GELECEN FZ Bilim 2100 ylna kadar insanln kaderini ve gnlk yaammz nasl ekillendirecek?

Brakn gelecek yzyl nmzdeki birka yl tahmin etmek bile rktc, yine de gnn birinde insanlk medeniyetini deitirecek teknolojilerin hayalini kurmadan edemiyoruz. Fakat bu kitapta anlatlanlar, hayal rn deil; kurduklar hayalleri hakikate dntren baarl bilim insanlarnn aratrma ve bulularna dayal somut gerekler ve bunlarn dnyann geleceine dair iaret ettii bilimsel ngrler. Her gn evreni oluturan atom-alt paracklarla, bunlara bal denklemlerle uraan bir kuantum fizikisi olarak, patlayan yldzlar, Byk Patlamay tanmlayan denklemlerin geleceimizin ana hatlarn deifre etmek iin de kullanlabileceinin bilincindeyim. Hayatm boyunca, evrenin tm fizik kurallarn tek bir tutarl kuram erevesinde anlamay ve gelecei grmeyi arzuladm. Sonunda bu iki tutkunun aslnda birbirini tamamladn fark ettim nk gelecei anlamann yolu, nce temel doa kanunlarn kavramak ve ardndan bunlar uygarlmz yeniden tanmlayp ileriye tayacak icatlara, makinelere ve tedavilere uygulamaktan geer. Gelecek tahminlerine dayanan ok sayda faydal ve ileri grl kitap olmasna karn, bunlar genelde tarihiler, sosyologlar, bilim-kurgu yazarlar ve ftristler gibi bilime dardan bakan ve ilk elden bu konuda bilgi sahibi olmayanlar tarafndan yazlmtr. te bu kitabn fark tam da bu: iin i yzn bilenlerin ngrlerini ve gelecee ekil verecek almalar ieriyor oluu. Bir yandan fizik kuramcs olarak sicim teorisi alanndaki almalarma devam ederken, bir yandan da radyo ve televizyon iin eitli programlar hazrladm srada devrim niteliinde etkileri olacak en ileri aratrmalar hakknda detayl bilgi edinme frsat buldum. Gelecei kurmakla megul 300n zerinde bilim insan ve dnrle yaptm grmelerden ve bu yzyla damgasn vuracak aratrmalardan yola karak iinde bulunduumuz yzyln bilim ve teknoloji sayesinde nasl ekilleneceini gzler nne sermek istedim. Bazsnn olgunlua erimesi bir asr bulabilecek ancak sonunda insanln kaderini belirleyecek teknolojileri ele alarak, bizleri bekleyen mucizevi bululara ve 2100 dnyasna geerli bir perspektif sunmay amaladm. Peki, gelecei tahmin etmek mmkn m? Daha nce bunu deneyip becermi olanlara bakalm. Gelmi gemi en iyi bilim kurgu yazarlarndan biri olan Jules Verne, kendisi bilim adam olmamasna ramen, zamannn bilim dnyasyla fazlasyla har neirdi. sabetli tahminlerini ve vizyonunu bilimin toplumu kkten deitirme gcn kavram olmasna borluydu. Leonardo da Vinci ise hem kendisi bir mucitti hem de zamannn nde gelen yeniliki ve ileri grl kiileriyle yakn temastayd. Bu nedenle her ikisinin de gelecee ynelik ngrleri fazlasyla tuttu. Bu gelenee uygun biimde, gnmzn nde gelen bilim insanlarnn almalarn yakndan inceleyerek dnyann eitli yerlerindeki laboratuvarlarda geleceimizi deitirecek teknolojilerin prototiplerinin oluturulduunu grmek mmkn.

1 www.ozetkitap.com

Yani gelecek geldi bile ancak henz ufak apta. Tpk siberuzay szcn treten yazar William Gibsonn dedii gibi gelecek zaten burada yalnzca eit olmayan biimde yaylm durumda. Dolaysyla, burada yer verilen ngrler speklasyon deil, bugnn teknolojilerinin olgunlua eritii dneme ynelik mantkl tahmin yrtmelerdir. Bilimin, durmakszn hz kazanan bulularla youn ve alkantl bir sreten getii u dnemde, 2100 ngrmek elbette zor. Son birka on ylda biriken bilimsel bilgi, tm insanlk tarihi boyunca elde edilenden fazla. stelik 2100e kadar kat be kat artm olacak. 1900lerde yaayanlarn 2000li yllar tasavvur etmesinin ne denli g olduunu takdir edersek, nmzdeki asr tahmin etmenin zorluunu kavrayabiliriz. O zamanlar yaamn ne kadar farkl olduunu bir dnn! 20. asrn en banda ne radyo vard ne de sinema. Otomobil henz ortaya ktndan atsz araba olarak anlyordu. Benzinli motorlar da yoktu. Genellikle insanlar bilimin gelime hzn yabana attndan yzyl iinde bu kadar ilerleme kaydedilecei ok az kiinin aklna gelirdi. Hatta bazen kendi altklar alanlarda meydana gelecek deiimi hi mi hi tahmin etmeyenler kabilir. te bir ka rnek: cat edilebilecek her ey icat edilmitir. 1899 - C.H. Duell - Amerikan Patent Brosu efi Aktrlerin konumasn kim duymak istesin ki? 1927 (sessiz film dnemi) - Harry M. WarnerWarner Brothers kurucu orta Dnya bilgisayar pazar belki be adet olabilir. 1943- Thomas Watson - IBM ynetim kurulu bakan Mesela New York Times 1903te uan makinelere kafa yormann zaman kayb olduunu yazdktan bir hafta sonra Wright Kardeler tayyarelerini uurmay baard; 1920de ise roket bilimci R. Goddard eletiren Times, 49 yl sonra Apollo 11 aya indiinde roketlerin vakum iinde ileyebildiinin ispatlandn yazarak hatasn kabul etti. Buradan karlacak ders, gelecek aleyhine iddialamann tehlikeli olabileceidir. Gelecek tahmininde bulunanlar ounlukla teknolojinin hzn olduundan kat be kat dk hesapladklarndan yanlmtr. Unutmayalm, tarih yazan iyimserlerdir, ktmserler deil. Bunu ve gelecei kmseyenlerin yapt arpc hatalar gz nnde tutarak ngrlerimizi salam bir bilimsel temele oturtalm. DOA KANUNLARINI KAVRAMAK imeklerin, vebann tanrlarn ii olduuna inanlan karanlk alarda yaamyoruz artk. Bilim, doann kanunlarn somut biimde aklad iin bunlara dayanarak gelecei tahmin etmek bir nebze daha kolaylat. Kusursuz olmalar imkansz ancak tahminleri olabildiince gvenilir klmann bir yolu, tm evreni ynlendiren drt temel kuvvetin kavranmasdr. Ne zaman biri anlalsa insanlk tarihi deimitir. En nemlisi de Bat medeniyetinin bugnk hale gelmesinin altnda, Avrupann doa kanunlar hakkndaki bilgiyi ok iyi kullanmay becermi olmas yatar. Bunlardan birincisi, Isaac Newtonn nesnelerin hareketinin mekanik kuvvetlere bal olduunu aklad Yerekimi kuvveti; ikincisi Thomas Edison, Faraday, Maxwell ve dierlerinin aklanmasna katkda bulunduu Elektromanyetizm. Aydnlatma salayan, cihazlarmz altran elektromanyetizmin kefedilmesiyle pe pee bilim harikalar yaratan elektronik
2 www.ozetkitap.com

devrimi balad. nc ve drdncyse; atom ekirdeine ait iki kuvvet yani zayf ve gl nkleer kuvvetler oldu. Einstein, E=mc2 formln bulduunda ve 1930larda atom paralandnda, bilim insanlar ilk kez yldzlar aydnlatan kuvvetleri, evrenin srlarn anlamaya balad. Bu sadece atom silahlarnn dehet gcn serbest brakmakla kalmad, gnn birinde bu gc kontrol altna alabilecek hale geleceimizin de szn vermi oldu. Gnmzde bu drt kuvveti gayet iyi anlam durumdayz. Birinci kuvvet artk Einsteinn genel izafiyet teorisiyle; dier de atom paracklarnn srlarn deifre etmemizi salayan kuantum teorisiyle aklanmakta. Kuantum teorinin bize kazandrdklar arasnda transistr ve lazer de var. Ama en can alc olan, modern toplumun itici gcne dnen dijital devrim. Onu biyoteknolojik devrim izlemekte. Bilim adamlar DNA moleklnn srrn zmek iin de kuantum teorisinden yararland. DNA diziliminin tam olarak yaplabilmesini mmkn klan bilgisayar teknolojisi sayesinde biyoteknoloji ba dndrc bir hz kazanarak insanln geleceini ekillendirmeye balad. Sonu olarak, gelecekte bilim ve teknolojinin takip edecei yn daha iyi grebilecek durumdayz. Beklenmedik srprizler olabilir elbet ancak modern fizik, kimya ve biyolojinin temelleri byk lde atlm olduundan ve en azndan yakn gelecekte bu temel bilgilerde nemli bir deiiklik beklemediimizden, bilimsel ve teknolojik gelimelerin katlanarak artmasndan yola karak tutarl tahminler yapmak ve dnyamzn nmzdeki yzylda neye benzeyeceini, insanlarn ne gibi zellikler edinebileceini ngrmek mmkn. 2100: MTOLOJK TANRILARA DNMEK ok uzun zaman boyunca, doann pasif seyircileriydik ve doa olaylarn aklmzn almayaca gizemler olduuna inandk. Eski insanlar doann glerinden korkup onlara tapnarak mitolojik tanrlar yaratt. Dua ederlerse tanrlarn merhamet gsterip dileklerini yerine getireceini umdu. Atalarmz imdi sahip olduumuz bilim ve teknolojiyi grseler bizi sihirbaz zannederdi. Onlara uaklar, roketleri, insan vcudunun iini grebilen MR cihazlarn, cep telefonlarn gsterebilsek by olmadna inanmalar adeta imkansz olurdu. stelik iin henz bandayz. Bilim statik deildir, durmadan ilerler. Yaynlanan bilimsel makalelerin her on ylda katland gerei, bu geliimin llebilir gstergelerinden biri sadece. 2100n nasl olacan tasavvur etmeye kalktmzda, bir zamanlar eski uygarlklarn tapnd ve korktuu tanrlardan farkmz kalmayacan grmek iten deil. Fakat kullanacamz aletler sihirli deneklerle iksirler olmayacak elbette. Bilgisayar ilmi, nanoteknoloji, yapay zeka, biyoteknoloji ve hepsinin temelini oluturan kuantum teorisinden yararlanyor olacaz. novasyon ve bulular ekonomik, politik ve sosyal tabloyu deitirmekte ve eskiden sk skya bal olunan inanlar, nyarglar ve uygulamalar alt st etmekte. 2100e gelindiindeyse, tanrlara zg telekinetik gce sahip olup sadece dnce gcyle nesneleri hareket ettirebiliyor olacaz. Bilgisayarlar zihnimizi okuyarak isteklerimizi yerine getirebilecek hale gelecek. Biyoteknoloji sayesinde mkemmel bedenler yaratp insan mrn uzatacaz. Nanoteknoloji vastasyla bir nesneyi alp bambaka bir eye dntrebilecek; grnte yoktan var edebiliyor olacaz. Neredeyse hi yakt kullanmadan havada szlerek kendi kendine giden tatlar kullanyor olacaz. Makinelerimizle yldzlarn snrsz enerjisinden
3 www.ozetkitap.com

yararlanr hale geleceiz. Ayn zamanda yakn yldzlar kefetmeye uzay gemileri gndermenin eiinde olacaz. Tm bunlar hayal dahi edilemeyecek kadar uuk gelse de bu gelimelerin tohumlar imdiden atlm halde. Peki bilim ve teknolojik deiim insanl nereye gtryor? Bu uzun yolculuun varaca son durak neresi? Bu kargaann sonunda, kanlmaz olarak gezegen uygarlnn kurulaca ilk doruk noktasna ulaacaz. Gezegen uygarlnn douunun sinyalleri imdiden fark edilmekte. Ticaret, kltr, dil, elence hatta sava gezegen uygarlnn oluumuyla kkl deiimlere uramakta. nsanln, tarih ve teknolojinin muazzam glerinin nihai rn olan gezegen uygarlna geii herhangi bir kontroln tesinde bir sre. Muhtemelen de tarihin en byk dnm olacak ve gemiteki tm uygarlklardan keskin biimde ayrlacak. Ancak bu dnm, elbette kaosa ve ahmaklmza yenik dmezsek mmkn olabilir. MAARA NSANI KURALI Biliim ayla ilgili olarak yaplan pek ok tahmin bo kt. Szde ofislerde kat ortadan kalkacakt; insanlarn ou evden alaca iin ehirler boalacakt; internet tiyatro, sinema, TV ve radyoyu ezip geecek, dolaysyla geleneksel medya ve elence mzelik olacak ve ou kii gezip grmekten bile vazgeecekti. Fakat tam tersi oldu: ehir hayat kalabalklat; ofislerde kullanlan kat says her zamankinden fazla; alveri ve turizm inanlmayacak derecede artt. Sanal eitim yol kat etti etmesine ama hala renciler niversitelere girmek iin yaryor ve i bulurken online diploma yerine gerek diploma geerliliini korumakta. nternet tm medyay deitirdi ancak gsteri dnyas ldamay srdrmekte, hem de tm ihtiamyla. Yaplan tahminlerin tutmamasnn nedeni, insanlarn bu gelimeleri byk lde reddetmesi. Bunu maara insan kural dediim kurala balyorum. nk, 100 bin yl akn bir sre nce Afrikada ortaya kan ilkel insanlarn da tpk bizim gibi grndn genetik ve fosiller kantlamakta. Beynimizin ve kiiliimizin o zamandan bu yana pek deitii sylenemez. Yani byk olaslkla insan olarak isteklerimiz, hayallerimiz, karakterimiz 100 bin yldr ok fazla deimedi. Dolaysyla hala maara insanlar gibi dnyoruz ve ne zaman modern teknolojiyle arzularmz atsa kazanan daima arzularmz oluyor. gdsel olarak bilgisayar ekrannda kayan elektronlara gvenemediimizden, lzumsuz da olsa raporlarn veya yazmalarn ktsn alyoruz. Atalarmz gibi biz de yz yze grmelerden holanyoruz. Bu dier insanlarla yaknlk kurmamz salyor. Ayrca vcut dillerini okuyabilme avantaj salyor. nsanlar yakndan izlediimizde ortak bir ba kurduumuzu hissediyoruz. Ayn zamanda gizli duygularn, akllarndan geenleri anlama imkanmz oluyor. nk maymunsu atalarmz da konumay gelitirmeden binlerce yl nce duygularn ve dncelerini iletmek iin vcut dilini kullanyordu. Vahi doada yaarken insanolunun hayatta kalabilmesi rivayetten ok somut kantlara bal olduundan hala duyularmzla alglayp olan bitenden emin olmak istiyoruz. Ne olursa olsun, insann kendi gzyle grmesi, dokunmas ok daha tatmin edici bir his. Benzer ekilde sanal turizmin geliememesinin de nedeni bu. Mesela Taj Mahalin veya Msr piramitlerinin sadece resmini grmektense, bire bir kendisini grp bununla vnmek bambaka bir tatmin. Ya da ok sevdiiniz bir mzisyeni CDden dinlemenin verdii keyif,
4 www.ozetkitap.com

konserde canl dinlemenin yaratt cokulu hazzn yannda yavan kalr, yle deil mi? nternetten ynla fotoraf ve film indirebiliyorken insanlarn yine de nlleri grmek iin sraya girmeleri veya sinemalarda kuyruklarn olumas da bununla aklanabilir. stelik avc bir soydan geldiimiz iin uzun sre bakalarn seyredebiliyor ya da saatlerce televizyonun karsnda oturabiliyoruz. Ancak birinin bizi izlediinin farkna vardmz an hemen tedirgin oluyoruz. zlemekten ok holanmamza ramen izlenmek rahatsz edici geliyor. Yabanc gzlerin uzun sre zerinde olmas insan huzursuz ediyor, bazen saldrganlaanlar bile oluyor. Bunun altnda yatansa, av olma korkusu ve hayatta kalmak iin savunmaya geme drts. Gelin, illa be duyumuzla alglamak istememize Yksek Dokunu (High-Touch) diyelim. Aslnda Yksek Teknolojiyle (High-Tech) Yksek Dokunu arasnda bitmek bilmeyen bir rekabet var. Uzanp elimizle dokunmakla, ekrandan seyretmek arasnda olduu gibi. Tabii ki, tercihimiz ikisinin birden olmas ve gelecekte de byle olmasn istemeye devam edeceiz. Fakat seim ans verilse, maara insan gibi Yksek Dokunuu seeriz. O yzden siber uzay ve sanal gereklik anda hala canl konserlerin, gsterilerin biletleri kap kap. Maara insan kural internetin dier medyay silip geecei tahmininin boa kmasn da aklyor. Radyo ve sinema ilk ktnda insanlar tiyatro yok olacak diye hayflanmt; TV ktndaysa radyo ve sinemann yerini alaca dnlmt. Fakat u anda tm bu medyalarn bir karmas iinde yayoruz. Bundan alnacak ders, bir aracn bir ncekini tamamen ortadan kaldrmaktan ziyade, yan yana var olabilecei veya i ie geebileceidir. Bu medya aralarnn arasndaki iliki srekli deiim geiriyor. Bu karmn gelecekte tam olarak nasl ekilleneceini ngrebilenlerin servet sahibi olmas kanlmaz. 1960larda internet ilk kurulduunda eitim, bilim ve ilerlemeye ynelik bir platforma dneceine inanlyordu. Bunun yerine, ok gemeden kural tanmayan vahi batya dnp bugnk halini almas pek ok kiiyi korkuttu. Ancak maara insan kuraln dikkate alrsak, bu beklenmedik deil, kuraln gerektirdii doal bir sonu. nsanlarn sosyal ilikilerinin gelecekte nasl olacan kestirmek istiyorsanz, basite 100 bin yl nceki sosyal ilikileri dnn ve milyarla arpn. Demek ki; dedikodu, sosyal a kurma ve elenceye verilen prim/deer daha da artacak. Kabile kltrnde dedikodu ve sylenti, bilginin hzl aktarm asndan nemliydi. zellikle liderler ve rol modeller hakknda kulaktan kulaa yaylverirdi. Bunun modern hayattaki yansmasn da magazin basnnda ve gzn hret hrs brm kltrn ykseliinde bulabiliriz. Tek fark, dedikoduculuun kitlesel medya tarafndan ar derecede katmerlenmi oluu ve sylentilerin saniyesinde tm dnyaya yaylabilmesi. Sosyal a websitelerinin aniden yaygnlaarak gen giriimcileri bir gecede milyarderlere evirmesi analiz uzmanlarn epeyce artt. Halbuki bu da ayn kurala baka bir rnek. Evrimsel olarak insanlk tarihinde geni sosyal evreye sahip olanlar yaam iin elzem olan kaynak, tavsiye ve destek almak iin onlara yaslanabildiler. Ayrca iletiim, tehlikeden korunmak iin de vazgeilmez bir unsurdu. Bu evrimin dnda kalanlarsa, genelde genlerini bir sonraki nesle aktarabilecek kadar yaamazd. Bunlarn zerine gelecekte elencenin patlama yapacan da ekleyelim. Her ne kadar bunu kabul etmek oumuzun pek houna gitmese de insan toplumu, baskn biimde elenceye
5 www.ozetkitap.com

dayal bir kltre sahip. Bunun da kkeni binlerce yl nce avdan sonra ate bana toplanp ziyafet ekerek elenen atalarmza uzanmakta. Bu yalnzca kabile yeleriyle ba kurmak iin deil, ayn zamanda kiinin topluluk iindeki konumunu belirlemesi iin de gerekliydi. Elencenin vazgeilmezi olan dans edip ark sylemenin hayvanlar aleminde de hayati nem tamas tesadf deil elbet. Kar cinse kendini beendirmek, shhatinin yerinde olduunu ve genlerinin aktarlmaya deeceini gstermek iin gerekli. te yandan sanat da sadece beeniye ynelik olumad. Sanat, bilginin ounu simgesel dzeyde kaydeden beynimizin evriminde nemli bir rol oynad. Dolaysyla, temel insan karakterimizi genetik olarak deitirmedike, gelecekten beklememiz gereken, elencenin, magazin dedikoduculuunun ve sosyal alarn byk lde artmasdr. KESKN KILI BLM Bilim iyiye de ktye de kullanlabilen keskin bir klca benzetilebilir. zm yaratt kadar problem de yaratabilir. Dnyada u anda birbiriyle yaran iki akm var. Biri toleransl, bilimsel ve gnenli bir gezegen uygarl kurma peinde; dieriyse toplumu bozma tehlikesi saan anari ve cehaleti gklere karmakta. Hala atalarmzla ayn banaz, kktenci, mantksz tutkulara sahibiz. Fakat imdi durum ok daha farkl; artk nkleer, kimyasal ve biyolojik silahlarmz var. lkel hrslarmz uruna insanln ortak geleceini feda edemeyeceimizi anlamamz art. Hzla gelimekte olan bilgisayar, telekomnikasyon, biyoteknoloji, yapay zeka ve nanoteknoloji gibi alanlarda meydana gelmesi muhtemel bilimsel yenilik ve bulularn insanlk medeniyetinin geleceini deitireceine kuku yok. Gelecekte doaya seyirci kalmaktan kp doa olaylarn ynlendirebilecek gce sahip olacaz; ardndan doann efendisi olmaya gei yapacak, ve nihayetinde doann koruyucusu olacaz. Umut edelim de gemiimizdeki barbarl uslandrp bilimi ll ve temkinli bir ekilde ustalkla ve bilgelikle, kullanalm. I. Blm BLGSAYARIN GELECE Bundan yaklak 20 yl nce, kiisel bilgisayarlar hayatmza yeni girmeye baladnda ve henz internet byk oranda benim gibi bilim insanlarnn tekelinde olduu srada, bilgisayarn insanl insanlktan karp karmayacana dair ateli tartmalar yaplyordu. O dnemde Silikon Vadisinde Mark Weiser ile grtmde bana her yerde ayn anda var olan anlamna gelen ubikuitz programlamadan bahsetmiti. Kendisi Xerox PARC aratrma merkezinin yneticilerindendi ve ileri grl biriydi. Gn gelecek ipler ylesine ucuzlayp bollaacakt ki etrafmzdaki her eye takl olacaklard. nternete bal olduklarndan bilgi paylaarak isteklerimizi takip edip, yaantmz daha keyifli bir hale getireceklerdi. O zamanlar kiisel bilgisayarlar ok pahal olduundan ve henz internete bal olmadklarndan ouna gre Weisern ryas abes saylrd. Milyarlarca ipin sudan ucuz olacan kimsenin akl almyordu. Ancak bu ngr, elli yl akn sredir bilgisayar endstrisini ynlendiren ve modern uygarln hzn belirleyen Moore yasasna dayanyordu. 1965te Intelin kurucularndan Gordon Moore tarafndan ortaya konan bu basit kural, bilgisayar gcnn 18 ayda bir, iki katna ktn ne srmtr. Dnya ekonomisinin kkten deiimini salayarak yeni bir refah oluturan bu hzl gelime, yaam tarzmz geri dnlmez
6 www.ozetkitap.com

ekilde deitirmitir. Geri dnp mekanik hesap makinelerinden bu yana baktmzda, ayn eilimin az ok sregelmi olduunu grebiliriz. Gemiteki hantal bilgisayarlarn klp, avcumuza sacak hale gelmesi bu katlanarak artn en arpc fiziksel gstergesi aslnda. Zihnimiz lineer yani dorusal olarak altndan, ssel yani katlanarak artmay kavramakta ou kez zorlanrz. ylesine kademeli bir arttr ki bu, bazen deiimi deneyimleme frsatmz bile olamayabilir. Ancak birka on yl iinde etrafmzdaki her eyi deitirecek hale gelebilir. yle aklayalm: bugn kullandnz cep telefonunun bilgisayar gc 1969da NASAnn aya insan gnderirken sahip olduundan daha fazla; 3 boyutlu oyunlar 10 yl nceki ana bilgisayarlardan daha ok g kullanmakta; u anda 300 $a satlan Sony PlayStation, 1997nin milyonlarca dolarlk askeri sperbilgisayarnn gcne sahip. Oysaki Tabiat Ana, ssel artn gcnn deerini ezelden beri bilir. Mesela tek bir virsn trilyonlarca salkl hcreye sahip insan vcuduna girip bir hafta iinde insan hasta etmesi artc deildir. Bilgisayarn geleceini ele alrken gemiten bugne kat ettii yola ksaca bir gz atmakta fayda var: 1950ler: Bilgisayar o dnemde sadece askeriyenin finanse edebildii odalar dolusu kablo ve elik ynndan oluan vakum tpl devasa bir makineydi. 1960lar: Vakum tplerin yerini transistrler alnca ana sistem bilgisayarlar yava yava ticari piyasaya girmeye balad. 1970ler: Yzlerce transistr bulunan entegre devre kartlar sayesinde geni bir masa boyutundaki mini bilgisayar yaratld. 1980ler: On milyonlarca transistr iinde barndran ipler sayesinde evrak antas boyutundaki kiisel bilgisayarlar mmkn oldu. 1990lar: nternet vastasyla yzmilyonlarca bilgisayar tek bir kresel aa baland. 2000ler: Ubikuitz programlama sayesinde ip, bilgisayardan kurtulup evreye yaylmaya balad. Bu arada yalnzca bilgisayar gc artmakla kalmayp bu gcn datm ekli de tamamen deiince ekonomi zerinde muazzam bir etki yaratt. Bu gidile 2020ye gelindiinde ipin fiyat sudan ucuz olabilir. Bir baka deyile, eski paradigmann yerini yenisi almakta. Weisern belirttii gibi bir masast veya dizst bilgisayarn iinde tek bir ip yerine etrafa datlm, mobilyadan duvar kadna her eyann, cihazn iine yerletirilmi iplerin birbiriyle iletiim halinde ve internete bal olmasndan bahsedebiliyoruz artk. Bu iplerin konduu herhangi bir aygt mucizevi bir dnme urar. Mesela, daktilonun kelime-ilemciye; telefonun cep telefonuna; analog kamerann dijital kameraya; langrt makinesinin video oyunlarna; pikabn iPoda dnmesi gibi. Sonunda ipler plastikten ucuz olacak ve neredeyse etraftaki her ey akll olacak. Akll rnler tasarlamayan firmalar i dnyasna veda etmek zorunda kalabilecek. Bilgisayarlarn kaderi de her kitlesel teknoloji (elektrik, kat, ebeke suyu) gibi grnmez hale gelip hayatmzn iine ilemek olacak. Nasl bugn bir odaya girdiimizde otomatik olarak elektrik dmesini aryorsak, gelecekte ilk yaptmz internete balant fii veya giri ifresini aramak olacak. nmzdeki on ylda ipler ar duyarl sensrlerle birleecek ve bu sayede
7 www.ozetkitap.com

hastalklar, kazalar ve acil durumlar kontrolden kmadan nce bize haber verecek. Bir raddeye kadar insan yzn ve sesini ayrt edip resmi bir dille iletiim kurarak komutlarmz yerine getirecekler. Sonuta her ey ipli olacandan gelecekte bilgisayar szc bile kullanmdan kabilir. Bilim ve teknoloji alannda gelecekte meydana gelecek gelimelere odaklanrken nmzdeki yzyl, 3 blme ayrarak deerlendirmeyi uygun buldum. YAKIN GELECEK (gnmzden 2030a kadar) nternet Gzlkleri ve Kontak Lensler: Bugn internete bilgisayarlar ve cep telefonlar araclyla balanyoruz ancak gelecekte internet, mobilyadan, reklam panolarna kadar her yerde olacak. Hatta gzlklerimiz ve kontak lenslerimiz de ipli olacak ve gz ap kapamakla internete balanabileceiz. Bu, imajlarn mikrolazerle mercee yanstlmasyla da gzlk camna eklenerek de mmkn olabilir. Bu teknoloji, kablosuz bir el aletiyle veya parmaklarmzn hareketine duyarl bir sensrle kontrol edilebilecek. nternet gzlkleri, bir kamera ekiyle her grdnz kaydedebilecek, ekil tanma (pattern-recognition) yazlmyla nesneleri ve hatta yzleri tanyabilecek. Bunu %90 orannda becerebilen yazlmlar imdiden mevcut. leride, Terminatr filminde olduu gibi karnzdaki kiinin yalnzca ismi deil, zgemii de gzlerinizin nne gelebilecek. Bu eitim sistemini kkten deitirebilir nk renciler snavlarda sessizce internette dolap cevaplar bulabilecek. Bu da ezbere dayal retim sisteminden tamamen vazgeilip dnme ve mantk yrtmeye odaklanan bir eitim anlayna ynelmeyi mecbur klacak. Piyasadaki etkisi annda grlecek nk ilk ticari uygulamalar, nesneleri grnmez ya da grnr klan gzlkler gibi aygtlar olacak. Bunlar taknca altyap sisteminde veya duvarlarn ardndaki borular grp arzay abucak tespit etmek mmkn olacak. Mesela trafikte kr nokta diye bir ey kalmayacak nk kameralar 3600 evrenizdekileri kontak lenslere aktarabiliyor olacak. 2010da Science Channela hazrladm program iin Amerikan Ordusunun sava alan internet modeli Arazi Savasn deneme frsat buldum. Yan tarafna minyatr bir ekran bal olan bir kask bu. Ekrandan bakldnda dman ve dost birliklerin konumlar, strateji, taktikler ya da hava durumu gibi bilgiler gznzn nne geliveriyor. Bu lenslerin bir avantaj ok az enerji harcamalar. Dieriyse optik sinirin bir anlamda beynin dorudan uzants olmas nedeniyle, gzn beyne hzl internet balantsndan daha abuk bilgi aktarm yapabilmesi. Bylece elektrot yerletirilmesine gerek kalmadan beyne dorudan ve etkin eriim mmkn. Srcsz araba: znde uzmanlar ve yetkililerin nkleer sava srasnda veya sonrasnda iletiimini salamak iin tasarlanan internet ile ktalartesi balistik fzeleri ynlendirmek iin tasarlanan GPS, Pentagonun Souk Savan sona ermesiyle halkla paylat projeler. Pentagon ileri aratrma ajans DARPA, riskli ama ileriyi gren projeleri finanse etmeye uzun sredir devam ediyor. u anda GPS kullanarak yzlerce kilometre gidebilen srcsz arabalar var. Hem de bu robot arabalar arasnda sadece bo arazide deil ehir koullarnda trafik kurallarna gre hareket etmeyi becerenler de oldu. Radarlarn kullanarak nndeki engelleri nceden belirleyebiliyor. Bu zellik gelecekte ok nemli olacak nk her araba gereklemek zere olan bir kaza saptad an, otomatik olarak gereken acil nlemleri alacak. Bylece can
8 www.ozetkitap.com

kaybna yol aan trafik kazalar tarihe karacak. Trafik skkl da mazide kalabilir nk srcsz arabalarla iletiim halindeki merkezi bir bilgisayar her arabann hareketini izleyerek trafiin akmad noktalar belirleyip gerekli ynlendirmelerle dzgn ak salayacak. Tabii ki, bu akll arabalara gei hemen olmayacak. ncelikle askeriye bu tatlar kullanp, varsa sorunlar giderecek, ardndan da robot arabalar piyasaya girecek. nce ehirleraras yollarda sonra da ehiriinde boy gstermeye balayacaklar. Fakat acil bir durumda srcnn her zaman arabann kontroln eline alma imkan olacak. O kadar yaygnlaacaklar ki sonunda onlar olmadan nasl yaadmz sorgulamaya balayacaz. Duvar ekranlar ve Esnek Elektronik Kat: Gemite bilgisayar devriminin insan yalnzlatrp makineletirdiinden ikayet edenler olmutu. Aksine tandklarmz ve arkada evremizi geniletmemize imkan verdi. u anda yalnz hissettiinizde internette bir arkadanzla sohbet edebilir veya dnyann baka bir ucundan biriyle poker oynayabilirsiniz. Gelecekte bunu dorudan duvarnzdaki ekran zerinden yapabileceksiniz. Ekranda dostane bir surat sizi karlayp tatil ve seyahat planlarnza veya internet zerinden uygun biriyle tanp buluma ayarlamanza yardm edecek. Bilgisayar teknolojisi sayesinde gelecekte uzaktakilerin 3 boyutlu tele- grntlerini karmzda grme imkanmz olacak. Bu sayede fiziksel olarak katlmann mmkn olmad aile ve i toplantlarnda sanal olarak bulunabileceksiniz. Bir zamanlar fiyat 10 bin dolar olan dz ekran TVler, on yl iinde 50 kat ucuzladna gre gelecekte tm duvar kaplayan ekranlar da nemli lde ucuzlayacak. Bu ekranlar esnek ve incecik olacak; OLED yani organik k yayan diyotlardan oluacak. Arizona niversitesi Hewlett-Packard ve Amerikan ordusuyla birlikte bu teknoloji zerine almalarn srdrmekte. zel irketler tarafndan da retilmeye balandnda piyasa gleri fiyat ucuzlatp halka inmesini salayacak. Fiyatlar dtke bu duvar ekranlarn bedeli, sradan bir duvar kadnnkine e deer hale gelebilir. Evin dekorunu yenilemek iin tek bir dmeye basp elektronik duvar kadnn deseni deitirilebilecek. Bu esnek ekran teknolojisi sayesinde dizst bilgisayarnn arln yklenmek zorunda kalmayacaz. Tanabilir bilgisayar, OLEDlerden oluan katlayp cebimize koyabildiimiz bir elektronik kat haline dnebilir. Cep telefonlar iinde istediiniz gibi bytebileceiniz esnek bir ekran barndrabilir. Bu teknoloji ayn zamanda kiisel bilgisayar ekranlarnn tamamen effaf olmasn da salayacak. Gelecekte bir pencere cam elimizi oynatmamzla bilgisayar ekranna dnp internette dolamamza izin verebilecek. u anda bilgileri bir bilgisayardan dierine aktarmak zorunda kalyoruz ancak ileride dosyalarmz her yerde bizimle birlikte olacak. nk istediimiz an internete balanp bilgi ykleyip indirebileceiz. Bu teknolojinin ilk rneklerinden olan Cloud Computingde bilgisayar iin deil bilgisayar kullandnz zaman iin faturalandrlma sz konusu, aynen su veya elektrik sayac gibi. Sanal Dnyalar: 1960larda ordunun pilotlar ve askerleri eitmek iin kullanmaya balad, u andaysa video oyunlar ve sanal dnya internet sitelerinin balca elerinden olan sanal gereklik, gelecekte yerimizden kprdamadan dolamamza hatta gelitirilen aygtlar sayesinde siber-uzayda dokunup hissetmemize olanak verecek. Bylelikle olmayan bir diyarda veya egzotik bir yerde gezintiye kabilecek, dinozorlar grebilecek, ayda ya da Marsta
9 www.ozetkitap.com

yryebilecek, hatta sanal karakterimizle bambaka bir hayat yayor olabileceksiniz. Mesela, 2009 itibariyle 16 milyon hesap sahibiyle en popler sitelerden biri olan Second Life sanal dnyasnda ylda 1 milyon dolardan fazla para kazananlar var. stelik sanal para gerek paraya evrilebildiinden ABD hkmeti elde edilen kar, reel gelir olarak kabul ederek vergilendirmekte. Yakn bir gelecekte, evinizdeki rahatnz hi bozmadan simlasyon teknolojileri araclyla dilediiniz kadar heyecanl maceralar yaayabileceksiniz. Tbbi Bakm: Doktora gitmek yerine doktor ayanza gelecek. Muhtemelen, rutin kontrolleriniz duvar ekrannzda grnen robot yazlm tarafndan yaplacak ve sradan hastalklar %95 orannda tehis edebilecek. Size zel bu robot doktor, sorunu saptamak iin basit bir alglaycy bedeniniz zerinde gezdirmenizi isteyecek. Belleinde gen haritanz kaytl olacak ve risk faktrlerini hesaba katarak size sorduu basit sorulara ald cevaplardan sonra uygun tedaviyi nerecek. Star Trek dizisindeki gibi hastalklar hemen tehis eden aygt iin 23. asra kadar beklememize gerek yok. Daha imdiden, tonlarca arlktaki MRI makineleri 30cm boyutuna indirildi bile. Sonunda cep telefonlarmz kadar klp tanabilir hale gelecekler. Bylece organlarnzn iini grebileceksiniz. Bu sayede, kanser dahil eitli hastalklar tmr oluumundan yllar nce saptanabilecek. Siz farknda dahi olmadan gnde birka kez salk kontrolnden geeceksiniz. Tuvaletiniz, aynanz ve giysilerinizde bulunan DNA ipleri herhangi bir sorunu hemen alglayacak. Giysilerinizde bulunan sensrler nabznz, solunumunuzu ve beyin dalgalarn herhangi bir dzensizlik durumunda mdahale edilebilmesi iin srekli kontrol ediyor olacak. Giysileriniz veya arabanz herhangi bir kaza annda ambulans aracak; baygn olsanz bile tm tbbi yknz grevli salk personeline aktaracak. imdiden aspirin boyutunda bir hap iine kamera ve radyosu olan bir ip yerletirilmesi mmkn. Bu akll hap yutann sindirim sistemine ait grntler, sinyallerle alcya gnderilip incelenebilecek. Kolonoskopiye gerek kalmadan sorun varsa tespit edilebilecek ve mikroskobik aygtlar sayesinde cerrahlar, giderek daha fazla vaka iin kesiye gerek kalmadan ameliyat gerekletirebilecek. Masal gibi bir yaam: Bilgisayar zekas o kadar ucuzlayp yaygnlaacak ki, ftristlere gre gelecek masal gibi olacak. Bilgisayarlar yalanma srecini kontrol eden genlerin ounu tespit edebilecei iin sonsuza dek gen kalma ihtimali doacak. Bunun her eyin bir ruhu olduuna inanlan Ortaa mistikliine yeniden dnlmesine sebep olmasndan korkanlar da var. YZYIL ORTASI (2030-2070) Moore Yasasnn k ve Silikon devrinin sonu Bilgisayar devriminin ne kadar sreceine gelince; Moore yasas bir elli yl daha doru kalrsa, bilgisayarlarn beynin hesaplama gcn hzla geecei dnlebilir. Ancak yzyl ortasnda yeni bir dinamik ortaya kacak. Her eyin bir sonu olduu gibi, Moore yasasyla birlikte yarm asrdr ekonomik gelimeyi besleyen bilgisayar gcnn olaanst ykseliinin de sonu gelecek. Gnmzde kanksadmz bilgisayar rnlerinin gc ve karmakl durmadan artmakta ve bu yzden her sene yeni kan modelleri alyoruz. Fakat Moore yasas kerse ve her yln bilgisayar nesli bir ncekiyle hemen hemen ayn hza ve gce sahip hale gelirse neden yenisini alasnz ki? Her eit rnde ip takl olmas genel olarak ekonomiyi feci biimde
10 www.ozetkitap.com

etkileyebilir. Tm endstriler durma noktasna gelecei iin milyonlarca kii iini kaybedebilir ve ekonomi alkalanabilir. Yllar nce biz fizikiler, Moore yasasnn kanlmaz kn iaret ettiimizde, her zamanki gibi ticari sektr bizi yuhalayp umursamad. Ancak artk durum deiti. Gelecein bilgisayar programclar da bunun farknda. Bu, uluslararas neme sahip bir konu nk trilyonlarca dolar tehlikede. Fakat yasann nasl kecei, yerini neyin alaca fizik kurallarna bal. Bu fizik sorularnn cevab eninde sonunda kapitalizmin ekonomik yapsn sarsacak. Bu durumu anlamak iin bilgisayar devriminin badndrc baarsnn baz fizik kurallarna dayandnn farkna varmak gerek. Bunlar u ekilde zetlenebilir. 1- Bilgisayarlarn ba dndrc hznn nedeni, elektrik sinyallerinin k hzna yakn bir sratte hareket etmesi: Bir n saniyede yedi kez dnyay dolaabilir veya aya ulaabilir. Ayrca atoma geveke bal olduklarndan elektronlar kolayca hareket ettirebilir. Bu yzden samz taradmzda, halda yrdmzde statik yapma meydana gelir. Elektronlarn gevek bal ve mthi sratli olular sinyalleri annda aktarmamza imkan verir ki, geen yzyln elektrik devrimini yaratan da budur. 2- lkine bal olarak bir lazer nna ykleyebileceiniz bilgi miktarnn adeta snrsz oluu: Ik dalgalar ses dalgalarndan daha hzl titretikleri iin ok daha fazla bilgi tayabilir. Fiber optik kablolar sayesinde tek bir frekansta bile 1011 bit bilgi aktarlabilir. Bu demektir ki kablo iin kanal saysn ve kablolarn miktarn arttrdka neredeyse snrsz bilgi yollanabilir. 3- En nemlisi de bilgisayar devrimini transistrlerin minyatrletirilmesinin gtmesi: Transistr elektrik akmn kontrol eden bir dme veya valftir. Aynen su vanasn azck dndrmenin byk miktarda suyu kontrol edebilmesi gibi transistr kk bir elektrik akmnn ok daha byk bir akm kontrol etmesine izin vererek gcn arttrr. ine eklenen transistrler ufaldka ve saylar arttka bilgisayarn gc de artar. Bilgisayar devrimini olas klan bilgisayar ipinde, trnanz kadar bir silikon devre levhasnn stnde yz milyonlarca transistr bulunur. Dizst bilgisayarnzn ipindeki transistrler mikroskobiktir. Bu inanlmaz minik transistrler, baskl tirtlerle benzer ekilde retilir. UV n ablona odaklanr ve eklin izini silikon katmanlar zerine yakarak karr. ekil asitlerle oyularak karlr ve bylece yz milyonlarca transistr yaratlm olur. Ancak bu ilemin sonsuza dek srmesi fiziksel olarak imkansz. Transistr boyutunda atomik lye ulaldnda bu srecin sonu gelmek zorunda. 2020 civarnda veya hemen sonrasnda Moore yasas, gitgide doruluunu yitirecek ve yerini alacak bir teknoloji bulunmazsa Silikon Vadisi pas tutmaya balayacak. Nihayetinde Silikon a kapanacak ve yeni bir dnem balayacak. Transistrler ylesine klecek ki kuantum teori veya atom fizii devreye girecek ve elektronlar kablolardan akmaya balayp ksa devreye neden olacak. Daha sonra deineceimiz nanoteknoloji ite bu noktada ok nemli olacak. Silikon yerine bir ey bulunsa da bilgisayar gc muhtemelen yine katlanarak artacak ancak bu art 18 ayda deil birka ylda katlanacak.

11 www.ozetkitap.com

Karma Gereklik Yzyl ortasna geldiimizde gerek ve sanal dnyann bir karmasnda yayor olacaz. Gerek dnya devaml olarak bilgisayardan takviye edilen sanal grntlere maruz kalacak. Bu siberdnya her eyin tam olarak ilemesini salayacak. Bu durumun iyerleri, ticaret, toplum, turizm, sanat ve elence zerindeki potansiyel etkisini ve nasl yaadmz fazlasyla deitireceini tahmin etmek g deil. Takviyeli gereklikle hemen her meslee deer katlabilecek. Uzmanlk gerektiren bir konu hakknda bilgi edinmek istediinizde takviyeli gr sayesinde annda gerekli bilgiye eriebileceksiniz. Savan da ekli deiecek. nternet gzlkleri veya takviyeli gr salayan kasklar sayesinde haritalar, dmann bulunduu yerler, ate rotas gibi detaylar her an askeri birliklerin gz nnde olacak. Doada bulunduunuz yeri tam olarak bilmenin yannda grdnz her bitkinin, hayvann ismini renebileceksiniz. Ksacas bir eyleri ezberlemeye gerek kalmayacak. Yzyl ortasndan itibaren internet kontak lensleri sayesinde yabanc dilde konuulanlar altyazyla ngilizceye evrilebilecek. Mkemmel bir tercme olmasa bile znde ne demek istendii anlalabilecek. Hatta evrensel evirmen teknolojisi, ince konumann zerine ngilizce dublaj yapacak. Bunu ileriki dnemlerde dier diller takip edecek. Bu ileri teknolojiler sayesinde, kltrlerin birbirini anlamasn zorlatran dil engeli gelecekte tamamen ortadan kalkabilir. Lensleri kullanan turistler, eski uygarlk kalntlarn gezerken gemie nlanm gibi antik ehrin gzlerinin nnde canlanmasna tank olacak. Sanatlar ve mimarlar eserleri zerinde oynamak ve yeniden biimlendirmek iin bu teknolojilerden yararlanacak. Demek ki cep telefonuna, saate veya MP3 alara ihtiya kalmayacak. nceden elinizde tutup baktnz telefon gibi her trl aletin iindekiler, dilediiniz an kontak lenslerinize yanstlyor olacak. Hologram ve 3-D teknolojisiyle filmleri veya futbol malarn gerekten yannzdaymasna seyredebileceksiniz. Evinizdeki cihazlarn da ounun yerini takviyeli gereklik alacak. Boyna taklan bir aygtla bilgisayar ekrann istediimiz her eyin zerine yanstmamz ve X n grne sahip olmamz bile mmkn olabilecek. Bu takviye edilmi dnyada bir sihirbaz gibi elinizi sallamanzla istediiniz nesneyi yaratabilme gcne sahip olacaksnz. Yepyeni bir dnyann kaplarn aacak olan takviyeli gerekliin snrlar da yok deil. Donanm veya aktarlan bilgi miktar problem olmayacak ama yazlm sorunu ortaya kacak. nk bu hayali dnyalarn geree dnmesini salamak iin bir insann bilgisayar bana oturup yazlm kodlarn tek tek girmesi gerek. Seri retimle donanm imal edilebilir ancak beyin retilemez. Bu yzden gerekten takviye edilmi bir dnyaya geiimiz on yllar srecek ve yzyl ortasna denk gelecek. UZAK GELECEK (2070-2100) Zihinsel rade Gc: Yzyl sonunda bilgisayarlar ve dolaysyla nesneleri zihnimizle kontrol edebileceiz. Bu teknolojinin temeli atld ancak mkemmele ulamas on yllar srebilir. Devrim niteliindeki bu deiim, iki blmde meydana gelecek: ilki zihin etrafndaki nesneleri kontrol edebilmeli; ikincisi bilgisayar kiinin dileklerini yerine getirebilmek iin onlar deifre edebilmeli. r aacak bu buluun ilk denemeleri, fel geirmi veya beyin hasar nedeniyle iletiim kuramayan hastalarla yapld. Beyne yerletirilen cam bir elektrot veya ufack bir ip sayesinde insan beyniyle bilgisayar arasnda balant kuruldu ve hastalar sadece zihin gcyle
12 www.ozetkitap.com

bilgisayarla kontrol edilen tm ilevleri yerine getirebilmeyi baard. Beynin hangi ksmnn neyi kontrol ettiini, hangi dncelerle ilikili olduunu, duygularn nerede younlatn belirleyen hassas teknolojiler gelitirilmekte. Beyin dalgalarnn ekosunu manyetik olarak analiz edip beynin boyutlu haritasn karmak, oksijen akn izleyerek dnce akn takip etmek imdiden mmkn. leride EEG ve fMRI gibi aygtlar nron dzeyinde tarama yapabilecek hale getirildiinde belli dncelere karlk gelen sinirsel yaplar ayrt etmek veya yalnzca beyin faaliyetinden kiinin grsel deneyimini yeniden oluturmak, dolaysyla bilin akn zmlemek mmkn olabilecek. Bylece ryalarn, anlarn bile video kayd tutulabilir. Uzmanlar imkansz saylan alanlarda her geen gn biraz daha ilerleme kaydetmekteler. Tabii ki dnce okumak etik olarak tartlr. Ancak genelde zihinsel faaliyet net tanmlanamadndan belki de zel hayat ihlali meselesine dnmeyebilir. Zaten uzaktan zihin okuma iin insanolunun ok uzun yllar daha beklemesi gerek. Bu aygtlar belki de cep telefonu kadar klecek ancak sadece yakn temasta kullanlmalar sz konusu. Fakat hukuk asndan bakldnda, davalarda hakikati ortaya karan nemli bir unsura dnmesi kanlmaz. Tm bu ilerlemenin sonunda nesneleri dnce gcyle hareket ettirme gc telekinetie erieceiz. Zihinsel irademizle bilgisayar, bilgisayar da etrafmzdaki eyleri kontrol edebilecek. Bu pek ok meslek asndan ok faydal olaca gibi dnyayla olan ilikimizi de deitirecek. Tabii ki telekinetik gce sahip olmann riskleri de var. nk sadece bilin dzeyindeki deil bilinalt dnceler de etkili olabilir. Yzyl sonunda fizikiler, ok az enerji harcayarak byk manyetik alanlar oluturan ve bylece telekinetii mmkn klan speriletkenler yaratabilirler ve bu sayede manyetizm ana geebiliriz. Gl manyetik alan yaratmann maliyetinin dmesi, tatlarda srtnmeyi azaltmamz salayacak. Elektrik aktarmndaki kayplardan kurtulacaz, ulam tamamen deiecek. Her nesnenin iine konan ufack spermknatslar sayesinde her eyi istediimiz gibi yerinden oynatabileceiz. Nasl ki yakn gelecekte her eyin iinde ip olacak, uzak gelecekte de ufak speriletkenler olacak. Normalde akm tamayan speriletkeni dnceyle aktive edip kontrolmz dahilindeki manyetik alan iinde hareket ettirebileceiz, buna robotlar da dahil. nk 2100de dnyamz insans zellikleri olan robotlarla dolu olacak. Bizden daha akll olurlarsa ne olur acaba? II. Blm YAPAY ZEKANIN GELECE Laboratuvarlarda, makinelerle elik ve silikona adeta can verilmeye allrken akla u soru geliyor: Bu insan rkn zgrletirecek mi yoksa kleletirecek mi? Gazete manetlerine baklrsa, insanolunun ok yaknda kendi yarattklar tarafndan ele geirilmesi sz konusu: Bilim insanlar makinelerin insandan zeki olmasndan endieli New York Times 2009. Benzer konular, (Terminator Salvation, Surrogates gibi) Hollywood filmlerinde de ilenmekte: gelecekte insanlarla savaan robotlar veya sperinsan olmay seip yalanmaktan kurtulan insanlar, vb. Yapay Zeka uzmanlar, robotlar bizi kafese mi tkacak yoksa evcil hayvan gibi kucaklarnda m tayacak diye tartmakta. Bunlara bakarsanz, insanlk sanki son nefesini vermek zere gibi grnmekte. Fakat yakndan baknca baka eyler de grlyor. Son on
13 www.ozetkitap.com

ylda, yapay zeka alannda byk gelimeler meydana geldi ancak olan biteni doru alglamak lazm. Robot denince kant olarak, Afganistan ve Pakistanda terristleri hedef alan pilotsuz uak Predator, srcsz arabalar ve Hondann mhendislik harikas, dnyann en gelimi robotu ASIMO gsterilebilir. Fakat, esasnda Predator, video oyunlarna merakl bir gen tarafndan bilgisayar bandan kontrol ediliyor. Yani hedeflere karar veren makine deil yine insan. Srcsz arabalar, kendi balarna karar veremiyor, belleklerine kaytl GPS haritasna gre yol alyor. Komutlara tepki veren, konuup yryebilen ASIMO ilk bakta akll zannedilebilir ama esasnda her hareketinde bir insan tarafndan nceden programlanm olan taklit ediyor. Her yl daha ok gelise de bamsz dnme yetisine sahip deil. Yani tamamen zerk, bilinli ve tehlikeli robotlar kabusu halen ok uzakta. Medya ii abartsa da bilim insanlar daha temkinli ve vakur. Yapay zeka alannda dnyann nde gelen aratrmaclarna makinelerin ne zaman bizden daha zeki olacan sorduumuzda verdikleri cevap, 20 ile 1000 yl arasnda deiir. Byle olunca, robotlar iki tre ayrmamz gerek. lki uzaktan kumandal insan kontrolnde veya nceden programlanarak belirli talimatlara uyan robotlar: bu teknoloji hali hazrda mevcut ve gelitirilmekte, dolaysyla gndemdeler. Yava yava evlerimize ve sava alanlarna girmekteler. Ancak kararlar veren bir insan olmadka teneke ynndan farkszlar. kinci tr ise yapay zekaya sahip, tamamen zerk, kendi bana dnebilen ve insanlardan herhangi bir girdiye ihtiyac olmayan robotlar: Robotlarn bir fare, tavan, kpek veya kedi, sonunda maymun kadar zeki olabilmesi iin on yllar srecek almalar gerek. Bunun iin de kapsaml fonlar lazm. 1950lerden beri sregelen Yapay Zeka almalar beklentilere gerektii kadar yant veremeyince salanan fonlar kesintiye urad. Bu nedenle aratrmalar ara ara hz kaybetti ama katlanan bilgisayar gcyle birlikte tarihi bulularn n alm oldu. 1997de dnya satran ampiyonu Kasporovu yenen bilgisayar program, yapay zekann henz emekleme evresinde olduunu gsterdi. nk devasa bilgisayar gc eittir zeka demek deil. Fakat yeni nesil hevesli giriimciler bu defa gelecekten umutlu. Hayallerdeki yapay zekaya sahip robotu yaratmay henz becerememi olmann verdii hsranla bilim insanlar, zt yaklam da denemekte. Yzyl ortasnda bir sonraki dnm noktasna eriip, insan beynini, aynen bir teknisyenin motoru paralara ayrp yeniden birletirmesi gibi, bu defa tersten mhendislikle, tek tek nronlardan balayarak beyni bilgisayarda yeniden btnletirmek mmkn olabilir. Bunun iin beynin temel yapsn kavramak gerekli. Bu yalnzca akll robot retmeye deil, beyin hasarna uram hastalara da yardmc olacak. Beynimiz Dijital bir Bilgisayar m? Asl sorun, 50 yl kadar nce matematikilerin beynin dijital bir bilgisayara benzediini sanmasyd. Fakat imdi kesinlikle yle olmad farkedildi. Bir eit renme mekanizmas olan beynimiz, yaps gerei yeni bir ey rendike kendini srekli olarak yeniden kurar. Bilgisayarnza gelince, yeni bir ey rendii filan yok. Bu nedenle beynin modellenmesine ynelik iki yaklam mevcut. Bunlardan ilki, klasik yukardan aa yaklam; yani robotlar dijital bilgisayar gibi ele alarak zekann tm kurallarn batan programlamay neren yntem. Tm dijital bilgisayarlar basit bir modele dayanr. Bu, dahi ngiliz matematiki Alan Turingin
14 www.ozetkitap.com

ileri srd bir kuramsal aygttr. Girdi, merkezi ilemci ve kt biiminde blmden oluur. Bu yntemin amac, bilgisayara tm zeka kurallarnn kodland, gerekli tm yazlmlara sahip bir CD-ROM taklarak zekiletirilmesidir. Fakat beynimiz ne programlanmtr ne de herhangi bir yazlma sahiptir. Daha ok, devaml birbirine balanp duran ynla nrondan oluan karmak bir sinir a ve aadan yukar yaklama dayal iler. Doru karar verildii her an, nronlar arasndaki elektrik balants glenir. Beynimiz bu mantkta altndan deneyerek reniriz ve herhangi bir eyi tekrarladka daha iyi yapmaya balarz (dezavantaj kt alkanlklardan kurtulmak baya zordur nk ayn balant defalarca kurulmutur). Zeka kurallarnn dardan yklenmesindense sinir alar, aynen bir bebek gibi de kalka ve programlanmak yerine tecrbeyle renir. Dijital bilgisayarn ilemcisinden bir transistr kartrsanz bozulur ama insan beyninin bir ksmn kartsanz da dier ksmlar onun yerine devreye girer ve beyin ilemeye devam eder. Bilgisayarda herhangi bir ilem tek bir blgede gerekleirken insan dnrken beyinde farkl blgeler ayn anda alr. Dijital bilgisayarlar neredeyse k hznda hesaplama yapar. nsan beyni ise yava iler. Sinir sinyalleri saatte 300 km. gibi ar hareket eder ama beyin bir btn olarak paralel iledii iin bunu telafi eder. Bu demektir ki ayn anda 100 milyar nron birden alr, her biri hesaplamann bir ksmn yapmakla grevlidir ve 10 bin baka nrona baldr. O yzden zeka yarnda sper hzl tek bir ilemci speryava paralel bir ilemciye yenilir. nk transistrler 1 ya da 0 ile temsil edilen, alp kapanabilen geitlerdir. Nronlar da dijitaldir, ateler veya atelemezler ancak ayn zamanda analogdur yani hem srekli hem de kesintili sinyalleri iletirler. Sonu olarak insan beyni dijital deildir ve beynin farkl blmleri farkl davranlar ve organlar kontrol eder, dolaysyla ruhla beden ayrlmaz bir btndr. nsana kar Makine nsan beynine kyasla, bilgisayarn snrlar dikkate alndnda insanlarn kolayca becerdiklerini makinelerin neden hala baaramad rahata anlalabilir. Bunlardan en nemli ikisi ekil tanma ve saduyu. Bu zellikler son yarm yzylda zlemediinden, henz robot hizmeti veya sekreterimiz yok. ekil tanma sorununu yle aklamak mmkn: bir robot insandan ok daha iyi grebilir ancak ne grdn anlayamaz. nsan beyni, temelde bir ekil/kalp tanma mekanizmas olduundan ilk defa girdiimiz bir yerde bile zorluk ekmeden yolumuzu bulabiliriz. Oysa bir robot grdklerini nce alglayabilecei geometrik ekillere evirir sonra da bunu hafzasndakilerle eletirmeye alr. Ayrca robotlarn saduyusu yoktur. Mesela insandan ok iyi duyabilir ama nceden programlanmadka duyduklarn anlayamaz. Bizler iin ortak akla uygun olan eyler robotlar iin herhangi bir mantk dizisine veya programlarna uygun deildir. Yukardan aa yaklamn sorunu, insan dncesini taklit etmek iin gerekli olan saduyu kodlarnn ar fazla oluudur. Alt yandaki bir ocuun sahip olduu akl fikrin bir robota aktarlmas iin yz milyonlarca kod dizisi gerekir. Yapay zeka mhendisleri henz zekann zne eriememi ve beyni btnyle taklit eden bir mekanizma gelitirememi olsa da beynimizin sahip olduu belli yeteneklere odaklanp almay srdrmekteler. Bunlardan biri farknda olmadan bile annda tanma becerimiz. Yrtclara yem olmann an meselesi olduu eski alardan beri evrimimiz iin ok nemli olan
15 www.ozetkitap.com

bir kabiliyet. Massachusetts Teknoloji Enstits (MIT) uzmanlarndan Tomaso Poggio, belli grntleri tanmay insandan hzl becerebilen bir robot gelitirmeyi baard. Bu robotun fark, grdn geometrik ekillere blmek yerine bizim yaptmz gibi nce ana hatlar, sonra eitli zellikleri ardndan da aradaki tonlar grerek yani grnty katmanlara ayrarak alglamas. Yani beynimizin bir resmi alglad gibi kademe kademe ileme koyuyor. Elbette farkl alardan herhangi bir objeyi tanma veya 3 boyutlu halde gznde canlandrma gibi zelliklerimizi tamyor ama en azndan ekil tanmada bir dnm noktas tekil ediyor. Aadan yukar yaklam kullanan bir baka alma, New York niversitesindeki renme uygulamal robotlar. nsan tarafndan kumanda edilmeden odada hareket edebiliyor ve etraftaki eyalara arptka bir daha arpmamay reniyor. Bunlar gnn birinde toplumu deitirecek takdir edilesi almalar. Ancak hamambceklerinin bile hibir yere arpmadan yollarnda gidebildii dnldnde, henz en akll robotlarmzn, Tabiat Anann en aalk yaratklarnn zekasna yetiemedii bir evrede olduumuz ortada. YAKIN GELECEK (Gnmzden 2030a kadar) nmzdeki on yllarda robot teknolojisi birok ynden geliecek ama bunlar bilimkurgu filmlerindeki robotlara pek benzemeyecek. Gnmzn arama motorlar da bu alann ilklerinden saylabilir. nsanlarn bilgi ve deneyimlerinin kodland yazlmlara sahip kiiye zel doktor veya avukat gibi uzman sistemler, biimsel ve kurall bir yapy takip edecekler. DNA ipleri sayesinde salk durumunuzu srekli kontrol eden bu robot doktorlar sayesinde hastalklar erkenden tehis edilebileceinden ve hastanelere ylma azalacandan salk sistemi zerinden byk yk kalkacak. Hastaneye gidip gerek doktorlara muayene olmak, robot doktorun sevkiyle sadece gerektii zaman bavurulacak nadir bir uygulamaya dnecek. Teknolojide dnya lideri Japonlarn tm ticari robotlarn %30una sahip oluunun nedeni, ounun bal olduu into dinine gre canl cansz tm varlklarn ruhu olduuna duyulan inan. Ortada ne geleneklerine ne de dinlerine ters den bir durum olmad iin Japonlar, robotlara kar Batllarn duyduu korku yerine sempati besler. lgili almalara bunca para yatrmalarnn amacysa, salk alannda ileride meydana gelecek krizle baa kmak. Nfusu hzla yalanan, doum orannn dt ve darya gn artt lkede buna bal sorunlarn youn olarak hissedilecei salk alannda, ASIMO gibi robotlarn, hasta bakmnda ne kadar faydal olacana phe yok. Japonlar insanlara yemek yapan a robotlar da yapmay baard. Mevcut olanlar deil ama planlanan yeni modeller insana benzetilecek. YZYIL ORTASINDA ROBOTLAR (2030-2070) Yzyl ortasna gelindiinde, etrafmzn robotlarla dolmas byk ihtimal ancak insan grnmnde olmadklar iin bunun farknda bile olmayabiliriz. Bunlar yaplmas gereken eye gre ekil deitirebilen modler robotlar olacak. Lego gibi paralarn ayrlp birleerek duruma uygun ekil alabilecei teknolojiler, laboratuvarlarda zaten gelitirilmi durumda. Bunlar rmekte olan altyap sistemimizi tamir etmekte nemli rol oynayacak. Cerrahi ameliyat yapabilen robotlar yaygnlaacak. rnein, yalnzca 2006da 48 bin adet bypass ilemi, gs kafesinin kesilmesine gerek brakmayan da Vinci robotu yardmyla yapld. Cerrahlar el hareketlerini tekrarlayan medikal robotlar araclyla nternet zerinden uzaktan bile ameliyat
16 www.ozetkitap.com

yapabilecek. leride kapal ameliyat standartlaacak ve bugn imkan olmayan mikro dzeydeki ameliyatlar da makinelerce yaplabilecek. Bilim-kurgunun tekrar eden konularndan biri, robotlar bizim zekamza erise hatta gese de duygulanmaktan yoksun olacaklardr. Ancak bu da yzyl ortasnda deiebilir. Bilim insanlar, artk duygularn mahiyetini anlamakta. Duygular ncelikle bize neyin iyi neyin kt olduunu syler. Holanma hissini deneyimledike evremizde bize faydal olan eyleri saptamay reniriz. Aslnda nefret, korku, fke, sevgi vb. duygular milyonlarca yl akn sredir tehlikelerden korunmamz ve reyebilmemiz iin evrimlemilerdir. Beynin dnen ksm n taraftayken duygularn bulunduu ksm merkezde, derindedir. Hastalk veya yaralanma nedeniyle aralarndaki balantnn kopmas durumunda hislerin ifade edilmesi zorlar. Bu insanlar bilir ama hissedemezler; en nemlisi de karar veremezler. nk duygularn asl amalarndan biri deer bimemizi salamaktr. Bylece neyin nemli, neyin gzel ve deerli olduuna karar verebiliriz. Duygular olmadan her ey ayn deerdedir ve iyiyi kty tartmak mmkn deildir. Bilim insanlar nihayet duygularn fazladan bir lks deil zeka iin zorunlu olduunu kavramaya balamtr. Dolaysyla hissedebilen robotlar yaratmak lm kalm meselesi olabilir. nk gelecekte arama kurtarma gibi hayati grevler stelenecek robotlar yaplabilir. Acil durumlarda ncelik srasna karar vermeleri iin belli deer yarglarna sahip olmalar gerekecektir. imdiye kadar retilen robotlar yalnzca srngen beynimizi yani en ilkel ksm taklit edebildi. Aratrmaclarn, sosyalleebilmek iin gerekli olan duygular ve beynin bununla ilgili ksmlarn robotlara uygulamalar iin daha ok yol kat etmeleri gerekecek. Buna karn, MITde yaratlan robot KISMET imdiden canl gibi grnyor ve yz ifadelerini taklit edebiliyor. Kendi kendine karar veremese de insanlarn tepki verebilecei insans duygular taklit edebilmesi iin programlanabiliyor. Bu demek oluyor ki, yzyl ortasnda kural temelli prosedrleri izleyebilen robotlar, gerekten duygular olmasa bile sahiplerine balanmaya programlanabilecek. Dahas evcil bir hayvan kadar akll olabilmeleri mmkn. Esas kilit nokta Tabiat Anay kopyalamak ve doadan ders karmak. Pek ok bilim adam tekerlei yeniden kefetmeye gerek olmadn yeni yeni farketmekte. Ancak insan beynini modellemeye kalktnzda teorik olarak enerji ve s sorunu ortaya kar. rnein, Dawn adl sperbilgisayarn, insan beyninde mantk yrtmeden sorumlu serebral korteksin sadece %1ini simule edebilmesi iin gereken enerji 1 milyon vattr ve srekli soutulmas gerekir. Oysaki insan beyninin tm yalnzca 2 vat enerji kullanr ve oluturduu s zar zor farkedilir. imdiye kadar gelitirilmi en sper bilgisayardan ok daha stndr ve evrenin bu ksmnda yaratlm en karmak doal eydir (Gne sisteminde bizden baka zeki bir yaam formu olduuna dair bir kant olmadna gre bu kadar karman bulmak iin yaklak 40 trilyon km. mesafedeki en yakn yldz sistemine kadar gitmek lazm). Bir benzerini modelleyebilmek iin milyarlarca dolar denek ayrlmas gerekir ki mevcut ekonomik koullarda bu pek de olanakl deil. rnein insan sal ve bilimsel adan ok daha byk yarar salayacak Genom projesine ABD hkmeti yaklak 3 milyar dolar ayrmakta. Ancak beynin modellenmesi ar maliyetli ve uzun bir sre, stelik toplumun ncelikli istei de deil. Bu yzden geliimi iin yzyl sonuna dek beklemek gerekebilir.
17 www.ozetkitap.com

UZAK GELECEK (2070-2100) Yzyl sonunda beyni tersine mhendislikle yeniden modelleyebildiimiz ve ileyiini tmyle zebildiimiz zaman, insan benzeri robotlar yaratma ynnde nemli bir adm atm olacaz. Peki makineler bilinlendiinde eninde sonunda bizden zeki olduklarnda ne olacak? Evrensel olarak bilincin anlamna dair ortak bir kan bulunmadndan bunu cevaplamak zor. Bence asl sorun, bilinci tanmlamay ve de lmeyi beceremememizde. ahsen, bilincin temel eden olutuunu varsayyorum: 1) evreyi alglayp tanmak 2) z-farkndalk 3) hedefler koyup gelecee ynelik plan yapmak yani gelecei ngrerek strateji hazrlamak. Bu yaklamla, varlklar bilin asndan 1 ile 10 arasnda derecelendirebiliriz. Buna gre mevcut robotlarn bilin dzeylerini imdilik bceklerinkine denktir. Hayvanlar aleminde her ne kadar avclar, planlama asndan avlarndan daha bilinliyse de gelecek farkndalklar yoktur. Bu sralamann tepesindeki insanolu gelecei kestirme, eitli olaslklara ynelik kurgu yaratma bilincine sahiptir ki doada baka hibir zanl bu konuda ustalamamtr. Davranlarmzn gelecekteki sonularn grebilmek ise daha stn bir bilin ve farkndalk gerektirir. Ne yazk ki insanlarn hepsinin buna sahip olduunu sylemek g! Fakat bunu becerebilenler hayatta, akta, ite ok daha mutlu ve baarl olurlar. Demek ki, yapay zeka aratrmalarnn bu zellii tayan robotlar yaratmay hedeflemesi lazm. lkini baarmak zor nk robotlar evrelerini alglayabilir ancak anlamlandramaz. z-farkndalk yaratmak daha kolay. Gelecee ynelik plan yapmak, olabilecekleri sezip belli hedeflere ynelik somut taktikler kurabilmeyi yani saduyu gerektirdiinden ncsn baarmak ok daha zor. stelik st dzey bir bilince ulamak iin saduyu sadece bir n koul. Bunu nasl salayp bilinli bir robot yaratabileceimizi henz bilmesek de bu gerekletiinde nc zellikte bizi geecekleri kesin. Gelecee dair daha ok sayda simlasyon yaratp olas sorunlar bizden ok daha iyi ngrebilecekler. Gzden kardklarmz veya farkna varamadmz eyleri hesaba katabilecekler. Dahas kendilerine hedef koyabilecekler. Bu hedefler insana yardm etmek olduu srece ne ala ama hedeflerine giden yolda insanlar engel olarak grrlerse sonu fena olabilir. Uzmanlara gre robotlar gelitike evrim basamaklarn da trmanmaya balayacak. Evrimin kuralysa uyum salayanlarn hayatta kalp salayamayanlar yerinden edeceidir. Bu mcadelede kaybeden insan rk olabilir. Bir senaryoda, tarihsel rolmz evrimsel srete haleflerimizi yaratmak ve kenara ekilmek olabilir. Fakat bu durumda matematiki, yazar ve fizik profesr Douglas Hofstadterin syledii gibi; olaylarn doal ak byle olsa bile kendi yarattmz sper zeki robotlarla ocuklarmzm gibi neden ilgilenmeyelim ki? Baka bir senaryoya gre yeryznn en zeki yarat olmay sperrobotlara kaptrdktan sonra onlar da kendilerini kopyalayarak her seferinde daha da zekileen nesiller yaratabilir. Srekli artan zeka peindeki bu aray, sperrobotlarn gezegenin tm kaynaklarn mahvetmesi sonucunda yeryznn bir bilgisayara dnmesine neden olabilir. Hatta bazlarna gre bununla da yetinmeyip, bu bilgisayarla fizik kurallarn evirerek baka gezegenlere ve galaksilere ulap onlar da kapsayarak tm evreni zekiletirebilirler. Greli fizikte buna tekillik denmektedir. Bu kavram sonsuz bir ktleekim kuvvetini temsil eder, tpk bir kara delik gibi hibir eyin ka mmkn deildir. Teknolojinin katlanarak artna dayal tahminlerinde hayli baarl olan ve en nihayetinde tekillie ulaacamza gnlden inanan yazar ve mucit Ray Kurzweila
18 www.ozetkitap.com

gre 2019da 1000$lk bir kiisel bilgisayar, insan beyninin ham gcne sahip olacak ve ksa bir sre sonra bilgisayarlar bizi sollayacak. 2029da 1000$lk bir kiisel bilgisayar insan beyninin 1000 kat gcnde; 2045te tm insanlarn birleiminden milyar kat daha zeki olacak. Kurzweil zeki makinelerin bize saldraca kansnda deil, bu teknolojiyle birleeceimize, bu zeki aygtlar vcudumuza ve beynimize yerletirip daha uzun ve salkl yaayacamza inanyor. Tekillik gibi tartmal ve anlalmas g bir konunun geri tepebilecei bir gerek. Bu konudaki grlerin bir ksm sama olduu gibi birou da ok iyi fikirler ancak ayrt etmesi zor. Halis zeka bellek ve hzn ok tesinde bir ey olduuna gre, gelecein sperhzl bilgisayarlar akl almaz miktarda bilgi ezberleyip hesap yapabilecek ancak daha fazla pek de bir ey yapamyor olacak. Kendilerinden daha akll makineler yaratacaklar da pheli. Bu zincirin en zayf halkas da yazlm ve programlamann insan tarafndan hazrlanmasnn gerekmesi. Bilgisayar mhendislii hzla gelimekte ama ans, beceri ve deha gerektiren temel aratrmaya gelince, uzun sre ok bir ey olmayan bir srete bir anda her eyi toptan deitirecek bir atlm lazm. O yzden makinelerin evriminin yzyl sonunda denk gelecei kansndaym. Bana kalrsa en olas senaryo, dostane yapay zeka. Bu bilim insanlarnn ncelikle robotlarn tehlike yaratmayacana dair nlemler almalarn gerektirir. Bu, en basitinden tehlike sinyalini alglayp otomatik olarak robotu devre d brakacak bir ip yerletirmek olabilir. Bu yaklamda tm zeki robotlar emniyet kilitli olarak bozulduklarnda insan tarafndan annda kapatlabilecek ekilde tasarlanabilir. Ya da anormal davranan robotlar etkisiz klacak avc robotlar yaplabilir veya Bak Srt roman ve filminde olduu gibi zel eitimli ajanlar grevlendirilebilir. Robotlarn geliip bilince ulamas uzun ve zorlu bir sre olacandan insanln savunmasz yakalanp aniden tutsak edilmesi filan mmkn deildir. Sonuta insan bilincinin olumas milyonlarca yl srmtr dolaysyla makinelerde insan bilincine benzer bir eyin oluabilmesi iin de uzun bir zaman gerekir. Yani bir sabah uyanp internetin canlandn veya robotlarn kendileri iin plan yapmaya baladklarn grp hazrlksz yakalanacak deiliz. Bilim-kurgu stad Isaac Asimovun ortaya koyduu seenekte robotlarn kontrolden kmasn engellemek iin retim aamasnda daha 3 kural koymak art. nsanlara zarar veremezler, insanlara itaat etmek ve korumak zorundalar. Fakat bu kurallarn birbiriyle elitii durumlar da olas. Bu durumda bazlar drdnc bir kural eklemeyi neriyor: Robotlar insanlara zarar veremez ve onlar tutsak edemez. Fakat bilim dnyas bandan itibaren robotlar her daim insanlara kar iyi huylu olacak ekilde tasarlamaktan yana. Bu dostane robotlarn en bandan, insanlar yok etmektense yardm etmeyi seecek ekilde yaratlmasn ne sren alana sosyal robotbilim denmekte. Fakat buradaki sorunsal, ordunun yapay zeka sistemlerinin en byk finansr oluu ve askeri robotlarn bilhassa insan avlamak iin tasarlanmas. Gelecekte tek grevi dman ldrmek olan robotlarn bunu baaracan tasavvur etmek ok kolay. Ancak o zaman bu robotlarn efendilerine kar gelmelerini garantileyecek ayrca tedbirler alnmas gerekir. Burada yaplacak herhangi bir hata felaket dourabilir. Fakat gelecekte zellikle Japonya gibi iyi huylu robotlar retilen yerlerde sivil ticaret sektrnden giderek daha fazla denek kmaya balayacak. te o zaman, dostane yapay zeka gerek olacak ve robotbilim
19 www.ozetkitap.com

teknolojisine tketiciyle piyasa gleri hkmedecek. Ticari karlar robotlarn, yok etmek deil yardm etmek zere tasarlanmasndan yana olacak. Gelecekte kendi yaratlarmzla birlemek gibi bir seeneimiz daha var. Robotlarn zekada bizi gemesini beklemek yerine kendimizi gelitirip bu srete sperinsanlara dnebiliriz. Doa ve biyolojiden reneceklerimiz var. Bcekler ya da farelerin beyinlerine programlanm mantk kurallar yoktur, deneme yanlma yoluyla hayatta kalmada ustalarlar. MIT yneticilerinden Rodney Brooks, orduya ve sanayiye silikon bileenler tasarlayan laboratuvarlarnn artk yeni nesil robotlara yneldiini, bunlarn da silikon ve eliin canl dokuyla birlemesinden oluacan belirtmekte. Biyolojik ve elektronik sistemlerin birlemesiyle yeni bir robot yaps oluacan ve yzyl sonunda insanlarn da yar robotlaarak onlarla balantda olacana deinen Brooks, yapabileceklerimizi ve dnyay kavraymz gelitirecek teknolojilerin benimsenecei kltrel bir deiim ngrmekte, hem de bunun iin yzyl sonunu deil gelecek 10-20 yl gstermekte. imdiden gerekmi gibi hissedebilen yapay uzuvlar gelitirildi. Bir sonraki admda, bu teknolojileri sadece hastalklar iyiletirmek iin deil yava yava yapabildiklerimizi oaltmak iin kullanabiliriz. Yani bugnn protezleri yarn bize sper gler kazandrabilir. Gnn birinde mekanik uzuvlar etten kemiktenmilercesine kontrol edebiliriz. Beynimizin sabit deil esnek olmas ve renme yoluyla yeni durumlara alp kendini uydurma kabiliyeti farkl aygtlar, sensrleri kendimize takp doal bir uzantmzm gibi kullanabilmemizi mmkn klabilir. Gelecekte zekamz arttrmamz da olas. Nronlarna takviye yaplan farelerin bilisel becerilerinin gelitii ispatlanm durumda. Gelecekte benzer uygulamalar insan beynine de yaplabilir. Elbette hibir ey fazla ileri gtrlmemeli. Bazlarnn bundan tiksinip isyan etmesi ihtimaline kar, insanolu yaratt robotlarla nereye kadar birlemeli acaba? Senaryolar fazla abartmadan maara insan kuralnn bu noktadaki etkisine bakalm. Beynin yaps, 100 bin yl akn bir sre nce insanolu Afrika krlarnda ortaya ktndan beri deimediine gre, balca gdmzn zellikle kar cinse ve akranlarmza iyi grnmek olduu gereini de deitiremeyiz. Elenceden sonra harcamalarmzn ou bu amaca ayrlr. Plastik cerrahi, Botox, kiisel bakm/kozmetik, son moda kyafetlerin patlama yapmas da bundandr. Ayn ekilde fitness ve kas gelitirmeye, dans kurslarna, en yeni mzikleri edinmeye harcanan meblalar ve aba da bu yzdendir. Hepsini toplarsanz tketimin youn bir blmn, Amerikan ekonomisinin de byk ksmn oluturur. Bu demektir ki; gelecekte neredeyse lmszlemi kusursuz bedenler yaratma kabiliyetine sahip olsak bile, bamzdan sarkan implantlarla bilim-kurgu filminden frlam gibi grneceksek, muhtemelen robotumsu bir beden istememekte direneceiz. Eer gelitirilmi bedenlere sahip olabileceksek bunlarn bizi daha ekici klmas, dier insanlarn houna gidecek biimde olmas lazm. Bazlar bedenlerimizden ayrlp srf zihnimizle lmszleeceimiz fikrinden ok holanyor ama bir bilgisayarn iinde derin dncelere dalarak yaamay kim ister ki? Belki de bizden sonrakiler kara delii tanmlayan denklemleri zmek istemeyecek; atom alt paracklarla uramak yerine rock dinleyip dans etmeye daha ok zaman ayrmak isteyecekler.

20 www.ozetkitap.com

ahsen en ok, dostane robotlar yapp, bedenlerimizi bir raddeye kadar gelitireceimize ama maara adam kuralndan amayacamza ihtimal veriyorum. Bir sreliine sperrobot gibi yaama veya kendimizi yedekleme fikri cazip gelebilir ancak tannmayacak hale gelinceye kadar bedenimizi deitirme veya bir bilgisayarn iinde yaama fikrine kar koyacamz kesin. Ancak mekanik yollar dnda bedenlerimizi biyolojik yollarla da gelitirmemiz mmkn elbette. Esasna baklrsa evrimin kendisi daha iyi olan genlerin seilmesinden ibaret. yleyse neden milyonlarca yl beklemektense kestirmeden gidip genetik kaderimizin kontroln elimize almayalm? III. Blm TIBBIN GELECE - Kusursuzluk ve tesi Yzyl sonunda, biyoteknoloji mucizesi sayesinde yaam ve lm zerinde ksmen g sahibi olma, hastalklar iyiletirme ve insan mrn uzatma kabiliyetlerine erimi olacaz. Bununla snrl kalmayp insan bedenini gelitirebileceiz hatta yeni yaam trleri yaratabileceiz. DNAmzda gizli bilginin aa karlmasnn pe pee bululara yol amasyla tp, esiz bir dneme girmi oldu. Tp tarihini 3 ana dneme ayrabiliriz. Onbinlerce yl sren ilk dnemde batl inanlar, byclk ve kulaktan dolma bilgiler hakimdi. Ortalama insan mr 18-20 yl civarndayd. Baz ifal bitkiler ve aspirin gibi kimyasallar bu ilk dnemde kefedilmi olsa da tedaviye ynelik sistematik yntemler yoktu. e yarayan tedavilerle iksirler de zenginleri memnun etmeye alan eski zaman doktorlar tarafndan maalesef sr gibi saklanyordu. 19. asrda balayan ikinci dnemdeyse mikrop teorisiyle hijyen ortaya kt ve bununla beraber, asrn sonuna gelindiinde ABDde ortalama mr 1900de 49 yla ykseldi. On binlerce askerin ld, yz binlerin yaraland I.Dnya Savanda, sonu veren ve tekrar edilebilir somut tedaviler uygulanmas art oldu. Artk doktorlarn zenginleri memnun etmeye uramaktansa, almalaryla meruluk ve n kazanp tp mecmualarna girme mcadelesi vermesi gerekiyordu. Bylece alarla antibiyotiklerde ilerleme kaydedildi ve dolaysyla ortalama insan mr 70 ve tesine ykseldi. nc dnemi balatan fizikle tbbn birlemesinden ortaya kan molekler tptr. Tp bilimini atomlara, molekllere ve genlere indirgeyen bu tarihsel dnm, 1940larda ayn zamanda kuantum teorisinin de kurucularndan olan Avusturyal fiziki Erwin Schrdingerin yazd Yaam Nedir? kitabyla balad. Canllar hareket ettiren gizemli bir ruh veya bir yaam gc olduu inann reddederek, yaamn btnyle molekl zerine kodlanm bir eit ifreye dayal olduunu ve bu molekl bulunduunda yaamn srrnn zleceini ne srd. Bundan ilham alan fiziki Francis Crick ve genetiki James Watson 1953te DNAnn ift sarmal yapsn zerek efsanevi molekln DNA olduunu ispatlad. Gelmi gemi en byk bululardan biri olan bu keif hem tp tarihini hem de insanlk tarihini sonsuza dek deitirecek etkiye sahipti. Bunu takiben molekler genetik alanndaki hzl gelimeler, insan bedenindeki tm genlerin dizilimini ortaya karmak iin yzlerce bilim insannn ibirlii yapt 3 milyar dolara mal olan, tp tarihinde benzersiz bir dnm noktas saylan uluslararas nsan Genom Projesinin oluturulmasna yol at ve 2003te aklanan sonularyla bilimde yeni bir r balatm oldu.
21 www.ozetkitap.com

YAKIN GELECEK (gnmzden 2030a kadar) Tptaki bu olaanst sramann itici gc, ksmen kuantum teorisi ksmen de bilgisayar devrimidir. Kuantum sayesinde yaam oluturan molekllerin en bandan atom dzeyinde nasl yaplandn biliyoruz artk. Bilgisayarlar sayesinde uzun, zahmetli ve masrafl bir sre olan gen dizilimi de otomatikleti. Bu bilim asndan yeni bir brann almas demek. Biyoenformatik, binlerce organizmann bilgisayarlarla genomunun taranp genetik analizinin hzla yaplabilmesi anlamna gelmekte. Bata tek bir insan vcudunda bulunan yaklak 25 bin genin dizilimini karmak birka milyon dolar tutarken, birka yl iinde bu teknoloji isteyen herkesin ulaabilecei bir hizmete dnebilir. u anda maliyeti 50 bin dolara den bu uygulamann nmzdeki yllarda 1000$a inecei ngrlmekte. Bylece daha ok insan bundan yararlanm olacak. Birka on yl getikten sonraysa 100$n altna dmesi olas. Bu da herhangi bir kan testinden pahal olamayacak demek. ngrlen bu hzl dn nedeni de insanlarn DNAsnn ortalama 0.1den az bir oran dnda neredeyse tpatp ayn olmas ve ne kadar ok insann gen dizilimi yaplrsa bu ilemin o kadar kolaylamas. Bilgisayarda eletirme yoluyla bu teknolojiyi son haline getiren genetik mhendisi Stephan R. Quake, nsan Genom Projesi kapsamnda dnyada gen dizilimi yaplan 8.kii. Kendisinin kalp hastalyla ilgili geni tad belirlenmi. Genetik analizinize bakmay iinizin kaldrabilmesi iin midenizin salam olmas lazm diyor. BBCye hazrladm bir program iin benim de genomum ksmen tarand ve bu bilgileri ieren CD-ROMu elime aldmda ok tuhaf hissettim ama neyse ki annemin lmne neden olan Alzheimers hastalna yakalanma riskini arttran gene sahip olmadm ortaya kt. Baz genlerimin, daha nce genom analizi yaptrm kiilerden tam olarak eletii insanlarn bulunduu yerlere baknca soyumun izini Japonyadan ine oradan da Tibete kadar srebildim. Aslnda genom analizi bir nevi kullanm klavuzuna benzetilebilir. Tehlikeli hastalklara yatknlktan tutun, atalarnzn glerine kadar her ey DNAmzda kaytl ve yakn gelecekte pek ok insan kendisiyle ilgili bu bilgilere sahip olma imkan bulabilecek. (Bu sadece tedavi amal uygulamalarda deil, adli tp asndan da devrim niteliinde. nk kepekteki DNA kalntsndan bile insan yzn bilgisayar ortamnda oluturmak mmkn.) Biyoenformatik kapsamnda alan dnyann en gl bilgisayarlar, baz kilit genleri bulmak iin bitkilerle hayvanlarn milyonlarca genini analiz etmekle megul. Bu sayede ayn hastalktan muzdarip yzlerce insann genlerinin sisteme girilmesiyle hasarl DNAnn konumu kesin olarak tespit edilmesi mmkn olacak. Tbbi gelimelerden bahsederken banyonuzdaki sensrlerin, srekli hcrelerinizi tarayp kt bir hastalk gelimeden nce haber vereceine; DNA ipleri ve tanabilir MR cihazlarnca neredeyse her hastaln tehis edilebileceine deinmitik. Diyelim ki, bunlarla yaplan rutin muayenede kanser izine rastland. Vcudunuza salnacak nanopartikller dorudan kanserli hcrelere hcum edecek ve salkl hcrelere dokunmayacak. Yaknda, bugnlerde uygulanan kemoterapiye gemiin slk tedavisine baktmz gibi bakacaz. Gen terapisinin en nemli hedeflerinden biri de kanseri yenmek. imdiden baz kanser trlerine kar ilerleme kaydedilmi durumda. rnein, cilt kanserinde baarl olduu kesin olarak kantland. Kanserin birok trne are gelitirilecek ancak kanserin kendisi ok sayda hastaln toplam gibi bir ey olduundan hepsine birden yarayan tek bir tedavi olas deil. Kanseri, molekler ve
22 www.ozetkitap.com

genetik kkeninde zmek zere trlerine gre gen terapisi, nanopartikller, alar, sadece kanserli hcreye odakl ilalar, tmrn bymesini engelleyen antianjiyogen gibi yeni tedavi ve terapi uygulamalar birbiri ardna piyasaya srlecek. Buna ramen kanserin pek ok farkl tr olmas ve evresel etkenlere de bal olmas nedeniyle, maalesef yzyl boyunca lmcl olmaya devam etmesi olas. Yine de hcresel bazda erken tehis teknolojileri ok gelieceinden lm oranlarnda byk azalma olaca kesin. Gen terapisi bilhassa kaltmsal hastalklarn iyiletirilmesinde nemli rol oynayacak ve yakn gelecekte gen mutasyonu nedeniyle ortaya kan veya baklk sistemi bozukluuna bal pek ok hastal tedavi etmek mmkn olacak. aresi bulunamayan hastalklar veya yaralanma nedeniyle hasar gren organlar kendi hcrelerinizden yaratlan organlarla deitirilebilecek. Halen organ nakli iin bekleyen on binlerce insan var ancak ileride byle bir sorun kalmayacak. Hzla gelien doku mhendislii sayesinde gerekli organlar insann kendi hcresinden retileceinden vcudun nakledilen organ reddetmesi olasl da ortadan kalkacak. imdiden deri, kan, damarlar, kalp kapakklar, kkrdak, kemik, burun ve kulak meydana getirilebiliyor. Vcuttan alnan az miktarda doku paras, oluturulmak istenilen organn eklinde biyolojik olarak znebilen bir kalba yerletiriliyor; ardndan hcre geliiminin tevik edilmesiyle hcrelerin oalp kalbn eklini alarak organ meydana getirmesi salanyor. nk her hcremizde tm bedenimizi oluturmak iin gerekli olan genetik kodlamann tamam mevcut. Basitten balayp karmaa doru almalarn ilerleten bilim insanlar, imdilik mesane, nefes borusu gibi i organlar retmeyi baard. Be yl iinde karacier, pankreas gibi organlarn meydana getirilmesinin halk salna byk etkisi olacak. Gelecek birka on yl iindeyse neredeyse tm organlarn insann kendi hcresinden oluturulmas mmkn olabilecek. Bbrek gibi daha karmak yapya sahip organlarn kalbn hazrlamak bir hayli zor olduundan bunun iin daha uzun sre beklemek gerekecek. Ama en zoru insan beynini oluturmak yine de ileride, beyne dorudan yeni hcre zerk etmek olas. Yakn gelecekte organlar yeniden oluturmak iin kk hcreler de kullanlabilecek. Kk hcreler tm hcrelerin anas olduundan vcudumuzdaki herhangi bir hcre tipine dnme kabiliyetine sahip ancak hcreler olgunlatka hangi hcrenin hangi tip olaca belli olduundan bu genler pasif hale gelmekte. Embriyonik kk hcrelerde bu zellik fazlasyla var ancak etik adan ok tartmal bir konu. Dolaysyla baz bilim insanlar yetikin kk hcreleri tekrar aktif hale getirmeye uramakta nk kk hcrelerin diyabetten, kalp hastalna, Alzheimers, Parkinsons gibi hastalklardan kansere kadar bir sr hastal iyiletirme potansiyeli bulunmakta. Kk hcre aratrmalarnn, istenmeyen sonular kontrol edilebilecek hale gelinceye kadar srdrlmesi gerek. zellikle hayvanlarla yaplan aratrmalarda atan bir kalp oluturmaya varan baarlar elde edildi. Kaybettikleri kuyruklarn yeniden uzatabilen sleymancklardan yola karak yeniden uzuv oluturmaya ynelik almalar, Amerikan Silahl Kuvvetler Tbbi Aratrma Enstitsnce yrtlmekte. imdiden kesilen bir parmak ucu ve trnan bir ksmnn yeniden kmas baarld. Bir sonraki hedef, Afganistan ve Irakta sakat kalan askerlere uzuvlarn geri verebilmenin bir yolunu bulmak. Bu Amerikan ordusunun nceliklerinden biri haline geldiinden doku almalarna ayrlan denek de arttrld.
23 www.ozetkitap.com

Organlarn bu ekilde yeniden oluturulabilmesi akla, insann btnyle kopyalanabileceini de getiriyor elbette. Bununla ilgili sylentiler de kt ancak brakn insan kopyalamay, henz bir primat klonlamak dahi baarlamad. Hayvanlar kopyalamak bile gayet zor bir ilem. Klonlama hayvan yetitiricilii iin ticari adan da nemli. Mesela sr klonlama potansiyel olarak kazanl bir i. stn bir damzlk lse bile genlerinden aynsn klonlayp kaliteli sr soyunu srdrmek mmkn. Gnn birinde insan klonlama mmkn olsa bile nnde sosyal engeller var. ncelikle dinlerin ou buna kar kacak. Tpk 1978de Katolik Kilisesinin tp bebek uygulamasna kar kmas gibi. Bu teknolojiyi yasaklamaya ynelik kanunlar karlacak veya en azndan ok sk biimde dzenlenecek. stelik buna ynelik ticari talep ok snrl olacandan yasallasa da, insanlarn olsa olsa ok ufak bir ksm klon olacaktr. ocuunu kaybetmi bir aile veya varisi bulunmayan varlkl birinin bu ynteme bavurmak istemesi doal. Bana sorarsanz, gelecekte buna engel olan yasalar konsa bile az da olsa insan klonlar olacak ve toplumsal sonular da olduka az olacak. YZYIL ORTASI (2030-2070) Genetik hastalklarn tedavisinde gen terapisi standart uygulama olacak ve sadece hasta genlerin dzeltilmesi deil, normal genlerin de gelitirilmesi sz konusu olacak. Hayvanlar zerinde yaplan aratrmalar baarl olunca insanlara da uyarlanmaya balayacak. Genetik biliminin ilerlemesini frsat bilen insanlar mitolojik hikayelerden bu yana sregelen insanst glere sahip olma arzusuna kar koyamayarak, sperinsan kabiliyetleri olsun isteyecek ve bilim, zor da olsa bunu salayacak genler yaratabiliyor olacak. Yzyl ortasna gelindiinde tasarm ocuklar gerek olabilir. Ebeveynlerin, ocuklarnn daha kuvvetli bir hafzaya sahip, daha zeki, daha dikkatli, daha kasl veya daha gzel olmalarn salayacak genetik oynamalarn yaplmasn istemesi gayet mmkn. Hastalklarn iyiletirilmesi dnda genlerle oynanmasn yasaklayan kanunlar karlsa da nne gemek zor olacak. Doal olarak ocuuna en iyisini salamaya artlanm olan anne-babalar yeni ve rekabeti bir dnyada ocuklarna avantaj salamak iin birbirleriyle yaracandan, genetik zelliklerin pekitirilmesine ynelik uygulamalar yzyl ortasnda sradanlaabilir. Biyoteknoloji devriminin de zayf noktalar olmas kanlmaz. rnein farelerde performans ve hafzay arttran akll gene sahip farelerin tehlikeli durumlarda korkudan paralize olduklar anlald ki, bu ok ey hatrlamann pek de iyi bir ey olmadn kantlamakta adeta. Belki de yenilerini kaydedebilmek iin eski dosyalarn oundan kurtulmak gerekli. Dnyay anlamlandrmak ve bildiklerimizi dzene sokmak iin unutmann da hatrlamak kadar gerekli olduunu yeni farkeden uzmanlar, ikisinin arasnda bir denge kurulmas gerektiine kanaat getirdi. nk fazlasyla unutursanz eski hatalarn acsn unutabilirsiniz ama kilit noktalar ve becerileri de unutursunuz; fazla hatrlayacak olursanz ise nemli detaylar anmsayabilirsiniz ama her acnn ve tersliin brakt anlarla hibir ey yapamayacak hale de gelebilirsiniz. Bazs, insanlar daha salkl ve daha mutlu yapacaksa genlerden yararlanmaktan yana; bazs da kozmetik amal genetik pekitirmelere izin verilmesi gerektiini savunmakta. Asl soru bunda ne kadar ileri gideceimiz. Her halkarda grn ve performans iyiletirecek tasarm genlerin yaygnlamasn denetlemek giderek gleebilir. nsan rknn genetii deitirilmi ve
24 www.ozetkitap.com

deitirilmemi olarak farkl genetik gruplara blnmesini istemeyiz. Bunu ne kadar ileri gtreceimize toplumun kendisi demokratik olarak karar verecek. Kanmca, bu gl teknolojiyle ilgili kanunlar, hastalklar iyiletirmeye ve verimli hayatlar srmemize ynelik olduka gen terapisine izin veren; ancak sadece kozmetik amalysa kstlayan ekilde dzenlenecek. O zaman da eninde sonunda bir karaborsa olumas kanlmaz ama arz talebe dayal olacandan bunun boyutunu yine tketiciler belirleyecek. Aslnda plastik cerrahi sayesinde zaten grnm deitirilebildii iin genetik mhendisliin kozmetik amal kullanlmas gerekmeyebilir. Esas tehlike, kiilii deitirebilecek genlerle oynanmasnda. Davranlarmz etkileyen genler fazla sayda olduundan aralarndaki ilikiler ok karmak olabilir. Bu yzden de bunlara mdahale edilmesi istenmeyen sonulara yol aabilir. Bilim, eitli niteliklerimizi kontrol eden genleri ayrp deitirebilecek hale gelebilir ancak yan etkilerin ortadan kaldrlp insanlarn bundan faydalanmas iin on yllar gemesi gerek. UZAK GELECEK (2070-2100) Glgam Destanndan, Nuhun Gemisi efsanesine kadar insanlk tarihi boyunca sregelmi lmszlk arayna istinaden, muhtemelen en nemlisi insan mrn uzatmak iin genlere mdahale edilmesi. Son yllardaki deney sonular, mrn sabit ve deimez olduu inann alt st edince, aratrma fonlarna yz milyonlarca dolar akmaya balad. Artk yalanma srecinin srlar gnna kmakta ve genetiin bu noktada hayati rol oynayaca kesin. Yalanmann genetik ve hcre dzeyinde biriken hatalardan kaynaklandn rendik. Bu hatalar eitli yollarla oluabilir: metabolizmann yaratt serbest radikallerin hcrelerimizin hassas mekanizmasn bozarak yalanmalarna neden olmas ya da hatalarn molekler enkaz eklinde hcre iinde veya dnda birikmesi gibi. Bu genetik hatalarn olumas termodinamiin ikinci kural olan entropi, yani dzensizliin (kaos) daimi artna baldr. te bu yzden paslanma, rme, bozulma vb. yaamn evrensel zellikleridir. iekler, bedenlerimiz hatta evrenin kendisi solup lmeye mahkumdur. Bundan ka yoktur, ancak bu kuraln nemli bir kaamak noktas vardr. Entropiyi bir yerde arttrdnz takdirde, baka bir yerde entropiyi azaltp yalanmay tersine evirebilirsiniz. Yani baka bir yerde tahribat yarattnz srece genlemek mmkndr. Bunu daha iyi anlamak iin buzdolabnn ileyiini dnn: dolabn iini soutmak iin arkasndaki motorun adeta yanarcasna almas gerekir. Bu ikinci kural diilerin salglad strojen hormonunun faaliyetinde de grlebilir. Kadnlar menopoza kadar gen ve enerjik tutan strojendir. Bu hormon kesildikten sonra yalanma hzlanr. Bu spor bir arabaya yksek oktavl benzin koymaya benzetilebilir. Arabann performans ahane olur ama bunun bedeli motorun daha ok ypranp eskimesidir. Genler ve yalanma zerine yaplan aratrmalar, yalanmadan sorumlu genleri ksmen ortaya karmaya oktan balad. Baz ailelerde uzun mrl insanlarn ok olmas da bir anlamda kaltmsal etkiye iaret eder ancak ortalama yaam sremizin yalnzca %35i genlere bal. Genetik analiz, yalanmann hcrenin motoru diyebileceimiz mitokondride younlatn gstermekte. Bu nedenle bilim insanlar, yalanma etkilerini tersine evirmek iin gen onarmn mitokondri iinde yapmann yollarn aramakta. 2050de kk hcre ve gen terapisi gibi eitli terapilerle yalanma srecini yavalatmak mmkn olabilecei iin insan mr 150
25 www.ozetkitap.com

ve zerine kabilir. 2100e gelindiindeyse hcre onarmn hzlandrarak yalanmay tersine evirip ok daha uzun yaamak mmkn olabilecek. mr %30 uzatan bir baka gerek de kalori kstlamas. Aldmz kaloriyi %30 azalttmz takdirde daha uzun yaayabiliriz. eitli canl trleri zerinde yaplan aratrmalar bunun hem mr uzattn hem de hastalklar azalttn gstermekte. Yalanma aratrmalar da bundan faydalanabilmek iin a kalmadan kalori kstlamasn kontrol etmenin peine dp hcrenin enerji rezervini denetleyen geni buldular. Bu geni aktive eden kimyasaln da arabn iinde bulunan resveratrol adl madde olduunu kefettiler. Bu durumda youn soslu yal yemeklerine karn, sofrada arap ime alkanlna sahip Franszlarn yaam sresinin normal oluuna da amamak gerek. Biyologlar, hayvanlarn reme an getikten sonra bal olduklar toplulua klfet olmaya baladklarn dolaysyla belki de evrimin bundan tr hayvanlar yalanp lmeye programladna dikkat ekiyor. Yani belki de lmeye programlandk ama kendimizi daha uzun yaamaya programlayabiliriz. Fakat dikkatli olmak lazm. Biyolojik saatimizi yavalatalm veya geri evirelim derken bamz belaya sokmayalm. Mesela kanserli hcrelerin snrszca oalmasn salayan bir enzimi sentezleyip cilt hcrelerinin mrn uzatma ynnde almalar mevcut. Dolaysyla bu enzimin kullanld terapilerin ok dikkatli analiz edilmesi kansere yol amayacandan emin olunarak uygulanmas gerekli. nsan mrnn uzamas sevindirici ancak ekonomiyi iflasa srkleyecek bir nfus patlamas ve yal bir toplum dnldnde bir o kadar da korkutucu. Fakat biyolojik, mekanik ve nanoteknolojik terapilerin birleimi yalnzca mrmz uzatmakla kalmayp genlik ve zindeliimizi de korumamz salayabilir. Bylece biyolojik yanz rutin kontroller, arndrma ve gerekli onarmla ylda bir kez yeniden kurularak setiiniz fizyolojik yata kalmanz salanabilir. Gelecekte byk ihtimalle aadaki yntemlerin hepsini birden kullanarak mr uzatmak mmkn olacak: 1. Organlar eskidike veya hastalandka doku mhendislii ve kk hcreyle yenilerinin oluturulmas 2. Hcre onarmn arttran, metabolizmay dzenleyen, biyolojik saati yeniden ayarlayan ve oksidasyonu azaltan protein ve enzimlerden oluan karmlar tketilmesi 3. Gen terapisiyle yalanma srecini yavalatan genlerde deiiklik yaplmas 4. Salkl bir yaam tarznn benimsenmesi (egzersiz, doru ve iyi beslenme) 5. Kanser gibi hastalklarn sorun olmadan yllar nce nanosensrlerce tehis edilmesi. Nfus ve Gda: nsan mr uzadka, ortaya ar nfus sorunu kar m kmaz m kesin olarak kimse bilemez ama sonu olarak toplumsal etkisinin byk olacana phe yok. Genelde yaam sresi arttka, insanlar kariyer peine dp ocuk yapmay erteler. Avrupann yerli nfusunun giderek azalmas da buna bal. Demek ki insanlar daha zengin ve daha uzun bir mr srerse daha az sayda ve daha ge yata ocuk yapacaklar. Kimine gre insanlar doal bir sre olmad veya dinlerine ters dt iin mr uzatma teknolojilerine kar kacak. lm olmasa yaamn anlamsz olacan syleyen anket sonular var ancak cevaplayanlarn
26 www.ozetkitap.com

hepsi gen ya da orta yal. Halbuki aclar iinde mecburen lm bekleyen yallara sorsanz bambaka bir yant alabilirsiniz. Son 300 ylda, modern tbbn gelimesi ve gda bolluu yaratan sanayi devrimiyle kesien bir biimde dnya nfusunda ani bir art oldu. 20.yyda yeniden ykseldi ve 1950de 2,5 milyardan 1992de 5,5 milyara kt. u anda 6,7 milyar. Dnya nfusuna her yl 79 milyon insan ekleniyor. Gda retimi dorusal biimde nfus ise katlanarak arttndan tarih boyunca birka kez bir noktada ktlk ba gsterecek sanld ancak ilkin 1800lerde yeni ktann kefedilmesiyle gda tedarii artt; 1960lardan itibaren de yeil devrim kapsamnda uygulanan tarm yntemleri sayesinde tahl retimi %250 civarnda artt. imdi nfus ald ban gidiyor ve bazlarna gre dnyann gda retiminin snrna dayanmak zereyiz. Kayg verici bir ekilde, tahl retimi de deniz rnleri de azaltmakta. Geenlerde, ngiliz hkmeti bauzman 2030da gda ve enerji krizine dair uyarda bulundu. BM Gda ve Tarm rgtne gre dnyann 2050ye kadar eklenecek 2,3 milyar insan doyurabilmesi iin gda retimini %70 arttrmas lazm yoksa felaket kapda. Bana kalrsa, bu tahminler sorunun esas boyutunu gzden karyor. Orta snfa katlan yzmilyonlarca inli ve Hintli de Hollywood filmlerinde grdkleri iki araba, ehir dnda villalar, hamburger vs. gibi lksleri tketme arzusunda. Ancak dnyann kaynaklarnn, orta snfn bu kadar kalabalklamasn kaldrmaya gc yetmeyebilir. Bu sorunun stesinden gelinebilmesi iin kadnlarn bilincinin arttrlmas ve yaygn doum kontrol umut verici olabilir. Eskiden bir tabu olarak grlen doum kontrol gelimi lkelerde iyice yerleti ve gelimekte olan lkelerde de baarl olmakta. ounluun 20 yan altnda olduu nc dnyann sorunu hzl nfus art. Nfusun ayn kalabilmesi iin gereken oran aile bana 2,1 ocuktur. Bunun altnda veya zerindeki oranlar mutlaka sorun yaratacaktr. rnein, Avrupa ve Japonyann derdi genel olarak nfusun azalmas ama yal nfusun artmas. Bundan karlacak ders u: en iyi doum kontrol yksek refah dzeyidir. Eskiden emeklilik veya sosyal sigorta hakk olmayan kyller olabildiince ok ocuk yapard nk bu tarlada alacak, gelir getirecek ve yalandklarnda kendilerine bakacak daha ok kii demekti. Fakat orta snfa giren bir kyl emeklilik hakk ve rahat bir yaam tarzn elde ettii an, denklem tersine dner nk her ocuk hane gelirini ve yaam kalitesini drr. Ayn ekilde topraklarn brakp bykehre g eden, varolarda yaayp ii olarak almaya balayan bir aile iin de her ocuk giderleri arttrdndan ve ehirde ocuk yetitirmek ok masrafl olduundan doum oran azalr. Bu adan hzl ehirlemenin etkisi byk. 1800de nfusun sadece %3 ehirlerde yaarken 20.yy sonunda bu %47e kmtr ve giderek artmaktadr. lkeler sanayiletike orta snf ykselir ve insanlar gelimi Bat lkelerindeki gibi daha az sayda ocuk istemeye balar. te yandan geni apl bir ehirleme ve sanayileme olmad halde, Banglade gibi fakir bir lkede bile kadnlarn eitilmesi doum orannn 7den 2,7e inmesini salamtr. 2040ta dnya nfusunun 9 milyara kaca tahmin edilmekte. Nfus artmaya devam edecek olmasna ramen, art oran eninde sonunda azalacak ve dze kacak. yimser bir bakla, 2100de 11 milyara sabitleneceini syleyebiliriz. Bunun gezegenin kaldrabileceinden fazla olduu dnlebilir ancak yeni bir yeil devrimin gereklemesi muhtemel. Biyoteknoloji gda
27 www.ozetkitap.com

sorununa zm olabilir. Geri Avrupada gda mhendislii rnleri imdiden kt bir nam sald. Bunun hakl nedeni de biyoteknik gda sektrnn iftilere hem tarm zararllarna kar zirai ila satp hem de zararl bceklere dayankl tohum satmas oldu. Bu sektr iin daha fazla kazan demekti ancak tketici iin sofrasnda zehir anlamna geldiinden Avrupa pazar, byk gda irketlerinin elinde patlad. Yine de gelecekte kurak ve orak koullarda yetiebilecek ekilde gelitirilmi sper pirin gibi tahllar piyasaya girebilir. Gvenli olduklar kesin olduu srece yz milyonlarca insan doyurabilecek mahsullere kar kmak ahlaki adan zor olacaktr. Genetik bilim daha neler salayabilir? Genetik mhendisleri hayvanlar klonlamay bir adm daha teye gtrp kromozomlarla oynayarak bir hayvann DNAsndan kar cinsin de yaratlabilecei, bylece nesli tkenmekte olan hayvanlarn oaltlabilecei kansnda. Fosillerden alnan DNA ile mamut gibi nesli oktan tkenmi olanlar bile yeniden canlandrmak olas. stelik maymunlarla insanlar arasndaki kayp halkann bulunmas da sz konusu. Fosil ve DNA kantlarna gre evrimsel olarak 6 milyon yl nce ayrldmz empanzelerin DNAs bizden sadece yzde 1.5 farkl. Bu fark yaratan birka kilit gen halen detayl olarak incelenmekte ve belki de bizi insan yapan genlerin ve bunun tam olarak nasl meydana geldiinin kefedilmesine ramak kald. Ayrca ku ve srngen gibi evrimde iki farkl yne ayrlm hayvanlarn DNA zincirinde uyumaya ekilmi genlerini tekrar aktive ederek dinozor zelliklerini yeniden oluturmak mmkn olabilir. Kafamza gre yeni yaam formlar ve melez trler yaratabilir miyiz sorusuna gelince teoride mmkn ancak binlerce gen iin iine girdii iin u anda yapabileceimizin ok ama ok tesinde. Bilimin hayvanlar alemini deitirmesi iin daha ok yol gitmesi lazm. Bulac Hastalklarn Gelecei ve Mikroplarla Sava: Tm hastalklar iyiletirmek insanln en eski hedeflerinden ama 2100e gelindiinde bile hepsine are bulamam olabiliriz. nk ok sayda hastalk var ve baz hastalklar, biz aresini bulamadan daha, sratle mutasyona uram olur. Bazen insanolundan milyarlarca yl nce de varolan ve biz yokolduktan sonra da varolmay srdrecek bakteri ve virslerle dolu bir deryada yaadmz unutuyoruz. Yaklak 10 bin yl nce hayvanlar evcilletirdiimizde pek ok hastalk insanlara da bulaabilir hale geldi. ehirlemenin artmasyla da insan nfusu arasnda salgna dnebilecek imkan buldu. Mesela son yllarda bamza dert olan H1N1 grip virs mutasyon geirmi ku gribi ve domuz gribi dalgasdr. Ama bu hastalklarn insanlarda grlmesinin ve salgna dnmesinin nedeni, insanlarn giderek yaylarak doal yaam alanlarn igal etmesi; ormanlar keserek yeni yerleim yerleriyle fabrikalar kurmas. Ayrca salgnlar, havayolu ulam ve klimalarn kullanmnn yaygnlamasyla ok daha byk kitlelere bulama imkan bulmakta. Bu yzden daha nce adn bile bilmediimiz, daha nce sadece yresel etkisi olan Ebola gibi bulac hastalklar her geen gn artarak manetlere tanyor. nsan nfusu artmaya ve yaylmaya devam ettiine gre yeni hastalklarla karlamak artc olmaz. Demek ki, birok yeni salgn bize kt srprizler yapabilir ve bunlarn aresini bulmakta ge kalnabilir. Aslna bakarsanz sradan nezlenin bile aresini bulmu deiliz. Piyasadaki souk algnl / nezle ilalar yalnzca semptomlar geirir ancak
28 www.ozetkitap.com

tedavi etmez yani hastala sebep olan virs ldrmez. Nezle virsnn 300 farkl tr olduundan hepsi iin a retilmesi de ok maliyetli. HIV iinse durum daha fena. O kadar hzl mutasyona uruyor ki bir trne a gelitirildiinde, virsn yaps deimi oluyor. Sonu olarak gelecekte pek ok hastal iyiletirmeyi baaracak olmamza karn, en ileri bilimteknolojiyi bile alt edecek baz hastalklar her zaman olacak. Tarih boyunca insanlarn bulac hastalklar dmanlarn toptan katletmek iin kullandna rastlanr. Artk modern teknolojiyle milyonlarca insan ldrebilecek mikroplar retmek olas. ncelikle unu belirtmek gerekir; DNA aratrmas sz konusuysa hcuma veya savunmaya ynelik teknoloji diye ayrm yapmak mmkn deil. Genlerle oynamak iyiye de kullanlabilir ktye de. Genetik mhendislii o kadar geliti ki, ABD ile SSCB arasnda 1972de imzalanan biyolojik sava yasaklayan anlama geerliliini oktan yitirdi. Artk silah yerine kullanlabilecek lmcl ve yaylmc mikroplar retmek mmkn. stelik baz uzmanlara gre birka on yl iinde gelitirilebilecek bir makine sayesinde istenen zellie sahip DNAy otomatik olarak oluturmak mmkn olabilecek. Bylece bir lise rencisi bile yaam trleri zerinde istedii deneyi yapabilecek hale gelebilir. En kt senaryo, mesela grip virsnn genlerini HIVe aktarp havadan bulaan AIDS yaratmak olabilir. Gelecekte terrist bir grubun veya bir devletin AIDSi silah olarak kullanmasna engel olacak tek ey, kendilerinin de virs kapp lecei gerei olabilir. imdiye kadar biyolojik sava kstlayp kontrol altnda tutan, hesaplanamayan sonular yznden menfaatlere ters dmesi. rnein, 11 Eyll sonras tannm politikaclara gnderilen zarflardan kan zehrin ar ldrc hale getirilmi bir madde olduunun anlalmas da ileri biyoloji eitimine sahip birinin tm ulusu terrize edebileceini gstermek asndan anlaml bir olay. Cesur Yeni Dnya Genetik kaderimizi elimize alacamz 2100 itibariyle, akbetimizi Aldous Huxleyin nl roman Cesur Yeni Dnyada 2540 iin ngrd berbat ortamla karlatrmamz gerek. 1932de ngilterede basldnda toplumda ok ve dehet yaratan kitapta anlatlanlarn, insan klonlama ksm hari, u ana kadar tp bebek, doum kontrol, uyuturucu ve eitli ilalarn sradanlamas gibi ou gerekleti. Huxley, teknolojinin insanl yoksulluktan, cehaletten ve hastalktan kurtarmak yerine yozlam yapay bir istikrar zorla kabul ettiren bir kabusa srkledii ve bunun tm insan toplumunu kleletirme uruna gerekletii bir gelecek tablosu izmiti. Birok ynden doru noktalara deinen Huxley, genetik mhendisliini kestirememiti bunu da tahmin etseydi ocuklarn genleriyle oynaan maymun itahl ebeveynlerle namussuz hkmetlerden endieyle dem vururdu. u anda bile ocuklarna acayip kyafetler giydirip sama sapan yarmalara sokanlar var; kendi kaprislerine gre genlerini neden deitirtmesinler diye endielenmek mmkn. Bu tip konularda neyin yanl gidebileceine dair rnek olmas iin ultrasonu ele alalm. Tbbn gebelii takip etmek iin gelitirdii bu teknoloji, bilhassa in ve Hindistanda bebeklerinin cinsiyetinin kz olacan renen ok fazla sayda iftin krtaj yaptrmasna yol at. Bu akl almaz karar veren ailelerin oullar bydklerinde etrafta evlenecek kz olmayacak ve soyumuzu srdrsn mantyla

29 www.ozetkitap.com

olan isteyen bu ailelere torun douracak kadn bulunamayacak. Bu durumun toplumlar alt st edecek sonular dourmas kanlmaz. nsanlarn teknolojiyi ktye kullanmasna bir rnek de ABDden. Aslnda ok ksa boylu ocuklarda hormon eksikliini dzeltme niyetiyle kullanlan byme hormonu HGHnin yalanmaya kar etkili olduu iddiasna aldanan ok sayda insan, internet ortamnda bir karaborsa yaratm ve aslnda kendileri de genleeceim diye kobay durumuna dm halde. Demek ki, insanlar frsatn bulduklarnda teknolojiyi sklkla ktye kullanp byk boyutta zarar ziyana neden olacak. Peki ya genetik mhendisliini ele geirirlerse ne olur? Maara insan kuralna dayanarak insanlarn genelde insan doasna aykr olan teknolojileri reddettiinden bahsetmitik. Buna bal olarak, insanlar normalin dnda grnen ve akranlarnca hilkat garibesi olarak nitelenecek ocuklar istemeyebilir. Genlerle oynanmas kalc bir deiime yol aacandan ebeveynlerin, ocuklarnn toplumdaki baarlarn olumsuz etkileyecek eylerden kanmalar muhtemel. Asrn sonuna doru, iftlerin ocuk yapmadan nce ortak gen havuzlarndan seim yaparak kaltmsal hastalk gibi istenmeyen zellikleri ayklamalar ok daha yksek ihtimal. Buna ksmen gen deitirme de dahil olabilir. Asl tehlike tketici talebinden o kadar deil de genetik mhendisliinden dayankl ve daha itaatkar askerler yaratmak gibi kendi amalar iin faydalanmak isteyecek diktatr ynetimlerden gelebilir. Bir sonraki yzyl hatta daha sonras iin dnlmesi gerekebilecek baka bir meseleyse, yeni bir insan tr yaratma gerei olabilir. Baka gezegenlerde koloniler kurma vakti geldiinde, insann zelliklerini dnyannkinden farkl atmosferlere gre uyarlamak dolaysyla genleri deitirmek gerekebilir. Uzay teknolojisinde r ac bulular olmadka, uzun sre daha byk lde dnyaya kslp kalm olacaz. nmzdeki on yllarda uzay yolculuu astronotlara, ok zenginlere ve belki de koloni kurmak iin grevlendirilecek bir avu insana zg olacak. IV.Blm : NANOTEKNOLOJ Son derece kk olmann nemi son derece byktr. Louis Pasteur nsan hayvanlardan ayran alet kullanabilme yetisi sayesinde giderek daha fazla gelitirdiimiz teknolojiler gnmzde devrim niteliinde yeni makineler tasarlayarak dorua ulamamz salad. Fakat bunun aydnlanmann m yoksa kaosun yolunu mu aacan kestirmek g. Okla yaydan balayarak etkin avcla geiin ardndan metallerin ilenmesinin yol at deiimle sonunda imparatorluklarn kurulmas, alet kullanmadaki ustalmzn kaderimizi belirlemi olduunu kantlamakta. imdiyse benzeri grlmemi gte baka bir teknolojide uzmanlamann eiindeyiz. Her eyi oluturan atomlar zerinde uzmanlaacaz. Bu yzyl iinde, nanoteknoloji sayesinde atomlar ynetebilecek hale gelebiliriz. Bu ikinci bir sanayi devrimi anlamna gelebilir. nk molekler imalatla, bugn ancak hayalini kurabildiimiz elektronik ve manyetik zelliklere sahip ar dayankl, ar hafif eyler retebiliriz. Nanoteknoloji sayesinde evrenin, doann yap talar atomlarla her eyi oluturabiliriz. Tp, sanayi, havaclk ve ticaret alannda usuz bucaksz bir uygulama potansiyeli olan bu teknolojiyi
30 www.ozetkitap.com

ok ciddiye alan ABD hkmeti, Ulusal Nanoteknoloji nsiyatifi aratrmalarna 1,5 milyar $ ayrd. Devlete bal Ulusal Bilim Derneinin aklamasnda nanoteknolojinin insan performansn arttrma, malzeme, su, enerji ve gdaya ynelik srdrlebilir kalknma salama, zararl bakteri ve virslerden korunma gibi pek ok imkan yarataca belirtildi. En nihayetinde dnya ekonomisi ve uluslarn kaderi buna bal olabilir. 2020 veya az sonrasnda silikon devri sona ereceinden bilgisayarlara g salayacak zm nanoteknolojiden gelebilir. Henz emekleme evresindeki nanoteknoloji imdiden ticari adan bir patlama yaratm durumda. Herhangi bir ticari maln zerine birka molekl kalnlnda incecik bir kat kimyasal pskrtlmesiyle malzemenin pasa ok daha dayankl hale getirilmesi veya optik zelliklerinin deitirilmesi mmkn. Gnmzde nanoteknolojik ilem uygulanm ticari mallar arasnda leke tutmayan giysi, yeni nesil ekranlar, daha dayankl metal kesiciler ve izilmeye dayankl kaplamalar saylabilir. nmzdeki yllarda, performans artrmak iin nanoteknolojik olarak mikro dzeyde kaplanm yeni rnler piyasada olacak. Nanoteknolojinin bir ekli olan, ine ucu kadar minicik makine paralar diyebileceimiz mikroelektromekanik sistemler (MEMS) hepimizin hayatna girmeye balad bile. Yazc kartularndan, ani freni alglayarak hayat kurtaran hava yast sensrlerine, uak ve otomobil jiroskoplarna kadar kapsaml kullanm alan bulunan dnya apnda 40 milyar dolarlk krl bir endstriye dnm durumda. YAKIN GELECEK (gnmzden 2030a kadar) Gelecekte nanoteknoloji kanseri tmr oluturmadan nce tespit edecek, nanopartikller de kanmzda dolaarak hastalkl hcreleri yok etmekte kullanlacak. Bu teknolojinin temeli u anda atlmakta. Yaknda tp alannda r aacak eitli nanoaygtlar gelitirilecek. Vcuda zerkedilerek kan dolam iinde seyredebilen nanomakineler yaplmas mmkn. Mknatslarla ynlendirilen hap boyutunda kameralarla bedenin iini grntlenerek varsa tmr veya polipler belirlenebilecek. Bu minik aygtlar sayesinde ieriden biyopsi veya kesisiz ameliyat yapmak da mmkn olacak. Molekl boyutundaki nanopartikller, salkl hcrelere dokunmadan dorudan kanserli hcreleri hedefleyen ila tedavisi uygulanmasna olanak verecek ve bylece kanser tedavisinde devrim yaratacak. Dolaysyla ciddi yan etkileri olan kemoterapi gibi tehlikeli yntemlere gerek kalmayacak. in baka bir gzel taraf da nanopartiklleri retmek iin kocaman kimyasal fabrikalarna filan gerek olmamas. eitli kimyasallarn kontroll bir ortamda doru srayla yavaa kartrlmasnn sonucunda nanopartikller kendiliinden bir araya gelmekte. stelik fareler zerinde yaplan deneylerde prostat, meme ve akcier kanseri tmrlerine kar etkinlii kantland. Hasta insanlar zerinde klinik deneyler birka yl iinde balayacak. Nanopartikller yalnzca kanserli hcreyi hedef alp ila vermekle kalmayacak, bulduklar yerde yok edebilecek hale gelmeleri de olas. Lazerle verilen belli bir frekanstaki n kanserli hcreleri paralamak iin kullanabilirler. rnein ikago niversitesindeki almalar, titanyum dioksiti doal olarak kanserli hcreyi bulan bir antikora ykleyip, bu ilemi gerekletirmenin mmkn olduunu ve bu yolla kanserli hcrelerin %80 orannda yol edilebildiini ispatlad. Ayn uzmanlar, ufack manyetik diskler tasarlayp bunlar kanserli hcrelere ynlendirdi. Bu nanomknatslar, 10 dakikalk titreimlerle kanserli hcreleri sarsp hcre duvarn delerek kanserli hcrelerin %90n yok etmeyi baard.
31 www.ozetkitap.com

Kaliforniya niversitesinde fareler zerinde yaplan bir almada kzl tesi n yayan altn partiklleriyle cilt kanseri hcrelerinin yok edilmesinde baar kaydedildi. Bir sonraki adm bedenimizde ynlendirilebilir ekilde seyredebilen molekler robotlar olacak. Bunlar kanmzda srekli devriye gezip hastalk yapabilecek herhangi bir patojen bulunca mdahale edebilecek. Banyonuzdan tutun giysilerinize kadar her yere yerletirilebilecek DNA ipleri sayesinde salk durumunuz devaml kontrol ediliyor olacak ve tehlikeli bir durum olumadan nce saptanabilecek. Mesela dilerimizi her fralaymzda check-up yaptrm olacaz. Bal bana laboratuvar grevi stlenen bu ipler, hastalklarn tehis masraflarn da etkileyecek. u anda yzlerce dolar tutan ve haftalar srebilen biyopsi veya kimyasal analizler ileride czi bir maliyetle 5 dakikada yaplabilecek. Silikon a Sonras: Silikon transistrlerin sonunu getirecek olan, balant telleri ve katmanlarn atom boyutuna inmesi olduuna gre batan balayp, atomlar kullanmak en mantkls. Silikon devri kapandnda, bilgisayar teknolojisinin temelini oluturan silikonun yerini almaya aday maddelerden biri, karbon. elikten daha dayankl olduundan ve elektrik ilettiinden ileride bilgisayarlarn da karbon bazl yaplmas muhtemel. imdiden sanayiye girmeyi baaran karbon nanotpler, bu zellikleri nedeniyle yksek miktarda elektrik aktaran kablolarn yapmnda kullanlmakta. Saf karbon atomlarndan olutuu iin en dayankl doal mineral olan elmasa benzer ekilde karbon nanotpler de salamlklarn dzenli atom yapsna borlu. Silikon ip yerine geebilecek bir baka malzeme atomik transistr olabilir. Molekler transistrler u anda zaten var. Ayrk molekllerden yaplm transistr rettiklerini aklayan firmalar oldu ancak ticari olarak geerli olmas iin doru ekilde balanmalar ve seri olarak retilmeleri gerekli. ddial baka bir neri de hesaplama ve bilgi depolamay ayrk atomlar zerinde yapan kuantum bilgisayarlar. Dijital bilgisayardan ok daha gl ve hzl olma potansiyeline ramen kuantum bilgisayara gei yaplamamasnn nedeni srekli dnmekte olan atomlarn hassas dengesinin ve ahenginin dardan en ufak bir etkenle bozulabilecek olmas. Bu sorunun ne zaman zlebileceini kimse bilmiyor ancak 2050ye kadar bir yol bulunaca umulmakta. Ortada o kadar byk bir pazar var ki uzmanlar eitli tipte bilgisayar tasarmlar gelitirmekte: bunlar arasnda elektronlar yerine nlar zerine hesaplama yapan optik bilgisayar veya dijital bilgisayardan daha fazla bilgi depolayabilen DNA bilgisayar saylabilir. YZYIL ORTASI (2030-2070) 2050de nanoteknoloji her yanda olacak ama farknda bile olmayacaz. Neredeyse her rn molekler imalat teknikleriyle gelitirilmi olduundan daha dayankl, daha iletken, daha esnek vs. olacak. evreye yerletirilmi nanosensrler bizi koruyup yardm edecek. Sokakta yrrken her ey ayn grneceinden nanoteknolojinin dnyamz deitirdiini tam olarak farkedemeyeceiz. Ancak elbette ok bariz etkileri de olacak. u anki teknolojiyle somut bir nesneyi deitirmek mmkn deil ancak asrn ortasna geldiimizde bir tr ekil deitirme teknolojisi sradanlaabilir. Maddeler programlanabilir olunca bylece bir nesnenin eklini, rengini bir dmeye basarak deitirmek mmkn olabilecek. Bu teknolojinin en lkel halini neon kl tabelalarda grmek mmkn. Bir st ise LCD ekranlar. Aslnda bunun da mant,
32 www.ozetkitap.com

sv kristal iindeki elektrik akmnn dzenlenerek ekranda renkler ve ekiller yaratlabilmesinden ibaret. Bu teknolojiye nderlik eden balca irketlerden Intelin almalar somut bir nesnenin eklinin deitirilmesine ynelik. Katom denilen kum tanesi kadar bir bilgisayar ipi yaratp bunlarla yzeydeki statik elektrii deitirmeyi salamak. rnein otomobil tasarm, havayolu mhendisleri, sanatlar, mimarlar ve 3 boyutlu modelleme yapmak zorunda olan herkes katomlardan kolayca kalp karp istedikleri gibi deitirebilecekler. Programlanabilir madde akll olacak; baz ekilleri hatrlayabilecek; yeni fikirlere uyum salayabilecek ve tasarmclarn isteklerine karlk verebilecek. Byle bir teknoloji tketim mallarn da derinden etkileyebilir. Dnn bir, herhangi bir mal sadece yeni yazlm ykleyerek yenilemek, eskileri yeniye dntrmek mmkn olabilecek. Mobilyalar ve elektrikli cihazlar internetten indirilecek bir programla son model eyalara dntrmek mmkn olabilir. Bir dmeye basarak evin dekorasyonu deitirilebilecek. Mallarn ou eninde sonunda yazlm programlarna indirgenerek internet zerinden yklenebilir hale gelecek. En gzeli de pe atlanlar azalacak. nk bir eyleri kolayca yeniden programlayp istediiniz hale sokabilecekseniz atmanza gerek kalmaz. Ancak bu vaatlerin yannda, milyonlarca katomun hareketinin nasl ayarlanaca, programlanabilir maddeye bilgi yklerken karlalabilecek bant genilii problemi gibi bu teknolojinin gereklemesine engel olabilecek sorunlar da mevcut. zld diyelim, o zaman yzyl sonunda binalarn ve ehirlerin bir dmeye basmakla sfrdan ykselivermesi olas. UZAK GELECEK (2070-2100) Her trl eyi yaratabilecek gte molekler birletirici veya oaltc bir aygt gelitirilebilir. Mesela amar makinesi byklnde bir makineye ham maddeleri koyup iindeki nanorobotlarca molekllerine ayrlmas sonra da yepyeni bir rne dntrlmesi teoride mmkn. Bylesine bir aygtn icad, mhendislik ve bilimin en byk baars olabilir. nemli olan bu varsaymsal molekler robotun kendini oaltabilecek zellikteki ilkini yaratmak. nk atomlar ayrp yeniden baka bir ekilde birletirilebilmek nanobotlarla mmkn olabilir. Ama atom dzeyinde kuantum fizii baskn olduu iin bunun gerekletirilip gerekletirilemeyecei tartmal. Nanobotlarn molekler cmbzlarla atomlar ayrp birletireceini varsaymak naif bir dnce. Molekl aleminde ie dahil olan yeni kuantum kuvvetleri gz nne alnarak farkl bir yntem bulunmas lazm. Aslna baklrsa bu oaltc/replikatr u anda var olmasa da baka bir versiyonu mevcut: Tabiat Anann yiyip itiklerinizi birletirip 9 ayda bebee dntrmesi buna benzetilebilir. nk bu sre, bebein genetik koduna sahip DNA molekllerince yrtlr ve ribozomlar gdadan alnan proteinler ve amino asitleri kullanarak molekllerin doru sralanmas salar. Molekler birletirici ve replikatr iin kendi kendine biraraya gelme veya aadan yukarya yaklam kullanlabilir. Yine Tabiat Anadan rnek verecek olursak, kar tanelerinin kristallemesi gibi, biyolojik sistemlerde kendi kendine biraraya gelme doal bir sretir. Vcudumuzdaki bakteri miktar arttnda ya da mikrop aldmzda baklk sistemimizin rettii antikorlar ve akyuvarlarn ileyii de nanobotlarn kontrolsz oalmasn nleyecek bir yntem gelitirilmesinde yol gsterici olabilir.
33 www.ozetkitap.com

Yzyl sonunda otomatik montaj tekniklerinde uzmanlatmzda oaltclarn ticari uygulamalaryla ilgili de dnebileceiz. Ancak olas sosyal etkilerini dnrsek gerekten de ite o zaman dnya artk bildiimiz dnya olmaz. nk ktlk ve yoksulluk ortadan kalkar, toplumu belirleyen unsurlardan biri olan refah dalm deiir. Feodalizm bir avu aristokratn yoksul kyllere kar servetini korumasna dayaldr. Kapitalizm enerjik, retken insanlarn emeklerinin karlnda dllendirilmesi, irketler kurmalar ve zenginlemelerine dayaldr. Fakat eer tembel, retmeyen bireyler dmeye basarak istediklerini edinebilecekse kapitalizm ileyemez hale gelir. Stat ve siyasi g kavramlar eriyip gider. Bu ayn zamanda kusursuz toplum kurmay da akla getiriyor. oaltc sayesinde daha nceki denemelerin yetersizlik ve ktlk yznden eitsizlie, ke neden olup baarsz olduu topyaya ulamak mmkn olabilir. Sanat, mzik ve iir serpilip geliir ve insanlar hayallerinin peine dp dlerini gerekletirmeye alr. te yandan insanlar her istediklerine sahip olup imkanlarn yetersiz olmasnn verdii motivasyondan mahrum kalnca mark ve yozlam bir toplum meydana gelebilir. Sadece bir avu insan sanat yapmaya alr, gerisi bir ie yaramayan miskinlere dnebilir. O zaman bu topyaclarn sosyalizm tanmna da uymaz. Sosyalizmin dsturu Herkesten becerisine gre, herkesin katks kadar veya Komnizmin dsturu Herkesten becerisine gre herkese ihtiyac kadar geerliliini yitireceine gre; dolaysyla herhangi bir katk veya ihtiya sz konusu olmayaca iin durumun herkese istedii kadara dneceine dair kayglar eletirmenlerce dile getirilmekte. Ancak yine maara insan kuraln gz nne alalm. lkel toplumlar komn halinde yayordu ve hem emei hem de erza paylayordu. Maa ve i gibi kavramlar yoktu ama insanlar almaya devam etti. Sadece a kalmamak iin deil, ayn zamanda yaptklaryla gurur duymaya balayp ilerine anlam ykledikleri iin de retmeyi srdrdler. stne deni yapmayan toplumun dna itileceinden ve e bulup genlerini bir sonraki nesle aktaramayacandan retken olmaya ynelik youn bir toplum basks vard. Bu adan bakldnda oaltc icat edildiinde ve herkes istediini edinebildiinde insanlar yine de retken olacaktr. ncelikle kimse a kalma korkusuna kaplmayaca iin insanlarn sadece istedikleri ve becerilerine uygun ii yapmas ve bundan gurur duymas muhtemel. Toplum basks o kadar youn olmayabilir ama onun yerine farkllaan eitim sistemi, insanlarn almaya ve karln almaya yaklamlarn deitireceinden oaltcnn istismar nlenmi olacak. Bunun icat edilmesine bir asr ya da daha uzun bir sre olduundan toplumun zlmemesi iin bu teknolojinin etkilerini ele almak ve buna almak iin bol vakti olacak. Nanoteknoloji, serbest piyasaya srlp kitlesel bir teknoloji olmak yerine ok pahal kontroll ortamlarda geliip dorua kacak. Bu makinelerin karmakl gz nne alnrsa maliyetin dmesi on yllar alacak. Daha nce bahsettiimiz tekillik kuramndan phe duyulmasna bir neden de insan doasyla sosyal dinamiklerin ok karmak olmas ve basit bir teoriye oturtulmak iin fazlasyla kestirilemez oluu. Fakat nemli nanoteknolojik gelimeler, bilhassa oaltc ve robotlarla eninde sonunda bolluk iinde yaayan bir dnya toplumu oluturabilir. almak gerekmedii kadar zenginlik iinde yaayan bir toplum nasl davranr diye sorarsak; almasalar bile herkesin dzgn bir yaam srmesine yetecek kadar refah olacandan ve maddi ihtiyalarmz karlayan teknolojiye sahip olacamzdan bir ksm insann
34 www.ozetkitap.com

miskinlemesi kanlmaz. Ancak bunu telafi edecek baka bir unsur, iflas etme, geim sknts ve yoksullama korkusundan syrlan alkan insanlar daha ok insiyatif ve risk alp giriimlerde bulunacak ve yeni endstrilerle yeni imkanlar yaratacak. Bu toplumsal adan yeni bir Rnesans demek. nk insann yaratc ruhu korkularndan kurtulmu olacak. Dnldnde bilim insanlar, sanat ve entellekteller de kazan deil yalnzca hayallerinin peinden koar ve yaratclkla insan ruhunu yceltmeye nem verir. Bu yzden 2100de maddi anlamda byk refah iinde bir topluma dnrsek toplumun benzer ekilde davranacan ve bir ksm insan miskinlese de, bir ksm yaratcln ruhsal tatminini maddiyata tercih edecek ve byk ksm da genetik mirasmzda bulunan sadece faydal olmak iin almaya devam edecek. V. Blm ENERJ Ta devri talar tkendiinden bitmedi. Petrol devri de dnyadaki petrol kaynaklar tkenmeden ok nce sona erecek. James Canton Bahsettiimiz mucizevi teknolojilerin ileyebilmesi iin engin bir enerjiye ihtiyacmz olacak. Halen, neredeyse tmyle fosil yaktlara bamlyz. Toplam enerji tketimimiz 14 trilyon vat. Bunun %33 petrol; %25i kmr; %20si doalgaz; %7si nkleer; %15i biyoktle ve hidroelektrik; %5i ise gne ve yenilenebilir enerji kaynakl. Fosil yaktlar bitince dnya ekonomisi aksayacak. Shell petrol mhendisi M. King Hubbertn 1956da ngrd kanlmaz sona giderek yaklamaktayz. Dile getirdiinde tiye alnan Hubbertn tahminlerinin hepsi kt. Bugn, ABD petroln %59unu ithal etmekte. Dnyann 50 yl iinde petrol rezervlerinde zirve yapaca ngrs bugnk durumla rtmekte. Enerji alanndaki uzmanlar, ok yakn gelecekte geri dn olmayan hzl d dnemine gireceimiz grnde. Elbette yeni petrol yataklar bulma ihtimali var ama petrol karp ilemenin maliyeti gitgide daha ok ykselecek. Mesela Kanadada byk zift kumu rezervleri mevcut ama bunlar karp rafine etmek maliyet etkin deil. ABD, kmr yataklarn da kullanamaz. nk evreyi kirletici gazlarn ayrtrlmas ok zahmetli bir ilem ve buna ynelik yasal kstlamalar mevcut. Srekli bahsedilen kantlanm petrol rezervleri sylemininse uzun sre yetecek petrolmz olduuna dair bizi telkin etmek iin siyasi bask altndaki yetkililerce, uydurulduu anlalm durumda. Artk enerji bakanlar da petrol mhendisleri de endieli. Petrol iinde yzyor gibi grnen Suudi Arabistana ve dier Krfez lkelerine baknca ar lzumsuz ve fahi enerji harcandn grmek iten deil. ln ortasnda devasa fskiyeli havuzlar, Dubaideki binlerce ton yapay kar kapl kapal kayak rampas gibi samalklar iin israf edilen enerjinin haddi hesab yok. te yandan yeni petrol rezervlerinin bulunduu blgeler siyasi adan istikrarsz. Politik gerginlik, speklasyon, sylentiler vs. nedeniyle ortalama petrol fiyat, arada oynamalara ramen, uzun vadede ykselmeye devam edecek. Bu ekonomiyi muazzam biimde etkileyecek. Enerji fiyatlarndaki art gda stoklar ve evre kirlilii kontrolnde de bask yaratacak. Zaten gda ve evre sorunlar dorudan enerji meselesiyle balantl. Yeterli enerji olursa istediimiz
35 www.ozetkitap.com

kadar gda retebiliriz ve evreyi kirleten atklar geri dntrebiliriz. Daha nce bahsettiimiz gibi dnya baka bir sorunla daha kar karya: in ve Hindistanda orta snfn ykselii. Artk onlar da Amerikan ryasn yaama yani msrife enerji tketme arzusunda. Bu beraberinde petrol ve emtia fiyatlar zerine byk bask getirmekte. 20.yyda modern uygarln hzl ykselii ucuz petrol ve Moore yasasna dayanyordu. Belli ki, ikisinin de sonu yaklat. imdi sanayi de devletler de petroln yerini ne alacak diye soruyor. Henz net bir cevap yok. Ksa vadede fosil yaktlarn hemen yerine geebilecek tek bir ey olmayacak ve muhtemelen eitli enerji tipleri birlikte kullanlacak. Fakat sonu olarak, ileride ocuklarmz dnp bu dneme baktklarnda, fosil yaktlar, byk ihtimalle bizim balina yan grdmz gibi gemite kalan talihsiz bir hata olarak grecek. Enerjiyle ilgili ileride ne olabileceine bakmadan nce yzyl ncesine geri dnelim. 1900lerde iki yakn dost olan Henry Ford ve Thomas Edison gelecein yaktnn ne olacana dair iddiaya girmi. Ford, iten yanmal motorlarn pistonlularn yerine gemesiyle kmrn yerini akaryaktn alacan sylerken; Edison ise elektrikli arabay savunmu. O zamanlar akaryakt olarak kullanlan balina yan elde etmek ar zorlatndan bir sreliine iddiay Edison kazanacak gibi grnm. Fakat Orta Dou ve baka yerlerde ucuz petrol yataklarnn bulunmasnn ardndan piller benzinin olaanst baarsna yetiemeyince zafer Fordun olmu. Zaten ondan sonra dnya bir daha eskisi gibi olmad. Ama imdi gidiat yine deimekte. Belki de aradan bir asr gemesine ramen asl kazanan Edison olacak. YAKIN GELECEK (gnmzden 2030a kadar) Solar/Hidrojen Ekonomi: Petroln yerini almaya en byk aday, gne, rzgar, hidroelektrik ve hidrojen gibi yenilenebilir enerjilere dayanan solar/hidrojen enerji. Mevcut durumda, gne pillerinin rettii elektriin maliyeti kmrden elde edilen elektrikten birka kat fazla. Ancak devaml artan teknolojik ilerlemeye bal olarak yenilenebilir enerjilerin maliyeti derken, fosil yaktlarn fiyatlar ar ykseliini srdrmekte. 10-15 yl iinde aktklarnda gerisini piyasa gleri halledecek. Ksa vadede galip gelenler rzgar gibi yenilenebilir enerjiler. Eskiden ufak oyuncu olarak grlen rzgar enerjisi giderek nem kazanmakta. Her geen gn artan verimlilik ve retimle enerji piyasasnn en hzl byyen sektr. Dnya apnda 2000de 17 milyar vat olan kapasite 2008de 121 milyar vata kt. evreyi kirletmeyen ve gvenli olan rzgar trbinlerinin teki, 5 megavat elektrik retebiliyor yani bir tanesi bir kye yeter. 100 tanesinden oluan byk bir rzgar enerjisi santrali (RES) 500 megavat elektrik retir ve bu bir termik santrale veya nkleer santralin rettii 1000 megavatla kyaslanabilir. Getiimiz on yllarda rzgar enerjisinde dnya lideri olan Avrupa imdi ABDnin gerisinde kald. 2009da ABD, 28 milyar vat rzgar enerjisi retti. Bunun 8 milyarn tek bana reten Teksas eyaletinin hedefi, yeni RESler kurup 50 milyar vatla 24 milyonluk eyalet nfusunun ihtiyacn fazlasyla karlamak. ine bakarsak yaknda ABDyi geer. 127 milyar vatlk kapasiteye sahip alt RES kurmakta. Gelecekte iyice artacak olan rzgar enerjisinin dezavantaj sadece baz blgelere uygun oluu ve elektrik aktarmndaki kayplar yznden RESlerin ehirlere yakna kurulmas zorunluluu.
36 www.ozetkitap.com

Aslnda tm enerjinin kayna gnetir. Petrol ve kmr bile milyonlarca yl nce fosilleen, konsantre gne nlarndan ibaret. Bu yzden bir galon benzinde bulunan konsantre enerji, pile doldurulabilecek enerjiden kat be kat fazla. Halen, bir asr nce Edisonun nne kan temel sorunla kar karyayz. Gne nlarn dorudan elektrie eviren gne pillerinin verim oran %15 civarnda. Bunu zmek iin gne pillerinin etkinliini arttrp imalat ve kurulum maliyetini drmeye allmakta. Mesela tm Arizonay gne panelleriyle kaplamak ABDnin toplam elektrik ihtiyacn karlar ancak bu pratik bir zm olmaz. Lakin, Avrupallarn elektrik ihtiyacn karlamak iin aniden yatrmclarn ilgi oda olan Sahra lndeki byk arazilere devasa gne panelleri kurulmakta. Esasnda ehirlerde gne enerjisinin maliyetini drmek iin atlar panellerle kaplanabilir. Bu aktarmdaki kayplarn nlenmesi asndan da avantajl. Fakat bu teebbsn karl olmas iin masraflar ksmak gerek. u anki durumda gne enerjisi, henz vadettii dzeye ulamam olsa da petrol fiyatlarndaki istikrarszlk yznden piyasaya girmeyi baard. Solar elektrik retimi her yl %45 artmakta. Kesin olan u ki, gne enerjisini fosil yaktlara rakip olarak gren byk solar enerji firmalar ve yatrmlar sayesinde, solar ekonomi piyasas giderek bymekte. Elektrikli ve Yakt pilli Arabalar: Petroln yars kara ve havayolu tatlarnda kullanldndan, bu sektrn yenilenmesi iin muazzam bir aba sarfedilmekte. Gelecekte otomotiv dnyasnda kimin baskn kacana ynelik bir yar var. Fosil yaktlardan elektrie gei tarihi bir sre ve birka kademede gerekleecek. Bunlardan ilki, hali hazrda piyasada bulunan ve elektrikle benzini birlikte kullanan hibrit arabalar. Uzun mesafelere dayanacak ve annda sratlenmeyi salayabilecek pillerin retimi klfetli olduundan bu tasarmda, ufak bir iten yanmal motora elektrikle arj edilen piller elik etmekte. Mesela hibrit yarnda ne kan GMin Chevy Volt modeli, 40 mil menzilli lityum-iyon pili ve 300 millik benzin motoruna sahip. Benzin motoru bulunmayan Tesla Roadster ise Kuzey Amerikada seri retilen tek elektrikli araba. stelik daha nce otomotiv sanayiyle uzaktan yakndan ilgisi olmayan Silikon Vadisi irketlerinden Tesla Motorsun imalat. Gl pilleri sayesinde benzinli arabalardan aa kalr hibir taraf yok. Test sr yaptmdan biliyorum, gaza bastm an yerinden frlayarak sadece 3.9 saniyede saatte 100 km.ye kt. Teslann baarl pazarlamas, on yllardr elektrikli arabay hor gren klasik otomotivcileri, kollar svamaya zorlad. Toyota ve GM mhendisleri, lityum-iyon teknolojisine daha yllar var derken bir de baktlar ki, yepyeni bir irketin rn olan Tesla alm ban gidiyor. Nissan da Leaf adl, 160 km. menzile sahip tmyle elektrikli arabasn ortalama tketiciye sunmak zere. Honda ise gelecein arabas olarak lanse edilen yakt piliyle alan FCX Clarity modelini 2008de ticari olarak piyasaya sundu. Ancak yakt olarak yalnzca hidrojen kullanan bu araba, hidrojen altyaps henz her yerde olmad iin sadece Gney Kaliforniyada kullanlabiliyor. Ayrca FC Sport modeli de mevcut. flastan dnen GM, 2009da Chevy Equinox adl yakt pilli modelini tantt. Ufak arabalar ve hibrit piyasasnda daima Japonyann gerisinde kalm olan Detroit otomotiv endstrisi gelecee yatrm yapma gayretinde. Grnte yakt pilli araba, mkemmel otomobilin ta kendisi. Hidrojenle oksijeni birletirerek elektrik enerjisine dntryor ve atk olarak geriye sadece renksiz kokusuz birka damla su kalyor. Yakt pili teknolojisi yeni deil. Temeli 1839lara dayanan bu teknoloji NASA tarafndan
37 www.ozetkitap.com

uzay aralarnda kullanlmakta. Asl yeni olan otomobil imalatlarnn retimi arttrp maliyeti drme kararll. Yakt pillerini 275 km.de bir doldurmak gerekmesi bir dezavantaj ama teknoloji ilerledike bu przler de halledilecek. Hidrojeni yakt olarak kullanmann tehlikelerine ve her ke bana hidrojen pompas yerletirmek gerekeceine dayanan eletiriler var. Ford da ilk benzinli modelini piyasaya srdnde benzer eletiriler almt. Ancak trafik kazalarndaki arta ramen kimse arabasndan vazgemedi. Yakt pilli aralar iin de benzer ekilde, hidrojen altyaps kurulduunda insanlar havay kirletmeyen bu otomobilleri o kadar kullanl bulacak ki, bu olumsuz taraflarn grmezden gelecek. Sonuta yakt pilli arabalarn fiyat seri retimle dmeye baladka benzinli arabalar yerini yeni nesil otomobillere brakacak. Yine de dumansz bir gelecek vadetmelerine karn elektrikli ve yakt pilli arabalar elektrik enerjisine muhta. Elektrik de ounlukla kmrle alan santrallerden elde edilmekte. Demek ki, benzinden elektrie gei srasnda termik santrallerin yerine geecek yepyeni bir enerji tr bulmamz art. Nkleer Fisyon: Enerji retmenin bir yolu da uranyum atomunun paralanarak byk bir enerji ortaya karlmasn salayan fisyon. Nkleer enerjinin avantaj bol miktarda sera gaz oluturmamas ama teknik ve politik dezavantajlar nedeniyle nkleer enerjinin n tkal. Ticari anlamda nkleer enerjinin belini bken olaylardan ilki, 1979da ABDde yaanan ama ucuz atlatlan kaza, ikincisiyse 1986da meydana gelen ve tam bir felakete dnen ernobil facias. ABD ve Avrupada durdurulan nkleer enerji projeleri Fransa, Japonya ve Rusyada devlet denekleriyle ite kaka devam etmekte. Nkleer enerjinin sorunu, on milyonlarca yl radyasyon yaymaya devam eden ar miktarda nkleer atk yaratmas. 1000 megavatlk tipik bir nkleer santralden kan yksek dzeyde radyoaktif atk bir ylda 30 tona ulamakta. Nkleer santraller iki sebepten tr byk sorun tekil etmekte. lki, reaktr kapatlsa bile scak kalmas. Soutucularda meydana gelebilecek herhangi bir aksaklk durumunda ekirdein erimeye balamas ve suyla temas halinde patlayp tonlarca radyoaktif maddeyi havaya salmas. Nkleer kaza olmas durumunda, insanlarn hemen santralden 80 km. uzaa tahliye edilmesi gerekli. Yerleim yerlerine yakn bir reaktrn yol aabilecei maddi hasarsa yzmilyarlarca dolar olarak hesaplanmakta. Kievin hemen dndaki ernobilde yaananlar, nkleer enerji santrallerinde nelerin kt gidebileceine feci bir rnek. Havaya karan radyoaktif maddeler Avrupa ve Asyay da etkileyerek can kayplarna, kanser vakalarna ve dier salk sorunlarna yol at. zerine aresizce beton dklm olmasna ramen, reaktrn ekirdei s ve radyasyon yaymaya devam ediyor. kincisi, nkleer atklarn bertaraf edilmesinin imkansz oluu. Atom ana gireli 50 yl oldu ama hala nkleer atklar ne yapacamz bilemiyoruz. Bu konuda gemite maliyeti yksek hatalar yapld. ABD ve Rusya, nkleer atklarn denize dkverdi veya ukurlara gmd. Hatta Ural Dalarnda bu ukurlardan biri patlad ve 1000 km.lik bir alann tahliyesine mecbur kalnmasnn yannda radyolojik zarar meydana geldi. ABDnin 9 milyar dolar ayrp Yucca dalarna kurduu atk bertaraf merkezi de Obama tarafndan bilimsel verilere dayanarak iptal edildi. Bu durum nkleer santral iletmecilerini devaml bir atk bertaraf tesisinden mahrum etti. u anda nkleer enerjinin gelecei belirsiz. Nkleer Sanayi, yeni nesil tesislerin eskisinden daha gvenli
38 www.ozetkitap.com

olduunu iddia etse de borsa, yeni kurulacak santrallere birka milyon dolar yatrmakta ekingenlii korumakta. Nkleer Gcn Yaylmas: Elbette, byk g beraberinde byk tehlike getirir. Gnmzn sorunu, lkeler arasndaki kskanlk ve nefretin nkleer bir sava balatma potansiyeli. II.Dnya Savanda ticari adan nkleer teknolojide ustalam bir ulusun, siyasi iradesi ve istei varsa nkleer silaha gei yapabildiine tank olduk. u anki tehdit, nkleer silah teknolojisinin dnyann en istikrarsz blgelerine yaylyor olmasnda. Eskiden yalnzca byk devletlerin atom bombas yapabilecek kayna ve bilgisi vard. Ancak gelecekte yeni teknolojilerin gelitirilmesi, uranyum zenginletirmenin maliyetini dreceinden atom bombas yapmak ne yapaca belli olmayan lkeler iin de kolaylaabilir. II.Dnya Sava srasnda sadece sperglerin ar miktarda elektrik enerjisi harcayarak becerebildii gazl difzyon yerine ikinci nesil nkleer tesisler, uranyumu zenginletirmek iin %50 daha az enerji harcayan ve daha ucuz bir yntem olan ultrasantrifj kullanmakta. Bu dnya siyasetinde nemli bir deiim yaratm durumda. u anda dnyada saflatrlan uranyumun %33 gazl difzyon yntemiyle %54 ultrasantrifjle elde edilmekte. 1975te Avrupal bir irkete alan bir mhendis ultrasantrifj ve atom bombas bileenleriyle ilgili gizli planlar alarak Pakistan devletine iletti. Bunlar ayn zamanda Saddam Hseyine, ran, Kuzey Kore ve Libyaya da sattndan phe edildi. Bunlar kullanarak Pakistan ufak miktarda nkleer silah yapp 1998de denemelere balaynca komusu Hindistan da cotu. ki lke arasnda sregelen nkleer rekabet neredeyse atom bombalarn kullanld bir sava balatacakt. te yandan ran nkleer programn hzlandrd. 2010a kadar 8000 adet olarak planlad ultrasantrifjlerden ileride 30 bin daha kurmak niyetinde. Bu dier Orta Dou lkeleri zerinde kendi atom bombalarn retmeye ynelik bask oluturmakta ve bu durum mevcut istikrarszl iyice arttrmakta. 21.yy jeopolitiinin deime olaslnn baka bir nedeni de yeni nesil, hem de muhtemelen daha masrafsz olacak uranyumu lazerle zenginletirme teknolojisinin devreye girmesi. Bu teknolojinin ticari pazar olacan farkeden Avusturalyal Silex firmas, General Electric ile kontrat imzalad bile. 2008de GE Hitachi Nkleer Enerji, ilk lazerle zenginletirme tesisini 2012ye kadar ABDde kuracan aklad. Nkleer enerji sektr iin bunlar iyi haber, ama bu teknolojinin dnyann dier lkelerinde de yaygnlamas an meselesi. Zenginletirilmi uranyumun dolamn engelleyecek, dzenleyecek uluslararas anlamalar imzalanmas lazm. Bu teknolojiyi kontrol edemediimiz takdirde atom bombas yaylmaya devam edecek. Hatta, giderek boyutu klen bu teknoloji belki de terristlerin eline geecek. YZYIL ORTASI (2030dan 2050ye kadar) Kresel Isnma: Asrn ortasna geldiimizde fosil yakt ekonomisinin sonular, bsbtn karmzda olacak ve kresel snmann en youn dnemi yaanacak. Dnyann ss gnden gne ykselmekte ve bu giderek hzlanmakta. Buzullarn kalnl, sadece 50 yl iinde %50 azald. Kutuplar kaplayan buzullar yzyl sonuna doru tamamen yok olabilir. Okyanus akntlar ve hava akmlar bundan fazlasyla etkilenerek iklimin tamamen bozulmasna yol aabilir. Antarktikada eriyen buz ktleleri, deniz suyu seviyesini etkilemekte. Dnya apnda
39 www.ozetkitap.com

deniz seviyelerinin 2100e kadar 1 ila 2 m. ykselmesiyle kylar ekil deitirecek. 1700lerin sonunda tutulmaya balayan s kaytlar 1995, 2005 ve 2010un kaytlara gemi en scak yllar olduunu ve 2000 ile 2010 arasnn en scak on yl olduunu gstermekte. 100 bin yldr en yksek seviyeye ulaan karbon dioksit oranlar her gn daha ok artmakta. Dnya sndka tropik hastalklar da kuzeye doru tanmakta. Stma gibi birok hastaln kuzeye yaylabileceinden endie ediliyor. Bunun sebebi de hastalk tayan sineklerin ounun yumurtalarnn donlarda lmesi gerekirken ksalan k mevsimi nedeniyle oalmalar ve kuzeye g etmeleri. Bilim dnyas, klim Deiikliinin insan faaliyetlerinden kaynaklandndan emin. Bilgisayar canlandrmalar o denli geliti ki, insan uygarl faktrn denklemden karp dnyann ssn lmek mmkn. Ayrca buzul aratrmalar gsteriyor ki iklim deiimi doal bir snmann sonucu deil. Yani, nedeni kesin biziz. Bunun doal bir dng olduu iddias, bu deiim bin yla yayld takdirde mantkl ancak burada bahsettiimiz sadece bir yzylda meydana gelen feci sratli bir deiim. Kresel snma, bilhassa petrol ve kmr kaynakl CO2 orannn artna bal. Gne nlar CO2 molekllerinden kolayca geip yeryzn sttka kzl tesi radyasyon oluur ancak amzda insan etkisiyle younlaan CO2 oran bu snn geri kna engel. Dolaysyla gne nlarndan gelen enerji uzaya geri dnemeden atmosferde skp kalmakta. Seralarda ve arabalarda gnein ieriyi stp camdan dar kaamamasyla ayn etki olutuundan bu duruma sera gaz etkisi denmekte. Son yzylda rettiimiz CO2 miktar kayg verici biimde artt. Sanayi Devriminden nce milyonda 270 birimken bugn 387 ppm. 1900lerde akaryakt kullanm 150 milyon varilken, 2000de 28 milyar varile kt. 2008de fosil yaktlar ve ormanszlatrma nedeniyle atmosfere saldmz CO2 9,4 milyar tona ulat. Bunun yalnzca yars denizler, toprak ve bitkilerle geri dnme girmekte, kalan ounluu ise havada asl kalp uzun yllar boyunca dnyay stmaya devam edecek. Maalesef CO2 salnmn bugn durdurabilsek bile, u ana kadar atmosfere salnm bulunan gaz on yllar boyunca daha kresel snmann srmesine yeter. Demek ki yzyl ortasnda durum iler acs olacak. Bilim insanlar ky eridinin tamamen deieceini ve baz ky ehirlerinin yok olacan ngrmekte. Ynetimlerin hangi ehirlerin kurtarlmaya deeceine, hangilerinin gzden karlabileceine karar vermesi gerekecek. Baz yerleimleri byk bentlerle sular altnda kalmaktan kurtarmak mmkn olabilir fakat umutsuz olanlar boaltmak zorunda kalan insanlarn g ayr bir sorun olacak. Baz ehirler kurtarlsa bile byk frtnalarda altyap sorunlarnn olumas ve hayatn fel olmas mmkn. Yksek nfuslu ticaret merkezlerinin genelde kylarda oluu kresel ekonomiyi fena etkileyecek. Zaten dzenli olarak sel basan Bangladein durumu en kts. Hem nfusu youn hem de fakir bir lke. Vietnam da bu adan olduka hassas. Ekili alanlarn yok olmas sz konusu. En berbat senaryoda, kresel snma nedeniyle dnya kaosa srklenebilir. Snrlara dayanan milyonlarca mltecinin hkmetlerin yetkisini yitirmesine ve kne neden olmasyla yama, isyan ve kargaa ba gsterebilir. Byle bir durumda, baz lkeler son are olarak nkleer silahlara bavurabilir. Pakistan, Hindistan ve inin ortak snrlarna ylm mltecilerle baa kmaya altn dnn. En kritik noktann Hindistan ve Banglade snr olacana phe
40 www.ozetkitap.com

yok. Kresel snma kaynakl byk bir krizde 160 milyon Bangladeli yerinden olup tarihin en byk gne mecbur kalabilir. Aslnda dn olmayan noktaya henz gelmedik ama bir an nce bir eyler yaplmazsa sonumuz vahim. Sera gaz etkisini kontrol etmek teknik olarak mmkn ancak bu byk lde ekonomik ve politik bir mesele. Kresel snma sorununu halletme isteksizliinin nedeni, zmn ekonomik faaliyetlerle atmasndan ibaret. Karbon dioksit salnm ekonomik faaliyetle ve dolaysyla refahla bire bir rtmekte ve CO2 salnmnn %25i ABDden kmakta. Ayn zamanda ekonomik faaliyetin de %25ine sahip. inin 2009da CO2 salnmnda ABDyi gemesinin ana nedeni de ekonomisinde patlama yaamas. Bilim, bu soruna olas teknik zmler sunmasna karn siyasetilerin bu planlar finanse etmeye pek niyeti yok gibi. Ama kresel snma yaknda yle ackl ve ykc bir raddeye gelecek ki zmlerden bazsn uygulamaya mecbur kalacaklar. nmzdeki birka on yl en kritik dnem. Yzyl ortasna geldiimizde hidrojen ana girmi olacaz ve fzyon, gne ve yenilenebilir enerjiler sayesinde fosil yaktlara bu denli baml olmayan bir ekonomiye sahip olacaz. Hidrojen teknolojisindeki ilerlemelerle piyasa gleri beraber kresel snmaya kar uzun vadeli bir zm retecek. Tehlikeli dnem, hidrojen ana gemeden nceki evre yani iinde bulunduumuz zaman. Yeni enerji teknolojilerinin hepsi maliyet engeliyle karlat ve ksa vadede enerji elde etmenin en ucuz yolu fosil yaktlar olduu iin, kresel snma nmzdeki on yllarda da tehdit oluturmaya devam edecek. Fzyon: Asrn ortasnda her eyi toptan deitirecek ve sorunlarmzn kalc zm olacak fzyonu baararak yeni bir enerji kayna yaratabiliriz. Nkleer paralanmaya dayal fisyonun tersine, hidrojen atomlarnn ergimesiyle ekirdek tepkimesine bal olarak ok byk enerji aa karan bir yntem olan fzyon, ok daha az atk retir. Aslnda fzyon znde hidrojen atomunun iine hapsolmu gnein nkleer enerjisini yani evrenin enerji kaynan serbest brakmak. Bu yzden fzyon enerjisinde ustalamak snrsz enerji elde etmek demek. stelik fzyon santrallerinde kullanlacak yakt deniz suyu. Fzyonla aa kan enerji, benzine kyasla 10 milyon kat daha fazla. Yani 4 litrelik bir srahi suyun znde sakl olan enerji, 500 bin varil petrole eit. Aslnda doann evrene enerji salamak iin setii yol olan fzyon, yldzlar oluturan ve aydnlanmalarn salayan ey. Yerekimiyle giderek skan hidrojen ynnden zengin gaz kresi yksek sya gelinceye kadar snnca hidrojen ekirdekleri birbirine arparak helyumu oluturana dek ergimeye girer. Bu srete engin bir enerji aa karak gazn patlamasna neden olur. Mant, belli younluktaki hidrojen gaznn belli bir sre belli bir sda skmas. Dolaysyla fzyon tepkimesi, bu koulun olumasna bal. Bunu becermek ok zor olduu iin daha nceki denemeler hep baarszlkla sonulannca kamuoyu, bilimin sz verip bir trl gerekletiremedii fzyon enerjisi iddialarna kar mstehzi bir tavr taknd. Fakat bilim insanlar 2030dan itibaren fzyona hakim olacamza inanmakta. Scak fzyonun alaca kesin ancak ekonomik olarak pratik mi sorusunun cevab henz mulak. ok daha masrafsz olan souk fzyona ynelik almalar srmekte ama kesin ve tekrar edilebilir sonular alnm deil. Lazerle Fzyon, Manyetik Alanda Fzyon gibi yntemler beklendii kadar baarl olursa birka yl iinde her ey deiebilir. ABD, NIF projesiyle lazerle fzyon makinesini gelitirirken, Avrupal uluslarla birlikte ABD ve Japonyann da destekledii
41 www.ozetkitap.com

Fransadaki Uluslararas Termonkleer Deneysel Reaktr (ITER) manyetik alanda hidrojen gaz sktrma zerine denemeler yapmakta. Bunlar sadece bilimsel projeler ama fzyonla elektrik retimini becerirlerse iin ikinci adm olan ticari olarak enerji retimiyle ilgili de yzyl ortasna ynelik zemin hazrlanmakta. Her ey yolunda giderse ticari tasarma sahip DEMO fzyon reaktrnn 2 milyar vat enerji retmesi bekleniyor. Eer dzgn biimde gerekleirse bu teknoloji hzla ticarileecektir. Fakat hepsinden nce, kapsaml maddi destek alan projelerin dnda baka nerilerin de gereklemesi mmkn. nk fzyon uzun sredir denenen ve detayl olarak bilinen bir sre. Giriimci fiziki ve mhendislerin fzyona ynelik yeni bir bulu iin anslarn deneyeceine phe yok. UZAK GELECEK (2070-2100) Manyetizm a: Elektronlarn kolayca ynlendirilebilmesi radyo, televizyon, bilgisayar, lazer gibi yepyeni teknolojilere yol aarak getiimiz asrn elektrik a olmasn salad. Byk ihtimalle fizikiler, yzyl sonuna doru manyetizm teknolojisinin anahtar olan oda ssnda ileyen speriletkenler bulmu olacak ve bylece manyetizm ana gireceiz. Unutmayalm ki; arabalarmzda kullandmz benzinin ounu srtnmeyle ba etmeye harcyoruz. Manyetik tatlarla srtnme sorunu ortadan kalkacak. Oda ssndaki speriletkenler yeni bir sanayi devrimi balatabilecek nitelikte bir bulu nk kalc ve ok gl manyetik alanlar oluturabilirler. Elektrik aktarmnda %30a varan kayplar ve kablolardaki atk miktarn indirgeyerek enerji maliyetini drecek ve kresel snma zerinde olumlu etkisi olacak. Karbon salnm enerji tketimiyle dorudan ilikili olduundan ve enerjinin ou srtnmeyi gidermeye harcandndan manyetizm a enerji tketimini ve karbon salnmn kalc biimde azaltabilecek. Speriletkenlerin meydana getirdii sper mknatslar sayesinde, daha fazla enerji gerekmeden, trenleri ve arabalar srtnme olmakszn yerden yksekte szlerek yol almalarn salamak olas. Bu uan araba ve trenler, manyetik raylar veya asfalt yerine speriletkenlerden yaplm yollar zerinde hareket edebilir. Baz lkeler, oda ssndaki speriletkenler olmadan bile, mknatsl raylar zerinde ilerleyen manyetik kaldral trenleri (maglev) hayata geirmi durumda. Almanya, Japonya ve in bu teknolojinin liderleri. lk ticari maglev tren, 1984de ngilterede Birmingham havaalan ve tren gar arasnda kuruldu. Fakat maglev trenlerin yksek maliyeti tm dnyaya yaylmasna engel. Speriletkenler bunu deitirebilir. Manyetik bir devrim, demiryollarn tekrar canlandrarak uaklarn yaratt sera gaz salnm da azaltabilir. Gklerden Gelen Enerji: Asrn sonuna gelindiinde enerji retiminde baka bir olaslk, dnyann yrngesine yerletirilen yzlerce uydunun gnein yayd enerjiyi emerek yeryzne mikrodalga radyasyon biiminde aktarmasna dayal uzay solar enerji teknolojisi. Enerjiyi dorudan gneten toplamann nnde fizik kurallar asndan hibir engel yok ama mhendislik ve iin maliyeti asndan sorun byk. NASA, 1995-2003 arasnda bu teknolojiye ynelik kk lekli almalar finanse etti. Teknolojinin ve ekonominin bu projeyi geree dntrmesi an meselesi. Japonya Ticaret Bakanl, 2009da gne enerjisi toplayacak bir uydu sisteminin fizibilitesini karacan aklad. 2015te gnderilecek deneme uydusunun sonucunda yeil k yanarsa, Mitsubishi Elektrik ve dier Japon firmalar 10 milyar dolarlk bir
42 www.ozetkitap.com

programla uzayda milyarlarca vat enerji retecek bir gne enerjisi tesisi kurmak iin birleecek. Ancak asl sorun, uydular yerletirecek roketlerin tutar. Benzer ekilde aya tekrar gitmeyi ve Mars kefetmeyi de nleyen roket frlatmann maliyeti dmedike bu teknolojinin gereklemesi de imkansz. VI. Blm: UZAY YOLCULUU Kozmik okyanusun kylarnda yeterince oyalandk. Yldzlara yelken amaya hazrz artk. Carl Sagan 2100e gelindiinde insanlk yeni bir an eiinde olacak. Uzay kefetmeye balayp yldzlara erieceiz. Bu yzyl robotlarla uzay kefine balanp dnya benzeri gezegenler bulmaya, Jpiterin uydularn kefetmeye hatta Byk Patlamann olutuu anlarn fotorafn ekmemize tank olacak. imdiye kadar uzay almalarnn en byk baarlarndan biri insanln ufkunu genileten robotik uzay kefi oldu. Gl teleskoplarla yeni yldz sistemleri ve gezegenler belirlemeye baladk. 2009da Kepler Misyonu teleskobuyla, 2006da COROT uydusunun frlatlmasyla binlerce yldzn ve gezegenin taranmasna baland. Dnya benzeri gezegenler bulunduunda yaplar analiz edilip su bulundurup bulundurmadklar anlalabilecek. Hayatn kayna ve evrenin belki de en deerli maddesi olan suya rastlandnda evrendeki yaam alglaymz deiebilir. Daha gelimi uzay aralaryla dnya benzeri gezegenleri inceleyip zeki yaam trlerinden radyo sinyalleri olup olmadna bakabileceiz. Tabii, uzay yolculuunun ok masrafl olduunu aklmzdan karmayalm. Robotlarla, uydularla uzay kefi yapmak bile ok maliyetliyken iinde insan bulunan bir uzay aracn gndermek fazlasyla masrafl. rneklersek, yarm kiloluk herhangi bir eyi sadece dnyann yrngesine yaklatrmak bile 10 bin$. nsann aya gnderilmesi 100 bin; Marsa ise 1 milyon $ tutarnda. Kabaca arlnca elmasa denk. stelik roketin kendi yaktn da tamas gerek bu da arln iki katna kartmakta. Buna bir de insan tayacak olduunda geri dn masrafn eklemek lazm. ABDde srf Sovyetlerle rekabet adna uzay yolculuunun gerek maliyeti gizlendi. Milli gurur tehlikede diye bir ekilde halledildi ama spergler bile daha fazlasn karlayamazd. Yine ayn sorunla kar karyayz: mhendislik ve fizik asndan gne sistemini kefetmemize engel hi bir ey yok ama ar maliyetli. Byk mali krizle birlikte uzay misyonlarna ayrlan denekler de azald iin bir anlamda NASAnn eli kolu baland. Fakat bu insanl uzay aralar programn iptal eden Obamann istedii gibi zel irketlerin roket retmeye balamasna yol aabilir. Ayrca ileride ekonomi dzeldiinde Amerikan hkmeti yeniden gzn aya dikebilir. Ayda yeraltna veya stne uluslararas bir uzay ss kurulabilir. 2010da ayn i katmanlarnn su ierdiinin aklanmasyla bunun gereklemesi daha olas bir hal ald. nk bu, gelecekte astronotlarn yeralt buzullarndaki hidrojeni roket yakt olarak; oksijeni ayrtrarak solunum iin, eriyiini de ime suyu olarak kullanabilecekleri anlamna geldiinden yz milyonlarca dolar tasarruf demek. Gne sistemindeki gezegenlerden dnyaya en benzeyeni Mars. Ancak donuk bir lden ibaret. Yeralt sularnda mikroorganizmalar halen var olabilir ama Marsta bildiimiz anlamda canl trlerinin olmas imkansz. Aya ulamak 3 gn srerken Marsa ulamak 6 ayla 1 yl arasnda
43 www.ozetkitap.com

deiebilir. Yzyl ortasnda diyelim ki Marsa astronotlar gnderdik ve ilkel de olsa bir s kuruldu. Gezegende yaanabilir bir ortam oluturma srecine ancak 22.asrda balanabilir. Ay ve Marsta hava, sv halinde su veya verimli toprak bulunmadndan burada kurulacak kolonilerin ekonomik getirisi olaca fikrine kaplmamak gerek. Ayrca bu slerin, en azndan yakn dnemde askeri adan pek bir deeri olduu sylenemez. Eer bir gn bu kolonilerde maden aranrsa bu orada kullanlmas iin olacak nk bunlar dnyaya getirmeye kalkmak astarnn yznden pahalya kmas demek. Sivillerin turist olarak uzaya gidiiyse yzyl ortasnda mmkn olabilecek gibi grnmekte. NASAy israf ve brokrasi nedeniyle maliyetleri yksek tutmakla eletiren baz giriimciler, piyasa glerinden yararlanarak uzay yolculuunun fiyatnn indirilebilecei iddiasnda. Microsoft milyarderi Paul Allenn desteiyle Burt Rutan 24 milyon dolara gelitirdii baarya ulaan roket projesiyle 10 milyon dolarlk dl kazand. imdi de ticari uzay uularn hayata geirmek iin denemelere balamak niyetinde. lk turistik uzay seyahati irketi olacak Virgin Atlantici kuran Milyarder Richard Branson, bu roketlerden 5 tane smarlad bile. Uzay gezisine 200 bin dolar verecek uzun bir yolcu listesi de hazr. Baarl olursa, bedeli on kat ucuzlatabilir. 2010da Boeing irketi de 2015ten itibaren uzaya turist gtrme plann aklad. Yine de uzay yolculuu yakn gelecekte hali vakti hayli yerinde olanlarn lks olacak. Uzay yolculuunun maliyeti hem ticari hem bilimsel adan ilerlemeyi nlediinden, asrn ortasna gelindiinde uzmanlarn yeni roket teknolojileri gelitirerek masraflar drecei tahmin dahilinde. Lazer srmeli veya elektromanyetik sistemlerle roket frlatlmas gibi yntemler zerine allmakta. Elbette prototiplerin gelitirilmesi iin kamu veya zel irketlerin maddi desteine ihtiya var. Yzyl sonuna gelindiinde, nanoteknoloji hep hayali kurulan uzay asansrnn hayata gemesini de mmkn klabilir. Gne yelkeni, nkleer roket, dinamik basnl ramjet fzyon veya nanogemiler gibi teknolojileri gelitirerek uzay gemileri yapmak da mmkn olabilir. 21.yy iinde dnya nfusunun bir ksmnn uzaydaki kolonilerde yaamas gibi bir olaslk sz konusu deil. nsanlarn ounluu 2100de ve tesinde yeryznde yaamaya devam edecek. VII. Blm: Gelecekte Refah En ok merak edilen sorulara gelelim: nsan uygarl nasl evrilecek? Bilim yaantmz, mesleklerimizi ve toplumu nasl etkileyecek? Bilim gnencin kayna olduuna gre medeniyetimizi ve refah nasl yeniden ekillendirecek? Gelecein kazananlar ve kaybedenleri kim olacak? Yeryzndeki uygarlklarn ykseliini ve kn inceleyince gl ordulara sahip olmann her eye yetmedii aka grlr. 1500lerde dnyann halini bir dnn, sonunda dnyaya hakim olann Avrupa uygarl olaca kimin aklna gelirdi. Douda, kat, matbaa, barut, pusula vb. esiz tarihi icatlar ve dnyadaki en iyi alimleriyle birlik beraberlik ve bar iindeki bin yllk in medeniyeti; Gneyde Avrupay istila etmesine ramak kalm Osmanl mparatorluu: cebiri bulan, optik ve fizik bilimlerinde ilerlemi, yldzlara isim vermi byk slam uygarl; ordular karsnda durmann imkansz olduu, sanat ve bilimin gelitii, bilimsel eitimde dnyann en mthi merkezlerinden biri olan stanbula sahip kkl bir medeniyet. br tarafta ise Orta adaki acnacak halleriyle Avrupa lkeleri: kktendincilik ve
44 www.ozetkitap.com

Engizisyonla kvranan, Roma mparatorluunun yklndan beri bin yldr kte olan Bat Avrupa o kadar geri kalmtr ki sahip olduu bilgileri de kaybetmi, onun yerini dini dogmalar almtr. Bunlara kar gelenler ikence ve lmle cezalandrlmtr. stelik srekli birbirleriyle savamlardr. Peki, buna ramen sonu ne oldu dersiniz? in ve Osmanlnn muhteem imparatorluklar 500 yl sren durgunlua girerken, Avrupa beklenmedik bir ekilde bilim ve teknolojiyi kucaklad. 1405ten balayarak devasa bir donanma ile dnyay kefetmeye kan in, Gneydou Asya ve Afrika kylarn dolat. Madagaskara belki daha tesine ulat. Dnyann uzak kelerinden bir sr erzak, egzotik hayvan vs. getirdiler. Fakat bununla tatmin olmayp keif ilgisini yitiren in imparatorlar donanmay rmeye terketti. Kabuuna ekilen in, sonrasnda hi geliemedi. Benzer bir tavr, Osmanlda da grld. Dnyann bilinen ksmn fethettikten sonra ilerine kapanan Osmanllar kktendincilie gmlerek asrlar sren durgunluk dnemine girdi. slam alimleri, Kurann bilgilen/ren buyruunu yalnzca din bilgisi anlamnda yorumlayp dier tm bilgiyi slam-d addedince, Mslmanlar bilim, matematik, tp ve dnyevi saylan dier alanlarla uramaktan vazgeip, bunun yerine slam retisi, hukuku, tefsir ve dini pratikler zerine tartmay yelediler. O srada Avrupada yeni bir uyan ba gstermekteydi. Ticaret ve matbaayla birlikte yeni ve devrimci fikirler ivme kazanarak Kilisenin gcn ve bin yllk basksn zayflatmaya balad. niversiteler ncil tefsirini bir kenara brakp fizik, kimya ve dier bilim dallarna yneldi. Gleri neredeyse birbirine eit olduundan srekli savatklar halde bir trl yeniemeyen Avrupa krallklarnn bilim ve mhendislie yatrm yapmasnn bir nedeni de, hkmranlklarn geniletmek iin yeni silahlar ve servetlerine servet katma hrsyd. Bilim ve teknolojinin hzl ykselii ksa srede in ve Osmanl imparatorluklarnn gcn yitirmesine neden oldu. Asrlardr Douyla Bat arasnda ticaret kprs olarak refaha eren Osmanllar, Avrupal denizcilerin kefettii yeni ktalarla ve Orta Douyu es geip Afrikay dolaarak ulatklar Douyla ticaret yapmalar nedeniyle sarsld. in ise kendi icad barut ve pusulay kullanarak etrafn saran Avrupal gambotlar grnce ne yapacan ard. Bu yzden ne oldu? sorusunun cevab net: Bilim ve teknoloji geliti. nk refahn itici gc olan bilim-teknolojiyi nemseyip kendilerini gelitirenler daima kazanr. Elbette, insanlar bilim ve teknolojiyi umursamamakta zgr ama bu durumda kendileri kaybeder. nk dini bir metin okunacak diye dnya duracak deil. Eer, en yeni bilimsel ve teknolojik gelimelere hakim olamazsan rakiplerin olur. lerleme iin doa kanunlarn kavramann ne denli nemli olduuna deinmitik. Bu drt fizik kuvvetinin kefiyle Avrupann karanlk Ortaadan kp kkl Dou uygarlklarn geride brakmas arasnda sk bir ba vardr. Feodalizmin k, tccar snfnn douu ve Rnesans hareketiyle birlikte deiimin sosyal zemini hazrd. Ancak bu srete Batnn ilerlemesini salayan teknolojik etkenlerin etkisini gz ard etmek imkansz. zetleyecek olursak, yerekimi kuvvetinin kefiyle mekanik glerin anlalmas buhar makinesinin icadn salayarak Sanayi Devriminin yolunu at. Ardndan elektromanyetikten nasl yararlanlabileceinin anlalmasyla Sanayi Devriminin ikinci blm saylan Teknoloji Devrimi balad. Sonunda
45 www.ozetkitap.com

zayf ve gl nkleer kuvvetlerin kefi sayesinde etrafmzdaki her ey deimekte. Bunlara bal olarak yine Batl uzmanlarn gelitirdii teknolojiler sayesinde, uzaydan bnyemize kadar evrenin ileyiini renmemizi salayan aydnlatc bilgilere ulaabiliyoruz. stelik nkleer kuvvetler atomun iine hapsolmu sonsuz gc ynettiinden nihayetinde insanln kaderini de belirleyebilir. nsanln nnde iki seenek var: Ya gkleri aydnlatan enerji olan fzyonu zerek dnya toplumu olarak refah iinde yaayacaz ya da nkleer silahlarla dnyay cehenneme evirip kendi sonumuzu getireceiz. YAKIN GELECEK (gnmzden 2030a) Teknolojinin Drt Evresi Toplumlarn kalknmasn salayan teknolojiler dinamik ve deikendir; doar, geliir ykselir ve kerler. Gelecek teknolojilerin nasl deieceini anlayabilmek iin teknolojilerin belli evrim kurallarna nasl uyduuna bakmakta fayda var. Kitlesel teknolojiler genellikle drt evre geirir. Bu aamalar kat, ebeke suyu, elektrik ve bilgisayarlarn evriminde grlebilir. I. Evrede, teknolojik rnler ok deerlidir ve ok iyi korunur. II. Evrede teknoloji ok sayda retilerek kiisel kullanma girmeye balar. III. Evrede ucuzlayarak herkesin ulaabilecei hale gelir. IV. Evrede farkl eitleri ve uygulamalar kar, modaya dnr. Baz nemli icatlardan rneklersek: mesela kat ilk evresindeyken eski Msrda papirsler rahiplerce korunur, inde ise saray dnda kullanlmazd. El yazmalar ok kk bir aznln zimmetindeydi. kinci evre, matbaann bulunmasyla ok sayda insan kitap sahibi olabildi. nc evre, 1930da kadn seri olarak retilmeye balamasyla kat sradanlat. Son evrede, artk duvar kad modas bile mevcut. Eskiden el stnde tutulan kat imdi ehirsel atklarn banda gelmekte. Ayn sre, ebeke suyu iin de geerli. Eskiden bir kyn tek bir kuyusu ya da emesi varken, 1900lerden itibaren yava yava evlere su tesisat balanmaya balad. Ardndan ebeke suyu her yere ulat. imdiyse etrafmz ssleyen trl havuzlar, emeler var. Elektrik de benzer aamalardan geti. lk bata bir ampul paylalrken, sonrasnda her sokak her ev aydnland. Gnmzde her eit aydnlatma mevcut ve etrafmz elektrikli aletlerle dolu, Hatta elektrik kesilmedike farknda bile deiliz. Demek ki, IV. Evreye girdiklerinde teknolojiler o kadar yaygn ve ucuz hale geliyor ki fazlasyla tketmeye balyoruz. Elektrik ve su tesisatnda olduu gibi harcanan miktar lerek tkettiimiz kadarn dyoruz. Bilgisayarn evrimi de ayn yolu izlemekte. 50lerde ilk ktnda ok kymetliyken, 80lerden itibaren kiisel bilgisayarlarn piyasaya srlmesiyle daha ok insann ulaabildii bir hale geldi. III. evrede bilgisayarlar internete balanarak dnyay birbirine balamakta. IV. evreye girdiindeyse adeta ortadan kaybolup baka ekilleri moda olacak. Her tarafa bilgisayarlar yerletireceiz. Belki her ey kendinden ipli olaca iin bilgisayar szc bile daarcmzdan kacak. Gelecekte plerin byk ksmn ipler oluturacak. Sonunda ipler de kademeli olarak ortadan kalkacak ve hesaplamalar veri bulutlar eklinde havada dolaacak Bilgisayar ve internet hala gelimeyi srdrmekte. Dolaysyla buhar makinesi gibi bir asr daha el stnde tutulmaya devam edecek. Lokomotif ve araba gibi aslnda ikincisi ilkinin baka bir modeli denebilecek baz teknolojilerin son aamaya gelmeden teki teknolojilerle birleerek
46 www.ozetkitap.com

geliip etkinletiini grmek de mmkn. Dolaysyla gelecekte iine ip taklan rnlerin akll eyalara dneceini de greceiz. Patlayan balonlar ve Krizler 2008 mali kriziyle birlikte kimi tm bu ilerlemenin bir yanlsama olduundan, kimi de sistemin temelinde bir arza olduundan dert yand. Tarihsel srece baktmzda beklenmedik ekilde ien balonlar ve patlamalarn rahatlkla gzlemleyebiliriz. Kaderin cilvesiyle insan ahmaklnn yan rn gibi grnmekteler. 2008 krizini inceleyen tarihiler ve ekonomistler de insan doas, agzllk, yozlama, mevzuat eksiklii, denetim zafiyeti gibi pek ok neden stnde durdu. Oysa, bilimin merceinden baknca durum baka. Uzun vadede refah gden bilimdir. Bilim olmadan bin yl geriye gidip karanla gmlrz. Bilim yekpare deil dalgalar halinde gelir. Bir bulu dierlerine yol aar. Bylece yeniliklerle ilerlemeler gibi byyerek refah yaratr ve bu bilimsel dalgalar ekonomiye yansr. rnein, ABD ve ngilterede 1780 sonrasndaki refah art sadece sermaye birikmesine deil, %90 orannda teknolojik bululara baldr. lk byk dalga buhar makinesiyle balam ve toplumu batan aa deitirecek Sanayi Devrimini beslemitir. Bu sayede akl almaz boyutta bir refah olumutur. Fakat kapitalizmde zenginlik ylece duramaz, sermayenin bir yere akmas gerekir. Bir sonraki atlm drt gzle bekleyen kapitalistler, bazen feci sonular dourabilen daha speklatif tasarlara yatrm yapar. 1800lerin banda elde edilen bu fazladan zenginlik Londra Borsasnda lokomotif hisselerine akarak bir balon oluturmutur. Lokomotif o zamanlar henz emekleyen bir teknoloji olduu iin sonunda bu balon patlaynca 1850 krizini dourmutur. Halbuki demiryollar altn an 1880lerden sonra yaayacaktr. Demek ki, kapitalizm tarihinin en byk krizlerinden birine sebep olan ey, bilimin yaratt refah fazlasyla speklatrlerin birleimidir. Bunun ardndan ayn nedenlerle her on ylda bir ufak apl krizler yaanmtr. Kapitalistler bunlardan ders alacana ayn dngy devam ettirmitir. kinci dalgada, elektronik ve otomotiv teknolojilerinin tekrar yeni bir refah yaratmasyla, fazlas ABD Borsasnda elektrik tedarik kurumlar ve otomotiv firmalarnn hisselerini iirip bir balon oluturmutur. Otomobil firmalarnn says 1900-1925 arasnda 3000i bulunca piyasa bunu kaldramamtr. 80 yl nceki gibi devam getirilemeyen bu balon, u veya bu nedenlerle 1929da patlayarak Byk Bunalm balatmtr. Fakat Amerika ve ngilterenin yollarnn asfaltlanp boydan boya elektrik ekilmesi krizden ok sonraya, 50lerle 60lara rastlar. Son yllarda yaadmz yksek teknoloji dnemini bilimin nc dalgas olarak nitelendirirsek, bilgisayar, lazer, uydular, Internet ve elektronik cihazlar vb. rnler de ayn ekilde byk bir refah yaratt. Bu sefer oluan sermaye fazlas emlak sektrne ynelerek byk bir balon oluturdu. Emlak deerlerinin ar artmasyla insanlar evlerine karlk borca girmeye balad. Ahlaksz bankaclar da peynir ekmek gibi kredi datarak balonu daha da iirdi. Daha nceki krizlerden ders alnmad iin elbette bu balon da patlamak zorundayd. Bylece 2008 mali krizi ve ardndan gelen ekonomik durgunlukla kar karya kaldk. 21.yy banda yaadmz bu krize elik eden aptallklara karn, dnyann tamamnn internet
47 www.ozetkitap.com

ebekesine ve kresel iletiim ana balanmas da esas bundan sonra olacak. Yani biliim devriminin altn a henz gelmi deil ama ok yakn. Drdnc dalgann ne olacan ise kimse bilemez. Yapay zeka, nanoteknoloji, telekomnikasyon ve biyoteknolojinin birleimi eklinde olabilir. Bu teknolojilerin yeni bir refah dalgas oluturmas, bir 80 yl daha srebilir. Dileyelim 2090a gelindiinde gemiten karlan dersler unutulmasn. YZYIL ORTASI (2030-2070) Meslekler Teknolojik gelime ekonomide kkl deiikliklere neden olarak bazen sosyal kaymalara da yol aar. Her devrimin kazanan ve kaybedeni olduuna gre yzyl ortasnda bu daha belirginleecek. Biliim teknolojilerinin geliimi meslekleri nasl etkileyecek? Bunun cevabn makinelerin, robotlarn kstlamalarn gz nne alarak verebiliriz. Yapay zekay kstekleyen ekil tanma ve saduyu olduuna gre gelecekte ayakta kalacak meslekler de bu ikisini gerektiren, yani robotlarn beceremeyecei trden iler olacak. Mavi yakallar arasnda, retim bandnda alan iiler gibi srf tekrarl ileri yapanlarn pek ans yok. Bilgisayarlarn en iyi yapt eyin hesaplayp tekrarlamak olduunu dnrsek fabrikalardaki otomatik ileri tamamen devralacaklar aikar. Fakat mavi yakallardan tekrar olmayan ekil tanma ilerini yapanlar, ilerini robotlara kaptrmayacak. Mesela, farkl sular zmeleri gereken polisler, geri dnme gidecekleri ayrabilen pler, her seferinde baka bir alet kullanmalar gereken inaat iileri, uygun becerileri farkl yerlerde kullanmalar gereken tesisat ve bahvanlar. Beyaz yakallara gelince, kaybedenler ounlukla arac grevi stlenenler olacak: saym yapan, envanter karan memurlar, turizm acentas, muhasebeci, broker vb. nk kapitalizmin piyonu bu meslekler yava yava ortadan kalkacak. imdiden daha turizm acentalarn aradan karp uak biletlerimizi internetten en ucuzunu bularak kendi bamza almaya balamadk m? rnein, bir zamanlar internet zerinden hisse alm satm yapmamakla vnen ve internet ticaretini hor gren Merrill Lynch, 1999da piyasa glerinin etkisiyle online ticareti benimsemek zorunda kalnca tkrdn yalam oldu. Bu ayn zamanda kurumsal hiyerarinin de azalaca anlamna gelmekte. Yneticiler sat gc ve temsilcilerle dorudan iletiime geebilecekleri iin arada emir tayanlara gerek kalmayacak. Kiisel bilgisayarlar iyerlerine ilk girdiinde de buna benzer iten karmalar olmutu. Araclarn gelecekte var olabilmesi iin yaptklar ie katma deer eklemeleri, robotlarn salayamayaca saduyuyu ne karmalar gerekecek. imdiden online ticaret yznden alt dzey brokerlar iten atlyor. Ancak akl banda tavsiyelerde bulunan tecrbeli borsa simsarlarna daima talep var. Gelecekte beyaz yakallar arasnda, faydal bilgi, deneyim ve saduyuya sahip olanlar kazanacak. Bu da iine yaratclk katan, harekete geen, analiz eden, liderlik yapan, yazlm gelitiren, bilim ve sanatla ilgilenen yani bizi insan yapan kabiliyetleri olanlar demek. Bilgisayarlar insan ilikilerini, anlamazlk, baar ve yenilgileri kavramaktan yoksun olduklar iin yazarlk, senaristlik, avukatlk gibi meslekler var olmaya devam edecek. Belli konularda robot bir avukata danmak mmkn olacak belki ama bir yargya varabilmek iin gerek bir
48 www.ozetkitap.com

hukukuya hep ihtiya olacak. nk deerler ve kanunlar gibi yorumlamalar da deiir. Mesela, ABD Yksek Mahkemesi 1857de klelerin asla vatanda olamayacana hkmettikten sonra bu kararn deimesi iin bir i sava ve binlerce insann lmesi gerekti. Dolaysyla anayasalar ne kadar yerleik gibi grnse de zamana ve koullara gre yeniden uyarlanp dzenlenmeleri gerekebilir. Gelecekte kymetli olacak baka bir sermaye liderlik zellii olacak. Liderlik ksmen eldeki verileri, bak alarn ve seenekleri deerlendirerek belirlenmi hedeflere en uygun olana karar vermektir. alanlarn gl ve zayf yanlarnn farknda olup onlara ilham vermeyi ve nderlik etmeyi kapsadndan olduka karmak bir i olan liderlik, insan doasnn, piyasa glerinin iyice kavranmas gibi makine veya robotlarn becerilerini aan eyler gerektirir. Elencenin Gelecei: Eskiden elinde saz diyar diyar dolaan ozanlar, bir panayrdan dierine adr kuran hokkabaz ve komedyenlere dayal olan mzik ve elence sektr, elektriin geliiyle birlikte srasyla gramofon, radyo ve televizyonun ortaya kmasyla tamamen deimi oldu. arkc ve mzisyenler, eskiden olsa neredeyse karn tokluuna alacakken, bir anda plak basp milyonlara ulama imkann yakalaynca, nl olup genlerin idol haline geldi. Mzik piyasasnda birka kuak albm satlar iyi gitti ama internetin patlamasyla durum deiti. nternetten mzik alveriinin kolayca yaplabileceini ngren bilim insanlarna kulak asmayan byk mzik irketleri, online sat altyaps oluturmay dneceklerine bir CD fiyatnn onda biri fiyatna albm sunan yeni kurulmu ufak irketlere dava amay yeledi. u anda mzik endstrisinin yaad karmaa kendi yneticilerinin umursamazlndan kaynaklanmakta. in iyi taraf, ad duyulmam mzisyenler byk irketlerin sansrne uramadan dinleyici kitlesi edinip ykselme imkanna sahip artk. Bu demek oluyor ki, kimin nleneceine yneticiler deil, piyasa gleri zgr ve demokratik biimde karar verecek. Basn iin de benzer bir ikilem geerli. Reklam gelirlerine bel balam olan gazeteler, dileyen herkes internet zerinden eitli kanallar kullanarak reklam verebildii iin sayfa saysn azaltmak zorunda kald. stelik artk internetten okunabildikleri iin satlar da dt. Fakat bu sre fazla uzun srmeyecek. Durmadan nutuk ekenlerden tutun, tuhaf fikirlerini kabul ettirmeye alan megalomanyaklara kadar internette ar bir bilgi kirlilii mevcut. Dolaysyla insanlar eninde sonunda rastgele gereklerle bo laflardan sklp haberin yannda bilgelik sunan saygdeer sitelere ynelecek. UZAK GELECEK (2070-2100) Bahsettiimiz teknolojiler o kadar gl ki kapitalizmin ileyiini etkilememeleri mmkn deil. Arz talep kural hala ayn ancak bilim-teknolojinin ykselii mallarn datmndan refahn yapsna kadar kapitalizmi zaten deitirmi durumda. Adam Smithin kapitalizminde arz talebi karlaynca mallara fiyat konur. Talep fazla, arz azsa fiyat artar. reticiyle tketici arz ve talep hakknda yeterli bilgiye sahip olamad iin fiyatlar yerine gre deiir. Kusursuz Kapitalizm ise reticiyle tketicinin piyasa hakkndaki bilgisinin snrsz olduu ve dolaysyla fiyatlar kusursuzca belirlendii zaman gerekleebilir. imdiden baz rnler iin internette fiyat aratrmas yapabiliyoruz. Bu ileride piyasada satlan tm rnler iin geerli olacak ve tketiciler satn almak istedikleri rn hakkndaki her eyi bilebilecek. Avantaj tketicinin eline
49 www.ozetkitap.com

geecek, hem fiyat-kalite karlatrmas yapabilecek hem de en ucuz fiyat talep edecek. retici de tketicinin ihtiyalarn, isteklerini anlayabilecei verilere sahip olacak ve fiyat belirlerken tahmin yrtmek zorunda kalmayacak. reticinin srekli deien tketici taleplerine gre hareket etmesi gerekecek. irketler dorudan mterilerini hedef alabilecek ve ona gre rn hazrlayabilecek. u andaki sistemde seri retilen mallar, bilgisayar devrimiyle mterinin arzusuna gre farkl beden ve renklerde retilebilecek. Fiyatlarn dmesi ve rekabetin artmasyla kitlesel teknoloji olarak internet ihtiyacmz olduunda kullanp bedelini dediimiz elektrik, su gibi bir hizmete dnecek. nternete bal alan cloud computing teknolojisi giderek poplerleecek. Gelecekte bilgisayarlar kademeli olarak kullanmdan kacak ve tm bilgilere internetten eriilecek. Gelecein en tartmal ve hassas konularndan biri de gizlilik olacak. Gemite bilgisayarlarn hakkmzdaki her eyin takip edilebilmesini mmkn klaca endiesi yaygnd. Snrsz bir casusluk makinesine dnebilecekken Souk Savan bitmesiyle halka alan internet teknolojisinde artk Big Brother modelinde tek bir yerden takip edilmek mmkn deil. Asl sorun kk apl takipiler: bulvar gazeteleri, adi sulular, igzarlar ve tabii ki kiisel tercihleri renmek iin hakknzdaki bilgileri didikleyen irketler. Byk olaslkla bu sorun yok olmayacak ama zaman iinde iyiye doru dzelecek. Muhtemelen mahremiyetimizi koruyan programlar hazrlayan yazlm gelitiricilerle bunlar krmaya alanlar arasnda bitmeyen bir kovalamaca olacak. Meta Kapitalizminden Entellektel Kapitalizme: Teknolojik gelimeler sadece kapitalizmin ileyiini deitirmekle kalmayacak, doasn da etkileyecek. Balktan bu geiin yn de belli. Refah eskiden sahip olunan mallarla llrd ancak seri retim, nakliyat, iletiim ve rekabetin artmasyla fiyatlar da dmeye balad. 100 yl nce ngiltere kraliesinin mrnde grmedii eyler soframzda. Meta kapitalizmin yerini alacak olan entellektel kapitalizme tam olarak yapay zekann ve robotlarn yapamayaca eyler dahil: ekil tanma ve saduyu. Gnmzde bilgi ve beceri rekabet avantajnn tek kaynaklar ve gelecekte de ok nemli olacaklar. Pek ok unsur rekabet denkleminden derken bilgi uzun vadede srdrlebilir rekabet avantajnn vazgeilmezi haline geldi. Bu tarihi geiin kapitalizmi temelden sarsacak olmasnn nedeni, insan beyninin oaltlp seri retilebilecek bir ey olmay. Yani, gelecein deeri saduyu olacak. Emtia retiminden ok farkl bir biimde, zihinsel/entellektel birikim yaratmak iin insann yllar boyu eitilmesi gerekmekte. 1991de soyut hizmetlerden, somut mallardan daha ok gelir elde eden ilk lke ngiltere oldu. Getiimiz yzyl sonunda balayan bu deiim, Amerikan ekonomisinde imalatn arpc biimde dyle Hollywood filmleri, video oyunlar, telekomnikasyon, bilgisayarlar gibi entellektel kapitalizmdeki arttan kolayca farkedilebilir. Bu kademeli bir gei olacak ama her on ylda bir daha da artacak. Baz uluslar bunun farknda. Japonya doal kaynaklardan yoksun olmasna ramen, yksek refah dzeyini insanlarnn birliine ve alkanlna borlu. Maalesef bunu anlamayan ok sayda lke, yurttalarn gelecee hazrlamaktan yoksun. Doal kaynaklar asndan zengin olan lkeler bu prensibi kavramadklar takdirde gelecekte fakirlemeye mahkum. Ortalama emtia fiyatlar 150 yldr dmekte olduu iin bu stratejiyi izlemeyen lkelerin ekonomisi zamanla klecek. Fakat bu srecin kanlmaz olduunu syleyemeyiz. II.Dnya sava sonras bir nesilde dnya
50 www.ozetkitap.com

ekonomisinin nde gelenleri arasna giren Almanya ve Japonya ile %8-10luk byme oranyla 500 yllk ekonomik kn tersine eviren in rneklerine bakacak olursak ortak zellikleri, toplum olarak birbirine bal ve alkan olmalar. Ayrca de eitime, halkn btnlemesine, ve ekonomik kalknmaya nem vererek herkesin almaya can att rnleri piyasaya sundu. Kalknmay salayan sermaye veya doal kaynaklar deil artk. Geleneksel olarak lkeleri zenginletiren bu varlklarn yerine, vatandalarnn yetenek, rgtlenme, motivasyon ve z-disiplin gibi nitelikleri nem kazanmakta. Baz uluslar kifayetsiz liderlerce ynetildikleri ve kltrel ve etnik olarak paralanm durumda olduklar iin ilemez haldeler. Eitime yatrm yapmak yerine orduya, silahlara yatrm yaparak halklarn korkutuyorlar. Sanayilemeyi hzlandracak altyapyla uramak yerine yolsuzluklarla urayorlar. Bylece liyakata deil hrszla dayal bir sistem oluturarak iktidarda kalyorlar. Ne yazk ki bu yozlam hkmetler Batdan gelen yardm da ceplerine indiriyor. 1950 ve 2000 arasnda fakir lkelere yaplan yardm 1 trilyon dolar akn fakat hala dnya nfusunun neredeyse yars (2.8 milyar) gnde 2 dolardan azla geiniyor; 1.1 milyar insan ise ar yoksul. Gelimi lkeler, mutlaka dierlerinin durumunu dzeltmek iin daha ok yardm etmeli ama sonuta kalknma sorumluluunu gelimekte olan lkelerin liderleri de stlenmeli. Sadece maddi yardm yerine eitime younlap kendine yetebilecek hale gelmelerini salayan yeni endstriler gelitirmelerine destek olmak gerek. Gnden gne artan bilgisayar gc ve den fiyatlar sayesinde yoksul ocuklar da internet kullanma imkan bulabildiinden nternete eriimi olanlarla olmayanlar arasnda byk bir uurum olaca endiesini de yersiz buluyorum. Asl sorun eriim imkan deil i imkanlar. piyasasnda tarihi bir deiim yaamakta. Gelecekte ykselecek lkeler bu avantaj kullanabilenler olacak. Gelimekte olan lkelerin stratejisi, metalar salam bir temel oluturmakta kullanp, bundan entellektel kapitalizme geiin adm olarak yararlanmak olabilir. Mesela, in bir yandan dnya pazarna sunulacak mallar reten binlerce fabrika kurarken, bir yandan da krn entellektel kapitalizme dayal hizmet sektrne yatrmakta. ABDde fizik doktoras rencilerinin %50si yabanc uyruklu. ou da ya inli ya Hintli. Bir ksm yeni sektrler yaratmak iin lkelerine geri dnd bile. Her zaman yeni teknolojiler toplumda deiimler ve kaymalar yaratr. rnein 1800lerde Amerikaya gelen gmenler, eitim seviyesine baklmakszn imalat sektrnde kolayca i bulmutur. Fakat bu defaki gei srasnda vasfsz i pozisyonlar pek mmkn olmayacak. Bugn bile byk ksm ortadan kalkm durumda. Ucuz emek peindeki ou irket, imalatn oktan az gelimi lkelere kaydrd. Kresel rekabet olduu srece rnler ve hizmetler ucuzladka, imalat ve datm etkinletike tketicinin de iine gelmekte. Modas gemi iletmeleri ve gereinden fazla maal ileri desteklemek karmaa, israf ve verimsizlikten baka bir eye yaramyor. Baarsz sektrleri sbvanse etmek yalnzca kanlmaz sonu geciktirip kn acsn erteleyerek durumu daha da ktletiriyor. Eitim sistemi, vasfl alan temin edemedii iin irketler dk eitimli personelle uramak zorunda kalyor. Beceriye dayal hizmet sektrnde yksek maal pozisyonlar uygun aday olmad iin bo kalabiliyor. Sanayilemenin altn a oktan geti. ABD ve Avrupa byk lde sanayi ekonomisinden hizmet ekonomisine on yllar nce geti. imdi yaplmas gereken entellektel kapitalizmi maksimuma karan sektrlere ynelip tekrar yatrm yapmak. 21.asrda hkmetlerin en zor
51 www.ozetkitap.com

grevlerinden biri bu ama kolay ve abuk bir zm yok. ncelikle eitim sisteminin toptan elden gemesi demek. ilerin yeniden eitilebilmesini ve lise rencilerinin mezun olduklarnda isizler ordusuna katlmasnn nlenebilmesi iin bu art. gcnn 21.yzyln ihtiyalarna cevap verecek ekilde yetitirilmesi lazm. Mfredatlar gzden geirilip batan dzenlenmesi retmenlerin de gelecein teknoloji toplumuna uygun ekilde yeniden eitilmesi gerekli. Baar, herhangi bir sektrn byklne deil lkenin insan kaynakl zihinsel gce dayal ekonomiye dzgn bir gei yapabilmesine bal. Bu, teknolojik bululardan yeni iler kuracak ve zenginlik yaratacak yeniliki giriimciler akn balatmak anlamna gelmekte. Byle insanlarn dinamik enerjisine ihtiya var. Bu yzden yeni liderlerin piyasaya girmesinin nn amak art. Bilimden Yararlan Gelecei Yakala: Gelimekte olan lkeler, biliim devriminin avantajndan Batnn yapt hatalar tekrar etmeyerek yararlanabilir. Gelimi lkeleri bir srayta geebilirler. Batnn zor yoldan yaptklarn kolayca halledebilecek teknoloji mevcut. Artk cep telefonlar en uzak yerde bile ektii iin, lkeler her yere telefon balamak iin servet dkp bir utan dierine hat ekmek zorunda deiller. Eskiyen altyapy yeniden yapmak zorunda da deiller. Yenisini yapmak eskisini onarmaktan daha ucuz. Yzyl ncesinden daha dk maliyete, son teknoloji altyap sistemleri kurmak mmkn. Mesela in, Batnn yeni ehirler kurarken yapt baz hatalar yapmayarak aklllk etti. Pekin metrosu Batda yaratlan bilgisayar teknolojisinden yararlanmakta. Gelimekte olan lkelerin zellikle bilimsel alanlarda gelecee kestirmeden gitmesinin bir yolu da internet. Literatre giren her makaleye internetten ulamak mmkn hale geldi. stelik artk bilim insanlarnn dnyann neresinde olursa olsun birbiriyle iletiime geip ibirlii yapmas da olas. Gelecekte ekonomisini bilim-teknolojiyi gelitirip destekleyerek yaplandran lkeler ykselecek. Bu gerei kavrayabilen uluslar yarnn liderleri olacak. rnein, Amerikal renciler bilim ve matematikte son sralarda olmasna karn, ABD bilim ve teknolojideki stnln srdrebildi. ABDde okul gn ylda 178 gnken birinci sray kaptrmayan inde 251 gn. ABDnin uluslararas alanda bilim ve teknolojide baarl olmasn salayan unsur, niversitelerine ve i imkanlarna ektii beyin g. zel yetenekleriniz, kaynaklarnz veya bilimsel bilginiz varsa H1B adl zel bir vize alma hakk kazanyorsunuz. rnein, New York niversitesinde fizik rencilerinin neredeyse tamam yabanc uyruklu. Amerikan kongre yelerinin bazs bu vizeyi, i imkanlarn Amerikallarn elinden ald iddiasyla kaldrtmak istedi. Aslnda anlamadklar u; mesela Silikon Vadisinde o ileri yapabilecek vasfta Amerikal olmad iin, bu vizeler Tayvanl veya Hintlilere verilmekte. H1B vizesine sahip gmenler ileri ellerinden almaktan ok tamamen yeni endstriler kurarak i imkan yaratyor. Almanyada da benzer bir vize uygulamasn yrrle sokmak isteyen eski anslye Schrder de ayn eletirilere maruz kalarak baarsz olmutu. ABDde khne eitim sisteminin hasarn niversitelerle iletmeler telafiye almakta. Fakat ilkretim ve lise eitimini dzeltmedike ABDnin gelecekte rekabeti kalabilmesi imkansz. Yine de hala avantajl olduu sylenebilir. nk dnyann pek ok yerinden insan, nereden geldiin deil ne fayda salayabilecein nemli sayldndan ABDye g etmeye devam edecek. Doudaki eitim sistemi ise aratrmac deil ezbere dayal; yaratclk, hayalgc ve yenilikilikten uzak. Oysa ki bilim ve
52 www.ozetkitap.com

teknolojide ilerlemek iin bunlara ihtiya var. Bu yzden in, ilk olarak Batda imal edilmi mallarn ucuz taklitleriyle Batya yetiecek olsa bile yaratclk, yeni rn ve strateji gelitirmek asndan geriden gidecek. Gnmz dnyasnda rahatsz edici bir baka gerek de genlerin genelde finans sektr, bankaclk gibi mesleklere ynelmesi. Ancak genlerin bu tip kariyerlere zendirilmesi gelecek iin tehlikeli olabilir. Liderler, bilimsel icatlar ve teknolojiyi desteklemedike toplumlar ykselemez. nk uluslar ycelten bilim ve teknolojidir. Bir lkede ortada yatrm yapacak bulu yokken, yatrm bankacl yapanlar artarsa kanlmaz k balar. Gelecein zorluu genlere, bakasnn parasn ynetmek zerine kurulu kariyerleri deil, gerekten refah yaratan meslekleri cazip klmaktr. Bunun zm, kafas alan rencilerin bilim dallarna ynlendirilmesi olabilir. Singapur rnei: Tarihin en ilgin toplum mhendislii vakas olan Singapur, her trl batan olduu bir liman lkesinden bir nesilde bilim ve teknoloji alannda bir merkeze dnt. 19591990 arasnda babakanlk yapan Lee Kuan Yew ve yandalar, bilim, eitim ve stn teknoloji sektrlerine vurgu yapmasyla tm ulus sistematik biimde yetitirildi. Olduka eitimli teknisyenler yetitirerek elektronik, kimyasal ve biyomedikal aletlerde lider ihracatya dnt. Tabii ki bu modernletirme sreci sancsz olmad. Sosyal dzeni salamak iin sert kanunlar uyguland. te yandan akademik evreyi Singapurda tutmak iin kltr ve sanat organizasyonlar dzenlendi. Eitim sistemi aratrmacl ve yaratcl tevik etti. Dahi ocuklar retmenlerce saptanp ekonomiyi canlandracak ekilde yetitirildi. Az nfuslu kk bir lke olan Singapur bir avu insann toplumu yeniden yaplandrlmasnn mmkn olabildii bir ortam. Yine de biliim devriminde sray yapmann sistematik almakla mmkn olduunun gstergesi. VIII. Blm: NSANLIIN GELECE Burada anlatlan teknolojik devrimlerin hepsi tek bir noktaya iaret etmekte: gezegen uygarlnn oluturulmas. Bu hedefe ulaacak myz yoksa karanla m gmleceiz bunu biz belirleyeceiz. nsanolu 100 bin yl nce Afrikada ortaya kal beri belki de 5000 nesil geldi geti. Fakat insanln kaderini bu asrda yaayanlar tayin edecek. Bu yzden tarihi adan ok nemli bir konumdayz. nsanln geleceine ynelik byk bir sorumluluumuz var. Doal bir felakete veya aptallmza yenik dmezsek, insan toplumunun tek bir uygarla dnme evresine girmesi kanlmaz. Enerjiyle ilgili tarihsel sre incelendiince bu net biimde ortaya kar. Fizikiler her eyi tkettii enerjiye gre snflandrr. nsanlk tarihini bu adan ele aldmzda, sadece el gc ve basit aletlerin kullanld avc-gebe dzende enerjimiz binlerce yl boyunca sadece 1/5 beygir gcyle snrlyken, 10 bin yl nce Buzul ann sona ermesiyle tarma dayal yerleik dzene geile 1 beygir gcne ykseldi. Tarlalar ve evcilletirilen hayvanlar sayesinde insanlarn gda stou artt. Ormanlarn ovalarn ortasnda ilk kyler olumaya, ardndan kasabalar ehirler kurulmaya balad. Tarmn yaratt refah fazlas, bu zenginlii koruyup oaltmak iin yeni yollar retilmesine yol at. Matematik ve yaz ile hesaplar tutulmaya, takvimlerle ekim ve hasat zamanlar takip edilmeye balad. Ordular, krallklar, imparatorluklar, klelik ve eski uygarlklar ortaya kt. 300 yl nceki Sanayi Devrimi
53 www.ozetkitap.com

srasnda artan refah, yalnzca beygir gcne dayal olmaktan kp makine gcne dayand. Seri retimle mthi bir gnen olutu. Fabrikalar, deirmenler, madenler kuruldu. ten yanmal motorun bulunuuyla bir kii yzlerce beygirgcne hkmedebilir hale geldi. imdi iinde bulunduumuz sreteyse bilgiden refah retilmekte. Uluslarn zenginlii fiber optik kablolar ve uydular araclyla dnyay dolaan sonunda da finans merkezlerinde borsa ekranlarnda dnp duran elektronlarla llyor. Bilim, ticaret ve elence k hznda yaylarak dilediimiz anda dilediimiz yerde snrsz bilgi sunuyor. Tuhaf gelecek ama kltrel, toplumsal, siyasi koullarn bilmemize imkan olmayan ancak ne olursa olsun fizik kurallarna uymak zorunda olduklar iin uzaydaki dier uygarlklar da tkettikleri enerjiye gre snflandrmak mmkn. Zaten yeryznden lebileceimiz tek unsur bu. Dnya d uygarlklar enerji tketimine gre sralamay 60larda ilk ortaya atan Rus astrofizik uzman Nikolay Kardaev, teorik tip nermiti. Aada medeniyet tipleri, kullandklar enerji ve somutlatrabilmeniz iin rnek olarak baz bilim kurgu filmleri verilmitir. 1. Tip medeniyet: Gezegen dzeyinde zerine vuran gne nlarn tketir = 1017 vat (Flash Gordon/Baytekinin dnyas) 2. Tip medeniyet: Yldz dzeyinde gneinin yayd tm enerjiyi tketir = 1027 vat (Star Trek/Uzay Yolundaki Birleik Gezegenler Federasyonu) 3. Tip medeniyet: Galaksi dzeyinde milyarlarca yldzn enerjisini tketir = 1037 vat (Star Wars/Yldz Savalarndaki mparatorluk) Bu sralamann avantaj, mulak ve dayana olmayan genellemeler yapmaktansa uygarlklarn gcn deerlendirebilmemizi salamas. Gk cisimlerinin enerji randmann bildiimiz iin uzay tararken her birine saysal snrlamalar koyabiliriz. Bu snflandrmaya gre dnyamz halen 0.7 Tip. 1.Tipe ne zaman ykseleceimizi matematiksel olarak hesaplarsak; ortalama ekonomik bymeyi hesaba katarak, dnya medeniyetinin 100 yl kadar sonra 1.tipe geecei sylenebilir. Birinden dierine gemekse gelime oran ylda %1 ise 1200; ylda %2 ise 2500 yl srer. nsanlk asndan bu tarihi dnmn gerekletiine dair kolektif bir farkndalk olumad henz. Fakat 1.Tip medeniyete doru ilerlediimizin kantn nereye baksak grebiliriz. -Internet: Gezegensel iletiim-haberleme sistemi. leride daha fazla fiber optik kablo ve uyduyla kresel iletiim ve etkileim daha da hzlanacak. -Ortak diller: letiim sayesinde lkelerin dnya ekonomisine entegre olmas ekonomik kalknmay salamakta. Bata ngilizce, ardndan ince ve sonra spanyolca en ok konuulan diller. kinci dilde tm dnyann tercihi olan ngilizce bilim, finans, i ve elence dnyasnn ortak dili oldu bile. Halen dnya zerinde konuulan 6000 dil var. nmzdeki on yllarda bunlarn %90nn artk konuulmayaca tahmin edilmekte. Bu bir yandan zc ama bu diller bilgisayarlara aktarld takdirde kaybolmam olacak. -Gezegen ekonomisi: Kresel ekonominin douuna ahit olduk. AB ve dier ticaret birlikleri 1.Tip uygarln oluumuna iaret. lkeler ticari olarak birlemeden rekabette kalamayacaklarn farkettike ekonomik birliklerin says da artacak. 2008 kriziyle ok
54 www.ozetkitap.com

dalgasnn nasl tm dnyaya yayldn grdk. Gnmzde dnya ekonomisindeki trendleri anlamadan tek bir lkenin ekonomisini kavramak imkansz. -Orta snfn ykselii: in, Hindistan ve baka lkelerde ok sayda insan orta snfa katlmaya balad. Bu insanlar dnyay etkileyen kltr, eitim ve ekonomi alanlarnda bilgili. Ayrca sava, din veya ahlak kurallarndan ziyade siyasi ve sosyal istikrarla tketim mallarna odakllar. deolojik ve milli hrslar, maddi hrslarnn yannda gayet snk kalyor. Eskiden oullarn savaa gndermekle gurur duyan anne babalarn yerini en byk dertleri ocuklarn iyi bir niversiteye sokmak olan ebeveynler ald. Dierlerinin ykseldiini kardan izleyenler ise srasn bekliyor. Er ge bakalarnn sahip olduklarna neden kendilerinin de sahip olamadn sorgulayacaklar. -Gc Belirleyen Ekonomi: Artk sperg olmay belirleyen silahlar deil ekonomi. lkelerin konumlarn korumas iin tek yol ekonomik g; bu da bilim ve teknolojiye dayal. -Gezegen kltr: Sinemadan giyime, yemeden imeye kresel dzeyde bir genlik kltr olumakta. Nereye gitseniz mzik, sanat ve modada ayn trendleri grebilirsiniz. Eskiden lks saylan pek ok tketim mal yalnzca elit bir kesimin ayrcal olmaktan km durumda. Bunun benzeri II.Dnya Sava sonras genlik hareketinde grlebilir. Refahn artmasyla para harcayabilecek duruma gelen genler, sokaklara karak baskn kltrn deimesini salad. u anda da dnyann pek ok lkesinde meydana gelen ekonomik gelime genlere harlk olarak yansmakta. Orta snf ocuklarnn harlklar arttka bu genlik kltr yaylmakta. Bu sayede, gezegen dzeyinde ortak bir kltr ebedileme yoluna girmekte. Ancak bu demek deil ki yerel kltrler, gelenekler yok olacak. Tersine ift-kltrllk baskn olacak. Zengin kltrel eitlilik gelecekte serpilip gelimeye devam edecek. nsanlar kresel kltrel eilimleri deitirmekte etkili olacak. Kresel kltrler iinde yerel kltrler yan yana var olabilecek. -Haberler: Uydu, cep telefonu, internet vb. teknolojiler sayesinde bir lkenin haberleri tamamen kontrol etmesi veya sansrlemesi imkanszlamakta. Sradan bir vatanda ektii kaytlar haber ajanslarna gnderebiliyor veya dorudan internete aktarabiliyor artk. Eskiden iktidarlar iin deerlerini zorla kabul ettirmek iin sansr uygulama veya haberleri ynlendirme genel geer bir uygulamayken artk epey zorlat. Hala ksmen mmkn ancak ok daha dk oranda. leri teknoloji sayesinde doru haberlere ulalabiliyor. Artan eitim dzeyiyle dnyada olan bitenle ilgilenenlerin says da artmakta. Bundan byle siyasetiler, yapacaklarnn sonularn dnrken dnya kamuoyunu dikkate almaya mecbur. -Spor: Futbol ve Olimpiyat oyunlar tm dnyada ilgiyle takip edilmekte. Eskiden milli kimlii vurgulayan spor msabakalar artk gezegen kimlii oluumuna katk salamakta. -evre Sorunlar: evre kirlilii ve dier ekolojik sorunlar gezegen leinde ele alnmaya balad. Devletler artk yarattklar kirliliin milli snrlar atnn ve uluslararas bir krize zemin hazrlayabileceinin farknda. 1987 Montreal Protokol ozonu delen kimyasallarn kullanlmasn aza indirgemeyi baard. Buna ek olarak, ou lkenin katld 1997 Kyoto Protokol kresel snma tehdidi ve dier evre sorunlar zerine eilmekte.
55 www.ozetkitap.com

-Turizm: En hzl byyen sektrlerden biri olan turizm, halklarn, farkl kltrlerin birbirine yaknlamasnda araclk etmekte. Uluslararas ulam fiyatlarnn da dmesiyle insanlar daha ok seyahat etme imkanna sahip. Her ne kadar turistlerin gezdikleri yerin yerel kltrn anlamadan yzeysel bir tanklk deneyimledii eklinde eletiriler yaplsa da kltrleraras alveriin neredeyse hi olmad, farkl milletlerin yalnzca savata karlat tarihsel gemile kyaslandnda u anki durum olduka umut verici. -Savan ekli: Demokrasi fikri yayldka ve toplumlar birbiriyle iletiime getike savan yaps da deimekte. Ezelden beri toplumlar aras husumeti, dmanl krkleyen yanl anlamalard. Genelde sava ateini kkrtan demagoglar bunu dman canavarlatrarak yapard. imdiyse uluslar birbirlerini daha iyi tand iin sava amalar genel olarak zorlat. Demokrasiyle ynetilen toplumlarda dinamik bir basn, muhalefet partileri ve sava ksa kaybedecek ok eyi olan orta snfn bulunmas nedeniyle nifak tohumlar ekip sava bimek eskisi kadar kolay deil. Kukucu gazetecilik anlay ve evlatlarnn neden savaa gitmek zorunda olduunu sorgulayan analar varsa, sava ateini tututurmak ok g. Gelecekte de savalar olmaya devam edecek ama ekli deiecek. Demokrasi yayldka sava tarz farkllaacak. Dnya zenginletike ve demokrasi yayldka insanlarn kaybedecek daha fazla eyi olaca iin sava balatmak daha da gleecek. Hane bana ocuk saysnn giderek azalmas da sava zorlatran baka bir etken. Bu zellikle demokrasiler arasnda ve gerillalarla sava yaplmasn da gletirmekte. -Ulus-devletler: 1.Tip medeniyet yolunda ilerlediimiz bu srete kapitalizmin yaps deiip ekonomik g kademeli olarak ulus-devletlerden blgesel glere ve ticari birliklere gemekte. Zayflayacak olmalarna ramen 2100de hala varlklarn srdrecekler. Kanun koymak ve yerel sorunlar halletmek iin gerekli olacaklar ancak ekonomik byme nce blgeselleip ardndan kreselletike g ve nfuzlarn byk oranda yitirecekler. Tarihsel adan bakarsak kapitalizmin ykseliiyle birlikte serbest ticarete engel olan feodal gelenekler ortadan kaldrlp gerekli dzenlemeleri getirmek zere ulus-devletler kuruldu. Doru admlarla hzl bir ekilde gezegen birliine gei de mmkn olabilir. Bu illaki dnya hkmeti demek deil. Gezegen uygarl olabilmenin birok yolu var. Greceli olarak gcn kaybeden ulus devletlerin yerini alacak ynetim iradesini, tahmini zor olan tarihsel, kltrel ve ulusal eilimler belirleyecek. -Hastalklar: Hastalklarn dnya apnda kontrol edilmesi gerekecek. Nfus art, ehirleme ve daha nce balta girmemi yerlere kurulan yerleimler nedeniyle salgnlarn yaylma hz ve oran artmakta. Terrizm ve Diktatrlkler: Farknda olmadklar halde gelime, zgrlk, bilim, eitim ve medeniyetten yana olduunu bildiklerinden gezegen uygarl olma ynndeki bu ilerleyie engel olmaya alan gruplar da mevcut. slamc terristler 21.asr yerine 11.asra geri dnme isteinde. Memnuniyetsizliklerini bu ekilde dile getirmeseler de bilim, toplumsal ilikiler ve siyasetin kat dini kurallara bal olduu teokratik bir dzende yaamak istedikleri kendi beyanlar. Esasnda bu terristler slam tarihini anlayamyor. slam medeniyetinin bykl ve bilimsel maharetinin asl kaynann yeni fikirlere msamaha gstermesi olduunu kavramaktan acizler. Diktatrlere gelince, halklarn bask altnda tutup dnyann kalannn
56 www.ozetkitap.com

sahip olduu refah ve gelimeden bihaber brakyorlar. Halklar ayaklanrsa, yeni eyler renirse olacaklardan korkan otoriter ynetimler, internete yasaklar koymaya alyor. Fakat gelecekte bu ekilde devam etmeleri olanaksz. rnein, 2009da randa hkmetin engellemeye alt gstericiler, mesajlarn dnyaya Twitter ve Youtube zerinden ilettiler. nternet eriimi bulunmayan Kuzey Korenin fakirletirilmi halk, dnyadan kopuk. Kaderlerini kabul etmek zorunda olduklarn sanarak inanlmaz zorluklara katlanmaktalar. 1. Tip Medeniyete gei: Bu kapsamda en tehlikeli sre sfrdan 1. Tipe gei. Yani, halen iinde bulunduumuz zaman dilimi. nk hala gemiten getirdiimiz vahilik, kktendincilik, rklk, ayrmclk, hogrszlk, acmaszlk ve benzeri sorunlarla baa kamadk. Nkleer, kimyasal ve biyolojik silahlarn iin iine girmesi durumu daha da zorlatrmakta. Birbirimizi ve doay yok ederek ilerleyeceimizi zannedecek olursak ok yanlrz. u anda yeryzndeki insanlar gezegen uygarlna doru ilerlediimizin bilincinde deil. Ancak uzayda zeki yaam trleri olduunu kefedersek durum aniden deiir. Uzayllarn uygarlk dzeyiyle karlatrarak teknolojik dzeyimizi lebiliriz. Eer uzayllar varsa ve o kadar gelimilerse neden hala dnyay ziyaret etmediler diye soranlar kabilir. Bunun yant, elbet geldikleri ancak bizim henz bunu anlayamayacak kadar ilkel oluumuz olabilir. Hala gelimekte olduumuz nanoteknoloji, biyoteknoloji ve robot teknolojisine oktan sahip olduklarn varsayarsak devasa uan dairelerle deil tam otomatik, yar organik yar elektronik yapda mikroskobik aralarla dnyamz ziyaret etmi olmalar mmkn. Kimse bilemez ama teknolojik gelimenin hz gz nne alndnda bu yzyl iinde uzayda ileri bir medeniyetin izini saptamamz muhtemel. Bu insanlk adna tarihi bir dnm noktas olur. Kyamet sylentileri balar. Ama hemen panie gerek yok! Ik yl mesafeler dnldnde dorudan iletiim veya yakn temas g. Uydularmz baka bir gezegen uygarlndan yaylan sinyalleri alacak olursa ifreyi zmek on yllar srebilir. Dolaysyla sadece sinyalleri ve geldikleri gezegeni gzlemlememiz mmkn olabilir. Karlkl iletiimin mmkn olmas iin asrlar gemesi gerekebilir. Biliim devrimiyle birlikte medeniyetlerin gelimilik seviyesinin deerlendirilmesi iin enerji retimi ve tketimi kadar ilenen bilgi miktar da nem kazand. Bunun zerine astrofiziki ve yazar Carl Sagan, Kardaevin 3l sralamasna ek olarak bilgi ilem lmne dayanan alfabetik sralamay getirdi. rnein A tipi yalnzca 1 milyon para bilgi sahibi olan yani konuan ancak yazl bir dili olmayan medeniyeti simgeler. Bu sralamada, bilim ve edebiyat birikimine sahip Antik Yunan medeniyeti C tipine denk der. nsanln imdiki uygarlk dzeyinde iledii bilgi birikimine bakarsak demek ki H tipiyiz. Bu da bizi 0.7 H tipi medeniyet yapar. Son yllarda kirlilik ve atk meselesi ne ktndan, artk medeniyetleri snflandrmak iin enerji ve bilgi yeterli deil. Aslnda ne kadar ok enerji tketip bilgi retiyorsa p karma olasl o kadar yksek. Medeniyetlerin gelimeye alrken sonunda kendilerini yok edecek kadar kirlilik, atk ve fazladan snma yaratmalar da mmkn. Demek ki bir medeniyetin hayatta kalp ykselmesi yalnzca enerji ve bilgiye bal deil. Verim, atk s ve kirlilii lt alan entropi kavram zerinden yaplacak bir snflandrma da mmkn. Aslnda gelimi bir medeniyetin kaderini belirleyen de bu.
57 www.ozetkitap.com

Doay Koruyan deal nsanlk Medeniyeti: Enerji ve bilgi ynnden gelien ancak bunu bilgelikle yapan bir uygarlk olmal ki, gezegen yaanamayacak kadar scak veya pis hale gelmesin ve uzak gelecekte insanlk ple dnd iin dnyay terketmek zorunda kalmasn. nsanlarn sadece kendini dnp rahata dkn lks bir hayat yaam srmenin geride karmaa ve pislikten baka bir ey brakmadn farketmesi gerek. nk her eyin bir bedeli var. Entropi kavramndan bahsederken deindiimiz gibi toplam entropi miktar (dzensizlik veya karmaa) daima artar. Bu her eyin gelip geici olduu anlamna gelir. Nesneler rmeli, yalanmal, bozulmal veya paralanmaldr. Dolaysyla medeniyet basamaklarn trmanrken, kr krne enerji retirsek atk smzla gezegeni kaldramayaca kadar fazla starak yaanmaz hale getiririz. Nihayetinde entropi atk s, karmaa ve kirlilik eklinde medeniyetimizi kertir. Ayn ekilde, bilgi retirken btn ormanlar kesip da gibi atk kat ve p karrsak kendi bilgi plmze gmlrz. Bu balamda, her trl israftan uzak durup entropi koruyucu medeniyet eklini benimseyerek p ve atk sy denetim altna almak iin tm imkanlarmz kullanmamz gerek. nsanlk bir an nce enerji tketiminin iklimi ve evreyi giderek bozduunu, yaam tehdit ettiini idrak etmeli. stelik gelecekte enerji ihtiyac kat be kat artacak. Bunlar gz nnde tutarak enerji retim ve tketimini denetim altnda tutmak gerek. leri bir medeniyetin oluturduu entropi kanlmaz olarak giderek artar ama nanoteknoloji ve yenilenebilir enerjilerle atklar ve verimsizlik bertaraf edilebilir. 2100e geldiimizde dnce gcyle nesneleri hareket ettirip, lmle yaam kontrol etmemiz, yldzlara ulamamz ksaca doann efendisi olmamz mmkn. Ancak o zaman doay korumamz da gerek. Entropinin snrszca artmasna izin verecek olursak mahvoluruz. Yksek miktarda atk s ve kirlilik retip havaya zehir salan devasa termik santrallere duyulan ihtiya, insanlar, enerji tasarruflu cihazlar kullansa ve yenilenebilir enerjiye ynelse byk oranda azalr. Nanoteknoloji sayesinde makinelerin, atom leine inmesiyle atk s miktarn azaltma imkanmz da domakta. Speriletkenler bu asr iinde gelitirilirse, enerji ihtiyacmz toptan deiecek nk srtnme nedeniyle meydana gelen atk snmay ortadan kaldrm olacaz. leri bir uygarlk olmann daha az enerjiyle daha ok i becermek anlamna geldiini kavramak zor deil. Dolaysyla imdiden balayp enerji tketimini arttrmak deil, tketimi etkin ve verimli hale getirmek gerek. Bu ayn zamanda u anlama gelmekte: insanlk uygarl, daha ileri medeniyetler seviyesine ulaabilmek iin farkllklar kabullenip sorunlarn zmeye ve doaya sayg duymaya mecbur. Yeni ufuklar aan bilim ve teknolojinin geleceine baktmda, zorluklar ve tehlikelerin yannda sahici bir umut gryorum. nmzdeki on yllarda, doa hakknda reneceklerimiz imdiye kadar kefedilenlerden kat be kat fazla. Gemite bilgilerimiz snrlyken dahi, insanlar mantk ve hayalgcne dayanarak gelecee dair tahmin yrtt ve bu tahminlerin birou tuttu. Akl, bilim ve anlayn insanl gemiin basksndan kurtaracana olan inan pek ok eserde grlebilir. Benjamin Franklinin insann madde zerinde g sahibi olacan ngrerek ulam kolaylatrmak iin yerekimine kar koyan tatlar icat edileceine dair yazm olmasndan tutun; Marquis de Condorcetin smrgelerin sonunda Avrupadan kopaca,
58 www.ozetkitap.com

kleliin kalkaca ve bilimin insanlarn hayatn kolaylatracana dair ngrlerinin gerekleecei 18.yy sonunda baka kimin aklna gelirdi acaba? Gemiten bu yana baktmzda, milyarlarca insan gemiin vahetinden kurtaran refah ve bolluk yaratan bilimteknoloji alannda meydana gelen hzl gelimeleri tam anlamyla takdir edebiliriz. imdiye kadar kefettiimiz en nemli ey bilimin ta kendisi. nsanl bataktan karp yldzlara ykselten bilim. Bilgisayar devrimi dnce gcyle maddelere hkmetme; biyoteknoloji devrimi mrmz uzatma ve yaam yaratma; nanoteknoloji, nesnelerin eklini deitirip bize yoktan var etme kabiliyetini verebilir. Ancak bilim tek bana ntrdr yani tarafszdr. Bilim esasen yoksulluun, hastaln ve cehaletin sonlanmasn salayabilir. Ancak art niyetlilerce insanln ktlne de kullanlabilir. Bu kudretli kl kimin elindeyse kullanrken bilgece davranmas art. Bilimin ham ve ykc yanna, II.Dnya Savanda daha nce grlmemi boyutta tahribata yol atnda ahit olduk. Zehirli gazlar, makineli tfekler, hava saldrlar ve atom bombas. 20.yzyln ilk yarsndaki vahet akl almaz bir iddet dourdu. Fakat insanln sava kalntlar zerinde yeniden ykselmesini salayan da bilim oldu. Bilimin asl gc, insanla yapabilme kabiliyeti ve kuvvet vermesidir. Bylece bize seenek sunar. Bilim, insanln yetersizliklerini meydana kard kadar yeniliki, yaratc ve dayankl ruhunu yceltir. Bu keskin klc ustalkla kullanabilmenin art bilgelie ulamaktr. Bana gre bilgelik an hayati meselelerini saptayabilme, bunlar farkl alardan tahlil edebilme ve ardndan soylu bir hedefe ve ilkeye ulatracak olan seme kabiliyetidir. Bilgelik sk rastlanan bir zellik deil. Kolay bulunmayan bilgelik, bilgi gibi internet zerinden de yaylamaz. Bilgi deryasnda boulmak zere olmamza ramen, modern toplumda en deerli ey bilgelik. Bilgelik ve sezi/kavray olmadan, amaszca srklenip snrsz bilgiye altmzda iimizdeki boluk hissiyle kalakalrz. Peki bilgelik nereden gelir? Ksmen, muhalif taraflar arasnda akla uygun, mantkl ve bilgi sahibi demokratik tartmadan gelir. Bu tartmalar sklkla karmak, naho ve grltl olur. Ancak nihayetinde tartmadan sahici bir bilgelik kar. Amerikan toplumunda bu tartma demokrasi biiminde olur. Gnmzde internet tm arlklar ve hatalarna ramen, demokratik zgrlklerin muhafz olarak belirmekte. Eskiden kapal kaplar ardnda tartlanlar artk binlerce web sitesinde zmlenip analiz ediliyor. Dinamik demokratik tartma ortamnn olumasn salamann en emin yolu da eitimden geer. nk semenler ancak eitimli olursa insanln kaderini belirleyecek kararlar bilgece verebilir. Nihayetinde teknolojilerin ne kadar ileri gtrlecei, ve ne ynde gelimesi gerektiine halk kendisi iin karar verecektir. Ne yazk ki, ok sayda insan gelecekte insanl bekleyen zorluklardan bihaber. Eskilerin yerini alacak yeni endstrileri nasl oluturabiliriz? Genlerimizi i piyasasna nasl hazrlayabiliriz? Khne eitim sistemini gelecein zorluklarn karlamak zere nasl dzeltebiliriz? Demokrasinin anahtar, an meselelerini aklc ve tarafsz ekilde tartp ele alabilecek dzeyde eitimli bilgili semenlerdir. Zaten bu kitabn amac da bu yzyln nasl gelieceini belirleyecek olan tartmay balatmaktr.
59 www.ozetkitap.com

zetle, gelecei biz yaratacaz. Binlerce uzmann aln teriyle yaratt bilim ve teknoloji treni son srat ilerlemekte. Biyoteknoloji, yapay zeka, nanoteknoloji ve telekomnikasyon. Artk yalandm bunlar renemem deyip kenara ekilseniz de bu trenin sizi ezip gemesini engelleyemezsiniz. Fakat gen, enerjik ve hevesli olanlar bu treni karmayacak. Hatta makinist koltuuna gemek isteyecekler. nk bilim treni gelecei, insanln kaderini temsil etmekte. Bu asrn insanlarnn bilimi bilgelik ve efkatle iyi ynde kullanacan dileyelim nk insanolunun izleyecei yolu, nmzdeki yzyln getirdii zorluklarla nasl baa kacamz ve bilimin sunduu imkanlar nasl deerlendireceimiz belirleyecek. ***

Bilim bilginin, bilgelik ise yaamn dzenlenmi halidir. Immanuel Kant Toplumun en zc taraf, bilimin toplumun bilgelik biriktirmesinden daha abuk bilgi topluyor olmas. Isaac Asimov Demokrasi hakettiimizden daha iyi ynetilmememizi salayan aratr. Bernard Shaw Bilim bir eyin ne olduunu belirler, ne olacan deil. Bilimin alannn tesinde bulunan deer yarglar vazgeilmez kalr. Einstein Karamsarlk asla sava kazanmamtr. Eisenhower Gelecein imparatorluklar akln imparatorluklar olacak. Winston Churchill Herkes kendi hayal gcn dnyann snrlar zanneder. Arthur Schopenhauer Hayal gc olmazsa insanlar yok olur. Eski Ahit

60 www.ozetkitap.com