bir iletmenin yneticisi gibi grr oldular. Taeronlar tutmak, paray aktaracak

bankerler bulmak ve vergiyi toplayacak silahl adamlar tutmak grevleri arasndayd. 1680'lerden itibaren vergi tahsildarl mevki, "almr-satlr" bir meta haline getirildi. 18.yzylda eyaletlerde para gcyle, ynetim sisteminde yer edinmenin n ald. Bir kii, bir kez vali olunca, onun ana levazm ve ikmal (mal ve hikmet tedarik-tamamlama) merkezlerinin bana da gelmesi, blgesindeki kent merkezleri arasnda para ve erzak trafiini ynetmesi de mmkn oldu. Dou snr boylar, bu dnmn en ak grlebildii yerlerdi. Garnizon (Karargh- Ordugh) ehirlerde, Osmanl ordularnn artan talepleri, airetlerin hayvancla dnmesini daha krl duruma getirdi. Osmanlnn askeri gereklilik gerei, Douya kondurduu hisarlar, kendisiyle uzlaan ve ykselen bu gruplarn eline geti. Malikne, vergi geliri zerinde salanan bir ayrcalkt. Paral kiiler, ayrcalklarna mr boyu sahip olabiliyor ve onlar miraslarna brakmalarna devlet karamyordu. Musul rneinde Celilzadeler bu dnmn parlak bir rneiydi. Valilik, vergi gelirinin toplanmas, askeri yaplanmann srdrlmesi, ailenin kontrol altndayd. Kukusuz benzer gelimeler Balkan ehirlerinde de oluyordu. 1714 ylndaki bir ikayet dilekesinin gsterdii gibi, Musullu tccar Dervi Ali'nin i alan Edirne, istanbul, Van, Trabzon ve Erzurum'u kapsyordu... Osmanl umduu vergi gelirini yerel glerle paylaacak, payna den krntlarla yetinecekti.
502

Osmanl'yla btnleen Musul ehri Snnileti, Osmanllat ve Safevi iilii karsnda, Snni sofuluun kalesi durumuna geldi.
503

Leyla ile Mecnun Eserinde Gebe Yasam Sahnesi, Panj Ganj -

1521- Glistan Saray

251 -

Hac Bekta Oca; aresizlerin l C - S1 * m

Yavuz Selim'in ranla sava, 16. yzyl boyunca Anadolu Kzlbalar'na kar bir bask dalgas balatt. ran ah, Kzlbalara kitaplar, icazetnameler ve gizli eliler (halifeler) gnderen bir sufilik nderiydi. Onun, Anadolu'da "beinci kol" kurmaya dnk bu gayretlerine, Osmanl idaresi sert karlk verdi. ah'm halifelerinin Anadolu'daki "temas kiileri", Ustacalu gibi kuvvetli airetlere smmadka, ounlukla idam edildiler. zellikle Sivas blgesinde, yerel valilerin bu airet yelerinin stne gitmekte tereddt etmi olduu grnyor. Bunun sonucunda, ran'a gmeyen bu airetler, Anadolu heterodoksisinin (ortodoks olmayan) ssn oluturmaya devam etti. Faruqi, bu dnemdeki Bektai tekkelerinin durumunu incelemitir;

Hac Bekta ve Abdal Musa gibi zamann nde gelen Anadolu Bektai tekkeleri, (vakf kaytlarnn gsterdii gibi) ca 1580'lerde faaliyet halindeydiler. Hacbekta'taki merkezi tekkenin almalar, 16. yzyln ikinci yars boyunocan kurucu pirinin soyundan geldiklerini syleyen eyhler tarafndan srdrld. Bektai tekkeleri, resmi basknn hedefinde deildi. Denizli'deki Sar Baba ve Orta Anadolu'daki Seyyid Gazi gibi zaviyeler ciddi glkler iindeydiler. Fuat Kprl'nn ifade ettii gibi, Seyyid Gaziye bal olanlarn, pek ok dier heterodoks dervilerle birlikte Bektai ocana katlarak basklardan kurtulduu grnyor. 1580'lerden .., ... sonra, bu bask dnemi 252 tedricen (azalarak) sona erdi. 17. yzyl ortasnda Evliya elebi Anadolu'yu gezdiinde, dinsel ihtilafn b-

yk oranda durulduu bir ortam betimledi. elebinin, her Osmanl Mslmann kapsayabilecek geni bir Snnilik yorumunu tercih etmi olmas ihtimal dahilindedir. 1580'e kadar olan dnemde Osmanl ynetimi belgelenmi topyekun baskdan 1600'l yllarda vazgetiyse, bunun sebebi Kzlba kavnakl hareketlerin tehlikeli olmaktan tamamen km olmas deildi. Tam tersine, bu yllar boyunca tm Anadolu sathnda ortaya kan Celali svanlan. Osmanl idaresinin kendi siyasetlerini gzden geirmeye sevk etmi olabilir Dahas, orum ve Sivas gibi yerlerde yzyln balarndaki Kzlba isyanlarn neredeyse hi kesintiye uramadan, 1580 ve 1620 arasndaki yllara rastlayan Celali isyanlar izledi. 1613-1614 tarihli bir Mhimine fermannda, Malatya blgesinden soygunculuk ve asilikle sulanan on yedi kii arasnda, bir Seyyid Gazi'yi, bir ah Veli'yi, bir Abdal' ve ayrca bir eyh Nazar' ve bir eyh Hasan' gryoruz. Dulkadir Beyi ve oullar hakknda ela adi su ileri srdn de dikkate almalyz. Anadolu'da 17. ve 18.yzyllar boyunca ran'la birok savalar yaand. Osmanl, heterodoks kiileri ve topluluklar bertaraf etme siyasetini srdrmedi. Byk ihtimalle bu tr bir tutum deiiklii iin ortada iyi bir sebep vard. Anadolu bir kaosun iindeydi. Vergi ve asker kayna olan halk ok azd. (r-

Hac Bekta Veli Klliyyesi-Hac Bek ta


nek olarak 1835 ylnda Mardin'de toplam 3633 aile yayordu, bkz. s.321)

Kao-

sun sona ermesi, halkn merkezi idareyle uzlamasnn salamas; Safeviler in Anadolu'daki mitlerinin sona ermesi, Osmanl'nn Anadolu fethini tamamlanmas demekti. Bir zamanlar rene Melikoffun II. Bayezid'e atfettii politikann yeniden canlandrlmas uygun grlm olsa gerek. Bu politika, siyasi bir g olarak Kzlbalar'm kontrol amacyla, bata Bektailer olmak zere oka sevilen dervi derghlarndan yararlanlmas biimindeydi. Dzmece ah ismail taraftarlarnn Hac Bekta tekkesinin nnde dzenledikleri kurban treninde grld gibi, muhtemelen ou Anadolu Kzlba'nca Bektai pirlerine ve dervilerine byk sayg duyuluyordu. Hac Bekta tekkesi, dikkatli tutumuna ramen, Kzlba-Alevi Trkmenlere kapsn kapatamazd. stelik, Bektai oca ve onunla ilintili pek ok tekke, airet isyanlarna katlmaktan genelde kanrken, szl gelenek, 1520'lerdeki airet ayaklanmasnn nderlerinden biri olan Kalender ah'm mezarnn Hac Bekta'ta olduunu kabul etti. Bu insanlar, ocaa girerek baskdan kurtulmay umuyorlard. Osmanl ynetimi, Bektai ocana snmaya hogr gsterdi ve hatta cesaret verdi... Osmanl, dier dini topluluklara da hogr gsteriyordu. Bu sayede istemedii olaylar ortaya kmas halinde, hesap sorabilecei kiiler ve kurumlar bulunuyordu. Tehlikeli Kzlba nderler ran'a gemi veya Kanuni Sleyman devrinde etkisizletirilmiti. Osmanl, Celali isyanlarnn zirveye kt yllarda, gen Anadolu Kzlbalarmm bir Celali nderin hizmetine katlma eilimlerini snrlamay yeterli grm olabilir. Hemen hemen btn tekkelerde eyhlik, babadan oula geiyordu. Fakat

yeni eyhi semek iin genellikle birden fazla miras vard ve bu da merkezi tekkenin eyhlerine, ocan tamamn zora dreceini dndkleri adaylar eleme imkan veriyordu. Osmanl ynetimi, mparatorluktaki tm Bektai eyhlerin tayini srecinde, merkezi tekkenin bamdakilere danlmasn art kouyordu. 11 Safer 1022 / 2 Nisan 1613 tarihli bir Mhimme fermannda, bir heterodoks 254

dervie yaplan nispeten yumuak muamele kaytldr. Osmanl'nn temkinli gzlem politikasnn, Kzlbalar'm "anayurdu" olan Sivas blgesinde yaayan heretik topluluklara da uzanmas, 1613-1614 tarihli bir baka fermanla da belgelenir. Linda Schatkowski-Schilcher'in 19. yzyl am' iin ileri srd ev 1" yzyl Anadolu eyaletleri iin de iddia edilebilir. Bu aratrmacya gre. sufilere veya dervilere mensup birisi kabaca bir "mlk" mensubu olarak kabul edilirdi. phesiz ki Ortadou "mlkleri" 16. ve 17. yzyl Avrupa'snn mlkleri gibi kesin yelikli ve iyi tanmlanm bir i yapya sahip topluluklard. Bir kiiyi itibarl mlklerden birinden alp reaya (reten, alan) snfna sokma karar, stanbul'a bavurmann gerekebilecei ok ciddi bir meseleydi. Tekkelerin bamsz hareket etme gelenekleri ok glyd. Osmanl ncesi ve erken Osmanl dnemlerinin dervileri, kendi bamsz inisiyatifleriyle Anadolu'da zaviyeler, tekkeler ve kyler kurmular, Romann heretik inanl isyankr halkyla uzlamay baarmlar, onlar kendi inanlarna devirmilerdi. Osmanl Devleti'nin merkezilemesinin en baarl olduu kabul edilen 18. yzylda bile bu ilevlerini srdrmlerdi. (Faruqi)

Trkmenlikten kma
veya Alevi Kzlba Trkmenlikten, Snni Krtle Gei...
Yavuz Sultan Selim ile ah smail arasnda 1514 ylndaki aldran Sava'nclan sonra, ah smail'in yitirdii topraklarda Kzlba-Alevi-Trkmenler'in egemenlikleri srmeye devam ediyordu. Anadolu'nun nfus yaps ok az deimi grnyordu. nl Ustacalu aireti, topraklarna dnmt. Karahan Bey, savata len kardeinin yerine Ustacalu airetinin bana gemiti. Ustacalu aireti, ah'n gvendii gl airetlerdendi. Trkmenler, Anadolu'daydlar. Yine kadnlar ve kzlaryla toy- dn yapyorlar, saz alyorlar, ahlarna dvazdehler (12 imam'a-ah'a, ah Ali'ye vg'ler) dillerden dmyordu. Konar-gerdiler. Topraa bal deildiler, devlete hara (vergi) demezlerdi. Yerleik halka zarar verirler, saraya gitmesi gereken harac kendileri alrlard. Anadolu'nun yars hal Osmanl'nn deildi. Savalardan nce Anadolu'nun dousu Akkoyunlu-Safevi, Toroslarn gneyi de yer yer Msr-Memlklu toprayd. Her ey ok az deimi grnyordu. Bir iktidar hara (vergi) alamyorsa, toprak fethedilmi saylmazd. Bu nasl gerekleecekti?

Yavuz Selim, zaferle sonulanan Msr seferi sonrasnda Hicaz'da muhafaza edilen halifeliin kutsal emanetlerini devralmt. Osmanl-Roma Sultanlar, uzun sredir halifesiz kalm Snni Mslmanlar'm halifeliine taliptiler. Safeviler'in bakentleri Tebriz ve Kazvin'de ykselen ii Halifelie kar, Bat'da Roma bakentinde ykselen Snni Halifelik... Zaros Dalar ile Dicle'nin dousu ve Zap suyu arasndaki dalk blgede Snni-Krtler vard. Ynetilmesi zor bir corafyay yurt edinen Snni-Krt obanlarn siyasi talepleri ve biat etme sorunlar yoktu. Oradakiler, slam medinelerinin dndaki srgnlerdi. (Arapa Krd, oulu Ekrad, Arapa yazmla K.r.d / K-r-d; Srgnlerdi / kaynak; Lisan'iil Arap- lgati) Corafi blgeyi tanmlamakta kullanlan ehr-i Zor acl yeteri kadar aklayc idi. ^06 slam devletinde dini aidiyet her eyin zerindeydi. Milliyetiliin ve ulusal devletlerin ortaya kmasna daha ok zaman vard. Aslnda imparatorluk corafyasnda, her ulustan her dini aidiyetten insana hkmetmek ve onlar rfi (sivil) hukukla ynetmek en gvenilir yoldu. Kzlba Trkmenlerle mcadele edilecekti. Onlarn Kzlbalktan kmalar en iyi areydi. Fakat bu nasl olacakt? Trkmenler ok fazlaydlar ve ok yoksuldular. Bir obanl, bir de savamay bilirlerdi... Bizzat Yavuz Selim, Trabzon'da ehzadelii srasnda, onlar sefere arm, birlikte gazaya kmlard. Yavuz, ganimete el srmemi, hepsini onlara paylatrmt. Yavuz onlar tanyordu.... Batya Hristiyanlarn lkesine seferler sryordu. Yavuz, onlarn bir ksmn orada savaa srebilirdi. Anadolu'da son 200 yldr Trk beylikleri vard. Safeviler'in tahta klaryla birlikte, blgede son 100 yldr hkm sren Akkoyunlu beyleri ve brokratlarndan canlarm kurtaranlar, Osmanl'ya snmlard. Osmanl'nn dman Kzlba Trkmenler, Akkoyunlular'n da dmanlaryd...

Yavuz, Akkoyunlu emirlerinden Bykl Mehued Paaya ve Akkoyunlu yksek brokrat (saray katibi, lala) dris-i Bitlisi'ye gveniyordu. Bykl Mehmed Paa, aldran sava sonras Dou Anadolu'da Safevi destekisi boylara kar baarl bir mcadele sergilemiti. - dris, aldran Sava sonras Osmanl ordusuyla birlikte Tebriz'e girmi. Yavuz'un oradan ayrlmas sonras Teb. - 256

riz'de kalm. Tebriz'de kurulan karakol ve gzlemci (keif!) kuvvetlerinin komutanln yapm, halk Ulu Cami'de toplayarak vaaz ve nasihatte bulunmutu. aldran dn Amasya'da kararghn kuran Yavuz'la bulutuunda, fikirlerini Yavuz'la paylam olmaldr. ^08 Akkoyunlu brokrat olduu dnemden beri dris, blgedeki Snni Krt ( K-r-d, oulu Ekrad) airetleri tanyordu. Onlarda obanlk ve talanla geiniyorlard... Onlarn Trkmenler gibi biat sorunlar yoktu. Yzyllardr az bir vergi karl, yar bamsz yayorlard. ah'm Kzlba destekilerine kar savaabilirlerdi. Kzlbalar'la mcadele ideolojikti. Kalpleri ah'm deil Sultan'm sevgisiyle dolu olmadan, onlardan mit yoktu. Snni-Islam'a zarar olan fikirlerinden kurtulmalarnda, byk hayrlar vard. Blge de tutunamayan Kzlba-Aleviler bilinmezlerle dolu hayal lkesine, ahlar ah'nm lkesine gyorlard. Blgede kalanlar Krtlemeliydiler. Fakat bunun yntemi nasl olmalyd? Doan Avcolu'nun 1970'li yllarda fark ettii, yeni toprak ve miras dzeni (Doan Avcolu, Trklerin Tarihi-Trkiyenin Dzeni), akademisyenlerinde dikkatini ekecekti. Eski Akkoyunlu, yeni Osmanl Bykl Mehmed Paa ve dris-i Bitlisi, blgeyi ok iyi tanyorlard. Snnilii ve Krtl benimseyenlere yani Osmanl'nn has kullar olmay kabul edenlere toprak ve dirlik verilecekti. Dirlie hak kazananlar, karlnda Kzlbalar blgeden kovacaklar ve hara (vergi) deyeceklerdi. Bykl Mehned Paa'nm Beylerbeyilie tayini ile Diyar-bekir Beylerbeyilii'nin yeni batan kurulmas almalar balam oldu. Paa'nm sorumluluk blgesi Musul'a kadar uzanyordu. 1515 Kasm' sonlarna doru Bykl Mehmed Paaya, Padiah'm mhrl bo katlarnn gnderildii ve bunlarn dris-i Bitlisi tarafndan doldurularak dzenleme yapld anlalmaktadr. Bu dzenlemeler; (Arap-lslan dneminden kalan isimleriyle) Diyar-bekir, Musul, Bitlis, Diyar- Mudar ve Diyar- Rebia (Frat ve Dicle aras) blgelerini kapsyordu. Gemiten beri blgede hakimiyet sren gl beylere, YurtlukOcaklk ve Hkmet Sanca ad altnda baz imtiyazl sancaklar verildii gibi baz airet beylerine de imtiyazl dirlikler verildi. Mir-i airet denilen bu imtiyazl tmar ve zeametlere sahip beylerin miktar Van, Diyar-bekir ve Dulkadir blgesinde 400 civarndayd. Bunun yan sra baz airet mensuplarna da ce257

bel tmarlar verilmiti Alnan nlemlere ramen, 1518 ylma gelindiinde emikezek (Dersim-Tnceli beyleri hal direniyordu.

Dzenleme konusu olan Sancak-Yurtluk uygulamas yleydi; A-Klasik Osmanl sancaklar mparatorluun her tarafnda grlen tmar sanca tipiydi. Buralarda sancakbeyi merkezden tayin edilir ve istendii zaman deitirilebilirdi. Sancakbeyi, sancan geliriyle masraflarn stlendii askeri atl glerle (sipahilerle) birlikte, sefer zamannda Diyar-bekir Beylerbeyi'nin emrine girerdi. Harput, Mardin, Anid, Ergani, Akakale, Siverek, Siirt ve Nusaybin sancaklar klasik tipteki sancaklar idi. B-Yurtluk-Ocaklk Sancaklar Yurtluk-Ocaklk denilen sancaklarn klasik sancaklardan fark, sancakbeyliinin belli bir ailenin elinde oluudur. Ancak sancakbeyi herhangi bir sebeple sancakbeyliinden alndnda veya ldnde yerine kardei, olu veya akrabalarndan biri tayin edilirdi. Dier hususlarda klasik sancakbeyi ile ayn ykmllklere tabi idi. emigezek, ermik, Pertek, Malazgirt ve Saman sancaklar bu trden sancaklar idi. C-Hkmet denilen sancaklar Hkmet sancakbeylii, Yurtluk-Ocaklk sancaklarda olduu gibi belli bir ailenin mlkiyetindedir. Fakat onlardan farkl olarak bu sancaklarda vergileri sancakbeyi kendisi toplamakta, sadece her yl merkez hazinesine belirlenmi bir vergiyi demektedir. Eil, Palu, Hasankeyf, Hazo, Gen ve Cizre bu tip sancaklardandr. Gerek yurtluk-ocaklk ve gerekse hkmet sancaklar tasarruf eden beylerin ellerine sancak beyliinin kendi ailelerinin mlkiyetinde olduuna dair birer temlikname verilmitir. Bu temliknamelerde ne artlarla bu sancaklar tasarruf edecekleri tek tek aklanmtr. ^09 Esasen Tmar uygulamasnda, Tmar hakknn babadan ola geme art, Osmanl'nn ilk kurucusuna kadar gider. Akpaazade'ye gre, Osman Gazi "Kime bir tmar vermisem sebepsiz olarak onun elinden almasnlar ve ld vakit oluna versinler. Kck olsa da 258

versinler..." diye kanun koymutu.^ 1 Blgenin dalarla blnm, paral yapsndan dolay evresinden kopuk, yaltlm birok yerleim vard. Halkn asl geim ekli obanlkt. Blgedeki egemen beyler veya airet reisleri, blgede kurulan gl devletlerin yasalln kabul ederek, yzlerce yldr varlklarn devam ettirmilerdi. Ayn gerekelerle ran hkmdarlarna; yzlerce yldr, ahlar ah, ehinah denmiti. eref Han'm erefname'si, Snni Krt beylerinin Kzlba-Alevi-Trkmenler.e mcadelesinin kaytlaryla doludur. Osmanl, blgede gnmze kadar devam eden farkl demografik yapya dokunmamt. Bu konu oka eletirilmitir. Unutmayalm ki, Osmanl bir ulus devlet deildi. mparatorluktu. Kendisinden nceki imparatorluklar nasl hkm srmse, o da yle hkm sryordu. lke Osmanl ailesinin mlkyd. Vergiye ve orduya ihtiyac vard. Topraklar onundu. Topran kullanm hakkn iki art karl devrediyordu; gvenli vergi ve asker tedarii... Yerel unsurlar eliyle vergi toplamada en nemli sebep, tek merkezden vergi toplamann pahal maliyetiydi. Osmanl, ayn ekilde Avrupa'nn, Alman krallarnn eline gememesi iin Fransa krallarn kollam, onlara topraklarnda kapitlasyonlar salamtr. Osmanl nereden bilsin? Avrupaldan teekkr beklerken, her birinin ayr ayr kapitlasyonlar iin sraya dizileceim, asla kapitlasyonlarndan vazgemeyeceklerini. Kapitlasyonlarn, sonunda Osmanl maliyesini ve mparatorluunu kerteceini, gnn birinde refaha kovuup, Avrupa Birliini kurduklarnda, Osmanlnn has evlatlarna hibir ho gr gstermeyeceklerini, birazck vaat umuduyla 50 yldan fazla "Birlik" kapsnda bekleteceklerini...

Boz-ok Dulkadirli lkesinin syan...

Dukadirli Beylii, Mara ve Elbistan'da kurulmutu. Dulkadirliler, Ouz Boz-ok kolundand... Topraklarn Orta Anadolu'ya Yozgat ve orum'a kadar bytmlerdi. ehsuvarolu Ali Bey, Osmanl'ya akraba ve dosttu. Osmanlnn yksek hakimiyetini kabul etmiti. aldran savanda ve sava sonras Dou Anadolu'nun fethinde, ah Veli isyannn bastrlmasn-

r ^ e - K S o

da,

am

valisi

Canbrd-

Gazali'nin

tenkilinde

(uzaklatrlmas,

ortadan kaldrlmas) unutulmaz hizmetleri olmutu. Hatta 1521 ylnda Belgrad'm fethi dolaysyla Kanuni ye gnderdii tebriknamesinde seferlere katlma arzusunu belirtmi ve Padiah n nnde seve seve savaacan bildirmiti. 5 olu vard. Beyliin geleceinden hi endie duymuyordu. ehsuvarolu Ali Bey, Osmanl'nn artk Roma'da hkm srdn, Romal gibi konutuuna dikkate almamt. 1.000 yl nce Trk hakann, Romal eliye, "senin aznn iinde ka dilin var, hangisini beni aldatmak iin kullanyorsun?" dediini bilseydi, beyliinin geleceinden bu kadar emin olamazd.
51

' 1522 ylnda Rodos seferine kld srada Dulkadirli

Beyliinin banda bulunan ehsuvarolu Ali Bey ve oullar, Kanuni'nin buyruu ile gizlice ldrld. Ouz, Boz-oklarln lkesi, Osmanl'nn eline gemiti. Trkmenler bu yaplan kabul edemezlerdi. 1526'da Osmanl ordusu, Moha'ta Macarlara kar tarihinin en parlak zaferlerinden birini kazanrken, mparatorluun anavatannda kan gvdeyi gtryordu. Kanuni'nin Irak seferi srasnda Amasya blgesindeki isyan kanl bir ekilde bastrlmt. Ariv vesikalarndan anlaldna gre, Kzlba faaliyetleri en ok Amasya, Tokat yresinde grlmekte ve bu blgeyi Si vas, orum ve Boz-ok sancaklar takip etmekteydi. 1 568 ylnda Amasya beyine gnderilen hkmde Sleyman Fakih adl kiinin dier halifelerle birlikte toplant yapt ve halk da sapkla sevk ettii, buna kar tedbir alnmas isteniyordu. Sleyman ve ona uyanlar, hrszlk ve yol kesicilik iddiasyla Kzlrmak'ta bodurulacaklard. Ska tekrarlanan sulamalara gre, Kzlbalar, Ali dndaki dier halifeye kfr ediyorlar ve Snni'lere "Yezid geldi." diye hakaret ediyorlard. syanlarn daha da bymemesi iin soruturmalar gizli yrtlyor, ldrlen kiiler iin halkn isyann artmasna sebep olacak sulamalardan kanlyordu. Ouz-Trkmen-Kzlbaepnilere gvenilmiyor. Onlar askere alnmyordu. Askere almanlar askerlikten kartlyordu.
512

260

Anadolu yangn yerine dnmt. Osmanl, Ekrad (K-r-d) diyarnda k Akkoyunlu ve Trkmen beylerini kazanmak zorundayd. s bunu gstermektedir. dirliklere Diyar-bekir blgesinde baz Akkoyunlu kkenli beylere tmar ve zeametler verilmi olma(Geliri 20.000 ake ile 100.000 ake arasnda olan kadar gelirli olan dirliklere de "Tmar ' "Zeamet", 20.000 akeye

ad verilmitir). rnek olarak bunlardan Berriyecik (Kzltepe) Sancakbeyi olan Tur Ali Bey, hayli yksek gelire sahipti. Tur Ali Bey'in sadece Harput'taki zeametinin geliri 5 9 . 0 0 0 akedir. Osmanl daresi Dulkadirli oymaklarn da iran'dan geri getirmek iin baz tedbirler alm ve 1535'teki Irakeyn (iki Irak,Arap ve ran Irak, Badat ve Huzistan) seferine giderken Kanuni Sultan Sleyman Erzurum'a geldiinde 100 tane sanca ehr-i Zul'da (Zl, Zulkadir-Dulkadir blgesinde) Dulkadirlilere vermiti. 5 1 3 Aslnda airet beylii tamamen irsi deildi. Nitekim yolsuzluktan veya aireti ynetmekte yetersiz grlenlerin elinden airetin alnp bir bakasna verildii olmutur. Osmanl brokrasisi mir-i airet iken vefat edenlerin tmarlarn, allm greneklere aykr olarak mirass dnda kimselere verildiinde, olu veya mirass itiraz etmekte, divan da onlarn lehine karar vermekte ve yaplan ilemi iptal etmekteydi. Mir-i airetler sefer zamannda bal olduklar sancakbeyinin sanca altnda seferlere katlmak zorundaydlar. Sefere gelmedikleri takdirde dier serbest dirliklerdeki gibi, onlarnda bir yllk dirlik gelirlerine el konulmaktayd. Yeni airet beyi seimi gerektiinde, bazen airette daha fazla vergi verebilecek kimselerin airet beyliine gelmesi tercih edilmekteydi. Bu uygulama sayesinde, Osmanl'nn vergi geliri artmaktayd. Yine de airetlerin vergi verme alkanlklar yoktu. Roma-Rum lkesinin sahibi Osmanl'ya gre, onlar Krt (K-r-d, Ekrad) gibi yayorlard. 1565 tarihli Diyar-bekir icmal defterine, iinden ktklar Kay boyunun Karakeili airetlerinden biri "Ekrad" olarak kaydedildi.
514

Karakeili aireti Krt olunca Akkeili aireti de, Derli aireti de Krt olmaktan kurtulamad. Ouz Boz-oklarmm en byk aireti Beydili (Badl-

261

l) aireti de, Osmanl'nn, onlan Krt (Ekrad, K-r-d) diye kaydettiini bilemezdi. Gnmz Antep-Halep arasnda. Mercidabk savann yaand blgenin en byk Trkmen aireti Elbevl (Beydili) airetinin lideri olan ve uzun yllar Suriye Meclisi'nde milletvekillii yapan Muhammed Sani'ye, Osmanl kaytlarna gre airetinin Krt olduunu syleseydim; kukusuz Osmanl'ya hayatnn en ar kfrn esirgemezdi. (Halep, 2008) Trkmenler de,
516

Krtler gibi obanlkla yaamlarn srdryorlard.

Osmanl, Roma'nn bakentinde, medine'de (ehirde, medeniyette) yayordu. Osmanl, Roma'y fethetmiti. Roma imparatorluk miras onlarn hakkyd. Roma'y, Trkmen soydalaryla paylamayacakt. Roma mirasnda hakk olmayan soydalara ne denecekti? Ouz kkenlerini gndeme getirmek sorunluydu, en iyisi Mslman sylemi devam ettirmekti, (bkz. s.27) Onlar Krt gibi yayorlard. Rum (Roma) sultanlar iin tehlikeliydiler. En nlleri emikezek (Dersim-Tunceli) blgesindeydi. Oras gerek Krdistan'd. (eref Han) Kn akarsular buz tuttuunda, Trkmenlere fetih yolu alrd. Ya fetih ya da yitip gitme, kaderleri gibiydi. k salayacak su yolu (Boazlar) onlara kapalyd. Byk atma Anadolu'da olacakt.

DiFde Farsa'nn Etkisi ve Kutlu Harflerden Latin Harflerine Gei...

Anadolu'nun gneydousundaki, blge halk eitimden uzakt. Yezidilerin dini lideri Muaviye bin smail Emevi'nin yaknd ekliyle, eitimi reddeden topluluklar cahil kalmt... ^ ' 7 Blge halk, kuralsz devirdikleri Trke, Arapa ve Farsa szcklerin yardmyla Krte konuuyordu... Dildeki kuralsz deiimlere iki rnek bu aratrmamzn iinde bahsedilmiti. Ebu'l Gazi Bahadr Han'a gre kara halk, Trk'e benzer anlamnda "Trk manend" diyememi, Trkmen demiti. eref Han'a gre ise; Dersim, emikezek hkmdarlar, Melikah'm soyundan gelmilerdi ve

"Melikah" sz, Krt dilinde "Melki" biiminde deimiti. ran'da Fars dilinin ve kltrnn koruyuculuunu benimseyen Seluki atalar, Anadolu ya da Fars kltrn tamlard. Farsay biliyorlar ve konuuyorlard. Osmanl ynetim kademelerinde, edebi dil olarak Farsa, nceliini son yzyla kadar korudu. Trkiye'nin btn tarihi boyunca Farsa'nn Arapa'dan daha yaygnlkla kullanlm olduundan hi kuku yoktur. ( Cahen )518 Deiik kaynaklarn tespitlerine gre Trke ve Farsa dillerinde 3.000-5.000 ortak kelime vardr. Osmanlca, imparatorluun kltrel zeminini oluturan Arapa ve Farsa'y nyargsz kullanan karma bir dildi. ran Safevi hkmdar. Trke iirlerinde cokusunu yanstrken, Osmanl padiah, Farsa iirleriyle huzur buluyordu. F. Smer, Dou'da Osmanl egemenlii yerine Safevi egemenlii olsayd, sadece Trke konuulacandan emindir. 5 ' 9 lke genelinde okuma-yazma bilenlerin says ok azd. Komular arasndaki gnlk konuma dilindeki az sayda szckler arasnda, dil farklar alabiliyordu. Her gn "5" vakit tekrar edilen ibadet dili de ortakt ve Arapayd. Gnmz ran Krdistam'nda Krte ve Farsa'nn benzemesi ok yksek deerdedir. Farsa bilen bir kii, dil uyumunda glk ekmeden, ran Krdistam'nda kolayca yaamn srdrr. Karma dil savmz, gnlk hayattan bir rnekle aklamamn, konuyu daha anlalr klacana inanyorum. 2008 ylnda Suriye'de irket kurma teebbsm olmutu. Kamu grevlisi, tercmansz dorudan amacm aklamam stediinde, kk bir kararszlktan sonra, sadece "vekalet, irket tanzim, ismi ticari tescil, avukat yani muhammi tayin ve tauam" szckleriyle snavdan baaryla kmtm. Zeki memur bavurumdaki bir yanll fark etmiti... Ecnebi (yabanc) irket kurma mracaat yapmtm. Bu corafya da Mslmanlar 1.000 yldr kardeti, modern ulus devlet anlay Mslmanlar birbirine yabanc klamazd. Kurulacak irket ecnebi (yabanc) irket olamazd. Dosya da gerekli dzeltmeyi yapacakt. Onun da btn Suriyeliler gibi Trklerle ilgili hatralar vard. Byk bir ihtimalle Hatay'a gitmi, gezmi, alveri yapmt. En ksa zamanda stanbul'a da gidecekti. Trk-Trkmen akrabalar veya arkadalar vard. Arap uydudan (s atelit) Trk TV dizilerini izliyordu. am'n her kesindeki Trk eserleri, ortak gemiimizi srekli hatrlatyordu. Btn bu saydklarmn ve daha fazlasnn, ortalama bir Suriye vatanda iin - 263

mmkn olduuna, srekli >ahit olacaktm. Emevi Camisinin duvarna bakan, yan sokan arka kesindeki antikac dkkannn i duvarn kaplayan asrlk Dersaadet (saadet kaps: istanbul) tablosunu grdmde, anavatanmdan uzakta olduumu, o an iin unutmutum. Dersaadet orasyd... Bir kpkl Osmani kahve veya mrra... Hi fark etmezdi... am'n Hamidiye Kapalars'nda gzlerini bir an iin kapatan Trk gezginler, gemi zaman corafyalarnda kullanlan dili hatrlayabilir. Satclarn tandk arsna karlk verebilirdi.

1789 Sonras
Modern Ulus Devletlerin afanda
1789 sonras Avrupa'da modern uluslar nem kazanrken, Osmanl da bu gelimenin etkisine girmi, yzyllardr hogr gsterdii, yar bamsz oluumlarn zerine gitmitir. " Vaka-i Hayriyye" reformu ile ordusuz kalan imparatorluk, Avrupa'da ki topraklarndan olmutu. Cin ieden kmt. Avrupa ilac ve reformlar, Osmanl' ya ba ars olmutu. lalar, reformlar ve ba arlar dngs sreklilik kazanacak, hi bitmeyecekti. II. Mahmud dneminde (1808-1839) reform ve merkezileme abalaryla Dou Anadolu (Musul dahil) denetim altna alnd. Blgeye atanan sradan devlet grevlileri, yzyllardr blgede sayg gren beylerin yerini dolduramazd. 1843'te Hakkarili Nurullah Bey ve Cezireli Bedirhan Bey, yeni dzene kar ayakland. 1847'de isyan bastrld. (Minorsky, Bois)520 1850'lerde blgede skunet hakim olduunda, blge halk dine daha tazla sarld. Nakibendi ya da Kadiri eyhler; takva, karizma, evlilik yoluyla g kazanmlard. syanlarda dini nitelik ne kmt. Kuran'da ifadesini bulan edebi (fasih) Arapa tekti. Arap olmayanlar iin sesli harfleri olmayan Arap grameri ok zordu. Daha zor olan ise gnlk konuma dilindeki Arapa'yd. Edebi Arapa'dan ok farklyd ve halk dilindeki onlarca lehe iletiimi bsbtn zora sokuyordu. (Polk) Bu konu geitirilemeyecek kadar nemlidir. rnekleme yapmamn, konunun kavranmasn kolaylatracan dnyorum. 2008 ylnda Suriye' de ki dostlarla ortak pro7 smi hazrd. smi "pencere" olacakt. Gnlk konumalarmz srasnda der-

gi'den bahsederken "pencere" kelimesinin karl olarak "(i)bbek" szcn kullanyorduk. lgili devlet dairesinden izin almak iin yaptmz n grmelerimizde, dergiden hep "(i)bbek" diye bahsediyorduk. lemlerin tamamlanmasna yakn zamanlara kadar, dostlarmn kafas meer fena halde karkm. Trke "pencere" szcnn karl (i)bbek'miydi? Edebi Arapa'da bir karl var myd? Farkl kiilerle bir ka toplant yapma gerei duymu ve sonunda doru szcn "nafawez" olduunu bulmutuk. Nafawez ve (i)bbek ok farkl iki szckt. Ayn kkten bile geliniyorlard Gnlk hayatta en ok kullandmz, atmz, kapattmz "pencereler gerekte "(i)bbek" deil, "nafawez" idiler. Hal Arap harfleriyle renimde byk zorluklar vard. Osmanl, Batyla edeer artlarda olabilmek iin son 200 yl boyunca Batllamay hedef edinmiti. Bat dillerine uygun szlkler oluturulurken, Osmanlca karlklarda sorun kyordu. Bir Osmanlca-Franszca szlkte, bir Franszca szcn, en az Osmanlca karl vard. Genellikle daha fazlas da mmknd. Bal'yla iletiimde hangi szck esas alnacakt? Bir tercih zorunlu grnyordu. Bat milliyetilii ve uluslatrma siyaseti, Osmanl aydnn da amaza drmt. Ziya Gkalp'in yaknd ekilde, "Zavall Trk, vatanm kaybederim korkusuyla [...vallahi, Trk deilim, Osmanllk'tan baka hibir toplulua mensup deilim] demeye mecbur kalmt. Bu yemini Osmanl Meclisinin Hristiyan temsilcilerine, her gn tekrarlayan milletvekilleri vard." Hristiyan milletvekilleri ise, Osmanl Meclisinde Osmanl'dan bamszln kazanan lkelerin de temsilcileri gibiydiler. Trklk inkar ediliyor ama lkenin paralanmasnn, klmesinin nne geilemiyordu. Osmanllk da are olamyordu. Ortodoks Patriklie bal Hristiyan Rum (Roma'l) yurttalar. Osmanl'dan ayrlp bamszlk kazandklarnda tek bir bayrak altnda toplanmamlard. Yunanistan, Bulgaristan ve Balkanlarda, yeni lkelerin kurulmasnda dil birlii ne kmt. ran'da Farsa, Arap lkelerinde Arapa resmi dil olmutu. Sevr ile birlikte, lke elden kmt. Yeni bir lke kuruluyordu. Elde Trk insan ve Trk dilinden baka hibir ey kalma-

mt.

Trkiye Cumhuriyetinin kurulmasyla, eitim ve iletiim dili Trk-

e oldu. Yzyllardr eitim almam, okuma yazma renememi yurttalarn ounluunun anlamakta glk ektii Arapa, Farsa szckler ve Osmanlca'nn uzun ve adal cmle yaps, byk lde, gramerden kartld. Yaz dili olarak Kutlu harflerin yerine Latin harflerinin kabul edilmesiyle, geleneksel kltrn sregeldii ran corafyasna komu Dou Anadolu halkyla iletiimde sorunlar artmt. Blge de kutlu harfleri [Arap harfleriyle Arapa'y ve "Farsa'y ve Osmanlca'y"] okuyabilen Osmanllam Seyyid, eyh, Molla, Hoca nval halkn kanaat nderleri, yeni durum karsnda aresizdi. Geri gelmeyecek gemie sk skya sarlacaklard. Blge insannn ounluu yzleryllardr obanlk-sr sahiplii ile geiniyorlard. Meslekleri yoktu. Blgede meslek sahipleri genellikle Hristiyand. Mslman halk, zor geim artlaryla bouuyordu. Yzyllardr isyan ediyorlard. syanlar srecekti... Gen Cumhuriyete fkeli bu grup, ngilizlerin blgedeki planlar iin, verimli bir alma
alanyd.

Trkmen Krtleri: Karakeililer rnei

"Cemaat- Ekrad- Airet-i Karakeili"
Kadim Ortadou (ran, Irak ve Anadolu) corafyasnda kavimler srekli olarak bir yerden bir yere gyor veya gmek zorunda kalyordu. 3.000 yl nce Asurlular'm imparatorluk halklarn, sorunsuz ynetebilmek iin bavurduu zorunlu iskan politikas, yzyllardr blge halknn deimez kaderi gibiydi. Roma (Bizans) ve ran-Sasani devletlerinden sonra Osmanl da halkn ynetebilmek iin tehcir ve iskan politikasn sk sk uygulad. Yzyllar boyunca Urfa - Siverek Karakeililerinin konuma dilleri komularnn dilleriyle benzemiti. Malatya-Mara blgesine yerleen dier bir byk Trkmen aireti olan Rvanllar'nda, konuma dili farkllamt. yordu... 528 Karakeililerin durumu gerekten ok ilginti. Karakeililere gre onlar, Ouz-Kay 266 Dersim'in (Tnceli-emikezek blgesi) byk Trkmen -Yrk aireti Balabanlar'da Zazaca konuu-

boyuna dahildiler ve Osmanllarn atas Erturul Gazi'ye yoldalk etmilerdi. "Karakeili Aireti" adl risale'ye gre, Karakeililer her senenin "Rebi'l-ahir" aynda, adanyla Erturul Gazi'inin trbesini ziyaret ederek, burada mevlit okutup, kurbanlar keser ve ikramda bulunurlard. Gnmzde de srdrlen "Bilecik-St-Erturul Gazi'yi Anma" enliklerini Karakeililer balatmt. Onlann, devleti kuran Kay boyundan olduklann ilan eden Abdulhamit Han. Alman imparatoru Wilhelm'e, Karakeilileri "akrabalanm" diye tantmtr. Ankara ve evresi, bu airetin Anadolu'daki ikinci duradr. Ankara civann vurt seen Karakeililer 16. yzyl Osmanl arivlerinde Sultan III. Muradn has'lan arasnda "Karakeili, Trkman- Yrkan Taifesi" adyla gemektedirler... II. Abdulhamit, 1891'de "Hamidiye Alaylari'nm Mardin 6. Liva'sn Urfa Karakeilileri ve Milli (Milan) aireti ile Tay (Arap), Miran, Artuu airetlerinden oluturur. Halaolu "Trkiye'de yerleik 260 Karakeili aireti tespit etmitir." 530 Karakeili aireti de bu karma dilli ortama uyum gstermiti. Karakeililer Trke deil, Krte konuuyorlard ama yaadktan kylerin adlan tamamen Trke'ydi. Trenlerinde de Trk gemiin izleri vard. 20. yzyln son eyreinde, lkenin tamamn kapsayan modern iletiim alaryla paralel gelien grsel ve yazl medya'da ki ba dndrc gelimenin sonulanndan biri, Siverek-Karakeilileri'nin kefedilmesiydi. Mays 2008'de Karakeili enlikleri1 nin onuncusunda Siverek-Karakeilileri; bir kez daha Trkiye'nin eitli blgelerinde yaayan ve Trke konuan Karakeili akrabalanyla bulumulard.

Trkmenlerin Krtleri
veya... Asimi nkar Eden Haramzade'dir
Balmz Martin v. Bminessen'den dn aldk.. Bruinessen, Birikim dergisinde konuyu kapsaml ve ok ynl incelemiti. Bruinessen'in iaret ettii yaylm corafyasnn merkezinde tarihi emikezek-Melkii (Dersim-Tunceli) Krt beylerinin hkm srd topraklar bulunmaktadr. Yinelersek eref Han'a gre de, gerek Krdistan denilince emikezek beyleri akla gelirdi. emikezek hkmdarlannm adlan da, onlann, Trkler in ocuklanndan ve torunlanndan olduklann kantlard. Merkezi Alevi-Kzlba-Krdistan'nm yaylm Mara ve Elbistan ynnde, Boz-ok Trkmen blgesiydi. Trkmenler 17. yzyln sonundaki zorunlu iskan srecinde Mu267

sul-Halep-Rakka blgesine yerlemeleri iin ge zorlanmlard. Sivas, Erzurum, Kemah blgelerinden Gaziantep. Halep arasna g ettirilen Elbeyliler'in g inanlmazd. Binlerce adrlk bir airet... sanki bir lke gyordu. ^34 Trkmenlerin yeil yaylalan elinden alnm, gndzleri fnndan farksz kurak Arap llerine srlmlerdi. Elbeyli (Bedilli) lideri Firuz Bey'in onura yerle bir edilmiti. Yannda sadece "7" atlyla. ran'a geer. Obas kalr. Geride kalanlarn feryad, alan ap gnmze ular. (F.Siimer) Seherden avazn barm deler. Turna'nn kanad kz gibi yanar. Kaldrm kanadn (), yavru (sunun) ba () sanar. Fimz Bey, Acem'e gitti turnalar. Yedi atl ile bindik Allah'a emanet. Yetmi bin evliya eylesin himmet. Yurdumu beklesin olum Muhammed. Fimz Bey, Acem'e gitti tuma'lar. Benden selam eyle Hazna Hatun"a karsn allar karalar balasn. Kk olu ile gnl eylesin. Finiz Bey Acem'e gitti turnalar. r r yayladan inin. nin Ayn- Elize'ye bir semah dnn. Beyden izin aln, koruya konun. Fimz Bey Acem'e gitti tuma'lar.

Dou Anadolu'nun en byk aireti Elbeyli'nin lideri Muhammed Sani ile Austos 2008'de Halep'te karlatm. Temiz Trkesiyle benimle konuan Muhammed Sani, snr izgisinin Elbeyli topraklarn ikiye ayrmasndan dolay mutsuzdu... Elbeyli topraklarnn bir ksm Trkiye'de bir ksm Suriye'de kalmt. Sohbetimiz, ikimizin de kafasn megul eden Trkmen Krtlerine uzand. Urfa Karakeilileri ona gre Krt't. Ouz-Kay boyundan olduklarna ok ard. Elbeyli'nin (Beydilli'nin) Balaban kolundan milletvekilinin Krt'lkten yarglandna da...
536

Braniessen'in tespit ettii yaylm corafyas, tarihi izdme uygundur. Zorunlu iskan siyasetinin dier bir uygulamas, deiik airetlerden karma airetler olutunnakt. Homojen airetlerin isyan etme olasl yksekti. Yzyllar boyunca izleri srlebilecek olan baz airetler, dillerini Trke'den Krte'ye ya da tam aksi ekilde deitirmilerdi. syanlarda Krt ya da Trk olmak ok da nemli deildi; kiinin asli kimlii dinsel oland. 1960 'lann sonundaki sol rgtlenmelerde birok gen Alevi-Krt, zgl ola-

rak Krt olmayan sol rgtlerde etkin olarak yer almay tercih etmiti. (Bruniessen Bruniessen'e gre, bu topluluklann aman ve ii-Kzlba-Alevi gelenekleri vard Hac Bekta'a balydlar. Glbank ya da nefeslerinin ou Trke'ydi ve 1920'den nce de kesinlikle yleydi. Bingl, Mu, Varto'da yaayan Alevi Krtler, kendilerini Krt addetmeye daha az meyilliydiler. Hem milliyeti hem Snni Krt nitelikli eyh Sait isyannda, bu airetler, zellikle Hormek ve Lolan, Krtler'e kar karak Kemalist hkmetle kaderlerini birletirmiti. (Frat 1970 /1945) Bu airetlerin egemen sekinlerin::" bir ksm, en azndan 1930' lardan bu yana kesin olarak kendilerini Trk olarak tanmlamt." (Bruinessen) ^37 Krte konuuyorlard. Yine de kltrlerini belleklerinde muhafaza ediyorlard... Trk dili syleriz ayinimizde Arabi, Farisi dili gerekmez rene Melikoff, kltrel kkenlerin korunduuna ahit olmutu; Aratrmalanm beni Kurmanc denen ve Krt olarak tannan insanlar arama gtrd. Treleri, Orta Asya'ya kadar uzanan Trk adetleri idi... Sorduumda; "Soy olarak biz Krt deiliz, fakat inanlarmz dolaysyla eza grdk, dalara sndk, Krtlere kartk ve Krt olarak adlandrldk." derler... Sonu olarak, bu boylara verilen "Krt" ad, onlarn Krt kkenli olmas gerektiini gstermez. Krtler'in ounluu, afi mezhebinden gerek Snnilerdir. Alevilere taklan "Krt" lakab ancak sosyal bir deer tar, belli bir yaam biimini gsterir, resmi Snnilie uymayan, airet adetleri hala canl bulunan ve kendi iine kapanm olarak yaayan cemaatleri ifade eder. (Melikoff)
538

Diyar-bekir Beyleri
II. Selim devrine (1524-1574) ait Diyar-bekir defterinde ve Osmanl arivlerinde Trkmen Ekrad'nm (Krtleri'nin) kaytlarna ska rastlanr. N. Gyn, Ekrad (K-r-d, Krt) olarak kaydedilen airetlerin, Trk adlarna ve Akkoyunlu kkenlerine dikkat eker.
530

Dou Anadolu'da Akkoyunlular'n mirass Safeviler'di. G-

yn'n sylemekten kand, onlann aslnda Safevi destekisi, Kzlba-AleviTrkmen olmalaryd. 269

r-C^/C-s-Kb

Kagarl Mahmud'un Dvan Lugat-it-Trk'n, Trk dnyasna kazandran, stanbul Fatih'te kendi adna ktphane kuran, Diyar-bekir'li Ali Eiri Efendi'nin, 1878 ylnda memleketi olan Diyar-bekir'den Mardin'e yapt seyahat dolaysyla, blge ile ilgili yapt deerlendirme ilgi ekicidir. Onun anlatmyla "ki yakn ehir Divar-bekir'de Trke, Mardin'de Arapa konuulurdu. ki halkn zekasn artran ey bu zellik olmalyd. nk Diyar-bekir halk, Mardin'e giderek ok ksa zamanda Arapa renirdi. Mardin halk da Diyar-bekir'e gelerek abuk zamanda Trke'ye vakf olurdu." (Keskin) Dier nl Diyar-bekir'li, sosyolog Ziya Gkalp, 1922 ylnda Diyar-bekir'de konuulan Trke'nin zgn Azeri Trkesi olduuna iaret eder. Bu dil Osmanl tarafndan etkisinde oluan bir dil deildi. Anadolu'nun dousundaki son byk Trkmen devletinin, bakenti Diyar-bekir olan Akkoyunlu devleti olduunu ve Otlukbeli Savandan (1473) sonra bakentlerini Tebriz'e tadklarm hatrlayalm. Diyar-bekirliler biraz Krte bilirdi. Bu Krte doudaki kylerde konuulan dzgn Krte'den farklyd. Diyar-bekir Krte'si, ok az sayda Krte kelimenin Diyar-bekir Trkesine katlmasyla oluuyordu. Bu dzme Krte, Krtlerle zorunlu diyalog iin kullanlan Krteydi. Bir Trkmen Krtesiydi. Diyar-bekir'in asl halk Hanefi mezhebindendi. Dier Krtler gibi afi mezhebinden deildiler. Bu mezhep farkll sadece Diyar-bekir'e zg bir durum deildi. Dou ve gneydeki ehirlerin genel karakteristik zelliiydi. (Gkalp) ngiltere 9 Austos 1919'da, ran ile bir antlama yaparak, ran petrollerini garantiye alm, ran'n bamszln ve toprak btnln garanti etmiti. Trkiye haritasna sra gelmiti. Kuzeyde Ermeni yurdu ve gneyde petrol yata Krdistan... Aralk 1919'da Sevr ncesi Krt ve Ermeni delegeler ngiltere'nin patronajnda Dou Anadolu'yu blme konusunda anlatlar... Anlamaya gre Ermeni vilayetlerine ayrlan blgenin gneyine Krtler raz olacaktlar... (Minorsky) Nisan 1920'de San Remo'da Krdistan konusu Sevr'den nce bir kez daha piirildi. San Remo'da, Milletler Cemiyeti adna ngiltere; Irak ve Filistin'i ynetmekle ve dzenlemekle grevlendirildi. Mttefik devletler, San Remo Konferansnn sonunda, "Krdis__ 270

tan" plannn ana hatlar konusunda bir anlamaya vardlar. Bu plan aynen, nihai bir anlama olan Sevr Antlamasna yanstld. Osmanl plana itiraz edecekti. Osmanl'ya gre, 62. maddede gsterilen snrlarn gerek rksal duruma uygun dmyordu. Baz yreler Trk't ve Kadim Krt vurdu. Musul'un dousunda ki afi Krtler'in yaad dalk blgeler olabilirdi (iek, Minorsky, Stanford Haritas s.272, W.Gthrie Haritas iin bkz s.29

Trklerin Musul konusunda talepleri sryordu. Musul, ilan edilmi Misak- Milli snrlar iindeydi. Musul'un Osmanl karakteri youndu. eyh Sait syan balayacakt. Diyar-bekir'liler isyan desteklemeyeceklerdi.

Anadolu iin yeni haritalar servis edilmeye devam etmektedir. 5 4 0

Stanford yeil renkli)

Haritasnda;

Sevr ncesi 1919'da Planlanan Ermenistan, Krdistan ve Self - Determinasyon Blgeleri

271

Ek 1 : Srgnler veya Kurt Adamlar zerine... Romanya'l nl dinler tarihi uzman M. Eliade ( 1907-1986), yerleiklerden uzak yaayan srgnlerin izlerini srmtr. 5 4 1 Onun, Romanya ve Balkan corafyasnn ilk alarna uzanan tespitlerine gre, onlar Kurt Adamlard. Kurt Adamlar; a- Ergenlie geite kylerinden uzakta yaayp apulla geinerek ve kurt gibi yaamay renerek, yerleikleri korumaya hak kazanan genler b-Yerleecek yeni topraklar arayan gmenler c-Kendilerine bir smak arayan kaaklar veya birilerinden kaanlard. Btn bu insanlar kurt gibi davranyor, onlara "kurt" deniyordu veya bir kurttanr tarafndan korunuyordu. Bir ok Hint Avrupa halknda gmenler, srgnler ve kaaklar "kurtlar" diye adlandrlrd. Dindar Aziz Edward yasalarna gre (yaki M.S. 1000) srgn edilen ahs, kurt kafasndan yaplma bir maske takmak zorundayd. Kurt, kaaklarn simgesiydi. Ve srgnlerle kanun kaaklarnn koruyucusu olan bir ok tanr, kurt vasflarna veya isimlerine sahipti. Mars veya Apollon buna rnek gsterilebilir. Dii bir kurt tarafndan emzirilen ve Kurt tanr (sava tanrs) Mars'n ocuklar olan Roma'nm kurucusu Romus ve Romulus'ta kaakt. Kurt Adamlar insanln ilk alarndan beri bir evrensellik gstermekteydi. Kuzey Amerika'da , Afrika'da, Cermen (Alman) corafyasnda, Antik Yunanda, ran'da ve Hint'de bulgulanmlardr. Hitit yasalarnda bile bir srgnn "kurt " olduu sylenirdi. ran metinleri "iki ayakl kurtlarn" "drt ayakl kurtlardan" daha kan dkc olduklarn belirtir. Baka metinler onlar gece dolaan "haydutlar, yolkesenler " diye ifade eder. Pers sancanda bir Kurt simgesi vard. ran Part devletinin sekin birlikleri arasnda Kurt Adamlar bulunurdu. Orta Asya Trk- Mool , Yaratl mitlerinde Kurt Atalarn nemi yadsnamaz. Hunlarn bir kolu olan Tu-Kiu'larda da (Trkler'de de) kurt bal sanTu-kiu'larm hakan dii kurta, yavrularn dourduu kabul caklar bulunuyordu. Hunlar'da soylarnn mitsel bir dii kurtlan geldiini ileri sryorlard. edilen maarada bir kurban sunuyordu. Hakan'n muhafz alaynn yelerine "kurtlar" deniyor ve sava srasnda zerine yaldzl bir dii kurt simgesi taklm bir sancak tayorlard. (Eliade) 272

Antik Yunan'dan nl yazar Strabon, Hirpinler'den [onlar adlarn, kendilerine rehberlik edip yeni yurtlarn gsteren kurttan almlardr. nk Samnit dilinde "hirpus", kurta verilen addr.] der. Hazar'n gneyi "Hirkania: Kurtlar Diyar" anlamna geliyordu. Totem hayvanlar, tarih boyunca sknt ve endie iindeki halklarn nne geiyor, onlar geilmez vadilerden, bataklk alanlardan geirerek cennet gibi bir yurda ulatryordu. Totem hayvan yeni bir corafyada, yeni bir ulusun domasna sebep oluyor ve onlara adn veriyordu. (Eliade) Kurtlarla zdeleen ilgin bir lke, gnmz Rus devleti iinde Urallar'da zerk blge olarak varln srdren Trk- Mool Bakurtlarn, Ba Krdistan devletidir. Cengiz Han'la birlikte (1206) corafyamzda egemen olan Mool kltrndeki Kurt szcnn karl Brte'dir. ( Brteine: Gkkurt) Akraba Trk dillerinde Kurt szcnn karl Bri'dir (bkz. www.tdk.gov.tr) 11041154 yllar arasnda am blgesine hkmeden Byk Seluklu uzants devletin ad Briler'di. slam, Frat ve Dicle havzasndan Anadoluya girerken dost unsurlarla karlat. Onlar aykr dini dnceleriyle Roma'nm tehditindek gnler gibiydiler. slam glerini kurtarc olarak karladlar. ran ve Roma'nm, Dou ve Bat'nm bu kapma alanndaki tslam-Arap etkisi 1.000 yl akn sredir egemendir. Kutlu dil ve yaz , blge halklarnn belleini biimlendiren en belirleyici edir. Sesli harfleri kullanmayan bu kutlu yaz dilinde; ehirlerin dnda yaayan isiz kaaklar , obanlar, yurtsuzlar, apulcular, gmenler , okuma yazma bilmeyen halk yani srgnler "Krd" olarak adlandrlr. ( bkz. Lisan'l Arab) Okunuu Kurd/ Krd (tekil), (oul Krt hali Ekrad) Kurdlar/ Krdler'dir. Arapa'ya kaynaklk eden Sami-Arami sondaki -d- harfi kaaklar-sr-

(Sryani) dilerinde benzer bir karl olmaldr. (Trke okunuutdaki szcnde , Arap harflerinden Latin harflerine gei sonras -t- ile yer deitirmitir.)

273

slam tarihi boyunca Kurd an corafy as bu blge ile snrl kalmamtr. ehirlerden uzak devletleememi. egemen devletin hkmn yrtemedii , vergi (haa) alamad her blge Kurdistan olarak adlandrlmtr. phesiz en tannm, ran ve Roma nn kesime-kapma alanndadr. 700 yl boyunca blgeye nce komu, sonra egemen olan Osmanl siyasetinin dili ve tanmlamas, blge iin belirleyici olmutur. ran ve Roma imparatorluk topraklarnda kurulu Osmanl ve Safevi imparatorluklarnda devlet adam olan ve Kurdistan tarihini yazan Bitlisli eref Han'a gre "Kurdistan" denilince emikezek (Dersim-Tunceli) blgesi anlalrd. Yzlerce yl blgeye egemen olan emikezek beyleri Trkt. Roma'nn ( Rum'un) bakenti stanbul'a kar konumunu yitiren Akkoyunlu Beyleri'nin bakenti Diyar-bekir'in, iktidar merkezi olma istei srmektedir. Yeni totemler, yeni simgeler meydanlardadr. Ek 2: Byk Orta Dou veya Byk Orta Dnya... Tarihi boyunca Mslman Trk, Arap, Fars corafyas, Orta Asya'nn in snnndaki Krgzistan'dan Afrika'nn Okyanus'taki snr Fas'a kadar, yeniden biimlendirilmektedir. Yeni smrgecilik operasyonlarnn hedefindeki bu lkelerin Batya bamllklan her geen gn artarken ve eitlenirken, zerindeki halklar modernleememekte, teknolojik ve entelektel gelimelerin kysnda dunnaktadrlar. Onlar Bat tarafndan retilen her endstriyel veya entellektel rn tketmeye hazrdrlar. Blge; zellikle hammadde ve enerji kaynaklanmn deerlendirilmesi iin, Bat semayesinin yolunu gzlemektedir. Orta Dnyann halklarnn gelecekleri, kresel sermayenin insafna kalmitr. Maalesef kresel sermayenin demokrasi gibi bir mecburiyeti yoktur. Bat Dnya'snm eperlerindeki eskinin byk uygarlnn yeni kentlileri aresizdirler, yeni savunma refleksleri gelitirememektedirler. Bilgileri, sermayeleri yetersizdir. Birikimlerinden cazip olanlar, kresel semayeye teslim olmak iin gn saymaktadr. nanlan ve yaam alkanlklan, kresel medya da her geen gn daha fazla horlanmaktadr. Giderek bu lkelerin tamam, Bat Hristiyan dnyasnn eperindeki bir Krdistan'a dnmektedir. Byk usta Roux'un ngrsnn gerekleebilir mi 274

"Son derece zengin ve ihtiaml, ender rastlanan bir gemii olan Ttrkler'i (ve Ota Dnya'daki akrabalarnn), 2.000yl boyunca dehalarna bir ok kez tank olduk. Pasifik Okyanusundan Akdenize kadar varlklarn srdrdler. Eer gemi, gelecein garantisi ise Trklerden ok ey beklenebilir. Jea Paul Rox"

Ek 3: Zazalar zerine...* Bat'da sona eren Roma imparatorluundan modem zamanlarda talyan devletinin kuruluuna kadar geen bin yl akn zaman dilimindeki devletsiz Roma Katolik Kilisesinin, Avrupa tarihi ve kltrndeki baat rol gz kamatrcdr. Dou slam toplumlannda kurumsal rahip-din adam snf yoktu. Bilgiyi derleyen, koruyan brokrasinin mr, hizmet ettii devletin kaderine sk skya balyd. Devletin yklmas halinde brokrasi dalyor, yaznn efendileri yaamn yeni bir devlette srdrme telana dyorlard. Anadolu'ya girerken yanlannda yazclan olmayan Trkler yazclann bulduklannda, fethedilen topraklarn adnn, Rum (Roma), Yunan (Karaman) veya Errnenya olduu konusunda dahi kararszdlar. Gnmzde Farsa ile akraba dilleri konuan nfusun Krtl, tartmaya kapal bir tabuya dnmtr... "Zazalar'da Farsa'ya yakn dil konumaktadr. O halde Zazalar'da Krt'tr." anlay egemendir. Zazalar'n kar kmasna ramen... Yezidiler'in durumu da Zazalar'dan farkl deildir. Roma'ya edeer byk bir imparatorluk kuran Persler'den itibaren Iran corafyasnn bir ok halk arladna. Pers bakenti Persopolis kabartmalan da ahitlik eder. Gnmz ran islam Cumhuriyeti'nde 101 farkl airet ve 592 alt airet vardr. (Bahamaz) ran'n uzun ve grkemli tarihinin miras Fars blgeleri yannda Azeri, Trkmen, Tali, Gilek (Geylan), Mazendaran. Lur (Lor), Krt, Arap (Ahvaz), Beluci, Sistan blgeleri vardr. Bu blgelerdeki bvk dil gruplanyla birlikte toplam 90 farkl dilin konuulduundan bahsedilmektedir. ran Azerbaycan'na komu Tali ve Gilek (Geylan) blgelerinin, ran Safevi devletinin kuruluunda nemli rollen olmutu. Gilan Beyi Karkiya, 6 yandaki Erdebil Safevi ey275

hi smail'i, 6 uzun \~l boyunca Akkoyunlu tehditine kar saklam, korumu ve eitim grmesini salamt. 12 yandaki smail yanndaki bir avu mridiyle Dersim Beyleri ile Erzincan Sankaya yaylasnda bulumak zere zorlu yolculuuna ktnda, Tali beyi smail'e balln sunmutu. Talili Hadim Bey Halifet'l -Hulefa unvanyla Safevi devletinde smail'in halife ordusunun bakanlna ve Badat valiliine getirilmiti. Haifet'l-Hulefa'lk gnmzdeki babakanla edeerdi. O, Malazgirt savanda smail'in yannda savat ve sava meydannda ehit dt. Hadim beyin kz smail'in elerinden biriydi. Malazgirt'te esir dmt. Faruk Smer'in yayinlad Dupre listesine gre Taliler, 19. yzyln banda Trke konuan halklardand. Gnmzde Trke konutuklann sylemek mmkn deildir. ah Tahmasb'm (ah smail'in olu) elden ktnda yaknd ekliyle, bir zamanlar ah smail'in Dersim Beyleri ile buluup byk yryne balad Erzincan Sarkaya yaylas, Azerbaycan'n kapsyd. Oras elden ktnda Azerbaycan'n bir stunu dm olurdu. Ceylan dan Dersim'e komu ve dost halklar, Trkmen boylarla birlikte engelsiz hareket edebiliyorlard. Zazalar'da bu halklardan biri olmaldr. Akkoyunlu Trk devletinin nl padiah Uzun Hasan'm elerinden biri Zazaki beyinin kzdr. Siverek'te Zaza'ca konuan Bucak airetinin Lazkiye'deki akrabalan Trke konuuyordu. (Gkalp) erefname'de Zazalar hakknda bir bilgi yoktur. (Bozarslar) Taliler ve Zazalar arasnda parelellikler, ilgin olmaldr. (Niye olmasn!) Seluklulardan itibaren 1.000 yllk uzun Trk tarihi boyunca Fars dili, itibarl bir dil olarak Trk corafyasnda, ran ve Anadolu'da var oldu. 20. yzyln ilk eyreindeki byk alt st oluta, merkezlerden uzak (ulalmas zor) blgelerdeki baz topluluklarda yerel diller varln srdrrken, yeni devletlerin kolayca egemenlik kurduu merkezi blgelerde, resmi dillere gei daha kolay olmutur. Kukusuz, kltrel aidiyet konusunda herkes zgrdr. Uzun ortak tarihimizin bir sonucu olarak, bu corafya da kimin daha ok Fars, Trk, Arap, Zaza veya Krt kkenli olduu tartmaldr. Zazalar'm, Akkoyunlular'dan itibaren dost ve akrabamz olan zgn topluluklardan biri olduklan ise tartlmazdr.
*Zazalar konusuna ilgi duyanlar iin, kitabmzdaki Zazalar ilgili bilgilerin bir derlemesidir.

276

1. Kitabmz: Babii, Tanrlar ve Demirci...

5/6 Ekim 539 ( M..) O Gece Dnyann Kraln Deitirmek in Bulutuunda ... Tanr Ahura Mazda-Tanr Marduk-Rab Yehova O Gece Babil'deydiler. O Gece Babil'de inanlmaz Olaylar Oldu. O Grkemli Babil, Diz kt , Yeni obannn nnde. Ne Var ki, Yllar Sonra Bir Farsi air (934-1021) Bir Demirci'yi* de (Kve'yi de) e Kartrd, Yetmedi.. Bir de Btn Bu Olanlarn, Fars Tanrlarnn i Olduunu... Syledi... (Minyatrler, Fotoraflar ve Haritalarla Desteklenmi Esiz Bir Aratrma..) 15Tanrlarn Bulutuu Gece... Bat ran-Elm Krallar...

12- Babil'in Son Ejderha Kral; Ay Tanrs Ba Rahibesinin Olu... 13- Ejderha Kral'a Ballk Toplants... 14- Kutlu Demirci; Kve... 16- Demirci Kve'nn Kutlu Bayra... 17- Araplarn Eline Geen Kutlu Bayrak Nasld? 20- Taht- Cemid ve Krallar Kralnn Bakentleri... 42- iran'n Komular, Turan-Kang lkesinde Oturanlarn Dili zerine... 43- slamiyet ncesi iran Dinleri...a-Mazdeizm, Zerdtlk b-Mani, Maniheizm 47- islamiyet'in Douu ve Yenilmez Kutlu G... 49- Kadiler'in Yurdu Kadisiye... 50- islamiyet'in nndeki Byk Engel Kalkyor, Kadisiye Sava...

V.d.

2. Kitabmz: Horasan ve Ebu Mslim; Cennetin Krall...

Cennetten Ayrldnda Bana Gelecekleri Bilemezsin... M.749 (Minyatrler, Fotoraflar ve Haritalarla Desteklenmi Esiz Bir Aratrma. O yurt, girecekleri, zemininden rmaklar akan Aden cennetleriydi. Onlar iin orada kendilerine diledikleri her ey vard. Kuran, Nahl 31 Allah, insan cennetten yeryzne indirirken, cennete ait dier gzelliklerle birlikte bir ksm nehirleri de yeryzne indirdiini Peygambere ait bir Hadis-i Kudsi'den reniyoruz. Allah'n Cennetten indirdii be nehir Seyhun, Ceyhun, Nil, Dicle ve Frat't. "Onlar Allah, Cennet pnarlarnn en aa derecedekilerinden birinden, Cebrail'in kanad zerinde indirmi ve onlar dalara emanet brakmtr.." u ayet'te delildi. Biz gkten bir kader ile bir su indirdik ve onu yerde durdurduk. phesiz, Biz onu alp gitmeye de kdiriz. Mmin, 23/18 Cennet sular, dalara emanet edildiine gre; Cennet dalarn arasnda saklyd. Emevi ynetimi, yaklak elli bin (50.000) Arap svariyi (aileleri ile birlikte) Horasan veTrkistan blgelerine koloniler halinde yerletirmiti. Horasan, Araplara vaad edilmi cennet olmalyd. Cenneti kuatan l, onlara o kadar tandk ve dost idi ki, onlara anayurtlarnda uzakta olduklarn, hissetmemelerini salyordu. Atn atlatrcasna sren haberci, sabah namaznda Merv'in kapsna ulam ve Ebu Mslim'le bulumutu. Haberci, Halife Ebu Cafer el Mansur'dan geliyordu. Halifeden gelen her haberci. " lm veya ikbal " ile ilgili haberleri tard... ...Horasan ordusu da. Horasan halk da ona gnlden balyd. Horasan ordusunun nnde durabilecek hi bir g grnmyordu. Ebu Mslim'in ikbal beklentisi yoktu. En st mevki'deyd. Halifelik saraynn zerine kara bir bulut kmt. Mminler bunu hayra yormayacaklard. 13 ubat 755 279

1. Blm 123Cennet'in Irmaklar ve obanlar... Ebu Mslim ; Cennetin Kral... Cennetten Ayrldnda Bana Gelecekleri Bilemezsin... 2. Blm 749 yl, Emeviler, Abbasiler ve iktidar Mcadeleleri... 45Emevi Arap Devletini Destekleyen Arap Kabileler ve Anlamazlklar... Emevi Devletinde Mervaniler Dnemi.. 67Kutlu Aile'ye En Ar Hakaretler... Emevi Yezidleri'nin, eytanla imtihan... 892. Halife 2 Kble, 2 Hac Mekan; Medine veya Kuds... Halife'nin, Lanetlenmi retmeni, el-Cad b. Dirhem... 10- Den Halife'nin Kt Lkabla Lanetlenmesi- Cezire'nin Eei 11- Emevilere kar Ehl-i Beyt'in isyanlar 12- ia, Liderine Kavuuyor... Muhtar Sakafi ve Ehl-i Beyt 13- Hz.Hseyin ve Halife Velid'in Evlilikleri... 14- Halife III. Yezid'in Ata'lar... 15- Hilafet Dncesinde Ar (Gulat) Fikirler ve Gulat isyanlar... 16- Emevi Muhalefetinde Abbasilerin G Kazanmas... 17- Horasan'da Abbasi Daveti...

18- Horasan Abbasi faaliyetleri, Emevi'lerin Dikkatini ekerken... 19- Horasan'da Abbasiler ve Yemeni Araplarn (Ezdi'lerin ) ttifak... 20- Horasan Ordusu; nndeki Engelleri Ayor... 21- Abbasi Hareketinin Lideri, imam brahim'in ldrlmesi... 22- Vezir Seleme'nin, Hilafeti Hz.Ali Soyuna Devretme Teebbs... 23- Abbasiler'in ve Vezir Seleme'nin Yollan Ayrlyor... 24- Kan Dkc Abbas Ebu'l Abbas Seffah'n ktidar... 25- Vezir Ebu Seleme'nin Kt Aln Yazs... 26- Emevi Mervanilerle Son Hesaplama... 27- Ebu Mslim; Hizmetlerinin dln Umut Ederken... 28- Yezidi Mervan'n Cezire'sinde, Kyl isyanlar... 29- Abbasiler, Ali Soyu ile iplerini Koparyor... 30- Emeviler'den..Yezidilere... Geliimi... 33- Tarihi'nin Sefaleti 34- Son tihat: Adil Hkmdarlarn stnl...

v.d.

280

. . . (ahlar (ufiler-

Trkmen la

Kaynaka

Hududu'l Alem Mine'l Mark ile'l Magrip ( haz. Vladimir Minorsky / ev. A b d - ar Duman) Kitapevi yayn, istanbul 2008

Ahincanov Serhan M. , Kpaklar ( ev. Krat Yldrm) Selenge yaynlar, istanbul 20C9 Ahmed Refik, Anadolu'da Trk Airetleri ( H.966-1200 ) Enderun Kitabevi, istanbu 198S Ahmet Teymr Paa, Arap Kaynaklarna Gre Yezidiler ve Yezidiliin Douu. Ata . a / r aistanbul 2008 Aka ismail, Timur ve Devleti, T.T.K.- Trk Tarih Kurumu yaynlar, Ankara 1991 Akda Mustafa, Trk Halknn Dirlik ve Dzenlik Kavgas - Celali isyanlar, Cem yaynlar tanbul 1995 Akda Mustafa, Medreseli syanlar, istanbul ni. iktisat Fakltesi Mecmuas.1-4, 1949. 361387/ www.eitim.aku.edu.tr Akk Aslhan, Halkondil Tarihi, BSAV-Bilim Sanat Vakf , Trkiye Aratrmalar Merkezi. Son Dnem Bizans Tarihleri ve Osmanl Anlatmlar Haziran 2007 / www.bisav.org.tr Aktan Okan H., Atatrk'n Ekonomi Politikas: Ulusal Bamszlk ve Ekonomik Bamszlk. Hacettepe ni. Edebiyat Fak. Dergisi, Cumhuriyetimizin75.Yl zel Says / www.edebiyatdergisi.hacettepe.edu.tr s-

Akta idem, Toplumsal Adan Erenlerin Ser emesi :Hac Bekta Veli / www.hbektasveli.gazi.edu.tr

Alk Glen Seyhan, Fazlullah B. Ruzbihan-i Hunci'nin Yaam ve Yavuz Sultan Selim Han a Yazd Trke Manzum Yakar, Modern Trklk Aratrmalar Dergisi, c.2 say 4 s.70-87 www.mtad.humanity.ankara.edu.tr

Allouche Adel, Osmanl - Safevi ilikileri, Kkenleri ve Geliimi (ev. Ahmed Emin Da) istanbul 2001 Amuzeyneddini Mecid Rzazade, Byk Seluklular ve Halefleri Devrinde Tebriz ( ev. Altan etin) / www.doguedebiyati.com Akpazade Dervi Ahmed Aki, Akpaazade Tarihi, ( haz. Cemil ifti), Mostar yaynlar, istanbul 2008 Ataniyazov Soltana, Secere-Ansiklopedik Trkmen Etnik Adlar Szl (ev. Yakup Karasoy, Ufuk Deniz A )Tablet yaynlar, Konya 2005 Avcolu Doan, Trklerin Tarihi I,II,III, IV , Tekin yaynevi, istanbul 1978 Aydomuolu Cihat, Tarihte Tebriz, Ankara 2007 (tez) / www.acikarsiv.ankara.edu.tr. Ayn Yusuf, Bizans Ordusunda cretli Trk Askerler ( XI-XII. Yzyllar), Trkiyat Aratrmalar Dergisi, say 25 / www.turkiyat.selcuk.edu.tr

281

Attaliatis Mihalis - Pse eos M -a s. TZIKEPT 1071, Malazgirt 1071 - hanete Uram Bir imparatorun Destan. ev ve ta'af z bilgilendiren Dr. Levent Kayapnar), istorikes Selides yani Tarih Sayfalar adi. dergisin n Malazgirt-2006 zel says / www.blogthea.gr

Baharnaz Muhammed Reza. Nomads-Migrating with Swallows,Goaya books, Tahran, 2006 Bakr Abdulhalik, Ge Ortaalarda el-Cezire Blgesinin Dokuma ve Madencilik Endstrindeki Kapasitesini Ykselten Faktrler / www.mardin.gov.tr

Bakr Abdullah, Tevarih-i Al-i Seluk Ouz - Name'si Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literatre and History of Turkish or Turkic Volume 3 / 7 Fail 2008 / www.turkishstudies.net, sayi 13

Barber Malcolm, Tapnak valyelerinin Tarihi-Yeni valyelik ( ev. Berna nler) Kabalc yaynlar istanbul 2006 Barthold V.V, Mool istilasna Kadar Trkistan ( haz. Hakk Dursun Yldz) T. T. K. yay. Ankara 1990

Bayrakdar Mehmet, Bitlisli idris, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara1991 Bayaz Hseyin, Krolu-Antep Rivayeti, Milliyet yaynlar, istanbul 1981 Blair Sheila, Bloom Jonathan, Seyyahlarn Gzyle Safevi imparatorluu/ Hattstein Markus ve Delius Peter, islam Sanat Ve Mimarisi, Literatr Yaynclk, istanbul 2007 Brockelmann Cari, islam Uluslar ve Devletleri Tarihi (ev. Prof. Neet aatay) , TTK-T. T. K. yay, Ankara. 1992 Bruinessen Martin van, "Asln inkr Eden Haramzadedir I" Birikim Say: 88 Austos 1996 / www.birikimdergisi.com Bulduk ler, idari ve Sosyal Adan Karakeili Airetleri ve Yerleimleri , cilt.19 , say. 30 / www.dergiler.ankara.edu.tr Bulgurlu Vera, Bizans Kurun Mhrleri Inda 11. Yzylda Ynetim , Osmanl Bankas Ariv ve Aratrma Merkezi, 2007/ www.obarsiv.com Cahen Claude, Osmanllardan nce Anadolu'da Trkler ( ev.Yldz Moran) e yaynlar, istanbul 1979

Cahen Claude, Seluklu Devri Tarih Yazcl (ev. ve notlayan: Nejat Kaymaz) dergiler.ankara.edu.tr Cahen Claude, Trkler Nasl Mslman Oldular (ev. T. Anda,N. Uurlu ) rgn yaynlar, istanbul 2008 Canbolat Atilla, Hatay Trkmen Airetleri ve Bu Airetlerin iskan (18. ve 19. Yzyllar) Kahraman Mara St imam niversitesi ( T e z ) 2006 / www.kutuphane.ksu.edu.tr Canbolat Cemal, Osmanl Belgelerinde Kzlbalar Hakknda idam ve Srgn Fermanlar, Can Yaynlar ( Ali Adil Atalay) , istanbul 2008 etinkaya Nihat, Kzlba Trkler, Kum Saati yaynlar, istanbul 2004 Cezeri .Olaanst Mekanik Aralarn Bilgisi Hakknda ( haz. Yavuz Unat, Sevim Tekeli, Melek Dosay) T. T. K. yay., Ankara 2002 Clavijo Ruy Gonzales de, Anadolu Orta Asya ve Timur ( ev. mer Rza Dorul-Kamil Doruk)

282

Ses yaynlar.istanbul 1993 Cveyni Alaaddin Ata Melik, Tarih-i Cihan Ga (ev. Mrsel ztrk) Kltr Bakanl ya. nlar, Ankara 1999 adrc Musa, Tanzimatn ilan Srasnda i Gvenlik / www.ankara.edu.tr, kutuphane-Tanh Arastirmalari 1979-1980 amurolu Reha, ismail, Doan yaynclk, istanbul 2004 etinkaya Nihat, Kzlba Trkler, Kum Saati yayn, istanbul 2004 evik Adnan, yzyllk Bir Bakent; Mardin / www.mardin.gov.tr iek Kemal, Trk Ermeni Anlamazlnn Siyasi Kkenleri, Tehcir ve Dn zerine Ya< amlar / www.ttk.org.tr Chce Salim , Trk Hakimiyetine Gei Dneminde Mardin ve evresi , i.Uluslararas Mardin Tarihi Sempozyumu / www.mardin.gov.tr Czegledy Karoly, Bozkr Kavimlerinin Doudan Batya Gleri ( ev. Erdal oban) zneYaynlar, istanbul 1998 o Mehmet, slam-Bizans ilikileri Balamnda "Pavlikanlar" zerine Bir Deerlendirme, ilahiyat Fakltesi Dergisi, 13; 2 ( 2008 ) Daftary Farhad, Alamut Efsaneleri , Yurt Kitap yayn, istanbul 2008 Daftary Farhad , Emeviler Dneminde ve Abbasilerin Dnemlerinde iran, Horasan ve Maverannehir'deki Mezhebi ve Milliyeti Hareketler ( ev. Mehmet Atalan ) Kelam Aratrmalar Dergisi, 4 : 2 (2006), SS.139-158./www.kelam.org Daftary Farhad, ismaililer ( ev.Erdal Toprak) Dergh yaynlar, Ankara 2002 Dalkran Sayn, iran Safevi Devietinini Kuruluuna ii inanlarn Etkisi ve Osmanlnn iran'a Bak, ilahiyat Fakltesi Dergisi 11-1 , 2006, s.107-118 / www.194.27.49.253 Dalkran Sayn, iran Safevi Devietinini Kuruluuna / BA, MD. 71 / 163, 25 R.evvel 1002/1593 tarihli hkm / Sava Saim, "XVI. Asrda Safeviler'in Anadolu'daki Faaliyetleri", Uluslararas Kuruluunun 700. Yl Dnmnde Btn Ynleriyle Osmanl Devleti Kongresi, 7-9 Nisan 1999, Konya 2000 Demir Ahmet ishak, isna Aeriye'de imamn Otoritesi, Dinbilimleri Akademik Aratrma Dergisi III ( 2003 ), Say: 3109 / www.dinbilimleri.com Der Spiegel, Historie (Tarih) dergisi "Die Ur - Katastrophe des 20. Jahrhunderts" , Almanya 2004 /1 Devletah, Tezkire-i Devletah, (ev. Necati Lugal) Milli Eitim Bak. yay, istanbul 1990 Down James, Kitab- Arif-i Tacdar, Zerrin yaynlar, 15.bask, Tahran 2008 Drfer (Doerfer) Gerhard. randa Trkler, Trk Dili, TDK Yay., Say: 431, Ankara 1987 Durdu Mehmet Burak Lozan'da Ermeni Meselesi Tartmalar, Atatrk Aratrmalar Merkezi Dergisi, Say 62, Cilt: XXI, Temmuz 2005 / www.atam.gov.tr Ebul Gazi Bahadr Han, Trkmenlerin Soy Kt, ( haz. Zuhal Karg lmez) Simurg yaynlar, Ankara 1996 Ehrman Bart D., incil Nasl Deitirildi, (ev, zlem Toprak) Truva yay. istanbul 2007

283

Ergin Muharrem . Dede Kork^.: < :ac

Boazii Yaynlar, istanbul 2002

Erahin Seyfettin, A k k o y u n L ar. Ankara 2002 Eberhard VVolfram, in Tarih . T. T. K. yay. Ankara 1995 Ekinci Abdullah , Harran ve Harran Okulunu Etkileyen Siyasi, Dini, Corafi ve ilmi Unsurlar, I. Uluslar aras Katlml Bilim Din ve Felsefe Tarihinde Harran Okulu Sempozyumu, 2006 Eliade Mircea, Dinsel inanlar ve ve Dnceler Tarihi (ev. Ali Berktay ) Kabalc yay. stanbul 2003 Eliade Mircea, Zalmoksis'ten Cengiz Han'a, Kabalc yay. istanbul 2003, s.15-38, 183 v.d. Erim Nihat,Trkiye Cumhuriyeti Kuzeydou ve Dou Snrlar /www.dergiler.ankara.edu.tr Faruqi Sreyya, Bunalm, Uzlama ve Uzun Sreli Var Olu ; Bektai Oca Ve Osmanl Devleti -16.-17. Yzyllar (ev. Dr. Cemal akr) / www.hbektas.gazi.edu.tr

Flal Ethem Ruhi, Mesih ve Mehdi nanc zerine Ankara niversitesi ilahiyat fakltesi dergisi, Cilt: 25 DOI: 10.1501 / www.dergiler.ankara.edu.tr Frye Richard N., Orta Asya Miras (ev. Fsun Tayan, Tun Tayan ) Arkada yaynlar, Ankara 2009 Gkalp Ziya, Trkln Esaslar (haz. Mehmet Kaplan) Milli Eitim yay., istanbul 1996 Gkalp Ziya, Krt Airetleri Hakknda Sosyolojik Tetkikler, Kaynak yay., istanbul 2009 Gyn Nejat, Trkler ve Ermeniler ( haz. Kemal iek), Ankara, 2005 Gyn Nejat, " Diyarbekir Beylerbeyiliinin ilk idari Taksimat", Tarih Dergisi, c.XXIII, Mart 1969 Gyn Nejat, XVI. Yzylda Mardin Sanca, T. T. K. yay. Ankara 1991, s. 81-82. Gyn Nejat, "XVI. Yzylda Gney-Dou Anadolu'nun Ekomomik Durumu", Trkiye iktisat Tarihi Semineri ( 8-10 Haziran 1973) Metinler / Tartmalar, Ankara 1975 Grousset Rene, Bozkr imparatorluu (ev. M.Reat zmen) tken yay, istanbul 1980 Gumilev I.N., Hazar evresinde Bin Yl (ev. Ahsen Batur) Selenge yay. istanbul 2003 Gndz Tufan, Son Kzlba ah ismail, Yeditepe yay, istanbul 2010 Gndz Tufan, ah ismail'in Ei Tal Begm, Trk Kltr ve Hac Bekta Veli Aratrma Dergisi / Say 51, s. 2237/ www.hbektas-gazi.edu.tr Gner, A h m e t , Hamza el-isfahani ve Bveyhiler (l-ll) D.E..ilahiyat Fakltesi Dergisi Say XXI, izmir 2005, ss. 57-75 / www.deu.edu.tr Gl Muammer, Orta alarda Dou ve Gney Dou Anadolu, Bilge Kltr Sanat yay, istanbul 2010 Gl Muammer, islamn Batni ehresi, Bilge yaynclk, istanbul 2009 Gnaltay emsettin,Yakn ark, Elam ve Mezopotamya, T. T. K. yay. Ankara 1987 Gnaltay M. emsettin, islam Tarihinin Kaynaklar, Tarih ve Mverrihler, endls yayn, istanbul 1991 Gne Ahmet, Tarih, Tarihi ve Meruiyet / www.dergiler.ankara.edu.tr Halaolu Yusuf, Anadolu'da Airetler, Cemaatler, Oymaklar (1453-1650 ) cilt I- II- III - IV -V -

VI T. T. K. yay. Ankara 2009 Halaolu Yusuf, Osmanl Belgelerine Gre Trk-Etrak-Ekrad Kelimeleri zerine Bir Deerlendirme, TTK.Belleten, C IX s.227 Nisan 1996 Hseyinov Sentyar,Tarihte Trk-Ermeni ilikileri ve Ermeni Sorunu / www.acikarsiv.ankara.edu.tr bn-i Batuta, Byk Dnya Seyahatnamesi (1304 -1369), Yeni afak yaynlar, istanbL bn'l-Esir, islam Tarihi; el-Kamil fi't- Tarih X, (nr. M. Tulum) istanbul 1987 bn Kesir, Byk islam Tarihi/El Bidaye V'en-Nihaye (ev. Mehmet Keskin) ar Yayn ar. stanbul / www.darulkitap.com bn'l-Ezrak, Mervani Krt Tarihi, (Tere. M.Emin Bozarslan) stanbul, 1977 ilhan Nadir, Yavuz Serdar, " Karakeililer ve Karakeili Aznda ikincil Uzun nller" Dou Anadolu Blgesi Aratrmalar, cilt.4, s.2 ubat 2006, s.114-117 / www.firat.edu.tr ismailzade Mirza Resul, ah ismail Safevi Hatayi Klliyat, Alhoda yaynlar, Tahran 2004 Kafadar Cemal, Between Two VVorlds: The Construction of the Ottoman State, Berkeley & Los Angeles: University of California Press, 1995 / Bisav-Bilim Sanat Vakf - Tarih Okumalar, Osmanl Kurulu Tartmalar ( Ocak- Haziran 2005 ) /www.bisav.org.tr Kalafat Yaar, Balkanlardan Ulu Trkistan'a Trk Halk inanlar, Kltr Bak. yay. 2002 Kahveci Niyazi, ia- Mutezile Gaybet Tartmas AFD XLVI (2005), say II, s. 153-166 / www.dergiler.ankara.edu.tr Karabiber Namk Kemal, Ehl-i Beyt Tasavvuru ve Erken Dnem Yansmalar ( H. I. ve II. Asr) Ankara ni.Temel islam Bilimleri (Dr.Tezi) Ankara 2007/ www.acikarsiv.ankara.edu.tr Karadeniz Hasan Basri, Osmanllar ile Beylikler Arasnda Anadolu'da Meruiyet Mcadelesi (14.-16. Yzyllar) Yeditepe yaynlar, istanbul 2008 Karasoy Yakup - Toker Mustafa, Trklerde Seere Gelenei ve Anonim ibani-Name, Tablet yaynlar, Konya 2005 Katip elebi, Mizan'l Hakk fi htiyari'I Ehakk-En Doruyu Semek iin Hak Terazisi / En Doru Olan Tercih Konusunda Hak l " ( ev.Orhan aik Gkyay - Sleyman Uluda ) Kabalc yaynlar istanbul 2008 Kaya Doan, Dede Korkut Hikayelerinden "Beil Ol Emre'nn Boy'nn Tahlili" / www.turkoloji.cukurova.edu.tr Kaygusuz ismail, Umm'l Kitab, demos yaynlar, stanbul 2009 Keskin Mustafa , Seluklular Zamannda Mardin/www.mardin .gov.tr Keykavus, Kabusname - ( Mercimek Ahmet nshas- eviren Atilla zkrml) Tercman001 eser, No:35 Khoury Dina Rzk, Osmanl imparatorluunda Devlet ve Tara Toplumu MUSUL (1530-1834 ( ev. lk Tansel) Trkiye i Bankas Yaynlar, istanbul 2007 Kl Davut, "Seluklulara Kadar Anadolu'da Gregoryen Ermeni Kilisesi (M.451-1100)" Trk Kltr, s:452, 2000 , ss.752-760 / www.firat.edu.tr Ko Yunus. Osmanlda Toplumsal Dinamizmden Celali isyanlarna Giden Yol ya da iki Belge-

285

ye Tek Yorum / www.yese,edu.tr- b gtur Koi Bey, Koi Bey Risales Sade etiren. Zuhuri Danman) Milli Eitim Bakanl yaynlar, istanbul 1993 Komnena Anna, Alexiad-Malazgrt Sonras (ev. Bilge Umar) inkilap Kitapevi 1996 Konstam Angus, Europa im Mittelalter, tosa verlag, 2007 Kymen Mehmet Altan, Seluklu Devri Trk Tarihi, T. T. K. yay. Ankara 1993 Kkda Yusuf - Dedeyev Bilal .Safevilerin Nesebine Farkl Bir Bak,Uluslraras Sosyal Aratrmalar Dergisi 2009-2/6 / www.sosyalaratrmalar.com azai Ahaq , nsz / Mirza Resul ismailzade, ah ismail Safevi-Hatayi Klliyat - nsz, Alhoda yaynlar, Tahran 2004 Lamb Harold, Moollarn Efendisi Cengiz Han (ev. A. Gke Bozkurt) ilgi yaynlar. , istanbul 2006 Lewis Bernard, Alamut Kalesi ve Hassan Sabbah, (ev. Mberra Gney) Nokta kitap, istanbul 2009 Levvis Bernard, Ortadou (ev. Selen Kolay) Arkada yaynevi, Ankara 2007 Lezina L.N., Superanskaya A.V. + Batur D.A., Trk Onomastikas - Btn Trk Halklar, Selenge yaynlar, istanbul 2009 Maalouf Amin, Araplarn Gznden Hal Seferleri (ev. Ali Berktay)Yap Kredi yaynlar, istanbul 2009 Maalouf Amin, Semerkant ( ev. Esin Talu elikkan) Yap kredi yaynlar, istanbul 2003 Marshall Robert, Doudan Ykselen G - Moollar (ev. Fsun Doruker) Sabah Yaynlar stanbul 1995 Mehdi-i Burueki Muhammed, enb-i Gazan (ev. Mehmet Kanar) Dou Aratrmalar, say : 1, 2008-1 / www.doguedebiyati.com Melikoff rene, Uyur idik Uyardlar ( ev. Turan Alptekin) Cem yaynlar, istanbul 1994 Melikoff rene, Krklar Ceminde ( ev. Turan Alptekin) Demos yaynlar, istanbul 2007 Meril Erdoan, Mslman Trk Devletleri Tarihi, T. T. K. yay. Ankara 1993 Mez Adam, Onuncu yzylda islam Medeniyeti - islam Rnesans, (ev. Salih aban) insan yaynlar, istanbul 2000 Mieroop Marc Van De , Antik Yakn Dou'nun Tarihi, ( ev. Sinem Gl) Dost kitabevi yayn, Ankara 2006 Minorsky Viladimir - Bois Thomas, Krt Milliyetilii, ( ev. E.Karahan, H.Akku, N.Uurlu ) rgn yaynlar, istanbul 2008 Moltke Helmutt von , 1835-1839, Krt Milliyetilii / Viladimir Minorsky-Thomas Bone, Krt Milliyetilii , rgn yaynevi, istanbul 2008, s.233 Neri Mevlana Mehmed, Cihannma, Osmanl Tarihi 1288- 1485 ( derleyen, Prof Necdet ztrk) amlca yaynlar, istanbul 2008 Niyazi, Mansur-name (haz. Mustafa Ta) Milli Eitim Bakanl yaynlar, istanbul 1994

286

 B E

Nizam'l Mlk, Siyasetname ( haz. Mehmet Altan Kymen) T. T. K. yay. Ankara1999 Onarl ismail, Trkmen inan nderi : eyh Hasan ( Sultan Onar, Ocaklar ve Airetleri ) www.fef.harran.edu.tr Orhonlu Cengiz, Osmanl imparatorluunda Airetlerin iskan, Eren yay. istanbul, 1987 Oru Be Tarihi (1288-1502) (haz. Necdet ztrk) amlca yaynlar, istanbul 2008 zoar ibrahim, 19.yzylda Mardin ehir Nfusu / www.mardin.gov.tr zgdenli Osman G. Ortaa Trk-iran Tarihi Aratrmalar, Kakns yay. istanbul 2006 zmen Abdurrahim, Tur Abdin Sryaniler rneinde Etno-kltrel Snrlar, Ankara r .'ers'.esi Sosyal Bilimler Enstits, Halkbilim Anabilim Dal, Doktora Tezi, Ankara - 2006 s '26-* j " www.acikarsiv.ankara.edu.tr

9 M

ztrk Mustafa, 16. yzylda Kilis, Urfa, Adyaman ve evresinde Cemaatler ve Oyrra< ar Elaz niversitesi yayn 2004 Pakaln Zeki, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, M.E.B. yay. istanbul 1971 Payda Kazm, Ak-Koyunlu Devlet Tekilat, Doktora Tezi, Ankara niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Ankara 2003 / www.acikarsiv.ankara.edu.tr/468.pdf, Perviz-i iktif, "Trk ve Fars" ile " iran'n ok Ulusluluu" Meselesi ( ev. Mehmet Kanar Nsha Dergisi, Yl II, Say. 7, Gz 2002 / www.dogudebiyati.com Polat ibrahim Ethem, Arap Edebiyat Penceresinden Orta ada Hal Seferlerine Kar Trkler, Nsha Dergisi, Yl 4, say 13, Bahar 2004 / www.doguedebiyati.com Polk VVilliam R. ( ev. Nurettin Elhseyni) Irak' Anlamak-NTV yayn , stanbul 2007 Pukin Alexandr Sergeyevi , Erzurum Yolculuu (ev. Ataol Behramolu) Trkiye i Bankas yaynlar: 2001 Reid'd-din Fazlullah, Cami'-t-Tevarih / Seluklu Devleti , Selenge Yay.istanbul 2010 Ritter Helmutt, Fars Edebiyat Dersleri-3 / Yeni Farsa'da Firdevsi'den Evvel ehname'ler, Firdevsi'nin ehnamesi, ( ev. Mehmet Kanar) / www.doguedebiyati.com Roux Jean Paul, Orta Asya, Tarih ve Uygarlk ( ev. Lale Arslan) Kabalc yay. istanbul 2006 Roux Jean Paul, Trklerin ve Moollarn Eski Dini, Kabalc yay.istanbul 2002 Roux Jean Paul, Trklerin Tarihi- ( ev. Prof. Aykut Kazancgil, Lale Arslan-zcan) Kabalc yay.2004 Rumlu Hasan-, Ahsen't-Tevarih (ev. Mrsel ztrk) T. T. K. yay. Ankara 2006 Saati Suphi, Irak Trkmen Boylar, Oymaklar ve Yerleme Blgeleri, Kerkk Vakf yay. istanbul 2009 Sarrafi Ali Reza, "iran Trklerinin Etnografyas ve Trk Folklor Aratrmasndaki Sorunlar", Uluslararas Trk Dnyas Halk Edebiyat Kurultay, Mays 2000, Mersin, T.C Kltr Bakanl, Ankara 2002

Sava Saim, "XVI. Asrda Safeviler'in Anadolu'daki Faaliyetleri", Uluslararas Kuruluunun 700. Yl Dnmnde Btn Ynleriyle Osmanl Devleti Kongresi, 7-9 Nisan 1999, Konya 2000

-l-ro-^h
Schimmel Annemana. T a r ' r, stanbul 2004 Shahi Ahmadov, Azerbaycan'ca i in Yaylma Sreci, Doktora Tezi, Ankara-2005 / www.acikarsiv.ankara.edu.tr Sever Erol, Yezidilik ve Yezidilerin Kkeni. Bertin yaynlar, istanbul 2006 Sever Mustafa, Krolu Destan Antep Rivayeti , Bilig, Trk Dnyas Sosyal Bilimler Dergisi, say 24 K 2003 / www.ttk.org.tr Solak-zade Tarihi, Kltr Bakanl yayn, Ankara1989 Sylemez Faruk, Anadolu'da Sahte ah ismail isyan, Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 17 Yl : 2004 / 2 (71-90 s.) / www.sbe.erciyes.edu.tr Sylemez Faruk, Rvan Aireti'nin Cemaat ahs ve Yer Adlar zerine Bir Deerlendirme, Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, 2002 / 12 / www.sbe.erciyes.edu.tr Sylemez M. Mahfuz, Cahiz'in et-Tebessr Bi't Ticare Adl Risalesi / www.dergiler.ankara.edu.tr Sunar Cavit, Ana Hatlaryla slam Tasavvufu Tarihi -Muhyiddin Arabi, Anadolu Aydnlanma Vakf Yaynlar, istanbul 2006 Smer Faruk, Karakoyunlular,T. T. K. yay. Ankara 1992 Smer Faruk, Dou Anadolu'da Trk Beylikleri,T. T. K. yay. Ankara 1990 Smer Faruk, Safevi Devletinin Kuruluu ve Gelimesinde Anadolu Trklerinin Rol, T. T. K. yay. Ankara 1992 Smer Faruk-Sevim Ali, slam Kaynaklarna Gre Malazgirt Sava,T. T. K. yay. Ankara 1988 Smer Faruk, Ouzlar, Trk Dnyas Aratrmalar Vakf Yaynlar, istanbul 1999 Smer Faruk, Safevi Devletinin Kuruluu ve Gelimesinde Anadolu Trklerinin Rol, K. yay. Ankara 1992 ahin ilhan. XVI. Asrda Halep Trkmenleri, Tarih Enstits Dergisi, XII, istanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi yay. istanbul, 1982 ah Tahmasb- Safevi, Tezkire ( ev. Hicabi Krlang) Anka yaynlar, istanbul 2001 ems-i Tebrizi, Makalat - nsz (ev. M. Nuri Genosman) Ata yay. istanbul 2009 eref Han, erefname-Krt Tarihi ( ev. M.Emin Bozarslan) Ant yaynlar, stanbul 1971 c.l-ll, imir Bilal N., Krtlk, 1878-1923", Bilgi Yaynlar,istanbul 2008 krov Oiyas, "Safevlerde Av Merasimleri", Ata Turcica evrimii Tematik Trkoloji Dergisi, Yl 1, Say 1, Ocak 2009 Ta Kenan Ziya, Midyat evresinde Trk Hakimiyetinin Tesisi / (I.Uluslararas Mardin Tarihi Sempozyumu Mays 2006) istanbul 2007 / www.mardin.gov.tr Taal Ahmet, Gk-Trk'ler, T. T. K. yay. Ankara 1995 Temizel Ali, Kakay Trkesi-Farsa Szlk Esedullah Merdani Rahimi, Qaqayi Szl / www.trkiyat.selcuk.edu.tr Tezcan Mehmet, VII. YY. Balarnda Dou Roma-Sasani ilikileri ve Mardin'in Sasanilerce T. T. - Yer. zndeki iaretleri, (ev. Ekrem Demirli) Kabalc yaynla-

288

Zapt, I. Uluslar aras Mardin Tarihi Sempozyumu / www.mardin.gov.tr Trhani Ebu Bakr-i, Tarih-i Diyarbekriyye, (Nr. Necati Lugal ve Faruk Smer), T. T. K. yay. Ankara 1993 Togan A.Zeki Velidi, Umumi Trk Tarihine Giri, Enderun Kitabevi, istanbul 1981 Trkay Cevdet, Osmanl mparatorluu Arivlerinde Oymak, Airet ve Cemaatler, istanbul. 1979. Usta Aydn , Trklerin slamlama Serveni, Yeditepe yayn, istanbul 2008 Uyar Mazlum, iran'da Modernleme ve Din Adamlar, Emre yaynlar , istanbul. 2008 Uzunarl ismail Hakk .Osmanl Devleti Tekilatna Medhal, T. T. K. yay. Ankara 1988 Uzunarl ismail Hakk, Osmanl Tarihi, T. T. K. yay. Ankara 1988, c.ll nal Fatih, Ruslarn Krt Airetlerini Osmanl Devletine Kar Kullanma abalar. Karadeniz Aratrmalar Dergisi, Cilt: 5, Say: 17, Bahar 2008, s.133-152. /www.karamyayincilik.com nal Mehmet Ali, "emigezek Sanca'nda Yerleme ve Nfus", Prof. Dr. Bayram Kodaman'a Armaan Kitab, Samsun 1993 nal Mehmet Ali, Gneydou Anadolu'nun Fethi, Gneydou Anadolu'da Tmar TevcihleriMiri Airet ve Cebel Tmarlar / www.mardin.gov.tr nal Mehmet Ali , XVI. Yzylda emigezek Sanca, T.T. K yay. Ankara 1999 nal Mehmet Ali "XVI. Yzylda emikezek Sanca - idari Yaps-", Osmanl Aratrmalar, say XII, istanbul 1992 nal Mehmet Ali , "XVI. Yzylda Mazgird, Pertek, Saman Sancakbeyileri - Pir Hseyin Bey Oullar-" / www.tarih.pau.edu.tr VVatt W. Montgomery, Erken Dnem mamet Doktrinine Dair Mlahazalar ( ev. Halil ibrahim Bulut) / www.dinbilimleri.com VVesehfer Josef, Antik Pers Tarihi (ev. M.Ali inci)Telos yaynclk,istanbul 2002. VVlley Peter, Alamut Kalesi, (ev. ilhan Kaya) Nokta kitap, istanbul 2007 VVoods John E., Akkoyunlular ( ev. Sibel zbudun), Milliyet yaynlar, istanbul 1993 Yaln Alemdar, Ylmaz Hac , Kargn Ocakl Boyu ile ilgili Yeni Belgeler / www.hbektasveli.gazi.edu.tr/21-13-94.pdf Yazczade Ali, Tevrh-i l-i Seluk -Seluklular Tarihi, ( haz. Abdullah Bakr) amlca yay. istanbul 2009 Yediyldz M. Asm, XVII. Asr Bursa Evleri (Bursa er'iye Sicillerine Gre), Uluda niversitesi ilahiyat Fakltesi dergisi, Cilt: 12, Say:1, 2003 s. 185-192 / www.kutuphane.uludag.edu.tr Yldrm Nimet, Fars Mitolojisi Szl Kabalc yaynevi, istanbul 2008 Ylmaz Trel, iran'da Unutulmu Bir Toplum: Trkmen Sahra -Trkmenleri Akademik Orta Dou, Cilt 1, Say 2, 2007 / www.turkoloji.cu.edu.tr/www.akademikortadogu.com Yuval Abdlkadir. Malazgirt Meydan Muharebesi Hakknda Yaplan Aratrmalar / www.fef.erciyes.edu.tr Yksel Musa amil, Arap Kaynaklarna Gre Timur ve Din, Tarih incelemeleri Dergisi, Cilt XXIII, Sayl, Temmuz 2008 / edebiyat.ege.edu.tr 289

ah la r-Sutlcr-Tiirk menler Dipnotlar

Dn anlatm ve betimlemeleri iin \ararlamlman kaynaklar:

u Roma-Sasani likileri ve Mardin'in Sasanilerce Zapt a.g.e Karoly Czegledy, Bozkr Kavimlerinin Doudan Batya Gleri a.g.e ah Tahmasb- Safevi, Tezkire, s. 66
Reidettin'in dostu olmayan Kaani'nin anlatmna gre H. 705 yl / M. 1305 yl Ramazan aynda geen olay yledir; Reidettin'in, "eer padiah Yahudilerin slam'a samimi olup olmadklarn gitmelerinin

Oyas krov, "Safevlerde Av Merasimleri Muharrem Ergin, Dede Korkut Kitab. eref Han, erefname Krt Tarihi John E. Woods, Akkoyunlular Seyfettin Erahin, Akkoyunlular Ebu Bakr-i Trhani, Tarih-i Diyarbekriyye Faruk Smer, Ouzlar Faruk Smer, Karakoyunlular Faruk Smer, Safevi Devletinin Kuruluu ve Gelimesinde Anadolu Trklerinin Rol Sayn Dalkran, iran Safevi Devletinini Kuruluuna ii inanlarn Etkisi ve Osmanlnn iran'a Bak John E. Woods, Akkoyunlular, s. 169,170 eref Han, s. 440 eref Han, erefname-Krt Tarihi, c. I, s. 190191 Ayrca bkz; Viladimir Minorsky-Thomas Bois, Krt Milliyetilii s. 57 5eref Han, erefname, c. I, s. 190-191
1541 lini tarihli emikezek Kanunnamesinde, defter ahvaKurdistan hkmnde olduklar

renmek isterse, onlar deve eti ile piirilmi yourtla imtihan etsin. nk onlarn dininde et ve yourdu birlikte piirmek haramdr ve deve eti onlarn ahkamnda (dini hkmlerinde) padiah mimiyetini mekruh ve yasaktr. snamt. " diye sabilgilendirmi ve Yahudilerin yemekle

Prof. M, emsettin Gnaltay, islam Tarihinin Kaynaklar, s. 295 / Kaani, Olcaytu Tarihi 91011eref Han, erefname, c.l s!0-11 / c. 2, s. 9 Ebul Gazi Bahadr Han, Trkmenlerin Soy Kt, s. 248 V. V. Barthold, Mool istilasna Kadar Trkistan, s. 205-206 Richard N. Frye, Orta Asya Miras, s. 219, 230 1213V. V. Barthold, Mool istilasna Kadar Trkistan, s. 205-206
"Devleti ilimlerini da idi. Han, erh-i tayin Osmaniye evvelinden Sultan Sleycem eyleyen muhakkikler itiharman zamanna gelince hikmet ve eriat Sonra Ebu'l-jeth Sultan Mehmed

(yaz dilini) bilmediklerinden bahseditepelik, bo-l alan anlamnda, zor corafi alanlar

lir. Kurdistan, Khistan, atl, batl yerler, dalk, ulalmas, ynetilmesi

iaret ederk Osmanl belgelerinin bu dili Orta alardan beri bu corafyalarn ortak dilidir. Krt'ler bu blgelerde yaayan topluluklard.

Medaris'i Semaniye bina edp -kanun mevakf ve Haiye-i eylemiti. Sonra Tecrid derslerini

Do. Dr, Muammer Gl, islamn Batni ehresi, s. 135 / Mustafa ztrk, 16. yzylda Kilis, Urfa, Adyaman ve evresinde Cemaatler ve Oymaklar, s. 12-17 /Yusuf Halaolu, Osmanl Belgelerine Gre Trk-Etrak-Ekrad Kelimeleri zerine Bir Deerlendirme, s.140-141 Dr. Mehmet Tezcan, VII. yzyl Balarnda Do-

zre sul oluna-deyu vakfiyesie kayd ve gelenler felsefiyal'tr Yalnz ana iktisar

deyu kaldrp, Hidaye ve Ekmel deslerini okutma makul grd, a'na makul olmakla, nefelsefiyat kald, ne Hidaye ve Ekmel kald. Ve bununla suk- ilme kesad gelp ehl-i inkirazza karib ol-

290

ahlar-Sufler-Trkmenler Dipnotlar
1Dn anlatm ve betimlemeleri iin ya:

u Roma-Sasani likileri ve Mardin'in Sasanilerce Zapt a.g.e Karoly Czegledy, Bozkr Kavimlerinin Doudan Batya Gleri a.g.e 78ah Tahmasb- Safevi, Tezkire, s. 66
Reidettin'in dostu olmayan Kaani'nin anlatmna gre H. 705 yl / M. 1305 yl Ramazan aynda geen olay yledir; Reidettin'in, "eer padiah samimi Yahudilerin slam'a olup olmadklarn girmelerinin

rarlanlman

kaynaklar

Qyas krov, "Safevlerde Av Merasimleri. Muharrem Ergin, Dede Korkut Kitab. eref Han, erefname - Krt Tarihi John E. Woods, Akkoyunlular Seyfettin Erahin, Akkoyunlular Ebu Bakr-i Trhani, Tarih-i Diyarbekriyye Faruk Smer, Ouzlar Faruk Smer, Karakoyunlular Faruk Smer, Safevi Devletinin Kuruluu ve Gelimesinde Anadolu Trklerinin Rol Sayn Dalkran, iran Safevi Devietinini Kuruluuna ii inanlarn Etkisi ve Osmanlnn iran'a Bak 234John E. VVoods, Akkoyunlular, s. 169,170 eref Han, s. 440 eref Han, erefname-Krt Tarihi, c. I, s. 190191 Ayrca bkz; Viladimir Minorsky-Thomas Bois, Krt Milliyetilii s. 57 5eref Han, erefname, c. I, s. 190-191
1541 lini tarihli emikezek Kanunnamesinde, hkmnde dilini) olduklar defter ahva(yaz bilmediklerinden bahsedi1211Krdistan

renmek isterse, onlar deve eti ile piirilmi yourtla imtihan etsin. nk onlarn dininde et ve yourdu birlikte piirmek haramdr ve deve eti onlarn ahkamnda (dini hkmlerinde) padiah mimiyetini mekruh ve yasaktr, Yahudilerin snamt. "diye sabilgilendirmi ve yemekle

Prof. M. emsettin Gnaltay, islam Tarihinin Kaynaklar, s. 295 / Kaani, Olcaytu Tarihi 910eref Han, erefname, c.l s.10-11 / c. 2, s. 9 Ebul Gazi Bahadr Han, Trkmenlerin Soy Kt, s. 248 V. V. Barthold, Mool istilasna Kadar Trkistan, s. 205-206 Richard N. Frye, Orta Asya Miras, s. 219, 230 V. V. Barthold, Mool istilasna Kadar Trkistan, s. 205-206
13"Devleti ilimlerini Osmaniye evvelinden Sultan Sleycem eyleyen muhakkikler itiharman zamanna gelince hikmet ve eriat da idi. Sonra Ebu'l-feth Sultan Mehmed Han, Medaris'i Semaniye bina edp -kanun zre sul oluna-deyu vakfiyesie kayd ve erh-i tayin mevakf ve Haiye-i eylemiti. Sonra Tecrid derslerini gelenlerfelsefiyat'tr Yalnz ana iktisar kald, ne

lir. Krdistan, Kuhistan, atl, batl yerler, dalk, tepelik, bo-l alan anlamnda, ulalmas, ynetilmesi zor corafi alanlar iaret ederki Osmanl belgelerinin bu dili Orta alardan beri bu corafyalarn ortak dilidir. Krt'ler bu blgelerde yaayan topluluklard.

Do. Dr. Muammer Gl, islamn Batni ehresi, s. 135 / Mustafa ztrk, 16. yzylda Kilis, Urfa, Adyaman ve evresinde Cemaatler ve Oymaklar, s. 12-17 /Yusuf Halaolu, Osmanl Belgelerine Gre Trk-Etrak-Ekrad Kelimeleri zerine Bir Deerlendirme, s.140-141 6Dr. Mehmet Tezcan, VII. yzyl Balarnda Do-

deyu kaldrp, Hidaye ve Ekmel deslerini okutma makul grd, a'na makul olmakla, nefelsefiyat

Hidaye ve Ekmel kald. Ve bununla suk- ilme kesad gelp ehl-i inkirazza karib ol-

290

makla, -

baz

kenarda ekrad diyarda yer yer mbtedi-

18-

Do. Dr. Sayn Dalkran, iran Safevi Devletininin Kuruluuna ii inanlarn Etkisi ve Osmanlnniran'a Bak, s. 107-118 F. Smer, Safevi... a.g.e. s. 1

kanun zre ul-eden talihlerin

leri Rum'a gelh azim tafra atar oldular. / gnmz Trkesi ile ; [ Osmanl devleti ilk zamanlarndan Sultan Sleyman Han zamanna gelinceye aratrclar n Medreselerini kadar kazanFatih yaptrp hikmet ve eriat (bilim ve din) ilimlerini uzlatran gerek mlard. Cami

19202122-

John E. Woods, s. 21s. 169,170 F. Smer, Safevi... a.g.e. s. 13-28 ah Tahmasb- Safevi, Tezkire, s. 66 Cengiz Orhonlu, Osmanl imparatorluunda Airetlerin iskan s. 45 / Katip elebi. Dstr'l-amel li islahi'l-halel, istanbul 1280. s. 127-129

Fatih Sultan Mehmed Han,

Klliyesindeki

kanuna gre i grlp okutulsun diye vakf artn vakfiyesine yazm tecrid ve erh-i masn bildirmiti. ve ekmel derslerini ler. ve haiye-i okutulhidaye mevakf derslerinin kaldrp, akla

23-

Mizan'l Hakk fi ihtiyari! Ehakk-En Doruyu Semek iin Hak Terazisi /En Doru Olan Tercih Konusunds Hak l s . 150

Sonra gelenler bu dersokutmay uygun grduygun

ler felsefedir diye dersleri

24-

Dr. Mehmet Ali nal. Gneydou Anadolu'nun Fethi, Gneydou Anadolu'da Tmar TevcihleriMiri Airet ve Cebel Tmarlar Nejat Gyn, "Diyarbekir Beylerbeyiliinin ilk dari Taksimat", s. 26

Yalnz bunlarla yetinmek

olmad iin ne felsefe kald, ne hidaye kald, ne ekmel. Ve bunun sonucunda ilim (Krt) diyar(stanbul'a) arsna gelen ktlkla, ke sebep olmakla; baz kenarda, Ekrad layan renciler bile, lar" 1 Rum'a

25262728-

Nejat Gyn, XVI. Yzylda Gney-Dou Anadolu'nun Ekomomik Durumu, s. 90 Cengiz Orhonlu, Osmanl imparatorluunda Airetlein iskan, a.g.e Cevdet Trkay, Osmanl imparatorluunda Oymak, Airet Ve Cemaatler, a.g.e eref Han, c. I, s. 24
eref Han'n Peygamberin ada, huzuruna Onun Trklerin seceresi'ni bakaBuyazan Ebu'l Gazi Han'a gre ise Ouz Han, Buduz'dan torunuydu. sn gndermezdi. kusur etmeyen

da, yer yer kanun zere ders grmeye bagelip byk tafra (alm, hava) atar oldu-

Katip elebi, Mizan'l Hakk fi htiyari! Ehakk En Doruyu Semek iin Hak Terazisi / En Doru Olan Tercih Konusunda Hak l , s. 150 14Cengiz Orhonlu, Osmanl imparatorluunda Airetlerin iskan s. 45 /Katip elebi, Dstr'l-amel li islahi!-halel, istanbul 1280, s. 127-129 1516Koi Bey Risalesi, s. 36 Cemaat-i Ekrad- airet-i Kara Keil tabi-i Mardin hane 19 Dr. Mehmet Ali nal, Gneydou Anadolu'nun Fethi. Gneydou Anadolu'da Tmar TevcihleriMiri Airet ve Cebel Tmarlar / TD 96, Defter-i Mufassal- Diyarbakr ve Tevabiha, v. 2 i 6 a-b 17Prof. A. Zeki Velidi Togan, Umumi Trk Tarihine Giri, s, 177
akr kuu etimolojisine 31. indiik. bkz. madde 31 maddede de-

duz, aile ve toplum byklerine hizmette demekti. Damgas vard. nemli bir beydi.

Ebul Gazi Bahadr Han, Trkmenlerin Soy Kt, s. 248 29Do. Dr. Sayn Dalkran, iran Safevi Devletinin Kuruluuna ii inanlarn Etkisi ve Osmanlnn ran'a Bak, s. 107-118 F. Smer, Safevi... a.g.e. s. 1 irene Melikoff, Karakoyunlu blgesini ziyaret etmitir. irene Melikoff, Uyur idik Uyardlar, s. 58 v. d
30akr:gk, mavi- bulut mavisi, gk mavisi.

291

www. textara. com 1dk. org. tr leheler 31A. Zeki Velidi Togan. Umumi Trk Tarihine Giri, s. 177 Abdullah Bakr. Tevarih-i Al-i Seluk Ouz-Name'si olup, I akr da doan soyundan bir ku ahinden ayrdr.

"kula avlanma hneri

" olarak tarif edile-

bilir. Bu tanm, sadece doan veya ahinle yaplan ava mnhasr deildir. Arap avclar, ceylan avnda doan ve ahinle birlikte tazlar da kullanmlardr

Gler Yarc, Osmanlda Avclk Yasalar, Ata Turcica, Yl 1, Say 1, Ocak 2009 / www. actaturcica. 32Abdullah Bakr, Tevarih-i Al-i Seluk Ouzname'si, 3334irene Melikoff, Uyur idi k Uyardlar, s. 157 L. N. Lezi na, A. V. Superanskaya, + D. A. Batur, Trk Onomastikas - Btn Trk Hal klan a.g.e 35akrllar, iindedirler. Yrd. Do. Dr. ler Bulduk, idari ve Sosyal Adan Karakeili Airetleri a.g.e 3637F. Smer, Safevi... a.g.e. s. 2 Prof. Dr. Helmutt Ritter" Fars Edebiyat Dersleri - 3 /Yer,i Farsa'da Firdevsi'den Evvel ehnameler, Firdevsi'nin ehnamesi, www. doguedebiyati. com J. P. Roux, Orta Asya, s. 66 38Prof Nimet Yldrm, Fars Mitolojisi Szl, s. 464, 632 39Akad kral de ehrinde Sargon, Frat kenarndaki Agayalnz ve fakir Anadolu'da Karakeili airetleri

Faruk Smer, Ouzlar, akr Kuu TamgasOngunu, Reided-din ise Cami t-tevarih adl eserinde Ouzlarn han oullar -Ollar kalma bal Denizarasnda "Ydr" boyundan "iyilik, byklk,

sz etmekte ve anlamn yiitlik" olarak

vermektedir.

Ayrca Ydr boyunun et payn alu, orkununu akr ve damgasn ok ucu eklinde gstermektedir. Seluk boylarnn adn Yazc-olu, adl verirken Tarih-i eserinde Al-i Ouz "(Sel(uknane)

-Oklara bal dir keliet paynn belirmek-

Deniz Han'n oullan arasnda nce dir" boyunun adn vermektedir. bahadurluk" simgesinin tedir. anlamna geldiini, akr kuu olduunu

mesinin "yani eyilk (iyilik) ve ululuk ve "auklu ve k" olduunu ve temsil eden

Yine ayn bahiste "Knk boyundan olan Seluklularn sembolnn ku" olduu syleniyor. nce bunu "" deil "Uc" olarak okumak icab eder, Ouzlar ikincisi (Trkmenler) Seluklular'm 205 ve Boy tablolar) mensup bulunduu Knk boyunun ongunu "akr" idi. (bkz. Faruk Smer, Ankara, 1967, s.

doduunda,

anas onu bir sepete koyarak Frat'a birakr. Bir bahvan onu bulur. Bytr. Agade mabudesi onu grr ve ak olur. Onun himayesi ile Samilerin krallna ykselir.

emsettin Gnaltay, Yakn ark, Elam ve Mezopotamya, s. 294 40Nimet Yldrm, Fars Mitolojisi Szl, S. 464 v. d, 632 4142J. P. Roux, Orta Asya s. 136 Nimet Yldrm Fars Mitolojisi Szl, s. 464, 632 43Nimet Yldrm Fars Mitolojisi Szl, s. 464, 314 v. d 44Bkz; 1. Kitabmz, Babil, Tanrlar ve DemirciOrta Asyal Part'lar, iran'da.../ ayrca dipnot 53 45Richard N. Frye, Orta Asya Miras, s. 191

Aka, kitap eletirisi, " a a t a y Uluay ilk Mslman Trk Devletleri, retmen kitaplar: 110, Mill Eitim Basmevi, istanbul 1965, s. 259 " / www. dergiler, ankara. edu. tr / dergiler n 8/796 /1 0184.pdf Araplar, kelimesi Farsa avcl asl Farsa olan beyzere ile ifade ediyorlard. bzyr veya bzdr Beyzere, kelimelerinin "doan, akr beyzere

Arapalam ekli olup; bz, leyen kimse" demektir.

doan"; bzdr ise, "doanc, alc ku besBuna gre,

46-

J. P. Roux, Orta Asya, s. 125, Richard N Frye, s. 192 ayrca bkz: 1. kitabmz Babil, Tanrlar ve Demirci, Kadi - Kadisiye blm, 6364656667686970717273-

tan, s. 477s. 322 / Beyhaki / Abdullah Bakr Tevarih-i Al-i Seluk Ouz-Name'si Faruk Smer, s. 94-114 Mil; bir uzunluk birimi / kara mili:1. 609. 344 metredir. V. V. Barthold, Trkistan...s. 322 /Beyhaki Rene Grousset, s. 162 ve154 Rene Grousset, s. 157 Prof. Mehmet Altan Kymen. Seluklu De\' Rene Grousset, s. 154 V. V. Barthold, s. 327 J. P. Roux Aksak Timur. s. 73 Prof. Mehmet Altan Kymen. Seluklu Devri Trk Tarihi, s. 159-162 C. Brockelmann, islam Uluslar ve Devletleri Tarihi, s. 142 Rene Grousset, s. 156 74757677Keyhsrev olmal-

47-

J. P. Roux, Orta Asya, s. 134 Ahmet Taal, Gk-Trk'ler, s. 32 / R. een, Eski Araplarda Gre Trkler,Trkiyat Mecmuas, XV. 1968, s. 11-12/ayrca bkz, Chavennes, El-Mesudi, P. Aolto, K. Czegledy, L, Rasony, Grousset)

4849505152

Ahmet Taal, Gk-Trk'ler, s. 88 / Chavennes, een, Z. V. Togan J. P. Roux, Trklerin Tarihi, s. 99 Karoly Czegledy, Bozkr Kavimlerinin Doudan Batya Gleri, s. 41 Ahmet Taal, Gk-Trk'ler, s. 88 / Chavennes, een, Z. V. Togan 2. Kitabmz; Horasan Cennetin Krall / bkz. Halife III. Yezid'in seceresi blm Dr. Mehmet Tezcan, VII. yzyl Balarnda Dou Roma-Sasani ilikileri ve Mardin'in Sasanilerce Zapt Karoly Czegledy, s. 41

Erdoan Meril, Mslman Trk Devletleri... s. 191,201 v. d Levvis Bernard, Alamut Kalesi ve Hassan el Sabbah, s. 141 Rene Grousset, s. 186 Jean Paul Roux, Orta Asya- Tarih ve Uygarlk, s. 291 v. d Prof. M. emsettin Gnaltay, islam Tarihinin Kaynaklar, s. 314 /Tarihi Gzide - Hamdullah Kazvini

53-

Dorusu ldr.

herhalde Keyani, Tuan'da

Keyhsrev yani Kirus, Kang'lan kaybolmutu,

78-

kesinde yani

daha

da donsu Kirus'un beklenmeyen ve de istenmeyen sonu da, bu blgeye yapt son seferinde olmutu. larna layk (M.. 529) efsanevi (Herodot), imparatorFarslar, byle bir sonu,

7980818283-

Prof. M. emsettin Gnaltay, islam Tarihinin Kaynaklar, s. 175 /Nesevi Devletah, Tezkire-i Devletah 1990, s. 233 R. Grousset, s. 241 R. Grousset s. 241 v. d Prof. A. Zeki Velidi Togan, Umumi Trk Tarihine Giri, s. 217 Mevlana Mehmed Neri, Cihannma (12881485), s. 33

gremezlerdi.

Herodot. Herodot Tarihi, s. 81 5455565758596061 62K. Czegledy, s. 41 V. V. Barthold, Mool istilasna Kadar Trkistan, s. 200-203 v. d Devletah, Tezkire-i Devletah, s. 121 Devletah, s. 141 Amin Maalouf, Araplarn Gznden Hal Seferleri, s. 220 Ebul Gazi Bahadr Han, Trkmenlerin Soy Kt, s. 251 Rene Grousset, s. 148 Rene Grousset, s. 148 v. d V. V. Barthold. Mool istilasna Kadar Trkis-

8485-

Prof. A. Zeki Velidi Togan, s. 255 Prof. M. emsettin Gnaltay, islam Tarihinin Kaynaklar, s. 177 /Nesevi, Siret Celaleddin, s. 243

86-

Prof Dr. Kenan Haspolat, Silvan lesinde ortaya lettin kard 'Kubbetssultan'da mezarn CelaHarezmah'n kefetmitir.

ismail Avc, Gneydou'da kefedilen Son Ma-

293

nevi Hazine. Kubbetis Suttan Zaman gazetesi 06.11. 2009 / http: 8788899091929394959697www. tayproect. org
110-

lu'da Trkler, s. 158

Kadn hkmdarlarla!' iin bkz; Mool, Organa Hatun veya Ergene Hatun, hold, Hatun, W. BartTrkistan.. .s. 519 / Salgurlular, Abi Terken Hatun ve Harezm ahlarda

/haberarsiv 200911. html J. P. Roux, Orta Asya. s. 291 v. d Osman G. zgdenli. Turco-iranica. Ortaa Trk-iran Tarihi Aratrmalar, s. 30 Robert Marshall, Doudan Ykselen G - Moollar, s. 36 v. d O. zgdenli, s. 30 Prof. A. Zeki Velidi Togan, s. 224 J. P. Roux, Orta Asya, s. 268 Prof. A. Zeki Velidi Togan, s. 196 / Mahmud Kagari ve Biruni'ye gre bkz. Tarihinin Sefaleti blm, 2.kitap, 3. blm J. P. Roux- Orta Asya, s. 300 Rene Grousset, s. 394 Muhammed Mehdi-i Burueki, enb-i Gazan, (eviren, Mehmet Kanar) Dou Aratrmalar, say: 1; 2008-1 s. 149-170/ H. C. Walz, Kulliyti Tarih, Drnemy ez trh-i zindeg-i demi ez z t 1960 mild, tercume-i Mes'd - i Receb Niy, Tahran 1353, s. 874 9899100J. P. Roux -Orta Asya s. 308 Prof. M. emsettin Gnaltay, islam Tarihinin Kaynaklan, s. 254 Claude Cahen. Trkler Nasl Mslman Oldular, s. 425 101 - Abdullah Bakr. Tevarih-i Al-i Seluk Ouz-Name'si 102103104105W. Barthold, Trkistan s. 274 Rene Grousset s. 352 J. -P. Roux, Aksak Timur, s. 44-240 Keykavus, Kabusname, s. 152, Keykavus hakknda bkz:Devletah Tezkire-i Devletah, C. I, s. 119 106- J:P Roux, Orta Asya s. 266-268 107109J:P Roux, Orta Asya-s. 266-268 J. P. Roux, Orta Asya, s. 270, J. P. Roux, Timur s. 233
Trkmen manlardan kadn tnmezdi dier Mslfarklyd.

/Terken, Trkan Hatun iin bkz. Erdoan

Meril, Mslman Trk Devletleri Tarihi. 212, 192 111 - Ebul Gazi Bahadr Han, Trkmenlerin Soy Kt, s. 272 112113114J. P. Roux, Orta Asya, s. 270, J. P. Roux, Timur s. 233 ibn-i Batuta, Byk Dnya Seyahatnamesi (1304-1369) J. P. Roux, Timur s. 272 115- J. P. Roux, Timur s. 232, 215 116- J. P. Roux, Trklerin ve Moollarn eski dini s. 72 117118F. Smer, Safevi... a.g.e s. 8 J. P. Roux, Timur, s. 233 Trk inanlar ve kltr elerinin geni bir deerlendirme iin bkz; J. P. Roux, Trklerin ve Moollarn Eski Dini. Prof Bahaeddin gel, islamiyetten nce Trk Kltr Tarihi-Orta Asya Kaynak ve Buluntularna gre, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 1991 119120121J. P. Roux, Orta Asya s, 182 Richard N. Frye, Orta Asya Miras, s. 228 J. P. Roux, Trklerin ve Moollarn eski dini, irene Melikoff, Krklar Cemi. s. 157 ve wwww. hacbektas. com /vilayetname) 122- J. P. Roux, Orta Asya. s. 266 Uluslar aras Trk Dnyasnn islamiyete Katklar Sempozyumu (31 Mays-1 Haziran 2007) sparta Sleyman Demirel niversitesi /www. ilahiyat, sdu. edu. tr Hseyin Algl, Dininin Trkler Arasnda Yaylmasnda Hoca Ahmed Yesevi rnei / M. Kemal Atik, Trk Cumhuriyetlerindeki Dini Yaantmn ekillenmesinde Ahmed Yesevi'nin Yeri/ Osman Trer, Hoca Ahmed Yesevi'nin Trk Tasavvuf Tarihindeki Yeri ve nemi / Nadirhan Hasanov , Hoca Ahmed-i Yesevi ve

108- John E. Woods, s. 21

Claude Cahen, Osmanllardan nce Anado-

Orta Asya'da Islamiyetin Gelimesi 123Do. Dr. Muammer Gl, istanbul 2009, s. 68-70 124- Abdullah Ekinci, Harran ve Harran Okulunu Etkileyen Siyasi, Dini, Corafi ve ilmi Unsurlar 125Erdoan Meril, Mslman Trk Devletleri Tarihi, s. 49 / Salim Chce, Trk... /Mehmet Altan Kymen, Seluklu Devri Trk Tarihi Trk Tarih Kurumu yaynlar, Ankara 1993, s. 240 vd
126-

bul 1987, s. 34; bn'l-Kesir XII, s. 197vd. 128- Prof. Salim Chce, Trk Hakimiyetine Gei Dneminde Mardin ve evresi / Bkz.. Urfa Mateos, s. 115 v.d.; A. Sevim. Anadolu'nun Fethi, s. 37vd. 129 - AnaBritannica ansiklopedisi- Alp Arsan 130Prof. Erdoan Meril. Mslman Trk Devlete Tarihi, s. 103-105 131- Prof. Erdoan Meril, s. 236 v. d 132- AnaBritannica ansiklopedisi - Malazgirt Sa. aa 133Rene Grousset. s. 158. 159 Akpaazade Tarihi, s. 38 135Be-

Prof. Kenan Ziya Ta, Midyat evresinde Trk Hakimiyetinin Tesisi, a.g.e Prof. Dr. Salim Chce, Trk Hakimiyetine gei srecinde Mardin ve evresi
Arlar ebu'l-Haris el-Besasiri et-Trki, sa ehrinden budur. bir adamn memlukuydu-klekullanrd

134- Akpazade Dervi Ahmed Aki Rene Grousset s. 161.166 Prof. Mehmet Altan Kymen, Seluklu Devri Trk Tarihi, s. 165 136Doan Avcolu, Trklerin Tarihi-1. kitap, s. 135 / Osman Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, s. 17 137- Claude Cahen, Osmanllardan nce Anadolu da Trkler, s. 45 138- C. Cahen, Anadolu da Trkler, s. 88
F. Smer, Ouzlar s.129 - Erbasgan

127-

siydi. O ehre nis betle anlmasnn sebebi MeliikMuzaffer lakabn Halife Kaim bi-Emrillah'n ezdinde byd ve onun en yakn adam oldu. Irak'ta adna hutbe okundu. bakaldrd 1061 'de ldrld. Zamanla Halife'ye 13 Ocak ve Fatimilereyneldi.

F.Smer- A. Sevim, islam Kaynaklarna gre

Malazgirt Sava, s, 32 Eri- S
"Cahen'in bahsettii E igen, Alparslan'n enitesi Erbasan olmaldr. ncesinde emrindeki kuv"Malazgirt sava Seluklu beyi, aralarnda kesinden

Bkz., ibn'l Kesir IX, s. 492; bn'l-Kesir XII, s. 193

bn'l-Esi 'de "Araplarn k geirmek zere Irak'a gidince Ouzlar Diyarbakr'a gidip ehri yamalayarak tahrip ettiler. " de-

nilmektedir. I bn'l-Esir IX, s, 299; Gregory

vetlerle Bizans hizmetine giren dier bir Seluklu sultan Alparslan'n Seluklu sultan ile 1070 ylnda Anadolu'ya enitesi Erbasan'dr. kaarak

Abu'l-Farac I, s. 300; A. Sevim, Anadolu'nun

Fethi , S. 26; Trkmenler Musul'u iddetle yamalayp, atmt halka da byk skntlar yaBunun zerine ayaklanan halk e-

kan anlamazlk nedeniyle l-

hirdeki Trkmenleri imha etmi ise de hunu haber alarak geri dnen Gkta, 21 ubat 1044'te yeniden ehre hakim olmu ve ahaliyi iddetle cezalandrmt.

giren Erbasan, Sivas yaknlarnda karsna kan Manuel Komnenos'u malup ve esir ettikten sonra onun teklifi zerine yanndaki kuvvetler ile birlikte stanbul'a giderek di. " Bizans imparatorunun hizmetine gir-

Geni bilgi iin bkz., bn'l-Kesir IX, s. 300

Anadolu'ya Trkmen aknlar balad dnemde Meyyafarikin ve Diyarbakr yresiolduka ne hakim bulunan Nasrud-Devle,

Yusuf Ayn, Bizans Ordusunda cretli Trk Askerler (XI-XII. Yzyllar), Trkiyat Aratrmalar Dergisi, say 25 (Ayn ; Attaleiates, s. 255-257; Zona-

renkli yaam iin bkz. bn'l-Esir, islam Tari-

hi; el-Kamil fi't- Tarih X, (nr., M. Tulum), istan-

ras, s. 209-211: Vryennios. s. 73-75 Skyiitzes. II, s. 685-686: Mateos. s. 137-138 Anna Komnena. Aiexiad-Malazgirt Sonras, s. 18, 24,124, 201.206 bkz. Trk'ler Anadolu'da ve Mslman Tarihilere gre; Seluklularn da. Osmanl'larn da Kkenleri Krt' tr. s. 25 ibn'l Ezrak, Mervani Krtleri Tarihi. 1990. s. 176 ibn'l Ezrak, Men/ani Krtleri Tarihi, s. 174 v. d Dina Rzk Khoury, Osmanl imparatorluunda Devlet ve Tara Toplumu MUSUL /1530-1834, s. 79, 76 Dr. Abdlkadir Yuval. Malazgirt Meydan Muharebesi Hakknda Yaplan Aratrmalar Prof.Faruk Smer- Prof. Ali Sevim, islam Kaynaklarna gre Malazgirt Sava (ibn'l Kalanisi, ibn'l Ezrak, Ahbar'd-devleti'sSelukiyye, ibn'l -Cevzi, Sbt ibn'l -Cevzi, Bundari, imadddin, ibn'l Esir, ibn'l Adim, ibn'd Devadari, Re'd-din, Aksarayl Kerimddin Mahmud. Hamdullah-i Mstevfi, Mirhond) ibn'l Adim, imadddin / F. Smer-A. Sevim, islam Kaynaklarna Gre Malazgirt Sava
Maal kul-kle hassa askerlerinin konumlar, giyimleri ve tehizatlar iin bkz. S.43 152-

Byk Seluklular ve Halefleri Devrinde Tebriz /www. doguedebiyati. com Prof. Kenan Ziya Ta, Midyat evresinde Trk Hakimiyetinin Tesisi / bn'l-Ezrak, Tarih-i Meyyafarikin ve Amid, (Nr. Carol Hillenbrand), istanbul, 1990 / Ayn eserin Trke tercmesi, bn'l-Ezrak, Mervani Krt Tarihi, (Trc. Emin Bozarslan) istanbul, 1977 / Ebu Bekir Tahrani, Tarih-i Diyarbekriyye, (Nr, Necati Lugal ve Faruk Smer), Ankara, 1962-1964 150- Sbt bn'l-Cevzi / F. Smer-A. Sevim, slam Kaynaklarna Gre Malazgirt Sava 151- Devadari / F. Smer-A. Sevim, islam Kaynaklarna Gre Malazgirt Sava
Amin Maalouf eserinde, beyleri arasndaki Seluklu ailesi ve tkenmez kavgakobitmez

lar iin, iyi bir ereve izer. Bu gvensiz ve oynak layca ortamda Hahlar'm fetihleri gerekleir.

Amin Maalouf, Araplarn Gznden Hal Seferleri a.g.e 153- Mihalis Attaliatis-Mihalis Pselleos TZIKEPT 1071 / Malazgirt 1071 ihanete Uram Bir mparatorun Destan 154155bn'l Ezrak, Mervani Krtleri Tarihi, s. 192 ibn'l Ezrak, Mervani Krtleri Tarihi, s. 205 rneinde Etno-kltrel Snrlar, s. 128-131 www. acikarsiv. ankara. edu. tr /Aydn ve dierleri, 2000:51 157- Abdurrahim zmen, Tur Abdin ... /Aydn ve dierleri, 2000:51 158- Anna Komnena, Alexiad-Malazgirt 'in Sonras, s. 286 159- Yrd. Do. Dr. Mehmet o, slam-Bizans ilikileri Balamnda "Pavlikanlar" zerine Bir Deerlendirme, s. 73-78

156- Abdurrahim zmen, Tur Abdin Sryaniler

Sbt ibn'l -Cevzi / F. Smer-A. Sevim, islam Kaynaklarna Gre Malazgirt Sava Sbt ibn'l -Cevzi / F. Smer-A. Sevim, islam Kaynaklarna Gre Malazgirt Savai Sbt ibn'l -Cevzi / F. Smer-A. Sevim, islam Kaynaklarna Gre Malazgirt Sava Claude Cahen, Osmanllardan nce Anadolu'da Trkler, a.g.e. s. 71, 73, 92, 253 Claude Cahen, Seluklu Devri Tarih Yazcl, a.g.e
Seluklular devri dar tadr. ki kaynaklan bu devrin byklne gre ok azdr denilebilir. nemli O ka-

160- Anna Komnena, Alexiad-Malazgirt in Sonras, s. 286 161 - Josef VVesehfer / Antik Pers Tarihi, s. 294 v. d 162- Dr. Mehmet Tezcan, VII. YY. Balarnda Dou Roma-Sasani ilikileri ve Mardin'in Sasanilerce

"Maalesef Seluklular devrinden ve genel bir eserimiz bulunmamak-

Altan etin, Mecid Rzazade Amuzeyneddini,

Zapt / 600l yllarda iki lke arasndaki snr hakknda bkz. Honigmann 1970 : Harita I 163164Josef VVesehfer, s. 292-293 Yrd. Do. Dr. Mehmet o, slam-Bizans ilikileri Balamnda "Pavlikanlar" zerine Bir Deerlendirme, s. 73-78 165166167168Claude Cahen, Osmanllardan nce Anadolu'da Trkler, s. 212-213 Josef VVesehfer, Antik Pers Tarihi, s. 292-293 C. Brockelmann, islam Uluslar ve Devletleri Tarihi, s. 42 Byk Larousse ansiklopedisi - Mellkiler, Gassaniler AnaBritannica - Melkailer, Gassaniler 169170J. VVesehfer, s. 288 / Pers bilgesi Afrahat'n Demonstrationes'inden. C. Brockelmann, s. 6 Oldular, s. 31-32 172Do. Dr. Muammer Gl, islamn Batni ehresi, s. 124 / Braudel, Akdeniz ve Akdeniz Dnyas, s. 48-49 173Claude Cahen. Trkler Nasl Mslman Oldular, s. 32 174- Farhad Daftary, Emeviler Dneminde ve Abbasilerin Dnemlerinde iran, Horasan ve Maverannehir'deki Mezhebi ve Milliyeti Hareketler, s. 139-158 V. V. Barthold, Mool stilasna Kadar Trkistan s. 218, 227 v. d Mansur Ceddi, Babek-igalcilere Kar Savaan Kahraman, eyh Safiyeddin Yaynlar, Erdebil 2009 (emsi 1388) O. Afarl, Babek'in Yaam ve Hareketi, Ankara-2004 / www. azadtribun. net, 338. pdf 175Yrd. Do. Dr. Mehmet o, slam-Bizans ilikileri Balamnda "Pavlikanlar" zerine Bir Deerlendirme, s. 73-78 / Bkz; Casim Avc, slam-Bizans ilikileri, istanbul 2003, s. 151; Mehmet Aydn, Ansiklopedik Dinler Szl, Konya 2005, s. 455. 176Mircea Eliade, Dinsel inanlar ve ve Dnceler Tarihi, c. III s 20

177- Anna Komnena, Alexiad, s. 510 178179180181182183184185186187188189190AnaBritannica ansiklopedisi - Manicilik Uygurlar I. N. Gumilev, Hazar evresinde Bin Yl, s. 253 v. d Muammer Gl, Orta alarda Dou ve G^-^e., Dou Anadolu, Faruk Smer, Ouzlar, s. 166 I. N. Gumilev, s. 171 Angus Konstam, Europa im Mittelalter s '8 AnaBritannica - Katharosuluk Al Di here: er Mircea Eliade 211 Mircea Eliade s. 214 Richard N. Frye. Orta Asya Miras, s. 132. 139. 148,154,174.175. 205. 257 Ebul Gazi Bahadr Han, Trkmenlerin Soy Kt, s. 232 Richard N. Frye, Orta Asya Miras, s. 233 J. P. Roux, Trklerin ve Moollarn Eski Dini, s. 298 191- Abdurrahim zmen, Tur Abdin /elik, 1996: 35,141 192193194Abdurrahim zmen, Tur Abdin ... /Seyfeli, 2005a:5-14 Ana Britannica ansiklopedisi, Melkailer Abdurrahim zmen, Tur Abdin Sryaniler rneinde Etno-kltrel Snrlar, s. 128-131 /www. acikarsiv. ankara. edu. tr j. VVesehfer, s. 292 195Yrd. Do. Dr. Davut Kl, Seluklulara Kadar Anadolu'da... a.g.e 196- j. VVesehfer, s. 292-293 197Davut Kl, Seluklulara Kadar, a.g.e / s. 16. 198Davut Kl, Seluklulara Kadar. /Ermeni toplumunun arasna Hiristiyanln girii iin bkz. s. Orbelan, Hstore De LaSoune II, Sant Petersbourg 1864, s. 35 vd 199200201202Davut Kl, Seluklulara Kadar, a.g.e / Grn, Ermeni Dosyas, Ankara 1988, s.31. J. VVesehfer, s., 290, 324 J. VVesehfer, s. 285 Davut Kl, Seluklulara Kadar A. H. Saral, ErK. A. Kk, Ermeni Kilisesi ve Trkler, Ankara 1997,

171 - Claude Cahen. Trkler Nasl Mslman

297

meni Meselesi. Ankara 1970. s. 30 203Davut Kl, Seluklulara Kadar G. Abu I Fara, Abu'l-Farac Tarihi I. <yay. R. Dorul Ankara 1987, s. 155 . M. Ormanyan. The Church Of Armenia, London 1955. s. 22. 204205Davut Kl, Seluklulara Kadar, a.g.e Geni bilgi iin bkz. M. Hocaolu. Ariv Vesikalaryla Ermeni Mezalimi ve Ermeniler, istanbul 1976, s. 40; Ayrca bkz. A. Kk, meni KIs.., s. 48, 50 206207208209Prof. Kemal iek, Trk-Ermeni Anlamazl... a.g.e. s. 35. C. Cahen, Trkler Nasl... s. 362 Kemal iek, Trk Ermeni... a.g.e Yrd. Do. Dr. Kerim Demirci. rtmece (Eupheism) Kavram zerine) / www. millifolklor. com /en /sayfalar /7 210212213214215216217218219220Ana Britannica Ansiklopedisi, -II. Urbanus 211 - AnaBritannica- AnsiklopedisiHal seferleri Sentyar Hseyinov, Tarihte Trk-Ermeni ilikileri ve Ermeni Sorunu a.g.e Maicolm Barber, s. 193 Maicolm Barber, Tapnak valyelerinin Tarihi -Yeni valyelik, s. 19, 84 Maicolm Barber s. 128 Maicolm Barber s. 302 Kerim Demirci, a.g.e Maicolm Barber s. 283-184 Maicolm Barber s, 230 Maicolm Barber s. 190, 379, 444 Er-

230-

Bu konuda bkz; Wadi konulu yazlarmz ibrahim Ethem Polat, Arap Edebiyat Penceresinden Orta ada Hal Seferlerine Kar Trkler, Nsha Dergisi, Yl 4, say 13, Bahar 2004 /www. doguedebiyat. com

231232233234236237238239240241242243244245246247-

Maicolm Barber Maicolm Barber, s. 183. Maicolm Barber, s. 188 Maicolm Barber;s. 239. John E. Woods, Akkoyunlular, s. 320 /Emini 17a-b Togan, s. 259 v. d Prof. Soltana Ataniyazov, Seere /Ansiklopedik Trkmen Etnik Adlar Szl, s. 184 Prof. Erdoan Meril, s. 146,152 Claude Cahen, Osmanllardan nce Anadolu'da Trkler, s. 255, 256 John E. VVoods, 16 Prof. Erdoan Meril, s. 283-321 Togan, s. 317 AnaBritanicca ansiklopedisi- Moolistan Rene Grousset, Bozkr imparatorluu, s. 394. AnaBritannica ansiklopedisi - orda, Altn Orda Devleti J. P. Roux, Timur, s. 142-155 v. d. C. Brockelmann, s. 223 Togan s. 347-351. ismail Aka. s. 24 v. d, R. Grousset. s. 420 v. d. Hasan Basri Karadeniz, s.17,18

235 - Maicolm Barber, s. 250

221 - Maicolm Barber s. 436, 449 222 - Almut von Gladiss, Eyyubiler / Marcus Hattstein-Peter Delius, islam Sanat Ve Mimarisi, s.166 v. d 223224225226227228229Sentyar Hseyinov, Tarihte Trk-Ermeni... Amin Maalouf, Araplarn Gznden Hal Seferleri, s. 236 AnaBritannica ansiklopedisi -Templier tarikat, Philippe IV. Maicolm Barber, s. 490-491 Maicolm Barber, s. 48 M. Barber, s. 456-465 AnaBritannica ansiklopedisi- Innocentius XI 253252248249250251-

Akpaazade, s. 129 Oru Be Tarihi (1288-1502), s. 17,18 Mevlana M. Neri, Cihannma, s. 155 v. d Cemal Kafadar, Betvveen Two VVorlds... a.g.e. Hasan Basri Karadeniz, s. 20, 21 Kastridis Dimitris, Beyazid'in oullar 1402-1413 (eviren, Ayda Arel) Kitap yaynlar, istanbul 2010, s. 204 Musa amil Yksel, Arap Kaynaklarna Gre Timur ve Din, s.239-258 / Yezdi, I, 225; Aka 2000, 464. J. P. Roux, Timur s. 142-155 v. d. C. Brockelmann, s. 223

298

Togan s. 347-351. ismail Aka. s. 24 v. d. 254J. P. Roux, Timur, s. 142-155

air Li Tai-po (701-762 ), Yukar Asya'da-

267268269270272273274275276277278279hadeerlendinnelerinde

Oru Be Tarihi (1288-1502), s. 32 I. N. Gumilev, s. 286 Cihat Aydomuolu, Tarihte Tebriz a.g.e Sercan. M. Ahincanov, Kpaklar a.g.e Rene Grousset, s. 369-371 J. P. Roux, Timur. s. 95 Neri, s. 156 R. Grousset, s. 428 F. Smer, Karakoyunlular. s. 68 75,112 John E Woods. s. 120 Rene Grousset, s. 369-371 John E. Woods. s. 81 John E. VVoods, s. 20 Rene Grousset, s. 431 John E VVoods, s. 17, 54 John E VVoods, s. 98, bkz Ouz boy emas J. VVoods, s 309 John E. VVoods, s. 19 John E VVoods, s. 320 Akpazade Dervi Ahmed Aki, Akpaazade Tarihi, s. 130 Akpazade Dervi Ahmed Aki, Akpaazade Tarihi, s. 139

255- Rene Grousset, Bozkr imparatorluu, s. 112

ki arkadalar adna yazd iir de, onlar ok gzel anlatr. ada air Tu Fu ile birlikte Tang Hanedanlnn en nl airlerindendir. 742-744 yllar arasda saray airi olarak

271 - Faruk Smer, Ouzlar, s. 240. 241

sayg grmtr.Yusuf Gedikli, Hun iiri (halen baslmamtr. 2010) 256257258-

R. Grousset, s. 26 D. Avcolu, Trklerin Tarihi a.g.e

Roux, edemezdi. Lamb'm berli bir kii olarak, yanl rakamda srar

280281283284285286287-

282- John E VVoods, 319

J. P. Roux, Orta Asya, s. 300 J. P. Roux, Timur, s. 33

Harold Lamb, 230.000 kii toplam Mool asker saysn hesaplar.

Harold Lamb, Moollarn Efendisi Cengiz Han, s. 179 259260A. Zeki Velidi Togan, Umumi Trk Tarihine Giri, s. 70 Togan, a.g.e. s. 255 / ibn al-Athir, Msr basks XII, 144 / Reidettin, Ouatremare, 269 261 - Claude Cahen, Osmanllardan nce Anadolu'da Trkler, s. 318, 357-358,. 283 262263J. P. Roux, Orta Asya, s. 135 J. P. Timur, s. 219 Abdullah Bakr. Tevarih-i Al -i Seluk Ouz-Name'si 264265Yakup Karasoy-Mustafa Toker, Trklerde Seere Gelenei ve Anonim ibani-Name J. P. Roux, Orta Asya, s. 135, Ahmet Taal, Gk-Trk'ler, s. 32 / R. een, Eski Araplarda Gre Trkler, Trkiyat Mecmuas, XV. 1968, s. 11-12 /ayrca bkz, Chavennes, El, Mesudi, P. Aolto, K. Czegledy, L. Rasony, Grousset. 266Akpazade Dervi Ahmed Aki, Akpaazade Tarihi, s. 38 Oru Be Tarihi (1288-1502), s. 32

288-J. P. Roux, Timur, s. 144 289 Seyfettin Erahin , Akkoyunlular, s.102 John E VVoods s. 197 v. d. ismail Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi, c.ll, s.100v.d 290291292Devletah, Tezklre-i Devletah, s. 115 bn-i Batuta, Byk Dnya Seyahatnamesi (1304-1369), s. 163 sfahan ehri rneinde geni bir deerlendirme iin bkz. Osman G. zgdenli, Turco-iranica, Ortaa Trk-iran Tarihi Aratrmalar, s. 449-479 293W. Montgomery Watt, Erken Dnem imamet Doktrinine Dair Mlahazalar Yrd. Do. Dr. Ahmet ishak Demir, isna Aeriye'de imamn Otoritesi Niyazi Kahveci, ia-Mutezile Gaybet Tartmas 294Do. Dr. Ethem Ruhi Flal, Mesih ve Mehdi inanc zerine (Mezhepler Tarihi Asndan Bir

299

Bak) 295Helmutt von Moltke. 1835-1839. Krt Milliyetilii Viladimir Minorsky-Thomas Bois. Krt Milliyetilii, s. 233 296Serdab"; Ser edib, odas-sarn; (asl). Ser. serin, serinharrede seriniikde lik, suyu souk tutmaa mahsus yer alt Memalik-i oturmaa mahsus yer alt odas

Kuruluuna /Aka, "X. Yzyldan XX. Yzyla Kadar ii'lik", s. 89. 307Akpazade Dervi Ahmed Aki, Akpazade Tarihi, s. 18, 81,351,356
Ebu'l Vefa'nm tarihi kiilii zerinde tereddtler vardr. Bilinen Ebu'l Vefa, Arap'tr ve Hadis ilmiyle meguldr. Yesevi balantl bir Ebu'l Vefayla, Arap kkenli Vefa'nn 15. yzylda birletirildii ve Horasanl Vefa'mn varl konusunda bkz;

Zeki Pakaln, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, c. III. / . Sami, Kamus-i Trki, Dersaadet, 1317 297Yard. Do. Dr M. Asm Yediyldz XVII. AsrBursa Evleri (Bursa er'iye Sicillerine Gre), s. 185-192 298299300301Astrabad: Gurgan, Trkmen Sahra Annemaria Schimmel, Tanr'nn Yeryzndeki iaretleri, s. 201-205 v. d ismail Kaygusuz, Umm'l Kitab, istanbul 2009 Farhad Daftary, ismaililer, s. 135-152 Namk Kemal Karabiber, Ehl-i Beyt Tasavvuru ve Erken Dnem Yansmalar (Hicri I. ve II. Asr) 302Farhad Daftary, smaililer, s. 134 v. d ayrca bkz; 2. Kitabmz, Hilafet Dncesinde Ar (Gulat) Fikirler ve Gulat syanlar.. .blm, 303- Annemaria Schimmel, Tanr'nn Yeryzndeki iaretleri, s. 201-205 v. d 304irene Melikoff, Uyur idik, Uyardlar, s. 38, 188 v. d F. Daftary, ismaililer, s. 628 Shah Ahmadov, Azerbaycan'da iiliin Yaylma Sreci a.g.e 305"ah'un evladna ikrar edenler Ahi'ler, Ahi'ler, Gaziler, Abdallar oldu" Gaziler(sava derviler), Abdal"ah'n (Ali'nin) evladn kabul edenler, lar (gezici derviler) olmutu.

Prof. Dr. Alemdar Yaln, Hac Ylmaz, Kargn Ocakl Boyu ile ilgili Yeni Belgeler, 308idem Akta, Toplumsal Adan Erenlerin Ser emesi:Hac Bekta Veli a.g,e
Ahmet Gne, Tarih, Tarihi ve Hacbekta ile Ah' Edebal"nin Baba Ilyas Horasan' ile balar bulunduunu Elvan elebi yle anlatyor. Hac Bekt ol sebepten hi Gze almad tc- sultani Edebali v buda huddan Grdler Hacdan bu seyran

akir Keeli, Bektailik, Alevilik Arasndaki Farklar-Meydan Evi /www. ilahiyat, sdu. edu. tr /sempozyum /alevilik /SEMPK-2. pdf 309Orhan Gazi'nin kardei Ali Paa, beylikten vazgeip dervilie karar klmt;kardeine Yenieri ocam Hac Bekta'm ko-uyuculuuna balamasn ister ve yle der: "Ey karde, askerin kzl brk giysinler. Sen ak brk giy. Sana ait kullar da ak brk giysinler. Sana uyanlar dahi ak brk giysin. Bu dahi alemde nia'nn (sembol'n, iaretin) olsun. " Dedi. Orhan Gazi bu sz kabul edip, adam gnderip. Amasya'da Hac Bekta el-Horasani'den ak brk getirtip, nce kendi giyip, O andan sonra kendine uyanlara giydirdi. Ak brk giymek o zamandan beri r, kald, ((srd.)Ve o zamanbilerek tanrlard. Birbirini ldan olan padiahlar ve beyler ve beyoullauluca arkadalarn hrmet Birbirlerine drmezlerdi. ederlerdi.

rene Melikoff, Uyur idiik, Uyardlar, s. 57 306Hasan- Rumlu, Ahsen't Tevarih, s,393 irene Melikoff, Krklar Ceminde /Yakn ve Ortadou Cemaat-D Oluumlarnda Evrensellik ve Gnostisizm, s. 143 Do. Dr. Sayn Dalkran, iran Safevi Devletinini

Yldrm Han Beyazd zama-

nna dek karda karda ldrmesi yok

300

idi. Yldrm Han zamannda oldu.

sen'-Tevarih, tashih Abdulhseyin Nevai. Tahran 1357, s. 86. / M. Fisher, Iran. From Re gious Dispute to Revolution, Harvard 1980, f
29. I Arap lkelerinden davet edilen i: (1534 ' maya dayal olarak, Safeviler'dc ki ilk medrese el-Kaaki'dir.

Oru Be Tarihi (1288-1502), s. 17,18

Hayber Kale'si fethinde Hz. Ali bana krmz al sarmt. Uhud savanda Hz. Muhammed'in klcn kuaycn Ebu Ducane de bana krmz sarmt. Eski Trkler de sa dnmemek karar ile savata balarna krmz sararlard.

323-

Sheila Blair, Jonathan Bloom. Seyyahlarn Gzyle Safevi imparatorluu /Markus Hattste ve Peter Delius, islam Sanat ve Mmans s. 504

Shahi Ahmadov, Azerbaycan'da iiliin Yatlma Sreci, a.g.e 310 - Kazm Payda, Ak-Koyunlu Devlet Tekilat 311312313irene Melikoff, Krklar... a.g.e s. 143 v. d Akpaazade Dervi Ahmed Aki, Akpazade Tarihi, s. 337 Erahin Seyfettin, Akkoyunlular, Ankara 2002 S.167/ Hinz 62 F. Smer, Safevi Devletinin Kuruluu ve Gelimesinde Anadolu Trklerinin Rol s. 13 / Fazlulah b. Ruzbihan, dier kaynaklarda da bu bak asndan bahsedilir. 314Shahi Ahmadov, Azerbaycan'da iiliin Yaylma Sreci... a.g.e
Kzlba Trkmeler'in takt sylenegelen Haydar i ta ile Kzlbalk arasnda bir eliki vard. Haydar ta, sava askerlerin kulanm asndan uygun deildi. yle grnyor ki, benden nce hibir aratrmac Kzl-bal grmemiti. (Austos 2009)

324325-

John E Woods 301. 302 Cavit Sunar, Ana Hatlaryla islam Tasavvufu Tarihi (Muhyiddin Arabi), s. 62. 63 irene Melikoff, Krklar Meclisi, s. 145-148
iirin szlk alm yledir;Hda:Tanr, Peygamber Muismail'in mahlas Muhammed Mustafa:Hz hammed Mustafa'dr. Hataydir Ehli Beyt'in 12 imam; Aliy'l- Murtaza; Hz. Ali, Hasan, Hseyin, Ali Zeynel-i abidin, Bakr ve Cafer, Kazm Musa, Rza, Muhammed Taki, Ali Naki, Hasan Askeri, Muhammed Mehdi -sahiib-i zamandr. * EdebiTahalls;Halas olmak, kurtulmak.

yatta karl, iirde mahlas kullanmak,

mahlas, /www.osmanlica sozluk.net

Rum abdal gibi kanzil olup sohbet arar Sarup bir nemed iine geda'yane kopuz ani Aklamas; Geda, Rum abdal yani Anadolu derviidir Kopuz bir Rum abdal gibi sarho olup sohbet arar, bir dilenci gibi de kee iine sarlr: Nemed.kee, nemed-pare;kee paras /

315-

Erahin Seyfettin, Akkoyunlular, Ankara 2002 s. 169 /Hinz 82 Ahaq azai, nsz / Mirza Resul ismailzade, ah ismail Safevi -Hatayi Klliyat -nsz Tufan Gndz, Son Kzl ah ismail, s,37,38

316317318319320321322-

F. Smer, Safevi Devletinin Kuruluu ve Gelimesinde Anadolu Trklerinin Rol. 13-28 Oru Be Tarihi (1288-1502), s. 219 Akpaazade Dervi Ahmed Aki, Akpazade Tarihi, s. 338 Ahaq azai. a. g. e F. Smer. Safevi... a.g.e. 13-28 John E Woods. s. 300 Shahi Ahmadov. Azerbaycan'da iiliin Yaylma Sreci / 2135 / Onat, Kzlbalk Farkllamas zerine", s. 117. / Hasan Bey Rumlu. Ah326327328-

www. osmanlicasozluk. net Neslihan Ko Keskin, Dede Korkud'un Kopuzundan Osmanl iirindeki Akn Kopuzuna, Turkish StudiesVolume 3 /1 Winter 2008 / www. turkishstudies. net /sayilar /sayi717 John E. Woods, Akkoyunlular, s. 270 John E. Woods, s. 37 ismail Hakk Uzunarl, Osmanl Devleti

S. 295

yordu. Mevlana ah smail de, byk sufi emberin bir parasyd.

329 - ah Tahmasb- Safevi. Tezk.re s. 76 Dallkran /Ahmed Refiik. XVI Asrda Rafzilik ve Bektailik, istanbul 1932. s. 5-13. 20 vd. 26. 3032vd, 34 vd, 37, 39 vd /Saim Sava. "XVI. Asrda Safeviler'in Anadolu'daki Faaliyetleri", ss. 189-192. / Saim Savas'n u almasnda konuyla ilgili farkl rnekler bulunmaktadr. Bkz. "Les Menees Safavides en Anatolie au XVI Siecle et les Mesures Prises a Leur Encontre pari'Etat Ottoman", Anatolia Moderna, IX, Paris, ss. 47-96. 331 330Gerek ismailzade'nin, gerek Melikoff'un iir aktarm Trkiye Trkesine evrilirken, anlam kaymalar olmutur. Dzeltmeler tarafma tir. "Mansur ile dar'da idim, Halil ile nar'da idim. Musa ile Tur'da idim, gaziler" di(y)er ah menem ah ismail, Mirza Resul ismailzade, ah ismail Safevi-Hatayi Klliyat, s. 160, iir 220 irene Melikoff, Krklar... a.g.e s. 71 Halac- Mansur nce daraacnda edilmi, rndan sonra yaklmt. idam 332ait-

Niyazi Mansur-name s. 43-45 /Kuran XX, 8-14 lsra:lsra suresi Mira'la ilgiliydi. ayetlerimizi be'den), gtren O Leker'l nu bir gece Mescid-i Haram'dan evresini Bir ksm kulu(Ka-

kendisine gstermek iin. bereketlendirdiimiz

Mescid-i Aksa'ya (en uzakta ki mescid-e) (Allah) Ycedir. :asker'li takma ad, kod-ifre isim

tahalsm:mahlas,

Nihat etinkaya, Kzlba Trkler, s. 495 / Solak-zade Tarihi, Kltr Bakanl yayn, Ankara1989, c. II s. 27 v. d F. Smer, Safevi... a.g.e. s. 56 Tufan Gndz, Son Kzlba ah ismail, s.131 Nihat etinkaya, Kzlba Trkler, s. 495 / Solak-zade Tarihi, Kltr Bakanl yaym, Ankara1989, c. II s. 27 v. d / Kemalpaazade'ye gre, aldranda ah kzy-

smail'in esir alman ei Hadim Bey'in (Hulefa-tul Halife, Ba halife, Babakan) Hulefa idi. aldran'da d. Badat valisi. Hadim Bey, ilik Halifet'l ehid dmt.

Halil, Allah'n (Ha-

F. Smer, Safevi... a.g.e. 53-56, 80 /Hrah b. Kubad el Hseyni, Tarih-i ili Nizamah, Millet Ali Emiri Ktphanesi nr. F 756, s. 30 b, 44 b Bilindii gibi Tali'ler, Kuzey-lran'da HaGi-

dostu anlamndayd. En nl Allah dostlabiri olan brahim peygamberde atee atlmt. lil brahim'de)

zar'a snr kadim ran halklarndandr. O, brahim oldu ve O'nu uruna glistan olan atein Mevlana ortasnda grnd. ynlad Dupre ba) Trke listesine gre konuan

lan a komu Taliler, Faruk Smer'in ya(19. yzyl halklardand.

Faruk Smer, Ouzlar, s. 439 Ey ate, brahim iin serinlik ve esenlik ol. Kuran, Enbiya 69 Tufan Gdz'n gnmze ulaan titiz ve kapsaml aklar. bel-

geler zerindeki ah Tahmasb'm

almas, olay bir ok ynden Halil brahim'in yks, hatralarnda bir kez daha dile gelir. ah Tahmasb- Safevi, Tezkire., s. 42 Allah, Musa peygambere de Tur dandan yannda savamay kurtulmay da,

Talu Hatun, sava alannda ahnn dt esaretten da bilmiti.

Tufan Gndz, ah ismail'in Ei Tal Begm, a.g.e Tufan Gndz, Son Kzlba ah ismail, s.135 Sn. skender Pala (tv programnda), Taclu

yanan bir aatan hitap etmiti. smail iirinde bu byk olay birbirine balyor ve devran-n tecelli-nin srdn, haykr-

302

Hatunun esir dtn

kabul ederek,

bir

Germiyanoullar Tarihi, Ankara1974. s 75. 79 340- Tufan Gndz, Son Kzlba ah ismail s 50 Abdi Bey-i irazi, Tekmilet'l Ahbar. s.37. Tahran 1369/1991 / Budak Mni Kazvin: Cevahir'l Ahbar, s. 114, Tahran 1378/2000 341342eref Han, c. I s. 191 F. Smer, Safevi... a.g.e. 53-56 F. Smer, Safevi... a.g.e. s. 119. 54
"Seyyid" yerine, Farsada "Aka" szct fu

roman kalem aldn ifade etmitir. Pala, bu olay bir dnm noktas kabul ederek, Trk padiahlarnn bir daha Trk e almadklarm ve Tacili Hatun'un da irkin bir adamla sonra dahi... Taci-zade ile evlendirildiini, Olaydan 500 yl iddia etmeye devam eder.

/ www. ogretmenlerforumu. com

/.. /skender_pala-t35755. 0. html ayrca bkz. iskender Pala, ah ve Sultan, Kap yaynlar, istanbul Ekim 2010, s.243,
333Sava ncesi ah bey adnda bir Osmanl sipahisi, ah smail iin iin"Kzlba neslidir, ona kl eken mslim deildir" dedii iin, tmar'mdan olmutu.

kullanlrd. eref Han a.g.e s. 452 343344346347F. Smer. Safevi... a.g.e. 53-56 eref Han, erefname. c. 2. s. 144 F. Smer, Safevi... a.g.e. s. 83 eref Han c. I, s. 362 Glen Seyhan Alk, Fazlullah B. Ruzbihan-i Hunci'nin Yaam ve Yavuz Sultan Selim Han'a Yazd Trke Manzum Yakar, 348349F. Smer, Safevi... a.g.e. s. 31 F. Smer, Safevi... a.g.e. s. 80, 50
eref Hanin Beyleri alr. altlan yaplan olmaldr. kitabnn tercmesinde epni "engi Beyleri" bal (istinsah edilen) altnda yer

345- F. Smer, Safevi... a.g.e. s. 53-56. 80

Do. Dr. Sayn Dalkran, iran Safevi Devletinin Kuruluuna /BA, M D, 71 /163, 25 R. evvel 1002 /1593 tarihli hkm (Saim Sava, "XVI. Asrda Safeviler'in Anadolu'daki Faaliyetleri" s.189190'dan naklen / ayrca bkz. Reha amurolu, ismail, istanbul 2004 334- Tufan Gndz, Son Kzlba ah ismail, s.108 335- James Down, Kitab- Arif-i Tacdar, Zerrin yaynlar, 15, bask, Tahran 2008 Ahaq azai, a. g. e 336337338Bernard Lewis, Ortadou, s. 144 v. d Faruk Smer, Dou Anadolu'da Trk Beylikleri, s. 15-44 Mehmet Ali nal, XVI. Yzylda emigezek Sanca, T.T.K. yay. Ankara 1999 Mehmet Ali nal, emigezek Sancainda Yerleme ve Nfus, s. 317-342. Mehmet Ali nal, "XVI. Yzylda emikezek Sanca -idari Yaps-" s. 367-390. Mehmet Ali nal, "XVI. Yzylda Mazgird, Pertek, Saman Sancakbeyileri - Pir Hseyin Bey Oullar-" 339Hasan Basri Karadeniz, s.2 / Aksarayi, Msemameret'l - Ahbar (ev. M. ztrk) istanbul 2000/ ve F. Smer," Anadolu da Moollar " Seluklu Aratrmalar Dergisi, S.1 (Ankara 1969).Ankara 1970, s.46-48 Hasan Basri Karadeniz, s.26 / M. etin Varlk, 357356355351352354-

Gemite hattatlarn el yazsyla oeserlerde ska hatalarndan okuma veya yazm

eref Han c. I, s. 372. 350 - Prof. Soltana Ataniyazov, Seere /Ansiklopedik Trkmen Etnik Adlar Szl, s. 216
Irak'ta da benzer bir gelimeye Saati dikkat eker. Krt'leen, Trke l-lu ekleri iin bkz tamasna ramen bir ksm Arap'laan veya Trkmenler

Suphi Saati Irak Trkmen... a.g.e. s.39 eref Han, s. 195 M.Gl, S. 135 Richard N. Frye, Orta Asya Miras, s. 98,101, 113, 114, 176 Claude Cahen. Trkler Nasl Mslman Oldular, s. 363 Dr. M. Mahfuz Sylemez, Cahiz'in et-Tebessr Bi't Ticare Adl Risalesi a.g.e Richard N. Frye, Orta Asya Miras, s. 219, 234

353 -F. Smer, Safevi... a.g.e. s. 65

358359360361362363364365366-

Richard N. Frye. Orta Asya Miras s. 246-247 Nizam'l Mlk. Siyasetname. s. 115 Claude Cahen. Trkler Nasl Mslman Oldular, s. 363 C. Cahen. Trkler... a.g.e s. 360-363 C. Cahen. TrklerTrkler... a.g.e s. 360-363 Marc Van De Mieroop / Antik Yakn Dou nun Tarihi, s. 114-115 Prof. Mehmet Altan Kymen, Seluklu Devri, s. 212 v. d Keykavus, Kabusname- (Mercimek Ahmet nshas), s. 152 J. P. Roux, Trklerin Tarihi, s. 191 Prof. A. Zeki Velidi Togan, Umumi Trk Tarihine Giri, s. 51, 428 384385386387-

Doan yaynclk, istanbul 2009 382383Faruk Smer, Ouzlar, s. 439, 446 Do. Trel Ylmaz, iran'da Unutulmu Bir Toplum:Trkmen Sahra -Trkmenleri Ali Reza Sarrafi, iran Trklerinin Etnografyas ve Trk Folklor Aratrmasndaki Sorunlar, s. 643-653 ibni Haldun s. 240 Bernard Levvis, Ortadou, s. 33 F. Smer, Safevi... a.g.e. s. 83
Kakayi" rn kelimesinin kkeni hakkndaki "Kakayi" nceki ve yeni kelimesi tarihilerin ve aratrmacla"kayi" kelimelerinden Birinci para olan

u grleri yer almaktadr: "ka" ve

meydana gelmitir.

367368369-

Muhammed Reza Baharnaz, Nomads-Migrating with Swallows a.g.e eref Han, s. 361, 362 Ataniyazov, s. 222,
Eberhard'a gre, nedandr ve Manu'lar, Son in Hakkenlidir. Uzak Asya

"ka" kelimesi iki esas anlama sahiptir. 1) nc, balang; n beki. 2) Ka kelimesinin bozulmu ekli olup bunun da iki anlam vardr: a) Ko, hzl hareket et. b) Koucu, abuk ve hzl. "Kakayi" kelimesi u iki anlama gelmektedir: a) nc, aknc, nde olan Kay kabilesi. b) abuk, hzl ve hareketli Kay aireti.

Dr. VVolfram Eberhard, in Tarihi, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1995, 370371372373I. N. Gumilev, s. 225, 231 Ebul Gazi Bahadr Han, Trkmenlerin Soy Kt, s. 262 John E. Woods,, s. 320 /Emini 17ab Faruk Smer, Ouzlar, s. 152 Suphi Saati, Irak Trkmen... a.g.e. 374 - L. N. Lezina, A. V. Superanskaya +D. A. Batur, Trk Onomastikas -Btn Trk Halklar, 375376Thomas Bois, Krtler ve Yurtlar / Viladimir Minorsky, Krt Milliyetilii, s. 109 Prof. A. Zeki Velidi Togan, s. 177 Abdullah Bakr. Tevarih-i Al-i Seluk Ouz-Name'si 377378379380381Ruy Gonzales de Clavijo, Anadolu Orta Asya ve Timur. s. 115 Hudud'l Alem, 2008, s. 64, 67 D. Avcolu, Trklerin Tarihi-3. Kitap s. 1112 www. vvapedia. org, kafiristan /www. tr. vvikipedia. org /wiki /Afganistan J. P. Roux, Orta Asya, s. 126, 185, Kalalar-Kafiristan; Atlas Dergisi, Ocak 2009392393394389390391388-

Ali Temizel, Kakay Trkesi-Farsa Szlk Esedullah Merdani Rahimi, Qaqayi Szl: "Firheng-i Lgat ve istilahat-i Turki-yi Kakayi (be Farsi) Hemrah ba etimoloji (rie yabi)-yi vajegan" Defter-i intisarat-i Ensiri, Kum. 1386 /2007, 871 s. /Trkiyat Aratrmalar Dergisi, S473 www. trkiyat. selcuk. edu. tr-temizel.
Kakaylar;Nissan M otor'un, arazi aralar-

na, ilham vermilerdir, bkz, Nissan - Kakay modeli 2008 /National Geografik'in ayrca bir belgeseli vardr. www. tr. vvikipedia. org Aviki /Kakaylar Faruk Smer, Ouzlar, s. 55 Togan, s. 151,45,196, 150 C:Cahen, Trkler Nasl Mslman Oldular, s. 365 A. Gner, Hamza el-isfahani ve Bveyhiler Togan, s. 151 J. P. Roux, Trklerin Tarihi, s. 81 Ebul Gazi Bahadr Han, Trkmenlerin Soy

Kt, s. 251 395396397Togan, s. 151, 45, 196, 150 Nizam'l Mlk, Siyasetname, 25. Blm ebankare'lerin Ouz-Salgurlular olduu hakknda bkz; www. tr. wikipedia. org /wiki /Salgurlular 398Viladlmir Minorsky-T. Bois, Krt Milliyetilii, s. 22 399www. tumgazeteler. com /4338005 -aleviler aznlk deildir. / www. aleviyiz, org /6550 - Alevi Gndemi ve Alevi Haberleri, 11-01-2008 / www. bizimgazete. org / sitesinden 10. 03. 2009 400Do. Dr. Muammer Gl, islamn Batni ehresi, s. 135 401Rummahiye iin bkz:www. tr. tixik. com /rummah-1577119. htm Zira sn andan uzundur ve kl eri rmmaha karu varcak eger rummah yani sn gtren ell ise rakda sanup yanna getrmez. rummah yanna (Sn kltan uzundur. Kl eri ile karlatnda, yaklatrmaz.) rummah yani

403404405-

Muammer Gl, s. 141 Muammer Gl, s. 138 Faruk Smer'in tespit ettii bir kaytta bu tanm - manavl - 'dr. Faruk Smer, Ouzlar, s. 436

406407-

B. Lewis, s. 406 Orhan Kololu, "Bonaklarda Mslmanlk zerne iki Mektup" Tarih ve Toplum, Kasm 1992, s. 107, 45

408-

lk Zeydi devleti ran) 928'de Samaniler

Taberistan'da (Kuzey tarafndan ldrlmesine

864'de kurulmu ve liderlerinin

kadar da varln srdrmtr. Krk yl sonra devlet Gilan'da yeniden li'leri Zeydi frdan (Kuzeybat ran'da kurulmu ve Timur'un blgeve gelile mcadele halindeydiler. liderler ynettikleri topluluklar lara-

dii (1386 ylnda) Alamut - Nizari smaiZeydiler Yemen'de hakim dini gruptur \e "Halife" nvanyla anlrlar. Mu- :.

hammed'in torunu olduu kabul edilen Halifelerin ynetimleri 20. yzyln ona..:' 1962'deki devrime kadar byle sn . /www. tr. vvikipedia. org /wiki /Zeydiyye F. Daftary, ismaililer, a.g.e. s. 620 v. d Hz. Hseyin'in Kerbela'da ehit edilmes::de sonra, eh-li Beyt mensubu olarak ilk (H.122

sn tayan usta ise rakibini uzakta tutup Mevlana Ali Efendi Gurt, Gazaname, Nr. 9595, 102 v, 17st, Talik, Ali b. Mehmed e-ehir biAazade, 1050 H. /www. herseyosmanli. wordpress. com /2007 /02 /02 /tunus-milli-kutuphanesindeki-turkce-elyazmalari Rummah rak Dr. Doan Kaya, Dede Korkut Hikayelerinden "Beil Ol Emre'nn Boy'nn Tahlili" /www. turkoloji. cukurova. edu. tr 1847de yaplan Iran-Osmal manlya braklyordu. da kalmt. Nihat Erim, Trkiye Cumhuriyeti Kuzeydou ve Dou Snrlar /www. dergiler, ankara. edu. tr /dergiler /38 /316 /3079. pdf 402Do. Dr. Muammer Gl. islamn Batni ehresi, s. 135 bar anlamasna gre Zolab sancann bats, OsGerend deresi ran'(Arapa): Azeri Trkesinde S-

isyan teebbsnde bulunan kii Zevd'tr O, mam Zeynel Abidin'in oluydu. / M. 740) Zeyd'in isyan Zeydiyye olarak

n demekti, sng benzeri karg, ksa mz-

bilinen, nceleri siyasi, daha sonra ise itikacli bir vehe kazanan yeni bir mezhebin douunu da beraberinde getirir. Zeyd b. Ali'nin H. 118 /M. 736 senesinin sefer aynda, H. 121-122//M. 739-740 senesinde isrivayetler bulunyan ettii eklinde farkl maktadr.

Zeydilere gre imamet, Ali-Fat-

ma soyundan birisine aittir. Ali- Fatma soyundan gelen, ilim ve ahsiyet bakmndan gerekli vasflar tayan, imametini aka ilan eden ve klca sarlarak mcadele meydanna kana, imam olarak itaat etmek esastr. (inan) Zeyd'in pratikleri zamanla itikat alanna tanarak formle edilmi

305

bir

dncedir

Sabbah, s.141 v.d Mehmet Nuri Genosman, emsi Tebl. i, Makalat, Ata yaynlar, istanbul 2009 s. 16 419420421422423424425426427428F. Daftary, smaililer, s. 649. 651 v. d Farhad Daftary, ismaililer, s. 173, 724 Farhad Daftary, ismaililer, s, 478 v. d Bernard Levvis, Alamut, a. g. e Bernard Levvis, Alamut Kalesi, a. g. e. s. 61 F. Daftary, ismaililer, s. 545 v. d Mircea Eliade, Dinsel inanlar ve Dnceler Tarihi, c. III, s.142,143 F. Daftary, ismaililer, s. 545 v. d F. Daftary, ismaililer, s. 550 v. d Niyazi Mansur-name, s. 42 Prof. Dr. Alemdar Yaln, Hac Ylmaz, Kargn Ocakl Boyu ile ilgili Yeni Belgeler www. hbektasveli. gazi. edu. tr /dergi-dosyalar 121-13-94. pdf'ler 429430432433434435436Dupre listesine

Geni bir deerlendirme iin bkz. Nam* Kemal Karabiber. Ehl-i Beyt Tasavvuru ve Erken Dnem Yansmalar, a.g.e 409M. emsettin Gnaltay. islamda Tarih ve Mverrihler, s. 223, 224 F. Daftary, ismaililer, s. 571, 595 v. d 410412Bernard Levvis, Alamut Kalesi, s. 60. 223 Tufan Gndz, Son Kzlba ah ismail, s. 41,42
1210 ylnda imamla ykselen Ismaili-Nizari mam 111. Hasan, Snnilie dndn ilan etmi, Gilan beyleriyle evlilik ba kurmutu. soylularnn liydi. Bu evlilikle Ismailliler, kanmda tayorlard. Gilan Kadim

411 - Claude Cahen. Trkler., a.g.e, s.150

dnyada, iktidar iin kan ba ok nem-

F. Daftary, ismaililer, s. 566

413Ahmadov, smail'e ilk biat eden topluluk olarak Lahica'a ok yakn Tali topluluunu iaret eder. halen hani anlatm, Lahican'da Gilekler'in yaadTali'ler, ileklerin Gilanllar'n yani

F. Daftary, ismaililer, s. 550 v. d F. Daftary, smaililer, s. 616 v. d Devletah, s. 417-433 F. Daftary, ismaililer, s. 627v. d F. Daftary, ismaililer, s. 628 v. d F. Daftary, ismaililer, s. 635v. d F. Daftary, ismaililer, s. 644 v. d F. Daftary, smaililer, s. 625 F. Daftary, ismaililer, s. 636 v. d Bernard Levvis, Alamut... a.g.e, s. 85 Alaaddin Ata Melik Cveyni, Tarih-i Cihan Ga, s. 573, 574 Bernard Levvis, Alamut Kalesi.... a.g.e. s. 87 Alaaddin Ata Melik Cveyni, a.g.e. s. 534 Bernard Levvis, Alamut a. g. e Peter Willey, Alamut Kalesi a. g. e Amin Maalouf, Semerkant a. g. e Alaaddin Ata Melik Cveyni, a. g. e s. 547 F. Daftary, smaililer, s. 597 Alaaddin Ata Melik Cveyni, a.g.e. s. 541 Alaaddin Ata Melik Cveyni, a. g. e. s. 573 F. Daftary, ismaililer, s. 571 Alaaddin Ata Melik Cveyni, a. g. e. s. 504 rnekler A. Kesrevi ile snrl deildir, bkz;

431 - F. Daftary, ismaililer, s. 620 v. d

n, Lahican'n tarihi adan Gilek blgesi olduuna dikkat eker. komulardr. Faruk Trke Smer'in yaynlad konuan

437438439440441442443444445446448449450-

gre Taliler,

19. yzyl balarnda dahi halklardand.

Shahi Ahmadov, Azerbaycan'da iiliin Yaylma Sreci, s. 439 Tufan Gndz, Son Kzlba ah ismail, s.48 414 - Ahmet Gner, El-sfahani ve Bveyhiler (II) s. 57-75 415416417Adam Mez, Onuncu yzylda islam Medeniyeti islam Rnesans, s. 190 Bernard Levvis, Alamut, a. g. e, s. 208 Yaar Kalafat, Balkanlardan Ulu Trkistan'a Trk Halk inanlar a.g.e. ismail Onarl, Trkmen inan nderi: eyh Hasan a.g.e. 418Devletah, Tezkire-i Devletah, s.302 Alamut imam Celaleddin Hasan ile ilgili bkz. Bernard Levvis, Alamut Kalesi ve Hasan el

447-F. Daftary, Alamut Efsaneleri, s.153

306

Perviz-i iktif, "Trk ve Fars" ile "iran'n ok Ulusluluu" Meselesi 451Milliyetgazetesi, 04. 06. 2009 tarihli iran Cumhurbakan Ahmedinecat ile ilgili haber. Habib Mahooti, Language and Religion-Dil ve Blge, 15. Building Materials Trade Fair-Catoloque, Tebriz 2010 452Do. Dr. Dalkran, iran Safevi Devletinini Kuruluuna ii inanlarn Etkisi ve Osmanlnn iran'a Bak, a. g. e. Adel Allouche, Osmanl-Safevi ilikileri, Kkenleri ve Geliimi, s. 173. 453Yusuf Kkda -Bilal Dedeyev, Safevilerin Nesebine Farkl Bir Bak Nihat etinkaya, Kzlba Trkler, s. 383-402 /Ahmed Kesrevi, eyh Safi ve Tebare, Tahran 1324 emsi takvim, miladil945 s. 37'den naklen Mirza Abbasl, Safevilerin Kkenine dair, Belleten say 158, s 326 454- F. Smer, Safevi... a.g.e. s. 1 Tufan Gndz, Son Kzlba ah ismail, s.19 dipnot 57,58 455456457Faruk. Smer, Safevi ...a. g. e. s. 6 Do. Dr.Seyfettin Erahin, Akkoyunlular, s.164 azai, a. g. e Do. Dr.Seyfettin Erahin, Akkoyunlular, s.164 Do. Dr. Dalkran, iran Safevi Devletininin Kuruluuna, a. g. e. /Walther Hnz, Uzun Hasan ve Seyh Cneyd, XV. Yzylda iran'n Milli Bir Devlet Haline Ykselii, s. 9 N. etinkaya, a, g, e 458Do. Dr.Seyfettin Erahin, Akkoyunlular, s.164 Do, Dr. Dalkran, ran Safevi Devletinini Kuruluuna a. g. e. / Walther Hnz, Uzun Hasan ve Seyh Cneyd, XV. Yzylda iran'n Milli Bir Devlet Haline Ykselii, s. 9 459- Tufan Gndz, Son Kzlba ah ismail, s.22, 23 dipnot 78, 79
Barthold'a gre Safevi'ler Trktr.

ma Sreci, a. g. e. / Erdebil hakknda geni bilgi iin bkz., Bala, Mirza, "Erdebil", i. A., c. IV. s. 288-293; Aliyev, Salih, "Erdebil", D. i. A., c. XI. s. 276-277; Frye, R. N "Ardabil", El. I. Leiden 1967; Ekinci, Dr. Mustafa, Anadolu Aleviliinin Tarihsel Arkaplan, istanbul 2002. s. 49-55 463- eref Han, erefname, c. II, s. 134 Tufan Gndz, Son Kzlba ah ismail s.19 dipnot 57 464- Oazai, a. g. e 465
Kmbet'in i kubbe sslemesindeki sembolleriyle ilgili foto iin bkz. kus akrl

Beyleri blm, s.31, 32 466- Ku sembolizmine trene Melikojfun satrlar k tutar ; Ku sembolizm'i amanhkta ok yaygndr. aman ya da kam-ozan, amanlamadan olabildiince nce, andran bir ku grnn tylerden yaplm

bir giysi giyer ve bu kla brnnce kendini bir ku gibi hisseder ve te dnyaya geie Ku-ruh yaygnd. gelmitir. alnm hazrlanr. dncesi (Melikoff) slam halk ncesi Trklerde

slama girilerinden sonra da bir inannda yaaya kendinden gei ifakatlmaktr. danslar, BekturByl uu, olann

anda yok olmam,

desi olur. Esrime, dans hareketleri; rnek hareketine geleneklemi tai-Alevilerin teliklidir. Yesevi, d.

nalar n uuuyla birlemektedir ve fcu niAnmed Turna kuuna dnebilmekteydi.

"Hz. ahin avaz, turna derler bir kutay"Hac Bekta, Rum (Anadolu) diyarna iin gvercine dnecekti. uabilmek

irene Melikoff, Uyur idik Uyardlar, s. 157 v. d 467- eref Han, s. 64-68, F. Daftary, ismaililer, s. 650 46810.000 sofu ii halife 'nin banda bir halifet'l-hlefa fa, Hadim bulunurdu. smail'in lk halifetul-hleTali'li aldran'da yaamn yitiren Bey'di.

Bkz. N. etinkaya, s. 397 460461462Mirza Resul ismailzade, ah ismail Safevi -Hatayi Klliyat-nsz, a. g. e. eref Han, erefname-Krt Tarihi, c. II, s. 134 Shahi Ahmadov. Azerbaycan'da iiliin Yayl-

kaymbabasyd

F. Smer, Safevi... a.g.e. s. 82,110,129 v. d.

307

469470471472473-

F. Smer. Safevi... a.g.e s. 132 . d F. Smer. Safevi... a.g.e. s. 142.147 v. d F. Smer, Safevi... a.g.e. s. 142.147 v. d Sheila Blair, Jonathan Bloom. Seyyahlarn Gzyle Safevi imparatorluu, s. 504 iran tarihinde Din ve Devlet ilikileri iin ayrntl bir deerlendirme iin bkz. Prof. Dr. Mazlum Uyar, iran'da Modernleme ve Din Adamlar

(Fatih) din'in

Sultan Melmed'i hocas Hayredahitliine bavurulduundan bahse1464-65 yln doru tarih

diyor ki, olmaldr.

Uzunarl, onun Kzlba isyanc bastrr.

ah

ismail'e gvenerek 20.000

veya kiilik

tevikiyle, ordusunu,

1518 ylnda isyan eden ehsuvaolu Ali Bey

Celal'den bahseder.

474475476477-

Shah Ahmadov, Azerbaycan'da iiliin Yaylma Sreci, a.g.e. Faruk Smer, Ouzlar, s. 298 J. P. Roux, Trklerin Tarihi, 415 v. d Cihat Aydomu, Tarihte Tebriz, a.g.e Cihat Aydomu, Tarihte Tebriz, a.g.e 493492-

ismail Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi, c.ll, s.297 F. Smer, Safevi... a.g.e. s. 134 Yrd. Do. Dr. Faruk Sylemez Anadolu'da Sahte ah ismail isyan, s. 71 -90 Nihat etinkaya, Kzlba Trkler s. 526 /Prof Mustafa Akda, 143, 224. / Mustafa Sever, Krolu Antep Rivayeti 494Cengiz Orhonlu, Osmanl mparatorluunda Airetlerin iskan s. 45 /Katip elebi, Dstr'lamel li islahi'l-halel, istanbul 1280, s. 127-129 495Dr. Mustafa Sever, Krolu Destan Antep Rivayeti, Hseyin Bayaz, Krolu-Antep Rivayeti, Mustafa Akda, Trk Halknn Dirlik ve Dzenlik Kavgas-Celali isyanlar, 496Prof. Dr. Mustafa Akda, "Trk Halknn Dirlik ve Dzenlik Kavgas" Celali isyanlar, Prof. Dr. Mustafa Akda, Medreseli isyanlar, Yard. Do. Dr. Yunus Ko, Osmanlda Toplumsal Dinamizmden Celali isyanlarna Giden Yol ya da iki Belgeye Tek Yorum Musa adrc, Tanzimatn lan Srasnda i Gvenlik, c.13. s. 24-4. 497498499Koi Bey Risalesi F. Smer, Safevi... a.g.e. s. 62-65 ah Tahmasb- Safevi, Tezkire, a.g.e B. Levvis, Ortadou, s. 346, Zitvatorok; Estergon-Komorin arasnda Zsitva suyunun Tuna Irmana dkld yer www. tr. vvikipedia. org /vviki 500Dina Rzk Khoury, Osmanl imparatorluunda Devlet ve Tara Toplumu MUSUL (1530-1834, s. 47 v. d, /Hail inalck, Military and fiscal

478- Mazlum Uyar, s. 17 479- J. P. Roux, Trklerin Tarihi, 415 v. d 480481482483484485486487488489490V. Minorsky-T. Bois, Krt Milliyetilii, s. 66 Bkz. 2. kitabmz da Cibal'in Lor Krt'leri.. blm Faruk Smer, Ouzlar, s. 298 Prof. Soltana Ataniyazov, Seere /Ansiklopedik Trkmen Etnik Adlar Szl, s. 173 F. Smer, Safevi... a.g.e. 96-99 "Seyyid" yerine, Farsada "Aka" szc kullanlr. Bkz;eref Han, s. 452 Cihat Aydomu, Tarihte Tebriz, a.g.e Cihat Aydomu, Tarihte Tebriz, a.g.e Mmtaz Uyar, a. g. e. J. P. Roux, Trklerin Tarihi, 415 v. d Prof Dr Yusuf Halaolu, Anadolu'da Airetler, Cemaatler, Oymaklar (1453-1650) Cevdet Trkay, Osmanl imparatorluu'nda Oymak, Airet ve Cemaatlar / Babakanlk Arivi Belgelerine Gre, iaret yaynlar 2001 491F. Smer, Safevi... a.g.e. s. 74/Akpaazade, Tevarihi Ali Osman (yay. Nihal Atsz) istanbul, 1949 Akpaazade Dervi Ahmed Aki, Akpaazade Tarihi, s. 337 F. Smer, Atsz'n tercmesine dayanarak 1520 tarihini verir ki bu tarihte Akpaazade yaamyordu. Akpaazade, olayn getii tarih iin
eyh Haydar' 4-5 yanda olduunu ve

308

transformation, s. 283-287 Dina Rzk Khoury, Musul, s. 57 /Abdul Mesih Bahnam, Karakufi kaffet el tarih, Badat, 1962, s. 22 501502503504D. R. Khoury, Musul, s. 55 D. R. Khoury, Musul, s. 46-53, 91, 92,117,167 Dina Rzk Khoury, Musul, s. 22 Ferman Gelibolu kadsna hitap ediyor. Karabiga'h Ali'nin olmayub frka-1 i-Kzlba Ali'yi, "ehl-i snnet ve cemaatden zalleden oldu" szleri iiaret ediyor. dnlen, bal olduu

509-

Dr. Mehmet Ali nal, Gneydou Anadolu'nun Fethi, Gneydou Anadolu'da Tmar TevcihleriMiri Airet ve Cebel Tmarlar / N. Gyn, "Diyarbekir Beylerbeyiliinin ilk idari Taksimat",

510511-

Akpaazade, a.g.e. s. 61 Bizans tarihisi Menander, 576'da geen

bir olaydan sz etmektedir. Bir Bizans elilik heyeti Han'a gven mektuplarm sunmu, Han ise onlar hem kendisiyle hem de dmanlaryla tr. ibirlii yapmakla sulamtane Han, parmaklarn azna alp unlar

inanlarn

dervilerin

sylemitir:"Sen bir aldatmas ve on

ve "hi kimsenin raiyyeti olarak kaydedilmeyen" insanlardan oluan ve kt addedilen grubun iinde snflandrdn varsayabiliriz. Ali sradan bir kyl snfna indirilecekti ve bir Osmanl devlet yneticisinin mlknde balarna sahilleri alacakl. Osmanl Onyedinei yzyl Denizinin gney kadar Marmara

dili olan o Romallar'dan deil misin? Simdi azmda olan on parmam kadar dilin var senin ve birini beni, tekini Avarlar' kandrmak sun... iin kullanyorsun... Kurnaz szlerle ve hile yaparak herkesi aldatyorAma bir Trk'n yalan sylemesi tuhaf olur ve grlmemitir de... "Bernard Levvis, Orta Dou, s. 57, 58 512F. Smer, Safevi... a.g.e.s. 75-79 i s m a i l Hakk Uzunarl , O s m a n l Tarihi, c.ll, s . 3 0 9

idaresinin yelerine ait mstakil ifti kad;

iftliklerle doluydu. Uygun gzetimle Ali heterodokside kurtarlnca, olarak bir kye yerleecekti. Ancak, Ali'nin ky halk

tarafndan gzlenebilecei 513Evliya elebi'in Kanuni Devle Kavanin-i AI-i Sleyman denilmektedir; "Bu ehr-i Zul (Zul-kadir, Dul-kadir) yaletinde ba'z mir-i airetler vardr. airetler ayn yurdluk-ocakhk bi babadan oula gemektedir. merkezi tikal etmekte, bakasna vilMir-i kaydettii esas itibariyle "Suret- i yle iin (kcnd havasndevrinde hazrlanm olan Han"

bir yerde bulunmasn ve kiisel eilimleriin peinde gitmemesi da olmya) layacakt. Sreyya Faruqi, Bunalm, Uzlama ve Uzun Sreli Var Olu; Bektai Oca Ve Osmanl Devleti-16. -17. Yzyllar 505Sreyya Faruki, Bunalm, Uzlama ve Uzun Sreli Varolu... a.g.e. evirmen inan, notu: Heterodoksi; bir bana braklmamasn sa-

Osman Ayin-i Nasih'dkanunnamede

sancaklar giOul yoksa

timar, mir-i airetin varislerinden birine inverilememektedir."

dnce, yaant veya kabuln dn-

da, ve /veya ondan farkl, ve /veya ona kar inan, dnce, yaant veya kabule sahip olmak eklinde tanmlanabilir. "din-d", Ancak, 514"sapkn", bu nitelikteki bir amacyla "yoldan 506507508km", kii veya grubu sulamak vs. anlamlarna gelebilir

Dr. Mehmet Ali nal, Gneydou Anadolu'nun Fethi, Gneydou Anadolu'da Tmar TevcihleriMiri Airet ve Cebel Tmarlar Cemaat-i Ekrad- airet-i Kara Keil tabi-i Mardin hane 19, Oymak- Acem(?) tabi-i Karakeil hane 120 Dr. Mehmet Ali nal, Gneydou Anadolu'nun Fethi, Gneydou Anadolu'da Tmar TevcihieriMiri Airet ve Cebel Tmarlar-I. Uluslar aras

kullanlrsa

F. Smer, Safevi... a.g.e. s. 68 F. Smer, Safevi... a.g.e., s. 38 Mehmet Bayrakdar. Bitlisli idris, s. 9, 54

Mardin Tarihi Sempozyumu wwv -nara n gov. tr 515Dr. Mehmet Ali nal. Gneydou Anadolu'nun Fethi, Gneydou Anadolu'da Tmar TevcihleriMiri Airet ve Cebel Tmarlar N. Gyn. "Diyarbekir Beylerbeyiliinin ilk idari Taksimat"
516Beydili airetinin, genelde toplam on iki bin civarnda tir. Sonraki dnemlerde dardan bey atanmas adra sahip olduu belgelenmi-

/www. doguedebiyati. com kran Fazlolu, Arap Harfleriyle Yazm Zorluu iddias ve Buna verilen Cevaplar, Nsha Dergisi, Yl 5, Say 17, Bahar 2005 /www. doguedebiyati. com Mehmet Mesut Ergin, Arap Nahiv Tarihi, Nsha Dergisi, Yl 3, Say 8, K 2003 /www. doguedebiyati. com 524- Ziya Gkalp, Trkln Esaslar, (hazrlayan, Mehmet Kaplan), s. 49 v. d 525- Jean Paul Roux, Trklerin Tarihi, s. 454, 446 526Robert Olson, Krt Milliyetilii, s. 329 /V. Minorsky-Thomas Bois, Krt Milliyetilii 527- Yrd. Do. Dr. Faruk Sylemez, Rvan Aireti'nin Cemaat ahs ve Yer Adlar zerine Bir Deerlendirme 528Martin van Bruinessen, Asln inkr Eden Haramzadedir!" 529 - TD 96, Defter-i Mufassal- Diyarbakr ve Tevabiha, v. 2 i 6a-b 530- Trkay, Cevdet Osmanl imparatorluu Arivlerinde Oymak, Airet ve Cemaatler, istanbul. 1979. 529530Faruk Smer, Ouzlar, s. 241 Nadir ilhan, Serdar Yavuz, "Karakeililer ve Karakeili Aznda ikincil Uzun nller", 114-117. (Halaolu 1999, 23) ler Bulduk, idari ve Sosyal Adan Karakeili Airetleri ve Yerleimleri, 531Yaar zay, Karakeililer: Kendileri Trk, dilleri Krt.. Sabah Gazetesi, 25. 05. 2008 tarihli haber / www. ariv, sabah. com. tr 532- Martin van Bruinessen, Asln inkr Eden Haramzadedir! a.g.e 533 eref Han, erefname, ayrca bkz;Minorsky, s. 57
534 -F. Smer'in tesbit ettii iirde g eden 80.000 Elbeyli adrndan bahseder.

nedeniyle, El Beyli olarak da anlmlardr

(ahin, 1982:695-696) Atilla Canbolat. Hatay Trkmen Airetleri ve Bu Airetlerin iskan (18. ve 19. Yzyllar) ilhan ahin "XVI. Asrda Halep Trkmenleri", s. 687-712.
Rum-eli, dr. Trkmen-eli, tl-Hanl rneklerinde olduu gibi El, 11 ; yu l, lke anlamndaTrkmenlerin eline, beline, diline sahip bu kapsamda deerlendirilmebey" olma kmalarda neine benzer

lidir. Atilla Canbolat ve Sahin'in Elolu r"elbeyi: dardan gelen bir benzetme aklamasnn;zorlanm ihtimali yksektir. ynca tlbeyi'ni

Elbeyi'ni byle aklaElbeyi

nasl aklayacaz.

ve \lbeyi, ayn anlamdadr. 12. 000 adrlk Bedili, bir il'e / el'e bedeldi. Bedili'ler, Osmanl'nn ok 517gzde ehri Bursa'dan daha fazla bir nfusa sahiptiler. lbei / Elbeyi ad en onlara yakyordu.

s.

"Yezidilerin dini lideri Muaviye bin smail Emevi, Kasm 1990 ve Austos 1992 ylnda kaleme ald iki bildiri"

Erol Sever, Yezidilik ve Yezidilerin Kkeni, s. 142,143 518519520521Claude Cahen, Osmanllardan nce Anadolu'da Trkler, s. 250, 252 Faruk Smer, Ouzlar, s. 176 Viladimir Minorsky, Krt Milliyetilii, s. 69 Robert Olson, Krt Milliyetilii, s. 329 N. Minorsky-Thomas Bois, Krt Milliyetilii 522- VVlliam R. Polk, s. 116 523ilyas Karsl, Arapa'dan Trke'ye Tercme Hatalar, Nsha Dergisi, Yl 5, Say 19, Gz 2005

F. Smer, Ouzlar, s. 305

Cengiz Orhonlu' da, gen El - beyli airetinin adr saysn 80.000 verir ki bu say, ok yksektir.

Cengiz Orhonlu, Osmanl mparatorluunda

310

Airetlerin Iskan, s. 65 / F. Smer, Safevi... a.g.e. s. 48 Halep mini Trkmenleri'nin nfusu 59.000'dir. 1570ylndaki tah-

Balabanlar, byk airet olan Bed. retine baldr.

13. yzyln byk tarihisi Reidettin. Bedili mer, Trkmenlerini, padiah karar a.g.e Suriye'deki Ouz boylarndan biridir, Ouzlar (Trkmenler) Kuzey Bedili Trkmenleri, bkz. Faruk S-

Karlatrma yap-

mak iin bir say verilecek olursa; ayn ylda, Osmanl Devleti'nin ikinci byk kenti olan Bursa'nm tahmini (ahin, 1982:712) nfusu 55.000' dir

Trkmenlerin Boz Ok vi Devleti'nin

kolunu meydana gekatlmlardr.

Atilla Canbolat. Hatay Trkmen Airetleri ve Bu Airetlerin iskan (18. ve 19. Yzyllar) / i. ahin "XVI. Asrda Halep Trkmenleri", Tarih Enstits Dergisi. XII, s. 687-712. 59.000 nfus'a gre, gen El-beyli aireti-

tiren boylardan birisi idi. Bedilililer; Safekuruluuna da Bunlar; 16. yzyln banda Osmanl De\Bu durum, Bedili Trkmen-

leti'ne kar ktlar ve ah smail'in yannda yer aldlar. lerinin tam Alevi olduklarn gsteren kars konulmaz bir kanttr, tte bu yzden: Snni Osmanl Devleti, Dou Anadolu ve G-

nin yaklak adr says, 12. 000 adr olmaldr.

535 536

Faruk Smer, Ouzlar, s. 307, 212 Alevi kkenli yazar, Rza Zelyut; Trkmen Krt'leri konusuna eilmitir; Krtleen Alevilik Aleviler; zerine bizim ve dier aratrmacalmalar gsteriyor ki AnaTrk kltr e-

ney Anadolu'da bu Alevi airetleri ezmek, eritmek iin Krt beylerini her frsatta kullanmtr.

Bedili aireti daha sl at olarak amlu Trk airetine bal idi. amlular, Ale\ i kimlikli Safevi Devleti'nin kurulmasnda rol alan 1. dereceden airet idi. Rza Zelyut, Gne Gazetesi, 8 Austos 2007 537Martin van Bruinessen, Asln nkr Eden Haramzadedir!" 538539irene Melikoff, Uyur idik Uyardlar, s. 41.104 Nejat Gyn, "XVI. Yzylda Gney-Dou Anadolu'nun Ekomomik Durumu", s. 90 540- Mustafa Keskin, Seluklular Zamannda Mardin www.mardin .gov.tr-mardin sempozyumu Viladimir Minorsky-Thomas Bois, Krt Milliyetilii

larn yapt

dolu'daki Alevi kimliini;

killendirmitir. Alevi olup da kendisini Krt sananlar; daha sonradan Krt basks ile asimile olmu topluluklardr. trlatalm: ayaklanmas 1240ylndaki olan Alevi Baballar Hemen haTrkmen

ayaklanmasren-

nn bastrlmasnda, mek lirler. 1514 ylndaki deil

Frank ve Grc asker-

leri gibi Krtler de kullanlmtr.

isteyenler; Elvan elebi 'nin yazd

Menakbl Kudsiyye. . adl kitaba bakabi-

aldran

Sava'nda,

Krt

s.74-76 Kemal iek,Trk-Ermeni Anlamazlnn Siyasi Kkenleri,Tehcir ve zerine Yaklamlar., Gkalp Ziya, Krt Airetleri Hakknda Sosyolojik Tetkikler, s.126-127 J. P. Roux, Trklerin Tarihi, s. 497, 485 541- M. Eliade, Zalmoksis'ten Cengiz Han'a, s.1538,183 v.d.

airet aalar, Alevi Trkmen ah smail'in Osmanl Yavuz Sultan Selim'in yannDou Anadolu'da Trk boyu Krtleti. 1909'a kcdar sren bask sonuTuncel de Krt airetlerinin kimliini unutmu, yitirmi kolundan Sabahat da yer almlardr. 1514'ten cunda birok Alevi te Sabahat basks en z sonucu

Trk boylarndan birinin ocuudur. Balaban Balaban Aireti1 nden.

Bedili'nin

Tuncel'in ailesi,

311

ahlar- Sufiler- Trkmenler

'Men sufiler yoldayam, gaziler" di (y) en ah menem ah ismail Seluklu ailesinin meru lideri Artan Yabgu'ya bal Ouz-Trkmenler, Arslan Bey'in Gazneliler yeni Seluklu liderlerine tarafndan hapsedilmesi zerine, ardndan Anadolu'ya gemilerdi. boyun emeyi kabul etmemiler. Bir ok olaydan

sonra 1036 ylnda Azerbaycan'a ve

Gerek bir iktidar odaydlar. Malazgirt Sava'nda blgedeydiler. Sava borusu aldnda, saflar da yerlerini almlard. 1074'de meru liderleri Arslan Yabgu'nun torunu Kutalm olu Sleyman'a kavutuklarnda, Anadolu Seluklu Devleti kurulacakt.

ah smail'le bulutuklarnda (1500 yl), yzyllarn tecrbesiyle yeni bir devlet kurmaya hazrdlar. ok deil yl sonra, Diyar-bekir'den Semerkand'a byk bir imparatorluk, kadar olan onlar olmadan kurulamazd.

Karakoyunlular, Akkoyunlular, Safeviler, Afarlar ve Kaarlar... Kitabn yazar, Sufi Trklere olan ilgisini 30 yldr srdrmektedir. Olaylarn getii corafyalara seyahatlerle zenginleen eser, minyatrler, haritalar ve fotoraflarla desteklenmitir.

AH ve SUF Mavi alnr Kuu ile Ava kan ahin Sufi ile Karlamas

Aka Reza 1620 / Glistan Saray Mzesi/ Tahran