Plastik Para retim Giderlerinin Saysal Metodlar ile Drlmesi

1. Giri
Plastik enjeksiyon ile retilen paralarn maliyetleri gerek para, gerek kalp tasarmnda alnan kararlar ile ekillenmektedir. Yaplan aratrmalar tasarmn ilk evrelerinde verilen mhendislik kararlarnn para maliyetini 70%-80% arasnda etkilediini gstermektedir.

ekil 1 Tasarm ve Simlasyonun Etkileimi Simlasyon, tasarmn ilk evrelerinde, henz ortada bir fiziksel prototip bulunmadan karar vericilere salad bilgiler ile, ileride oluacak maliyetlerin minimum dzeye indirilmesine yardmc bir teknoloji olarak ne kmaktadr. Bu almada, iletmelerin plastik enjeksiyon maliyetlerini azaltmaya ynelik bir alma Design of Experiment (DOE) Analysis metodundan faydalanlarak gerekletirilmitir. rnek bir retim iin 2 farkl proses parametresinin optimum (en iyi) deerleri saysal modelleme kullanlarak tespit edilmitir. Analiz sonular ile, mevcut olan retim artlarnda nemli iyiletirmeler salanabilecei grlmtr.

2. Plastik Enjeksiyon ile retim

Plastik enjeksiyon, basn ve scaklk yardm ile eritilmi plastik malzemenin bir kalp iine enjekte edilerek ekillendirilmesi ve soutularak kalptan karlmasn ieren bir retim yntemidir. Polimer ad verilen oklu molekl yapsna sahip plastik malzemeler Termoplastik ve Termoset olarak iki grupta incelenir.

ekil 2 (a) Termoplastik malzemeyle retilen rnler (b) Termoset malzemeyle retilen rnler Kullanm alanlarna gre seilen bu plastik trlerinin zelliklerinden bahsetmek gerekirse, Termoplastik malzemeler; Yksek scaklklara dayanm gsteremezler, sertlik, mukavemet gibi zelliklerini kaybederler, Istldnda yumuar, soutulduunda sertleirler, Yaklalk %70 orannda geri dnm zelliine sahiplerdir.

Termoset malzemeler; Yksek scaklklara dayanm gsterirler, sertlik, mukavemet gibi zelliklerini korurlar, Istldnda yumuama olmaz, ancak yksek scaklklara ulaldnda yanmaya balarlar, Geri dnm zelliine sahip deillerdir.

Gnmzde hemen hemen her alanda plastik malzeme kullandmz gibi, plastik rnlerin birou da enjeksiyon yntemi kullanlarak retilmektedir. Otomotiv, denizcilik, savunma sanayi, elektronik eya gibi birok sektrde ok eitli ebat ve kategorilerde plastik paralar bu yntemle retilmektedir. retimin gerekletirildii makineye Plastik Enjeksiyon Makinesi ismi verilir ve ilk plastik enjeksiyon makinesi 1930'lu yllarda yaplmtr.

ekil 3 Plastik Enjeksiyon Makinesi

Bir enjeksiyon makinesi temel olarak ana blmden oluur, bunlar: Kapama nitesi (mengene), Enjeksiyon nitesi ve Kalp nitesi'dir. Basit olarak incelendiinde bir plastik enjeksiyon parasnn imalat sreci u aamalardan oluur:

2.1. Malzemenin makineye koyulmas

Granl halindeki malzeme, makineye enjeksiyon nitesi zerindeki hazneden eklenir.

2.2. Enjeksiyon
Malzeme rezistansl stclar ile stlan silindir iine, elektrik motoru ile kumanda edilen bir vida vastas ile alnr. Vida dnerken sktrma ilemi yaparak scaklk ve basn altnda eriyik hale gelen malzemeyi silindirin sonuna kadar ilerletir. Vidann nne kalb doldurmak iin yeterince malzeme alndnda enjeksiyon ilemi balar. Erimi plastik, makinenin ucundaki bir meme vastas ile kalbn iine gnderilir. Bu ilem esnasndaki basn ve hz hidrolik vida ile kontrol edilir.

2.3.tleme
Parann istenen llerde olmas ve grnmnde eitli hatalar (knt, yamulma, eilme, vs.) olmamas iin tleme ilemi uygulanr. Bu aamada kalp iine enjekte edilmi olan plastik eriyii n, basn uygulanarak kalp boluunu iyice doldurmas salanr. Plastik malzeme, kalptaki soutucular yardmyla kat hale gelinceye kadar ilem devam eder. Kullanlan hammaddenin zelliine, para ebatlarna ve malzeme miktarna bal olarak ilemin sresi deikenlik gsterir.

2.4.Soutma
Enjekte edilen eriyik hammaddenin souyarak kalbn iinde sertlemesi sreci soutma admn oluturur. Kalbn soutulmas, kalp iindeki soutma kanallar vastasyla yaplr. Soutma iin su veya ya kullanlmaktadr.

2.5.Kalp ama
Kapama nitesi kalbn iki taraf ayrlacak ekilde alr.

2.6.karma
Kalp tipine gre maalar veya iticiler vastas ile bitmi para kalptan karlr.

3. retim artlarnn belirlenmesi

almamzda, mevcut olan retim artlarndaki deerlerin retimi nasl etkiledii ve optimum deerlerin retime salayaca katklar hakknda ncelikle bilgi edineceiz. Bu alma iin rnek paramz bir otomobil kap kulpu yuvas olup, ekil 4'te gsterilmitir.

ekil 4 retimi yaplacak olan kap kulpu yuvas (Autodesk Showcase Kullanlarak) lk admda tasarm CAD modeli olarak elde edilen para, belirli n ilemler (preprocessing) ile analize hazrlanmaldr. Bu n ilemler, geometrinin rlmesi (mesh atlmas), malzeme deerlerinin girilmesi ve proses koullarnn tanmlanmasn iermektedir. Uygun retim artlarn belirlemek iin ilk adm enjeksiyon giri(ler)inin belirlenmesidir. Bilindii zere kaliteli bir retim iin enjeksiyon girilerinin en iyi ekilde konumlandrlmas ve boyutlandrlmas gerekmektedir. Autodesk Simulation Moldflow Insight yazlm ile en iyi enjeksiyon giri blgeleri otomatik olarak belirlenebilmektedir. rnek para iin yaplan Enjeksiyon Giri Konumu Uygunluu (Gating Suitability) sonucu ekil 5te gsterilmitir.

ekil 5 Gating Suitability sonucu

ekil 6 Enjeksiyon Girii Konumu Analiz sonucu elde edilen en iyi giri noktas mavi renk ve civar olarak grlmtr. Yine rnek para zerinde, kulp yuvasnn orta blgesi giri iin en uygun konumdur. Bu ilk analiz sonrasnda enjeksiyon girii ekil 6da iaretlendii gibi parann arka taraf/orta ksmna yerletirilmitir. Parann baslmasnda kullanlacak malzemesinin cinsine gre kalp scakl, eriyik scakl ve enjeksiyon sresi gibi proses deerleri Molding Window analizi ile tanmlanabilir. Parann retimi iin optimum deerler bu analiz tipi ile hesaplanabilir. Sz konusu rnek alma iin e lde edilen deerler Tablo 1de belirtilmitir. Tablo 1 Molding Window analizi sonular Kalp yzeyi scakl (oC) Eriyik scakl (oC) Enjeksiyon sresi (s) 62.22 255.79 0.56

Kalite kriterleri dahilinde, uygun proses deerleri elde edildikten sonra Optimizasyon Analizi kurulabilir. Proses ayarlar iin: kalp yzeyi scakl 62oC, eriyik scakl 255 oC ve enjeksiyon sresini 0.55s olarak belirlenmitir. Optimizasyon almasndan kullanlacak DOE tablosu Variable Responses (Face Centered Cubic) yntemi seilerek oluturulmutur. Belirlenen deiken girdi deerlerinin sonulara olan etkisinin tanmlanmas iin deerler birbirinden bamsz kalacak ekilde datlmtr.

ekil 7 Soutma Kanallar ile Birlikte Modellenmi Kalp Boluu ve Soutma Svs Scaklk Dalm

Input ve Output parametreleri, belirlenen optimizasyon almasnn tanmn oluturmaktadr. Hangi girdi deerlerinin, hangi sonular etkiliyecei bu admda belirlenerek optimizasyon problemi tanmlanr. Enjeksiyon ile retimde minimize edilmek istenen retim maliyeti, evrim sresi(cycle time) ve mengene kuvveti(clamp force) etkileri ile tanmlanmtr. Belirli srede daha fazla paray dk tonajl bir makine ile basmak, gerek ilk yatrmn, gerekse srekli yatrmlarn en aza indirilmesi olarak tanmlanabilir.

Tablo 2 Optimizasyon ayarlarndan Input ve Output deerleri Input (Girdi Deerleri) Eriyik Scakl evrim Sresi (Cycle Time) Enjeksiyon Sresi Soutucu Kanal 1 - Soutucu Akkan Scakl Mengene Kapama Kuvveti (Clamp Force) Soutucu Kanal 2 Soutucu Akkan Scakl Optimizasyon algoritmalar tekil ama(single objective) ve oklu ama(multi objective) olarak ayrlmaktadr. Analizi gerekletirdikten sonra elde ettiimiz sonularda Mengene Kuvveti ile evrim Sresi deerlerinin minimize edilmesi iki ayr kriter olarak belirlenmitir. Bu ekli ile yaplan alma oklu ama (multi objective) optimizasyona bir rnektir. Output (kt Deerleri)

ekil 8 Enjeksiyon Sresi ve Eriyik Scaklnn Mengene Kuvvetine olan etkisi

ekil 9 Enjeksiyon Sresi ve Eriyik Scaklnn evrim Sresine olan etkisi ekil 8 ve 9de grld zere, minimize edilmek istenen iki kt deeri birbiri ile elien ekilde deimektedir. Bu gibi durumlarda tek bir optimum noktadan ziyade, optimum yzeylerden bahsedilebilir. Literatrde Pareto Frontier olarak adlandrlan bu yzey tm optimum noktalarn toplamndan olumaktadr. Tablo 3 Proses Parametrelerinin Mengene Kuvveti ve evrim Sresine olan etkisi Deiken Enjeksiyon sresi (s) Eriyik scakl (oC) Soutucu Kanal 1 Soutucu Akkan Scakl Soutucu Kanal 2 Soutucu Akkan Scakl * Enjeksiyon Sresinin evrim Sresine olan etkisi ihmal edilecek lde olduu iin, evrim Sresinin deimeyecei kabul edilmitir. Tablo 3de grld gibi, enjeksiyon sresi ile eriyik scakl, mengene kuvveti ile evrim sresini farkl ekillerde etkilemektedir. Enjeksiyon sresi 0.25-0.5 s aralndayken, mengene kuvveti azalmakta, 0.50.85 s aralndayken ise mengene kuvveti artmaktadr. Ayn zamanda, eriyik scakl artarken mengene Deer 0.250.5 / 0.50.85 Mengene Kuvveti / evrim Sresi*

kuvveti azalmakta, bu sefer de evrim sresi artmaktadr. retimin en verimli ekilde gereklemesi iin, bu deerlerin ortak noktalarnn bulunup optimum artlarn salanmas gerekir.

ekil 10 Soutma Svs Giri Scaklklarnn Mengene Kuvvetine olan etkisi

ekil 11 Soutma Svs Giri Scaklklarnn evrim Sresine olan etkisi ekil 10da verilen soutma svlarnn scaklna bal mengene kuvveti grafii, mengene kapama kuvvetinin soutmadan etkilenmediini gstermektedir. ekil 11 ise soutma svlar giri scaklklar ve evrim sresi arasndaki doru oranty belirtmektedir.

kt deerlerinin ayn grafikte gsterilmesi ile en optimum noktann bulunmas salanabilir. eki l 12 ve 13te DOE analizi ile hesaplanm tasarm noktalarnn kt deerleri grlmektedir. Bu grafiklerde en dk evrim sresi ve en dk mengene kuvvetini veren nokta, en iyiletirilmi nokta olarak ne kmaktadr.

ekil 12 Mengene Kuvveti ve evrim Sresi - DOE Analiz Sonular

ekil 13 Mengene Kuvveti ve evrim Sresi - DOE Analiz Sonular (Noktalar kmesine odaklanlm grnt)

4. Sonu
ekil 14te verilen krmz noktalar mengene kuvveti ile evrim sresi deerlerinin birbirini nasl etkilediini gstermektedir. Verilen baz noktalar dk mengene kuvvetleri ile alldnda evrim sresinin uzadn gstermektedir. Birbiri ile elien amalarn olduu bu durumda optimum seim dier kriterler gz nnde bulundurularak, pareto frontier zerinde yaplmaldr.

C D A B

ekil 14 Mengene Kuvveti ve evrim Sresi lk ve Optimum Noktalar

Grafik bilgileri dorultusunda A, B, C, D noktalar incelenecek olursa, B noktas mengene kuvvetinin en dk, ancak evrim sresinin en uzun olduu noktadr. C noktas evrim sresinin en dk, ancak mengene kuvvetinin en yksek olduu noktadr. D noktas mengene kuvvetinin de evrim sresinin de fazla olduu, verimsiz noktalardan biridir. Ayn zamanda bu nokta optimizasyon yaplmadan belirlenen durumu gstermektedir. A noktas ise hem en dk mengene kuvvetini hem de en ksa evrim sresini belirten optimum noktadr.

10

Tablo 4 A, B, C, ve D Noktalarnn Karlk Geldii Deerler Nokta A (4) B (7) C (0) D (16) Eriyik Scakl Enjeksiyon Soutucu Sv Mengene Kuvveti (N) Sresi (s) Scaklklar (C) 275 275 235 255 0.25 0.25 0.25 0.25 15/15 35/35 15/15 25/25 1.24E+005 1.20E+005 1.96E+005 1.92E+005 evrim Sresi (s) 16.6 21.4 14.4 18.6

Saysal modelleme ile elde edilen bilgi, doru karar verebilmede byk yarar salamaktadr. letmelerin retim kapasitesine gre, retim makinelerinin mengene kuvvetinin mi yoksa evrim zamannn m daha nemli olduu da ayrca gz nnde bulundurulabilir ve farkl iletmeler iin grafikte farkl noktalar optimum nokta olarak seilebilir. Hazrlayan: Akro Mhendislik Ltd. ti.

Akro Mhendislik Hakknda: Akro Mhendislik Ltd. ti. 2010 senesinde Yk. Mak. Mh. Can zcan ve Dr. Mak. Mh. Metin zen tarafndan CAE alannda sat, eitim ve danmanlk hizmetleri vermek amac ile kurulmutur. Simulation rn ailesi zerine odaklanm Autodesk yetkili satcs olarak, faaliyetlerini GOSB Teknopark Gebzede srdrmekte olan Akro Mhendislik; ayrca Ozen Engineering (Kaliforniya) ile ibirlii ierisinde yurtii ve yurtd mterilerine CAE konusunda hizmet sunmaktadr.

11