P eta r K o i Sudanija Napomena urednika U K o iev se jezik g o to v o n ije d iralo , ali se d iralo u p rav o p is, n ajee u in terp u n k ciju

u i velik o slo v o , p rem a sav rem en o m p rav o p isu . italac e u m n o g im slu ajev im a, osobito u Sudaniji, n ai jezik izv rg n u t p o d sm eh u , isk v aren n a "k n jiev n u ", tj. p rem a zv an in im ak tim a i slu b en o m jezik u o n d an je austrijsk e v lasti u B o sn i. I m n o g e rei su p o seb no n a taj n ain p rek rajan e, a k atk ad i sam o p o narodnom izgovoru (gerenalina i sl.).

Sudanija N ajed an p u t se n en ad n o o tv o rie v rata i u eliju m o ju uletje pucer Kosta, sav zadihan i usplahiren: - Gospodine, gospodine! - ta je? - trg o h se ja m islei d a se n eto d o g od ilo . - U o n o j v elik o j so b i, b ro j 2 6 , sad e se d rati su d an ija. Kerker[1] je o tio n a rap o rt... - B jei, b o g a ti, K o sta! - L ju tn u h se, jer m i b ijae k riv o to me je trgao iz misli, - ta je to su d an ija? K ak v a su d an ija u C rn o j k u i? - d o d ad o h b lae. - O d a v id i samo: to je za novice! - ubrzao Kosta zv jern jaju i n a sv e stran e p o eliji n e b i li g d jeg o d u g led ao k o ji o pu ak . - To je jedna krasota i ljepota viditi. S v ejed n o k o p rav i su d ; ' ap sen ici tu e, ' ap sen ici b ran e,

' ap sen ici sv jed o e, ' ap sen ici su d e. A k o to n ije za novice i o v am o , p o m o zi m i rei, za p jesn arice, o n d a n e zn am ta je. K o sta u m u e jer se u zv ek et lan aca i p rig u en o ap tan je. N ek o je ap tao k ro z ru p icu n a v ratim a d o m o je elije, i ap at je p o tm u lo o d jek iv ao k ro z d u g i, k am en i h o d n ik . - u je, M ark o ! - doziva neko. - U ovoj sobi uprijeko od tv o je elije b ie su d an ija. S u d ie g o to v o sam i K n eo p o ljci. O n i su to i izu m jeli, i v jeti su k o k ak v i suci i ad v o k ati. R asp rav u e, v ele, v o d iti Ig n jatija V reb ac. Zovu ga savjetnik Vrebac. - P a k o m e e to o n i su d iti? - p rek id o h K o stu sm ijeei se. - S u d ie o n o m iri to im a d v a im en a i d v a p rezim en a. P o d istrag o m je za jed n o jag n je i za d v ije k aice sira. - A k o e jo b iti u su d an iji o sim Ig n jatije V rep ca. - B ie sv e sam a o sv eta tro jica... S rb o v i, o sim O m ee M u sti a - veli ponosito Kosta. - S rb o v i ti se u sv aem razu m iju , i sv aem o n i zn aju v erak , i ' v o e su sv a e n a prvom mjestu. Ja se osmjehnuh, on me pogleda malo ukoso, pa nastavi: - U istrazi su puceri Srbovi, u osudi isto Srbovi. Po sobama su komandanti Srbovi, T u rci n ee n ita d a b u d u . O n i m rze sv e to je k au rsk o . M o re b iti d a m i v ie m rzim o , ali se svega primamo - lak e je ' o d ati i n eto rad iti n eg o am iti u eliji. K ato lici su tu n jav i i sp leten i, p a i'n e m eu n i za to . O n i se sam o m o le b o g u ... Im a u m en e je dan u so b i za k ra u - pokro crkvu - p a sam o to ata n ek ak v e zd rav e M arije! u tljiv je, n e g o v o ri n ita i n e p ria n ita. U zd ie sam o i m isli n a o su d u . M i S rb o v i jo k ! T ek o je i

n am i, ali se o tim am o i b ran im o alo m i eg len o m ... - Dosta, Kosta! - rekoh ja i izi o sm o n a h o d n ik , n a k o m e se o sjeae iv lje k retan je, d o ziv an je i am o r, n eg o o b in o . Z av irih u so b u b ro j 2 6 . N asred so b e v e b ijae stav ljen d u g aak sto , sa k o g a ' ap sen ici zajed n ik i jed u . Z astrt je arav o m . N a sto lu su d v ije p razn e k an te za v o d u i jedna k rp a u o b lik u jan jee k o e; b ez su m n je corpus delicti: d v ije k aice i jan jea k o ica! P red sto lo m je p o d u g ak a k lu p a, n a k o jo j v e sk ru en o sjed i o p tu en ik ik o , p rav o iro T ru b aji, zv an i K u lji, p ristar o v jeu ljak , b lijed i isp ijen , iljasta n o sa i sv ijetlih o iju . G led a p laljiv o i stid ljiv o p red a se. S am o k atk ad , k riju i, p o d ig n e lu k av e m irk av e o i i p o g led a p o so b i, eu i se iza u v a. V id i se n a n jem u d a se "d o g o n i" i p rip rem a k ak o e se p o n aati kad ga jednog dana pozovu pred pravi sud. Iza optu en ik a ik e, p rav o ire T ru b ajia, zv an o g K u ljia, sto ji p o d p u k o m , p o d p rav o m p u k o m i b ajo n eto m , jed an ' ap sen ik u k ap i, p ro p isn o i zv an in o . P u k u je d ig ao jed an K n eo p o ljac iz v o jn ik e straarn ice s d o n jeg b o ja, k ad je razv o d n ik strae u ran u zo ru , p o slije inspekcije, tvrdo zasp ao . O tro i u k o en o sto jao je "so ld at", n e m iu i se i n e g led aju i n i n a jed n u stran u . N jeg o v o p ro p isno i u k o en o d ran je najv ie je o p o m in jalo ' ap sen ik e n a p rav i su d , a p u k a i b ajo n eta n ag laav ale su v id n u v ezu izm e u "u zv ie ne" pravde i grube sile. Iza d u g ak o g je sto la, p rem a o p tu en ik o j k lu p i, p et sto lica: jed n a e b iti za p red sjed n ik a su d an ije, d v ije za suce i dvije za prisjednike, ljude iz naroda. Do njihovih je sto lica m ala k lu p ica za sto iem za p ero v o u , a d o te je klupice sto i stolica za branitelja; desno prema branitelju u re en o je m jesto za "d rav n o g ".

Puna je soba 'apsenika. Na sve strane u gomilicama vodi se i d ie se iv razg o v o r i p rep iran je. P ad aju ale i dosjetke. - K rab ri se, ik o , i b ran i se p am etn ijem b ejed am a! P la i jau k n e p o m ae n ita n a su d u . K lin se k lin o m izb ija, a b ejed a b ejed o m ... - N e p rizn aji n ita, n eg o se o d u p ri n a sv e etiri n o g e p a odbijaj..., ne daj na se! - R av o m u je n ek ak o sastav ljen a jed n ica i su d an ija, d a je b o g u b ije! M n o g o e m u drmnuti. - T ek o o n o m k o m e su d i sav jetn ik Ig n jatija V reb ac, to to lik o sam o m o g u d a k aem . - A k o m u to n e u g arjeti O m ea M u sti, ja n e zn am k o e drugi... Neko povika: - Eto i'! U so b i n astad e g ro b n a tiin a, a o p tu en i n esv jesn o zad rh ta i p ro b lije e k ao k rpa u obrazima. Siromah! P o ee se k ao b ajag i iz razn ih k an celarija sk u p ljati i d o sto jan stv en o u laziti u su d n icu k ao p rav i su ci. P rv i u e sav jetn ik Ig n jatija V reb ac, o zb iljan , n am rg o en , m alo pognut, gleda preda se i nosi golem denjak spisa. Svi sk o ie n a n o g e. Iza predsjednika sudanije ude brzim korakom i sjede na sv o je m jesto b ran itelj, m lad o m o m e K n eo p o lje iv a p o g led a. P o d p azuh o m n o si itav n aram ak k n jig a i sp isa. Z ab rin u t je m n o g o . u ti i n eto p ie p rev ru i n ep restan o

siln e h artije p red sob o m . S am o k atk ad b aci n a o p tu en ika p o g led , p u n zab rinu to sti i saaljen ja. Iza b ran itelja u o e lju d i iz n aro d a, p risjed n ici O m ea M u sti i K n eo p o ljac L u k a P ram asu n ac s p ero v o o m . S v a tro jica se k ao p laljiv o sp u stie n a svo ja m jesta. S am o o k o d eb elih u san a O m ee M u stia zaig rav a u p o la p rig u en o sm jejak . Z a n jim a stu p ie u su d n icu o b a su ca v o tan ta, i, rask o n o se razm eu i sv o jo m "u red o v n o m " slo b o d o m , o k retn o u i sp retn o u , sjed o e n ad esn o o d p red sjed n ika. P o k azu ju se b ezb rin i i rav n o d u n i p rem a sv em u : o p tu en ik a i n e p og led ae! V e se sad na njima vidi da n ee m n o g o p itati, n iti e se o d v ie u p letati u rasp rav u . - M o g li b i v e i p o eti su d an iju , am a eto n em a jo "d rav n o g "! - ree su v o , o zb iljn o i sa m alo p rik riv en o m zlovoljom predsjednik rasprave, sudski savjetnik Vrebac. N ap o ljetk u zag lav i v rata i "d rav n i", o k o ta i p leata lju d in a, sred n jih g o d in a i k ru p n ih g ra' o rastih o iju . "D rav n i" je d v ad eset i d ev et p u ta d o sad b io p o d istrag o m , a "sv e n a p rav d i b o g a i za etiri v o la"! I sv ak i se je put "oteo", pa i sad tvrdo vjeruje u svoju staru sreu . I o n je K n eo p o ljac, i im e m u je G lig o rije Z lo ju tro . - 'Brojutro! - sap n u n ek o p o k ru pn o iz jed n o g o k a, k ad se "d rav n i" p o jav i n a v ratim a. - Nekom je i zlojutro! - d o ek a d ru g i, i silan se sm ijeh i g raja d ie u su d n ici. - Mir! - o tro i zv an in o v ik nu p red sjed n ik su d an ije, i, k ad se g raja sm iri, ree jo zv an in ije: Z a rasp rav e, o v o to sad in ite, n eu n i p o k o je b lag o trp iti. T o p o to v an o j publici u n ap rijed kaem d a se zn a n a carsk o j jed n ici i sudaniji vladati po redu i zakonu. Sa carskijem zakonom u

ruci, koji je pun i prepun ljutije' i bijesnije' paligrapa, n ad am se i Z b ilja u v jeren sam d a u o v e m o i p o stav iti m ir i red ... S o b ziro m , d ap ae i s p o g led o m n a p alig rap 112, 113. i 114. - a ove paligrape podupire paligrap 218. to k a o , to k a b , i to k a c k an jen o g zak o n a - izb aciu v an sv ak o o no lice i d ap ae sv ak u o n u o so b u ko ja b u d e smetala carsku raspravu... - aa li g a n jeg o v k n eo p o ljsk i, k ako k iti i v eze! - u se o p et p rig u en sm ijeh i ap tan je. - N a m o ju d u u , k o p rav i su d ac! V i e li samo koliko onije' paligrapa ima? - A m a o stav i ti p alig rap e! M en i je u d n o sam o k ak o o n zn a o n ak o v jeto na v ap sk i zan o siti... S am o n e zn am ta mu je ono pulici... - T o je k o sv ijet..., n aro d to slu a rasp rav u i su d an iju . - M o lim g o sp o d in a "d rav n o g " d a jed e n a sv o je m jesto ree p red sjed n ik , p a i sam sjed e. "D rav n i", sjed aju i lju tito i o so rn o b aci p red a se n a sto jednu knjigu - n a svu p rilik u "k an jen i zak o n ik " - i p o g led a o p tu en ika p o g led o m p u n im n eizm jern e m rn je, zlobe i pakosti. T aj razb o jn ik i p og led zb u n i o p tu enik a, i o n u p o la sk oro ozbiljno viknu: - to m e tak o strano g led a, ak o b o ga jed in o g zn a! A k o me tako bude gledo onaj pravi, o d m en e n em a n ita..., ja sam v e sad p een i v aren . S u d sk i p od v o rn ik m etn u n a d u g ak i sto p red p red sjed n ik a su d an ije k rst, n ain jen o d d rv eta, i d v ije ip k e u o b lik u

sv ijea. P o k raj n jih sp u sti i k n jig u , ita b , n a k o jo j e se muslimani zaklinjati. U su d n ici zav lad a d u b ok , sv ean m ir, p u n u zd rh talo g o ek iv an ja, i p red sjed n ik , b aciv i zv an in o p o g led n a sve strane, oglasi otegnutim glasom: - S u d an ija p o in je! Iza p red sjed n ik o v ih su v ih rijei: su d an ija p o in je, u k o jim a je trep erila n em ila i led en a zv an in o st, o p tu en ik se jo jae u zn em iri, sk o i n esv jesn o s k lu p e, p ri e b lie sto lu i zau sti d a n eto rek n e, ali m u rije zastad e u g rlu . Predsjednik sudanije, okorjeli sudski savjetnik Ignjatija V reb ac, sav b laen i p u n zad o v o ljstv a s u sp jeh o m sv o g a zv an in o g d ran ja i p o n aan ja, p ro m ijen i g las i m ek o , b lag o , o in sk i ree o p tu en ik u : - ik o sin k o , v id im d a si se m lo g o n eto u straio iak o o v o nije pravi sud i prava carska sudanija. Kad je tako sad v o e, k ak o li e se isto m jad n o i k u k av n o b ran iti k ad te onamo pozovu! Vidim, sinko, da u tebi nema mnogo k rab re k n eo p o ljske k rv i, i to m i je ao u jed n u ru k u , a u d ru g u m i je ru k u d rag o to ti zam ilja d a je o v o p rav i sud - to ja i ' o u !... A k o k o m isli d a se m i ' v o e ig ram o sudanije ko kakva djeca, neka to odma' izvadi iz glave. Mi se ' v o e p rip rem am o i d o g o n im o k ak o em o se b ran iti k ad izi em o p red p rav i su d . ik o sin k o i d ru g a n a p rav d i b og a zaro b ljen a b rao m o ja, tak o je d an as v rijem e! B rez n au k e, b rez razn ije' m ariv eta, p risk o ica i, d a reem o , d o sk o ica ne mere d an as n ik u d m ak n u ti. M i sm o to u K n eo p o lju o d av n o v i eli, p a se u n as p o selim a d re jed n ice i su d an ije, i o v o m e k au rsk o m su d u n ajtee je o su d iti K n eo p o ljca. S ad p o slu aj, sin k o iko : o v o n a d esn o j stran i, to ti je n ajv ei i n ajcrn ji d u m an in , - to je

"d rav n i"! O n ' v ata sv e zle b ejed e tv o je, i rad u je se n esrei tv o jo j. O n o tam o , n a lijev o j stran i, to ti je b ran itelj, o n ti je p rijatelj, i k rv i b i ti sv o je u to io d ok jed i na onom mjestu. On 'vata sve tvoje dobre b ejed e. A ja sam, ko na premjer, prejed n ik , ja ' v atam i d o b re i r av e b ejed e. O v i n a d esn o j stran i o d m en e, to su carsk i su ci, lju d i o d p alig rap a i n au k e, a o v i b o jaci, n a lijev o j stran i, to su: 'Ajd, Alija, nek' je vise vojske! - Molim, molim! - v ik n u e ob a p risjed n ik a. - To je uvreda! Zar je to ravnopravnost! - uzvikuje kao b ajag i razlju en o p rv i p risjed n ik , O m ea M u sti. - N ek a, O m ea! N e m u ti, n e cig an i! - Molim, ja sam muslimanac, ja nisam Ciganin. Otac mi je bio Ciganin. - N ek a, b o g a ti, O m ea, n e p o m etaj! - ree p red sjed n ik sudanije blago, pa nastavi: - ik o sin k o , k ad u e u su d , n em o j se n ita b o jati, i o n o su lju d i. O n i se to b o e p rav e d a su sam o su ci, i n ita v ie, a to je, sin k o , jed n a g o lem a la. o jek o staje u v ijek o jek , to d o bro u p an ti!... - A m a, to se o n i o n ak o n a jed n ic i prave ko sveci? Sve ti je to m irn o i p o b o n o k o u crk v i? Z ato to? - T o ti je, sin k o ik o , zato , ak o p o em n ijesi zn ao , d a ti lak e d rm n u to v ie m jeseci ili g o d in a tek e tam n ice, k u e n eo b in e, a d a ti u o n o j p o b o no sti i sv etiteljstv u i n e o jeti d a to d o lazi o d lju d i v e o d b og a i p rav d e b o je!... Kad sam bio neke god in e n a rad u u O ld en b u rg u , ree m i jedan Prajs: "Pretvaranju ljudskom mjere nema! Sve ti je, v eli, n a sv ijetu la, p etljan je i p retv aran je". T o , k ae p ie u k n jizi jed n o g n ji' ov o g v elik og i k ab asto g u ev n jak a.

Maloprije sam ti reko da ti je onaj, na lijevoj strani, b ran itelj, i d a b i ti k rv i u to io d o k 'jed i n a o n o m m jestu e je sad . A k ad b i'g a ja, p o em , p reb acio n a d esn u stran u , teb i b i p am et stala ta b i o d to g a o jek a b ilo , k ak o b i p o eo lju to g o n iti i o p tu iv ati! Z ar to n ije pretvaranje?... Nego, sin k o ik o , k ad d o p an e n esree n a p rav d i b o g a, a sv i sm o m i v o e n a p rav d i b o g a... - Jesmo, vala, svi! - g rak n u e sv ik o lici u jed an g las. - Ja b i'g a u zlato o k o v ' o ko ji b i m i v o e rek o d a je k riv . - Ne moremo, brate Ignjatija, kazati da smo krivi kad nijesmo! - Z n am , b rao , zn am . I n e treb a d a k aete. N e treb a d a g rijeite d u e, a n e b i treb alo n i tijelo zab o rav iti, jer je d u a u tijelu , a n e tijelo u d u si. N eg o " sin k o ik o , k ad d o p a' n e n esree i izi e p red su d , b ran i se d o b ro i u zd aj se u svoju pamet ako je im a. N e p rizn aj n ik ad , sv e zle b ejed e p o b ijaj d ob rim b ejed am a. N ajv ie p azi to sv jed o ci g o vo re. A k o r av o to g o vo re, v ii sam o : "Molim boga i slavnog suda, to nije istina, to je samo jed n a b ijed a i m u sav ed a!" K ad n ajv eu la g o v o ri, pretvori se i u g o d i tak o d a ti b ejed e istin ito o d srca tek u , d a ti iz o iju , iz ela, iz g rla i iz sv iju tv o jije'rijei b ije istin a i sam o , to ' n o v ele, istin a!... A sad jo sam o n ek o lik o b esjed a da v am k aem , p a em o p o eti su d an iju : da bi nam sudanija bila prava carska sudanija i rasprava o k ren u se p red sjed n ik p rem a "d rav n o m " - ti. Zlojutro, b rk ljai i d o b ro zan o si n a v ap sk i! U b acu j to v ie m o re nji'ovije rijei u sv o j g o v o r, k o n a p rilik u : d ap ae, s p o g led o m , s o b ziro m , ak o p rem , d ak len , d o tin o . N ek 'ti ik o b u d e i m u k o i en sk o k ad g o v ori. M ijeaj jed n o s drugim. Ako ti malo eglen bude i nerazumljiv, to nije n ita - to je d ap ae isto m o n d a d o b ro ! L ju to o p tu u j i

n asri n a o p tu en ik a, u d ri g a sa sv iju stran a i zasp i g a u paligrape, da se ispod nji' ne vidi!... A ti, dijete, - okrenu se branitelju - ubacuj i ti po koju nji'ovu b ejed u , ali m alo m an je o d "d rav n o g ", i b ran i o p tu en ik a k o b rata to b i b ran io !... I ja u sv ak ak o zan o siti: k ak o i k o lik o , to ja v e zn am . T i se, ik o , b ran i p ro sto , o n ak o seljak i, ali dobro p azi n a b ejed e... A v i, carsk i su ci i p rijed n ici, u p itajte i v i p o k o ju rije. Jav ite se d a ste iv i i n em o jte d rijem ati. A li, d o d u e, d a n am jed n ica ljep e izg led a, m o rate m alo i zad rijem ati, p a u v as ja o p o m en u ti k ad to zatreb a... Najednom nenadno promijeni predsjednik sudanije glas i d ran je, i sv ean o , p o g led av i n a sv e stran e, k ru p n o viknu: - U im e b o g a v elik o g a, cara estito g a, carsk o g zak o n a i siln ije carsk ije p alig rap a, su d an ija p o in je! O n d a o d m jeren o s jed n o m sv etiteljsk o m m irn o o m priv u e p red a se g o lem d en jak sp isa, o b o ri b lag o zem lji o i, i, zan o sei m alo u g o v o ru , tih an o i u b rzan o p ro m rm lja, v ie k ao za se: - D an as h o e se v o d iti g lav n a carsk a rasp rav a i su d an ija u p o rab o m p alig rap a 2 6 4 , to k a a i b k an jen o g a zak o n ika p ro ti ik o , p rav o iro T ru b aji, zv an i K u l-ji... N o , k ak o se zovete? - M o lim b o g a i slav n o g sud a, i d an an ju g lav n u carsk u rasp rav u , ja se zo v em iro T ru b aji - o d g o vo ri o p tu en ik malo uznemirenim glasom. P red sjed n ik , n em arn o p retu raju i sp ise i, k ao b ajag i traei n eto , ree i n e g led aju i o p tu en ik a: - N o , to to jest? V i se, d ak le i ak o p rem , n e zo v ete ik o ,

p rav o iro T ru b aji zv an i K u l-ji. D a m i n eem o p o v aliti i o su d iti p rav ed n og o v jek a?... N o , k ak o v am jest im e? - M o lim b o g a i d an an ju carsk u rasp rav u , m en i je samo im e irilo T ru b aji. - N o , g o sp o d in d rav n i: ili v i tu ite ik o , p rav o iro T ru b aji, zv an i K u l-ji, ili tu ite irilo T ru b aji? K aite tude nama svoje razloge!... - S lav n o su d ie! - v ik n u g ro m o v ito "d rav n i" sk au i u stro sa sto lice, i p o to p o svo j sudnici zaokoli svojim strah o v itim i k rv n ik im p o g led o m , zlo b n o g a zau stav i na o p tu en iku , p a v ik n u jo jae i siln ije: - S lav n o su d ite i v eleu en i g o sp od in e p red jed n ie, p red v am a tu d e jest jed n a p o lo ara, jed an p rev aran t, jed an v u cib atin a i verdekter, te napokon jedan upisni i opasni tat, ili, po bosanski, hajduk. To jest jedna ovde danas opasna osoba po ' d o tin o v lasn itv o , i o n jest u eral u strah i trep et p o svoj onoj okolici. On imal dva ime i dva prezime, jer to njemu dobro, mlogo dobro jest... da se od carskije' o ru n ik a lak e k rije i p retv ara: k ak o m u k ad b u d e zatreb alo . D a reem o o v o : n ek o m jest u k rad en o jan je i d o tin ik k ae d a g a je u k ral ik o , p rav o iro T ru b aji, zvani Kul-ji. D o u n jem u carsk i o ru n ici, a o n v eli: "E , b a je lo p o v taj n esren i ik o , p rav o iro T ru b aji, zv an i Kul-ji. Ja sam , zn ate, g o sp o d o en dari - tako se po b o san sk i v eli carsk im o ru n icim a - ja sam , zn ate, irilo T ru b aji". - D o g o di se o p et d a sv ijet rek n e d a je n eto irilo T ru b aji u in il sal amao-o! - ree "d rav n i" i turnu ru k u u d ep d a p o kae k ak o se k rad e i sak riv a - a on veli: "E , b a je lo p o v taj p ro k leti irilo T ru b aji! ta je to o p et u k ro? Ja sam , zn ate, ik o , p rav o iro T ru b aji, zv an i K u lji." I tak o , n ik ad k raja!... Z ato i s p o g led o m n a to p rilaem slav n o m o v o m su d iu d a se o v aj o p asn i tat i

p rev aran t s o b ziro m n a to to h o e u b lu d n ju zav esti slavni sud, kazni po paligrapu 315, stavka druga k an jen o g zak o n a! - zav ri "d rav n i" i lju tito tresn u jednom knjigom o sto. - N em a v ajd e, b rao , g ad n o i Z lo ju tro g o n i i n asre! - u se jedan iz gomile sa dna sudnice. - aa li i'n ji' o v k n eo p o ljsk i, k ak o li ti je sv ak i o tar n a jeziku..., ko i sablja! - ree n ek o , i g raja se d ie. - Mir! - v ik n u p red sjed n ik i o k ren u se p rem a o p tu en ik u i branitelju: - N o , ta b u d ete rek li n a o v e b ejed e g o sp o d in a d rav n o g? Branitelj ustade, odbaci nekakvu 'artijicu na stranu, n ak alja se i p o e m irn im i o d m jeren im g laso m : - S lav n a su d an ijo ! V iso k o slav n i i d apae v eleu en i g o sp od in e p rejed n ie! U en i i p rav ed n i carsk i su ci, i v i, do b ri i estiti lju d i iz n aro d a! S rce m i se m o je cijep alo k ad su v o e p red n am i m alo as p ad ale siln e p o g rd e i ru jn e b ejed e n a o v u - p ru i ru k u n a o p tu en ik a - na ovu samu d o b ro tu od o v jeka, n a o v u p lem en itu i estitu d u u , k o ju je zao udes i nekakva crna p o m etn ja b acila n a o p tu en ik u k lu p u . S p o ziv o m i u p o rab o m 2 1 7 . p alig rap a k an jen o g zak o n ik a, ja o d b ijam , n ajlju e o d b ijam sv e te p o g rd n e b ejed e! - v ik n u jae b ran itelj u zd rh talim g laso m , sijev aju i lju tito o im a n a "d rav n o g ", k o ji se zlo b n o i zajedljivo osmjehivao. Odbijam sve to - jo jed n o m k aem ! - i molim slavni sud da, s obzirom na paligrap 3 1 8 , to k a e, rijei d a se d an an ja g lav n a rasp rav a i su d an ija o d go d i i d a se jo jed n o m , p u tem u red a i d o tin ije'v lasti, izv id i i d ap ae u tv rd i d a li je o v o n a o p tu en ik o j k lu p i p o zn ati i o p asn i tat ik o , p rav o iro T ru b aji, zv an i K u l-ji, ili je o v o estiti m u irilo

T ru b aji. S p o g led o m n a sv e reen o , ja p red ajem slav n o j d an an jo j su d an iji sv o j p rijed lo g i m o lim d a se v ijea. - Sudaniji su danas predana dva prijedloga: jedan od stran e g o sp o d in a drav n o g d a se o p tuen ik , s o b ziro m n a p alig rap 3 1 5 , stav ka d ru g a k an jen o g zak o n ik a, to h o e zavesti sud u bludnju, kazni, a drugi od strane slavne o d b ran e d a se d an an ja carsk a jed n ica i g lav n a rasp rav a odgodi i da se jo jed n o m , p u tem u red a i d o tin ije'v lasti, izv id i i d ap ae u tv rd i d a li jest o v o n a o p tu en ik o j k lup i poznati i opasni tat - po bosenski, hajduk - ik o , p rav o iro T ru b aji, zv an i K u l-ji, ili jest o v o p lem en iti i estiti m u irilo T ru b aji. T o su , g o sp o do , v ai p rijelo zi, p ak e su d o d stup iti i v ijeati - zav ri p red sjed n ik su d an ije s jeziv o m , zv an in o m m irn o o m , i u stad e, a za n jim se u tei d ig o e o stali su ci s p ero v o o m , p ri o e jed n o m sto iu u v rh su d n ice, k raj p ro zo ra, i p o ee v ijeati. Kad se isk u p ie o k o sto ia, h lad n o i d o sto jan stv en o progovori predsjednik sudanije: - M o lim g o sp o d in a p ero v o u d a v o e n am i, n a tem elju 3 2 1 . p alig rap a, p ro ita iz p ro to k u ra d o tin e p rijelo g e o d n o sn o g osp o d ina d rav n o g i o d n o sn o slav n e o d b ran e, a gospodu suce i p rijed n ik e m o lim d a d o b ro p o u te i o n da s p o g led o m n a to p a v ijeaju ... P ero v o a, sav rad o stan to i o n v e jed n o m p o in je d a "su d i", stad e v eto iz zap isn ik a to b o e itati i n ab rajati zbrda-zdola bez glave i repa, sasvim nejasno i nerazumljivo. - O Krstan e, p o b o gu b rate, to si ti n eto k ab asto zad ro ! P o kome li je to paligrapu? - d o ek a d ru gi p risjed n ik L u k a Pramasunac.

- T o ti je, b rate K rstan e, o d v e u en o ! - viknu prvi p risjed n ik O m ea M u sti. - P o stid ie n am g o sp o d in a p rejed n ik a sv o jom n au k o m ! M e u slu ao cim a k o ji se b ijah u zb ili, n a zap o v ijed gospodina predsjednika, u dnu sudnice, osu se silan smijeh. S av jetn ik V reb ac siln o se u zru ja, ali se sv lad a p a v ie k ao za se zlovoljno promrmlja: - D a! N aa v iso k o ista v lad a zid a an d ar' sk e k asarn e, a sud o stav lja d a se p ati i d ev era s o v o m jed n o m u d erico m i za su en je i za v ijean je! - Tako je! - p o tv r u je p rv i su d ac. - N am i b i v o e treb ale d v ije so b e: jed n a za su en je a jed n a za v ijean je! - d o e ka drugi sudac, pa se okrenu drugom prisjedniku: - ta ti v eli, L u k a? - B o g a m i, g o sp o d in i m o ji, ja n e v elim n ita! L ah k o je v am i tak o eg len d isati: v i ste v lad in i, a v lad a v aa! T ak e k ru p n e b ejed e, ak o ' o ete, m en i k o jed n o m , reem o k az' ti, teak u i n e p rilii g o v o riti o v elik o j i v iso k o j v lad i... - T v o je su , P ram asun e, b ejed e n a svo m m jestu ! - ree predsjednik sudanije, s puno iskrenog odobravanja i o zb iljn o sti, i o k ren u se p rem a slu ao cim a, p a n astav i v rlo blago: - B rao , u im e n u d e - jer nemamo dviju soba - a ne u ime zakona, molim vas da budete mirni. Okrenite se sv i tam o p rem a jev eru d a n as n e v id ite i zaep ite u i d a n as n e u jete k ad b u d em o v ijeali... G o sp o d in a d rav n o g, g o sp od in a b ran itelja i o p tu en ik a u m o ljav am s p o g led o m na sve okolnosti i p rilik e d a p o d sv aku cijen u izi u n ap o lje, k o je e im o v a slav n a su d an ija b iti zak v aln a, i

k o je n e b i v aljalo d a o n i to u ju , p a d a p o slije p o b ijaju ... - A mogli bi' nam, gospodo, - p rek id e p red sjed n ik a O m ea M u sti - i jed n u v elik u lju b av u in iti, n a k o je vas nijedan carski paligrap ne sili... Mogli bi', to jest ujedno, i pripaziti d a n e b i o k len izn en ad a b an u o k erk erm ajsto r ili k lju ar Nikolica... - D o b ar je n a N ik o lica! - g rak n u e sv i ' ap sen ici u jed an g las, g o to v i d a se tu k u s O m eo m . - Nikolice se ne treba bojati. Neka oni pripaze na onog krepalog Jovu! - Dobri su oni svi - v eli b o ln o O m ea M u sti -, ali meni siln i p o sto v i, d un keli i tv rd i k rev eti srce m o je o trg o e! K ad "d rav n i", b ran itelj i o p tu en ik izi o e n ap o lje, a ' ap sen ici se o k ren u e p rem a sjev eru i zaep ie u i, p o g led a p red sjed n ik n atm u ren o u p ero v o u i ree o tro : - T i, d ijete, n isi n i za to ! M islio sam p rilo iti n a visokoistu vladu da ti se od prvog svibnja povisi ajluk, a sad v id im d a sam k riv o m islio . o v jek se u i d o k je iv , vele blentav i B o njaci, a o v a im b ejed a i n ije b len tav a... - P a to i n ije n ji' o v a b eied a! - d o ek a p rv i su d ac. - To je n aa... ustrijska b ejed a! - Jest, jest, tako je! - p o tv r u je d ru g i su d ac. - T o je n aa... u strijsk a b ejed a, p a su je o n i sam i p o b o n jaili. - P rim ili, p a je k rio m ice p o b o n jaili, a to je u n ek u ru k u k an jiv o - ree p red sjed n ik i d o d ad e tie: - Ovo ne bi treb alo p red g o sp od in o m d rav n im g o v o riti! P risjed n ici se sk u p ili i sk ru ili k ao u b o g e siro tice, p a u te. - D a se v ijea! - p rek id e u tan je p re dsjednik sudanije, i

o p et o tro i n atm u ren o p o g led a u p erov o u , p a o n d a po e mirno i odmjereno razlagati: - Sudaniji su predana - p ii o v o , sm eten jae b o ji! - o k ren u se p ero v o i - i pazi dobro, jer b i m o g la V rk o v n a su d an ija p o isk ati jed n ik e protokure i in e sp ise d o tin e i d ap ae n azo n e rasp rav e. Sudaniji su predana dva prijeloga, jedan od strane g o sp od in a d rav n og d a se o p tu en i p o p alig rap u 3 1 5 , stav k a d ru g a k an jen o g zak o n a, k azni s o b ziro m n a to to h o e zav esti u b lu d n ju su d , a d ru g i od stran e sla vne o d b ran e d a se o d go d i d an an ja rasp rav a i d a se p u tem u red a izv id i i d ap ae u tv rd i d a li se o p tu en ik zo v e iko , p rav o iro T ru b aji, zv an i K u l-ji, ili irilo T ru b aji, k o je m o lim d a se v ijea... - Ja bi' njemu - veli ljutito prvi sudac - objesio o vrat i paligrap 315, stavka druga, s obzirom na to, nek' dobro u p am ti m arv a b o san sk a k ad je ela u b lu d n ju zav esti o vu slavnu carsku sudaniju. - T ak o je! T o su i m o je b ejed e! - o d o b rav a jo lju e d ru g i sudac. - ta v i v elite, g o spo d o p rijed n ici? - pita predsjednik sudanije. - M i v elim o , g o sp od in e p rejed n ie, o n o to i ti v eli! d o ek a p rv i p risjed n ik O m ea M u sti. - P a ja n e v elim n ita. - E p a n e v elim o n i m i n ita! - dobaci drugi prisjednik L u k a P ram asu n ac i slee ram en im a. P resjed n ik se n eto zam isli i, p o slije m alo g razm iljan ja i ap u tan ja, ree p rv o m su cu : - V i ajd ete, g o sp od in tajn ik , ta p ie p alig rap 3 1 5 , stav ka

druga? P rv i su d ac u ze "k an jen i zak o n ik " i p o e itati: - P alig rap 3 1 5 , stav k a d ru g a, k an jen o g zak o n ik a o d 17 . kolovoza kiljadu osam stotina sedamdeset i devete godine p ie: "S v ak o o n o lice ili d ap ae o so b a k o ja h o e u b lu d no st zav esti su d , o d n o sno d o tin e v lasti jest k riv a zlo in a, i k an jav a se o d jed n e d o p et g o d in a tek e tav n ice, k u e n eo b in e, o tro g v o e, sv ak o etrn ' est d an a post i tvrdi krevet". - A sad n am izv o lite p ro itati p alig rap 3 9 1 , to k a c. - ree p red sjed n ik i n am ig n u n eto p rv o m sucu . - P alig rap 3 9 1 , to k a c k an jen o g zak o n ik a o d 1 7 . kolovoza kiljadu osam stotina sedamdeset i devete godine p ie: "S v ak o m o p tu en o m licu ili d ap ae o so b i jest d o zv o ljeno i izvoljeno sve koji bi se mogli braniti i otimati kad na nji' d ig n e tek u tu b u g o sp od in d rav n i". - G o sp o d o su ci i p rijed n ici! - ree sv ean im g laso m predsjednik sudanije. - u li ste d v a p alig rap a: p alig rap 3 1 5 , stav k a d ru g a, i p alig rap 3 9 1 , to k a c carskog k an jen o g zak o n ika o d 1 7 . k o lo v o za 1 8 7 9 . g od in e, p a sad v ijeajte i su d ite p rav o i p o d u i, k o je ste se zakleli bogu i estito m caru ! N astad e d u b o k tajac i tiin a k o ju n en ad n o p rek id e O m ea M u sti! - Ja sam za ovaj drugi pravedni i dobri paligrap, i kod toga p alig rap a u m irem ! P ii o d m a' , p ero v o o ! - zav ri v rsto i o d reito p rv i p risjed n ik .

- A vi, gospodo? - pita predsjednik. - P a b a i ja m lim - p rih v ati rije d ru g i su d ac - da se d rim o o v o g d ru g og p alig rap a. P rav ed n o je i d ap ae je n a tem elju zak o n a d a se o p tu en ik sm ije sv ak ak o i sv aim braniti... - I ja sam za to - veli prvi sudac. - Samo dodajem ispred seb e slav n o j o v o j su d an iji d a se o p tu en ik u o v o n jego v o av rd an je u p ie u o su d i u tek u ok o ln o st. - Ja se slaem sa b ejed am a g o sp o d ina d ru g o g su ca i p rv o g p risjed n ik a O m ea M u stia, a o d b ijam tek u o k o lno st g o spo d ina p rv o g su ca, jer e io n ak o b iti dosta tek ije'o k o ln o sti - veli drugi prisjednik. - I ja sam zato d a se o d b ije tek a o k o ln o st - ree predsjednik, pa nastavi: -S p o g led o m n a sv e reen o u sv ezi sa 3 9 1 , to k a c, odbija se prijedlog gospodina d rav n o g ... S ad e se ali v ijeati o p rijed o g u odnosno slav n e o d b ran e d a se d an an ja g lav n a rasp rav a i su d an ija o d g od i, te d a se p o n o v a p u tem u red a i d o tin ije'v lasti izv id i i d ap ae u tv rd i d a li se o p tu en i zo v e ik o , p rav o iro T ru b aji, zv an i K u l-ji, ili jest o v o irilo T ru b aji, koje molim da se v ijea... U ze rije d ru g i p risjed n ik : - Z azo r m i je m e u o v ak v o m u ev n o m g o sp o d o m i jed iti, a k am o li g o v o riti, ali o p et m o ram b ejed iti. Im a jed n a starin sk a b o n jaka rije k o ja v eli: b o lje je d ev ed eset i devet krivaca pustiti, nego jednog pravednika osuditi. Po to j b ejed i, p o to ne zn am o p o sig u rn o d a li je o v o zlo esti ik o , p rav o iro T ru b aji zv an i K u l-ji, ili estiti d o m ain irilo T ru b aji, to m o lim slav n u d an an ju jed n icu d a se o p tuen ik p u sti iz istran o g zatv o ra d o k se

propitaju carske vlasti, jer se i vlasti mogu prevariti... - Vlasti se ne mogu prevariti! - v ik n u e sv i o sim O m ea M u stia. - Vlasti su vlasti! Zar se tako o vlastima govori? - planu predsjednik sudanije kao ris. - Molim, molim! - brani se drugi prisjednik. - To je moj prijedlog k o je m o lim d a se v ijea, a o p et v am k aem d a se i carske vlasti mogu pomesti i zbuniti... - To je zloba! To nije istina! - prekide ga prvi sudac. - T o je d ap ae g rk o isto n a p alitik a, a o v o je su d ! N e d am o tome govoriti... - D o k aze i razlo g e ' o em o - v ie drugi sudac. - Dokaze i razloge na srijedu! - d o d ade jo lju e predsjednik. P o d p lju sk o m rijei i lju tih n asrtaja, n em o an d a b ran i sv o je p rav in o m iljen je, d ru g i p risjed n ik se zb u n i i u uti. S am o to ree: - N ek 'b u d e tak o k ak o v i ' o ete. - ta em o i k ak o em o ? - pita predsjednik. - Prijedlog odnosno obrane nek' se odbije - v iu o b a su ca. - A m a p o k o m p alig rap u? S v i u u tie i zam islie se. - M o ra se rei s o b ziro m n a to to se o d b ija - veli predsjednik sudanije u velikoj nedoumici.

- Pa mi smo suci, mi m o rem o k ak o ' o em o ! - Z n am , zn am , ali se m o ra rei s o b ziro m n a k o ji p alig rap odbija! - P a m i sm o u v jeren i d a je o v o ik o , p rav o iro T ru b aji, zvani Kui-ji - veli prvi sudac. - To je dosta! - To nije dosta! - ree zlo v o ljn o p red sjed n ik i o p et se zamisli. Najednom se osu predsjednikovo suvo i izmoreno lice blagim i svijetlim osmijehom, punim tople i neizmjerne rad o sti. M ek o , v rlo m ek o u p ita p ero v o u : - e su k an jen e v jerice? - Evo i' - o d g o v o ri p ero v o a i d o d ad e m u sp ise. - Tuj su m e u sp isim a. - Dobro je! - ree p red sjed n ik i sav zad o v o ljan i rad o stan , p o e itati: - K an jen a v jerica O k ru n o g su d a u B an jo j L u ci: " ik o , p rav o iro T ru b aji, zv an i K u l-ji, g rk o isto n og v jero zak o n a, ro d o m i sto jb in o m iz D u g o g S ela, n ije k o d o v og su d a k an jen ". K a njena vjerica K o tarsk o g su d a u B an jo j L u ci: " ik o , p rav o iro T ru b aji, zv an i K u l-ji, g rk o isto n og v jero zak o n a, ro d o m i sto jb in o m iz D u g o g S ela, k an jen je k o d o v o g suda s obzirom na paligrape 425, 456, 463, 47. i 483. na 10 odnosno 6, odnosno 7, odnosno 30 i odnosno 15 dana zatv o ra, sv e za m ale k ra e, p ro v ale i d ap ae p rev are". K an jen a v jerica P alitin o g su d a u B an jo j L u ci: " ik o , p rav o iro T ru b aji, zv an i K u l-ji, g rk o isto n og vjerozakona, rodom i stojbinom iz Dugog Sela, otac sedmero djece, nepismen, v ie p u ta p alitin o k an jen , poznat je ovoj oblasti ko jedan prevarant i tat - po

b o san ck i h ajd uk . Im etk a n em a. P alitin o v lad an je su m ljiv o ". K an jen a v jerica C arsk e an d arm erije u D u g o m S elu : " ik o , p rav o iro T ru b aji, zv an i K u l-ji, g rk o isto n og v jero zak o n a, k o ji se ali esto izd aje d a jest irilo T ru b aji, jest k o d p u an stv a n a zlu g lasu sto jea o so b a. Im etk a n em a. P alitin o v lad an je v rlo su m ljiv o . S o b ziro m n a o ru n ik e izv id e ista o so b a g o ji p alitin e sv eze sa zlo g lasn im D av id o m trb co m , k o je se i ovom prilikom povjerljivo dostavlja toj slavnoj oblasti"... S p o g led o m n a sv e o v e m lo g o cijen jen e k an jen e v jerice i d o stav e, sa o so b itim o b ziro m ali n a d u b o k e k an jenu v jericu C arsk e an d arm erije u D u g o m S elu o d 2 1 . trav n ja, mora se odbiti... - I d ap ae o d bija se! - d o ek ae o b a su ca. -... i d ap ae o d b ija se p rijed lo g o d n o sn o slav n e o d b ran e! zav ri p red sjed n ik o d sjen im g laso m i sa rijetk im zadovoljstvom, pa onda polagano ustade. Z a asak se sv i, u tei, p o v ratie i p o sjed ae n a sv o ja m jesta, u n ajv eo j tiin i i sv ean o m rasp o lo en ju . G o sp o d in "d rav n i" b ran itelj i o p tu en ik u o e i sjed o e n a k lu p e, p u n i rad o zn alo sti, o ek u jui s n estrp ljen jem zak lju ak su d a. L ag an o i o d m jeren o , s v elik o m d u ev n o m m irn o o m i sig u rn o u , p o e pred sjed n ik razlag ati: - D an anjoj carskoj sudaniji predana su dva prijeloga koje o n a p rim iti i v ijeati b lag o o b n ala jest. S a sv iju stran a i sa sv iju to ak a, s p o g led o m n a sv e p rilik e i o k o ln o sti g ledala jest o v a carsk a slav n a su d an ija to m o re b iti i ta ali n e m o re b iti. R eetala je i pretresala jest sve na sva sita i reeta, v ijeala je i o v o jest izv ijeala: p rijelo g g o sp o d ina d rav n o g d a se o p tu en ik s p o g led o m n a p alig rap 3 1 5 ,

stavka druga, kazni, odbila je slavna sudanija s obzirom n a p alig rap 3 9 1 , to k a c jer je ali o p tu en ik u izvoljeno i dozvoljeno sve koje bi se mogo braniti i otimati. Glede, p ak o , p rijelo g a o dn o sn o slavn e o d b ran e d a se d an an ja g lav n a jed n ica o dg o d i s p o g ledo m n a o so b u o p tu en ika, isti prijelog ova slavna sudanija na temelju m lo g o cijen jen ije k an jen ije v jerica O k ru n o g su d a, K o tarsk o g su d a i P alitik o g su d a u B an jo j L u ci, s o so b itim p ak o b ziro m n a d u b o k u k an jen u v jericu C arske an d arm erije u D u g o m S elu o d 2 1 . trav n ja, o d b iti b lag o o bn ala jest - zav ri sv o je razlag an je p red sjed n ik su d an ije i p o g led av i u g o sp od in a "d rav n o g ", b ran itelja i o p tu en ik a k o ji u tah u , n astav i v ie k ao za se: - P ro d u u je se g lav n a rasp rav a p ro ti ik o p rav o iro T ru b aji zv an i K u lji. P retresaju i sp ise, p red sjed n ik su d an ije i n e p o g led av i o p tu en ik a, u p ita ga: - No, kako se sad budete zvao? O p tu en ik h tjed e n eto rei, ali se n ajed n o m tre, p a u u ti i k rio m ice p o g led a u b ran itelja. G o sp o d in "d rav n i" n ep rek id n o g a o tro p o sm atra o im a p u n im zlo b e i n eizm jern e zlu rad o sti. P red sjed n ik , g led aju i b lag o u o p tu en ik a, o ek u je s led en o m sv etak o m rav n o d u n ou odgovor na svoje pitanje. U sudnici kao da drhti i trepti m u k la tiin a, p u n a u zd rh talo g o ek iv an ja. N ajed n o m sk o i b ran itelj: - M o lim b o g a i slav n o g sud a d a se ' v o e n am i, n a tem elju p alig rap a 3 7 2 , p ro ita k an jen a v jerica C arsk e an d armerije u - D u g o m S elu o d 2 1 . trav n ja, p o to ali ta p rijav a g rd n o tereti o p tu en ik a. T o je m o j p rijelo g ... P red sjed n ik , u v ijek i sv ak ad p riseb an i d o sto jan stv en , ree

sv ean o p ero v o i: - P o sili sv o je esti i p o sn azi sv o je p rejed n ik e i d ap ae uredovne v lasti, s p o ziv o m n a p alig rap 3 3 1 , stav k a trea, zap o v ijed am d a se d o tin i sp is p ro ita! P ero v o a p ro ita: - K an jen a v jerica C arsk e an d arm erije u D u g o m S elu o d 2 1 . trav n ja: " ik o , p rav o iro T ru b aji, zv an i K u l-ji, k o ji se ali esto izd aje d a jest irilo T ru b aji, jest k o d p u an stv a n a zlu g lasu sto jea o so b a. Im etk a n em a. P alitin o v lad an je v rlo su m ljiv o . S o b ziro m n a o ru n ik e izv id e ista o so b a g o ji p alitin e sv eze sa zlo g lasn im D av id o m trb co m , k o je se i o v o m p rilik o m p o v jerljiv o dostavlja toj slavnoj oblasti". - O-ho! - v ik n u g o sp o d in "d rav n i" i sk o i k ao o p aren sa stolice. - S lav n o su d ie! U p o rab o m p alig rap a 1 1 1 ... - N a m o ju d u u v jeala! - u se p restrav ljen u zv ik . - E , jad n i ik o , jad n a ti m ajk a tv o ja! - S lav n o su d ie! - nastavlja brzopleto i zadihano g o sp od in "d rav n i". - U p o rab o m p alig rap a 1 1 1 , to k a a, to k a b, to k a c, to k a e, p rilaem n a slav n a carsk a su d an ija d a se, o sim p alig rap a k ra e, ik o , p rav o iro T ru b aji, zv an i K u lji su d i i o su d i k o jed an , n a p rem jer, b u n tov n ik i ru itelj U strije, p o to ali d o b ran o tu n am i p o zn ato jest k o jest i to jest D av id trb ac i p o to o v a visokoista osoba ali jest opasna po monarkiju i Ustriju, k o je m o lim d a se o su d i n a v jeala... D o k je g o sp o d in "drav n i" g o v o rio , p red sjed n ik se n ep restan o m rtio . B ilo m u je krivo, to se vidjelo na n jeg o v o m su v o m i izm u en o m licu to g o sp od in

"d rav n i" sv o jim isp ad im a i n eu p u tn im p red lo g o m h o e da pomete tok sudanije i da u njegov posao unese zbrku i p o m etn ju . Z ato , k ad g o sp od in "d rav n i" zav ri sv o j jed v a razumijivi govor, ree o tro i o d lu n o : - P o sili sv o je esti i p o sn azi sv o je p red jed n ik e i d ap ae u red o v n e v lasti, s p o ziv o m n a p alig rap 3 3 1 , stav k a trea, u p u u jem g o sp o d in a d rav n o g n a red o v iti p u t k an jen e pravde! "D rav n i" se zb u n i i jed v a p ro m u ca: - Na temelju zako n a b lag o o b n ao jesam ... - Ne na temelju zak o n a n eg o n a tem elju m o je p rejed in ik e i d ap ae uredovne vlasti! - p rek id e g a lju tito p red sjed n ik zn aju i u n ap rijed ta e g o sp o d in "d rav n i" rei. "D rav n i" se zbuni i jedva promuca: - Ne na temelju zakona nego n a tem elju p rejed n ik e i d ap ae u red o v n e v lasti v iso k o u ev nog a g o sp od in a su d sko g sav jetn ik a Ig n jatija V rep ca b lag o o b n ao jesam p rijelo g sv o j v ratiti sa lica m jesta d an an je jed n ice i v iso k o isti up u titi na red o v iti p u t k an jen e p rav d e. N ad alje pako budem ovde objavil - stran o i siln o v ik n u "d rav ni" - i slav n o m su d u i o p tu en iku d a se b u d em , za slav u i p ro cv at S taro d rev n e m o n ark ije, v rsto d rati za p alig rap 1 1 1 , to k a a, to k a b, to k a c, to k a e, koje molim da se o v o u p ie u zap isnik d o tin e jed n ice... P red sjed n ik je g o sp o d in a "d rav n o g " o tro p o sm atrao jed v a p o d no sei n jeg o v tek i i n eu m jesn i g o v o r. K ad je izg o v o rio , o n g a jo jed n o m zajed ljiv im p o g led o m izm jeri od glave do pete, pa onda pogleda blago u branitelja koji se n ag lo d ie sa sv o je k lu p ice i p o e g o v o riti g laso m p u n im m ek e, iv e i d rh tav e to p lin e:

- S lav n a su d an ijo ! A k o p rem g o sp o d in d rav n i v raa sv o j p rijelo g sa lica m jesta d an an je jed n ice, m o lim b o g a i slav n o g sud a d a se n jeg o v v iso ko isti i d ap ae o p asn i prijelog ne upisuje u zapisnik dotin e rasp rav e i d a se u o p e o d lu i o d d an an jeg su en ja i vijean ja. S lav n a su d an ijo ! M o ram se siln o p o aliti, m o ram p lak ati i cv iliti p red b o g o m i o v im slav n im su d o m k ad v id im i u jem ovakve zlobne i pakosne prijeloge odnosno visokoiste o p tu b e... - Molim, molim! - prekida ga nabusito predsjednik. - Nije izv o ljen o , i d ap ae v am zab ran ju jem tak ' e k ru p n e b ejed e p red su d o m g o v o riti i v rije ati slav n u o p tu b u ! B ran itelj se m alk o zb u n i, p a jo iv ije n astav i: - M o lim b o g a, slav n o g su d a i v isok o uev n o g i d u b ok o p rav edn o g g o sp od in a p rejed n ik a, ja n ijesam n ik o g a v rije o n iti u k o g a v rije ati! S am o sam eljan i d ap ae v o ljan d a n a licu m jesta d an anje rasp rav e jak im b ejed am a o d b ijem b ijed u i jed n u m u sav ed u g o sp o d ina d rav n o g k o je jest b lag o o bn ao teretiti m o g b ran jen ik a. Ja b ran im , i u b o g a se d rag o g u zd am d a u o d b ran iti, jed n o g estito g i p o ten o g o v jek a k o m e u svo j B o sn i i 'Ercegovini ravna nema... - U k ra i i lo p o v lu k u ! - dobaci neko sa dna sudnice i silan se sm ijeh i g raja d ie. - No, to dobro jest! - v ik n u g o sp od in "d rav n i" i o k ren u se p rem a slu ao cim a. - Mir! - silno se prodera predsjednik i obrnu se ljutito p rem a d rav n o m : - alo sn o , d o ista alo sn o , g o spo d in d rav n i!

- alo sn o je, g o sp od in p rejed n ie, - u se O m ea M u sti - to u o v im k aicam a n em a sira, a... O p et se d ie g raja i smijeh. - Slavna sudanijo! - n astav i b ran itelj k ad se g raja stia. - Ja sam k astile i n am jerile traio d a se n am i v o e p ro u i n a licu m jesta k an jen a v jerica C arske an d arm erije od 2 1 . trav n ja, k o je sam u o d a je o p asn a za m o g b ran jen ik a. T o je, to tam o p ie, sam o jed n a b ijed a i m u sav ed a! irilo T ru b aji i D av id trb ac! irilo T ru b aji, m ek , p ito m , p u n k o ip ak v jern o sti za U striju i m o n ark iju ! D av id trb ac, zloban, pakostan, podru g ljiv , zajed ljiv o v jek k o ji n e p rizn aje n i b o g a n i cara, n i p atrik e n i v lad ik e, n i k alu era n i p o p a, n i g azd e, n i ag e... o jek , slav n a su d an ijo , k o ji b i, k ae, isto m o n d a m o g o m irn o u m rijeti k ad b i se n ap io ag in sk e i an d arm ske k rv i! S lav n a su d an ijo , ja sam branitelj, ali - v ik n u jaim g laso m i u p rije p rsto m u o p tu en ik a - o v o je v ei b ran itelj! O v o je b ran itelj U strije i m o n ark ije, o v o je k rab ri v o jak carsk i, i ev o , v o e n a licu m jesta slav n o g su da, p red ajem k an jen u v jericu i cajg n is krimilisterije iz B ea - zav ri b ran itelj, p ri e p red sjed n ik u i predade mu ponosno jedan komad 'artije. P red sjed n ik sa v elik o m zv an in o u p rim i ' artiju i p ro ita: " irilo T ru b aji, u civ ilu n azv an ik o, p rav o iro T ru b aji, zv an i K u l-ji..." - E to to je b len tav i civ ilj! - prekide predsjednika o p tu en ik . - C iv ilj n ita i n e rad i n eg o izd ijev a lju d im a imena... Predsjednik ga mrko pogleda i nastavi: - Isti irilo T ru b aji jest v jern o slu io estito g cara d v ije godine...

- Molim boga i slavnog suda! - u se n ek o sa d n a su d n ice . - ik o je o tp u en iz m ilitera jer je m n o g o io . M o g o je p o deset komisa na dan pojesti. Malo nije visoko carstvo upropastio! - Zato je on, molim boga i slavnog suda - nastavlja onaj sa dna sudnice - p rije n as sv iju o tp u en iz so ld aije. V eli mu gospodin k ap etan : "T i, T ru b ajiu , ti n am b u d e carstvo upropastio!" - T i, b ezo b razn ie, d a si o d m a'u u tao ! - viknu ljutito predsjednik. - ta se n as b u d e ticalo to tv o j g o spo d in k ap etan g o v o ri! V o e m i im am o p red n am i v iso k o isti cajgnis carske krismilisterije iz B ea u k o m e p ie: irilo T ru b aji p aliti u n g ev erlik ! T o n a b o sn ack i izlazi d a jest o p tu en ik p alitino d o b ar o jek ... N o , k ak o se b u d ete zvao? - o b rn u se p red sjed n ik o p tu en ik u . - M o lim b o g a i slav n o g sud a, ja se u m iliteru zo v em irilo T ru b aji, a u civ ilju ik o , p rav o iro T ru b aji, zv an i K u lji. - N o , m i jesm o civ ilj, p a h o em o teb e zv ati ik o , p rav o iro T ru b aji, zv an i K u l-ji. K ak o b u d e v aem o cu im e? - Stanko, molim boga i slavnog. - iv n ije? - Nije, molim boga i slavnog. - Odaklen jeste? - Iz Dugog Sela, molim boga i slavnog suda. - K aite tu d e n am i, ik o , p rav o iro T ru b aji, zv an i K u l-

ji, k o jeg ste v jero zak o n a? - Ja sam srpske prekoslavne vjere, slavni sude! - sa nekim p o n o so m o d g o v o ri o p tu en ik . - Serbin, to ne dobro! - d o ek a p rv i su d ac i n am rti se. - To ne dobro serbske, ne dobro! To zaudara na barut! dodade drugi sudac. - Da, da! - promrmija predsjednik - v i jeste g erk o isto n e v jere..., v i jeste jed an g erk o isto n jak . - Molim boga i slavnog suda, ja Srb..., srpske vjere i zakona! - viknu optu en ik , m alo izn en a en , i d ie tri prsta. - N o , to se tie o v e slav n e su d an ije, v i m o rete b iti i zv ati se k ak o h o ete, v iso k o isto j ali v lad i to n e b u d e d rag o . B u d ite g erk o isto njak , to d o b ro v jera k ak o i serb sk a. Kerst taki! - ree p red sjed n ik su d an ije i d ie tri p rsta. - Da, da, kerst taki! - d o ek ae o b a su ca i stad o e k lim ati glavom. O p tu en ik je b io u v elik o j n ed o u m ici. - N o , o p tu en ik ! - viknu predsjednik. - U in ite p o v o lji n ao j v elik o j i v isok o isto j v lad i, i k aite tu d e n am i d a ste jed an g erk o isto n jak . T o b u d e za v as d o b ro ! - zav ri p red sjed n ik zn aajn o i p o g led a u b ran itelja k o ji n eto n am ig n u o p tu en ik u . - Pa kad 'o e tak o slav n i su d , eto b iu g erk o isto n jak ! o d g ov o ri o p tu en ik izm ijen jaju i p o g led e sa b ran iteljem . - No, dobro, - ree zad o v o ljno p red sjed n ik i p ro d u i: -

Budete pismeni? - Ne znam pisati, molim boga i slavnog suda. I otac mi nije znao pisati... - O enjeni jeste? - O en jen sam , m o lim b o g a i slav n o g su d a. - Decu imate, koliko? - Sedmero, molim boga i slavnog suda. - O n a e m u d jeca g lav e v aljati! - u se o p et u zv ik sa d n a sudnice. - B ran ie g a p o p alig rap u 6 3. - Jeste k an jen i? - Molim boga i slavnog suda, vi to bolje znate. Ima to u v aijem tev terim a. - N o , m i sv e zn am o , h o em o d a u jem o ali tu d e o d v as... - M o lim b o g a i d an an ju v isok u carsk u rasp rav u , ja sam asli zab o rav an o jek ... Ja se n e jeam d a sam ik ad b io k an jen . - P ero v o o ! - viknu predsjednik. - P iite tam o u p ro to k u r "n av o zito n ep o reen ". - N o , v id ite, o p tu en ie, - nastavi p red sjed n ik i p o d ie jed n u ' artiju isp red seb e - v as tu i d rav n o o b jesn itvo u B an jo j L u ci d a jeste 1 7 . srp n ja p o in ili zlo in p o p alig rap u 2 4 9 , 3 5 1. i 2 5 4 . to k a c, i d an as jeste se sastala g lav n a carsk a rasp rav a k o ja h o e tu d e d a v am i su d i. S o b ziro m n a reen o , p itam v as: im ate li k ak v u p ro tiv o st n a k o g a su ca ili p rijed n ik a k o ji jesu d an as u jed n ici? T o slo b o d no jest v am i rei... - Pitam ja boga i ovog slavnog suda - viknu bolno

o p tu en ik i stad e iv o sijev ati o im a n a p rv o g p risjed n ik a O m eu M u stia. - Pitam ja boga i ovog slavnog suda: je li n as S rb o v e b a d o tlen d o v elo K o so vo n esretn o d a n am i C ig an i p o in ju suditi?! S u d ie n am to lik e sto tin e g o d in a Turci, kauri, p a v ab e, p a zar i C ig an i... V irau n i? O g rd n e li alo sti n ae! O crn o K o so v o , n i e te n e b ilo ! - v ik n u jo b o ln ije i u zb u en ije o p tu en ik . - Molim slavnog suda! - sk o i n ajed n o m O m ea M u sti o p tu en ik n ian i sv o jim b ejed am a n a m e, a ja n ijesam Ciganin. Otac mi je rahmetli bio Ciganin, a ja sam jedan pravi muslimanac... Da ovdi danas sudim, ja zato imam uza se carsku opravu i siguraciju... Nami je prisjednicima tek o i n am i se n ep rav o in i. A k o k o g a o su d i su d , v eli se: "Njega su prisjednici osudili". A ako koga slavni sud p u sti, o n d a k au : "A , ta zn aju i m o g u p risjed n ici! S u d je o jek a p u stio !..." T o je, ik o , alo stn o , a o stav i ti crn o K o so v o . A alo sn o je jo i to to u o v im k aicam a n em a sira, a ja o d ju e n isam n ita o k u sio - zav ri O m ea M u sti i sje de, a u su d n ici se d ie g raja. K ad se g raja slee, u stad e g o sp o d in drav n i: - S lav n o su d ie! u d n ov ato tu d e jeste i m n o g o u d n o v ato jest, p o to se i ja ali h o u sa o p tu en ik a slo iti d a se O m ea M u sti o d stran i sa lica m jesto d an an je glavne rasprave. Moji pako tude nisu razlozi crno Kosovo. O m ea M u sti k o jed an C ig an in n e zn a to moje jest i to tvoje jest, i o n n e b u d e d o b ro i p rav edn o su iti. U v ezi s g o re reen im p rilaem d a se v iso k o ista o so b a o d stran i sa lice mjesto. To je moj prijelog koje molim da se v ijea. Branitelj, koji je nekoliko sumnjivih pogleda izmijenio sa o p tu en iko m d o k je g o sp o d in "d rav n i" g o v o rio , u stad e i

ree: - S lav n a su d an ijo ! M en e je m lo g o zau d io g ov o r g o sp od in a d rav n og . O n v eli d a se slae sa o p tu en ik o m d a se p rv i p rijed n ik O m ea M u sti o d stran i sa lica m jesta d an an je jed n ice. T o o p tu en ik ali n ije traio . O p tu en ik jest samo onako u vjetar govorio o Kosovu i Ciganima. I ja i o p tu en ik o d ajem o v elik u est g o sp o d inu O m ea M u stiu , p o to o n ali im a carsk u o p rav u i sig u raciju da su d i. M i p ro tiv o sti n a g o sp od in a p rv og p rijed n ik a nemamo nikakve i molimo boga i slavnog suda da isti o stan e u jed n ici. T o je m o j p rijelo g k o je m o lim d a se v ijea. - S u d e se p o v u i i v ijeati o p red an im p rijelo zim a - ree mirno i hladno predsjednik i d ie se, a za n jim se d ig o e i o stali lan o v i o sim O m ee M u stia. P o slije p o d u eg v ijean ja i p rep iran ja, u k o m e je d ru g i prisjednik Luka Pramasunac svesrdno branio svog druga, otvori predsjednik ponovo sjednicu i krepkim glasom, p u n im zv an in e sv ean o sti, o b jav i zak lju ak su d a: - S pozivom na carsku deklemaciju od 28. kolovoza 1878. godine u svezi sa golemom lesperinom krabrog i v iso k o slav n og esaro k raljsk o g g en erala n eu m rlo g Jo zip a P ilip o v ia o d 3 1 . ko lo v o za iste g o d ine, te n ad aije s obzirom na veliku b ejed u m ilistra A n d raije n a b erlin sko j jed n ici o d 2 8 . srp n ja te iste g o d in e - odbija se prijelog o d n o sn o slav n e o ptu b e d a se p rv i p rijed n ik O m ea M u sti o d stran i sa lica m jesta d an an je g lav n e carsk e rasp rav e, p o to jest ali u sv im a g o re recen im deklemacijama, lesperinama i artikulama osigurana svaka est slo b o d a i im etak staro v n ik a B o sne i ' E rceg o v in e b rez razlik e v jere. P rv i p rijed n ik O m ea M u sti jest staro v n ik , jest Bosanac, jest muslimanac. S pogledom na to i na

tem elju sv iju g o re reen ije d ek lem acija, lesperina i artik u la o stav lja se v iso k o isti O m ea M u sti, ro d o m i sto jb in o m iz T ean k e k o d T en ja, v jero zak o n a m u slim an sk o g , u sv o jo j esti i estv o v an ju d a i d alje su d i i o su u je, a g o sp od in u d rav n o m d aje se o d stran e o v o g su d a u k o r i p rijek o r to n e p o zn aje i d ap ae n e p rizn aje carskije' zakona i naredaba! - zav ri p red sjed n ik sa jed n o m b izm ark sk o m o d lu n o u i bezo b zirn o u . N a m ig p red sjed n ik a p ero v o a p o e itati o p tu n icu : "D rav n o o b jesn itv o u B an jo j L u ci tu i ik u , p rav o iru T ru b ajia, zv an o g K u iljia, 4 0 g o d in a staro g , ro d o m i sto jb in o m iz D u g o g S ela, g rk o isto no g v jero zak o n a, o en jen o g , o ca sed m ero d jece, n ep ism en o g , n av o zito n ep o recn o g , s p o g led o m n a to to jest isti d an a 1 8 . lip n ja 1907. godine uzeo bez znanja i privole, a koristi svoje rad i, L u k i u lu m u jan je iz to ra i d v ije k aice sira iz m ijek ara, im e jest ali d o tin o lice p o in ilo zlo in stv o od k ra e s o b ziro m n a 2 4 9 , 2 5 1 . i 2 5 4. c. U p o g led u to g a i s p o ziv o m n a to d rav n o o b jesn itv o u B an jo j L u ci p rilae d a se o d rav a g lav n a carsk a rasp rav a p red O k ru n im su d o m u B an jo j L u ci; d a se n a v iso k o istu rasp rav u p o zo v u : 1. o k riv ljen i ik o , p rav o iro T ru b aji, zv an i K u lji iz istran o g zatv o ra u C rn o j k u i; 2 . sv jed oci: D an e K n eev i i Josip P ro k ask a, carsk i o ru n ici, M u jag a A d i, trg o v ac iz G o rn jeg eh era, te p riv atn i u esn ik L u k a u lu m iz D u g o g S ela; i 3 . d a se n a v iso k o isto j rasp rav i p ro itaju i p ro tu d ijeraju sv a d o k azala k ao n a priliku: o ru n ik a p rijav a, b ro j 1 8 , zap isn ici istrag e i izv id a, b ro j 6 , 1 1 , 1 4 , 1 5 , 1 9 , d o k tu rsk a sv jed o d b a s o b ziro m n a o ci M u jag e A d ia, trg o v ca iz G o rn jeg S eh era i g o re p o zak o n u reen o g sv jed o k a, bro j 3 3 , te n ap o k o n k an jen e v jerice, b ro j 1 6 , 1 7 , 1 8 , 1 9 .

Obrazloen je U n o i n a 1 8 . lip n ja 1 9 0 7 . g o d in e n estalo jest selak u L u k i u lu m u iz D u g o g S ela b ez zn an ja i p riv o le isto g L u k e, a tu e k o risti rad i, jed n o jan je, p o b o san sk i terze, iz tora i d v ije k aice sira iz m ljek ara. Isti p riv atn i o teen ik L u k a u lu m k ao jed an o v jek o d red a i zak o n a, a s p o ziv o m n a g o lem u lesp erin u v iso k o slavn o g i k rab ro g esaro k raljsk o g g en erala Jo sip a P ilip o v ia o d 1 8 78 . g o d in e jest ali p o k ra u carsk im o ru n icim a p rijav io . U p o v o d u slu b en ijeh o b zira jesu carsk i o ru n ici D an e K n eev i i Jo sip P ro k ask a d o li i u v id e n a m jestu lica u zeli, k o je se jest d ap ae teajem izv id a isp o v rtilo d a je o b ad v ije p o k ra e p o 24 9, 2 5 1 . i 2 5 4 , to k a c p o in ila zlo g lasn a i n a zlu g lasu k o d pu an stv a sto jea o so b a, im en o m : ik o , p rav o iro T ru b aji, zv an i K u lji. U p o g led u ok o lno sti p rilik a, a u n azo n o sti p riv atn o g o teen ik a L u k e u lu m a, jest g o re p o zak o n u reen i o k riv ljen i ik o , p rav o iro T ru b aji, zv an i K u lji, p rizn ao i d ap ae u v aio p red carsk im o ru n icim a d a je p o k ra e p o in io , k o je e visokoisti o ru n ici p o d slu b eno m p riseg o m d an as p red su d o m p o sv jed o iti. S o b ziro m n a jan jeu k o icu , jest ista p ro n a en a i zak o n ito u g lav ijen a k o d M u jag e A d ia, trg o v ca iz G o rn jeg eh era, k o je e isti M u jag a k ao sv jed o k p red d an an jo m slav n o m su d an ijo m p o sv jed o iti d a je k o icu k u p io za 8 g ro a o d o k riv ljen o g ik e p rav o ire T ru b ajia, zv an o g K u lji a sv e g o re p o zak o n u reen o jest o k riv ljen ik p rizn ao i d ap ae n ap o k o n uv aio p red carsk im o ru n icim a u n azo n o sti p riv atn o g u esn ik a L u k e u lu m a. T eajem istrag e jest a li okrivljenik prvotni iskaz iz tem elja; p rev rn u o , b ran ei se d a su m u p razn e k aice navozito p od m etn u te o d n ep o zn ate o so b e d o tin o lica. K asn ije, p ak o , n a d ru g o m p reslu an ju u istrazi jest

o k riv ljen ik i o v aj isk az izv rn u o tru d ei d a jest p razn e k aice u p o g led u m jesta n aao u u m i v ie k u e g o re p o zak o n u reen o g p riv atn o g o teen ik a L u k e u lu m a. K ad su g a carsk i o ru n ici u p o stu p an ju slub en ijeh izv o d a u p itali: "P a k o b i o n d a m o g ao k ra u izv riti i sir p o jesti?" - odgovorio je okrivljenik: "Sigurno, kakvi v ' jeti i stari jazavci". (Sa dna sudnice glas: I dvonogi.) Sva se ali gore p o carsk im p ro p isim a reen a p o rican ja i v rd an ja o k riv ljen ik a n e m o g u p o 4 60 . u v aiti, jerb o jesu p o sv em a izm iljen a i n etem eljita s o b ziro m n a 4 6 3 . Isto je tako protizakonito i netemeljito i petljanje okrivljenika d a je sv jed o k M u jag a A d i slab u o im a i d a se jest sam o upoznao u njega, jer on navozito njemu nije nikad n ik ak v u jan jeu k oicu p ro d ao . U v aiv i sv e p rilik e i tek e o k o ln o sti u sv ezi sa r av im glasom i vladanjem dotin e o so b e i p rem a sv im a to p o g ledn im p alig rap im a k an jen o g zak o n ik a jest ik o , p rav o iro T ru b aji, zv an i K u lji, k riv zlo in a o d k ra e 2 4 9 , 2 51 . i 2 5 4 . to k a c. U povodu toga jest podignuta o p tu n ica u sv im a p o g led im a i o b zirim a tem eljita i opravdana. "D rav n o o b jesn itv o : Gligorije Zlojutro" D o k se itala o p tu n ica, k o ju je sam g lav o m sastav io stari i iskusni predsjednik, u sudnici je vladao dubok mir i tiin a. P ao je sam o jed an jed in i p o v ik. P red sjed n ik su d an ije, saslu av i o p tu n icu sa zv an in o u k oja zadivljuje svojom ledeno-sv ean o m m irn o o m , d ie b lag o o i i stav i p itan je n a o p tu en ik a: - N o , jeste v i razu m jeli o p tu n icu i p rizn ajete li u p o g led u o p tu n ice d a ste k riv i zlo in a o d k ra e p o 2 4 9 . 2 5 1 . i

2 5 4 , to k a c? O p tu en ik , k o ji se za v rijem e itan ja o p tu n ice n em irn o v rtio n a k lu p i, sk oi i p o e o d g o v arati: - M o lim b o g a i slav n o g sud a, sv e sam ja u razu m io to p ie. L ijep o se u o p tu n ici p ie d a su sir p o k rali jazav ci, b o g i'u b io . ' O e jazav ci b o g m e. Jazav ci su v rlo p ro d rljiv e zv ijeri, g o sp o dini suci, ne znate vi to... I k rad ljiv i su , k rad ljiv iji su esto p u ta i o d sam i'C ig an a. M i to seljaci, ak o e b o lje p o zn ajem o i o d n ajv ee carsk e gospode i sudaca - zap lee i u d eav a o p tu en ik zam iljaju i u seb i d a je p red p rav im su d o m . Predsjednik se m alo sm rai u licu i o n d a se jetk o osmjehnu. - U o p tu n ici n e p ie d a su jazav ci p o k rali sir, a ti, sin k o , m o re g o v o riti ta ' o e i k ak o ' o e. T eb i k ao jed n o m o p tu en iku jest d o zv o ljen o i d ap ae izv o ljen o p o zak o nu sv aim se b ran iti i o tim ati. M o re i lagati i petljati do mile v o lje, ali n ajb o lje b i b ilo d a p rizn a, jer k o p rizn aje, p o la m u se p rata. S jeti se d o b ro d a e iza teb e d o i o v am o sv jed o ci k o ji e p o b iti tv o je b ejed e, i m i em o teb i k ao jed n o m p etljan cu i lao v u tee su d iti. P rizn aj, sin k o , i o b lak aj d u i sv o joj sin ji teret u p o g led u zlo in a o d k ra e p o 2 49 , 2 5 1 . i 2 5 4 , to k a c, - ree p red sjed n ik m ek o , g led aju i o in sk i u o p tu en ik a. - M o lim b o g a i d an an ju slav n u carsk u rasp rav u , k ak o d a priznam kad nijesam kriv! - v ik n u o p tu en ik jae i stade m latiti ru k am a, jer g a isu v ie o h rab rie b lag e rijei i u m jeren o d ran je p red sjed n ik a su d an ije. - ist sam i p rav sam k o o d m ajk e ro en . istiji sam i sv jetliji sam i o d o n o g ark o g sun aca to n am sv im a sija i to e n am sv im a zai...

O p tu en ik n a jed n o m sav p o g ru en i p o titen u u ti, i p o slije m ale p o iv k e jau k n u k ao izv an seb e: - E j, L u k a u lu m e, d u m an in e m o j, k u a ti se m e u k u am a b ijeljela o d v ap sk ije'p o ziv nica k o zv ijezd a D an ica m e u zv ijezd am a, to m e b ijed i n a p rav d i b o g a! Predsjednik se sasv im sm rai u licu i v rlo o tro ree o p tu en iku : - U im e zak o n a, o d g o v araj su d u ! O v e n e p o m ae nikakvo jadikovanje i proklinjanje. - N e d aj se, ik o , k rab ri se i o tim aj se! - osu se smijeh sa dna sudnice. - Mir! - v ik n u p red sjed n ik i o b rn u se o p tu en ik u: - Reci istin u , p rizn aj i o lak aj d u i sv o jo j... K ak o si se u v u k o u mljekar? Ili si se uvuko kroz pod ili si obio vrata? - M o lim b o g a i estito g su d a, to sam zn ao , to sam k azo u istrazi. Isp rv a sam m o ro p rizn ati, jer su m e an d ari d u m an sk i tu k li... Ja n iti zn am u lu m o v a m ljek ara, n iti sam k ak av sir p o k ro . M en e u lu m i carsk i o ru n ici sam o b an tu ju i b ijed e k od o v o g slavn o g sud a to im n ijesam p o k o ran i to im n e in im temena. - A janje? - pita predsjednik i ne skida pogleda s o p tu en ik a. - Da nijesu jazavci i janje ukrali i prodali k o icu M u jag i A d iu iz G o rn jeg eh era? Z n a, u B o sni smo, pa bi moglo i to biti! - ree p red sjed n ik p ak o sn o , a sv a su d n ica p rsn u u rask alaan sm ijeh . O p tu en ik , sto jei p o d k io m sm ijeh a i o g led aju i se zbunjeno oko sebe, najed n o m iv o d ie o i p rem a predsjedniku sudanije, kao da mu je pala neka velika

m isao n a u m , i o d reito ree: - Jazavci su sir pokrali, a pojeo ga je, kako ga vi zovete, g lav o m ik o , p rav o iro T ru b aji, zv an i K u lji, sa sv o jo m en o m i sed m ero d jece... - No slav n o m su d iu b u d e tu d e p o zn ato - prekide o p tu en ik a "d rav n i", zlo b n o se cerek aju i - d a jest ik o , p rav o iro T ru b aji, zv an i K u lji, p o jel sir, am a tu d e nami ne bude jasno kako prokleti jazbeci jesu p o k ra ili sir. - S tan i, p ak o sn a i zlu rad a d u o , to si toliko kidiso? o so rn o se o d sijee o p tu en ik p rem a "d rav n o m " i d o d ad e u sebi: "O, kad bi smio ovako prema onom pravom!" - N o , ik o , p o v jed ite tu d e n am i k ao b u d u p ro k leti jazb eci p o k ra ili sir i k ak o b u d ete v i p o ja ili sir? - pita p red sjed n ik su d an ije, n am jern o zan o sei isu v ie u jezik u , o ig led n o d a se m alo p o d sm ijeh n e "d rav n o m ". O p tu en ik se v rsto isp rav i i p o e d a k azu je: - M o lim b o g a i slav n o g d an an jeg sud a, k azau sv e k ak o je b ilo , k azau cijelu istin u , p a eto v as i zak o n a, a ev o m en e i en o Z en ice... Ja sam jed an o jek n o n ik . ("D rav n i" zlo b n o m rm lja i n eto b iljei.) N ik ad m i se n e d a ran o lei i zasp ati. P red rag o m i je u n o i, k ad en a i d jeca p o leg n u i k ad o g ran e m jesec, k ren u ti u n o n o o d an je i ajcan je. S lo b o d an sam i p o d an u i p o n o i, jer m e selo i o k o lin a p o tiv a i v o li k o o i u g lav i (b ran itelj n eto zad o v o ljno biljei). Jed n e n o i, n ek ak o p red p o no , izi' o sam b io u ajcan je, i u u m i izn ad k u e o v o g isto g L u k e u lu m a iza jed n o g g rm a o p azim n ek ak v u g u v u i g o m ilu : d o b ro se n e rasp o zn aje, a sv e m i se in i d a je iv o i d a se k ree. Z alu p a m i srce u p rsim a k o n ik ad a. U stav im

d isan je, k o raim n a p rstim a m alo b lie, nadnesem ruku n ad o i i ta v id im : tri jazav ca! Jed an se p ro k letn ik izv rn o n a le a sa k aico m n a trb u h u , k o ju v rsto d ri p red n jim n o g am a, a o n a g a d v o jica g u raju i v u k u . Ja p o em lag an o za n jim a, k riju i se d a m e n e o p aze i n e o sjete. Izg u rae k aicu i o n o g p o d k aico m p u teljk o m n a jed an zarav an ak . O n aj se p o d k aico m g icn u , k aica sp ad e, i o n se o b rn u n a n o g e, a lisasta m u se g lav ica zab jelasala u n o i. Ja k lisn u 'i p o p e'se n a jed an rav ast g rab i - jer jazavci, da oprostite, lete n a r av o m jesto , m e u krake - i v ik n u 'im o zg o r alei se: "M o rete li sam i? ' O ete li d ru g a, k rab ra i slo n a d ru in o?" S v e tri se siln o u zn em irie i u zv ijerie u z g rab i n e o d m iu i se n ik ak o o d k aice. N ju k e im se zab ijeljee k o p rep ran a v u n a u n o i. P o jm ie se k o d a e n asrn uti na grabic. Mene obuze cijelom snagom duboka jeza i smrtno drktanje... - K rab ri se, ik o , - viknu neko, a po sudnici se opet razli p u n i srd aan sm ijeh slu alaca i lan o v a su d a k o ji su sa iv o m p an jo m p ratili o p tu en ik o v o k aziv an je. S am o se gospodin "drav n i" n ep rek id n o m rtio , p o k azu ju i zlovoljno lice, dok se je mladi branitelj zadovoljno sm ijeio o sjeaju i k ak o iv ah n o i u b jed ljiv o k aziv an je o p tu en iko v o u tie p o v o ljno n a rasp o lo en je lan o v a sudanije. - Mene obuze - n astav i o p tu en ik zad ih an o , u b rz ano, u o ig led n o m strah o v an ju d a to n e izo stav i to je sro io u g lav i, d aju i u n ek im tren u cim a sv o jim g o v o ro m i kretanjem utisak kao da stoji pred pravim sudom. - Mene o b u ze led en a jeza i sm rtn o d rk tan je. S tee m e u g rlu , k ap a mi stade na glavi igrati i p erin rasti. N eto m i se n av u e n a o i, i u in i m i se d a jazav ci p o ee g rep sti i p en jati se u z g rab i. C v o k o u i zu b ' m a u sm rtn o m strah u v ik n u ' koliko me grlo donosi: "Natrag, zlotvori! Natrag, 'ajduci

jed n i i o tm iari tu e m u k e! U -a! U-a! U-a!" Preko obam rlo g sela i o k o lin e k ru p n o od jekn u e m o je b esjed e u v iso v im a, a n eo k len o d to ro v a u zav ree p si, d o k n astad e silan lo m i b jean je jazav je k ro z u m u . L o m i b jean je p rek o stran a i p o to k a, lo m i b jean je k ro z p ro v alije i surtulije - p o b jeg o e! V rev a se p asa kod torova smiri i u u m i se sv e u tia k o d a n ita n ije n i b ilo . S am o m jesec iznad svega na zemlji visoko i mirno svijetli, pun i okrugo k o alm a M u jag e A d ia iz G o rn jeg S eh era, a ja n a g rab iu jo jed n ak o cv o k o em zu b im a p iljei u k aicu n a zaravanjku ("D rav n i" n eto b iljei)... K ad sam d o o seb i, sio sam sa g rab ia i n ao sam n a zarav an jk u , p o red o v e, i o v u d ru gu k aicu , o b e p u n e sira. N ao sam jo i p u n u v reu n eo m la en ije'k u k u ru za, d v a v ijen ca su v ije'k ru ak a i jed an p o d u g aak rad i ljen ik a, sv e sam a jazav ija m iv a i jestiv o ... S v e sam to o d n io seb i, a p o seb i, sv o jo j k u i i sirotinji, i jedno dva-tri m jeseca lju d sk i sam iv io sa svojom starom i sedmero djece. Ja ko ovako mislim: g rijek n ije o d g o rsk e zv ijeri to g o u g rab iti g lad n o m i su v o tno m teak u k m etu , k o ji se o d rije d av aju i ag am a i k o ji se n ije n i n a p et B o ia i U sk rsa im o im e o m rsiti o tk ad je u la U strija i o tk ad je p rek o S av e p ren io sv o ju m u n d u ru o n aj u strijsk i g en eral to g a g o sp od in p rejed n ik su d an ije o itav a u zaso n u ... E to , m o lim b o ga i slavnog suda, kaza' po istini sve ako je bilo, pa sudite po pravdi i zakonu: eto vas i carskog zakona, evo mene i eno Zenice, ako sam kriv. - D o b ro se i ik o b ran i, aa g a n jeg o v ran io ! - u se jedan glas sa dna sudnice, pun radosti i unutarnjeg zadovoljitva. - N a m o ju d u u , lju d i, ak o o v ak o zn ad n e g o v o riti i b ran iti se o n am o n a su d u , o d e ik o vrajlos!

- A m a iz eg a izlaze o v ak o m u d re i sm iljen e b ejed e, to je u d o jed n o ! - L ijep a je ik o , p rip o v ijest, n em a v ajd e k riti - veli, p ak o sno se sm ijeei i eu i se iza u v a, p riv atn i o teen ik L u k a u lu m . - Ama, sinko, u tu ti pripovijest n ee n ik o p am etan v jero v ati, k ak o ti je o n o i rek o n a p o g lav iti g o sp o d in v ak m ajsto r D an e K n eev i k ad te je isp itiv o u selu n a m jestu lica. D o b ro v eze, ik o , d o b ro , samo d a se n e p o m ete... O p tu en ik p o tp uno sv jestan o v elik om u tisk u to g a je n jeg o v a sjajn o sm iljen a o b ran a u in ila i n a su d an iju i n a slu ao ce, iv o se o b rn u p riv atn o m o teen ik u i p rk o sn o mu dobaci u brk: - L ak e m alo , lak e, L u k a u lu m e! S ab eri se, b o lan , sud je o v o i tek a su o v o carsk a g o sp o d a. N ije o v o selo , alo sn a ti m ajk a, i n e su d i ' v o e o ca L ian in a D an e K n eev ia n eg o p rav d a i carsk i p alig rap i, ak o p o em nijesi znao. P riv atn i o teen ik L u k a u lu m se zb u n i, p o v u e se stid ljiv o u stran u i u u ti. Prelistav aju i v elik i d en jak sp isa, p red sjed n ik d ie jed n u p o v eu h artiju i ree o p tu en ik u : - V id ite, o k riv ljen ie i d ap ae o p tu en ie, v i jeste i p red o ru n icim a i u istrazi p red su co m istraiteljem d ru k ije iskazali nego danas. Kako to? - Molim boga i slav n u rasp rav u , to sam d an as k azo , to je prava istina i tako je sve bilo. - A ta su d u zn ate o u k rad en o m jan jetu k azati? - ree h lad n o p red sjed n ik i o p et se u p u sti u zv an in o p reb iran je i

pregledanje spisa. O p tu en ik je u tio n e d aju i n ik ak v a o d g ov o ra n a p itanje p red sjed n ik a su d an ije, k o ji je n ep restan o n eto p reb irao i traio p o sp isim a. V elik a zap ara i tiin a b ijae o v lad ala su d n ico m . S am o se u lo m u k lo u tan je h artije p o d krupnim predsjednikovim prstima. Najedanput se javi m lad i b ran itelj za rije i p o e govoriti: - S lav n a su d an ijo ! D rav n o o b jesn itv o tu i m o g a b ran jen ik a irila T ru b ajia d a je u k ro i jan je L u k i u lu m u iz Dugog Sela. S pozivom na carsku deklemaciju od 28. kolovoza i s obzirom na golemu lesperinu generala Jozipa P ilip o v ia o d 3 1 . ko lo v o z a 1878. godine, te u svezi sa zakonima i otomanskim kanunima, po kojima se u Bosni i ' E rceg o v in i tu i i sud i, v o e; se d an as n e b i sm jelo n ik ak o g o v o riti o k ra i jan jeta. Z a tu rsk o g su d a i p o tu rsk o j... o to m an sk o j p rav i za jan je se n ije n ik ad n i tu ilo n i sudilo. U g o lem o j lesp erin i g en erala Jo zip a P ilip o v ia sto ji n ap isan o : "V ai e se o b iaji i v ai zak o n i u v ati i p o to v ati sv e d o tlen d o k se n o v i zak on i n e o b jav e n aro d u ". C arsk i, o to m an sk i zak o n i n e g o n e za k ra u janjeta, a po njima se i danas sudi, i oni se i d an as d re u v elik o j esti i tim an ju . S p o g led o m n a carsk e, o to m an ske zakone od 7 ramazana, od 15 muharema, od 13 huseina i o d 2 3 m u jag e u sv ezi g o re reen o m g o lem o m lesp erin o m g en erala Jo zip a P ilip o v ia p rilaem i m o lim slav n u carsku sudaniju da mo g a b ran jen ik a irila T ru b ajia p u sti isp o d su en ja za k ra u jan jeta, jer g o re reen i o to m an sk i zak o n i p o b ijaju p alig rap e 2 4 9 , 2 5 1 . i 2 5 3 . tok a c, na koje se ali p o ziv a v iso ko slavn o d rav n o o b jesn itv o ... S lav n a su d an ijo , rad o st m e v elik a o b u zim a to je sudbina naredila d a u d an an jo j jedn ici su d i i g o sp o d in O m ea M u sti, o v jek p rav ed an i m u d ar, k o ji se d o b ro razb ira u erijatu i

otomanskoj pravi i zakonima... - P a p rilin o se i ja razb irem u erijatu i o to m an sk o j p rav i! - u p ad e p o n o sito u rije b ran itelju p rv i p risjed n ik O m ea M u sti. - P o erijatu i p o staro m ad etu n ije se g o n ilo a i su d ilo ak o k o , suvo tan i eljan m esa, u ' v ati i zak o lje jan je pa omrsi posno grlo. Merhametli su, bolan, turski zakoni i lijepa je turska prava! Nije se za turskog suda za sv ato g o n ilo ko d an as. D an as g o sp o d in "d rav n i" p rilae n a v jeala ak o k o , su v o tan i g lad an , u ' v ati u g av o p ile i pojede bez znanja i privole... - Dosta blebetanja! - viknu predsjednik sudanije, sav n am rg o en i n aro g u en , i p restrijeli v atren im p o g led o m prv o g p risjed n ik a k o m e zastad e rije u g rlu . - Ovo je sud, i v o e n ije n ik ak o izv o ljen o i d o zv o ljen o slav iti tu rsk e zakone i tursku pravu - d o d ad e stian ije i p o g led a u branitelja koji nastavi: - N e p o p rim i li i n e u v ai li d an an ja carsk a su d an ija m o j prijed lo g o d no sn o o p tu en ik a u p og led u k ra e jan jeta, m n o g o e p o g rijeiti, jer e g a p o sig urn o u v aiti V rk o v n a su d an ija k o ja tu rske zak o n e d ri u v elik o j esti i tim an ju . - E, gore se pravo turski su d i! G o re su sv e sam i alm ai sa ru k av o m o d d v a arin a! - dobaci neko zajedljivo sa dna sudnice. - T ek o k m etu siro m ak u ak o g a su d b in a b aci p red V rk o v n u su d an iju ! T o to lik o m o g u sam o rei - u se jo oporiji i zajedljiviji glas. - M o lim , m o lim ! T ak ' e b ejed e n ijesu za o v o m jesto , v ik n u o tro p red sjed n ik su d an ije i pogleda u gospodina "d rav n o g ", k o ji se n esp retn o sp rem ao n a g o v o r:

- S lav n o su d ie! P rijelo g o d n o sno slav n e o d b ran e u p o g led u k ra e o d jan jeta n ije ali n a m jestu - p o e g o sp od in "d rav n i". - D rav n o o b jesn itv o , o b o ru ano i poduprto sa sviju strana zakonima i propisima, protivi se silo m zak o n a p rijelo g u o dn o sno slav ne o d b ran e i p rilae da se rasprava u cijelosti izvede i da se dokaz istine o u k rad en o m jan jetu p ro v ed e s p o g led om n a p rilo en u o p tu n icu , a p o 2 4 9 , 2 5 1 . i 2 5 3 , tok a c k an jen o g zakonika. Pozivi na carske, otomanske zakone i na stare o d ete u sv ezi sa erijato m n e m o g u se ali u v aiti p a d rav n o o b jesn itvo p rilae, n e sm eu i s u m a 3 4 7 . parbenog postupnika da se prijelog slavne obrane odbaci sa lica m jesta d an an je rasp rav e. - Po sili svoje esti i p o sn azi sv o je u red o v n e v lasti, odbijam prijelog odnosno obrane i nastavljam glavnu raspravu u smislu parbenog postupnika! - odgovori predsjednik sudanije dosta oporo i nabusito, i obrnu se o p tu en iku : - N o , ta n am zn ate o jan jetu rei? - Molim bo g a i estito g su d a, ja n e zn am n ita o jan jetu ... - Z n ae sv jed o ci... N ek a p ri u sv jed o ci, carsk i o ru n ici D an e K n eev i i Jozip P ro k ask a! - v ik n u zv an in o p red sjed n ik su d an ije i m ah n u ru k o m o p tu en iku d a sjedne. - P rep o k o rn o jav ljam o d a sm o p rili! - odazva se na p red sjed n ik ov e rijei k ru p n a g lasin a, i p red su d an iju stu p ie o b a an d arm a n ap o red o , s u k o en im v o jn ik im d ran jem . - M o lim , k o jest o d v as D an e K n eev i? - pita predsjednik g led aju i n em arn o u sp ise. - M o lim p rep o k o rn o ja sam D an e K n eev i, esaro k raljski

vakmajstor iz Dugog Sela - odgovori vakmajstor salu tiraju i. - Da li poznajete, gospodine vakmajstore i vjerni carski slu b en ie, o v o g o v jek a n ad esn o , ko ji jest p o d rav n o m o b jesn itvu o p tu en u p o g led u k ra e jan jeta i d v ije k aice sira L u k i u lu m u iz D u g o g S ela? - Molim prepokorno, poznajem ga dobro. Ovo je jedna o p asn a o so b a po do tin o v lasn itvo , o v o je jed an verdekter i upisni tat. Ovo je daleko poznata bitanga i v ag ab u nd ik o , p rav o iro T ru b aji, zv an i K u lji, k o ji nam tolike godine zadaje brige i posla... - S v e te k rasn e i u ev n e b ejed e p o v ratite n atrag , g o sp od in e sv jed o e! - v ik n u zv an ino p red sjed n ik su d an ije i p o g led a o tro u v ak m ajsto ra. - ' V o e se n e sm ije n ik o v rije ati. O v o je su d , i ' v o e se o sv aijo j esti i o b razu v o d i rau n . M i n e traim o g rd n ja n i p o g rd a n eg o istinu i samo istinu. Zapamtite da vi jeste pred sudom sam o sv jed o k , a n ik ak o esaro k raljsk i v ak m ajsto r D an e K n eev i iz D u g o g S ela, k o m u u n jeg o v o j slu b i n ek a je sv ak a est! - Tako je! - dobaci mladi branitelj. - Jest, jest, g o sp o d in e sv jed o e, tak o je! - d o ek ae o b a p risjed n ik a, zlu rad o se o sm jeh u ju i. - Molim, molim! - v ik n u jo zv an in ije p red sjed n ik sudanije. - N ik o ' v o e p o sm islu zak o n a n em a p rav o d a odobrava moj postupak i m o je rijei o sim sile zak o n a i sn ag e m o je k o li p rejed n ik e to li u red o v n e v lasti. - M o lim p rep o k o rn o , slav n i su d e, ja p o v raam to sam reka - o d g o v o ri zbu n jen o sv jedo k i uu ti, o ek u ju i

sk ru en o d a m u se p o stav i p itan je. Predsjednik sudanije stavio je jo n ek o lik o k ratk ih p itan ja, n a k o ja je sv jed o k n ejasn o o d go v arao p o ziv aju i se n ep restan o n a sv o ju "o ru n ik u p rijav u " i istran e sp ise. D ru g i sv jed o k , Jo zip P ro k ask a, p o n aro d n o sti eh , sto jei propisno pored prvog svjedoka, klimao je neprekidno glavom u znak odobravanja. To neprekidno klimanje glavom jedilo je predsjednika sudanije koji se je sve n em irn ije v rp o ljio n a sto lici, g led aju i m rk o isp o d o k a n a ubogog "Pemca". - D o sta v e k lim an ja g lav o m k o ja je p razn a k o p razn a i rasu en a k aca! - viknu ljutito i nabusito predsjednik sudanije i otpusti jednim pokretom ruke oba svjedoka, k o ji se stid ljiv o p ov u k o e u stran u . - Neka pristupi sudu sv jed o k M u jag a A d i iz G o rn jeg S eh era! - Molim boga i slavnu raspravu, pristupio sam! - javi se M u jag a A d i i stad e pred sudaniju. - V i ste M u jag a A d i iz G o rn jeg S eh era? - pita p red sjed n ik , p rev ru i sp ise. - Jesam i glavom i bradom! - o d g o v o ri o d sjen o sv jed o k. - V i ete se, M u jag a A d iu iz G o rn jeg S eh era, u sm islu k an jen o g zak o n ika i p arb en o g p o stup n ik a p o 4 88 . zak leti d a ete d an as p red su d o m g o v o riti istin u i sam o istinu u odnosu kupljene i kod vas zakonito uglavljene jan jee k o ice - razlae p red sjed n ik su d an ije, u staju i sa sto lice i stav ljaju i p red sv jed o k a tu rsk i ita b . Z a p red sjed n ik o m u d u b ok o j tiin i i n ajv eo j sv ean o sti d ig o e se i o stali lan o v i su d an ije o sim p rv o g p risjed n ik a O m ee M u stia k o ji je k ao m u slim an o stao d a sjed i p ri

polaganju zakletve. - P o lo ite ru k u n a itab i g o v o rite za m n o m ! - viknu p red sjed n ik su d an ije i p o e d a zak lin je: - Zaklinjem se b o g o m iv im , sv ezn aju im i sv em o g u im ... - Z ak lin jem se b o g o m iv im , sv ezn aju im i sv em o g u im ... -... i sv im to m i je n ajm ilije n a sv ijetu ... -... i sv im to m i je n ajm ilije n a sv ijetu ... -... d a u g o v o riti istin u i sam o istin u ! -... d a u g o v o riti istinu i samo istinu! - Valahi! - p o d ie jae g las p red sjed n ik su d an ije. - Valahi! - p rih v ati rije sv jed o k jo jaim g laso m - Bilahi! - Bilahi! - Talahi! - Talahi! - izg o v o ri sv jed o k n e p red iu i p o ljed n ju rije zak letv e p u n im i snan im g laso m , k o ji se razli u talasasto m b ru jan ju p o su d n ici, u k o jo j d rh tae d u b o k a i p o b o n a tiin a. K ad se zak letv a zav ri, lan o v i su d an ije o p et d o sto jan stv en o p o sjed ae, i p red sjed n ik ree: - M u jag a A d ia iz G o rn jeg S eh era, p o zn ajete li o v u o so b u , d o tino lice d esn o o d v as? - Molim slavnu raspravu, ne poznajem ga samo ja. Njega

poznaje cili svit, poznaje ga svaki grm, svaka bukva. Ovo je ik o T ru b aji. Z o v u g a jo i K u ljiem . - D a li ste o d iste o so b e d o tin og lica k u p ili jan jeu k o icu k o ja jest k o d v as p ro n a en a i zak o n ito u g lav ljen a? - M o lim , slav n i su d e, ja sam jan jeu k o icu zaista k u p io o d o v og ik e, k o ga jo zo v u i iro m , za o sam g ro a zdrave pare. - D a se ti, sv jed o e, p o em n ijesi u p o zo u o p tu en ik a? uplete se u raspravu drugi prisjednik Pramasunac. - More b iti d a je teb i k ak av d ru g i teak p ro d o k o icu , a? - M o re b iti, ag a, d a si ti ef? - u p lete se v an o i sa p u n o zv an in o sti u rasp rav u i p rv i p risjed n ik O m ea M u sti . M o g o si ti, d rag i ag a, i o d d ru g o g jan jeu k o icu k u p iti? Z n a V lah V lah u slu i k o jaje jajetu , p a... - K o V lah , ta V lah?! - zag rm jee p o v ici sa d n a su d n ice. - Jezik za zu b e, V irau n e jed an , S rb ija v o e su d i! - ek ajte, lju d i, d o k izg o v o rim - brani se O m ea M u sti i n astav lja k ao i d a n ije rek ao rije Vlah, koja je izazvala u zb u n u m e u slu ao cim a: - Z n a, d rag i ag a, S rb in S rb in u slii k o jaje jajetu , p a b i se m i, T u rci... - K o T u rin ? T i T u rin? ' A jd e sik ter! - d o ek a g a sv jed o k prezrivo. - Ti si Ciganin, Firaun! P red sjed n ik se su d an ije v rlo zv an in o n am rg o d i i ree o tro sv jed o k u : - T u rin n etu rin , C ig an in n ecig an in , p rv i p risjed n ik O m ea M u sti jest p o v jero zak o n u m u slim an ac, a u B o sn i i' E rceg o v in i sv e se k o n ta i u v aav a p o v jero zak o n u . P o to

ali tako glavni i vrkovni zakoni propisuju, pozivam sv jed o k a M u jag u A d ia iz G o rn jeg S eh era, d a se d ri u red u i d a o d g o v ara u sm islu zak o n a n a b ejed e p rv o g p risjed n ik a g o spo din a O m ee M u stia! - S am o to ' o u d a k aem - nastavi ozbiljno prvi prisjednik - Srbin S rb in u slii esto k o jaje jajetu , p a b i se m i, m u slim an ci, m o g li p rev ariti i o g rijeiti d u u , a to n am n ije nikako u vjerozakonu. Zar nije tako, aga? - Ono asli tako je. Mi smo muslimanci jedni ljudi od istine - odgovori veoma meko i ponizno svjedok. - To ja tebi i velim - u ze o p et rije p rv i p risjed n ik . - Zato se, dragi aga, dobro promisli, dobro sve izvidi i providi, i d o b ro p og led aj o p tu en ik a, jer se jed n o m ra a i jed n o m umire, a ti si danas pred sudanijom ko jedan istiniti m u slim an ac izg o v o rio tek e rijei: v alah i, b ilah i, talah i! "D rav n i" se n ajed n o m g o ro p ad n o zd rn u i v ik n u : - U smislu zakona zabranjujem tak'e razgovore i namigavanja sa svjedokom! To jest po zakonu ali nedopustivo! - G o sp o d in e d rav n i, v i p o zak o n u ov e n em ata ta zabranjivati! - ree su v o i sa p u n o o m alo v aav an ja predsjednik sudanije i obrnu se svjedoku: - Da li ste vi, sv jed o e, k u p ili jan jeu k o icu o d o ptu en ik a k ad je u lazio u g rad n a p azar ili k ad se v rao s p azara? - M o lim slav n o g su d a, k ad se v rao s p azara. - E, vidite, svjedo e, v i ste u istrazi, p reslu an i k ao sv jed o k , d ru k ije isk azali. O v e p ie - veli predsjednik su d an ije g led aju i u istran e sp ise - d a ste k o icu o d

o p tu en ik a k up ili k ad je u lazio u g rad n a p azar. - More i to biti! - slee ram en im a sv jed o k i o b o ri o i. - Ne m o g u slav n o m su d u d an as n ita p o sigu rn o rei, jer je to davno bilo, pa se zaboravilo. - D a li o v o jest jan jea k o ica k o ju v i jeste k u p ili i k o ja jest kod vas zakonito uglavljena? - pita predsjednik su d an ije d iu i sa sto la jed n u k rp u , k o ja je leala p red sudom kao corpus delicti. P o slije o d u eg zag led an ja i zav iriv an ja k o ice sa sv iju stran a, sv jed o k slee ram en im a i u v elik o j su m n ji i n ed o u m ici ree: - Mogla bi biti, a mogla bi i ne biti. - D a li jeste, sv jed o e M u jag a A d iu iz G o rn jeg S eh era, ikad bo lo v ali o d kak v e o n e b o lesti i m araza? - uplete se u raspravu i mladi branitelj. - B o ljele su m e o i v ie p u ta, i u p rav o m o g u rei d a n isam najzdravijeg vida. - U dokturskoj vjerici - veli predsjednik sudanije - o o im a sv jed o k a M u jag e A d ia iz G o rn jeg eh era p ie d a jest o n slab u o im a, d a slab o i tek o rasp o zn aje stv ar o d stvari, osobu od osobe i da ima od davnina nekakav maraz u o im a... S v jed o e! - v ik n u jae p red sjed n ik . - Pogledajte d o b ro o p tu en ik a i k aite n am slo b o d n o i p o d u i d a li jeste od njeg a k u p ili jan jeu k o icu? N a m ig p red sjed n ik a su d an ije sk o i op tu en ik s k lu p e i o b rn u se licem u lice sv jed o k u k o ji ga d u g o p o sm atrae. - S v e m i se, ik o , in i d a sam o d teb e n esretn u k o icu

kupio - ree sv jed o k i u n ed o u m ici slee ram en im a. - N e g rijei, b o lan , d u e! T eb e o i v araju . N ijesi ti o d m en e n ita k u p io , ag a. - Z ar b a tak o , ik o? - u p ita zau en o sv jed o k . - Jest b a tak o , ag a! N e g rijei d u e, u d en et e ag a, a d en et ti o tv o ren sto ji! S v jed o k u u ti i n eto se k ao d u b o ko zam isli. - ao m i je d en eta, ik o , a sv e m i se in i d a sam k o icu od tebe kupio - ree sv jed o k p o slije m ale p o iv k e, n ek ak o tek o i b u n o vn o , kao d a se iza sn a p ro b u d io . Predsjednik nemarno mahnu rukom i svjedok se, n ep restan o slijeu i ram en im a, u k lo n i isp red su d a nije. P o slije k ratk o g p reslu an ja p riv atn o g u esn ik a L u k e u lu m a i p o slije p o d u eg itan ja k an jen ih v jerica i "in ih d o k azala", p red sjed n ik su d an ije p o d ie sv ean o g las i ree: - U sm islu k an jen o g zak o n ik a i 4 50 . p arb en o g p o stu pk a p ro g lau jem d a jest p o stupak dokaza istine u d an an jo j g lav no j rasp rav i zav ren ! S ad im ad e rije g o sp od in d rav n i da p red a su d an iji u p o g led u op tu n ice k o n an i p rijed lo g . N ak o n g o spo d in a d rav n o g s o b zirom n a d o tin e zak o n ski i u red o v n e p ro p ise p red ae su d an iji i g o p od in b ran itelj odnosno odbrane svoj prijelog. G o sp o d in "d rav n i" se p o n o sito i g o rd o d ie. itav o m u se lice n am rti, a k ru p n e m u se o i ispu n ie i zasv jetlie n eu to p ljivo m zlo b o m i p ak o u p rem a o p tu en ik u , k o ji se p o e n em irn o n a o p tu en ik o j k lup i v rp o ljiti, n esv jesno o sjeaju i v e u n ap rijed sv u n em ilu tein u rijeci k o jim a

e g a zasu ti g o sp o in "d rav n i". - S lav n o su d ie! - prolomi se krupna i hrapava glasina g o sp od in a "d rav n o g ", i u su d n ici zav lad a d u b ok tajac. S lav n o su d ie! P red n am i tu d e d an as jest n a o p tu en ik u k lu p u jed n a v rlo op asn a o so b a p o do tin o v lasn itv o u sm islu k an jen o g zak o n ik a. ik o , p rav o iro T ru b aji, zvani Kul-ji, jest ali u v en a o so b a u p o g led u zlo in a o d k ra e. P o d alek im carsk im d ru m o v im a i h an o v im a o d Crne Gore do Save vode selaci b u d u g o v o rili i p riali o n jeg o v im k ra am a i lo p o v lu cim a. O n jest zad al strah i trjep et n a sv e stran e. U sv o m selu i o k o lin i: e to v i e to i d ie! S lav n o su d ie! T o i tak o g o v o ri n aro d i n eu ev n i lju d i iz n aro d a. Z a istu o so b u jest ali i zv an in o , zak o n ito i d ap ae u red o v n o ug lav ljen o d a je p rek o sv ak e m jere o p asn o po tu e v lasn itv o , to d o k azu ju v jerice K o tarsk o g su d a u B an jo j L u ci o d 1 4 . v eljae, 1 8 9 0 . g o d in e, b ro j 2 04 . i P alitin o g su d a u B an jo j L u ci o d 1 8 k o lo vo za 1 8 9 0 . godine, broj 370, a da i ne sp o m in jem o k an jen u v jericu C arsk e an d arm erije iz D u g o g S ela i rijei g o sp o d in a esaro k raljsk o g v ak m ajsto ra D an e K n eev ia n a d an an jo j rasp rav i... - B a rijei g o sp o d in a esaro k raljsk o g v ak m ajsto ra D an e K n eev ia n e m o rate sp o m in jati - p rek id e "d rav n o g " sa m n o g o o m alo v aav an ja i s n ek e v isin e p red sjed n ik sudanije - jer za jed n o g esaro k raljsko g v ak m ajsto ra sv ak ' je lopov i verdekter ko se rodi u ovoj zemlji! P o ljed n je rijei p red sjed n ik a su d an ije, izg o v o ren e su v o i zv an in o , izazv ae siln o o d u ev ljen je i p o v ik e u itav o j sudnici. - Ljubim ti ruke tvoje i pravednost tvoju! - sk o i o p tu en ik s k lup e i p o e o b asip ati p o lju p cim a ru k e

predsjednika sudanije. - Molim, molim! - brani se predsjednik. - Nastavite u sm islu zak o n a o p tu b u , g o spo d in e d rav n i! - Visokoslav n o sud ie! - p ro d u i "d rav n i". - Nadalje jeste uredovno putom izvida, istrage i svjedoka uglavljeno d a je ista o so b a ik o , p rav o iro T ru b aji, zv an i K u l-ji, d n e 1 7 . lip n ja u n oi, b ez zn an ja i p riv o le, a sv o je k o risti radi, odnio janje, po bosanski terze p riv atn o m o teen ik u L u k i u lu m u iz D u g o g S ela, a d n e 2 3 . k o lo v o za te iste g o d in e jest isto m L u k i u lu m u n estalo d v ije k aice sira, to jest ak o p rem n ed v o jb eno u sm islu istran ije'sp isa i isk aza sv jed o k a teajem d an an je g lav n e rasp rav e dokazano da je i o v u p o k ra u izv rio isti g o re p o zak o n u reen i o p tu en ik ik o , p rav o iro T ru b aji, zv an i K u l-ji, b ez zn an ja i p riv o le p riv atn o g u esn ik a, a sv o je k o risti rad i, im e ali jest p o in il zlo in o d k ra e p o 2 4 9 , 2 51, 2 5 3 , to k a c k an jen o g zak o n ik a. S lav n o su d ie! D an an ja o d b ran a o p tu en ik a jest sam o jed n a lijep a pripovijest kojoj ne more niko pametan vjerovati kako o n o d ob ro i ree p riv atn i o teen ik L u k a u lu m iz D u g o g S ela. aren a p rip o v ijest o p tu en ik a da jesu jazb eci p o k ra ili sir, n em o n a jest u sm islu k an jen o g zak o n ik a, p o to su ali jazb eci g o rsk e zv ijeri. K ak o iv o tin ja, k ak o jazbec da se osudi!?... - Jazav ac je v e o su iv an i o su en u o v o j zem lji, u o v o m gradu! - d o b aci b ran itelj, jetk o se o sm jeh u ju i. - I majmun, molim boga i slavnog suda! - u g rab i rije jed n a g rlata lju d in a sa d n a su d n ice, i sv a su d n ica p rte u divlji smijeh i povike. - Jest, d o b ro si to k azo : o su en je i m ajm u n p rije d esetak g o d in a tam o u B iu ! - u ze o p et rije b ran itelj. - Tamo se

je n a v aaru b av ila n ek ak v a v ap sk a k o m e ndija sa dva majmuna. Jedan od ta dva majmuna iskopo je jednom teak u o k o . S u d je o su d io ko m en d ijaa n a n o v an u k aznu i onog majmuna na smrt, da se poslije 14 dana pogubi. U to m se k o m en d ija p reselila n a v aar u P rijed o r. K ad je sudska komesija u Prijedoru dobila nalog da s obzirom na zak o n izv ri o su d u i p o g u b i o su en o g m ajm u n a, n ije to m o g la u in iti jer su o b a m ajm u n a b ila v rlo slin a, i su d sk a komesija nije mogla nikako da dozna ko je od ta dva majmuna onaj pravi, o su en i. T ak o se je o su en i m ajm u n izbavio sm rti... O v im sam reim a eo d a o p o m en em g o sp od in a d rav n og d a se i ivo tin ja more osuditi s p o g led o m n a 3 8 8 . k an jen o g zak on ik a - zav ri sa p u n o ponosa svoje razlaganje mladi branitelj i sjede. K ad se iza b ran iteljev a g o v o ra b u k a i p o v ici sm irie, pro d u i g o spo d in "drav n i" sv o ju o p tu b u s p u no srd b e i jetk o sti, sijev aju i lju tito o im a i n a b ran itelja i n a o p tu en ik a: - V iso k o isto i v iso k o slav no su d ie! A k o p rem jest d rav n o m o b jesn itv u p o zn at 3 8 8 . k an jen o g zak o n ika, n e m o re se ali o p tu en ik ik o , p rav o iro T ru b aji, zv an i Kul-ji, izv u i isp o d k an je k o je g a patri p o 24 9 , 25 1 , 2 5 3 , to k a c. D rav n o m o b jesn itv u u B an jo j L u ci jest n ad alje p o zn ato d a su jazb ec i m ajm u n o su en i, ali su tam o b ile d ru k ije p rilik e i tek e o k o ln o sti u sm islu zakon a n eg o d an as ' v o e. D an as ' v o e jest u teaju rasp rav e zak o n ito u g lav ljen o d a je u p itan ju sto jei o p tu en ik p o in io zlo in o d k ra e i d a jest isti u k ro L u k i u lu m u iz D u g o g S ela jan je i d v ije k aice sira. T o jesu ak o p rem sv jed o ci carsk i o ru n ici D an e K n eev i, Jo zip P ro k ask a i M u jag a A d i iz G o rn jeg eh era, te p riv atn i o teen ik L u k a u lu m iz D u g o g S ela d an as teajem g lav n e rasp rav e iskazali i d ap ae d o k azali s o b ziro m n a

sv e to p o g ledn e p alig rap e i to k e k an jen o g zak o n ik a... V eleslav n o su d ie! D ab e b i bilo da i dalje govorimo s p o g led o m n a o p tu n icu , jer je sv e jasno i zak o n ito d o k azan o : ik o , p rav o iro T ru b aji, zv an i K u l-ji, n ed v o jb en o jest p oin il zlo in o d k ra e, jest p o v rijed io i u v rijed io 2 49 , 2 5 1 , 2 5 3 , to k a c k an jen o g zak o n ik a! Sve sudske i p alitik e k an jen e v jerice i sv i isk azi p o zak o n u reen ije'sv jed o k a d o k azu ju i d o k azali su d ajestu p itan ju sto jei o p tuen ik v rlo o p asn a o so b a p o do tin o v lasn itv o , d a jest v erd ek ter, d a jest d alek o u v en a bitanga i vagabund, da jest napokon upisni tat, k o ji iv i o d k ra e i u k ra i iv o t p ro v o d i... S am a d v a n jeg o v a im en a, v eleslav n o su d ie, i d v a b rezim en a jesu tv rd i g o lem d o k az istin e d a k od n jeg a n e id e n ita isto i p o ten o , d a o n jest jed an o b in i seljak i k rad ljiv aci u p isn i tat, k o ji se zove i preziva onako kako mu kad godi da se zove i preziva. Samo to petljanje i sam taj marivetluk sa dva im en a i d v a b rezim en a d o sta je v eleslav n o m su d iu d a m u o d m jeri i o d v ali u sm islu zak o n a n ajo triju i n ajv eu k an ju tek e tav n ice, k u e n eo b in e!... V iso k o slavno su d ie! U strijsk a carev in a jest d ap ae i n a B erlin sk o j jed n ici o d 2 8 . srp n ja 1 8 7 8 . g o d in e u sm islu v elik e b ejed e m ilistra A n d raije isp ro sila o d sv e sed am carev a dozvolu za ulazak i ukopaciju ove zemlje, da u njoj uvede mir i postavi red i zakon. Z ato m i d an as i ' o em o red i zak o n ; ' o em o d a se zn a ije je to ; ' o em o d a se iv o rad i i d a se n e k rad e n i b eg n i carev in a, n i teak n i leak , k ak o se to ali p o b o sn ack i v eli. V iso k o isto i v eleslav n o o k ru n o su d ie! S p o g led om n a to i n a sv e g o re reen o , i s o b ziro m n a v elik e p rilik e i tek e o k o ln o sti, d rav n o o b jesn itvo u B an jo j L u ci p rilae d a se o p tu en ik ik o , p rav o iro T ru b aji, zv an i K u l-ji, 4 0 g o d in a star, ro d o m i sto jb in o m iz D u g o g S ela, g rk o isto n o g v jero zak o n a, o en jen o tac sed m ero d jece, n epismen, navozito n ep o reen , su d i i o su d i p o vo d o m to g a to jest isti d an a 1 8 .

lipnj'a 1907. godina uzeo bez znanja i privole, a svoje k o risti rad i, L u k i u lu m u iz D u g o g S ela jan je iz to ra i d v ije k aice sira iz m ijek ara, im e jest ali p o in il nedvojbeno zlo in o d k ra e s o b ziro m n a 2 4 9 , 2 5 1 . i 2 5 3 . to k a c carsk o g k an jen o g zak on ik a - napregnutim i p ro m u k lim g laso m , p u n im zlo b e i p ak o sti, zav ri g o sp od in "d rav n i" o p tu b u i sjed e, n ep rek id n o strijeljaju i p o d m u k lim p o g led o m i b ran itelja i o p tu en ik a koji se u zb u en o vrp o ljio n a k lu p i i m ijen jao b o ju u obrazima. - L ju d i m o ji, ja o p et v elim : g ad n o i Z lo ju tro n asre - u se n ek o sa d n a su d n ice k ad "d rav n i" d o v ri o p tu b u . - N ije ala: p am et i n au k a! V i e li ti sam o k ak o m u p ri k raju v jeto p o k u pi i p o v eza i ro d i p o ro d , i en u i d jecu i selo otklen je, i godine koliko mu je, i vjeru koje je, i k ra u k o ju p o in i, i d o m ain a k o g a o teti, p a g a o n d a lju to stee u n ek o lik o tek a i g v o zd ena p alig rap a... Jao , ik o i Z en ico crn a! - Jao, Zenico crna, vatrom izgorjela! - u se p isk u tljiv i g las p riv atn o g o teen ik a L u k e u lu m a, p u n zajed ljiv o sti i zluradosti. - N e p reg o n i n i ti, u lu m e, i n e b u d i tak o zlu rad , jer: iz Zenice ikad, iz zemljice nikad! - V eselite se, d u m an i m o ji i d u m an i p rav d e b o je, veselite se danas ili nikad! - v ik n u o p tu en ik i, sav zajap u ren u o b razim a, o k ren u se p rem a slu ao cim a, p a o n d a p o e, u m iljav aju i se k ao p ae, p o g led ati u b ran itelja k o ji se m irn o i d o sto jan stv en o sp rem ae n a odbranu. - Slavna sudanijo! - odjeknu nenadno zvonko grlo mladog

i okretnog branitelja, i u sudnici ponova nastupi grobna tiin a, b ez g lasa i d ah a. - Slavna sudanijo! Poslije devet m jeseci m u n o g istran o g zatv o ra b acila je, o v o d an as, crn a su d b in a n a o ptu en ik u k lu pu jed n o sam o p o ten je i d o b ro tu od o v jeka. V e d ev et mjeseci, veleslavna su d an ijo , tru n e i g n jije u C rn o j k u i, o d v o jeno i d alek o o d sv o je k u ice, o d sv o je slo b o d ice i sv oje sitn e d jeice, estiti i carsk im v lastim a p rep o k o rn i itelj i stan o v n ik D u g o g S ela irilo T ru b aji, u civ ilju n azv an ik o , p rav o iro T ru b aji, zv an i K u lji. O v u i o v ak u d o b ro tin ju i isto p o ten je o d o v jeka jest v eleslav n a sud an ijo , teajem g lav n e rasp rav e g o sp o d in d rav n i o crn io a g o re n e m o re b iti! N em aju i v rste d o k aze i tv rd e isk aze p reslu an ije sv jed o k a, g o spo d in d rav n i se, u to m k rip cu i n ep rilici, m aao za p razn e i n ev aljale rijei, d a n jim a u m rlja i p red d an an jo m slav n o m carsk o m su d an ijo m o crn i o v u 6 istu i sv ijetlu o so b u do tin o lice, k o je v e d ev et m jeseci tru n e u istran o m zatv o ru n a p rav d i b o g a... -... i za d v ije k aice sira i jedno janje! - dodade neko sa d n a su d n ice, i sm ijeh se o su n a sv e stran e, ak i o k o o k o rjelih i zv an in ih u san a p red sjed nik a su d an ije zaig ra se prikriven osmjejak. - Veleslavna sudanijo! - nastavi prisebno i mirno odbranu m lad i b ran itelj, k ao d a n ita nije ni bilo: - U o p tu n ici v iso k o slav n og d rav n o g o b jesn itv a o d 2 0 . v eljae 1 9 0 8 . g o d in e o p tu u je se estiti irilo T ru b aji, u civ ilj u n azv an ik o , p rav o iro T ru b aji, zv an i K u lji, d a jest dne 18. lipnja 1907. godine uzeo bez znanja i privole, a sv o je k o risti rad i, L u k i u lu m u iz D u g o g S ela jan je, terze iz to ra, i d v ije k aice sira iz m ijek ara. G o sp o d in d rav n i n e m o re ali p red licem d an an je g lav n e rasp rav e d a d o k ae d a jest o p tu en ik zaista p o in io zlo in o d k ra e i p o v rijed io 24 9 , 2 5 1 . i 2 5 4 , to k a c, nego je udario u

p o g rd e i n ev aljale rijei, k o n a p rilik u : d a jest o p tu en ik verdekter, da jest opasni i upisni tat, da se o njegovim lo p o v lu cim a i k ra am a p ria i g o v o ri o d C rn e G o re d o S av e v o d e... N ad alje jest g o sp o d in d rav n i, v eleslav n a sudan ijo i v i p risjed n ici, v i p am etn i i p rav in i lju d i iz n aro d a, rek o za o p tu en ik a: sam o n jeg o v a d v a im en a i d v a brezimena jesu tvrd i golem dokaz istine da je on jedan o b in i seljak i k rad ljiv ac i u p isn i tat k o ji se zo v e i p reziv a kako mu kad godi. Kad bi go sp o d in drav n i, v eleslav n a sudanijo, koliko toliko poznavo ovu zemlju i narod, m islim d a se o n d a n e b i o v ak o n ep rom iljen o razm eto p razn im rijeim a. B a n jeg o v a d v a im en a p o k azu ju n am da on svom kraju ne zadaje strah i trjepet, kako to veli g o sp od in d rav n i. O p tu en ik u jest k ren o im e irilo , iro , ali g a sv ak o o d d rag o sti zo v e i o d m ilo sti m u tep a ik o . Izv o lie n am ali i g o sp o d in d rav n i d a se o n im a k o ji zadaju strah i trepet, da se lopovima i kradljivcima ne tepa! Njegova dva brezimena kazuju nam da jest on p o to m ak jed n o g b o g ato g i zen ilo g p lem en a, iz k o jeg n ije n ik o n ik ad k rao i ko m e n ije u k rv i d a k rad e. T ru b ajii su b ili d alek o u v en o p lem e sa sv o g b o gatstv a i v elik o g mala, u nji' su se 'iljadile ovce i sve ti je to bilo puno, sito i debelo, pa su i'i p ro zv ali K u ljiim a, to e rei: k u ljav i, d eb eli, p u n i, siti... Izv o lie n am ali, o p et v elim , i g o sp o din d rav n i d a se o v o m p o to m k u K u lji a n e m o re rei d a je u p isn i tat i d a m u je v e u k rv i d a k rad e... - Vjeru mu njegovu, i dijete dobro isporavlja! - u se u zv ik sa d n a su d n ice, p u n u en ja i o d o b rav an ja. - u ste li lju d i, razu m jeste li g o sp o d in i su ci, k ak o sv e v jeto p o v eza i jed n o s d ru g im isp o rav i: b iv a, ik i tep aju , a k rad ljiv cim a sv i zn am o d a se n e tep a; ik o je izd an ak K u ljia k o jim a n ije u k rv i d a k rad u , p a n i ik o n e m o re biti upisni tat! Pametno dijete!

- P am etn i sm o sv i, sam o sree n em am o ! - dobaci neko izm e 'slu alaca i g raja se d ie. - Mir! - v ik n u p red sjed n ik su d an ije sav b laen i zad o v o ljan sm iljen im g o v o ro m m lad o g b ran itelja, k o m e mahnu rukom, da nastavi odbranu. - K ak o v id ite, slav n a su d an ijo , b a o va d v a im en a i d v a p rezim en a id u u p rilo g p o zak o n u reen o m o p tu en ik u , idu u prilog n jeg o vo m p o ten ju i d o b ro ti. Ja, v eleslav n a su d an ijo , n eu ali se v o e razb acu jem sam o p razn im rijeim a i b ejed am a - n ek a to in i k o je i d o sad in io n eg o u d ap ae v rstim d o k azim a i isk azim a zak letije' sv jed o k a ierati stv ar n a istac sa d v ije k aice sira i sa jan jeo m k o ico m k o ja je p ro n a en a i zak o n ito u g lav ljena k o d M u jag e A d ia, trg o v ca iz G o rn jeg eh era. G o re p o zak o n u reen i o p tuen ik jest o tv o ren o i isk ren o - koje se ali rijetk o d o g a a n a su d u - p red d an an jo m slav n o m su d an ijo m p rizn o i o ito v o d a je zaista p o jeo d v ije k aice sira p riv atn o g o teen ik a L u k e u lu m a iz D u g o g S ela sa sv o jo m en o m i sed m ero d jece. A li u p itajm o se, v eleslav n a su d an ijo , k ak o je o p tu en ik irilo T ru b aji, u civ ilju n azv an ik o , p rav o iro T ru b aji, zv an i K u lji, d o te d v ije u p itan ju sto jee k aice sira d o ao? K o jim p u to m i n ain o m ? D a li k ra o m ili p rev aro m ? D a li o n jest tu p o in io zlo in o d k ra e i zak o n sk i p o v rijed io 2 49 , 2 5 1 . i 2 5 4 , to k a c k an jen o g zak o n ik a, k ak o to ali p ie o p tu n ica v iso ko slav n o g d rav n og o bjesn itv a o d 2 0 . v eljae 1 9 0 8 . g o d in e i k ak o to , v eleslav n a su d an ijo , u sm islu o p tu n ice n ab acu je i tv rd i g o sp o d in d rav n i? T o treb a n a tem elju zak o n a p ro istiti i u red d o v esti, p a e se o d m a' v i eti d a je o p tu en ik ist i p rav k o o d m ajk e ro en . Istina je, v eleslav n a su d an ijo , d a su carsk i o ru n ici p ro n ali k aice u k u i g o re p o zak o n u reen o g o p tu en ik a; istin a je i to d a o n isp rv a n ije m o g o n i eo

n ik ak o d a p rizn a p o k ra u o d d v ije k aice sira n eg o se je o tim o i g o v o rio d a su jazav ci p o in ili k ra u i da im je on isti jed n e n o i o teo , o sim d v ije k aice sira, jo i p u n u v reu n eo m laen ije k u k u ru za, d v a v ijen ca su v ije'k ru ak a i jed an p o d u g aak rad i ljen ik a. K ak o v id ite, v eleslav n a su d an ijo , sv e sam a jazav ja m iv a i jestiv o ! Isto m k ad su g a carsk i o ru nici u pogledu istrage i izvida na mjestu lica p o eli n ezak o n ito i d u m an sk i k u n d acim a tu i, isto m o n d a je o n p rizn o to m u se silo m k u n d ak a n atu ralo d a p rizn a. T ak o je, v eleslav n a su d an ijo i v i p rav in i lju d i iz n aro d a, i o v aj p u t k o i u v ijek p o d an d arsk im kundacima p rig n jav ijen a i p rig u en a p rav d a i istin a!... - O p o sto v e m u n jeg o v e, i m alian d o b ro k iti i v eze! o tee se u zv ici n ek o licin i slu alaca u jed an m ah , i p o itav o j su d n ici d igo e se iv ah n i i to p li p o v ici d iv ljen ja i odobravanja. - Maleno je i neugledno je, bog ga vidio, ali mu je slatka i sm iljen a sv ak a rije! B istra i p am etn a g lav a! - P am etn i sm o m i sv i, sam o sree n em am o ! - dobaci opet o n aj p rv an ji iz g o m ile, ali zau d o n iti se g raja d ie, n iti mu se ko na dosjetku glasno nasmija kao prvi put, jer svi b ijah u u p rli p o g lede u m lad o g reito g b ran itelja. - Jest, veleslavna sudanijo! - n astav i b ran itelj s jo jaim p o leto m i o d u ev ljen jem . - P o slije d ev et m jeseci m u n o g istran o g zatv o ra, stu p a g o re p o zak on u reen i o p tu en ik na ovo uredovno mjesto d a o iv i p rig u en u p rav du i istin u ; stu p a d ap ae n a o v o zak o n ito m jesto , e n e su d i k u n d ak esaro k raljsk o g v ak m ajsto ra D an e K n eev ia, n eg o u en a g lav a i d u b o k a p am et v isok o g carsk o g , su d sko g sav jetn ik a i v elem o n o g g o sp o d in a Ig n jatije Vrepca koji samo istin u trai i sam o za b o jo m i lju d sk o m p rav d o m g in e! I g o sp o d in p red sjed n ik su d an ije u o je

d an as istin u , d a su jazav ci p o k rali sir i d a je o p tu en ik irilo T ru b aji jed n e n o i, p retrp iv i v elik i strah , o teo o d jazav aca sir, o d n io g a k u i i p o jeo sa sv o jom starom i sed m ero d jece. P o sm islu k an jen o g zak o n ik a i p o 2 49 , 2 5 1 . i 2 5 4 , to k a c, jazav ci su p o in ili zlo in stv o i p o k rali sir. O n i su zlo in ci i n a n ji'treb alo b i d a se o b o ri g o sp o din d rav n i. G o re p o zak o n u reen i o p tu en ik , k ad je o d jazavaca, od divlje gorske zvijeri, oteo sir i ostale one stv ari, n ije, v eleslav n a su d an ijo , u in io n ita r av o , n ita zlo esto i n ita p o zak o n u k an jiv o . U in io je o n o to b i i sv ak i o d n as u tak ' o j p rilici u in io . I isk az p riv atn o g o teen ik a L u k e u lu m a n a d an an jo j g lav n o j rasp rav i sv jed o i d a su zaista jazav ci p o tk o p ali m ljek ar i p o in ili k ra u . K ad g a je g o sp o d in p red sjed n ik su d an ije teajem p reslu av an ja u p ito d a li m o re p o d sig u rn o p ro sv jedo iti d a p ro v ala p o d m ljek aro m p o tie o d lju d sk e ru k e, o d g o vorio je priv atn i o teen ik L u k a u lu m iz D u g o g S ela: "E , to n e m o g u n a d u u u zeti, jer je jam a p o d p ro v aljen im m ljek aro m n ek ak o u d n o v ato do la!" D ak len , p ro v ala n e p o tie o d lju d sk e ru k e: m ljek ar n ije p ro v alio o p tu en ik irilo T ru b aji, u civ ilj u n azv an ik o, p rav o iro T ru b aji, zv an i K u lji n eg o g o rsk e zv ijeri, jazav ci! D a su zaista jazav ci p o tk o p ali m ljek ar i p o in ili u sm islu , k an jen o g zak o n a k ra u o d d v ije k aice sira, m o re se i o tu d a v i eti to d an an ji jazav ci n ijesu o stali o n ak i k ak vi su bili za turskoga suda i otomanske prave, nijesu ostali p o v u en i i m irn i u sv o jim jazb in am a. K ad je, v eleslav n a sudanijo, zastupila Ustrija, odma' je od naroda pokupljeno o ru je i d ata je sv ak o m p rav a i slo b o d a o sim teacim a i rad n o m n aro d u . I p o p , i p ratar, i ' o d a, i g azd a, i beg i aga, i su b aa, sv e se to ad am ijsk i isp rsilo u o v o j zem lji, p a d eb lja i to v i se, p liv aju i u u strijsk o j p rav i i slo b o d i. A rad n i n aro d i teaci b ez p rav e i slo b o d e, b ez o ru lja i b ez p o m o i n i sa k o je stran e, a sa d v ije stran e n av alile zlo sti i

n ap asti: iz arije ' ajd u ci, a iz g o re v u ci i jazav ci... - T o i tak o n eizv o ljen o jest p red carsk im su d iem govoriti! - p lan u g o sp o d in "d rav n i" n a b ran itelja i sk o i kao razjaren ris na stolice. - T o d ap ae ali jest g rk o isto n a p alitik a! I predsjednik sudanije planu, ali ipak se svlada, pa vrlo u zd rh talim zv an in im g laso m ree: - P o sili sv o je esti i p o sn azi sv o je k o li u red o v n e to li p red sjed n ik e v lasti, a p o 3 1 8 . p arb en o g p o stu p n ik a, p o ziv am sa o v o g m jesta n a red i m ir g o sp o d in a d rav n o g da ne uzbunju je i n e sp reav a teaj g lav n e rasp rav e k o ja se ali d an as v o d i p rem a p ro p isim a 2 4 9 , 2 5 1 . i 2 5 4 , to k a c k an jen o g zak o n ik a!... G o sp o d in e b ran itelju , p ro d u ite i k aite to jo n ijeste u o d bran u k azali a m islite kazati. - Vala, ljudi, Vrepcu mjere nema! - d ie se sa d n a su d n ice izm e u slu alaca tih an i jed v a u jan p o v ik , i sv e se o p et sm iri i u tia. - Veleslavna sudanijo! - nastavi odbranu branitelj bez i n ajm an je zb u n jen o sti, sa p u n o m irn o e i p riseb n o sti u g o v o ru i d ran ju . M o re se g o sp o d in d rav n i lju titi i vikati k o lik o ' o e d a je m alo p rijan ja m o ja rije g rko isto n a palitika, ali e o stati u v ijek istin a d a su d an as jazav ci d ru k iji n eg o to su b ili za tu rsk o g su d a i o to m an sk e p rav e. im su , v eleslav n a su d an ijo , osjetili d a je U strija oduzela narodnu slo b o du i o ru lje, jazav ci su se g rd n o izb ezo b razili. N ajp rije su se p o eli v rzati o k o n jiv a i usijeva, pa onda udarati na staje i ambarove, dok se neke g o d in e d vo jica ak u slo b o d ie i p ad o e n a k rsn u slav u S to jan u G atariu iz L o k v ara...

- D o li lju d i n a p ie! - d o b aci n ek o izm e 'slu alaca, i sm ijeh se razli p o itav o j su d n ici. - Jest, d o li lju d i n a p ie - p rih v ati rije b ran itelj - ali se u d n o v ati g osti n e sv id ee n ek o m staro m B elem ezu , k o ji se p o b o ja d a b i m o g lo o m aliti p ia i jestiv a, p a p o g rab i s drvljenika sikiru i pogna ih u planinu, ali u planini u'vati B elem eza sa sik iro m carsk i u m ar i v ik n u : "S ik iru o v am o , ti si sjek o carsk u u m u !" P o slije g a n a p rav d i b o g a o su die n a v elik u g lo b u i ' ap s, p a se i d an as u n aro d u k ae k ad se k o m e to n ep rav o i izn en ad a d o g o d i: "P ro o k o stari Belemez kad je jazavce gonio sa krsne slave Stojana G ataria!"... V eleslav n a su d an ijo ! S p o g led o m n a sv e reen o jest sig u rn o i o sv jed o en o i zak o n ito ug lav ljen o d a su jazav ci, o v ak ' i k ak v i su , m o g li b iti i d ap ae b ili su p o in itelji zlo in a o d k ra e u sm islu 2 4 9 , 2 51 . i 2 5 4 , to k e c k an jen o g zak o n ik a... to se ali p ak o tie u k rad en o g jan jeta, sv jed o an stvo jed in o g sv jedo k a M u jag e A d ia iz G o rn jeg eh era jest slab o i n etem eljito . G o re p o zak o n u reen i sv jed o k jest teajem rasprave samo slijego ramenima i u velikoj nedoumici odgovaro na pitanja gospodina predsjednika sudanije. Njegovo se sv jed o an stvo n e m o re n ik ak o u v aiti i o d slav n e su d an ije poprimiti kao temeljito i zakonito. Ali, ako bi veleslavni su d u v aio i p o p rim io - u ta ja n ik ak o n e m o g u povjerovati - isk az i sv jed o an stv o svjed o k a M u jag e A d ia iz G o rn jeg eh era, o n d a se ja s p o g led o m n a g o lem u lesp erin u v iso k o slavn o g esaro k raljsk o g g en erala Jo zip a P ilip o v ia p o ziv am n a carsk o o to m an sk e zak o n e o d 7. ramazana, od 15. muharema, od 13. huseina i 23. m u jag e, k o ji zak o n i n e g o n e za k ra u jan jeta, a p o n jim a se i d an as su d i i o n i se i d an as d re o d slav n o g a su d a u v elik o j esti i tim an ju ... V eleslav n a o k ru n a su d an ijo ! S o b ziro m n a sv e g o re reen o u o d b ran u i s p o ziv o m na sve

o lak o tn e o k o ln o sti i p rilik e p rilaem d a se o p tu en ik irilo T ru b aji, u civ ilju n azv an ik o , p rav o iro T ru b aji, zv an i K u lji, isto n o g v jero zak o n a, o en jen , o tac sed m ero d jece, n ep ism en , n av o zito n ep b reen rijei i p u sti isp o d su en ja, p o to o n n ije ali dana 18. lipnja 1907. g. uzeo bez znanja i privole, a svoje koristi radi, Luki u lu m u iz D u g o g S ela jan je iz to ra i d v ije k aice sira iz m ijek ara, im e b i b io p o in io zlo in o d k ra e u sm islu 2 4 9 , 2 5 1 . i 2 5 4 . tok a c k an jen o g zak o n ik a. A li ak o bi ip ak v eleslav n a su d an ija n ek im p u to m i n ain o m d o la d o sv jed o an stv a d a pri o p tu en ik u im a n ek e k riv ice - u to n e b i n ik o m o g o p o v jero v ati p o slije d an an je rasp rav e - to m o lim v eleslav n u o k ru n u su d an iju da p ri su en ju u p o rab i 6 3 , k ak o n e b i n ed u n a porodica stradala, dalje d a u zm e u o b zir d u g i istran i zatv o r, n ep ism en o st i zan em aren i o d g o j o p tu en ik a k ao o lak o tn e o k o ln o sti i prilike - zav ri o d b ran u b ran itelj, sav b laen i u zb u en , s p u n o v jere i u v jeren ja d a je k azao sv e to je treb alo k azati. Pred sjed n ik su d an ije k ao d a se tre iz d u b ok o g razm iijan ja, d ie p o k un jen u g lav u viso k o izn ad d eb elih su d sk ih sp isa, o b uh v ati v elik im p o g led o m itav u su d n icu i v ik n u sa p un o sv ean o sti i zv an in o sti: - D an an ja g lav n a carsk a rasp rav a, k o ja jest v o en a p o smislu 2 4 9 , 2 5 1. i 2 5 4 , to k a c k an jen o g zak o n ik a p ro tiv o p tu en og ik e, p rav o ire T ru b ajia, zv an o g K u ljia, zak lju u je se i su d an ija se p o v lai n a v ijean je i odluku! P ri p o ljed n jim rijeim a lag an o i o d m jeren o d ie se predsjednik sudanije i pokupi sa sto la itav d en jak sp isa. Z a n jim se m irn o i d o sto jan stv en o d igo e i o stali lan o v i su d an ije i o k u p ie se u v rh su d n ice d a v ijeaju . P red sjed n ik su d an ije sjed e i zg u ri se n ad jed n im sto iem ,

koji je sav bio prekriven debelim spisima, pa se stade m rtiti i naprezati da po jednoj staroj osudi sastavi glavu ik in e o su d e. O k o sto ia su m irn o i n ep o m in o , b ez g lasa i d ah a, stajali su ci i p risjed n ici sa p ero v o o m o ek u ju i d a p o ne v ijean je. - O v e se n e m o re v ijeati. O d v e je tijesn o i n ezg o d n o ! ree p red sjednik sudanije vrlo zlovoljno. - Mi bi' se morali p o v ratiti n a sv o ja stara m jesta, a d rav n i, b ran itelj, o p tu en ik i sv i o stali slu ao ci treb alo b i d a izi u n ap o lje d o k se n e sv ri v ijean je i o d lu k a. S am o , eto , n e zn am o d a li se vratio kerkermajstor sa raporta?... - Molim boga i slavnog suda - u se iz g o m ile slu alaca g las K o ste p u cera, k o ji se n eo k len n a e u su d n ici -, vi se morete slobodno povratiti ovamo dolje na svoja stara m jesta, a m i em o sv i izii n ap o lje. K erk erm ajsto r se vratio sa raporta i odveo sv e en e o sim Jelk e ed o m o rk e n a V rb as. O n u su iav u k lju sin u , Jo vu k lju ara, zad rali su ju tro s u b o ln ici, i tak o je o sto i p o sto n ad C rn o m k u o m jed in i g o sp od ar n a d o b ri k lju arN ik o lica. O n zn a sv e, zn a i d a se su d an ija v o d i, ali u ti i p rav i se n ev jet. E n o g a sjed i n a b asam acim a, p u i sv o ju lu u , p reg o v ara se n eto sa Jelk o m ed o m o rk o m i v eli: "P jev aj, Jele, m lad o st p ro e! P jev aj, n ek a se n aro d m alo p ro v eseli p o d m o jo m upravom i komandom!" R ijei K o ste p u cera izazv ae b u n o o d u ev ijen je i uzbudljive p ov ik e m e u slu ao cim a k o ji su sa strah o m p ratili to k su d an ije strep ei d a b i m o g ao sv ak i as izn en ad a u d ariti tam n iar ili k lju ar Jo v o . S n jih o v ih p ritisn u tih i izd rh talih d u a sv ali se sin ji teret strah o v an ja, i sv i, o sim lan o v a su d an ije, p o h rlie n ap o lje, v o d ei o p tu en ik a izm e u se k ao m lad u i p jev aju i ' ap sen ik u pjesmu:

Sve subota po subota: M en i d o e o su da , A ja tu a n u ta vn ici P jeva m p jesm u a lo sn u . alo b itn a ' ap sen ik a p jesm a, p jev an a sa m n o g o b o la i p rastare o v jek o v e tu g e za o teto m slo b o d o m , o iv je led en e tam n ik e zid o v e, zatrese u m rtv ljen im elijam a i zad ah n u i zap lju snu iv o to m i sv jein o m C rn u k u u s k raja n a k raj, s v rh a d o d n a. S a sv iju stran a i iz sv iju elija p rih v atie ' ap sen ici p jesm u k o ja je u tam n ici sp jev an a i koja se samo u tamnici pjeva, i sve uzavrije u bezmjerno uzbudljivom i neobuzdanom klicanju i natpjevanju. Kad se n atp jev an je i p o v ici p o lag an o sm irie, izd iu i u led en im zid in am a, p isn u alo b itno g las Jelk e ed o m o rk e, ist i zv o n ak k ao sreb ro : Aj, duga dana, duga dana U zla gospodara! - N ek a Jelk a ed o m o rk a p jev a i tu g u je - ree p red sjed n ik su d an ije v ie k ao za se, k ad p o sjed ae n a stara m jesta - a m i em o v ijeati. D a n am o su d a b u d e p rav a carsk a o su d a, m o ram o n ek ak o i im en a p o d esiti. Ja u se u o su d i p isati Ignjac Vrebacovsk i, ti, p rv i su e, G ab rijel Jav o ro v sk i, a ti, d ru g i su e, Jo zip L esieck i. P risjed n ici O m ea M u sti i L u k a P ram asu n ac m o g u u o su d i o stati k o to i jesu . P ero v o a n ek a n am se zo v e P ran jo P ran ji, d o m ai o v jek , k ato lik . D rav n o g em o m alo p rek rstiti i p isa emo ga u osudi Gregor Zlojutrovski, a branitelja Dane D im k o v i... ta v i m islite, g o sp o d in e su d b en i tajn ie Javorovski, - p ro m ijen i p red sjed n ik su d an ije g las i d ran je o b raaju i se p rv o m su cu - d a li jest o p tu en ik s o b zirom na provedenu raspravu kriv za zlo in iz 2 4 9 , 2 5 1 . i 2 5 4 , to k a c k an jen o g zak o n ik a, i ak o p rem jest k riv ,

k o lik u on d a k an ju d a m u p o zak o n u o d m jerim o ? P rv i se su d ac d u b o k o zam isli i p o slije p o d u eg razm iljan ja ree o d sjen o : - N ed v o jb en o jest o p tu en ik u sm islu zak o n a k riv u pitanju sto jeeg zlo in stv a i ja p rilaem d a m u se o d m jeri k an ja o d etiri g o d in e tek e tav n ice, k u e n eo b in e. P red sjed n ik su d an ije, k o ji je v e b io za se stv o rio o su d u , zab ezek n u se k ad u o d g o vo r p rv o g su d ije i o b rn u se drugom sudiji votantu: - K u d a v ae m iljen je i v aa p am et d ere, g o sp o d in e su d b en i p ristav e L esieck i, u p o g led u k riv n je i k an je g o re p o zak o n u reen o g o p tu en ik a? D ru g i se su d ija tak o e d u b ok o zam isli. P o slije d u g o g razm iljan ja i u tan ja ree: - M o je m iljen je i m o ja p am et jest ali zato da jest gore po zak o n u reen i o p tuen ik sk riv io zlo in o d k ra e, i p o to n ed v o jb en o k an jen i zak o n ik za tak ' a zlo ela propisuje k an ju o d jed n e d o p et g o d in a, to p rilaem d a se o p tu en ik o su d i n a etiri g o d in e tek e tav n ice, k u e n eo b in e, o tro g vo e, sv ak o etrn ' est d an a p o st i sv ak o sedam dana tvrdi krevet. P red sjed n ik su d an ije jo se v ie zab ezek n u i izn en ad i odgovorom drugog sudije votanta, pa se obrnu prvom p risjed n ik u i ree: - P rv i p risjed n ie, O m ea M u stiu , k u d a v ae m iljen je i v aa p am et ib a i d ere u p o g led u k riv n je i k an je g o re p o zak o n u im en o v an o g o p tu en ik a ik e, p rav o ire T ru b ajia, zv an o g K u ljia?

P rv i p risjed n ik O m ea M u sti, k o ji sa p u n o zajed ljiv o sti p o sm atrae o b a su ca, o d g o v o ri o d m ah v rsto i o d sjen o : - I b ez razm iijan ja i b ez u tan ja, a p o saslu an ju d an an je rasprave i svjedoka, ja, ko jedan prvi prisjednik sudanije i su d ac n aro d n i, n e n alazim n ik ak v e k riv ice p ri o p tu en ik u , i p rilaem d a se o p tu en ik p u sti o d m a'iz zatv o ra. - A v i, d ru g i p risjed n ie, L u k a P ram asu n e, ta vi u stvari mislite i kako vi po svojoj pameti smatrate krivnju i k an ju g o re p o zak o n u reen o g o p tu en ik a. - Ja, k o n ajstran ji u o v o j su d an iji i u o v o j zem lji, u k o jo j se sv e srp sk o p o tisk u je i n a k raj m ee... - Budi muslimanac! - prekide drugog prisjednika prvi p risjed n ik O m ea M u sti. - Slavi Kurban-bajram, a ne araj jaja n a C rv en u su b o tu , p a n ee b iti n ajstran ji. M u k a ti to n ijesi p rv i p risjed n ik i to se ti p rv i n e p ita! - N em a tu , O m ea, n ik ak v e m u k e, v e sam ja eo d a reem sam o jed n u istin u : d a se n ae srp sk o u o v o j zem lji, o tk ad je v ab o zastu p io , g u ra n a p o ljed n je m jesto . S am o v ab o treb alo b i d a se m alo d o zo v e p am eti, jer m i sm o o n i i o stajem o o n i k o ji carstv im a iv o tn e ile p o d g rizam o ! Predsjednik sudanije planu kao ris i grdno se razvika: - Molim, molim! U ime zakona zabranjujem vam n ajo trije d a g o v o rite o k o jek ak v im isto rijam a i p o ziv am v as s o b ziro m n a u red o v n e p ro p ise d a k aete d a li jest o p tu en ik k riv , a ak o p rem jest k riv , k o lik a o n d a k an ja d a mu se odmjeri? - K o lik o m o je su en je i m o ja p am et d o n o si, m o g u rei k o jed an p risjed n ik i su d ac n aro d n i d a p ri o p tu en ik u n em a n ik ak v e k riv ice n i zlo in a - odgovori mirno drugi

prisjednik. - Sir su pokrali sigurno jazavci, a pojeo ga je o p tu en ik sa sv o jom en o m i d jeco m , to je o n i p rizn a o n a d an an jo j g lav no j rasp rav i. Z ak o n , k o lik o m o je zn an je d o n o si, k an jav a on e k o ji k rad u a n e o n e k o ji jed u . N i u o v o g cara n em a v aljd a u zak o n u p aligrap a o zlo in u jed en ja!... Z a jan je isto tak o n ije d o k azan o d a je o p tu en ik ukro, a da ga je i ukro, ne more mu se suditi, jer ga brane carsk i, o to m an sk i zak o n i, k o ji se i d an as d re u v elik o j esti i tim an ju , k ak o to m alo p rije ree g o sp o d in b ran itelj. P red sjed n ik su d an ije o b o ri o i, n am rti se, n ab ra tek o o b rv e i u u ti se. u tio je p o zad u g o , isp u n ju ju i g lavu o su d e i k ao n eto sm iljaju i. N ajed n o m se tre iz razm iljan ja, u d ari o b em a ru k am a p o sp isim a i ree hladno i odmjereno: - Gospodo suci i prisjednici, vi se ali mlogo razilazite u p o g led u k rivn je i k an je g o re p o zak o n u reen o g o p tu en ik a. V i ste, g o spodo suci, izrekli krivicu i veliku k an ju o d etiri g o d in e tek e tav n ice, k u e n eo b in e, a p risjed n ici su o p et izrek li d a p ri o p tu en ik u n e n alaze nikakve krivice, pa da bi ga trebalo odma' pustiti iz zatv o ra k o d u g o god in ji su d ac i p red sjed n ik d an an je g lav n e razp rav e, m o g u rei d a v i, n i jed n i n i d ru g i, n em ate p o tp un o p rav o . G o re p o zak o n u reen i o p tu en ik n ije to lik o k riv n i p rav k o to m isle p risjed n ici. K riv je m o d a v ie n eg o to je p rav , k riv ica m u se ali teajem g lav n e rasprave nije mogla dokazati. S v jed o an stv a sv jed o k a i in i sudbeni dokazi jesu slabi i netemeljiti. S obzirom na to i s p o g led o m n a sv e p rilik e i o k o ln o sti, o v e se m o ra u sm islu n ed o statk a d o k aza u p o rab iti 2 7 1 , to k a 3 . i rijeiti o p tu en ik a o d o p tu b e. - I mi smo za nedostatak dokaza! - viknu prvi sudac p riv laei u za se d ru g o g su ca.

- M i sm o za 2 7 1 , to k a 3 , i p ristu p am o m iljen ju gospodina predsjednika sudanije! - dodade drugi sudac. - Mi ne pristupamo nikome! - viknu ponosito prvi p risjed n ik O m ea M u sti. -K o ' o e n ek a p ristupi nami! - d o d ad e jo p o n o sitije d ru g i prisjednik Luka Pramasunac. - Ja sam i ne'otice vama pristupio - ree p red sjed n ik su d an ije, b lag o se o sm jeh u ju i. - O p tu en ik se, d ak len , s p o g led o m n a 2 7 1 , to k a 3 , u n ed o statk u d o k aza reav a o d o p tu b e, a p riv atn i se u esn ik L u k a u lu m iz D u g o g S ela u p u u je sa sv o jim zak tjev o m o tete za d v ije k aice sira n a red o v iti p u t g ra an sk e p rav d e. Izv o lite, g o sp o d o suci i prisjednici, potpisati zapisnik osude - ree zv an in o p red sjed n ik su d an ije, p o tu ri jed n u p o v eu h artiju ispred seb e i v ik n u m alo jaim g laso m : - N ek a u e g o sp od in d rav n i, g o sp o d in b ran itelj, p riv atn i u esn ik i o p tu en ik , da im se osuda proglasi! V rata se n a su d n ici n ag lo o tv o rie i n a v ratim a se p rv i p o jav i K o sta p u cer. Iza n jeg a u o e "d rav n i", b ran itelj, o p tu en ik i p riv atni u esn ik , a o n d a p o v rv ie ' ap sen ici, i u tren u tk u se itav a su d n ica n ap u n i. B ran itelj i "d rav n i" m rk o se p o g led aju . O p tu en ik , p rep laen , izn em o g ao i b lijed k ao k rp a, jed v a se d o tetu ra d o o p tu en ik e k lu p e. Iz njegovih lukavih, svjetlu cav ih o iju bije iv a rad o zn alo st d a sa lica lan o v a su d an ije p ro ita i sazn a sv o ju su d b in u, ali u zam an ! L ica su n jih o v a m ran a i o ajn o zv an in a. N jeg o v o m rav o i isp ro en o tijelo o b u ze m rtav k a n em o i d rh tan je, o i m u se zasv ijetlie su zam a, i o n o b o ri g lav u , jer ' ap sen ik , d o k sto ji p red o sud o m , n e eli n i o d k o g a d a u je o su du sv o je k riv ice. U su d n ici d rh tae d u b ok a, g ro b n a tiin a, p u n a o ek iv anja i su stezan ja, i u to j trep erav o j, jeziv o j tiin i d ig o e se m irn o d o sto janstv en o

lan o v i su d an ije. I p red sjed n ik su d an ije, u v ijek sre en , o d m jeren i sv ean u g o v o ru i d ran ju , d rei u ru k am a g o lem u h artiju , p o e d a d u b o k o zv anin im g laso m ita osudu: - O k ru n i su d u B an jo j L u ci jest d an as o b n a a o svojom k o li u red o v no m , to li su d sk o m v lasti p o d p red sjed n itvom sudbenog savjetnika Ignjaca Vrebacovskog i u prisutnosti sudbenog tajnika Gabrijela Javorovskog i sudbenog p ristav a Jo zica L esieck o g k ao su d aca, te O m ea M u stia i L u k e P ram asu n ca, k ao p risjed n ik a, i P ran je P ran jia k ao p ero v o e u ljed o ptu b e d rav n o g o b jesn itv a p ro tiv ik e, p rav o ire T ru b ajia, zv an o g K u ljia, zb o g zlo in a iz 2 4 9 , 2 5 1 . i 2 5 4 , to k a c, k an jen o g zak o n ik a, p o d ign u te o p tu n ico m o d 2 0 . v eljae 1 9 0 8 . g o d in e, b ro j 2268, nakon naredbom od 2. svibnja 1908. godine n are en e u p risu tn o sti d ra vnog Gregora Zlojutrovskog, p riv atn o g u esn ik a L u k e u lu m a iz D u g o g S ela; o p tu en ik a ik e, p rav o ire T ru b ajia, zv an o g K u ljia, b ran itelja D an e D im k o v ia d n e 2 3 . k o lo v o za 1 90 8 . g o din e o b d rav an e g lav n e rasp rav e n a o sn o v u p rijelo g a d rav n o g o b jesn itv a d a se o p tu en ik k riv im p ro g lasu , za pravo izrei: ik o , p rav o iro T ru b aji, zv an i K u lji, 4 0 g o d in a star, ro d o m i sto jb in o m iz D u g o g S ela, g rk o isto n og v jero zak o n a, o en jen , o tac sed m ero d jece, n ep ism en , rad i p restu p a iz 4 2 5 , 4 5 6 , i 4 7 8 . i 4 8 3 . sa 1 0 , o d nosno 6, o d n o sn o 3 0 , o dn o sn o 1 5 d an a zatv o ra k an jen , reav a se p o 2 7 1 , to k a 3 , o d o p tu b e d a jest d n e 1 8 . lip n ja 1 9 07 . godine uzeo bez znanja i privole, a koristi svoje radi, Luki u lu m u iz D u g o g S ela jan je iz to ra i d v ije k aice sira iz m ljek ara, im e b i ali b io p o in io zlo in o d k ra e p o 2 4 9 , 2 5 1 . i 2 5 4 , tok a c k an jen o g zak o n ik a...

- Molim boga i slavnog suda! - usplahireno i kao izvan seb e u p ad e u rije p red sjed n ik a su d an ije o p tu en ik , p un g ro zn iav e u zd rh talo sti i strep n je k o ja o b u zim a o b in o sv ak o g op tu en ik a k ad se ita strah o v ito n ateg n u ta, zb ijen a i zam ren a g lav a o su d e. - T o n eto o d v e zam ren o i n ad u g ak o o tilo , p a n e zn am , m o lim b o g a i slav n o g sud a, d a li sam o su en ili n ijesam ? - B o g a m i, ik o , i m i o v am o d o lje n e razu m jesm o d o b ro , - u se povik sa dna sudnice. - U ev n o je to u d esio sav jetn ik V reb ac, jer tak o ti je to isto i n a v ap sk o m su d u : d o k g o so ld at n e tu ri b ag an etu u k o rice, n e m o re zn ati d a li si o su en ili o slo b o en ! - D a ste v i iv i i zd rav i, o n je o su en , ali m alo ! - viknu zlu rad o p riv atn i o teen ik L u k a u lu m . - ta em o m i, ik o , u sk o ro b arabar i p red V rk o v n u su d an iju u k o jo j n ee su d iti O m ea M u sti. - N e zan o si se to lik o zlo b n o , u lu m e, n ije o n o su en nimalo! - v ik n u iz g o m ile slu alaca jed n a k ru p n a lju d in a. Jo n ik o g n ije un esreio i zasu n jio 2 7 1 . T o je p alig rap p rav e i m ilo sti. D o b ro ja to zn am , jer n a sv o jim le im a nosim teret od jedno deset do petn'est glavnije' rasprava... - M o lim za m ir i red m ak ar u asu p ro g laav an ja o su d e! v ik n u o tro i lju tito p red sjed n ik su d an ije, o n d a sjed e s o stalim lan o v im a su d a i p o e d a razv ija m irn o i odmjereno razloge osude. Razlozi U n o i n a 1 8 . lip n ja 1 9 0 7 . g o d in e n estalo jest L u k i u lu m u , staro v n ik u iz D u g o g S ela, b ez zn an ja i p riv o le istog L u k e u lu m a, a tu e k o risti rad i, jed n o jan je iz to ra i d v ije k aice sira iz m ljek ara. Z n aju i isti p riv atn i

o teen ik L u k a u lu m d a iv i u jed n o j zem lji, u k o jo j ali v lad a red i zak o n , jest o d m a'p o k ra u p rijav io carsk im o ru n icim a s p o ziv o m n a carsk u d e klamaciju od 28. kolovoza 1878. godine. Sumnja je pala na jedno lice, d o tin o o sob u k o ja v ie v o li n o i m jesec n eg o d an i su n ce. T o jest b io d an an ji o p tu en ik ik o , p rav o iro T ru b aji, zv an i K u lji. I carsk i o ru n ici D an e K n eev i i Jozip Prokaska jesu o d m a' p o li k u i g o re p o zak o n u o su m n jien e o so b e, p retraili su k u u i in e p ro sto rije i n ali su n a m jestu lica d v ije p razn e k aice, k o je su ali v lasn itv o p riv atn og u esn ik a L u k e u lu m a iz D u g o g S ela. K o d M u jag e A d ia, trg o v ca iz G o rn jeg eh era, jesu dap ae carsk i o ru n ici p ro n ali i zak o n ito u g lav ili i k o icu navozito u k rad enog jan jeta L u k e u lu m a, i u sm islu izv id a i istrag e p o d n ijeli su k an jen u p rijav u p ro tiv ik e, p rav o ire T ru b ajia, zv an o g K u ljia n a v iso k o slav no d rav n o o b jesn itvo u B an jo j L u ci. I d an a 2 0 . v eljae 1 9 0 8 . jest v iso ko slav n o d rav n o o b jesn itv o s p og led om n a 2 4 9 , 2 5 1 . i 25 4 , to k a c k an jen o g zak o n ik a p ro tiv g o re p o zak o n u o su m n jien e o so b e p o d ig lo op tu n icu , n a temelju koje jest danas povedena i provedena glavna rasprava. T eajem d an an je sjed n ice zak letim svjed o cim a i in im su d b en im d o k azim a n ije se ali m o g la k riv ica o p tu en ik a u svima pravcima i s obzirom na sve okolnosti dokazati. Sumnja je jaka bila, sumnja je i ostala, ali po sumnji se ne sudi nego po istini i dokazima. Istin a je d a su u k u i g o re p o zak o n u o su m n jien e o so b e n a en e d v ije p razn e k aice, k o je su ali v lasn itv o L u k e u lu m a iz D u g o g S ela. O p tu en ik se b ran i i v eli d a je o d jazav aca sa o stalim stv arim a o teo i d v ije k aice sira, d a g a p o slije p o jed e sa svojom en o m i sed m ero d jece. T o b i m u se m o g lo i vjerovati i ne vjerovati, gotovo prije vjerovati nego ne v jero v ati, jer iz sv jed o an stv a p riv atno g o teen ik a L u k e

 u lu m a n aslu u je se d a b i m o g lo b iti d a su zaista jazav ci p ro v alili m ljek ar i p o in ili zlo in k ra e n a d v ije k aice sira. Isti p riv atn i o teen ik L u k a u lu m u p itan teajem d an an je rasp rav e k ao sv jed o k , d a li o d lju d sk e ru k e p o tie jam a p o d p ro v aljen im m ljek aro m , o d g o v o rio je: "E , to n e m o g u u zet'n a d u u , jer je jam a p o d p ro v aljen im m ljek aro m n ek ak o u d n o v ato do la". P o o v im rijeim a dolazi ova slavna sudanija do odluke i vjerovanja da ne m o re d o k azan o i zak o n sk i u tv rd iti d a jest p ro v alu i k ra u p o in ilo lju d sk o lice u o so b i ik e, p rav o ire T ru b ajia, zv an o g K u ljia. Iskazi esaro k raljsk o g v ak m ajsto ra Dane K n eev ia i n jeg o v a d ru g a Jo zip a P ro k ask e jesu slab i i n etem eljiti, i p ro aran i su p o g rd am a k o je sv e d ru g o d o k azu ju sam o n e k riv icu g o re p o zak o n u o su m n jien e o so b e i u p itan ju sto jeeg o p tu en ik a... to se ali p ak o tie navozito ukradenog janjeta isto g p riv atn o g u esn ik a L u k e u lu m a, sv jed o an stv o jed n o g jed in og sv jed o k a M u jag e A d ia iz G o rn jeg eh era n ije m o g la o v a v eleslav n a su d an ija u v aiti i p o p rim iti k ao to n o , v aljan o i zak o n sk i n ed v o jb en o . Isti sv jed o k je jed n o m iskazao d a je k o icu kupio kad se o p tu en ik v raao s p azara, a d ru g i p u t je rek ao d a je k o icu k u p io k ad je o p tu en ik silazio n a p azar. O sim to g a, jest o v aj n esig u rn i sv jed ok teajem cijelo g p reslu av an ja o d go v arao u v elik o j ned o u m ici i sam o slijegao ramenima. S pogledom na to jest se sudanija sag lasila d a se sv jed o an stv o ov o g svjed o k a o d b aci k ao n itav n o i n ev jero do sto jn o . K ad je v eleslav n a su d an ija o b n ala da je o v o sv jed o an stvo o u krad en o m jan jetu n ev jero d o sto jno i zakonski netemeljito, nije imala razloga i temelja da i u ovoj prilici v ijea i p ro su u je carsk o -otomanske zakone od 7. ramazana, od 15. muharema, od 13. huseina i 23. mujage u svezi sa golemom lesperinom visokoglavnog i k rab ro g esaro k raljsk o g g en erala Jo zip a P ilip o v ia o d 3 1 .

kolovoza 1878-godine, koji zakoni govore o kra i jan jeta i n a k o je se d ap ae teajem d an an je g lav n e rasp rav e pozvala odbrana. P rem a sv em u g o re reen o m i p rem a p o sm atran ju i p ro su iv an ju sv iju p rilik a i o k o ln o sti, u v aav aju i k ak o n av o d e slav n e o p tu b e tak o i n av o d e slav n e o d b ran e, n ije mogla ova veleslav n a su d an ija d o i d o o d luk e i v jero v an ja d a je o p tu en ik p oin io zlo in u sm islu 2 4 9 , 2 51 . i 2 5 4 , to k a c k an jen o g zak o n ik a k o ji m u se u g rijeh u p isu je. Im aju i u v ijek n a u m u o n u m u d ru n aro d n u rije d a je bolje devedeset i devet krivaca pustiti nego jednog p rav ed n ik a o su d iti, jest d an an ja v eleslav n a su d an ija u p o rab ila 2 7 1 , tok a 3 , i zb o g n ed o statk a d o k aza rijeila o d o p tu b e go re p o zak o n u im en o v an o g o p tu en ik a ik u , p rav o iru T ru b ajia, zv an o g K u ljia. P o to se je ali teajem d an an je g lav n e rasprave nedvojbeno i zakonski tem eljito d o k azalo d a je o p tu en ik zaista p o jeo d v ije k aice sira, te se p riv atn i o teen ik L u k a u lu m iz D u g o g S ela u p u u je sa sv o jim zak tjev o m o tete n a red o v iti p u t g ra an sk e p rav d e - zav ri p red sjed n ik su d an ije o d sjen o zv an in im i sv ean im g laso m sv o ju rije, i itav a su d n ica, u k o jo j za sv e v rijem e razlag an ja o su d e v lad ae d u b o k a tiin a i m u k li tajac, p rte u rasp aljiv o k lican je i rad o sn e p o v ik e o do b rav an ja: " iv jela p rav d a! iv io p red sjed n ik sudanije gospodin savjetnik Vrebac i njegova pamet i zn an je! iv io O m ea M u sti i n jeg o va p rav d a! iv io slatk o rek i b ran itelj! d o lje s d rav n im to n a p rav d i b o g a ljude goni!" I u to j b esk rajn o j g raji i p o b jen jelo m k lican ju d ie se n a m ig p red sjed n ik a su d an ije "d rav n i", sav zb u n jen i p o m eten , i jed v a izg o v o ri zv an in o u zd rh talim g laso m : - U v aav aju i d an an ju o su du , n a zak o n u ali

n eu tem eljen u , u laem p ro tiv n azo n e o su d e alb u n ito v nu n a v iso k oslav n o V rk o v n o sud ie! Napomene 1 K erk erem ajsto r: tam n iar 2 Z n ai: ast, p ie

R en ik m an je p ozn atih rei i izraza Adet - o b iaj, n av ik a Agarjanin - T u rin ajluk - plata ad am ija - neiskusan, neozbiljan ala selamet - b o g n ek a je u p o m o i aramija - razbojnik, lopov ard ovi - b av ica, b u ren ce asker - vojska asli - b a, sasv im Baganeta - bajonet bak - bik balija - p o g rd n o za T u rin a bantati - buncati

barabar - uporedo, naporedo batlijun - bataljon b aib ozu k - neredovna vojska (u Turskoj) b aica - sam o to k , p rv a rak ija (iz k azan a, k ad se p ee) b au n a - glava, tikva beli - zaista b elim - v aljd a, m o d a, to b o e bena - budala, luda, blesan b eriet - letin a, srea besleisati - namirivati, zadovoljiti biljeg - nadgrobni kamen, spomenik birzeman - staro, davno vreme birzemanile - odavna, iz starih vremena bivakarce - dakle, kao blentav - blesav, malouman brana - borba, boj brina - stremen b rk ljaiti - g u n ati, m rm ljati, g o v o riti n erazu m ljlv o bujad - paprat, travuljina bukagije - negve, puto, okovi za noge

b u leik a - bula, turska gospoda buruntija - p ism o , p ism en i n alo g , reen je (p ain o i sl.) Crljen - crven ad o - ed o , sin , p o ro d alm a - k o n o si alm u , tj. p latn en o m o t o k o k ap e ivit - zatvorenomodra boja ovali - o d o h e, o h an i ok Jaa p ad ia - iv eo su ltan ab a - sveto mesto za muslimane evsiti - gledati, posmatrati Dalga - valovi, talasi deverati - m u iti se, k rp ariti divanana - doksat, trem dikli - d ian , p o n o san , p o n o sno dogoniti se - sp rem ati se, u d eav ati se dova - (turska) molitva dumagija - d im , p rain a dunkel - mrak D en et - raj Eglen - razgovor

ek ija - ustanak Ferman - naredba, zapovest (carska i sl.) Gaveljati - tetu rati, g eg ati, tek o ii gazija - junak, pobednik gerz - k ico gegijati - prkositi, oholiti se grasa - m ala p u k a k o ja se p u n i sam o m gruntovnik - slu b en ik n a v o en ju zem ljin jih k n jig a Ilika - p u ce, sreb rn n ak it n a o d ei indat - p o m o Insan - eljad e Isporavljati - u p o re iv ati, isp o re iv ati iin jati - izmisliti, smisliti Izdihanije - izd ah n u e, sm rt izim - osim, sem izm ear - sluga izun - d o p u st, d o pu ten je Jarmac - mali jaram jazija - pismo, pisana stvar (odluka i sl.) jolpaz - skitnica, probisvet, propalica

jope - opet, ipak Judol - dolina Kabast - krupan, nezgrapan (za izgled i misao i sl.) kabuliti - pristati, prihvatiti, odobriti kadija - sudija kalauziti - pokazivati put, predvodlti kamilanka - k am ilav k a, k alu ersk a k ap a kastile - n am ern o , n aro ito katil - d u m an in , k rv n ik kaurin - ko nije muslimanin, nevernik kerker - tamnica kerkermajstor - tam n iar k esed ija - drumski razbojnik kijamet - n ep o g o da, stran i su d kokija - dim od baruta kolovoz - avgust kom - komina komjen - dimnjak kontati - rau n ati, razm iljati k oara - staja

korpus delikti - p red m et k o jim se d o k azu je n eija k riv ica kuvet - snaga kuljav - trb u ast, trb u at Kurban-bajram - veliki muslimanski praznik kurdelj - klin na plugu Ljumati - g eg ati, ii u m o rn o Mazgala - razvaljeno mesto, otvor maksuz - n aro ito , n am ern o manavra - m an ev ar, v eb a maraz - neka bolest marlvet - p rep red en o st, lu k av stvo , v etin a merhametli - milostivi, pokojni m ed id ija - vrsta turskog srebrnog novca m ed lis - sk u p tina, zased an je milet - narod militerija - v o jn itv o , v o jsk a mirija - danak, porez m isiraa - vrsta tikve, bundeva miva - v o e mukaet - p an ja b rig a (n i m u k aet - ni brige)

mula - gospodar, gospodin mundura - m u n d ira, v o jn ik a o d ea m u reep - mastilo murtat - izdajnik, otpadnik od vere musaveda - kleveta, opadanje mustapez - straar u tv r av i muzevir - laljiv ac, p rev rtljiv ac mutesarip - u p rav n ik , n aeln ik Naizvrat - n ao p ak e, p rev rn u to , izv rn u to n azoa n - prisutan na'pak - strog naredan - uredan, spreman naslon - staja, pokriven trem nasuliti se - nameriti se neoklen - odnekle niks - n ita n ian - beleg, orden nurija - p aro h ija, p o d ru je p aro h a (sv eten ik a) Obataliti - pokvariti, zapustiti opusteti ob jesn itvo - izv rn u to : o d v jetn itv o , tu ilatv o : m isli se:

u stan o v a k o ja m o e obesiti ordija - vojska, logor ostragu a - stara p u k a Paligrap - p arag raf, lan p aliti u n geverlik - p o litik i n ep o u zdan parusija - prisustvo, ponovni dolazak Hristov, ovde: prilog p aloin a - m a (d u g aak ) pantiti - pamtiti patriti - p rip ad ati, sp ad ati u n ad len ost p aalija - o v ek iz p ain e p ratn je pezevenk - nevaljalac, gad p eru an je - k o m ian je (k u k u ru za) pirlati - p erjati, trk arati pinta - v r, k rag podrug - jedan i po polza - korist popasno doba - v rem e k ad se sto k a v raa s p o p asa, s ju tarn je p ae p op im an iti se - pokajati se

porimiti - p o k ato liiti potkajititi - potvrditi, potpisati prava - pravica, pravda Prajz - Prus pratar - fratar, k ato lik i k alu er preteslimiti - predati, ustupiti pretrgnuti - p rek in u ti, p resei prijestolnik - sreski n aeln ik proesapiti - p ro rau n ati, p ro tu m aiti protolkovati - p ro tu m aiti p roes - p ro stie protokur - protokol pucer - ista pulika - publika, svat, narod pusat - o ru je, o p rem a Ramazan - muslimanski praznik rahmetli - pokojni regleman - pravilo, uredba redip - vojna rezerva reziliti - sram o titi, ru iti

rospija - en sk a r av a v lad an ja rospiluk - nevaljalstvo rimiti - kato liiti Sakrament - p riee saraorina - rad na putevima salampijati - vitlati saruk - alm a, p latn en o m o t o k o k ap e sef - g rek a, p o g rek a sevap - d o b ro d elo , m ilo sr e, zad u b in a seiriti - p o sm atrati (o b in o s u en jem ) u d iti se serbez slobodno sermija - stoka sikter - napolje! sjarnuti - p o d stai v atru sold aija - v o jsk a, v o jn a slu b a sraziti se - sudariti se su b aa - p o licijsk i in o v n ik srpanj - jul sudanija - su en je surgun - progon, izgnanstvo, prognanik

sartulija - lomivrat suharija - konjanik u turskoj vojsci svibanj - maj ajcati se - etati, etk ati se ejtan - av o en lu k - veselje erijat - zakon po Koranu ik u cija, ik u tor - p o resk i o rg an , izv ritelj jet - savet k rijain a - kapetina ok ak i - k ato lik i tu c - k ratk a p u k a , jednocevka Talambas - vrsta bubnja talahi itd. - rei iz tu rsk e zak letv e tat - lo p o v , lu p e, k rad ljiv ac travanj - april temena - klanjanje, pozdrav trnapiti - banuti, upasti iznenada tubiti - pamtiti, secati se Ugarjetiti - oveseliti, poradovati se

uveriti - zap aziti, u o iti ukabuliti - pristati, odobriti, prihvatiti ukopacija - iskvareno okupacija (prema ukopati se, umreti, sahraniti) ukorititi grlo - udesiti glas, utanjiti glasom umesti - zatreti, nestati uredovan - zv an ian , slu b en u evin a - u en o st u iti - itati, g o v o riti m o litv u uvano - svakako, s nadom Vakasuz - u nevreme, kad je nevreme vakat - vreme, zgodno vreme vakmajstor - narednik u austrijskoj vojsci valija - carski namesnik oblasti (u staroj Turskoj) variak - m era za ito verak - su tin a, sad raj, b it verdekter - su m n jiv , o su m n jien vilancija - finansija vozb u d en ije - u zb u en je volovnica - volovi za kravom koja se vodi

votant - g lasa vrajlos - slo b o d an , o slo b o en , p u ten n a slo b o d u vrajter - kaplar vursat - upornost, o tp o r, u d ljiv o st vuzle vuzlasto - nedoraslo, nerazvijeno, plitkoumno eljad e Zagroktati - krupno zapevati zakrpatiti - p o v ik ati, reim a zad ro b iti, zab rb ljati zaptija - policajac zasalampijati - zavitlati zastupiti - u i, zav lad ati zbitije - d o g a aj zeman - vreme, doba zen il - bogat, ugledan zijan - teta zijan arast - tetan , k o ji in i tetu ziratan - k o ji se zirati (o b ra u je; za zem lju ) zorli - jako, mnogo zu lu m ar - u g n jeta, n asiln ik