SEMINARSKI

RAD IZ FIZIKE

ATMOSFERSKI ELEKTRICITET

www.BesplatniSeminarskiRadovi.com

UVOD

UOPTE O ATMOSFERSKOM E EKTR!"!TETU Atomi i molek#li va$d#%a mo&# do'iti ili i$&#'iti elektrone i pri tome posta(# elektri)ki na'i(eni* stvara(#+i po$itivne i ne&ativne (one i slo'odne elektrone. ,osilac elektri)no& na'o(a mo-e se #dr#-iti sa nekim molek#lom* )esticom pra.ine* elementom o'laka /meteorolo.ki termin $a kapl(ice ki.e* sne-ne ili ledene kristale* konde$aciona i s#'limaciona (e$&ra0* pa tako nastane na'i(ena )estica. Po(avom na'o(a atmos1era posta(e elektri)ki provodl(iva i dola$i do elektri)ne str#(e.

Slika 2. Atmos1erski slo(evi klasi1ikovani prema3 A0 raspodeli temperat#re* B0 prema 'ro(evno( &#stini elektrona* "0 prema prevladava(#+im procesima sa stanovi.ta aeronomi(e.

Pro#)avan(e (oni$irane atmos1ere svodi se na dva podr#)(a* don(# i &orn(# (oni$iran# atmos1er#3 Donja jonizirana atmosfera ko(a o'#%vata tropos1er# i stratos1er# /prvi% 45 km. 6eml(ine atmos1ere0. Tamo se (oni$aci(a do&a7a neprekidno* ali (e sla'o& inte$iteta* sa i$#$etkom elektri)no& i$'i(an(a $a vreme nevremena sa &rml(avinom /ciklonski poreme+a(i # tropos1eri0. Gornja jonizirana atmosfera o'#%vata (onos1ereske slo(eve i deo ma&netos1ere /#kl(#)#(e me$os1er#* termos1er# i delom ma&netos1er#0 # ko(ima dola$i do ra$ni% 1i$i)ko8%emi(ski% procesa /1otodisoci(aci(a* molek#larna rekom'inaci(a* (ono8molek#larni procesi i dr.0.

Slika 9. /20 /90 :rml(avinska str#(a /Elektri)na str#(a # podr#)(# &rml(avinsko& nevremena0 elektri)ni otpor # atmos1eri do slo(a i$(edna)en(a /levo i$me7# o'laka i slo(a i$(edna)en(a* desno i$me7# tla i slo(a i$(edna)en(a0 /;0 /<0 /40 /=0 str#(a lepo& vremena (oni$aci(a i$a$vana kosmi)kim $ra)en(em tlo /6eml(ina povr.ina0 slo( i$(edna)en(a /don(a 'a$a elektros1ere ili (onos1ere* =58>5 km0

MUN!E
?EF!,!"!@A M#n(a (e vidl(ivo pra-n(en(e atmos1ersko& elektriciteta do ko(e& dola$i kada odre7eno podr#)(e atmos1ere postane elektri)ki na'i(eno ili se po(avi ra$lika potenci(ala dovol(na da savlada otpor va$d#%a. M#n(a na()e.+e #dara i$ ol#(ni% o'laka kumulonimbusa. Tokom ol#(e m#n(a se mo-e po(aviti # o'lak#* i$me7# o'laka* i$me7# o'laka i va$d#%a kao i i$me7# o'laka i tla. MU,@E KRO6 !STOR!@U U sredn(evekovno( Evropi $'o& m#n(a (e 'ilo i$#$etno opasno 'iti $vonar # crkvi. Tokom ol#(a sa &rml(avinom 'io (e o'i)a( da se $voni .to (a)e (er se smatralo da +e se time spre)iti da m#n(a #dara # vr% crkveno& torn(a. Aerovalo se da $von(ava raster#(e $le d#%ove ko(i vatrom -ele #ni.titi crkv#* a mislilo se da '#ka $von(ave lomi m#n(e. O tome i danas svedo)e natpisi BF#l&#ra 1ran&oB /(a lomim m#n(e0 na sredn(evekovnim $vonima. Od 2>4;.&od. do 2>C=.&od. # Franc#sko( s# m#n(e ;C= p#ta #darile # crkvene torn(eve. U navedenom ra$do'l(# # Franc#sko( s#* nasto(e+i BslomitiB m#n(e $von(avom* nastradala 25; $vonara. 6na)i da (e skoro svaka tre+a m#n(a ko(a (e #darila # crkv# 'ila $a neko&a ko'na. Te katastro1alne 'ro(ke dovele s# do to&a da (e 1ranc#ska vlada 2>C=.&od. $a'ranila $von(av# $a vreme ol#(a sa &rml(avinom. !nteresantno (e ista+i da (e na primer 2DDC.&od. m#n(a # Kon&# po'ila celok#pn# 1#d'alsk# ekip# /22 i&ra)a0* a da se 2DDD.&od. sli)na sit#aci(a do&odila # Kolorad# kada (e celok#pna ekipa 'ila povre7ena. U m#n(i ima p#no ener&i(e3 oko 945 kilovat sati. ,e $v#)i p#no* ali s tom koli)inom ener&i(e mo-ete podi+i (ednotonac 295 kilometara #vis. ,ikol# Tesl# $vali s# i :ospodar M#n(a. Sasvim $asl#-eno (er (e 2CDD.&od. # Kolorado Sprin&s# # Americi stvorio na(d#-# ve.ta)ki i$a$van# m#n(#. Bila (e d#&a <2 metar. ,ASTA@A,@E U ol#(nom nevremen# ol#(ni o'laci s# nap#n(eni elektricitetom pop#t veliki% elektri)ni% konden$atora. :orn(i deo o'laka na'i(en (e po$itivno* a don(i ne&ativno. ,a#)nici se (o. nis# #sa&lasili kako nasta(e ovo elektri)no p#n(en(e o'laka* ali se pretpostavl(a da (e to (edan od re$#ltata &lo'alno& kr#-en(a vode na 6eml(i. U osnovnim crtama* kr#-en(e vode #kl(#)#(e evaporaciju i kondenzaciju. U proces# evaporaci(e voda isparava sa povr.ine 6eml(e i # o'lik# pare podi-e se # vi.e slo(eve atmos1ere. Kako temperat#ra opada sa visinom* i kako se # vi.im slo(evima atmos1ere nala$e t$v. konde$acione )estice /recimo $rnca pra.ine0* vodena para konden$#(e* ponovo se pretvara # kapl(ice vode i pada na $aml(# kao ki.a ili sne& $avisno od temperat#re va$d#%a.

Kada se vla&a nak#pi # atmos1eri* nasta(# o'laci* ko(i mo&# nositi milione kapl(ica vode ili leda. Kako se procesi evaporaci(e i konden$aci(e me7#so'no prepli+#* konden$ovane kapl(ice # o'lacima neprestano se s#dara(# sa vodenom parom ko(a sti-e sa tla* kao i tokom padavina (er dok se (edan deo vla&e vra+a na $eml(# dr#&i isparava. Upravo tokom ovi% s#dara i$ vodene pare i$'i(a(# elektroni ko(i tako stvara(# elektri)ni na'o(. Kako do s#dara dola$i # don(em del# o'laka i$'i(eni elektroni ovde stvara(# ne&ativan na'o( /vi.ak ne&ativno na'i(eni% )estica0. Ala&a* ko(a nakon s#dara nastavl(a p#t prema &orn(im slo(evima atmos1ere odnosno o'laka* na vr% o'laka sti-e sa po$itivnim na'o(em8nedosta(e (o( elektron ko(i (e i$'i(en # s#dar#. Tako se na vr%# o'laka stvara vi.ak po$itivno& na'o(a. Osim s#dara # proces# elektri)no& na'i(an(a o'laka $na)a(n# #lo&# i&ra i $amr$avan(e. Kako se vodena para podi-e # %ladni(e slo(eve i po)in(e se $amr$avati* deo ko(i se $amr$ne posta(e ne&ativno na'i(en* dok ne$amr$n#ti deo osta(e po$itivno na'i(en. Aa$d#.ne str#(e mo&# dal(e odneti po$itivne )estice do vr%a o'laka /lak.e s#0 i time dodatno #'r$ati stvaran(e vi.ka po$itivno& na'o(a. !$'i(an(em elektrona i odva(an(em po$itivno na'i(eni% )estica vodene pare # o'lak# nasta(# ra$like potenci(ala* odnosno stvara se elektri)no pol(e8prvi pred#slov $a nasta(an(e elektri)no& pra-n(en(a.

Slika ;. ema &rml(avinsko& o'laka kao 'ateri(e $a odr-avan(e &lo'alno& elektrostati)ko& pol(a i str#(no& kr#&a # atmos1eri

Elektri)ni na'o(i # &rml(avinskom o'lak# raspore7#(# se na elementima o'laka /(e$&ra konden$aci(e i s#'limaci(e* kapi ki.e* ledene )estice i sne-ni kristali0. Podr#)(e #n#tar o'laka sa preovladava(#+im na'o(em isto& pred$naka )ine po$itivne ili ne&ativne +eli(e #n#tar o'laka. Slede+a slika prika$#(e skic# o'laka sa dve +eli(e s#protno& na'o(a. ,a'i(ene )estice i +eli(e na'o(a isto& pred$naka # o'lak#* s# prostorno odvo(eni ne#tralnim va$d#%om i$me7#* a ta( (e lo. vodi) elektriciteta. T#r'#lenci(a pri'li-ava ili #dal(ava po(edine )estice i podr#)(a isto& na'o(a #n#tar o'laka* .to i$a$iva promenl(ivost (a)ine elektri)no& pol(a. Kad momentalna vrednost pol(a prema.i kriti)n# vrednost (a)ine /E 2 MAFm0* do7e do #darne (oni$aci(e i i$'i(an(e elektri)ne iskre odnosno do po(ave m#n(e.

Slika <. Primer raspodele elektri)no& na'o(a # &rml(avinskom o'lak# k#m#lonim'#s8ink#s* sa sna-nom +eli(om ne&ativni% na'o(a # sredi.n(em del# o'laka i s dve +eli(e po$itivno& na'o(a* od ko(i% (e don(a sla'o ra$vi(ena

to se o'laci vi.e p#ne na'o(em elektri)no (e pol(e sve (a)e. U nekom tren#tk# posta+e toliko (ako da +e elektroni na povr.ini $eml(e pok#.ati da se Bodmakn#B 8 odnosno #tisn#ti se d#'l(e # $eml(#. To (e re$#ltat (ednako na'i(eni% )estica. Kako se elektroni Bpovla)eB # #n#tra.n(ost* tlo posta(e sve (a)e po$itivno na'i(eno. Ol#(a tako dovodi do na&lo& stvaran(a elektri)no& pol(a # o'lak# i i$me7# o'laka i tla. Kad se stvori dovol(an vi.ak na'o(a* t(. kad elektri)no pol(e postane dovol(no (ako ono +e naterati okolni va$d#% da Bp#kneB. Ovo Bp#can(eB $apravo (e ra$dva(an(e po$itivni% i ne&ativni% )estica # va$d#%# i ta( proces se na$iva (oni$aci(a. @oni$ovani va$d#% ima $natno ve+# elektri)n# provodl(ivost. Kako se va$d#% ne (oni$#(e (ednako na svim mestima* na delovima &de (e (oni$aci(a inte$ivni(a stvara(# se Bsta$eB 8 p#tevi ko(ima m#n(e mo&# lako BpreskakatiB. ?a 'i nastala m#n(a potre'no (e da elektri)na sta$a sti&ne do tla i prona7e B#$eml(en(eB8 ta)k# ili predmet na kom +e se $a#staviti. Kad se to do&odi* sevn#+e m#n(a. Svetlost ko(# vidimo tom prilikom # stvari (e re$#ltat elektri)no& pra-n(en(a i$me7# o'laka i $eml(e ko(e prati p#t stvorene elektri)ne sta$e. Blesak m#n(e ko(a se prostire od o'laka do tla )ine dva osnovna #dara /mo-e i% 'iti i vi.e $aredom03 odvodni udar i povratni udar. U odvodnom #dar# prvo ne&ativni na'o( p#t#(e do tla. Kre+e se BkoracimaB od 45 m. i pritom stvara Bna'i(enoB korito. Odvodni #dar ni(e tako s(a(an* )esto (e stepenast i ima p#no &rana ko(e se .ire i$ &lavno& kanala. Kad se pri'li$i tl# po'#7#(e s#protni na'o( ko(i se koncentri.e # (edno( ta)ki. Tako nasta(e povratni #dar ko(i istim koritom nosi po$itivni na'o( od tla prema o'lak#. ?va #dara se sre+# na visini od oko 45 m. i$nad tla. ,a ta)ki dodira dola$i do kratko& spo(a i$me7# o'laka i tla. To da(e re$#ltat # vid# i$#$etno 'le.tavo& #dara visoke str#(e* ko(a istim kanalom p#t#(e natra& do o'laka.

Kanal m#n(e proviri i$ o'laka kao vode+i korak ili vodilica i napred#(e stepenasto # koracima prema podr#)(# s#protno& na'o(a. Aodilica prevali p#t 95845 m. i $astane a $atim nakon kra+e& $asta(an(a od oko 4 mikro sek#ndi na&lo nastavi p#t #$ svetl#can(e* pre7e dal(i% 958tak metara i opet $astane i tako dal(e. BKoraciB slede (edan $a dr#&im sve do neposredne 'li$ine tla. U napredovan(# od 'a$e o'laka do tla* m#n(e mo&# imati 458255 koraka pa i vi.e. 6a vreme pa#$e vidl(iv (e sla'i s(a( do tada pre7ene sta$e kanala. Elektri)no pol(e i$me7# vode+e& koraka kanala i tla (e sve sna-ni(e* a nakon presti$an(a kriti)ne vrednosti dola$i do s#sreta vodilice* sada glave kanala s t$v. hvataljkom odo$do i$ +eli(e ind#kovano& po$itivno& na'o(a pri tl#. Time (e $avr.eno stvaran(e (oni$irano& kanala ili vodl(ive sta$e $a m#n(#. Sledi po(ava pred%odnice i $atim na&li dotok str#(e # s#sret &lavi kanala. Po$itivni na'o(* ind#kovan na tl#* naval(#(e na kriv#davi* ve+ (oni$irani sila$ni kanal* kao povratna str#(a ili povratni #dar. To (e $apravo lavina s#protno& na'o(a ko(a kratkotra(no ne#trali.e na'o( kanala /# ovom sl#)a(# ne&ativan0. Povratna str#(a pote)e #$ $aslepl(#(#+i s(a(* 'l(esak i prasak i ta( 'l(esak povratne str#(e ili m#n(a d#- (oni$ovano& kanala (e $avr.na 1a$a #dara &roma. ,akon pa#$e sledi o'navl(an(e provodl(ivo& kanala i priprema $a slede+i povratni #dar. ,aknadni #dari &roma ne ra$vi(a(# se # koracima* ne&o kontin#irano # -estokom i na&lom skok# s tim da svaki dal(i #dar &roma ima sve man(# sna&# dok ra$lika potenci(ala i$me7# don(e 'a$e o'laka i tla ne osla'i i kona)no nestane. @oni$ovani kanal ili sta$a m#n(e ko(a preosta(e nakon povratno& #dara* )esto (e prostom ok# nevidl(iva (er tek sla'o i isprekidano svetl#ca. Kanal (e kriv#dav* (er $avisi od nepravilne raspodele prostorno& na'o(a # okolno( atmos1eri* a mo-e se i cepati i tako stvarati &rane i$vorno& (oni$ovano& kanala* ko(e s# #vek #smerene prema pove+ano( prostorno( koncetraci(i s#protno& na'o(a. Ona &rana )i(a &lava kanala prva sti$e do tla )ini glavni kanal munje. Ra$lik#(emo to"#otno i me$ani%&o 'e#o(anje m)nje odnosno &roma. Prola$om str#(e kro$ sredstvo ili predmet veliko& otpora* ra$vi(a se toplota. Ako # takvom predmet# ima p#kotina isp#n(eni% npr. vodom ra$vi(e se visoki pritisak pare .to mo-e i$a$vati raspadan(a predmeta /r#.en(e $ida* dimn(aka* p#can(e sta'la ili drveni% st#'ova i sl. $'o& #dara &roma0. Udar &roma odnosno n(e&ove m#n(e* # $apal(ivi materi(al i$a$iva po-ar. Str#(a i$a$vana m#n(om GslevaH se ni$ &latk# i vla-n# kor# '#kve* ali ne ide kro$ spol(n# %rapav# kor# %rasta ne&o prola$i &odovima ispod kore* ko(i s# 'o&ati kapilarima. ,akon m#n(e ili 'leska )#(e se &rml(avina $'o& (ako& $a&revan(a i ekspan$i(e va$d#%a #n#tar kanala m#n(e /temperat#ra posti-e vrednosti reda veli)ine 25 na )etvrti K i vi.e0. ,akon na&le ekspan$i(e nast#pa o%la7en(e od okoline i kompresi(a* pa nastan# kompresioni ili $v#)ni valovi prema istom me%ani$m# kao .to nastane t#tan( topa.

Slika 4. Iori$ontalna m#n(a /m#n(a i$me7# o'laka0 i pravci *+, *-, i *., kao poka$atel(i #dal(enosti od sta(ali.ta S na tl#

Posto(i ra$lika i$me7# $v#ka &rml(avine i topovsko& t#tn(a. 6v#)ni val topovsko& %ica .iri se koncentri)no kao od ta)kasto& i$vora i )#(e se # (ednom t#tn(#. :rml(avina (e pak i$a$vana $v#)nim valovima nastalim d#- kanala m#n(e d#&im vi.e kilometara /id#+i od o'laka do tla ili #n#tar o'laka ili i$me7# vi.e o'laka0. Povratna str#(a p#t#(e kanalom 'r$inom 'li$# svetlosti /ne.to man(om0 pa )itav kanal i$&leda osvetl(en prakti)no istovremeno. Aalovi $v#ka od &rml(avine p#t#(# 'r$inom pri'li-no (ednakom 'r$ini $v#ka /'r$ina $v#ka ;;5 mFs0. 6'o& to&a se &rml(avina )#(e pop#t t#tn(ave /mno&o t#tan(a0 ili pop#t kotrl(an(a* a ne samo (edan t#tan( ili prasak. ?akle* ako (e kanal m#n(e vi(#&av i ra$&ranat tra(an(e &rml(avine (e prod#-eno* (er svaka &rana kanala proi$vodi odvo(eni $v#k. Tome se pridr#-#(e #)inak od'i(an(a $v#ka na nepravilnostima o'lika 'a$e o'laka i povr.ine na tl#. U okolnostima kad do7e do &roma Gi$nad &laveH opa-a)a* $v#k (e kratak* (ednostr#k i vrlo (ak* pop#t praska i &otovo istovremen s 'l(eskom m#n(e. ARSTE MU,@A Razgranata munja Elektri)no i$'i(an(e o'lak 8 tlo kao na slici* prika$#(e vrlo ra$&ranat# m#n(#. Aodl(ive sta$e s# vrlo kriv#dave i ra$&ranate /sporedne m#n(e0* ali do tla sti-e samo (edan ili par &lavni% kanala* ko(i s# i na('l(e.tavi(i.

Slika =. Ra$&ranata m#n(a

Vrpasta munja Opa-a se kao 'le.te+a vrpca od 'a$e o'laka do tla. ,asta(e #$astopnim elektri)nim i$'o(ima* #$ istovremeni 'o)ni pomak (oni$irano& kanala* kao posledica sna-no& vetra po smer# pri'li-no vertikalno& smera na pr#-an(e kanala m#n(e.

Slika >. Udar &roma 92. C. 955;* 'li$ina Toronta* Ontario* SA?

Viestruka munja

Slika C. Slika poka$#(e m#n(e i$ dva odvo(ena o'laka. Po)etni delovi o'e(# m#n(a skriveni s# #n#tar i$vorni% o'laka.

Staza munje ili jonizirani kanal To (e sta$a (oni$iran(a d#- ko(e dola$i do elektri)no& i$'o(a* $aosta(e (edva vidl(iva na kratko nakon .to &lava koraka dodirne tlo a pre #dara povratne str#(e i $a priprem# dal(i% #dara. Sta$a m#n(e (e isprekidana i sla'o svetl#cava. @a)e osvetl(eni delovi sta$e osta(# d#-e vidl(ivi. O'$irom da se radi o kratkom vremen# i$me7# po(edini% 1a$a sta$# m#n(e (e te.ko primetiti okom. M#n(a se mo-e snimati 1oto aparatom s 1iksnim ili sa pokretnim 1ilmom* a #potre'om pokretno& 1ilma se na slici mo&# do'iti po(edine 1a$e do nastanka m#n(e* kao .to dole postavl(ena slika poka$#(e.

Slika D. ,i$ povratni% i$'o(a* pri #dar# &roma* sniml(eno kamerom s pokretnim 1ilmom

Atmosfersko ili elektrino izbijanje ili pranjenje Re) (e o elektri)nom i$'i(an(# i$ o'laka* ali ko(e ne dopire do tla. @oni$ira(#+i kanal napred#(e %ori$ontalno i mo-e posti+i d#-in# od vi.e desetina kilometara. Ponekad takav kanal m#n(e ponovo #la$i # isti o'lak ili # dr#&i s#sedni &rml(avinski o'lak.

Slika 25.

Slika 22.

lona munja! sevanje Ovde se radi o m#n(i #n#tar &rml(avinsko& o'laka* o&leda se kro$ di1#$no osvetl(en(e o'laka. Kanal m#n(e mo-e 'iti delimi)no vidl(iv* kro$ pro$irni(e delove o'laka. Plo.ne m#n(e s# )e.+e od &romova /m#n(a o'lak 8 tlo0 i prema nekim statistikama po(avl(#(# se # ra$meri =32 # korist plo.ni% m#n(a. Un#tar (edno& &rml(avinsko& o'laka mo-e do+i do stotin# plo.ni% m#n(a a da pritom ni (ednom ne do7e do &roma. Ponekad se opa-a preme.tan(e plo.ne m#n(e i$ (edno& kra(a o'laka prema dr#&om n(e&ovom del# /#dal(enosti >5 i vi.e kilometara0.

Slika 29. Sevan(e

"lektrino izbijanje od tla prema oblaku U ovom sl#)a(# vodl(iva sta$a i m#n(a $apo)in(e od tla prema &rml(avinskom o'lak#* kad se on nala$i i$nad neko& istakn#to& o'(ekta /toran(* ne'oder0 ili i$nad planinsko& vr%#nca. Aisoki o'(ekti i oro&ra1ski o'lici de1ormi.# elektri)no pol(e pri$emne atmos1ere. !$nad istakn#ti% o'(ekata poraste (a)ina pol(a* ko(a dovodi do #slova povol(ni% $a 1ormiran(e vodilice od istakn#to& vr%a prema &ore i ra$vo(a (oni$irano& kanala odo$do. ?#-ina koraka* vremenski interval i$me7# n(i% i ostala o'ele-(a # ra$vo(# ove m#n(e sli)ni s# onima pri ra$vo(# m#n(e o'lak 8 tlo. Ovde (edino i$osta(e 'lesak povratne str#(e od 'a$e o'laka prema .il(k# pri tl#* ali dola$i do ni$a #$astopni% #dara d#- kanala prvo'itni stvoreno& po)etnom m#n(om. Ta( kanal ni(e ra$&ranat kao (oni$irani kanal* ko(i po)in(e # o'lak#.

Slika 2;. M#n(a ko(a i$'i(a i$ o'(ekta pri tl# /tloJo'lak0* ni(e ra$&ranata

Vatra sv. #ikole! vatra sv. $lije ili vatra sv. "lma Ti%o l#miniscentno elektri)no pra-n(en(e i$ istakn#ti% $a.il(eni% o'(ekata na $eml(ino( povr.ini (e (o. # 2C. vek# prot#ma)eno kao elektri)na po(ava # prirodi /Bend-amin Franklin 2><D.&od.0. il(asti predmeti i$a$iva(# de1ormaci(# elektri)no& pol(a # svo(o( okolini. ini(e pol(a elektri)no& potenci(ala s# nad $a.il(enim o'(ektima &#.+e* te elektri)no pol(e mo-e prema.iti kriti)n# vrednost od ; MAFm i dola$i do elektri)no& i$'o(a elektrona # mla$#* do sek#ndarne (oni$aci(e* pra+ene svetl#can(ima # o'lik# venca ili korone oko predmeta* ko(i (e i$a$vala po(ava. Aeli)ina venca $avisi od (a)ine na'o(a oko .il(ka. Pri po$itivnom na'o(# (e ve+i* a 'o(a svetl#can(a l(#'i)asta. Pri ne&ativnom na'o(# venac (e man(i* a svetl#can(e (e svetli(e i plavkasto. Prema mno&im opa-an(ima* to (e s(a(na svetlost* ko(a pop#t plavkaste vatre # (ednostr#kom* dvostr#kom ili trostr#kom mla$# i$la$i i$ .il(ati% o'(ekata* st#'ova* torn(eva* dimn(aka* i$ avionski% krila i sl. 6apisano (e i da (e vi7ena $a vreme ol#(e i kod stada ovaca na vr%ovima n(i%ovi% ro&ova. Kesto (e opa-ana na vr%ovima 'rodsi% (ar'ola # vreme kad &rml(avinsko nevreme na mor# ve+ pomalo (en(ava. Po tom po(ava nosi na$iv sveca $a.titnika pomoraca3 Sv. ,ikola kod Irvata* St. Elmo prema Sao Telmo kao svetac $a.titnik port#&alski% pomoraca ili prema &romovnik# i$ Bi'li(e Sv. !li(i.

Slika 2<. "rte- 'roda s vencima vatre sv. ,ikole oko (ar'ola

%uglasta munja K#&lasta m#n(a nasta(e i$nenada* tra(e kratko* i dosada posto(i tek mali 'ro( 1oto&ra1i(a nastali% sl#)a(no. Prva 1oto&ra1i(a (e nastala tek # dr#&o( polovini 95 veka kad se po(ava (avila i$nenada a opa-a) (e imao 1oto kamer# kod se'e. !$ opisa se k#&lasta m#n(a (avl(a kao svetle+a m#n(a* pre)nika 25895 centimetara* ali vi7ena (e i veli)ine pre)nika 289 m.* nasta(e nakon #dara &roma* pomi)#+i se la&ano* paralelno sa tlom ili slo'odno kro$ va$d#%. Ponekad

ti%o nestane a nekad eksplodira # dodir# sa tvrdim predmetom /$id* sta'lo0. Ai7eno (e i opisano da (e k#&lasta m#n(a #.la # k#+#* kro$ otvoreni pro$or ili kro$ dimn(ak* a $atim se raspala # dodir# sa $idom* ili (e $aokren#la # kretan(# i i$a.la kro$ pro$or. U (ednom sl#)a(# (e (edna takva svetle+a k#&la* veli)ine pomorand-e* vi7ena kako pada # pos#d# vode # ko(o( (e 'ilo oko 4 litara vode* a voda se pri tom #&re(ala do vren(a. K#&lasta m#n(a (e vrlo retka po(ava ali se )ini da (e mno&o )e.+a # visokim predelima Alpa. ! danas (o. nema (edinstvene teori(e o #slovima nastanka k#&laste m#n(e* iako (e prema opisima vi7ana na()e.+e $a vreme &rml(avinsko& nevremena. Posto(e odre7ene teori(e ko(e pok#.ava(# da o'(asne n(en postanak kao .to s# na primer %emi(ska ili elektri)na teori(a ali $'o& )esto osk#dni% i kontradiktorni% opisa k#&lasti% m#n(a $a sada (e nemo&#+e podr-ati 'ilo ko(# od pon#7eni% teori(a.

Slika 24. K#&lasta m#n(a ko(# (e sl#)a(no snimio (edan st#dent # @apan#

Slika 2=. "rte- ko(i opis#(e po(av# k#&laste m#n(e pri #la$# i$ otvoreno& prostora # k#+# /2D vek0

,OAE ARSTE MU,@A U novi(e vreme otkrivena s# ; nova tipa m#n(a* ko(e poka$#(e dole postavl(ena slika. To s# svetlosne po(ave # atmos1eri i$nad tropos1ersko& &rml(avinsko& o'laka k#m#lonim'#sa. Po(ave s# sniml(ene no+# vrlo osetl(ivim 1oto kamerama i ne mora(# posto(ati istovremeno. ,a(vi.e se isti)# "#a(i m#az /'l#e (et, (atrenja& /sprite0 i (i#enja& /elve0. !mena s# oda'rana slo'odno /%rvatski (e$ik0 a ona na en&leskom poti)# od imena d#%ova i$ stari% mitova i i$ tekstova Aili(ema ekspira.

,a slici dole odma% i$nad o'laka #$di-e se "#a(i m#az kao neka svetlosna vrpca ko(a prela$i # plavi)asti nastavak. Po(ava na slici (e tra(ala oko )etvrtin# sek#nde i sniml(ena (e no+# 2DD<.&od. i$ ,ASA8ino& istra-iva)ko& aviona* dok (e istovremeno do.lo do elektri)no& i$'i(an(a # don(em del# o'laka. Plavi mla$ #dara i$ centra ol#(e 'r$inom od =.555 kmF)as i dopire 95845 km i$nad o'laka.

Slika 2>. Svetlosne po(ave i$nad i$ra$ito& &rml(avinsko& o'laka ko(e se raspore7#(# na ra$nim visinama sredn(e atmos1ere. ,a apscisi (e lestvica #dal(enosti a na ordinati lestvica visine i na$ivi atmos1erski% slo(eva. Bro(evi o$na)ava(# polo-a( svetlosni% po(ava na slici3 /20 plavi mla$ /90 vatren(ak /;0 vilen(ak /<0 &rml(avinski o'lak k#m#lonim'#s /40 m#n(a i$me7# o'laka i tla

Vatrenja& nasta(e na visini od oko >5 km. /me$os1era0 kao kratkotra(na svetlosna po(ava # o'lik# vatreni% plamenova #smereni% prema dole. Po(ava mo-e dose$ati D58255 km.* dakle sve do (onos1ere. To (e po(ava prvenstveno crvene 'o(e i$ )i(e& &orn(e& dela se i$dva(a(# o&ranci pop#t plamenova sp#.ta(#+i se # ni-e slo(eve ponekad )ak do 948;5 km. # stratos1er# i pri tom posta(# plavkasto o'o(eni. Aatren(ake proi$vodi &rml(avinski o'lak oso'ito (aki% elektri)ni% i$'o(a prema tl# i o'i)no se (avl(a(# $a(edno. ?al(inska meren(a ko(a s# otkrila posto(an(e vatren(aka # atmos1eri* potvrdila s# opisivan(a pilota prema vi$#elnim opa-an(ima i$ pilotske ka'ine ko(ima se na(pre ni(e verovalo* a kasni(e s# takvi opisi /2D>582DC50 sre7eni i predstavl(a(# verodosto(na o'ave.ten(a o po(avi vatren(aka pre po)etaka instr#mentalni% pra+en(a. ,aime* vidl(ivost vatren(aka prostim okom tra(e do desetinke sek#nde* dok se pomo+# osetl(ive no+ne kamere mo-e pratiti do stotinke sek#nde.

Aatren(aci s# o'i)no #dr#-eni sa sna-nim po$itivnim elektri)nim i$'o(ima i$me7# o'laka i tla. ?r#&im re)ima* i$nad &rml(avinsko& o'laka nastane o&romna elektri)na iskra na visini oko >5 km. )i(i se (oni$irani kanali pop#t snopa niti .ire # vi.e i ni-e slo(eve. Aatren(aci nis# pra+eni )#(nom &rml(avinom* ali mo&# proi$vesti $v#)ne valove vrlo niski% 1rekvenci(a 8 oko 2 %erc* na ko(e l(#dsko #vo ni(e osetl(ivo.

Slika 2C. Aatren(ak nastao i$me7# &rml(avinsko& o'laka i don(e &ranice (onos1ere* /sniml(eno osetl(ivom no+nom 1oto8ka)=merom0

Vi#enja& nasta(e kao svetlosna po(ava crvene 'o(e # o'lik# prstena* tan(ira ili kro1ne na visini D58255 km.* ko(a se dok tra(e mo-e .iriti tako da poprima )ak nekoliko stotina kilometara /<550 # pre)nik#. Otkrivena (e # ranim 2DD58im &odinama instr#mentima i$ letelice Spe(s atl i dal(inskim instr#mentima sa povr.ine $eml(e. Ailen(aci s# proi$vod i$#$etno (ako& elektroma&netno& imp#lsa $a vreme sna-no& elektri)no& i$'o(a # &rml(avinskom o'lak#. Sna-an imp#ls napred#(e prema ve+im visinama i pritom i$a$iva svetl#ican(e molek#la # okolno( atmos1eri. Po(ava tra(e (o. kra+e od vatren(aka* sve&a nekoliko %il(aditi% delova sek#nde pa (# (e nemo&#+e videti prostim okom. OKAME,@E,A MU,@A ! ! FU :UR!T !me dola$i od latinsko& fulgurit .to $na)i vertikalni #dar &roma ili m#n(a #dari koso # tlo. !me okamenjena munja mo-e se pove$ati sa ponekad ra$&ranatim i nepravilnim o'likom 1#l&#rita* ko(i oda(e o'lik p#ta (oni$irane sta$e< ko(om (e elektri)ni na'o( prodro # tlo. to se o'lika i 'o(e ti)e )esto s# .tapi+asto& %rapavo& o'lika spol(a* o'lo-eni &r#'l(im )esticama peska ili tla* i &latko& cevasto& o'lika i$n#tra* d#-ine od 258tak centimetara pa do metar ili vi.e. Okamen(ena tvorevina (e #vek i$n#tra .#pl(a. Pre)nik #n#tra.n(e cevi mo-e 'iti od 2 do nekoliko centimetara. Te tvorevine s# dosta kr%ke i lome se prilikom iskopavan(a

i$ tla. F#l&#riti mo&# 'iti pol#providni* 'eli /retko0* svetlo sme7i* $elenkasti i crne 'o(e* .to $avisi od %emi(sko& sastava otopl(ene materi(e # ko(# (e #dario &rom.

Slika 2D. i 95. Bi(eli 1#l&#rit* na7en # ,ovom 6eland# i primerak i$ $'irke &eolo&a A.Aldena

Ae+inom s# posledica toplotno& delovan(a #dara &roma # peskovito tle. ?#- (oni$irano& kanala se ra$vi(e visoka temperat#ra /preko 2.555 K pa )ak i oko 95.555 K0. U$ takv# temperat#r#* ko(a tra(e deli+ sek#nde* sasto(ci tla i$&ore ili se istope* a $atim 'r$o o%lade od okolno& tla* ko(e ni(e 'ilo po&o7eno m#n(om. ,a()e.+e se mo&# na+i nakon #dara &roma # pe.)ano tlo* ili p#stin(ski pesak* ko(i sadr-i dosta )estica kvarca. Amor1ni kvarc ili prirodno staklo (e nakon %la7en(a &lavni sasto(ak 1#l&#rita. Tra&ovi 1#l&#rima se mo&# na+i i # kamenitom podr#)(#. Kameni komadi # ko(e (e &rom #dario s# prekriveni &latkom sme7kasto $elenom &la$#rom.

Slika 92. F#l&#rit ra$&ranato& o'lika /pop#t kori(ena0* na7en # A#ra AalleL* Ari$ona

Prema svetsko( statistici &rml(avinski% dana 'ele-i se nekoliko miliona m#n(a dnevno na $eml(i /ve+inom # tropskom i ni-im .irinama #mereno& po(asa0. Svaka m#n(a # se'i nosi ne$amisliv# koli)in# ener&i(e ko(a se o&leda # tren#tnom posti$an(# visoki% temperat#ra d#(oni$irani% kanala. Od #k#pne koli)ine m#n(a # atmos1eri tek man(i deo #dara # tlo* predstavl(a(#+i po(av# &roma. Od #k#pno& 'ro(a &romova (edan man(i deo #dara # peskovito

tlo # ko(ima nasta(e na(ve+i deo 1#l&#rita* (edan deo # kameno tlo ili stenovite planinske vr%ove* a ostatak # ostala tla na $eml(ino( povr.ini. PO AR,A SAET OST Polarna svetlost /a#rora polaris0 (e svetlen(e no+no& ne'a* o'i)no # polarnim $onama. ,a sever# se na$iva a#rora 'orealis a kada se po(avi na @#-nom pol# a#rora a#stralis. Po.to s# o'e a#rore isto& porekla na#)nici na$iva(# po(av# polarna a#rora /Ba#rora polarisB 8 severna $ora0. !me severna $ora (e nastalo od #tiska ko(i se sti)e pri po(avi a#rore* pose'no &ledano i$ Evrope8na severnom %ori$ont# se #ka$#(e crvenkasta svetlost kao na istok#* # $or#* pred i$la$ak s#nca. ?anas (e po$nato da a#ror# i$a$iva(# elektroni sa ener&i(ama # opse&# 2824 keA* t(. elektroni ko(i s# #'r$ani naponom od 2.555 A do 24.555 A. Svetlost nasta(e kada se ti elektroni s#dara(# sa atomima # &orn(im slo(evima atmos1ere* o'i)no na visinama od C58245 km. U svetl# preovla7#(e emisi(a atomsko& kiseonika M $elenkasta lini(a na 44>*> nm i tamno crvena lini(a na =;5*5 nm. Mno&e dr#&e spektralne lini(e tako7e s# $ast#pl(ene* naro)ito one molek#lsko& a$ota i one se pale i &ase mno&o 'r-e otkriva(#+i pravi dinami)ki karakter a#rore. A#rora se (avl(a ili kao di1#$no svetl(en(e ili kao $avesa ko(a se .iri # pravc# istok8$apad. Ponekad se o'ra$#(# mirni l#kovi a nekada se svetlost neprekidno men(a na ne'# /Baktivna a#roraB0. Svaka $avesa se sasto(i od 'ro(ni% paralelni% $raka* #smereni% # pravc# lokalno& ma&netno& pol(a .to navodi da (e a#rora #slovl(ena $eml(inim ma&netnim pol(em. Po(ava polarne svetlosti ve$ana (e $a ma&netne '#re ko(e s# opet pove$ane sa 228&odi.n(im cikl#som aktivnosti s#n)evi% pe&a. Tako7e (e #o)eno da do &eoma&netni% '#ra na()e.+e dola$i # vreme ravnodnevice* dakle # rano prole+e ili (esen .to (e pomalo $a&onetno* (er aktivnost na polovima nema mno&o ve$e sa &odi.n(im do'ima. A#rora (e opa-ana i na dr#&im planetama s#n)evo& sistema )i(a s# ma&netska pol(a mno&o sna-ni(a od $eml(ino& i to na @#piter# i Sat#rn#. Pokre+e i%* kao i na 6eml(i* S#n)ev vetar. @#piterovi meseci* pose'no !o* tako7e #$rok#(# sna-ne a#rore ko(e se (avl(a(# $'o& elektri)ni% str#(a d#- lini(a ma&netno& pol(a i$me7# rotira(#+e planete i meseca ko(i kr#-i oko n(e&a /dinamo #)inak0. !o /ko(i ima aktivni v#lkani$am i (onos1er#0 (e pose'no sna-an i$vor a#roreN n(e&ove str#(e emit#(# i radio talase otkrivene 2D44.&od.

LITERATURA

2. Raspopovi+ Milan* P#.ara Bo&dan* Fi$ika* 6avod $a #d-'enike* Beo&rad* 9525 9. Enciklopedi(a Britanika* 2DD4 ;. Oikipedi(a8slo'odna enciklopedi(a <. Atmos1erski elektricitet8!nternet www.BesplatniSeminarskiRadovi.com