TURSKOG OSMANS Joseph von KOG Hammer CARSTVA

2.

ZAGREB, 1979.

SADRAJ

GLAVA TRIDESETPETA Prvo razdoblje vladavine Selima II GLAVA TRIDESETSESTA Od ciparskog rata do smrti sultana Selima II GLAVA TRIDESETSEDMA Od ustolienja Murata III do smrti Mehmeda Sokolovia . . . .

5 32 47 64

GLAVA TRIDESETOSMA Azijske vojne za sultana Murata III GLAVA TRIDESETDEVETA Od vanjskih odnosa pod Muratom III do dogaaja u Arabiji i na Krimu GLAVA ETRDESETA Od pohoda na Perziju do smrti sultana Murata III GLAVA CETRDESETPRVA Od ustolienja Mehmeda III do osvojenja Kanie GLAVA ETRDESETDRUGA Od smrti velikog vezira Ibrahima do mira na itvi GLAVA CETRDESETTREA . Od pohoda na azijske pobunjenike do smrti sultana Ahmeta . GLAVA ETRDESETETVRTA Od ustolienja Mustafe I do pogubljenja Osmana II GLAVA ETRDESETPETA Od ustolienja Mustafe I do smjenjivanja sultana GLAVA ETRDESET EST A

83 103 128 147 .171 196 210

Od ustolienja Murata IV do njegova vladarskog osamostaljivanja . 226 GLAVA ETRDESET SEDMA Od pohoda Husrev-pae na Istok do Abazina pogubljenja . GLAVA ETRDESETOSMA Od Muratova mara na Erzurum do njegove smrti GLAVA ETRDESETDEVETA Od ustolienja Ibrahimova do venecijanskog rata GLAVA PEDESETA Od rata s Venecijom do pogubljenja sultanova GLAVA PEDESETPRVA Od ustolienja Mehmeda IV do ruenja svemone vlasti janjiarskih aga . . . 255 293 320 340

364 553

GLAVA PEDESETDRUGA Od novih azijskih buna do velikog vezirstva Mehmeda Kopriiliija (uprilia) GLAVA PEDESETTRECA Veliki vezirat Mehmeda Kopriiliija .

402 .433

GLAVA PEDESETCETVRTA Od velikog vezirata Ahmeta Kopriiliija do izmjene tursko-austrijskih poslanstava 4(51 GLA VA PEDESETPETA Od okonanja rata na Kreti do osvajanja Kandije GLAVA PEDESETSESTA Od sultanova povratka u Edrenu do smrti Ahmeta Kopriiliija GLAVA PEDESETSEDMA Od vezirstva Kara Mustafe do drugog opsjedanja Bea . . . . . . 507 529 468

GLAVA Prvo razdoblje

TRIDESETPETA vladavine Selima II

[ T e k k a d a j e p a o Siget, o t p r a v i M e h m e d S o k o l o v i e a u a Hasana p r i j e s t o l o n a s l j e d n i k u S e l i m u u K u t a h i j u s v i j e u o Sulejraanovoj s m r t i za k o j u v o j s k a j o n i j e znala. Pismo j e napisao F e r i d u n , n a j p o v j e r l j i v i j i t a j n i k v e l i k o g vezira, d o k j e a u u usm e n o r e e n o da s u l t a n n e e k r e n u t i nazad d o k se Siget ne obn o v i za o b r a n u . a u j e j a h a o t a k o brzo da j e o s m i dan b i o k o d Selima. A i ovaj j e p o h i t i o , te j e sa s v o j i m n a j p o v j e r l j i v i j i m osobama b i o v e t r e e g dana k r a j Carigrada u K a d i k o j u . N a k o n m a l o g nesporazuma sa n a m j e s n i k o m Carigrada I s k e n d e r - p a o m k o j i o svemu n i t a n i j e znao, d o e S e l i m s c a r s k o m g a l i j o m i uz topovske pozdrave u U s k i i d a r , t e t a k o i g l a v n i g r a d sazna za sultanovu smrt. P r i iskrcavanju p r i h v a t i b o s t a n d i b a a novog gospodara i s p o d m i i c e d a b i ga, k a k o e t i k e c i j a seraja t r a i , uspeo n a k o n j a . V r h o v n i k o n j u n i k to nije h t i o d o z v o l i t i i skoro b i d o l o d o s v a e , da se n o v i sultan n i j e p r i j a t e l j s k i o b r a t i o b o s t a n d i b a i : P u s t i ga, ago, o n n i j e odgojen u seraju i j o ne zna njegove o b i a j e ; i d i n a p r i j e d i p o k a i n a m p u t . N a v r a t i m a seraja d o e k a ga v r h o v n i d v o r s k i u p r a v i t e l j (kapuaga) i pomogne m u sii s k o n j a d r e i ga i s p o d m i i c e . Tada m u d o e m u f t i j a E b u s u u d i d r u g i u g l e d n i c i d a m u se, uz r u k o l j u b , p o k l o n e . P o t o m j e , k a k o o b i a j n a l a e , posjetio grobove predaka, n a j p r i j e E j u b o v , Poslanikovog s t j e g o n o e , a z a t i m p r a p r a d j e d a Mehm e d a O s v a j a a (el-Fatiha), p r a d j e d a Bajezida i djeda Selima, o s t a v l j a j u i za svaki dar o d 30.000 a k i (600 d u k a t a ) . Dva dana p o t o m , sultan n a p u s t i C a r i g r a d i u n a j v e o j u r b i u p u t i se k a g r a n i c i . I z v a n grada m u r u k u p o l j u b e f r a n c u s k i i venecijanski p o s l a n i k k o j e j e o n p r i j a t e l j s k i p r i m i o . I z Sofije p o a l j e a u a u V e n e c i j u , D u b r o v n i k , F r a n c u s k u i P e r z i j u sa o b a v i j e u o o e v o j s m r t i i svome u s t o l i e n j u . Deseti d a n b i o j e u Beogradu, gdje se nije n i z a d r a v a o , nego j e o d m a h p r o d u i o u V u k o v a r . T a m o ga, m e u t i m , z a d r a p o r u k a v e l i k o g vezir a k o j i m u j e p r i o p i o d a b i m u b o l j e b i l o b o r a v i t i u Beograd u nego se u p u t i t i u tabor. Ovdje b i m u v o j s k a p o s t a r o m o b i a j u t r a i l a d a r za u s t o l i e n j e , a u t a b o r u nema dosta novaca n a raspolaganju. S u l t a n se n a t o okrene i e k a o j e dolazak v o j ske u Bajram-begovoj k u i u B e o g r a d u . ]

24.9.1566.

24.9

26.9.1566. 6.10.

M e u t i m su S u l e j m a n o v u s m r t p r e d v o j s k o m j o u v i j e k zat a j i l i i p r e m d a se p r o u l a vijest o S e l i m o v u d o l a s k u u C a r i g r a d , i p a k se sultanova s m r t j o n i j e j a v n o oglasila. N a k o n p r o t e k l o g a p r v o g k v a r t a l a godine i s p l a e n a j e p o e t k o m e t v r t o g a mjeseca 18.4. 5

21.4.

24. 10.

vojsci p l a a i ujedno j e n a j s t r o i j e n a r e e n o r u m e l i j s k o m i anad o l s k o m beglerbegu da e t e raspuste k u a m a p r i j e K a s i m o v a dana (sv. D i m i t r i j e ) . N a k o n t r i d a n a p o l o se uz u o b i a j e n o slavlje dalje sa a t o r o m v e l i k o g a vezira i s u l t a n o v i m uz klicanje a u a , k o j i su i m p o e l j e l i blagoslov, i uz v i h o r vojne glaabe. Sulejmanov le su n o s i l i u v e l i m a zavitoj n o s i l j c i kao da je j o iv. U t r o b u je S o k o l o v i dao o d m a h p o k o p a t i na l i c u mjesta, a to su u i n i l i o n i k o j i su b i l i u p u e n i u t a j n u i t a m o je kasnije s a g r a e n o n a d g r o b n o t u r b e . e t i r i postaje p r e d Beog r a d o m k o n a n o je S o k o l o v i dozvao i t a e K u r a n a i naredio i m da u n o i , e t i r i sata p r i j e svitanja, a u to v r i j e m e j e Sul e j m a n b i o u m r o p r e d e t r d e s e t i osam dana, o k r u e n o s i l j k u i naizmjence i t a j u (ue) K u r a n te mole u ime B o j e . Logoroval i su na r u b u u m e k a d su se n o u iz g r l a razlijegali u g o d n i glasovi Fatihe, t j . uvodne sure K u r a n a , u o b i a j e n e m o l i t v e za m r t v e ; svaki m u s l i m a n s k i g r o b n i n a t p i s n a l a e p r o l a z n i k u izgov o r i t i je. K a d se s desna oglasio zbor: Sva vlast nestaje, sve l j u d e e k a s a m r t n i a s , a s lijeve m u b i odgovoreno: J e d i n o Njega, p o s v u d a i v o g a , n i v r i j e m e n i s m r t ne m o g u s a v l a d a t i , sva je v o j s k a zapala u t a k v o j a d i k o v a n j e i p l a da se zaustavilo dalje napredovanje. V e z i r i su se o k u p i l i o k o velikoga vezira i alili zbog s m r t i , p r e m d a se k r i o m i c e v e znalo za n j u , a sada j e s v e a n o objavljena. M e u t i m se razdanilo, a v e l i k i vezir pro e g o m i l o m i u p u t i j o j ove r i j e i : D r u g o v i u o r u j u , z a t o stoj i t e i z a t o n e e m o dalje ii? Zar ne b i t r e b a l i r a d i j e s l a v i t i pad i a h a I s l a m a k o j i je t o l i k e godine vladao nad nama, zar n e e m o z a u i t i : B o g je j e d a n i slava B o g u ! O n je U g a r s k u u i n i o k u o m I s l a m a i svakoga o d nas j e h r a n i o d o b r o i n s t v i m a ; zar da m u to bude nagrada, zar ne b i r a d i j e njegov le n o s i l i na na i m glavama njegovu s i n u i n a s l j e d n i k u ususret, s u l t a n u Selim-hanu k o j i vas e k a k o d Beograda da i z v r i p o s l j e d n j u v o l j u svog oca k o j i v a m je o p o r u k o m ostavio darove i p o v e a n j e p l a e ? B u d i t e o d v a n i , dajte da i t a i K u r a n a izmole s v o j u m o l i t v u i i d i t e dalje! U t r i etape h o d a su s t i g l i do M i t r o v i c e . Odavde su v e z i r i p o s l a l i s u l t a n u p o n i z n u m o l b u da i z v o l i p r i m i t i p o k l o n stvo vojske n a n o v o m z l a t n o m p r i j e s t o l j u k o j i su sa s o b o m pon i j e l i u r a t i da vojsci o b e a po s t a r o m o b i a j u dar p r i g o d o m dolaska na p r i j e s t o l . . . S l i j e d e e g a j u t r a p r i j e izlaska sunca v o j s k a se o b u k l a u al o b n u o d j e u ; m i n i s t r i i v e l e d o s t o j n i c i o v i l i su oko glave crne m a r a m e , solaci su u k l o n i l i svoje perjanice i uzeli m o d r e marame. C a u i , s t o l o v n i c i i druge age b i l i su u o d j e i o d k o s t r i j e t i , a t a k o i svi b e o g r a d s k i s t a n o v n i c i k o j i su i z a l i p r e k o vode prem a m r t v a k i m k o l i m a gdje je stajao lijes, p o k r i v e n s v e a n i m t u r b a n o m . Pred a t o r o m , u k o j e m se nalazio s u l t a n S e l i m u al o s t i , gorjele su p o s m r t n e b a k l j e i i t a v a je v o j s k a t i h o plakala. K a d a je i z a l o sunce, i z a e s u l t a n S e l i m iz a t o r a , o b u e n u c r n i atlas, s k a p o m o d c r n a sukna o b a v i j e n o m c r n i m v e l o m i po6

 e p r e m a k o l i m a te podigne r u k e na m o l i t v u . U i t e l j i v r h o v n i d v o r s k i u p r a v i t e l j ga u h v a t e p o d r u k u , v e z i r i su se p o r e d a l i na desnu s t r a n u , d r u g i o d l i n i c i na l i j e v u s t r a n u , a m u j e z i n i p o n u i z v i k i v a t i p o s m r t n u m o l i t v u . P o t o je b i l a p r i k r a j u , podigne sultan j o j e d n o m r u k e k n e b u , p o z d r a v i o n d a sve zdesna i slijeva kao t o i h je p o z d r a v i o i k a d je i z a a o , p a se o p e t p o v u e u a t o r . T a d a nasta glasno m r m l j a n j e , a d o s k o r a i v i k a u v o j s c i : Nije se pazilo na t r a d i c i j u , o n a e m d a r u n i j e b i l a n i r i j e spom e n u t a . V e z i r i , z a t o ste to t a k o u i n i l i ? P r o n a i e m o m i k r i v ce, a tebe sultane opet e m o n a i k o d k o l a sijena k o j a e se z a u s t a v i t i na E d r e n s k i m v r a t i m a u C a r i g r a d u i l i na v r a t i m a seraja. V e z i r i su se p o u r i l i da le o t p r e m e u Carigrad. Vezir Ahm e t - p a a , Seferli Ali-paa k o j i j e d o a o iz E g i p t a , v r h o v n i k o n j u n i k Ferhat i e j h N u r e d i n d o b i l i su nalog da o t p r a t e l e . V e l i k i vezir je sazvao d i v a n da se s u l t a n u l j u b i r u k a . H o d a i v r h o v n i d v o r s k i u p r a v i t e l j (lala) r e k l i su i m e n a o n i h k o j i su p u t e n i na p r i j e m zbog r u k o l j u b a , a o n d a su v e l i k i vezir i D e l a l - b e g , p r i j a n j i defterdar za lena, dugo o s t a l i s a m i k o d sultana. U grad u je u m e u v r e m e n u v e izbila g u v a , v o j n i c i su t u k l i one k o j i su s t i g l i s m r t v i m t i j e l o m i g r d i l i . T a d a z a p o v i j e d i lala H u s e i n a u i m a da m r t v a c a p o t a j n o odvezu u C a r i g r a d , t o se o n d a i dogodilo. Z a t i m j e t r i dana d r a n d i v a n za oficire e t a k o j i m a su p o d i j e l i l i dar p r i g o d o m dolaska na p r i j e s t o l , i t o s v a k o m ov j e k u b u l i i k a , t j . odreda r e d o v i t e k o n j i c e po t i s u u a k i (dvadeset d u k a t a ) , a s v a k o m j a n j i a r u d v o s t r u k o . J a n j i a r i su g u n a l i da i m p r i p a d a j u t r i t i s u e , a o s i m t o g a i n a g r a d a za b o j n i p o h o d . O d g o v o r i l i su i m da nije dosta novaca p o n i j e t o . P o v e a nje j a n j i a r s k i h p l a a i z v r e n o j e t a k o da su o n i p l a e n i s t r i ak e d o b i v a l i pet, o n i s pet osam, a o n i s osam d o b i v a l i su devet a k i . Spahije i s i l a h d a r i su d o b i v a l i po pet a k i d o d a t k a , u l u f e d i j e s desnoga i lijevoga k r i l a t r i , gurebe s desnoga i l i j e v o g k r i l a d o b i v a l i su e t i r i a k e . L j u d i u t a l a m a i k u h i n j i , k o v a i u o r u a r n i c a m a i vatrogasci su d o b i v a l i po j e d n u a k u , a v o j n i ci-novaci p o p o l a a k e d o d a t k a . O b r t n i c i su d o b i v a l i svaki p o p o l a a k e d o d a t k a , a n j i h o v i m n a u n i c i m a j e p o d i j e l j e n o pet s t o t i n a a k i za n a p o j n i c u . Petoga dana je v o j s k a p o l a u Carig r a d . N a smederevskoj r a v n i c i j a h a l a su dugo k r a j s u l t a n a o b a kazaskera, r u m e l i j s k i , M e v l a n a H a m i d i a n a d o l s k i , M e v l a n a Perviz efendija. B i l i su t a k o s l o b o d n i n a j p o n i z n i j e p r i k a z a t i sultan u , k o j i j e v o l i o p o p i t i , k a k o b i b i l o p o e l j n o da se u p o t p u n o j s t r o g o s t i o d r i zabrana t o e n j a v i n a , t o j u j e izdao u m r l i sultan S u l e j m a n . K a d a su s t i g l i u Smederevo, s m i j e n j e n a su oba v o j n a suca, a d o l o j e i d o d r u g i h p r o m j e n a k o d p o l o a j a sudaca, t o se p r i p i s i v a l o u t j e c a j u s u l t a n o v a u i t e l j a , h o d i A t a u l lahu. U Sofiji i u Plovdivu (Filibu) bio je dan odmora, a Selim j e u oba g r a d a p o s j e t i o k u p a l i t e . U E d r e n u j e s t i g l a vijest d a j e S u l e j m a n o v o m r t v o t i j e l o stiglo u C a r i g r a d i da j e p o k o p a n o . 7

U b l i z i n i Carigrada odsjeo j e s u l t a n u c a r s k o j p a l a i u selu H a l k a l i , a v e l i k i vezir n a s v o m p o l j s k o m d o b r u ; sve j e b i l o p r i p r e m l j e n o za s l i j e d e i d a n za s v e a n i dolazak. U n o i su j a n j i a r i uz b a k l j e i p i e o d r a l i sastanke. S e l a n i k i i A l i , o b a histor i a r a k o j i su u selu L i t r o v i n a i l i n a j e d n u t a k v u o k u p l j e n u gom i l u , j a v i l i su to reis-efendiji M e h m e d u i t a j n o m p i s a r u Feridun u , a o v i v e l i k o m veziru, a l i n i t k o n i j e znao k a k o d a pomogne. 5. 12.1566. K a d j e i z a l o sunce, d o l i s u k a j m a k a m I s k e n d e r - p a a , kapudan- p a a Pijale i m u f t i j a E b u s u u d sa svom u l e m o m p o l j u b i t i sultanu ruku. On i h milostivo p r i m i , naroito m u f t i j u stavljajui s v o j u r u k u n a njegov t u r b a n i g r l e i ga p r i j a t e l j s k i . a u i sveane p o v o r k e (alaj-au) d a l i su, u o b i a j e n i m p o k l i k o m za blagoslov uz m n o g o s r e e i d u g i i v o t , znak za polazak. B i l a j e velika stiska. M n o t v o j e dugo zastalo i k o n a n o su se j a n j i a r i pokren u l i u g u s t i m , z a t v o r e n i m r e d o v i m a te n i k o m n i s u dali n a p r i j e d . K a d a s u o v i p r v i d o l i do s t a r i h k a s a r n i , a za n j i m a d r u g i i o n d a s a m car, e k a l i su dulje o d j e d n o g sata n a E d r e n s k i m v r a t i m a . t o se d o g o d i l o ? u p i t a l i s u v e z i r i . K o l a sa s i j e n o m k o j a s u z a k r i l a p u t , o d g o v o r i l i su i m . T o j e b i o n a i n i z r a a v a n j a k o j i j e b i o , k a o i n e t a k n u t a r i a p r i i s p l a t i v o j n i k a , znak nezadovoljstva i p o b u n e . . . U t a k v o m m e t e u k o n a n o su u z n a p r e d o v a l i i n a p u n i l i p r v o d v o r i t e seraja i j a v r a t a s u se z a t v o r i l a . Vezire su sve s t r g l i s k o n j a i v o d i l i i h , d r e i i h za sablje i nogavice, p r e d cara, k o j i je, m e u t i m , d o a o sve do k u p a o n i c e sultanije-haseki, uz stalne p o v i k e : Daj p o s t a r o m o b i a j u ! K o n a n o p r o g o v o r i s u l t a n t u r i j e n a u p o r a n zahtjev v e l i k o g a vezira: N e k a v a m b u d e d a r i p o v i i c a p l a e p o s t a r o m o b i a j u . Onda su v e z i r i opet uzjahal i k o n j e i d o l i do v r a t i j u seraja d a b i i s h o d i l i d a se o t v o r e . Hvala b o g u , v i k n u l i su u n u t r a , sve j e d o v r e n o , car j e sve o b e a o , o t v o r i t e v r a t a , m o l i m o vas za to. Sa m i n a r e t a Aja-Sofije su ve izvikivali popodnevnu molitvu, a sultan je j o uvijek ekao izvan z a t v o r e n i h v r a t a k o j a su se k o n a n o n a mnoge m o l b e otv o r i l a , a da g r a d n i j e b i o o p l j a k a n . D o k se n a j e d n o j s t r a n i b l a g a j n a p r a z n i l a zbog d a r o v a vojsci i u l e m i p r i g o d o m dolaska n a p r i j e s t o l , s druge strane se opet p u n i l a d a r o v i m a n a m j e s n i k a , p o s l a n i k a , a n a r o i t o darov i m a k a p u d a n p a e Pijale k o j i se, n e k o l i k o dana p r i j e Selimov a p o v r a t k a u C a r i g r a d , v r a t i o s p o b j e d o n o s n o g h a r a j u e g poh o d a n a H i o s i A p u l i j u , t o ga j e poduzeo j o u p r o l j e e ove 14.4.1566. godine p r i j e nego j e v o j s k a p o l a n a Siget. P o e t k o m t r a v n j a poj a v i o se sa sedamdeset galija p r e d H i o s o m , preuzeo p r i j a z n o bogate darove k o j e su m u d a l i e n o v e a n i p a j e z a t i m pozvao k sebi dvanaest o t o k i h poglavara, u i j i m r u k a m a se nalazila uprava. O n i su d r u i d o l i n a p a l u b u , o k o v a n i s u u g v o e i poslani u K a f u , odakle su se t e k n a k o n e t i r i godine o s l o b o d i l i , p o t o j e p a p a posredovao p u t e m francuskoga p o s l a n i k a . K a o t o su o v i p o g l a v a r i p a l i P i j a l u u r u k e , t a k o su m u l u k a i g r a d i 8

o t o k p a l i u r u k e ; o n d a j e posjetio a p u l i j s k u o b a l u p l j a k a j u i j e , a z a t i m j e o b r a n o v r h n j e s te p l j a k e p o l o i o p r e d p r i j e s t o l novoga gospodara kao svoj d a r za d o b r o d o l i c u . T o i s t o j e u i n i o Pertev, o s v a j a u l e s e r d e l j s k i m p l i j e n o m . Pijale, sin hrv a t s k o g o b u a r a - k r p a a , Selimov zet, i m e n o v a n j e s e t r d e s e t t i s u a a k i v e z i r o m K u b e t a (tako su se zvali v e z i r i k o j i su sjed i l i uz v e l i k o g vezira p o d k u b e t o m divana), a n a njegovo mjesto j e d o a o j a n j i a r s k i aga Ali-aga Mujezin-zade, t j . m u j e z i n o v sin, k o j i j e i m e n o v a n v e l i k i m a d m i r a l o m m o r n a r i c e . M a h m u t - p a a , s n a d i m k o m Z a l , d o b i o j e t o i m e po s t a r o m p e r z i j s k o m j u n a k u , z a h v a l j u j u i svojoj j a k o s t i u h r v a n j u . K a d a j e p r i smak n u u princa Mustafe u Eregliju, p o b j e g a v i k r v n i k u , princ htio p o b j e i Sulejmanu, M a h m u t je nesretnom p r i n c u zatvorio p u t p a ga u g u i o ; za to j e o d anadolskog beglerbega u n a p r i j e e n za vezira, a n a njegovo j e mjesto d o a o v r h o v n i d v o r s k i u p r a v i t e l j l a l a H u s e i n kojega j e v e l i k i vezir n a taj n a i n u k l o n i o iz sultanove b l i z i n e . A b d u l H a s u r efendija j e b i o e t v r t i defterdar; sultanov u i t e l j , M e v l a n a A t a u l l a h , d o b i o je dnevno d v i j e 11.2.1567. stotine a k i p l a e i sedamdeset t i s u a a k i d o d a t k a za j e a m . M u f t i j a E b u s u u d o b d a r e n j e bogato p o a s n o m o d j e o m i d r u g i m d a r o v i m a , a d o b i o j e i dodatak dnevno s t o t i n u a k i , t a k o da j e dnevno d o b i v a o po sedam s t o t i n a a k i ( e t r n a e s t d u k a t a ) . P o u z d a n i k u D e l a l - b e g u dano j e , uz njegovo leno o d s t o t i n u i deset t i s u a a k i , j o i i s p r a n j e n o leno Hajali-bega (pjesnika) o d s t o t i n u i pedeset t i s u a a k i . M n o g i su u z n a p r e d o v a l i u stol o v n i k e i m u t e f e r i k e , a nezadovoljstvo j a n j i a r a sasvim j e s t i a n o p o v e a n j e m k u r u d i j a i p o v i i c o m p l a e (tako da j e r i z n i c a svaki d a n o p t e r e e n a za sedamdeset t i s u a i pet s t o t i n a a k i v i e ) . S n a s t u p o m r a m a z a n a v e z i r i su u g o s t i l i j a n j i a r s k e oficire mj. 3 g o z b o m po s t a r o m o b i a j u , n a za to u t v r e n i m d a n i m a , p o s v o m i n u , t a k o da se p o e l o k o d v e l i k o g vezira, a z a v r i l o s kapudan- p a o m . Ujedno su p o t a j n o u k l o n j e n e n a j n e m i r n i j e glave i najpoznatije k o l o v o e pobune. S v r e t a k ramazana, v e l i k i B a j r a m , t a k o e r se slavio po s t a r o m o b i a j u . S u l t a n se uz k l i c a n j e au a , k o j i su ga b l a g o s i v l j a l i , popeo n a p r i j e s t o l , p o s t a v l j e n u 7.4. d v o r i t u seraja, p r i m a j u i e s t i t k e vezira, aga, u l e m e i defterdara, a sve po l j e s t v i c i i n a . T o m su se p r i l i k o m p o j a v i l a i d v a sina tatarskoga h a n a s c r n o o p t o e n i m k a l p a c i m a . K a d se m u f t i j a p r i b l i i o p r i j e s t o l u , s u l t a n ga o d l i k u j e p r e d s v i m d r u g i m a u s t a j u i i z a g r l i v i ga n a n a j p r i j a t e l j s k i j i n a i n . T r e i dan B a j r a m a car j e izdao d o k u m e n t s t i m da se p o s t a r o m o b i a j u p r o slavi v o j n a p o b j e d a veselim s v e a n o s t i m a i r a s v j e t o m g r a d a i d a se t a k v a d o n a n m a , k a k o se zvala t a k v a s v e a n o s t , o d r i d a b i se n a r o d mogao nesmetano p r e p u s t i t i r a d o s t i , ne samo zbog pobjede posljednjeg v o j n o g p o h o d a v e i zbog sretnog dolaska n a p r i j e s t o l . M e h m e d S o k o l o v i , p o p r i r o d i o z b i l j a n i strog, b o j e i se d a e ovaj m e t e b i t i p o v o d za opasne s t v a r i , v e j e n a r e d i o t a j n o m piscu, F e r i d u n u , da o t o m n a p i e m i l j e n j e , a l i 9

ga ovaj o d toga o d v r a t i p r i k a z u j u i m u da n a r o d ne p o d n a a u v i j e k strogo n a p e t u snagu o z b i l j n o s t i nego d a se p o n e k a d u p o p u t a n j u m o r a r a z v e d r i t i i p r o t e g n u t i m i i e ; n i j e n i zgodno s u p r o t s t a v i t i se sultanovoj v o l j i , j e r njegova misao j e u v i j e k ogledalo B o j e g n a d a h n u a . I m a sredstava p r e d u s r e s t i m o g u e nerede o t r i m z a p o v i j e d i m a , u p u e n e generalima v o j n i h e t a . T o m p r i l i k o m j e n a j v e i o s m a n s k i l i r i k , p j e s n i k B a k i , predao svoj u p j e s m u p r i g o d o m dolaska n a p r i j e s t o l . O n a se m e u t i m ne moe po p j e s n i k o j v r i j e d n o s t i m j e r i t i sa u v e n o m e l e g i j o m k o j a se o d n o s i n a S u l e j m a n o v u s m r t . Pjesnik F u r i j e , uz ostale k r o nograme, dao j e d a n u k o j e m slova p o s l j e d n j i h stihova k a z u j u b r o j godine. V e z i r K i z i l A h m e d l i i M u s t a f a - p a a , n e s r e t n i opsjedatelj M a l t e , z a m o l i o j e d a ga s o b i n o m m i r o v i n o m vezira o d dvije stotine a k i u m i r o v e ; njegova j e m o l b a t a k o m i l o s t i v o usl i a n a da j e dobio d v o s t r u k u s v o t u s v o j i h d o s a d a n j i h p r i h o d a o d k r u n s k i h d o b a r a (has) p r e p u t a j u i m u s t o t i n u i pedeset t i s u a a k i o d r e n t a s hasa, a k t o m e j e d o b i o j o s t o t i n u i pedeset t i s u a o d m a l t a r i n e . U j e d n o j e s u l t a n o v o m v e z i r u r u k o m p i s a n i m d o k u m e n t o m dao d o p u t e n j e za h a d i l u k do svete k u e u M e k i , k o j e j e ovaj b i o z a m o l i o , gdje e za sultana m o l i t i i izm o l i t i nebesku p o m o . P o t o j e K i z i l A h m e d l i i M u s t a f a s v u svoj u n e p o k r e t n u i m o v i n u b i o p o d i j e l i o t r o j i c i s v o j i h sinova, p r o dao j e z a t i m i s v o j u k u u u C a r i g r a d u , u k o j o j j e stanovao, kao i d r u g u i m o v i n u , i d o b i o za t o dvanaest t i s u a d u k a t a ; novac j e p o d i j e l i o s i r o m a s i m a u M e k i i p o b r i n u o se za svoj pogreb u Jeruzalemu. P o a o j e n a p u t p r e k o B o l u a , razgledao t a m o neke p o b o n e ustanove k o j e j e b i o podigao i u s k o r o u m r o n a k o n dov r e n o g a h a d i l u k a n a p o v r a t k u iz M e k e . Utjecaj M e h m e d a Sok o l o v i a j e porastao k a d j e sultan o d r e d i o da se smakne njegov r i z n i a r Jusuf-aga k o j i n i j e b i o n e p r i j a t e l j samo v e l i k o m v e z i r u v e i novo n a i m e n o v a n o m v r h o v n o m d v o r s k o m upravn i k u seraja, M a h m u t u , te p r o t i v obojice g o v o r i o bez dlake n a j e z i k u . P r i i z l a e n j u n a k o n p r i j e m a , gdje j e d a n nalog da ga se smakne, u h v a t i o ga j e v e l i k i vezir za o v r a t n i k i predao vrhov31.5.1567. n o m sobaru Gulabi-agi, a ovaj ga o d m a h p r e d a k r v n i k u . P r i p o v i j e d a n j e m gore o p i s a n i h d o g a a j a v e smo d u b o k o z a l i u p r v u g o d i n u vladavine sultana Selima, p a j e v r i j e m e da se opet v r a t i m o n a p o z o r n i c u ugarskoga r a t a k o j u s m o n a p u s t i l i k o d Sigeta. S l i j e d i t e m o -i m i r o v n e pregovore k o j i su d o v r i l i 5.9.1566. r a t . U p r e d v e e r j e Sulejmanove s m r t i , a t r i dana p r i j e zauziman j a Sigeta, zarobio j e G r g u r T h u r y M a h m u t - b e g a iz Stolnoga B i o g r a d a ( e k e s f e h e r v a r a ) k o j i j e s e t o m l e t e e g odreda p r o lazio u b l i z i n i carskog l o g o r a . N a k o n p a d a B a b o e d o l o j e do pada d r u g i h mjesta u s i m e k o j i a l a d s k o j u p a n i j i , j e r j e posada n a p u s t i l a u t v r d e . Petnaest t i s u a T a t a r a suzbijeno j e dod u e k o d Debrecina i K o i a k a d a su s t i g l i p o m o n i o d r e d i I v a na i g m u n d a , a l i j e k r a j uz T i s u i M a r o b i o p o p r i t e o p e g a p u s t o e n j a . Svagdje su se n a l a sela, t r g o v i t a i g r a d o v i u p l a 10

m e n u , a o k o devedeset t i s u a n j i h o v i h i t e l j a j e odvedeno u r o p s t v o . U E r d e l j u j e P e r t e v - p a a n a k o n pada u l e zauzeo Jene i u s k o r o z a t i m V i l a g o v a r . N a s u p r o t t o m e j e u H r v a t s k o j Herb a r t o d Auersperga, h r a b r i k r a n j s k i b r a n i t e l j , upao s Jobst bar u n o m T h u r n o m n a t u r s k o p o d r u j e , spalio dva grada i d o a o p r e k o Une do p r e d N o v i . P a u iz H e l u n a su s r e l i iznad grada k o d r i j e k e Z r n e i p o t u k l i ga. Z a r o b i l i su njega i njegova e t i r i s a n d a k b e g a te ga o d v e l i n a d v o j v o d i K a r l u k o j i ga j e poslao c a r u . T u r c i su opet z a r o b i l i K r i s t o f a A p f a l t e r e r a i p o s l a l i ga u C a r i g r a d . M e u t i m su i dva carska poslanika, i z v a n r e d n i n u n c i j H o s u t o t i i r e d o v i t i p o s l a n i k A l b e r t o d Wyssa o d dvadesetog trav n j a (aprila) d r a n i u C a r i g r a d u u s t r o g o m z a t v o r u i tek desetog studenog (novembra) A l b e r t o d Wyssa z a d r a n j e u C a r i g r a d u , a H o s u t o t i poslan j e u susret s u l t a n u k o j i se p o v u k a o iz Beograda. U K i j a l u , d v a dana p u t a o d P l o v d i v a , sreo j e S u l e j m a n o v le. P r a t i l o ga j e samo e t i r i stotine j a h a a , a l e su v o z i l i n a j e d n i m b u g a r s k i m k o l i m a k o j a su v u k l i k o n j i r a z n i h b o j a ; vel i k i p r i m j e r za nepostojanost l j u d s k e v l a s t i i v e l i i n e . H o s u t o t i j u su r e k l i na p u t u , da su o n i A l b e r t o d Wyssa b i l i zatvoreni, j e r j e car zahtijevao H u s t i M u n k a , a Siget i u l a su m u uskra e n i . Sada j e p u t e n po m o l b i v e l i k o g vezira. A k o car h o e m i r , neka p o a l j e j e d n o g p o s l a n i k a s d a r o v i m a , a T a t u i Vesp r i m r a z o r i . A r s l a n j e g l a v o m p l a t i o t o je bez zapovijedi poduzeo opsadu Palote i sam j e naredio da se razore neka razbojn i k a s k l o n i t a kao: B e r c e n e i H e r g e . U i s t o m s m i s l u su vod i l i razgovore i I s k e n d e r i M e h m e d - p a a s o b o j i c o m poslanika, a P o r t i n t u m a I b r a h i m , k o j i j e i a o u V e n e c i j u , pisao j e car u , te j e v r h o v n i d v o r s k i u p r a v i t e l j T r a u t s o h n pozvao sekretara nedavno p r e m i n u l o g a p o s l a n i k a u V e n e c i j i da se s n j i m u p u s t i u p r e t h o d n o p r i p r a v l j e n e pregovore. T a k o e r se pisalo M u s t a fi Sokoloviu, b u d i m s k o m namjesniku, dijelom caru, a dijelom njegovu z a p o v j e d n i k u E c k u o d Salma, a s n a m a d a r s k o m jez i k u , a s l a t i n s k i , a s n j e m a k i . Razmjena p i s a m a j e o t k r i v e n a neposredno poslije pada Sigeta i p i s m a su o t v o r e n a , i m j e M u stafa, n a zapovijed svoga s t r i c a , poslao g l a v u Z r i n j s k o g a d a j e sahrani, jer b i b i l a s r a m o t a k a d b i ostatke t a k o h r a b r o g a ov j e k a pojele ptice; njegova j e glava pala za o d m a z d u , j e r je Z r i n j s k i s k i n u o M a h m u t u g l a v u , p o t o j e p r i j e toga p r i m i o t r i stotine t a l i r a o t k u p n i n e za njega.

26.9.

[Slijedeeg p r o l j e a sultan je odgovorio na Maksimilijanova p i s m a , a n j i h o v a b i t n a p o r u k a o d n o s i l a se n a m i r . P o e t k o m s v i b n j a (maja) dana j e slobodna p r a t n j a za t r i p o s l a n i k a k o j i k r e n u za C a r i g r a d sa d a r o v i m a : u o b i a j e n i h g o d i n j i h 30.000 d u k a t a za sultana, 2.000 za v e l i k o g vezira, te sve t a k o d o zadnjeg vezira i P o r t i n i h t u m a a . S u l t a n i h p r i m i i o d g o v o r i i m d a j e sve r a z u m i o i da e u i n i t i ono t o njegovo dostojanstvo zahti11

1.5.1567.

21.9.

17.2.

jeva. Sedam sedmica se pregovaralo, a t r i su bile glavne t e k o e: r u e n j e Tate i V e s p r i m a , t o su T u r c i z a h t i j e v a l i , a n u d i l o i m se r u e n j e B a b o e i B e r e n e ; i s p r a v k a granice i d i o b a seljaka. K o n a n o j e m i r b i o s k l o p l j e n n a osam godina. Car M a k s i m i l i j a n i njegov b r a t F e r d i n a n d i K a r l o ostaju u posjedu s v o j i h zemalja u U g a r s k o j , D a l m a c i j i , H r v a t s k o j , S l a v o n i j i , a nesmetano o s t a v l j a j u v o j v o d e E r d e l j a , M o l d a v s k e i V l a k e u posjedu n j i h o v i h . R u l j u h a j d u k a , azapa, g r a b e n i k a svih v r s t a valja d r a t i n a u z d i , a svaku p l j a k u , l j u d i i l i s t v a r i , v r a t i t i , p o i n i t e lje k a z n i t i , prebjeglice i z r u i t i , te s p r i j e i t i dvoboje. U v j e t i trgov a n j a i z j e d n a i t e se po p o s e b n i m p o v j e r e n i c i m a . C a r s k i m poslanicima, p o s l o v n i m z a s t u p n i c i m a i l i z a g o v o r n i c i m a i n j i h o v o j p r a t n j i p r u i t e d r u g a strana slobode; u s l u a j u r a s k i d a m i r a , v r a t i t e se nazad, a n e e se z a t v a r a t i . U pogledu diobe seljaka i r a z g r a n i e n j a , t o se n i j e izvelo na i s t a c , p r e n o s i se n a k o m i s i j u za g r a n i c u . G o d i n j e j e car d u a n po posebnom p o s l a n i k u p o s j e t i t i svoga saveznika, sultana, sa p o a s n i m d a r o m o d 30.000 ugarskih dukata. T r i dana po d o g o v o r e n o m m i r u z a t r a i o j e v e l i k i vezir dopun u o d t r i v a n e t o k e : u k l j u e n j e Francuske, Venecije i Poljske u m i r ; u k l j u e n j e sigurnosne klauzule u d o k u m e n a t o p o t v r d i m i r a , da j e M a k s i m i l i j a n p r i j a t e l j S e l i m o v i h p r i j a t e l j a , a neprij a t e l j n j e g o v i h n e p r i j a t e l j a ; da se d i o b a p o r e s k i obaveznih seljak a n a p r a v i p o p o r e s k o m r e g i s t r u defterdara H a l i l a . P r v a dva zah t j e v a su p o s l a n i c i o d b i l i , a t r e i su u p u t i l i n a k o m i s i j u za gran i c u . Mjesec dana po p o t p i s a n o m u g o v o r u o m i r u , u p u t e se poslanici u B e u p r a t n j i P o r t i n o g t u m a a I b r a h i m a k o j i j e i p r i j e i a o u F r a n k f u r t po i s t o m poslu. U i s t o v r i j e m e j e u C a r i g r a d u b o r a v i l o i perzijsko poslanstvo sa n a m j e s n i k o m Erevana, h a n o m a h k u l i S u l t a n o m n a e l u . Njegova p r a t n j a sastojala se o d 120 u g l e d n i k a sa z l a t o m izvezen i m t u r b a n i m a , 200 k o n j a n i k a u z l a t n o j t k a n i n i i 400 trgovaca, sve u svemu 700 osoba i 19.000 t e r e t n i h i v o t i n j a . S n j i m je b i l a o g r o m n a glazbena kapela. D a r o v i su b i l i u a t o r i m a , bogat o j t k a n i n i , k n j i g a m a , b i s e r i m a , d r a g o m k a m e n j u i t d , sve u v r i j e d n o s t i o d 8,200.000 a k i , tojest 164.000 d u k a t a , a uz t o , t o je za sultana b i l o osobito v a n o , o r u j e i deve njegovog pogubljen o g b r a t a Bajezida. U E d r e n i j e p r i r e e n sjajan d o e k Perzijanc i m a , p o j a a n j o i p r i s u e m s t r a n i h delegacija: ugarske, poljske francuske, venecijanske, erdeljske, moldavske, v l a k e i dubrova k e , k o j e su, p o sultanovoj zapovijedi, sa s v o m p r a t n j o m izale n a u l i c u . D v a dana kasnije b i o j e zakazan p r i j e m k o d v e l i k o g vez i r a ; n a p u t u do t a m o , j e d a n j e f a n a t i n i T u r i n pucao n a poslanika, n o p r o m a i o ga je, a l i j e r a n i o one o k o njega, te je, n a n a l o g M e h m e d - p a e , smjesta vezan k o n j u za rep i k r o z g r a d odv u e n u s m r t . Poslanik j e h t i o smjesta o t p u t o v a t i , a l i ga j e vel i k i vezir s k l o n i o r i j e i m a i o n j e p r i s t a o o b a v i t i p r i j e m . a h k u l i j e , t o m p r i g o d o m , u p u t i o ljubazne r i j e i v e l i k o m v e z i r u , k a k o 12

20.2.

j e o n , o s v a j a Sigeta, n a k o n Sulejmanove s m r t i , s v o j o m m u d r o u znao o b u z d a t i v o j s k u i s a u v a t i carstvo gospodaru. I m e jed n o g t a k v o g v e l i k o g vezira z a s l u u j e b i t i n a e l u s v i h u e n i h djela R u m a , a i p e r z i j s k a e se iskazati. M e h m e d - p a a j e smotreno i dostojanstveno o d v r a t i o d a j e t r a j a n j e v l a s t i osmanske dinastij e v e o d v j e n o s t i o d r e e n o i d a m u j e nebo p r i u t i l o d a s v o j u glavu p o d v r g n e samo d v o j i c i n j e z i n i h l a n o v a . T a d a j e p o s l a n i k , po o b i a j u , p o d a r i o v e l i k o m v e z i r u i d r u g i m v e z i r i m a bogate darove svoje zemlje. Z a t i m ga j e , t r i dana kasnije, p r i m i o s u l t a n k o j e m j e u r u i o v j e r o d a j n o p i s m o , t o j e b i l o u suglasnosti sa n e d o s t i n i m sjaj e m ovog poslanstva. Ono j e b i l o napisano k i t n j a s t i m s t i l o m i d u go u izlaganju (1.500 redaka) t o j e b i l o p r o t k a n o gazelima, te j e k a o t a k v o j e d i n s t v e n o u h i s t o r i j i d i p l o m a t s k e s t i l i s t i k e . etrdeset i e t i r i deve nosile su darove. N a j s k u p o c j e n i j i d a r o v i b i l i su K u r ' a n , t o ga j e navodno s a m A l i j a napisao, i p r e k r a s n a F i r d usijeva K n j i g a o k r a l j e v i m a ( a h - n a m a ) , oboje uvezano u z l a t n u t k a n i n u sa d r a g i m k a m e n j e m . A b i l o j e m n o g i h d r u g i h b o g a t i h d a r o v a . I odlazak poslanstva b i o j e j e d n a k o blistavo p r i p r e m l j e n i o b a v l j e n , sa n a j l j e p i m d a r o v i m a za p o s l a n i k a , a h a i p r a t n j u . U s p j e h poslanstva b i o j e p o s t i g n u t : m i r j e b i o o b n o v l j e n . M a l o dana p r e d p r i s p j e e p o s l a n i k a b i o j e k u r d s k i beg A b d a l , sa trideset d v a l a n a svoje p r a t n j e , n a D i v a n u o s u e n n a s m r t i p o g u b l j e n . O n se d a n p r i j e , k a d a ga j e a u b a a n a zapovijed v e l i k o g vezira h t i o u h a p s i t i u d a m i j i , p o e o b r a n i t i i u b i o ga sa p a r a u a . K r a j e m t r a v n j a (aprila) d o a o j e s u l t a n u Carigrad i tamo je uskoro prispio poljski poslanik Sohorovski. O n j e d o a o r a d i obnove m i r a i s t u b a m a p r o t i v M o l d a v a c a i Tatara. Poljski m i r j e b i o obnovljen u srpnju (julu) uz uvjet da k r a l j p u s t i tatarske poslanike k o j e j e d r a o v e t r i godine. V o j v o d i E r d e l j a I v a n u i g m u n d u , n a l o e n o j e d a m o l d a v s k o m pog l a v a r u v r a t i d v i j e u t v r d e , a v l a k i v o j v o d a Petar M i r e , star t e k dvadeset t r i godine, b i o j e , zbog s i l n i h t u b i n a njega, okov a n i odveden u C a r i g r a d . O n i l i njegova m a j k a , p o n u d i l i su 4 m i l i j u n a a k i , t j . 80.000 d u k a t a , n a d a j u i se da e k u p i t i m i l o s t Porte. O n a m u j e p o k l o n i l a i v o t , a l i j e n a njegovo mjesto dovela b r a t a m u A l e k s a n d r a , k o j i j e b i o p r o t j e r a n u H a l e b (Alep), a o n j e s m a j k o m b i o izgnan u K o n j u , gdje j e u s k o r o u m r o . B i l o j e natege i prepiske o k o oporezivanja p o d a n i k a . Sa p o l j s k i m pos l a n i k o m , k o j i se vraao'^ nezadovoljan, i a o j e a u Hasan k a o poslanik-nosilac nove k a p i t u l a c i j e . P o e t k o m i d u e godine, S e l i m j e u i n i o j e d a n samostalni potez, bez suglasnosti sa j e d i n i m g o s p o d a r o m carstva, Mehmed o m S o k o l o v i e m . O n j e imenovao svoga n e k a d a n j e g v r h o v n o g d v o r s k o g u p r a v i t e l j a l a l a M u s t a f u , k o j i j e b i o u n e m i l o s t i , za zadnjeg vezira K u b e t a ; n o njegova b o j a z a n o d v e l i k o g vezira b i l a j e t a k o v e l i k a d a se n i j e u s u d i o posebno ga p o z v a t i k sebi, nego, d a b i s n j i m b a r po usvojenoj f o r m i j a v n o g o v o r i o , o d r a o 13

3.3.1568. 26.4.

8.1.1569.

20.1.

je p r i p o v r a t k u iz lova d i v a n n a k o n j i m a na k o j e m j e po r e d u govorio sa s v i m v e z i r i m a , a o n d a i sa novo-umilostivljenim. 28. 3. U p r o l j e e te godine p o n o v o su d o l i a u s t r i j s k i p o s l a n i c i sa u g o v o r e n i m p o a s n i m g o d i n j i m d a r o m o d 30.000 d u k a t a za sultana i m a n j i m za vezire. Z a m o l i l i su s u l t a n a da E r d e l j c i ne d i r a j u u c a r s k i posjed gradova Zehvar, E r d e d i N a i b a n j a . A e r d e l j s k i poslanici, k o j i su z a h t i j e v a l i ova t r i mjesta, o t i l i su neobavljena posla. Mjesec dana kasnije opet se d o a o e r d e l j s k i poslanik a l i t i na t e t e o d beglerbega T e m i v a r a i s a n d a k b e g a Solnoka i t u je i m a o uspjeha k o d v e l i k o g vezira k o d k o j e g je bio u m i l o s t i . Ovaj j e poslao t u m a a Mahmut-bega k r a l j u Francuske sa t r i p i s m a da o d njega z a t r a i p r i n c e z u M a r g a r e t u za e n u I v a n a i g m u n d a o d E r d e l j a , k o j e m je k r o z t o h t i o osigu27.9. 1569. r a t i nasljedstvo na p o l j s k i p r i j e s t o l . Te j e godine izbio j e d a n o d n a j v e i h p o a r a , t o se s p o m i n j u u p o v i j e s t i Carigrada, a p o t p u n o j e u n i t i o 36.000 k u a . P o e o j e u i d o v s k o j e t v r t i i n i j e se mogao s p r i j e i t i . V e l i k i vezir je b i o i z l o e n n a j v e o j i v o t n o j opasnosti, j e r j e o n , da b i se o d u p r o p o a r u , d o j u r i o tam o i s k o r o pao r t v o m v a t r e . M j e s t o da gase i d o v s k e k u e , p o b i l i su j a n j i a r i n j i h o v e i t e l j e , a razapeli su i j e d n o g k r a n s k o g m l a d i a . D a f e r - a g a , k o j e g j e bolest s p r i j e i l a da se sam p o j a v i i obuzda svoje v o j n i k e , b i o je s m i j e n j e n , a n a njegovo m j e s t o je d o a o v r h o v n i k o n j u n i k S i j a v u , n e k i r o e n i M a d a r i l i H r v a t . V a t r a u C a r i g r a d u b i l a j e signal za p o a r e u d r u g i m m j e s t i m a : B r u s i , S o l u n u i T a n i (Azov). Da b i se m e u j a n j i a r e , k o j i su k a n j a v a l i ne samo o n o g k o j i n i j e gasio v a t r u , nego i onog k o j i j u j e zametao, u k l j u i l i n o v i sastavni d i j e l o v i , u v e l o se m e u n j i h j e d a n dio k r a n s k i h i i d o v s k i h p r e o b r a e n i k a , o d koj i h se m o g l o o e k i v a t i da b i k r a n e i idove b r a n i l i o d v o j n i k i h n a s i l j a . U s k o r o u m r e i c a r s k i p o s l a n i k Wyss, a z a m i j e n i ga n o v i , Estbeck k o j i j e z a p o e o p r v e razgovore sa v e l i k i m v e z i r o m o p r o d u e n j u m i r a , a l i je n a i a o n a v r s t stav. Po s m r t i a h a Perzije, T u r c i su n a p a l i p o g r a n i n e u t v r d e V a n i E r z u r u m . ]

1567.

I d e j a da se dva dana p u t a p r o d r e u d u b i n u susjednog p o d r u j a i da ga se p o m o u l e t e i h o d r e d a p r e t v o r i u p u s t i n j u b a r b a r s k a je, a l i i p a k v e l i a n s t v e n a . S e l i m o v i p o d u h v a t i j o su nosili p e a t v e l i i n e Sulejmanove vladavine, a za k o j e j e z a s l u a n njegov v e l i k i vezir M e h m e d S o k o l o v i . Dva su djela iz v r e m e n a Selimove vladavine k o j a z a s l u u j u da i h povijest istakne kao v e l i k a , a to j e z a v r e t a k gradnje velike d a m i j e u Edren u i p o k u a j da se p o m o u k a n a l a p o v e u V o l g a i D o n . V e su za p r v e godine S e l i m o v a v l a d a n j a u E d r e n u p o l o e n i t e m e l j i Selim i j e , i j a j e k u p o l a u p r o m j e r u za dva a r i n a v e a o d k u p o l e Aje Sofije. G r a d i t e l j Sinan, k o j i spada u v r h u n s k e stvaraoce osmanske graditeljske u m j e t n o s t i , u o v o j je g r a e v i n i o s t v a r i o n a j v e i d o m e t svoga u m i j e a . Sam j e p r i z n a o da j e D a m i j u 14

p r i n e v a sagradio u C a r i g r a d u kao e g r t , S u l e j m a n i j u kao k a l f a , a S e l i m i j u kao m a j s t o r svog u m i j e a . Osam stupova, n o s a i k u pole, p o v u e n i su u z i d k o l i k o god j e t o b i l o m o g u e i p r o i r u j u stoga u n u t r a n j i p r o s t o r . e t i r i v i t k a i v i s o k a m i n a r e t a o k r u u j u t r i galerije za p o z i v a e n a m o l i t v u (mujezine) i u j e d n o m m i n a r e t u t r i su serpentinska s t u b i t a t a k o v j e t o izvedena da o n i k o j i se u s p i n j u stoje paralelno j e d a n i z n a d d r u goga i t a k o su o d i j e l j e n i da samo u j u k o r a k e , a l i se m e u sobno ne vide. Takav t r o r e d g a l e r i j a i m a i m i n a r e t znamenite d a m i j e M u r a t a I I u o v o m e g r a d u . P r e d s t o j n i k k o l e , k o j a j e utem e l j e n a uz o v u d a m i j u , nosi p o a s n i naslov r e i s u l - m u d e r r i s i n , t j . poglavar u p r a v i t e l j a . G r a e n j e j e t r a j a l o sedam godina; z a p o e l o j e k a d se s u l t a n S e l i m uspeo n a p r i j e s t o l , a z a v r i l o se one godine k a d j e u m r o . G r a d n j a S e l i m i j e b i l a j e j e d n a v e l i k a do k r a j a izvedena i d e j a sultanove vladavine, i j e j e ime isto t o l i k o dos t o j n o da ga se o v j e k o v j e i kao i i m e njegova g r a d i t e l j a Sinana. Pothvat povezivanja D o n a i Volge n i j e tako d o b r o uspio. Ta j e i d e j a p o t e k l a o d defterdara e r k e z Kasim-bega k o j e m u j e d o d i j e l j e n s a n d a k Kafe, a povjereno m u j e i r u k o v o e n j e t i m p o t h v a t o m . T r i t i s u e j a n j i a r a i dvadeset t i s u a k o n j a n i - 4.8. 1569. k a p o l o j e p r e m a A s t r a h a n u , a petnaest g a l i j a s pet t i s u a j a n j i a r a i t r i t i s u e r a d n i k a p o l o j e u Azov. Trideset t i s u a T a t a r a trebalo j e p o m o i k o n j i c i p r i opsadi Astrahana, a pje a c i m a p r i k o p a n j u kanala. M e u t i m , petnaest je t i s u a Rusa, k o j i m a j e zapovijedao knez Serebjanov, napalo r a d n i k e i ras p r i l o i h . N i j e d o l o do opsade Astrahana, j e r su o p s j e d a t e l j i p o t i s n u t i . Posljednja t u r s k a nada b i l a j e tatarska v o j s k a , a l i i t u su R u s i z a r o b i l i i u n i t i l i . D r u g i T a t a r i , k o j e su T u r c i uzeli za v o d i e , n a m j e r n o su i h zaveli u stepe i b l a t a . Obeshrabrena v o j s k a j o j e u v e o j m j e r i o n e r a s p o l o e n a t i m e t o su j e h u k a l i p o v j e r l j i v i l j u d i k r i m s k o g hana. O n j e u s r e t n o m i s h o d u ovog p o d u h v a t a v i d i o sigurno j a m s t v o za p o t p u n o p o d j a r m l j i vanje N j e g o v i l j u d i su r a d n i c i m a i v o j n i c i m a p r i k a z a l i k a k o u o v i m s j e v e r n i m k r a j e v i m a z i m a traje devet mjeseci, a l j e t i n o traje samo t r i sata p a d a e b i t i p r i s i l j e n i z a n e m a r i t i i l i svoj m i r i l i vjerske d u n o s t i , a te i m n a l a u o b a v l j a n j e v e e r nje m o l i t v e dva sata n a k o n s u n e v a zalaska, a j u t a r n j e u osvit dana. Ovo j e l u k a v s t v o uspjelo. Pobunjene e t e su se u k r c a l e k o d Azova, a l i i h j e n a m o r u s n a l a bijesna o l u j a , r a s t u r i l a i h i l i p o t o p i l a . Samo j e sedam t i s u a l j u d i s t i g l o u c a r i g r a d s k u l u k u . Jedno j e r u s k o poslanstvo opet uspostavilo n a r u e n i m i r . Otk a d j e p r i j e trinaest g o d i n a I v a n u Groznome S u l e j m a n pisao 1570. p a ga oslovio n a s l o v o m sretnoga cara i m u d r o g a v l a d a r a te m u p r e p o r u i o trgovce, poslane u M o s k v u zbog k u p o v i n e k r z n a , n i j e otada v i e b i l o nakakve razmjene p o s l a n i k a . I v a n j e sult a n u p r i g o d o m dolaska n a p r i j e s t o l p o e l i o s r e u po p l e m i u N o v o s i l c o v u i pokazao d a se u d i t o su T u r c i u p a l i u R u s i j u . 15

Uvjeravao j e d a n i j e n i k a k a v n e p r i j a t e l j M u h a m m e d o v e vjere, k o j u ispovijeda v i e n j e g o v i h o f i c i r a . S e l i m j e n a p r i j e m u propustio u o b i a j e n u p r i s t o j n o s t d a se r a s p i t a za carevo z d r a v l j e i ugosti poslanike. N e u s p j e h spajanja r i j e k a n a sjeveru n i j e , m e u t i m , p r o m i j e n i o d a l e k o s e n e planove M e h m e d a S o k o l o v i a na j u g u . Poslije s m i r i v a n j a p o b u n e u A r a b i j i , namjeravao j e p r o k o p a t i suecku p r e v l a k u da b i osmansko b r o d o v l j e m o g l o nesmetano p l o v i t i iz Sredozemnog u Crveno m o r e . M e u t i m se n a o r u a v a l o b r o d o v l j e , n a u a s Venecije, j e r j e S e l i m , a ne S o k o l o v i , s m i l j a o osvajanje C i p r a p r e d k o j i m su osmanski b r o d o v i k r s t a r i l i i s p i t u j u i teren. P o b u n a u A r a b i j i i njezino p o n o v n o osvajanje izaziva n a m p u n u p a n j u j e r su z e m l j a i njezina povijest o d u v i j e k b i l e vane. I s t o n j a k i m z e m l j o p i s c i m a j e A r a b i j a o t o k , j e r j e s t r i strane o k r u e n a t r i m a m o r i m a ( A r a p s k i m , I n d i j s k i m i Perzijs k i m ) , p r e m a i s t o k u g r a n i i s E u f r a t o m , s A f r i k o m samo p u s t i n j o m sa Sueca, a s A z i j o m j e povezana p u s t i n j o m i z m e u S i r i j e i E u f r a t a . P r v a j e p u s t i n j a djece Izraela i b r d a Sinaja, a ova d r u g a j e v e l i k a a r a p s k a p u s t i n j a . O b i l a z e i te granice, o b i i e i h p u t n i k za devedeset sedam dana. G r c i i R i m l j a n i su z e m l j u d i j e l i l i p o p r i r o d i njezina t l a i d u i o d sjevera p r e m a j u g u u : p u s t u , k a m e n i t u , p l o d n u i l i sretnu A r a b i j u ; p o s l j e d n j u dvostruk u d i o b u A r a p poznaje j o danas p o d i m e n o m H i d a z i Jemen; p r i t o m e H i d a z o b u h v a a k a m e n i t i d i o , a Jemen s r e t n u A r a b i j u . Planinske krajeve A r a p naziva N e d d , z e m l j u k o j a se kao ravnica s p u t a p r e m a m o r u Tehama, a i t a v o t o k ( A r a p s k i p o l u o t o k ) d i j e l i n a s l i j e d e i h e t r n a e s t k r a j e v a : 1) p u s t i n j u djece I s r a i l a , 2) v e l i k u arapsku, k o j a i n i A r a b i j u o t o k o m , o k r u u j u i j e s e t v r t e , sjeverne strane, kao t o j e s druge t r i strane o k r u u j u m o r a ; 3) H i d a z , t j . p r e d z i e j e r lei i s p r e d k r a j e v a N e d d a i Tehame, a u n j e m u su oba sveta m j e s t a I s l a m a : M e k a j e Poslanikovo r o d n o mjesto, a u M e d i n i j e njegov g r o b ; 4) H a d a r n a A r a p s k o m zaljevu i 5) B a h r e i n , staro k a r m a t s k o s j e d i t e , n a P e r z i j s k o m zaljevu. I z m e u B a h r e i n a i H i d a z a lee 6) k a m e n i t a z e m l j a A r i z , iji j e g l a v n i g r a d Deraje g l a v n i g r a d p l e m e n a V e h a b i i 7) J e m a m a i j e su p l o d n e doline navodnjavane t r i m a r i j e k a m a ; n j i h o v a su i t a , datule i v o d a zbog svoje v r s n o e p o s t a l i p o s l o v i n i . J u g o i s t o n i d i o A r a b i j e , kojega s jedne strane o p l a k u j e Perzijsko m o r e , a s druge I n d i j s k i ocean, o b u h v a a p l o d n i , a l i nezdravi k r a j 8) O m a n i n e p l o d n i 9) A h k a f i 10) anar; j u g o z a p a d n i d i o , k o j i o p l a k u j e I n d i j s k o i A r a p s k o m o r e , sretna j e i l i blagoslovljena A r a b i j a , k o j a o b u h v a a p o k r a j i n e : 11) N e d d , 12) T e h a m u , 13) H a d r a m a v t i 14) p r a v i Jemen. e s t l u k a i devet s t o v a r i n i h mjesta, o d r e e n i h da b u d u mjesta g o d i n j i h sajmova, u n a p r e u j u p r o m e t i z m e u I s t o k a i Zapada, Perzije i E g i p t a , o t o k s t a k o s r e t n i m p o l o a j e m i z m e u obje zemlje. L u k e su u P e r z i j s k o m zaljevu. Gafr j e l u k a Ahse, staroga glavnog grada K a r m a t a ; zbog l o v a n a bisere m a m i p e r z i j s k u 16

trgovinu kao to Maskat m a m i indijsku trgovinu. Na j u n o j s t r a n i su A d e n i M u ' a ( M o k a ) , p r v i raj za Arape, a d r u g i za sve pilce kafe; u A r a p s k o m zaljevu j e j o D i d a , i s k r c a v a l i t e afri k i h t r g o v a k i h i h o d o a s n i k i h karavana. Devet gradova-stov a r i t a n a k o p n u , gdje se svake godine u o d r e e n e dane o d r a v a j u s a j m o v i , j e s u : D u m e t u l d e n d e l , u arapskoj p o v i j e s t i t a k o slavan j e r j e t u Poslanik p o b i j e d i o , a njegov u n u k H u s e i n zbog nevjere p r o t i v n i k o g , M u a v i j i n o g o p u n o m o e n i k a b i o z a k i n u t u p r a v u n a h a l i f a t . U M e k a r u se sva r o b a n a j p r i j e pregledava d a b i se izbjegla p r i j e v a r a . N a sajmove Sahara, a h a r a , Ulana, Rebije, H a d r a m a v t a i Jemame iznose se n a p r o d a j u samo p r o s t i r k e i k o t u n j a v i p l o d o v i . Sajam Sane, glavnog g r a d a sretne A r a b i j e , i Ukaza, i danas j o n a j z n a m e n i t i j e g o d s v i j u , i s t i u se zauvijek p j e s n i k i m n a t j e c a n j i m a i t o se glas n a r o d a i z r a a vao o n j i h o v o j zasluzi. N a o v i m s a j m o v i m a su se r a z m j e n j i v a l i p r o i z v o d i zemlje i datule i b r a n o iz Jemame, k a r n e o l i i o n i k s i iz Jemena, m o u s i a m b r a iz Omana, k a f a iz M o k e , b a l z a m iz Meke, t a m j a n i agava, biser i zlato za i n d i j s k e , perzijske i evropske m i r o d i j e , t k a n i n e i u m j e t n i n e . Ne m a n j e o d svoga p o l o a j a i p r i r o d n i h p r o i z v o d a , z e m l j a u p a d a u o i geografski i fiziki, a po s v o j i m s t a n o v n i c i m a etnografski i historijski. Imena starih arapskih itelja, koja n a m k a z u j u G r c i i R i m l j a n i , d i j e l o m su p r e p o z n a t l j i v a j o u dana n j i m i m e n i m a : D u m a d a n i T a m u d e j su i z u m r l i T a s m i T e m u d , o k o j i m a p r i a j u arapske p r i e i K u r a n . H u m e r i a n i i N a b a t e j i kao B e n i H i m j a r i N a b a t n i s u p r o m i j e n i l i svoje i m e . O m a n i , M i n a r i , Sabeji, A t r a m i t e , Z a m a r e n i ive u i m e n i m a p o k r a j i n a i gradova j o dalje: O m a n , M i n a , Saba, H a d r a m a v t i Z a m a r . I m e M a r i j a b e o v j e k o v j e i l a j e epoha p r o b i j a n j a nasipa M a r e b , i m e n o m Petrea se i dan danas n a a r a p s k o m j e z i k u zove k a m e n ( H a d a r ) , a i m e Saracena, k o j e se, a s kao i s t o n j a c i , a s k a o l o p o v i , a s kao sedlarske sluge, stavilo A r a p i m a u usta, a o n i ove nazive u svom j e z i k u ne poznaju, m o d a n i s u n i t a d r u g o nego i t e l j i p o k r a j i n e a h a r i l i stepa (Sahra). S c e n i a n i , n o m a d i i l i b e d u i n i , j o su i danas isti kao p r i j e m n o g o t i s u a godina, I s m a i l o v i sinovi, k a k o i h j e v e B i b l i j a t a k o d o b r o opisala; n j i h o v e su r u k e p r o t i v svakoga, a s v a i j e r u k e su p r o t i v n j i h . V l a d a v i n a o b i t e l j i , t o j e v l a d a v i n a p u s t i n j e . N j e z i n s i n j e o d p r i r o d e nadar e n i s t i m s v o j s t v i m a p a j e kao o s v a j a postavio svoje k o p l j e na t r i d i j e l a svijeta, a l i k a o n o m a d n i j e t r a j n o u v r s t i o vlast v e l i k i h carstava. D a r e l j i v o s t , g o v o r l j i v o s t i h r a b r o s t s u t r i glavne v r l i n e A r a p a . Samo j e onaj p l e m e n i t po r o e n j u k o j e m zlato t e e iz u s t i j u k a o i iz r u k e ; i j a j e r i j e i s p r a v n a kao t o k o p l j e p o g a a i v r i j e d n a k a o t o se b o r i s v o j o m s a b l j o m . Sas t a v l j a i pjesama, o b j e e n i h n a K a b u , m o r a l i su p o v r i j e e n u a s t p r e d n o s t i d o k a z a t i p r e m a s v a k o m s u m n j i v c u u d v o b o j u i l i su s c i j e n o m h r a b r o s t i i z g u b i l i i p j e s n i k u slavu. A n t a r a n i j e b i o samo j e d a n o d n a j v e i h p j e s n i k a p r i j e M u h a m m e d a , nego j e
2 Historija osmanskog carstva II

17

ujedno b i o otac j a h a a , ideal v i t e t v a , k a k v o j e uspijevalo u pus t i n j i , a p r i u o n j e g o v i m d j e l i m a odobravao j e Poslanik k o j i je odbacio perzijske p r i p o v i j e t k e i b i o n e p r i j a t e l j s k i raspoloen p r e m a n j i h o v i m p j e s n i c i m a , a l i j e zato p o s l a n i k u legendu toga n a r o d a preuzeo K u r a n . Pozornica v e i n e t i h legendi j e A r a b i j a i zato n a a r a p s k o m o t o k u i m a t o l i k o g r a d o v a kao svetih mjesta I s l a m a . N a b r e g o v i m a M e r v a i A r e f a t a k o d Meke n a l i su se A d e m (Adam) i H a v v a (Eva) opet po p r v i p u t a k a d a su sili iz r a j a . A b r a h a m ( I b r a h i m ) j e sagradio K a b u , n a k o j o j se j o uvij e k m o g u v i d j e t i njegove stope, a a n e o j e pokazao H a g a r i vode i z v o r a Zemzem za I s m a i l a . K a d a h o d o a s n i k e karavane prolaze p o r e d H a d a r a , u d a r e u v i k u da t i m e nadglasaju devino d r i j e b e p o s l a n i k a Saliha k o j e , z a t o e n o u k a m e n , j o danas glasno s v j e d o i o n e v j e r i i o kazni zbog e g a j e kamenovano pleme T e m u d , te o p t u u j e njegove u b o j i c e . U H a d r a m a v t u s v j e d o i i s u e n i b u n a r p r o t i v slugu i d o l a k o j i su p o s l a n i k a H a n t a l u o k r i v i l i za l a , a u t v r e n a p a l a a i g r o b p o s l a n i k a H u d a svjedo e o gigantskoj n e m o i e d a d a iz p l e m e n a A d , k o j i j e sebi u m i l j a o da j e s i g u r a n u z e m a l j s k o m r a j u , k o j i j e sam sagradio, p r e d v j e n i m o s v e t n i k o m o h o l o s t i k o j a k r i v o s h v a a svako p r a v o . Crveno m o r e , b r d o Sinaj i dvanaest i z v o r a k o d Sueca p o s v e e n i su i m e n i m a hebrejskoga zakonodavca M i d i j a n a , na C r v e n o m m o r u , kao m j e s t o gdje j e stanovao njegov tast u a j b (Jetro). Saba, n a j m u d r i j a k r a l j i c a , zadavala j e n a j m u d r i j e m k r a l j u zagonetke da b i i h r i j e i o ; t u j e i polje N e d r a n gdje su v a t r e iz zemlje u p l a m e n i m j a m a m a p r o d r l e i d o v s k o g m u i t e l j Su-nuvasa i njegov n a r o d k o j i j e p o m o u l o m a a druge p r i siljavao da p r i m e njegovu v j e r u . P a l a u H u m d a n i c r k v u u Sani sagradio j e A b r a h a p r o t i v K a b e kao h o d o a e i , k a d j e p o a o p r o t i v Kabe, pao j e r t v o m c r n i h b o g i n j a . U S a m a r i su k r a t k o v r i j e m e p r i j e M u h a m m e d a i v j e l a dva p r o r o k a , a svaki j e o d n j i h b i o samo p o l a o v j e k a ; S a t i h j e b i o bez n o g u , i m a o j e samo g o r n j i d i o t i j e l a , a d r u g i , a k , b i o j e o b d a r e n samo j e d n o m n o g o m , j e d n o m r u k o m , j e d n i m u h o m i o k o m , a o b o j i c a su kao Sibile I s l a m a o b j a v i l a da e se u s k o r o p o j a v i t i Poslanik. A r a p s k a povijest p r i j e I s l a m a j e p u s t i n j a u k o j o j samo d a n i b o j e v a p o j e d i n i h p l e m e n a vode zalutalog p u t n i k a kao putokaz i gdje p o d p i j e s k o m t e k u r i j e t k i i z v o r i v e l i k i h i m e n a , opl o u j u i samo m a l i k r u g . K a d a a r a p s k i h i s t o r i a r i govore o p r a d o b u , o z n a u j u ga n a p r o s t o kao dane k a d a j e k a m e n j e b i l o j o meko i podatno poput blata. Kasnije smatraju najvanijim epohama svoje p o v i j e s t i : i z g r a d n j u Kabe, p o p l a v u A r e m a , Slon o v s k u g o d i n u , k a d a j e abesinski k r a l j p o a o n a j e d n o m slonu p r o t i v K a b e i k a d a su, po K u r a n u , nebeske p t i c e n j e g o v u v o j s k u n a t r a g odagnale, i g o s a l e su j e k a m e n i i m a , t j . o i l j c i m a v e l i k i h b o g i n j a . N a j z n a m e n i t i j i d a n i b o j e v a su: d a n i i s t r e b l j i v a k o g a 18

r a t a i z m e u povezanih plemena T a s m a i Gada, a z a p o e t j e j e r knez T a s m a n i j e d o p u t a o b r a k o v e sa d j e v o j k a m a iz Gada, a da i m p r i j e toga n i s u oduzeli d j e v i a n s t v o . B e n i H i m j a r i su izvrili i s t i m l u k a v s t v o m m a n e v a r u m e u p o k r e t u k o j i se ponovio m n o g o kasnije u engleskoj p o v i j e s t i kao b i r n a m s k a u m a . D o l o j e do r a t a i z m e u plemena Abs i Z u b j a n zbog natjecanja k o b i l e Gabre i p a s t u h a Dahisa, z a t i m i z m e u plemena B e k r i T a g l i b zbog devine e n k e Serab k o j a j e p r i p a d a l a staroj e n i Besus; t a su dva imena stoga p o s l o v i n o v a i l a kao t a k v a k o j a donose n a j v e u n e s r e u . M e u pedesetak t a k v i h z n a m e n i t i h ratn i h dana g o v o r i se samo o u n u t r a n j i m r a t o v i m a , a n i o k a k v o m v a n j s k o m . A r a p s k i h i s t o r i a r i n i t a ne znaju o r i m s k o m o r u j u k o j e j e p r o d r l o samo do Petre u k a m e n i t o j A r a b i j i , a c a r u H a d r i j a n u d a l i su hvalisavo i m e H a d r i j a n A r a p s k i ; n i t a ne znaju o s v o m z e m l j a k u F i l i p u k o j i j e kao r o e n i A r a p o b e a s t i o p r i j e s t o l r i m s k o g a svjetskog carstva. U isto v r i j e m e , k a d su se v o d i l i t i p l e m e n s k i r a t o v i u H i d a z u v l a d a l i su u Jemenu B e n i H i m j a r i i l i H u m a i r i , t j . c r v e n k a s t i , nazvani t a k o po crvenoj b o j i svoje o d j e e , k o j a j e d o l a do i z r a a j a j o u crvenoj p a l a i k r a ljeva u G r a n a d i (El-hamra) kao n a j o m i l j e n i j o j a r a p s k o j b o j i . P o r i j e k l o su v o d i l i j o t a m o o d K a h t a n a i A d n a n a , praotaca A r a p a , a znanosti, u k o j i m a su se i s t a k l i , dale su v i j e s t o r o d o v i m a , zvijezdama i t r a g o v i m a . P o m o u popisa o p o r i j e k l u d o k u m e n t i r a l i su p l e m e n i t o p o r i j e k l o k o n j a kao i l j u d i , a poznavanje zvjezdanoga neba i p o d z e m l j o m s k r i v e n i h i z v o r a pokazalo i m j e p u t k r o z p u s t i n j u i spasilo i h o d opasnosti da u n j o j ne u m r u o d e i . O d pedesetak h i m j a r s k i h k r a l j e v a , k o j i su poznat i i p o d s k u p n i m i m e n o m Tobaja, e t i r i i h j e o k r u e n o basnoslovnom maglovitom aureolom dalekih azijskih i afrikih osvajanja, A b d e - e m s , t j . s u n e v sluga, o s v a j a B a b i l o n a , Z u l -karnejn, t j . v l a s n i k dva roga, k o j i j e sagradio b e d e m Derbenda, e m e r , k o j i j e svoje pobjedonosno o r u j e p o n i o sve do s one strane r i j e k e Oksusa i g r a d u S a m a r k a n d u dao ime, Zul-ezhar, t j . v l a s n i k c v i j e a , k a u da su u a f r i k i m p u s t i n j a m a svladali a v e t i n j s k i n a r o d i j a su lica b i l a n a l e i m a . e d a d j e sagradio i n d i j s k i r a j i v i e j e poznat n a Z a p a d u o d H e r h a d a , oca Balkise, m u d r e k r a l j i c e o d Sabe. Z u l - m i n a r , t j . gospodar k u l a , podigao j e p r v e k u l e u p u s t i n j i da s l u e k a r a v a n a m a kao p u t o k a z i . Zu- e n a t i r , t j . gospodar a k a l i c a , u b i j a o b i r t v e n a k o n n e p r i r o dnog u i v a n j a i n a k o n toga o b i a v a o n a p r o z o r u a k a t i p o z u b i m a . Zu-nuvas, gospodar k o l e b l j i v a c a , idov k o j i j e p o m o u spaljivanja k r a n e p r e o b r a t i o n a i d o v s t v o . A b r a h a , gospodar slonova, p r e p l a v i o j e A r a b i j u c r n c i m a iz Abesinije; t r i su Tobaa: H a r i s V e l i k i , Z u l - k a r n e j n o v otac, A b u k r e b S r e d n j i , idov k o j i je p r v i p r e k r i o K a b u p o k r o v o m i Tobaa B e n Hasan, M a l i Tobaa, iji j e p o t o m a k A m r u B e n M a a d i K e r b , s t a r i j u n a k po a e n n a d i m k o m b a c a k o p l j a , star v i e o d s t o t i n u godina, 2* 19

k o j i je j o d o i v i o Poslanikov dolazak. P o s l j e d n j i iz niza h i m j a r s k i h k r a l j e v a bio j e Seif Zi-jezen, u b i j e n k a d a je s p e r z i j s k i m H u s r e v o v i m p o s l a n i k o m b i o n a gozbi u j e d n o j S a l o m u n o v o j p a l a i , a Jemen se p o d v r g a o i s l a m s k o j v l a s t i . Otada j e i t a v a A r a b i j a s l u a l a Poslanikov zakon, a l i su samo u H i d a z u i Jemenu, t j . u k a m e n i t o j i sretnoj A r a b i j i , vladale dinastije i j e knezove n a b r a j a povijest, o d k o j i h su se oni u Jemenu o d r a l i a k p o d o s m a n s k i m v l a d a n j e m sve do danas; t o su b i l e e t i r i dinastije u H i d a z u i j o j e d n o m t o l i k o n j i h u Jemenu. U H i d a z u j e n a j p r i j e k r o z j e d n o s t o l j e e vladalo jedanaest v l a d a r a iz o b i t e l j i Uhajzar; i z a n j i h su s l i j e d i l i erifi M e k e , iz o b i t e l j i H a i m , s i n o v i su n a z i v a m M u s a m a , a v l a d a l i su dva i po s t o l j e a ; z a t i m erifi iz M e d i n e iz iste obit e l j i H a i m , a za o v i m a slijede u isto v r i j e m e B e n i K u t a d e u M e k i . O d o v i h j e E b u N e m i , B e r e k a t o v sin, p o k l o n i v i se sult a n u S e l i m u k a d j e osvojio Egipat, predao k l j u e v e Kabe. O n i su sve do danas u sjeni osmanske vladavine o s t a l i erifi-sjene u M e k i . M e k a i M e d i n a su u v i j e k b i l e ovisne o E g i p t u , d i j e l o m zbog b l i s k o g a susjedstva, d i j e l o m zbog p o m a n j k a n j a i t a ; s l u a l i su e l j e egipatskoga v l a d a r a , a sada su b i l i p o k o r n i m i g u o s m a n s k i h sultana, kao t o su nekada b i l i p o k o r n i e r k e s k o m s u l t a n u . Sasvim d r u k i j e j e b i l o s J e m e n o m k o j i j e , dijel o m zbog v e e u d a l j e n o s t i , b i l o t e e u p o k o r i t i i o d r a t i ga u p o k o r n o s t i , a l i i zbog bogatstva n j e g o v i h p r o i z v o d a i cvata njegove t r g o v i n e , p a j e p r k o s i o nekada egipatskoj, a sada osmanskoj v l a s t i . O t k a d j e uveden I s l a m , s r e t n o m A r a b i j o m j e vladalo osam d i n a s t i j a . N a j p r i j e j e b i l a d i n a s t i j a B e n i Z i j a d , a p r v o g a o d n j e z i n i h l a n o v a j e h a l i f a M e m u n poslao kao n a m j e s n i k a u Jemen, i t o M u h a m m e d a B e n U b e j d u l l a h a . O n j e p o d j a r m i o arapska plemena i d r a o i h n a u z d i iz g r a d a Z e b i d a k o j i j e b i o sagradio. N a k o n dva s t o l j e a i m j e otela vlast o b i t e l j N e d a h koja je kroz jedno stoljee k r v l j u okaljala kneevski prijestol. Dok j e d i n a s t i j a B e n i N e d a h v l a d a l a u Z e b i d u , u p r a v o m Jemenu, u Sani, o d r a l a se d i n a s t i j a B e n i S a l i h samo p o l a s t o l j e a . Vlast Beni N e d a h a o k o n a o je jedan od onih sretnih pustolova, k o j e arapska povijest poznaje p o d i m e n o m dvanaestoga i m a m a iMehdija, a k o j i su se l a n o i z d a v a l i za njega i d r z n u l i se pos t a v i t i zahtjeve n a svetost i k o j i su to i z v r n u l i u zahtjev n a p r i j e s t o l i z a d o b i l i ga. Njegov u n u k A b d u n - n e b i , t j . p r o r o k o v sluga, sagradio j e n a d g r o b o m svoga djeda h r a m , k o j i j e prikazao h o d o a s n i c i m a kao mjesto h o d o a a , a zabranio i m h o d o a e u K a b u . V e n a k o n petnaest g o d i n a d o k r a j i o j e t u v l a d a v i n u B e n i M e h d i j a s t a r i j i Salahedinov b r a t , e m s e d e v l e t T u r a n - a h i pet knezova iz o b i t e l j i E j u b ; t v o r i l i su za p o l a s t o l j e a j e d n u o d sedam grana, n a k o j e se p o d i j e l i l o ovo v e l i k o d i n a s t i k o deblo, p a j e vladalo u sedam d i n a s t i j a : u K a i r u , H a l e b u , Dam a s k u , H i r n s u , H a r n i , H a l a t u i Jemenu. N a k o n te dinastije, slijedila j e d i n a s t i j a B e n i Resul, t j . sinovi p o s l a n i k a , o d k o j i h 20

su t r o j i c a k a o o d l i n i z a t i t n i c i znanosti i u e n j a k a s t e k l i besm r t n u slavu u a r a p s k o j k n j i e v n o j p o v i j e s t i . M e l i k M u e j e d D a u d sagradio j e u Taezu p o n j e m u nazvanu k o l u , u k o j o j j e i p o k o p a n . K a o v e l i k i l j u b i t e l j k n j i g a , ostavio j e k n j i n i c u o d s t o t i n u t i s u a svezaka. M e l i k M u d a h i d i M e l i k Efzal utemel j i l i su u M e k i i Taezu p o n j i m a nazvane k o l e , M u a h i d i j e i Efzalije. B i o j e u e n k o l i k o i h r a b a r i napisao j e h i s t o r i j s k o djelo, nazvano: L j u p k o s t o i j u . Njegov s i n M e l i k u l - E r e f osnovao j e u Taezu k o l u E r e f i j u ; pozvao j e n a svoj d v o r najve e u e n i k e svoga d o b a iz E g i p t a , h i s t o r i o g r a f a I b n H a d r a iz A s k a l o n a iz Perzije, M u h a m m e d a , r o d o m iz Firuzabada, pisca n a j v e e g i n a j v i e cijenjenog r j e n i k a k o j i z a s l u u j e svoje i m e K a m u s , t j . ocean. N a k o n vladavine o d dvjesta trideset i dvije godine, slijedila su e t i r i kneza iz o b i t e l j i T a h i r k o j i su podlegli osmanskoj p r e m o i , p r o t i v k o j e se neovisno sve do dana n j e g a dana o d r a l a d i n a s t i j a Sejidije u j e d n o m d i j e l u Jemena. S o b i t e l j i T a h i r , k o j a se ugasila za v l a d a n j a sultana Selima, i s i m a m i m a Sejidija, k o j i su za sultana S u l e j m a n a d i g l i glavu, s t u p i t e m o opet n a s t a r i k o l o s j e k . Posljednji knez B e n i T a h i r a , A m i r , A b d u l v e h a b o v sin, vladao j e gotovo dvadeset i osam godina, a b i o j e p r i j a t e l j znanosti i z a t i t n i k u e n i h l j u d i , k a d se u v o d a m a A r a p s k o g a zaljeva p o j a v i o k u r d s k i e m i r H u s e i n , kojega j e p r e d z a d n j i e r k e s k i sultan iz E g i p t a , H a v r i , poslao b r o d o v l j e m i e t a m a u p o m o gud u r a t s k o m s u l t a n u M u z a s i r - a h u p r o t i v Portugalaca. K u r d s k o poslanstvo j e s b o g a t i m p o k l o n i m a d o l o k n e z u iz o b i t e l j i Tah i r i z a t r a i l o i v e n e n a m i r n i c e za svoje b r o d o v e k o j i su p r i s t a l i n a s i d r i t e K a m e r a n . A m i r i m j e u s k r a t i o taj zahtjev iz s t r a h a da b i t o davanje m o g l o v a i t i kao danak. E m i r H u s e i n o d l u i t o k a z n i t i u n i t i v i A m i r a . U t o m su ga p o d r a l i A m i r o v i neprijat e l j i , A r a p i Sejidije, k o j i su n a s t a v i l i p l a n i n s k i k r a j , i g o s p o d a r i D a z a n a i L u h a j a . Osvojio j e Zebid, u k o j e m j e ostavio e m i r a Bersebaja, p a se u k r c a o za Aden; u s p r k o s s t r a h u , k o j i su A r a - 29.9.1516. p i m a u l i l i t o p o v i k o j e n i k a d a p r i j e n i s u v i d j e l i , A d e n se suprots t a v i , t a k o d a se H u s e i n , p o t o j e oteo b r o d o v e u l u c i , opet v r a t i o u D i d u gdje j e dao l j u d e v j e a t i , razrezati i m t r b u h i m u i t i i h . U m o r u j e n a a o n a g r a d u za t a k v u o k r u t n o s t , k a m o ga j e dao b a c i t i erif E b u l b e r e k a t p o n a l o g u sultana S e l i m a I , p o t o m u se, p o s v o m s i n u E b u N e m i j u , b i o p o k l o n i o u K a i r u . M e u t i m j e Bersebaj, kojega j e e m i r H u s e i n b i o o s t a v i o u Zeb i d u , p o a o p r o t i v sultana A m i r a , o s v o j i o j e g r a d Taez i n a o t v o r e n o m p o l j u izvojevao p o b j e d u , u b i v i i sultana A m i r a i njegova b r a t a i d o k r a j i v i B e n i T a h i r o v u v l a d a v i n u . M n o g i su pjesn i c i u elegijama o p l a k i v a l i s m r t nesretnoga v l a d a r a . Bersebaj j e z a t i m o p l j a k a o Sanu; osam t i s u a deva j e nosilo u g r a b l j e n i 15.5.1517. p l i j e n . M e u t i m su ga n a cesti N e d r a n a n a p a l i A r a p i i oduzeli m u p l i j e n i i v o t . N a njegovo m j e s t o j e u Z e b i d d o a o e r k e z 21

Iskender, k o j i j e uskoro z a t i m d o b i o o d sultana Selima namjes r i ^ v o Jemena i b i o j e p r v i o s m a n s k i p a a u A r a b i j i . U b i o ga je j_-Jan j a n j i a r s k i oficir, po i m e n u K e m a l , k o j i je u m j e s t o njega zavladao Z e b i d o m i svoje s j e d i t e u l j e p a o d a m i j o m , k o j a se pu n j e m u zove K e m a l i j a . K e m a l , k o j i j e u b i o svoga p r e t h o d n i k a , I s k e n d e r a e r k e z a , b i o j e u b i j e n b o d e o m o d svoga nas l j e d n i k a I s k e n d e r a K a r a m a n c a . O s m a n s k i s a n d a k b e g iz D i d e , Husein, i t u r s k i p o m o r s k i kapetan Selman, k o j e g j e p o d r a v a o s e n f D a f a n , p o l i su d o v r i t i o v u v l a d a v i n u ubojstava. Iskender K a r a m a n a c d o i v i o j e i s t u s u d b i n u kao e r k e z Iskender. Selman se p o v u k a o , j e r j e b i o o m r a e n k o d s t a n o v n i k a Zebida zbog svoje o k r u t n o s t i , p a j e H u s e i n ostao sam gospodar grada, a zauzeo j e i Taez; u s k o r o j e u m r o , a n a s l j e d n i k m u j e b i o M u stafa A l r u m i . Selman Reis j e m e u t i m d o b i o o d v e l i k o g a vezira I b r a h i m - p a e , k o j i j e b i o d o a o u Egipat, e t i r i t i s u e l j u d i da Jemen p o d v r g n e osmanskoj v l a s t i ; v o j s c i j e zapovijedao H a j r e d i n H a m z a ; M u s t a f a A l r u m i se u s t r u a v a o ovdje s p o m e n u t o m H a j r e d i n u H a m z i o d s t u p i t i n a m j e s n i t v o Zebida. Selman ga suzm j . 9.1528. b i j e k o d Al-salifa, u e u Z e b i d i Taez i o p l j a k a Tab i D e b l u . Selman j e odsjekao g l a v u M u s t a f i A l r u m i j u , a S e l m a n u j e skinuo g l a v u H a j r e d i n H a m z a k o j i j e n a njega b i o l j u b o m o r a n , a H a m z i n u g l a v u j e s k i n u o b r a t i M u s t a f a k o j i j e osvetio s m r t svoga strica. M u s t a f a i njegov d r u g u o r u j u , Safer, n a p u s t i l i su n a k o n toga Z e b i d , gdje se n i s u o s j e a l i s i g u r n i m a , pa su p o l i u G u d u r a t . T a m o i m je sultan podao naslov hanova, M u s t a f i j e dao n a m j e s n i t v o l u k e D i u , a Saferu n a m j e s n i t v o Surata. P o t o j e Z e b i d b i o n a p u t e n , u p r a v l j a o j e n j i m e u i m e sultana Sulejmana e m i r Iskender-Muz, o b l j u b l j e n k a k o zbog svoje pravednosti t a k o i zbog d a r e l j i v o s t i , a b i o j e isto t a k o p r i j a t e l j u e n i h l j u d i kao i v o j n i k a . U t e m e l j i o je p r e k r a s n u k o l u u Ze1537. b i d u k o j a n o s i i m e I s k e n d e r i j a . U m r o j e u sedmoj g o d i n i svoga n a m j e s n i t v a k o j e j e ostavio svome m a l o l j e t n o m s i n u p o d s k r b n i t v o m svoga vezira, A h m e t a K o r m i l a r a . U to se v r i j e m e u j e m e n s k i m b r d i m a podigao e m s e d i n , A h m e t o v sin, o s n i v a vladavine S e j i d i j a , k o j a j o i danas t a m o vlada. O n svoje p o r i j e k l o v o d i o d Poslanika i uzeo j e naslov i m a m a te j e v l a d a r sekte S e j i d i j a . Ova sekta i m a i m e po S e j i d u , M u h a m m e d el-Bakrovu b r a t u , sinu t r e e g a i m a m a Zejnul-abidina, H u s e i n o v a sina k o j i j e A l i j i n sin. O n j e potegnuo o r u j e p r o t i v H i a m a , desetoga halife iz o b i t e l j i U m e j a , a l i j e b i o por a e n i u b i j e n . Njegov l e , i a k o p o k o p a n p o d k o r i t o m j e d n o g a p o t o k a , b i o j e i s k o p a n , o b j e e n n a v j e a l a i n a k o n pet godina spaljen po n a l o g u halife V e l i d a ( H i a m o v a n a s l j e d n i k a ) . S u n i t i d o d u e p r i z n a j u da j e S e j i d ostavio n e k a n a r o i t a m i l j e n j a , kao na p r . da j e b e s k o r i s n a m o l i t v a u o p l j a k a n o j o d j e i i n a o p l j a k a n o m m j e s t u ; m e u t i m , n i j e p r a v o t v r d i t i da k r i v o v j e r n a u e n j a S e j i d i j a ne p o t j e u o d Sejida, v e o d njegova u i t e l j a V a s i l a B e n A t t a , k o j i j e b i o u e n i k Hasana B a s r i j a , v e l i k o g a 22

v j e r s k o g oca I s l a m a , k o j i ga j e o d b i o r i j e i m a : Ti si s k r e n u o , na t o su n j e g o v i sljedbenici nazvani po s u n i t i m a smjesta m u tazile, t j . k r i v o v j e r c i . N j i h o v o u e n j e odstupa o d u e n j a pravovjernih u u e n j u o sudbini i p r e d o d r e e n o s t i . Oni prihvaaju, o s i m p a k l a i neba, j o j e d n o t r e e mjesto, a i d r u g a f i l o z o f s k a u e n j a k o j a se p r o t i v e i s l a m s k o m osnovu, a k o j a j e gorespomen u t i i m a m e m s e d i n , A h m e t o v sin, o p i r n o analizirao u dva posebna djela. e r i f e d i n , s e j i d i j s k i i m a m , poslao j e svoja d v a sina, M u t a h i r a i e m s e d i n A l i j u , p r o t i v A h m e t a K o r m i l a r a k o j i j e u Zeb i d u u p r a v l j a o . Ovaj i h j e p o t u k a o . U t o se v r i j e m e v r a t i o Sulejman, k r v o e d n i evnuh, n e k a d a n j i egipatski n a m j e s n i k i kasnije v e l i k i vezir, sa svoga v o j n o g p o h o d a iz G u d u r a t a , gdje j e uz p o m o h o d e Safera ( k o j e m u j e g u d u r a t s k i s u l t a n M a h m u t dao naslov H u d a v e n d i g a , t j . gospodar) b i o r a t n i m lukavs t v o m u d a l j e n . V e k a d j e k r e n u o n a v o j n i p o h o d , oteo j e pos l j e d n j e m i z d a n k u posljednje vladarske o b i t e l j i T a h i r a , A m i r B e n D a u d u , ostatak posjeda n j e g o v i h otaca, naime g r a d Aden, i sada j e p r i s t a o u M o ' i ( M o k a ) , gdje j e pozvao A h m e t a K o r m i lara s m a l o l j e t n i m s i n o m Iskender-muza. K o r m i l a r j e u a o u stupicu. Jedva t o j e u a o u S u l e j m a n o v a t o r , b i o j e u b i j e n s oba d j e a k a , a zebidsko n a m j e s n i t v o j e u sultanovo i m e dano d o s a d a n j e m s a n d a k b e g u iz Gaze, M u s t a f i . S u l e j m a n se p r e k o D i d e i M e k e v r a t i o u C a r i g r a d , k u d a j e sa s o b o m v o d i o S i d 27. .2 1539. A h m e d a , sina e r i f a iz Meke, E b u R e m i j a . S a n d a k b e g M u s t a f a , n a k o n b e z u s p j e n o g p o k u a j a da o s v o j i g r a d Taez, z a m i j e n j e n je M u s t a f o m E n - n e a r o m , t j . M u s t a f o m p i l a r o m , k o j i j e t a k o nazvan, j e r j e r a z b o j n i k e i druge n e p r i j a t e l j e , k o j i su m u p a l i u a k e , o b i a v a o d a t i r a s p i l i t i n a dva d i j e l a . O n j e p r v i d o b i o j e m e n s k o n a m j e s n i t v o s n a s l o v o m beglerbega. Njegov n a s l j e d n i k Uveis, r o b sultana Selima I , i s k o r i s t i o j e s v a u i z m e u o b a sina e r i f e d i n a , i m a m a S e j i d i j a , da p r o i r i svoje p o d r u j e , p r u a j u i starijem e p a v o m M u t a h i r u p o m o protiv m l a e g e m s e d i n a , kojeg j e otac imenovao s v o j i m n a s l j e d n i k o m , te j e o s v o j i o g r a d Taez. D i s c i p l i n a , k o j e se j e Uveis strogo p r i d r a v a o , u i n i - 13.2.1545. la j e da su m u njegove e t e , levendi, postale n e p r i j a t e l j i m a , p a ga j e u b i o n j i h o v poglavar, H a s a n Pehlivan. Ovaj j e t o i v o t o m okajao, a u b i o ga je e r k e z O z d e m i r k o j i j e , s u l t a n u v j e r a n i odan, osvojio za njega Sanu. P o r t a j e i m e n o v a l a beglerbega F e r h a t a za Uvejsova nasljednika. O n j e u p o k o r i o A d e n k o j i se b i o p o b u n i o i k o d A b u A r i a , u p o k r a j i n i D a z a n , izvojevao p o b j e d u n a d v i e povezanih a r a p s k i h e r i f a , p a uspostavio opet m i r u D e b a l u i T e h a m i , t j . p l a n i n a m a i na r a v n i c i . O z d e m i r j e z a t i m i m e n o v a n F e r h a t o v i m n a s l j e d n i k o m . B i o j e h r a b a r i isto t o l i k o m u d a r namjesnik, pa j e o d l u i o s l o m i t i M u t a h i r o v u m o i m o njegove sekte. Za to j e z a t r a i o posebnu p o m o . E g i p a t s k i n a m j e s n i k Daut m u j e poslao t r i t i s u e p j e a k a i t i s u u k o n j a n i k a p o d z a p o v j e d n i t v o m p r i j e smijenjenog n a m j e s n i k a Jeme23

1560.

na, Mustafe Pilara. Ozdemir i P i l a r su p o d s j e d a l i zajedno T e l u , u k o j o j je M u t a h i r b i o zatvoren. Jedan nesporazum i z m e u ove dvojice p o t a k a o j e P i l a r a da se k o r i s t i p u n o m o i k o j u j e i m a o , po je M u t a h i r u napisao s u l t a n o v u i s p r a v u , k o j o m m u se daje naslov s a n d a k b e g a i o b e a v a m i r . Ozdemir j e za sedam g o d i n a svoga u p r a v l j a n j a p r o i r i o svoje p o d r u j e o s v o j i v i isto t o l i k o u t v r d a , p a i h j e o d s t u p i o P i l a r u te o t i a o p r e k o Sevakina u Carigrad, gdje j e s u l t a n u p r e d l o i o da o s v o j i N u b i j u . S u l e j m a n , stalno s k l o n i z v o d i t i v e l i k e p o t h v a t e , o d o b r i p r i j e d l o g . Ozdemir p o e s trideset t i s u a l j u d i iz Gornjega E g i p t a u N u b i j u , izgradi tvrave u I b r i m u i d r u g i m mjestima du Nila i umre kao p r v i osmanski namjesnik Nubije u Devarovi. Pokopan je u Mas u r i gdje m u j e sin O s m a n - p a a podigao d a m i j u k r a j groba. N j e g o v n a s l j e d n i k , M u s t a f a P i l a r , po d r u g i p u t a n a m j e s n i k Jemena, z a s l u a n j e t o je jemenske h o d o a s n i k e karavane u r e d i o d a v i i m za v o u posebnoga e m i r u l - h a d a (poglavara h a d i l u k a ) k a o t o su i h i m a l i u D a m a s k u i K a i r u . Z a m u s t a f o m P i l a r o m j e slijedio K a r a a h i n , t j . c r n i soko, a nazvan j e t a k o zbog svoj i h i v i h o i j u i m u l a t s k e p u t i . Za g o d i n u dana v e j e u n a p r i j e e n za egipatskoga n a m j e s n i k a . N j e g a j e n a s l i j e d i o M a h m u t - p a a , kasnije egipatski n a m j e s n i k , k o j i i m a n a d i m a k M a k t u l , t j . Z a t u e n i , j e r j e nasilna s m r t d o k r a j i l a njegovo n a s i l n i t v o . M a h m u t j e s v o j u u p r a v u z a p o e o s m a k n u v i n a d z o r n i k a financ i j a kao da p o g o r a n j e kovanoga novca samo njega t e r e t i , a po e l o j e v e za b i v e g a n a m j e s n i k a , a k a d a j e z a t i m postao egipats k i n a m j e s n i k , sam j e k v a r i o egipatski novac, kao t o j e t o A l i j a v e i s p r i p o v i j e d a o . S j e d i t e m u j e b i l o u Taezu, a podsjedao j e H a b k o j i j e v e t r i generacije b i o v l a s n i t v o o b i t e l j i N e z a r i . P r i j e v a r n i m p r e g o v a r a n j e m j e n a m a m i o gospodara d v o r c a s njeg o v i m s i n o m u l o g o r gdje i h j e dao u b i t i , n a o p u o d v r a t n o s t A r a p a . O n i po M a h m u t u odsad nazivaju s r a m o t n a , v j e r o l o m n a p r e g o v a r a n j a m a h m u d i j e , t j . m a h m u t s k i m i l i , po d v o s t r u k o m s m i s l u arapske r i j e i , to su s a t i r i k i nazvani h v a l e v r i j e d n i pregovori. P o t o j e M a h m u t kao n a g r a d u za svoje v j e r o l o m s t v o , uljep a n o m i n k o m osvajanja, i m e n o v a n e g i p a t s k i m n a m j e s n i k o m , o t i a o j e , a slijedio ga j e u t o j a s t i sin p r i j a n j e g a n a m j e s n i k a K a r a a h i n a , i m e n o m Rizvan. O p o n a a n j u svoga p r e t h o d n i k a j e p o d n i o P o r t i v j e r a n i z v j e t a j . Ovaj, da se osveti, p r i k a z a o j e u C a r i g r a d u kao da n a m j e s n i t v o Jemena i m a p r e v e l i k o prostranstvo, a d a b i se j e d a n mogao za njega b r i n u t i i da b i b o l j e b i l o da se p o d i j e l i n a d v a d i j e l a . P r e m a t o m e j e Jemen podijel j e n u d v a n a m j e s n i t v a , u g o r n j i p l a n i n s k i k r a j , iji j e g l a v n i g r a d Sana, k o j i j e ostao R i z v a n u , i u d o n j u r a v n i c u , k o j a je dana j e d n o o k o m e M u r a t - p a i , k o j i j e i m a o s j e d i t e u Z e b i d u . K a d se M u r a t i s k r c a o u Z e b i d u , b i o j e R i z v a n n a b o j i t u prot i v I s m a i l i a n a koje je zbog p r e t j e r a n i h zahtjeva n a t j e r a o na p o b u n u , a k n a savez s p l e m e n o m S e j i d i j a , n j i h o v i m p r i r o d n i m , 24

mj.2.1565.

n e p r i j a t e l j i m a . R i z v a n j e t r a i o d a m u M u r a t d a p o d r k u i ovaj j e o b e a . N o , d o s k o r a m e u n j i m a izbije nesloga k a d a j e M u r a t pokazao k a k v u u l o g u i g r a u n a m j e s n i t v u , gdje su mjesta D e ble, A l k a n d e r i Zulsufale, k o j a zapravo p r i p a d a j u Sani, p r i p o j e n a njegovu p o d r u j u . U s k o r o z a t i m j e Rizvan s m i j e n j e n , a njegovo mjesto j e dano r o e n o m Rusu, H a s a n - p a i . Rizvanov odlazak j e b i o signal za o p u p o b u n u . M u t a h i r , k o j i j e dosad M u r a t - p a u uspavljivao i s k a z u j u i m u odanost, o t k r i o j e sada svoje p r a v o lice o p s j e d a j u i Sanu. A r a p i iz B u d a n a , e v a f i j a , Takera, Sahijana i H a r m i n a su se povezali i o t j e r a l i t u r s k u posadu iz H a b a . M u r a t se h t i o p o v u i n a cestu za Taez, a l i su ga n a p a l i A r a p i i p o t u k l i . U s k o r o z a t i m se Sana p r e d a l a M u t a h i r u . P r i njegovu s v e a n u u l a s k u j e t u r s k a posada ila p r e d n j i m , sedamnaest s a n d a k b e g o v a , dvadeset i e t i r i age, t i s u u i e t i r i stotine v o j n i k a . K a d j e b i o gospodar grada, o d m a h j e p r e k r i o d a n u r i j e ; p l j a k a o j e g r a d , a posadu j e dao p o z a t v a r a t i d i j e l o m u p l a n i n s k i m u t v r d a m a , d i j e l o m u gradske bunare. Prvoga p e t k a 9. 8.1567. j e obavljena o b r e d n a m o l i t v a , kao i s l a m s k o v l a d a r s k o p r a v o , u njegovo i m e . P o t o j e p r o p o v j e d n i k (hatib) blagoslovio Poslan i k a , gospodara (hazreti) A l i j u i u z v i e n u g o s p o u (hazreti) Fat i m u , blagoslovio j e M u t a h i r o v a oca e r i f e d i n a , sejidijskoga i m a m a , a z a t i m t e k t r o j i c u h a l i f a : E b u b e k r a , O m e r a i Osmana, islamskog j u n a k a Abaza, o s n i v a a h a l i f a t a , deset P o s l a n i k o v i h drugova, z a t i m sve p r a v o v j e r n e e n e i ostale Poslanikove sljedbenike. N a k o n toga j e proglasio M u t a h i r a h a l i f o m i e m i r u l - m u m i n i n o m , m o l i o za njega i za m u s l i m a n e , za h a d i j e , za borce u svetom r a t u , za p u t n i k e i pratioce pobjeda. K a d a j e H a s a n - p a a namjesto Rizvana i m e n o v a n za n a m j e s n i k a D e b a l a te stigao u Z e b i d , opsjedali s u S e j i d i j e Taez. Z a p o v j e d n i k j e u z a l u d m o l i o namjes n i k a za p o j a a n j e . Taez j e , k a o i v r s t i g r a d K a h i r i j e , n a j u r i zauzet. U s k o r o Hasan d o b i poziv da bude n a m j e s n i k Tehame. 7.10.1567. T a k o su, zbog M a h m u t o v a v j e r o l o m n a p r i j e d l o g a d a se n a propast osmanske v l a s t i u Jemenu p o d i j e l e n a m j e s n i t v a , sada p o n o v n o u j e d i n j e n a u j e d n o , a o n j e trebao t u u p r a v l j a t i do d o l a s k a vojske, k o j a j e b i l a o d r e e n a da svlada p o b u n j e n i k e . N a k o n t o j e pao Taez, u s k o r o j e pao i Aden, a H a b j e zauzeo A l i j a , M u t a h i r o v b r a t , kojega j e otac e r i f e d i n o d r e d i o za svoga n a s l j e d n i k a . On j e u s k o r o n a k o n o e v e s m r t i n a p u s t i o u e n j e S e j i d i j a , p a j e p o l o a j i m a m a p r e p u s t i o svome b r a t u M u t a h i r u . A l i j a B e n u v e j i , j e d a n d r u g i poglavica S e j i d i j a , onaj i s t i k o j i j e v e b i o svladao Taez i Aden, osvojio j e sada Mevsej, p o a o u M o ' u ( M o k u ) , a odavde u Z e b i d , o d i j i h z i d i n a o d b i j e n jed n i m h r a b r i m p r o d o r o m posade. T a k o j e i t a v Jemen, o s i m Zeb i d a , b i o u r u k a m a S e j i d i j a , a n j i h o v i m a m M u t a h i r se dao p r o glasiti za h a l i f u . Z l o j e i z i s k i v a l o b r z u i d j e l o t v o r n u p o m o . Meh m e d S o k o l o v i , k o j i j e v e sada s v e m o n o m r u k o m d r a o u r u k a m a uzde vladavine, i p a k j e sada e l i o t o v i e u d a l j i t i sve 25

one k o j i su m u se u p o e t k u Selimove vladavine i n i l i da b i m o g l i b i t i opasni t a k m a c i njegovoj n e o g r a n i e n o j vlasti. Izradio je p r i j a n j e m S e l i m o v u v r h o v n o m d v o r s k o m u p r a v i t e l j u , l a l i M u s t a f i , ije je s p l e t k a r s t v o i p o t a k l o b r a t s k u s v a u s Baj e z i d o m , imenovanje za seraskera da b i n a t r a g osvojio Jemen. Osman, Ozdemirov sin, i m e n o v a n je beglerbegom, a S i n a n - p a a je i m e n o v a n e g i p a t s k i m n a m j e s n i k o m . B i o je to neznalica, t v r d o glav o v j e k , e g o i s t i a n Albanac; b r a t A j a z - p a e , k o j e g je Sulejman, j e r j e p r i n c u Bajezidu dao a v l e za p o t k o v i c e da b i m u o m o g u i o bijeg, dao p o g u b i t i i v e o t a d a p r i r o d n i n e p r i j a t e l j lala Mustafe; o v o m e j e n a l o e n o p o n o v n o osvajanje Jemena i k a n j a vanje p o b u n j e n i k a u t o l i k o osaovanije, j e r j e o n trebao o s v e t i t i s m r t po A r a p i m a u b i j e n o g M u r a t - p a e , njegova b l i s k o g r o a k a . Z a t i m j e lala Mustafa d o b i o nalog da kao serasker-vezir preuzme v r h o v n o z a p o v j e d n i t v o vojske u A r a b i j i . N o , u m j e s t o da m u iz Carigrada p o a l j u n e k o l i k o t i s u a j a n j i a r a i trideset do e t r d e s e t a u a , k a o t o je to b i l o u o b i a j e n o , trebao je reg r u t i r a t i s i r i j s k i o l o pod i m e n o m e g i p a t s k i j a n j i a r i , a deset i l i dvanaest s v o j i h zajmova ( z a i m - j a h a s lenom) p r e t v o r i t i u a u e . Svi p r i g o v o r i , k o j e j e lala M u s t a f a - p a a iznio p r o t i v tak v o g p o l o a j a seraskera, b i h su u z a l u d n i . K a d je d o a o u K a i r o , t o l i k o su se o g r i j e i l i o d u n o p o t o v a n j e p r e m a j e d n o m veziru-seraskeru, da ga n i s u s m j e s t i l i n i u d v o r s k u v e u p r i v a t n u k u u . K a d su se na s v e a n o m d i v a n u u K a i r u sastali vezir-serasker laal M u s t a f a , e g i p a t s k i n a m j e s n i k S i n a n - p a a , j e m e n s k i beglerbeg Osman O z d e m i r - p a a , k a i r s k i m u f t i j a e j h Mehmed-efend i j a , defterdar ivi-zade M a h m u t - e f e n d i j a , egipatski a d m i r a l K u r o g l u Hizir-beg i d r u g i egipatski begovi i age, p r o i t a o je A l i j a p o v j e s n i a r (tada sekretar d i v a n a k o d lala Mustafe) t r i p r v a f e r m a n a k o j a su m u p r e d a n a o d sultana. L a l a M u s t a f a m u i h je u r u i o dvanaest, S i n a n - p a a jedanaest, a O s m a n - p a a sedam. O v i h trideset f e r m a n a su j e d a n d r u g o m e p r o t u r j e i l i j e r su i h n a p i s a l i o n i k o j i su n j i m a n e t o eljeli p o s t i i . U o n o m e t o ga j e serasker predao, stajalo je: V o j s k u m o r a o p s k r b i t i s v i m p o t r e b n i m i , zbog toga t o to n a j p r i j e m o r a b i t i izneseno p r e d V i s o k u p o r t u , ne s m i j e d o p u s t i t i n i k a k v o o d u g o v l a e n j e . Egip a t s k i n a m j e s n i k je p r e d a o s l i j e d e i f e r m a n : Daj seraskera u d o s t a t n o j k o l i i n i sve t o m u j e p o t r e b n o , a da z e m l j u prekom j e r n o ne i s c r p i . O d g o v a r a j u i o v o m p r o t u r j e j u , b i l o je p r o t u r j e j a i u s e r a s k e r o v i m e l j a m a i u o n o m t o j e u i n i o namjesnik. Serasker j e zahtijevao e t i r i t i s u e v o j n i k a , a n a m j e s n i k m u j e dao j e d v a e t i r i stotine. L a l a M u s t a f a - p a i n i p r i j a t e l j i , njegov reis-efendija D e r v i e l e b i (prevodilac Mesnevije), njegov e h a j a M u f e r i h Mustafa-beg, egipatski begovi M u s t a f a i M e h m e d , m u t e f e r i k a A d e m M u l a k o j i j e b i o na p o l o a j u o p s k r b n i k a (nuzl-emini), j e n i e h i r s k i s a n d a k b e g , Begli-zade Mehmed-beg, stalno su ga u v j e r a v a l i da r a t n e e u s p j e t i , d o k l e g o d p o l o a j se.26

raskera ne bude povezan s e g i p a t s k i m n a m j e s n i t v o m i u t o m je s m i s l u o n pisao P o r t i . S i n a n - p a a j e sa svoje strane izvijestio da j e nabavio sve p o t r e b n o ; s v o j n o m se o d u g o v l a i uz bezrazl o n u i z l i k u , a samo s t o m n a m j e r o m da b i se egipatsko namjes n i t v o u d r u i l o s p o l o a j e m seraskera; l a l a M u s t a f a i m a namjer u da svoga sina ( k o j i j e p r e k o jedne r o a k i n j e u s r o d s t v u sa s u l t a n o m H a v r i j e m ) u E g i p t u proglasi s u l t a n o m ; a njega samoga, k a e Sinan, h t i o j e n a j e d n o j s v e a n o s t i ( k o j a se davala u jednoj palai sultana Havrija) otrovati s posudom e r b e t a , a b i l o j e j o lai i kleveta te vrste. Ova o t r o v n a o b j e i v a i j a iskor i s t i o j e v e l i k i vezir da s r u i seraskera. a u b a a , poznat p o d n a d i m k o m B u r u n s i z , t j . bez n o s a , p o j a v i o se u K a i r u sa sed a m a u a , s n a l o g o m da j e l a l a M u s t a f a smijenjen i pozvan na odgovornost u C a r i g r a d . Njegov p o l o a j trebao j e u r a t u p r o t i v Jemena p r e u z e t i S i n a n - p a a . U k o l i k o se O s m a n - p a a zbog lala M u s t a f i n i h d o a p t a v a n j a bude s u z d r a o o d odlaska u Jemen, p l a t i t e za t o glavom, a m e m l u k e begove M u s t a f u i Meh m e d a t r e b a o b j e s i t i . M u s t a f a - p a a se spremao n a p u t , o e k u j u i da e u C a r i g r a d u i z g u b i t i glavu, a l i j e s u l t a n u napisao potajno, sa s t r a h o p o t o v a n j e m , p r i k a z stvarnoga stanja, iz e g a se vidjelo d a j e n e d u a n . Ona d v a bega s u o b j e e n a , a A d e m M u l a , za ije s m a k n u e nije b i l o naloga, p r o a o j e t i s u u m u k a n a a v i se i n a g u b i l i t u , d a b i odande opet b i o odveden. O s m a n - p a a j e sedam dana p r i j e dolaska a u b a e o t i a o u Jemen. M a l o j e treb a l o p a d a carstvo izgubi svog b u d u e g p r o i r i t e l j a , o s v a j a n j i m a u Jemenu i n a K a v k a z u , i da k a s n i j i v e l i k i vezir O z d e m i r Osman- p a a bude i e z a o p o d k r v n i k o v i m m a e m . O s m a n - p a a j e j o p r i j e Sinanova dolaska z a p o e o r a t n i poh o d n a Taez, j e d a n o d n a j v a n i j i h m j e s t a p l a n i n s k o g a p o d r u j a i danas glavni g r a d j e m e n s k o g i m a m a . G r a d j e sagradio Teft e k i n , iz E j u b o v a d o m a , a svoj p r o c v a t zahvaljuje u p r v o m e r e d u p r i n e v i m a iz dinastije B e n i Resul; i z te j e dinastije O m e r b e n M e n s u r sagradio dvije k o l e , a M e l i k M u d a h i d i M e l i k Efzal sagradili su p o n j i m a nazvane k o l e M u d a h i d i j e i Ef zali j e . Bogatstvo i n d i j s k e i f r a n a k e robe z a d o v o l j i l o j e u d n j u osmanske vojske za p l i j e n o m . U t v r d a g r a d a K a h i r i j e , t j . o n a k o j a p r i s i l j a v a , j o j e i z d r a l a k a d j e vijest o S i n a n o v u d o l a s k u ohrab r i l a opsjedatelje. O n j e n a p u s t i o K a i r o p o e t k o m godine i d o a o 5.1.1569. p r e k o Jenbua, Meke, D a z a n a sve do Taeza. Osmanske e t e su rastjerale e t e S e j i d i j a s b r d a A l a h b a r a i u s k o r o se K a h i r i j e preda o s m a n s k o j v l a s t i . Sinan j e m i s l i o n a osvajanje Adena i Sane. P r e m a p r v o m odaslao j e v e iz M o ' e (Moke) b r o d o v l j e p o d za- 3.5.1569. p o v j e d n i t v o m a d m i r a l a K u r d o g l u a , a k o p n o m j e poslao j e d a n o d r e d vojske b e g u M i m a j i , k o j i j e o v u v o j n u opjevao u t u r s k i m s t i h o v i m a . O d r a o j e r a t n o v i j e e o p r i p r e m a m a za osvajanje Sane, u k o j e j e pozvao i O s m a n - p a u p o d v o j i c i a u a . Ovaj se nije p o j a v i o b o j e i se seraskerove p o d m u k l o s t i . P o j a a o j e svoj logor v e z i r o v i m p r e b j e z i m a i A r a p i m a k o j i su sa svih strana 27

d o j u r i l i k n j e g o v i m a . Sinan j e za svaki s l u a j b i o o p s k r b l j e n n e o g r a n i e n o m p u n o m o i i p r a z n i m f e r m a n i m a koje je mogao i s p u n i t i po svojoj elji. S m i j e n i o j e beglerbega i taj p o l o a j podijelio svome p r e t h o d n i k u , Rusu H a s a n - p a i , a l i m u n i j e n i t a drugo dao nego n a m j e s n i k u t i t u l u , j e r j e ovaj b i o o m r a e n zbog u c j e n j i v a n j a . O s m a n - p a a j e h t i o i z b j e i Sinanovo uhodarenje, j e r m u se r a d i l o o i v o t u , pa o d l u i da se o d v a i sam na p u t u M e k u p r e k o p l a n i n a . D a b i ga n e p o s t o j a n i a r a p s k i e j h o v i t o s i g u r n i j e sproveli, p i s m i m a i h j e upoznao da n i j e pozvan na P o r t u kao beglerbeg nego kao p r i v a t n o lice. T a k o m u j e uspjelo i z b j e i t u r s k o m k r v n i k o m m a u i a r a p s k i m k o p l j i m a i d o i u C a r i g r a d , gdje ga j e v e l i k i vezir, p r i p r a v l j e n S i n a n - p a i n i m p i s m i m a , nastojao u n i t i t i kao i v r h o v n o g d v o r s k o g u p r a v i t e l j a lala M u s t a f u , t o m u n i j e uspjelo n i k o d j e d n o g a n i k o d drugoga. Lala M u s t a f a j e d o d u e n a p o e t k u stavljen p o d p r i s m o t r u , a l i ga j e s u l t a n u s k o r o p o m i l o v a o , j e r j e zapravo n j e g o v i m splet k a m a i m a o z a h v a l i t i za p r i j e s t o l . S o k o l o v i j e O z m e d i r o v a sina p r o g a n j a o n a sve m o g u e n a i n e . Pod i z l i k o m da njegovo n e m i r no susjedstvo u z n e m i r u j e grad, z a p o v i j e e n o m u j e da sa svoj i m l j u d i m a stanuje p o d a t o r i m a izvan grada. T a k o se utabor i o k o d E d r e n s k i h v r a t a u z i m i , po k i i i snijegu i usred grobova svojih k o j e j e o d n i j e l a kuga. K a d se s u l t a n u s r e d zime v r a a o iz E d r e n a u C a r i g r a d i prolazio m i m o t i h a t o r a , a da n i t a n i j e p r i m i j e t i o , uzme l a l a M u s t a f a r i j e , j a u i p o r e d njega, po t o j e b i o opet u m i l o s t i : V e l i a n s t v o , zar ne b i izvoljevali u p i t a t i ovoga V a e g a r o b a , t k o b d i j e u o v i m a t o r i m a ? S u l t a n pogleda o n a m o i r e e : Z a i s t a , t k o t a m o s t a n u j e ? V a r o b O s m a n - p a a , O z d e m i r o v sin, k o j i j e za p o k o j n o g a s u l t a n a Sulejm a n a p r o i r i o carstvo J e m e n o m i N u b i j o m , a njegov sin, k o j i j e u Jemen p o a o stopama svoga oca, b o r a v i ovdje, i z l o e n kii i snijegu, bez p o s l a . S l i j e d e e g a j u t r a j e O s m a n u h a t i e r i f o m podano n a m j e s n i t v o Basre. B u d u i da j e v e l i k i vezir p r i g o v a r a o , o d v r a t i m u S e l i m : uvaj se da ga s m i j e n i ! , a l i j e i p a k namjes n i t v o Basre zamijenjeno u n a m j e s n i t v o Ahse u sjeveroisto n o m k u t u Arabije ( d a n a n j e m sjeditu Vehabija). I m i e m o se opet v r a t i t i u A r a b i j u n a k o n ove digresije o s u d b i n i ovog neobinog ovjeka. Poslije Osmanova odlaska (Ozdemirova sina), p r i m i o j e Sin a n - p a a l o g o r u j u i u b l i z i n i Taeza k o d A l k a i d e , u g o d n u vijest 15. 5.1569. da j e z a p o v j e d n i k m o r n a r i c e , H a j r e d i n K u r t , zauzeo A d e n . Sin a n je svog n e a k a H u s e i n a imenovao za s a n d a k b e g a u A d e n u i s p r e m i o se n a p u t za Sanu. Iz Taeza o n a m o vode t r i p u t a : jedan p r e k o p l a n i n a N a k i l el-Ahmar, d r u g i k r o z d o l i n u Sahban, a o d a b r a n j e t r e i , d u l j i ali l a k i o d p r v a dva, nazvan mejsems k i . U t a b o r i o se i z m e u D u b l e i Takera, o s v o j i o T a k e r i protjerao, uz p o m o j e d n o g a odanog e m i r a I s m a i l i a n a , Sejidije s b r d a H u t a i . Z a t i m j e pao A b k o j i lei n a p o d n o j u b r d a B u 28

dan. N a g r a d a u o b l i k u p o v i i c e p l a e o s v j e i l a je h r a b r o s t osmanske vojske. Jedan j e o d r e d vojske ostavljen za opsadu tvr a v e H a b , k o j a lei u i s t o m g o r j u , u b l i z i n i Z a m a r a , k o j i j e radosno o t v o r i o svoja v r a t a . Z a m a r , o k r u e n z i d i n a m a i v r t o v i m a , r o d n o j e m j e s t o m n o g i h u e n j a k a i k o l a - r a s a d n i k S e j i d i j a svoj o m s j a j n o m k o l o m n a k o j o j i m a pet s t o t i n a u e n i k a . V o j s k a j e d o l a k r o z u s k i klanac Z i j r u l - k e l b , t j . pasje s t a n i t e , u Sanu, g l a v n i g r a d Jemena, k o j i lei n a m a l o j r j e i c i t o p r o t j e e k a Z a m a r u . Z r a k , n a j b o l j i u A r a b i j i , t a k o j e suh da se meso n a n j e m u i osam dana ne p o k v a r i i t a k o zdrav da ovamo t j e r a j u bolesne deve n a p a u , a bolesne l j u d e a l j u da opet ozdrave. B o l e s t i su ovdje t a k o r i j e t k e kao i i n s e k t i ; k i a p a d a samo u s r p n j u ( j ) > k o l o v o z u (avgustu) i r u j n u (septembru) i to samo n a k o n s u n e v a zalaska, t a k o da d n e v n i p o s l o v i i p o s l o v i n a t r n i c i n i k a d a n i s u p r e k i d a n i k i o m . O d p l o d o v a su u Sani najpoznatije g r o i c e ; o d p r o i z v o d a v j e t o i z r a e n i t u r b a n i , svijetlo-prugasta o d j e a , safijan i a r e n a k o a . J o p o k a z u j u razvaline p a l a e H u m d a n , ije j e i m e u a r a p s k o j p o v i j e s t i i s t o tako slavno kao Sedir i l i H a v r n a k ije su e t i r i strane b i l e : j e d n a crveno, d r u g a b i j e l o , t r e a u t o , a e t v r t a zeleno o k r e e n e . U s r e d i n i se uzdizao dvorac ( k o k ) n a sedam k a t o v a , a gore j e b i la m r a m o r n a terasa k o j a se v i d j e l a t r i m i l j e daleko. H a l i f a Osm a n j e r a z o r i o p a l a u , bez o b z i r a na p r o r o a n s t v o , k o j e se n a n j e m u i i s p u n i l o , da e onaj k o j i r a z o r i p a l a u u m r i j e t i nasiln o m s m r u . S l j e p o t o m u H u d a n u natjecala se t u i l j e p o t a k r a n s k e c r k v e t o j u j e sagradio e t i o p s k i k r a l j A b r a h a . Bogatstvo c r k v e u z l a t u i s r e b r u s r a u n a t o j e n a t o da narode o d v r a t i o d h a d i l u k a u M e k u i da i h svake godine p r i v u e u Sanu. Po t o j e u a o u Sanu, Memi-beg o s v o j i t v r a v u K a v l a n k o j a j e p r i padala K a t r a n u , j e d n o m o d n a j m o n i j i h M u t a h i r o v i h glavara. B e d e m i t v r a v e su r a z o r e n i kao i g r a d i b a m , k o j i lei p o d n o u t v r d e Kevke-ban, n a j u t v r e n i j e u Jemenu. Beglerbeg Hasan- p a a i M a h m u t - p a a d o b i l i su zapovijed da s e m i r o m A b d u l l a h 17.8.1569. E l - H a m a d a n i j e m s l e a z a u z m u u t v r d u , d o k se S i n a n sa s v o j o m v o j s k o m p r i b l i a v a o s e o n e strane. M u t a h i r se sa dva svoja sina E l - H a d i j e m i L u t f a l l a h o m u s u d i o i z j u r i v a t i u n a p a d iz susjedne zgrade (s d o k s a t o m ) , a u j e d n o m j e u b i j e n E l - H a d i . Tek k a d su Hasan i A b d u l l a h E l - H a m a d a n i svladali u t v r d e u p l a n i nama, a Sinan n a k o n p r v o g suzbijenoga p o k u a j a zauzeo u t v r d u Bejtul-iz, t j . k u u a s t i , d o l o j e do f o r m a l n e opsade Kevkebana. Taj j e zadatak vezir p o v j e r i o beglerbegu, d o k j e o n iz svoga l o g o r a dao dovesti t e k o n a o r u a n j e . Zbog s t r m i h h r i d i n a t o p o v i su se m o r a l i p r e n i j e t i n a r u k a m a i l i i h j e trebalo e k r k o m d o v u i gore. D u b o k i i b l a t n i j a r a k b i o j e s u t v r d o m povezan p o d z e m n i m p u t e m iz kojega su o p s j e d a n i izvlaili kamenje t o su o p s j e d a t e l j i b a c a l i u j a m u d a j e napune. M u h a m m e d , e m sedinov sin, zapovjednik Kevkebana, k o j i j e o d l u i o do k r a j a se b r a n i t i , i p a k j e p r e d v i d i o d a e se u t v r d a m o r a t i u s k o r o preu m

29

28.10. d a t i , pa j e iz nje o s l o b o d i o sedam z a r o b l j e n i h t u r s k i h begova. M u t a h i r j e opet varao A r a p e v a t r o m s p l a n i n a kao z n a k o m pobjede, p o z i v a j u i i h da s n j i m dijele p l i j e n p o t u e n o g n e p r i j a t e l j a i t a k o i h j e n a m a m i o u l o g o r . T a k o j e u j e d i n i o t i s u u kon j a n i k a i o s a m t i s u a p j e a d i j e s k o j i m a je napao i p o t u k a o vezira k o j i j e j e d v a mogao p r e d sebe, za s m o t r u , p o s t a v i t i dvanaest t i s u a l j u d i . Pribjegao j e n o v i m s r e d s t v i m a k a k o b i zavarao p u s t i n j s k e Arape, i r e i glasine o p o j a v a m a Poslanika, a vel i k u je v a n o s t polagao i na predskazanu p o m r i n u mjeseca. D o d u e , Sejid N a s i r j e o d njega otpao, a b i o j e j e d a n o d njegov i h n a j v j e r n i j i h p r i s t a a , a l i su zato K a t r a n , s n a d i m k o m E l M e d n u n , t j . l u d , te A l i j a B e n T a h i r i t a v u z e m l j u p o b u n i l i p a su u i n i l i n e s i g u r n o m vezu i z m e u Sane i t u r s k e vojske. I sama Sana j e u s k o r o zbog s p o r a z u m a t u r s k o g a bega M i m a i j a s n j i m a 4. 3.1570. p a l a u n j i h o v e r u k e , a i onaj o d r e d o s t a v l j e n za opsadu H a b a n a p a l i su A r a p i i p o t u k l i ga. N e p r i j a t e l j s k i napadi, k o j i su se p o n o v i l i n a t o l i k o mjesta, i z i s k i v a l i su o d a i l j a n j e v i e v o j n i h odreda. Karagoz-beg, Perviz-beg i s u b a a A h m e t p r i m i l i su nalog da p r o t j e r a j u Sejidije sa g o r j a u m a r . Abdi-beg, d a m a r s k i sand a k b e g , i onaj iz Roda p r o t j e r a l i su i h iz J e r i m a ; samo su pod r u j e B u d a n a i u t v r d a H a b p r e o s t a l i da se o i s t e . R a d o v i o k o opsade K e v k e b a n a p o l a k o i t e k o su n a p r e d o v a l i . S r u i o se most sa e l j e z n o m o g r a d o m k o j u j e trebale n a j p r i j e dovesti iz Sane i k o j i j e n o u p r e b a e n p r e k o o p k o p a da opsadi o m o g u i prist u p k z i d i n a m a ; p o k u a l i su p o s t a v i t i m i n e , a l i i m se o d u p r l a iva stijena. Da z a t i t e i z r a d u v r s t o g a m o s t a , u v r s t i l i su mos t n u b r a n u p a su r a d n i k e z a t i t i l i o d topovske paljbe sa t v r a ve. K a d j e m o s t b i o gotov, a a s nasilnog zauzimanja b l i z u , obje su strane b i l e u m o r n e o d opsade k o j a j e v e u l a u deveti mjesec, s k l o n u l i su i m a m , sudac i t a j n i pisar D e l a l e d i n M u h a m m e da, e m s e d i n o v a sina, da p o s l u a m i r o v n e p r i j e d l o g e . O n j e s v e z i r o m r a z m i j e n i o p i s m a i do p o r a v n a n j a j e d o l o uz davanje talaca, a M u h a m m e d u j e d a n s a n d a k K e v k e b a n a uz p l a u o d e s t 18.5. s t o t i n a a k i . M u t a h i r , i m a m S e j i d i j a t i m e je t a k o e r p r i s i l j e n na m i r k o j i j e z a k l j u e n uz s l i j e d e e uvjete: da oba v l a d a r s k a p r a v a I s l a m a , p r a v o n a izdavanje novca i o b r e d n u m o l i t v u , odsad u Jemenu glase samo n a sultanovo i m e i da svi p r i j a n j i turs k i p o s j e d i p r i p a d n u P o r t i kao p r i j e toga, da M u t a h i r pobunjen i c i m a iz H a b a ne daje v i e p o d r k e . U m e u v r e m e n u j e n o v o i m e n o v a n i beglerbeg Jemena, Beh21.5.1570. r a m - p a a , R i z v a n - p a i n b r a t i K a r a a h i n o v sin, stigao u Z e b i d , o t i a o iz Taeza u A l b e d u , a odavde p r e d H a b , ije je zauzimanje o l a k a n o e k s p l o z i j o m t o r n j a s p u a n i m p r a h o m i t i m e t o je o t r o v a n A l i j a , M u t a h i r o v b r a t . T i m e j e B e h r a m - p a a d o v r i o zau z e e Jemena o s v o j i v i o v u t v r a v u i ostale za sedam g o d i n a svoga n a m j e s n i t v a . N j e g o v a j e djela i s p r i a o u s t i h o v i m a osm a n s k i p j e s n i k N i h a l i . M e u t i m , osvajanje Jemena se ne m o e p r i p i s a t i n i t i O z d e m i r o v u sinu, n i t i v e z i r u Sinanu, n i t i j e d i n o 30

B e h r a m - p a i , nego d i j e l o m u j e d i n j e n i m n a s t o j a n j i m a , d i j e l o m p o j e d i n a n i m n a s t o j a n j i m a ove t r o j i c e o s m a n s k i h v o j s k o v o a , i j a su d j e l a zaredala u n i z u j e d n a za d r u g i m . P o t o j e S i n a n dao n o v o m beglerbegu B e h r a m - p a i potrebne u p u t e za stav koj i e zauzeti p r i v l a d a n j u o v o m z e m l j o m , u k r c a o se u p r o l j e e 1.3.1517. s l i j e d e e godine u M o ' i ( M o k i ) , i s k r c a o se u D i d i i o t i a o n a s v e a n i h a d i l u k u M e k u . N a d g l e d n i k s v e t i t a i p r e d s t a v n i k uleme izali su m u u susret, p o s l a n i o d e r i f a . N a j o d l i n i j i begovi njegove p r a t n j e b i l i su Mustafa-beg, A j a z - p a i n sin, njegov brati I b r a h i m - b e g , e m i r H a m a d , a r a p s k i e j h , B e n i H a j b a r , araps k i e j h iz Dize, Solak Ahmet-beg, Ali-beg i d r u g i . Uz s v e a n u d o b r o d o l i c u i s v e a n u gozbu, n a k o n p r i m a n j a sejida u k o l i Mel i k E r e f K a i t b a j a i posjeta e r i f a E b u N e m i j a , svratio je pozornost n a radove k o d i z v o r a na A r e f a t u , posjetio b r d o T u r , gdje se nalazi p e i n a n a i j e m su o t v o r u g o l u b o v i savili svoja gnijezda i p a u c i p r a v i l i m r e e da u n u t r a s k r i v e n o g Poslanika o u v a j u o d potrage n j e g o v i h p r o g o n i t e l j a . T u j e p r o b o r a v i o i t a v i h mjesec dana p o s j e u j u i sveta mjesta i grobove, d o k n i s u n a i l i p o s l j e d n j i d a n i h a d i l u k a s p o s l j e d n j i m mjesecom u g o d i n i , koj i se zbog toga zove mjesec h a d i l u k a . T r i karavane h a d i j a iz S i r i j e , Jemena i E g i p t a , sjedinile su se p o d v o d s t v o m s v o j i h e m i r a . V e z i r S i n a n j e o s m i d a n t o g mjeseca p o a o u M i n u da po o d r e d b i I s l a m a t a m o provede n o . S l i j e d e i dan j e p o a o u I b r a h i m o v u d a m i j u n a b r d u Arefat, gdje se o b a v i l a s v e a n a o b r e d n a m o l i t v a za sultana n a d s u l t a n i m a , za hakana n a d hakan i m a , za gospodara d v a j u m o r a i d v a j u d i j e l o v a svijeta, s l u g u o b a j u svetih m j e s t a I s l a m a , za sultana Selima-hana, s i n a sultan a Sulejmana-hana. N o j e proveo u M u z d e l i f i , a s l i j e d e e j e j u t r o p o a o n a p u t u M i n u i M e k u . Sedam su p u t a ili amo i tam o i z m e u Safe i M e r v a , s v a k i je h a d i j a bacio sedam kamena prema D e m r e t A k b i na avla, b e z b o n i k a i prokletnika, m u i t e l j a kojega t r e b a k a m e n o v a t i ; sedam p u t a j e v r e n a o p h o d n j a o k o svete k u e k a o t o je to v e i I b r a h i m i n i o i dao r t v u . Nak o n s u n e v a zalaza opet su b a e n a t r i p u t a po sedam k a m e n a p r e m a o p i s a n i m m j e s t i m a , a s l i j e d e i d a n j e o b n o v l j e n a sedmer o s t r u k i h o d i z m e u M e r v a i Safe, s e d m e r o s t r u k o bacanje kam e n a i opet se sedam p u t a o b i l a z i l o o k o svete k u e . D a u M e k i ostane u d o b r o j u s p o m e n i , p o b r i n u o se za iskapanje j e d n o g a b u n a r a i osnovao j e z a k l a d u (vakuf) u k o j o j j e b i l o trideset it a a K u r a n a . S v a k i j e dnevno i t a o t r i d e s e t i d i o K u r a n a , prem a t o m e su svi zajedno p r o i t a l i c i j e l i K u r a n . J o se b o l j e pob r i n u o da ostavi d o b r u u s p o m e n u n a sebe u p o v i j e s t i t o j e u e n o g a p r a v n i k a K u t b e d i n a M u h a m m e d a B e n M u h a m m e d a iz M e k e p r i g o d o m ovoga h a d i l u k a p r e t r p a o d a r o v i m a i p o n u k a o ga da o p i e povijest njegova b o j n o g p o h o d a u A r a b i j i . D o g a a j e m u je p r i b l i i o d i j e l o m u s m e n i m p r i p o v i j e d a n j e m , a d i j e l o m pjesmom i tako m u o m o g u i o da i h opie, a t u r s k i je pjesnik 31

R u m u z i opisao u p j e s m i osvajanje Jemena. O v i m n u k a n j e m zahvaljuje Sinan j e d i n u p o h v a l u k o j u su m u d a l i o s m a n s k i h i s t o r i a r i , a l i t e r a t u r a j e d o b i l a povijesno djelo k o j e n a m j e , p r i p o v i j e d a j u i o osvajanju Jemena uz druga, m a n j e o p i r n a djela, p o s l u i l o kao n i t - v o d i l j a : n a i m e j e m e n s k u m u n j u n a d osmans k i m posjedom.

GLAVA Od ciparskog

TRIDESETESTA sultana Selima II

rata do smrti

[ P o n o v n o osvajanje A r a b i j e o m o g u i l o j e ostvarivanje o m i ljelog Selimovog p l a n a z a d o b i j a n j a C i p r a . N a to ga j e smi l j e n o i u p o r n o nagovarao j e d a n idov k o j i m u se d a r o v i m a u z l a t u i v i n u b i o v e o m a o m i l i o j o u doba k a d a j e b i o namjes n i k K u t a h i j e . B i o j e to Josip Nassy, nekada zvan d o n M i q u e z , r o d o m Portugalac, k o j i j e j o za S u l e j m a n a d o a o s b r a t o m u Carigrad. K a d a j e S e l i m postao sultan, o n ga j e , p r i p o v r a t k u iz Beograda, imenovao v o j v o d o m Naksosa i dvanaest n a j b o l j i h c i k l a d s k i h o t o k a . Za t o j e Nassy i s p l a t i o samo 14.000 d u k a t a danka, a za desetinu o d v i n a , t o m u j e sama d o n o s i l a 15.000 k r u n a , i s p l a t i o j e samo 2.000 d u k a t a , p r o t i v e g a j e defterdar uzalud p r i g o v a r a o . N a e l o p o h o d a n a Cipar, o s i m Nassyja, s t a l i s u v e z i r i Pijale i L a l a M u s t a f a k o j i su se n a d a l i da b i b l i s t a v i m u s p j e h o m na m o r u i k o p n u m o g l i p o n o v o z a d o b i t i r a n i j e povjerenje. V e l i k i vezir, k o j i n i j e b i o za taj p l a n , a n i za Nassyja, b i o j e onemog u e n u s v o j i m n a s t o j a n j i m a glasom m u f t i j e E b u s u u d a . O n j e sultana ne samo p o t a k n u o da o d n e v j e r n i k a n a m a k n e sredstva za z a p o e t u g r a d n j u d a m i j e u E d r e n i , nego j e izdao i f e t v u u i s t o m s m i s l u z a s t u p a j u i stav da ne t r e b a p o t o v a t i ugovore s n e v j e r n i c i m a ; i s t o onako k a k o j e p a p s k i legat Cesariani postup i o u vezi sa k r e n j e m u g o v o r a o m i r u b i t k o m k o d V a r n e . Sultanov a u j e z a t r a i o o d Venecije da o d s t u p i o t o k kao u v j e t za daljnje o d r a n j e m i r a , a l i j e n a to b i l o negativno odgovoreno. J o j e d n o m j e i v e l i k i vezir p o k u a o o d v r a t i t i p o h o d i u s m j e r i t i ga u d r u g o m p r a v c u . O n j e , n a i m e , iz sve snage p o d r a o b a u C a r i g r a d p r i s p j e l o poslanstvo M a u r a k o j i su b i l i p r o t j e r a n i iz p a n j o l s k e i t r a i l i su p o m o o d sultana. N o t o m u n i j e uspjelo. Od sedam v e l i k i h sredozemnih o t o k a , C i p a r j e t r e i po red u , e z d e s e t i e s t m i l j a i r o k i d v o s t r u k o d u l j i , i nalazi se n a 32

i s t o n o j s t r a n i Sredozemnog m o r a i z m e u obala T a i l a (Cilicije) i S i r i j e . N j e g o v i d a v n i k r a l j e v i b i l i su p o d v r h o v n o m v l a u starog E g i p t a i l i Perzije i l i G r k e . Z a t i m su, p o d n a s l j e d n i c i m a A l e k s a n d r a V e l i k o g , d o l i R i m l j a n i . Pod c a r e m T r a j a n o m opus t o i l i su ga i d o v i , a p o d B i z a n t i n c i m a su se i s k r c a l i A r a p i , p r v i i d r u g i p u t a p o d M u a v i j o m , a o n d a p o d Jezidom i H a r u n ar-Ra i d o m , b i l o da b i osvajali b i l o da b i ga p o h a r a l i . H a l i f a M e m u n j e dobavio sa C i p r a djela g r k i h filozofa. Z a t i m su ga t l a i l i k r i a r i , p a e n o v l j a n i i n a k r a j u E g i p a n i p o d s u l t a n o m Berseb a j e m k o j i su ga o t a d a s m a t r a l i sebi p o r e s k i obaveznim. N a k r a j u su ga z a d o b i l i Venecijanci p o m o u supruge k r a l j a Jakova koja je bila r o e n a Venecijanka.]

K a o n a j a g i l n i j i , p o t i c a t e l j i p o t h v a t a p r o t i v C i p r a b i l i su u n e m i l o s t p a l i serasker p r o t i v A r a b i j e , a z a t i m p o n o v n o u m i lost v r a e n i l a l a M u s t a f a i n e k a d a n j i k a p u d a n p a a , a s a d a n j i vezir P i j a l e - p a a ; p r v i j e b i o i m e n o v a n za kopnenoga vojskovo u , a d r u g i j e zapovijedao m o r n a r i c o m i p o d n j e g o v i m zapovjed n i t v o m b i o j e i k a p u d a n p a a M u j e z i n Ali-zade, a p o d zapovjed n i t v o m lale Mustafe b i l i su a n a d o l s k i beglerbeg I s k e n d e r - p a a , k a r a m a n s k i beglerbeg H a s a n p a a , beglerbeg iz Sivasa B e h r a m - p a a , Muftafa-beg iz Z u l k a d r a , D e r v i - p a a iz H a l e b a (Alepa), s m i j e n j e n i M u z a f e r - p a a iz e h i r s o l a s r u m e l i j s k i n i b e g o v i m a iz T i r h a l e , Janjine, Ilbesana, Prizrena i M o r e j e . M o r n a r i c a j e i s p l o v i l a iz C a r i g r a d a u t r i eskadre i u t r i uzastopna mjeseca. U o u j k u ( m a r t u ) i s p l o v i o j e M u r a t Reis s dvadeset pet g a l i j a za Rodos, u t r a v n j u ( a p r i l u ) i s p l o v i o j e Pijale sa sedamdeset i pet 17.4.1570. galija i trideset galeota ( m a n j i h g a l i j a ) , a u s v i b n j u (maju) is- 16.5. p l o v i o j e k a p u d a n p a a s trideset i e s t galera, dvanaest fusta, osam m a h o n a , e t r d e s e t b r o d o v a s k o n j i m a i e t r d e s e t k a r a m u r sala, t j . p r i j e v o z n i h b r o d o v a za e t e , za h r a n u i o r u j e ; svega t r i s t a e z d e s e t j e d a r a . P o t o se Pijale n a E u b e j i (Negropont) opskrbio ivenim namirnicama, pristao je najprije na o t o k u T i n o s u u n a d i da e ga p r e p a d o m o s v o j i t i , a m o d a i s namjer o m da ga p r i p o j i v o j v o d s t v u I v a n a M i k e z a , Selimova d v o r s k o g i d r a v n o g idova. Osam t i s u a l j u d i j e o g n j e m i m a e m o p u s t o i l o o t o k , a l i su t v r a v a z a p o v j e d n i k a H i j e r o n i m a Parutasa i njegova p o s t o j a n a h r a b r o s t j o taj p u t a spasili o t o k t r a j n o g osmanskog posjedovanja. Pijale je opet u k r c a o e t e i o t p l o v i o u f e n i k i zaljev ( k o j i j e samo m a l o p r o m i j e n i o svoje staro i m e P h o i n i k o s u Fenika) u k o j e m j e p r i j e devet s t o t i n a g o d i n a arapsko b r o d o v l j e p o d M u a v i j o m p o t u k l o g r k o , p r e d v o e n o car e m K o n s t a n s o m p a ga odagnalo n a t r a g u C a r i g r a d . Sedam god i n a n a k o n p r v o g arapskog zauzimanja C i p r a , proslavljenog pob j e d o m A r a p a n a d k r a n i m a , F e n i k a j e b i l a p o v o l j n o mjesto za o k u p l j a n j e t u r s k o g b r o d o v l j a za p o n o v n o sjedinjenje Cip r a s i s l a m s k i m p o d r u j e m . P r v o g kolovoza t u r s k o se b r o d o v l j e 1.8.
j

3 Historija osmanskog carstva II

33

u s i d r i l o p r e d L i m a s o l o m (na C i p r u n e k a d a n j e m g l a v n o m sjed i t u t e m p l a r a ) u b l i z i n i staroga A m a t u s a . Neometano j e iskrcalo e t e t o j e bila k r i v n j a p r o v i d u r a N i k o l e D a n d o l a , i j o m j e n e b r i g o m i neznanjem A s t o r u B a g l i o n i j u , z a p o v j e d n i k u e t a , b i l o zabranjeno da sa s v o j i m k o n j a n i c i m a s p r i j e i iskrcavanje; njegova j e neopreznost i l a t a k o daleko da j e e t a m a , k o j e su bile sastavljene o d s l o b o d n i h seljaka o t o a n a , k o j i su d r a l i strau n a o b a l i , d o p u s t i o da se k r a t k o v r i j e m e p r i j e toga v r a t e k s v o j i m e n a m a . U k o r a k s p r o v i d u r o v i m neznanjem i l o j e i neznanje r a t n o g o r u a r s k o g m a j s t o r a J a k o b a d i Noresa., g r o f a iz T r i p o l i s a , k o j i j e d v a da j e p r i j e toga v i d i o t o p , i g r o f a o d Rocasa, B a g l i o n i j e v a z a m j e n i k a . S e l j a k o m o b r a n o m o t o k a zapovijedala su b r a a S i n g l i t i c o ; r e d o v i t o j k o n j i c i , nazvanoj s t r a i o t i , zapovijedao j e A n d r i j a Cortese, a n e r e d o v i t o m , n a i m e g v a s t a t o r i m a , Scipione Caraffa; v r h o v n i z a p o v j e d n i k Albanaca b i o j e Petar Roncadi. M j e s t o L e f t a r i u b l i z i n i L i m a s o l a predalo se d o b r o v o l j n o n a p r v i poziv, p a i m j e serasker M u s t a f a , da b i d r u g a m j e s t a p r i d o b i o t i m p r i m j e r o m , o u v a o i v o t i i m e t a k . Da taj p r i m j e r ne b i zarazno djelovao n a druge, V e n e c i j a n c i su strogo k a n j a v a l i vjer o l o m s t v o , o p u s t o i v i mjesto, u n o n o m p r e p a d u , b e s p o t e d n o u b i j a j u i stanovnike, o d v l a i v i e n e i djecu u b r d a . O d m o r n a rice se o d v o j i l o osamdeset t u r s k i h g a l i j a o d j e d r i v i n a k a r a m a n s k u o b a l u da b i se t a m o p o j a a l i e t a m a . M e u o n i m a k o j i su se b r i n u l i za p r e k r c a v a n j e k a r a m a n s k i h e t a i za p r i s t a j a n j e b r o d o v a , dva su i m e n a v r i j e d n a spomena, i t o : a u a a b a n a , jed n o g t a j e r s k o g p r e o b r a e n i k a k o j i se p r v o b i t n o zvao H a n a k e r , i D a l M u h a m m e d a , t a d a n j e g a sekretara d i v a n a i kasnijega beglerbega u K a f i , k o j i j e poznat kao p r e v o d i l a c Mesnevije, a z a t i m j e postao O s m a n - p a i n (Ozdemirov sin) p r e d s t o j n i k za m o l b e ; u i r v a n s k o m j e r a t u dugo b i o z a r o b l j e n u u t v r d i A l a m u t , u gnijezdu ismailijskih Ubojica i k o n a n o je o s l o b o e n p r i zauzimanju Tebriza; opisao j e u s t i h o v i m a zauzimanje Sirvana. B i o j e dobar p r i j a t e l j h i s t o r i o g r a f a A l i j a k o j i j e t a k o e r u o v o m r a t u sudjelovao kao t a j n i pisar lale Mustafe. P o l o v i n o m kolovoza (avgusta) i s k r c a n o j e o r u j e za opsjedanje i , n a k o n o d r a n o g a r a t n o g vije a , u k o j e m j e Pijale b i o za zauzimanje Famaguste, a M u s t a f a glasao da se n a j p r i j e i z v r i opsada N i k o z i j e , o d l u i l i su se za Nikoziju. ' j N i k o z i j a , nekada zvana K a l i N i k o s i a i j o r a n i j e L i m o z i j a , gdje se u p o s l j e d n j e m g r k o m i m e n u j o z a d r a l o d a n a n j e t u r sko i m e L e f k o e , g l a v n i j e g r a d zemlje; lei usred nje, n a visok o m z r a n o m t l u , devet m i l j a u opsegu i i m a t o l i k o c r k a v a kol i k o j e dana u g o d i n i . U p r v o j g o d i n i S e l i m o v a v l a d a n j a r a z b i l i s u Venecijanci s t a r u t v r a v u i p r e t v o r i l i g r a d u p r a v u t v r a v u s jedanaest u t v r d a i t r i m a v r a t i m a . G r a d j e i m a o osam s t o t i n a osamdeset l a k a t a u opsegu. T o m su p r i l i k o m p o r u i l i osamdeset c r k a v a i v e l i k i samostan, u k o j e m su b i l i g r o b o v i j e r u z a l e m s k i h k r a l j e v a i L u z i n j a n a , g a l i l e j s k i h i a n t i o h i j s k i h p r i n e v a i prince34

za, s e n e a l a , a d m i r a l a , k o n e t a b l a i d v o r j a n i k a iz Jeruzalema i sa C i p r a , g r o b o v i grofova, b a r u n a i gospodara T i b e r i j e , T o r o n a , Sidona, B e r i t a , Cezareje, Jope i N i k o p o l j a ; b i l i s u t u i g r o b o v i e s n a e s t o r i c e b i s k u p a , n a d b i s k u p a i p a t r i j a r h a . Osamdeset m o n a h a o b a v l j a l i su d u n o s t i u c r k v i i samostanu u k o j e m su b i l e posebne p r o s t o r i j e za k r a l j a i k r a l j i c u k o j i su ga s v r e m e n a n a v r i j e m e p o s j e i v a l i . G r o b o v i osamdesetorice r e d o v n i k a i osamdeset c r k a v a , te stare zidine grada, z a p o e t e s i z g r a d n o j m i obnovljene za g r k i h careva, p o e v i o d K o n s t a n t i n a V e l i k o g a , m o r a l i s u sada u s t u k n u t i p r e d n o v i m u t v r d a m a s k o j i h j e dvij e stotine i pedeset t o p o v a b i l o s p r e m n o n a v a t r u . Svaka u t v r da, ije su p o b o n e strane bile trideset k o r a k a d u g a k e , m o g l a j e u d o b n o p r i m i t i dvije t i s u e l j u d i i e t i r i topa. i t a v a se posada sastojala o d deset t i s u a l j u d i , m e u k o j i m a j e b i l o t i s u u pet s t o t i n a t a l i j a n s k i h v o j n i k a , t r i t i s u e s m l e t a k o g a k o p n a (cernede), dvije t i s u e i p e t s t o t i n a slobodne zemaljske o b r a n e ( f r a n c o m a t i ) , d v i j e stotine i pedeset Albanaca i t i s u u vitezova iz N i k o z i j e . Dvadeset d r u g o g s r p n j a p o l a j e v o j s k a n a N i k o z i - 22.7.1570. j u ; k o d n j e z i n i h z i d i n a o d r a n a j e s m o t r a n a d pedeset t i s u a r e d o v i t e p j e a d i j e , m e u n j o m e s t t i s u a j a n j i a r a i dvije tisu e k o n j a n i k a , a l i s l e t e i m o d r e d i m a m o g l o i h j e b i t i i sto t i s u a . M u s t a f a j e p o d i j e l i o s v o j i h pedeset t i s u a v o j n i k a r e d o v i t e v o j s k e u sedam o p s a d n i h t i j e l a , svako o t p r i l i k e o d sedam tisu a l j u d i . Postavio i h j e n a s u p r o t sedam bedema grada. S a m M u stafa j e b i o n a b e d e m u K o s t a n c i , n a zapadnoj s t r a n i j u n i h v r a t i j u solana, a l i j e v o o d te u t v r d e , n a u t v r d i P o d o k a t a r o , b i o j e a n a d o l s k i beglerbeg I s k e n d e r - p a a . Seraskeru zdesna o d u t v r d e Davile b i o j e s m i j e n j e n i M u z a f e r - p a a iz e h i r s o l a , p r e d u t v r d o m T r i p o l i b i o j e D e r v i - p a a , beglerbeg iz H a l e b a (Alepa), z a t i m su d o l i j a n j i a r i sa s v o j i m a g o m i e h a j o m , p a beglerbezi K a r a mana i Zulkadra, Hasan i Mustafa-paa. Svakom o d ovih vojnih odjela d o d i j e l j e n o j e sedam t o p o v a ; opsada j e t r a j a l a sedam sedm i c a . Z a t o j e v r i j e m e Pijale k r s t a r i o b r o d o v l j e m i p o a o prem a Rodosu, d o k j e a l i r s k i beglerbeg, k a l a b r i j s k i p r e o b r a e n i k O k j a l i * , kojega su T u r c i n a j p r i j e nazivali Ulud-Alija, a z a t i m Kili-Alija (Alija-ma), poslao p o r u k u o p o b j e d i . O n j e b i o oteo T u n i s slaboj Beni-Hafsovoj v l a d a v i n i i i s t i n s k o j v l a d a v i n i p a njolaca p a j e isplovio sa s v o j o m g u s a r s k o m m o r n a r i c o m i nalet i o n a e t i r i m a l t e k e galije. O p l i j e n i v i i h , v r a t i o se u T u n i s pop r a v i t i svoje brodove. Pred g r a d s k i m su b e d e m i m a i s t a k n u t i t r o f e j i i m a l t e k i stijegovi i zastave j o v i e o b e s h r a b r i l i b r a n i t e l j e grada k o j i su d o d u e v e b i l i suzbili d v i j e navale, a l i su u t r e o j , na dan V e l i k e Gospe, i z g u b i l i v i e o f i c i r a . K a d a se Pijale sredin o m kolovoza (avgusta) v r a t i o sa svoga k r s t a r e n j a p r o t i v Rodosa zahtijevao j e serasker o d njega i k a p u d a n p a e o d svake galije p o s t o t i n u m o m a k a d a b i k o n a n o d o k r a j i o opsadu p r e m o n o m na * Po turskim vrelima, Kili Ali-paa (Okjali) nije porijeklom Talijan, nego Turin Anadolac (v. Danimend v, str. 182183) Prim. translit. 3* 35

v a l o m cijele vojske. A l i j a j e n a t a j n a i n dao seraskeru za naval u dvadeset t i s u a l j u d i , m o r n a r a i b r o d s k i h v o j n i k a k o j e j e odu9. 9.1570. zeo m o r n a r i c i , a navala j e b i l a p r o g l a e n a za deveti r u j a n (sept e m b a r ) . e t i r i u t v r d e : P o d o k a t a r o , Kostanca, D a v i l a i T r i p o l i zauzete su j o p r i j e s v a n u a . e t e su se p o v u k l e n a t r g , stanovn i c i su p a l i n i i c e p r e d T u r c i m a i m o l i l i d a i m se s m i l u j u , a l i su i h o v i n e m i l o s r d n o p o b i l i . P r o v i d u r se s d r u g i m p o g l a v a r i m a j o d r a o u v l a d i n o j p a l a i k a d j u j e D e r v i - p a a uzeo n a n i a n sa e s t topova. Jednoga r e d o v n i k a p o s l a l i su u n u t r a d a k a e d a e i m p a a o s i g u r a t i i v o t a k o se d o b r o v o l j n o p r e d a j u . V e su poloili o r u j e , k a d n a j e d n o m p r i izlasku r e d o v n i k a T u r c i bijesno prod r u u n u t r a i sve i h p o b i j u , p a i samoga p r o v i d u r a k o j i j e pao kao r t v a v l a s t i t a neznanja i b e z b r i n o s t i . . . N a k o n zauzimanja N i k o z i j e s l i j e d i l i su Pafos i L i m a s o l (Amatus), stara C i t e r i n a s v e t i t a , i T u z l a ( L a r n a k a ) , u i j o j se b l i z i n i nalazi C i c i j , n a j s t a r i j i c i p a r s k i g l a v n i g r a d , p r o s l a v l j e n s m r u atenskoga v o j s k o v o e C i m o n a . A m u s l i m a n u j e L a r n a k a sveta zbog g r o b a Poslanikove s e s t r i n e U m m H a r a m , k o j i lei b l i z u grada. O n d a j e Cercine pao, stara K a r k i n i j a ; u staroj c i p a r s k o j p o v i j e s t i j e z n a m e n i t a kao p r i j e s t o l n i c a j e d n o g a o d devet carstava, u n o v i j o j zbog postojane o b r a n e a r l o t e de L u s i g n a n . Beglerbeg M a r a a poslan j e u Famagustu da pozove t v r a v u n a p r e d a j u . U m j e s t o p i s m a poslao j e u n u t r a D a n d o l o v u glavu. U N i k o z i j i j e serasker ostavio M u z a f e r - p a u s dvije t i s u e l j u d i k a o posadu, a o n sam j e n a k o n t r i dana p o a o n a Famagustu, p o t o j e petnaestog r u j n a (septembra) u c r k v i sv. Sofije prisustovao m o l i t v i u petak ( d u m i ) .

[ C i j e l u z i m u j e g r a d b i o opsjedan, m a d a j e f l o t a o t p l o v i l a 6. 10.1570. u C a r i g r a d o s t a v l j a j u i e t r d e s e t galija r o d o s k o g bega, Hamza23. 1.1571. -bega. U s p r k o s t o m e , p r o b i l o se dvanaest v e n e c i j a n s k i h b r o d o va d o p r e m i v i t r u p e i o p s k r b u , a u n i t i l i s u i neke t u r s k e b r o dove z a r o b i v i p r i t o m e b r o d sa p l a o m za v o j n i k e . Z b o g takve n e m a r n o s t i b i l a j e h i o s k o m begu o d s j e e n a glava, r o d o s k o m j e oduzet njegov fanal ( t o ga j e mogao v o d i t i samo p o m o r s k i beg), a n e g r o p o n t s k o m j e n a r e e n o d a sa s v i m u v a r s k i m b r o d o v l j e m A r h i p e l a g a s a e k a dolazak k a p u d a n p a e , Ali-pae. Ovaj i s p l o v i sa e t r d e s e t galija iz Carigrada, z d r u i se sa i s t o t o l i k o b r o d o v a n e g r o p o n t s k o g bega, te se i s k r c a j u p o e t k o m t r a v n j a (aprila) n a Cipar. M u s t a f a se, t a k o e r , o p s k r b i o v e l i k i m t o p o v i m a , izg r a d i o j e g r u d o b r a n e i z a p o e o s v o m snagom t u i g r a d . Opsada j e t r a j a l a mjesec i p o l dana, a b i t k a se, u e s t e s t o k i h j u r i a , ogoreno vodila. 1.8.1571. Predaja se i p a k m o r a l a i z v r i t i , k a d a j e zadnja snaga b i l a iscrpljena. U v j e t i za n j u b i l i su: s l o b o d a n o d h o d o p s j e d a n i h sa n j i h o v i m d o b r i m a , s p e t t o p o v a i sa p o t r i k o n j a za svakog o d 36

t r o j i c e zapovjednika; o n i m a k o j i su eljeli ostati, j a m i se a s t , s v o j i n a i i v o t . O d m a h j e o d r e e n o e t r n a e s t b r o d o v a za one k o j i su eljeli o t i i , da i h prebace n a K a n d i j u ; t u r s k a v o j s k a se p o v u k l a t r i m i l j e i s p r e d g r a d a i pokazala je d u b o k o p o t o v a n j e za h r a b r o s t o p s j e d a n i h p r i j a t e l j s k i m p r i j e m o m i u g o e n j e m o n i h k o j i su d o l i u n j e z i n u b l i z i n u iz radoznalosti. U t r i dana g r a d j e b i o n a p u t e n i itelji u k r c a n i , a e t v r t o g dana je zapov j e d n i k B r a g a d i n o p o r u i o seraskeru da ga n a v e e r s a e k a da b i m u predao k l j u e v e . U s u m r a k su e t i r i glavara d o l a u turski t a b o r i t a m o su b i l i p r i j a t e l j s k i d o e k a n i . A l i se sve b r z o o k r e n u l o , k a d a je M u s t a f a z a t r a i o m l a d o g glavara O u i r i n a kao taoca za b r o d o v e t o su t r e b a l i odvesti posadu na K a n d i j u , a Bragadino vrsto i t v r d o k o r n o o t r i m rijeima odbio. Mustafa se na to razbjesnio i z a p o e o je g r d i t i , te j e z a t r a i o pedeset m u s l i m a n s k i h h o d o a s n i k a k o j i su, p r e m a k a p i t u l a c i j i sa Venecij o m , b i l i n e p o v r e d i v i , a k o j i su o d Venecijanaca t r e b a l i b i t i u s m r e n i . B r a g a d i n o j e p o r i c a o i l i opravdavao n j i h o v o u b o j s t v o i l i u k r c a v a n j e i u s k r a t i o je taoce n e u s t r a i v o a l i o t r i m r i j e i m a . T a d a je M u s t a f a dao p o b i t i l a n o v e delegacije, a samog zapov j e d n i k a j e stavio na stolicu, popeo je na j a r b o l i odozgor u e stalo s p u t a o u m o r e , kao t o j e on, k a k o k a e o s m a n s k i histor i a r , r a d i o sa u h v a e n i m h o d o a s n i c a m a ; n a k o n d u e g m u e nja, doveden je k o n a n o na t r g p r e d p a l a u Signorije, vezan za s r a m n i stup, gdje su se p r i j e i b a l i z a r o b l j e n i T u r c i , i t u j e izd a h n u o . T r i stotine k r a n a , t o su se nalazili u t a b o r u , b i l i su 17 .8.1571. p o b i j e n i , a kao r o b l j e odvedeni svi k o j i su se v e b i l i u k r c a l i na b r o d o v e . Osam dana po o v i m b j e s o m u n i m d o g a a j i m a , M u - 24.9. s t a f a - p a a j e o t i a o za Carigrad. P r i h o d i C i p r a , i j e je t r o e n j e od e g i p a t s k i h sultana za svete gradove M e k u i M e d i n u b i l o pov o d za rat, a za k o j e se idov Nassy nadao da e ga zapasti, odr e e n i su za u z d r a v a n j e v e l i k o g vezira; no u k a s n i j i m vremen i m a v e l i k i m e dijelom b i t i ustupljeni sultaniji-majci (Validi), t a k o da j e A f r o d i t i n o t o k , v e od r i m s k i h careva p o k l o n j e n kao d e p a r a c e g i p a t s k i m k r a l j i c a m a A r s i n o j i i K l e o p a t r i , ponovo pripao enama.]

Za v r i j e m e opsade Famaguste v o d i l o j e t u r s k o b r o d o v l j e v r l o a k t i v n o r a t i na d a l m a t i n s k o j o b a l i . V e n e c i j a n s k i a d m i r a l V e n i e r o je, d o d u e , o d m a h n a k o n objave r a t a zauzeo na albanskoj o b a l i p r e p a d o m Sopot, j o p r i j e n o t o su se T u r c i i s k r c a l i n a C i p r u . K a p u d a n p a a A l i j a i O k j a l i (Kili Ali-paa) o p u s t o i l i su K a n d i j u i Cerigo, s t a r u C i t e r u , kao i Cipros, A f r o d i t i n o sveto m j e s t o , i j a su o b a s v e t i t a u isto v r i j e m e b i l a ove godine obesv e e n a po T u r c i m a . P o e v i o d N a v a r i n a , m o r n a r i c a je p r o s u l a svoje o s v a j a k e skupine na Zante i K e f a l o n i j u , a iz B u t r i n t a je o n d a poslala e t r d e s e t galija p r e m a S o p o t u . K i l i Ali-paa (Okj a l i ) je k o d K r f a zarobio galije M i h a j l a B a r b a r i g a i Pjera Ber37

tolazzija, a z a t i m i b r o d o v e Leza i M o e n i g a . A l i j a je k o d Sopota iskrcao t i s u u i pet s t o t i n a j a n j i a r a i spahija, o d k o j i h j e t r e i n a p l a t i l a i v o t o m p o k u a j da p r e p a d o m zauzmu Sopot. U l c i n j se n a k o p n u i n a v o d i p l a i o A l i - p a e i O k j a l a p a se predao. B a r ( A n t i v a r i ) se p r e d a o zbog k u k a v i l u k a p o s l a n i k a A l e k s a n d r a Donata, a B u d v a ( B u d n a ) zbog k u k a v i l u k a svoga g r a d o n a e l n i k a Agostina Pasqualiga. K a p u d a n p a a se sa dvadeset g a l i j a postavio p r e d H e r c e g n o v i (Castelnuovo), a l i su oba kapetana, O k j a l i (Kili Ali-paa) i K a r a k o z a (Karagoz) o p u s t o i l i H v a r i K o r u l u . P o l o v i n o m k o l o v o z a (avgusta) p o j a v i l a su se oba gusara k o d Valone s b o g a t i m p l i j e n o m sa H v a r a . S m a t r a l i su se n a r o i t o s r e t n i m t o su iz hvarske c r k v e uzeli f a n a l p r o v i d u r a Canalea. I z Valone j e k a p u d a n p a a A l i j a poslao dvije gaieote p r e m a S i c i l i j i , a sam j e p o a o n a o t o k Saseno, odakle nije h t i o p o i sve d o k n i j e d o b i o v i j e s t i iz Carigrada i l i o b r o d o v l j u u j e d i n j e n i h k r a n s k i h sila. Poslije pada N i k o z i j e , v e l i k i j e vezir M e h m e d p r e d venecij a n s k i m b a j l o m (konzul) p r o g o v o r i o n e t o o m i r u i p o t a k n u o ga p o s l a t i svoga kancelara u V e n e c i j u elei da m u odande do e p r e g o v a r a za m i r . T o j e u i n i o naprosto zato, b i l o t o se pla i o p r o m j e n e r a t n e s r e e k o j a j e p r i j e t i l a osmanskoj p o m o r s k o j snazi zbog pregovora k o j e su v o d i l e k r a n s k e sile, b i l o zbog l j u b o m o r e p r e m a s v o m t a k m a c u , seraskera M u s t a f i k o j i j e sretno napredovao o s v o j i v i Cipar. U isto j e v r i j e m e p r e k o Venecije p u t o v a o iz Carigrada u Pariz Grascinan, f r a n c u s k i opunom o e n i k , s p o s l a n i c o m v e l i k o g a vezira i sultana K a r l u I X , izr a a v a j u i n j o m e e l j u d a uz p o m o Francuske uspostave m i r . R e p u b l i k a j e poslala Ragazzonija u C a r i g r a d i o h l a d i l a se za izvjesno v r i j e m e za sveti savez, iza kojega j e stajao papa. Ragazzonijevi p r e g o v o r i u C a r i g r a d u i C o l o n n i j e v i u V e n e c i j i , ili su u s u p r o t n o m s m j e r u i i m a l i su suprotne ciljeve. P r v i j e r a d i o n a t o m da uspostavi m i r , a d r u g i se m a r l j i v o zalagao da d o e do r a t a . S m e t a l i su j e d a n d r u g o m e i za neko su v r i j e m e onemoguili izglede za m i r , a z a k l j u e n j e svetoga saveza p o l o j e rakov i m k o r a c i m a unazad. N o u s k o r o su p u s t o e n j a osmanskog b r o d o v l j a na K a n d i j i i p o n o v n a opsada Famaguste d o k r a j i l a neo. 5.1571. d l u n o s t senata; dvadeset p e t i s v i b n j a sveti j e savez i savez suprotstavljanja T u r c i m a , kao o k r u t n o g i vjenoga praneprijatelja k r a n s k o g i m e n a , p o t p i s a n i z m e u pape, p a n j o l s k o g a k r a l j a i 22.7. m l e t a k o g a d u d a , a dvadeset d r u g o g s r p n j a , p o t o je p a n j o l ski p o s l a n i k u c r k v i sv. M a r k a o d r a o s v e a n u m i s u , o b j a v l j e n j e savez. F r a n c u s k i p o s l a n i k , n a p u t u za C a r i g r a d , u z a l u d j e p o k u a v a o p o k o l e b a t i R e p u b l i k u u n j e z i n u z a k l j u k u . B i l o je t o t r i n a e s t i p u t o d p o e t k a osmanskog carstva d a su se k r a n s k e snage u j e d i n i l e p r o t i v n e p r i j a t e l j a K r a n s t v a u k r i a r s k o m r a t u k o j i se zvao Sveti savez i u v i j e k su t o m e b i l i g l a v n i p o k r e t a i pap a i Venecija. P r o t e k l o j e j e d n o s t o l j e e o d o n o g z n a m e n i t o g svet o g saveza k o j i j e z a k l j u i o k a r d i n a l Caraffa i pomogao njegovo 38

ostvarenje i iji se r a t n i t r o f e j i (lanac Satalije) i d a n danas j o u v a u P e t r o v o j c r k v i . P r o t e k l e su trideset i e t i r i godine k a d su iste snage, kao i sad, z a k l j u i l e savez, n a i m e papa, p a n j o l s k a i Venecija. M o r n a r i c e t i h t r i j u sila sastale su se u l u c i Mesine. Don Juan Austrijski, k o j i je p l e m e n i t i m idejama, hrabro u i s l i n i m c r t a m a n a l i k o v a o svome ocu K a r l u V , d o a o j e k r a j e m r u j n a sa sedamdeset i sedam p a n j o l s k i h , e s t m a l t e - 25.9.1571. k i h i t r i savojske galije; M a r k o A n t o n i j e Colonna, v o j v o d a Paliano i Toliaccozzo s dvanaest g a l i j a kao v o j s k o v o a crkvene dr a v e . Sebastijan V e n i e r o , venecijanski a d m i r a l , doveo j e s t o t i n u i osam g a l i j a i e s t o g r o m n i h galejaca i l i m a h o n a . D i l e m u ratnoga v i j e a da l i da se m o r n a r i c a u p u t i u V a l o n u , u Hercegnov i (Castelnuovo) i l i S. M a u r o p r e k i n u l i su V e n i e r o i D o n Juan, generalni kapetan i t a v e m o r n a r i c e , o d l u i v i da se dalje odjed r i p r e m a A r h i p e l a g u . P r v o su o d j e d r i l i u Gumenice, k o j e T u r c i nazivaju H a l u m i d , u l u k u C i r a p r e k o p u t a K r f a , a onda u Aleks a n d r i j u , s t a r i Samos, na K e f a l o n i j u . T u r s k a m o r n a r i c a o d d v i je stotine galija, e t r d e s e t galeota, dvadeset m a n j i h b r i g a , svega t r i stotine j e d r e n j a k a , b i l a j e u l u c i Lepant, p o d zapovjedni t v o m vezira-seraskera k o p n e n i h e t a P e r t e y - p a e , k a p u d a n p a e Mujezin-zade A l i j e , a l i r s k o g beglerbega K i l i A l i p a e ( O k j a l i ) , beglerbega iz T r i p o l i s a D a f e r - p a e , B a r b a r o s i n a sina, Hasan- p a e i petnaest d r u g i h s a n d a k b e g a k o j i su kao p o m o r s k i knez o v i i m a l i p r a v o da n a m o r u n a s v o j i m b r o d o v i m a i m a j u fenjere. Pertev i K i l i - p a a b i l i su p r o t i v r a t a s n e p r i j a t e l j s k o m m o r n a r i c o m , j e r i m b r o d s k a m o m a d n i j e b i l a u p u n o m b r o j u . Me u t i m , n e p r o m i l j e n a k a p u d a n o v a revnost p o v u k l a j e p r v e n s t v o m k o m a n d e n a m o r u u p r o p a s t m o r n a r i c u . U n o i o d 6. n a 7. l i s t o p a d a ( o k t o b r a ) d i g l a j e k r a n s k a m o r n a r i c a s i d r a i slij e d e e g a dana, jedne subote, o k o 13.30 sati n a l a se u b l i z i n i pet m a l i h o t o k a , k o j e G r c i n a z i v a j u E h i n e , t j . je, b i l o t o n j i hove h r i d i s t r e p o p u t iglica j e a , b i l o zbog j e e v a k o j i su n a e n i na o t o c i m a , b i l o da se z o v u t a k o po p r o r o k u E h i n a s u ; danas se zovu K u r c o l a r i . O n i lee p r e k o p u t a albanske obale i u a Ahelosa (danas A s p r o p o t a m o s ) . D a n r a n i j e j e p r e m a L e p a n t u poslan a u i z v i a n j e fregata i n a n j e z i n znak, d a j e n e p r i j a t e l j u b l i z i n i , podigao j e D o n J u a n n a s t r a n j e m j e d r u e t v e r o u g l a s t u zelenu zastavu k a o znak za r a t n i p o r e d a k . I v a n A n d r e a D o r i a je. k r e n u o sa pedeset i e t i r i galije k o j e su t v o r i l e desno k r i l o b o j n o g r e d a k r o z d v a s t j e n o v i t a o t o k a K u r c o l a r i j a . Potjerao j e u o t v o r e n o m o r e p r v u g a l i j u iza o t o k a i t i m e zavarao t u r s k u m o r n a r i c u o j a i n i k r a n s k e m o r n a r i c e (a t u r s k a j e v e b i l a n a v i d i k u ) , b u d u i da su stijene o t o k a K u r c o l a r i s a k r i l e l i j e v o k r i l o t u r s k i m p o g l e d i m a .
j

N e k o su se v r i j e m e obje m o r n a r i c e p r o m a t r a l e , k r a n s k a s p r e k o dvije stotine, a t u r s k a s o k o t r i stotine j e d a r a , d i v e i se j e d n a d r u g o j . T u r k e su z a b l i j e t i l i b l i s t a v i l j e m o v i u s u n e v u s j a j u , o k l o p i i t i t o v i o d i z g l a a n o g e l i k a . Saveznici s u se d i v i l i r a z l i i t i m i v i m b o j a m a b r o d o v a i o p r e m i , z l a t n i m fenjeri39

m a , p u r p u r n i m zastavama sa z l a t n i m i s r e b r n i m n a t p i s i m a , zastavama t u r s k i h kapetana ( v e l i k i m galijama), p a t r o n a m a i realim a s d v o s j e k l i m A l i j i n i m m a e m , sa z v i j e z d o m i mjesecom i s isprepletenim sultanovim imenom. Turski je admiral prekinuo tiho divljenje s l i j e p i m g a a n j e m kao p o z d r a v i p o t i c a j da se zapovjednik ujedinjene m o r n a r i c e p r e d s t a v i na j e d n a k i n a i n . Sa D o n Juanove palube o d g o v o r i m u f i j u k v e l i k o g t o p o v s k o g m e t k a . G a a n j e je z a p o e l o n a l i j e v o m k r i l u k r a n s k e m o r n a rice, na k o j e m su p l j u s k o m s t r i j e l a n a p a l i M e h m e d a u l a k o v u i a u r A l i j a B a r b a r i g o v u g a l i j u . B i l o je p o l a pet p o p o d n e k a d a je A l i j a , k a p u d a n p a a , o d j e d r i o p r e m a D o n Juanovoj a d m i r a l skoj g a l i j i da se m j e r e galija s g a l i j o m , glava s g l a v o m i o v j e k s o v j e k o m . On je dospio i z m e u D o n Juanove i Venierove adm i r a l s k e l a e . P e r t e v - p a a se stavio C o l o n n i uz b o k . T r i stotine j a n j i a r a i s t o t i n u s t r i j e l a c a b o r i l o se h r a b r o na t u r s k o m admir a l s k o m b r o d u p r o t i v e t i r i stotine s a r d i n s k i h p u a k a na D o n Juanovoj p a l u b i . B o r b a je t r a j a l a j e d a n sat, d o k k a p u d a n p a a n i j e pao, p o g o e n t a n e t o m , a p a n j o l s k i su v o j n i c i zauzeli galij u . Jedan je k a p u d a n p a i odsjekao glavu. P r e m d a j e D o n Juan s o d v r a t n o u d o e k a o donosioca glave i n a r e d i o da glavu baci u m o r e , i p a k j e i s t a k n u t a n a k o p l j u . Karagoz, v a l o n s k i kapetan, i M a h m u t , s a n d a k b e g M i t i l e n e , s e t i r i druge l a e s v a t r e n i m znacima, p o d r a l i su b o r b e n i a r t a k o da je m a r k i z Santa Croce s n a k n a d n i m d o l a s k o m d o h r l i o u p o m o t r i m a a d m i r a l s k i m g a l i j a m a . Pertevljeva i Karagozova galija su zarobljene, ovaj je pao, a p r v i j e o t p l i v a o i pobjegao o n d a j e d n i m a m c e m . N a j kasnije j e p o e l a i n a j k r a e je t r a j a l a b o r b a i z m e u desnoga k r i l a k r a n s k e i lijevoga k r i l a t u r s k e m o r n a r i c e , i z m e u D o r i j e i K i l i A l i j e . K i l i A l i j a , p o t o j e zarobio g a l i j u m a l t e k o g a reda i k o m p t u r u v l a s t i t o m r u k o m odsjekao glavu, spasio j e samo etrdeset galija iz o p e g a poraza svoje m o r n a r i c e . Dvije stotine dvadeset i e t i r i o s m a n s k a b r o d a b i l a su izgubljena, devedeset i e t i r i i h j e o d toga p r i t j e r a n o o b a l i gdje su spaljeni, a stotin u i trideset su p o d i j e l i l a m e u s o b o m t r i saveznika, kao i stot i n u i sedamdeset v e i h i dvije stotine pedeset i e s t m a n j i h zar o b l j e n i h topova, te t r i t i s u e e t i r i stotine e z d e s e t i osam rob o v a . Petnaest t i s u a k r a n s k i h je o s l o b o e n o lanaca. U k u p n i g u b i t a k j e k o d T u r a k a p r o c i j e n j e n n a trideset t i s u a l j u d i , a saveznici su i z g u b i l i petnaest galija i o s a m t i s u a h r a b r i h pom o r a c a i v o j n i k a . O p l a k i v a l i su p r o v i d u r a B a r b a r i g a , k o j i je t r e i dan n a k o n b o j a u m r o o d r a n a , i dvadeset i devet venecij a n s k i h p l e m i a iz p r v i h k u a , kao t o su: T r i s s i n o , C o r n a r o , Veniero, Pasqualigo, C o n t a r i n i , L o r e d a n o , Q u i r i n i , m a l t e k i p r i o r i v e l i k i k o m p t u r istoga n j e m a k o g a v e l i k o g a reda. M e u zar o b l j e n i c i m a z a s l u u j e da se spomene F i r e n t i n a c B o n g i a n i Gianfigliazzi, j e r ga j e s u d b i n a po o s m a n s k o m r o p s t v u kasnije dovela na p o l o a j p o s l a n i k a svoje d o m o v i n e n a d v o r u M u r a t a I I I ; m e u r a n j e n i c i m a t r e b a s p o m e n u t i i b e s m r t n o g a pisca Cer40

vantesa k o j i j e ovdje i z g u b i o l i j e v u r u k u . T u r c i su, o s i m k a p u d a n p a e A l i j e , u b r a j a l i u m r t v e : o r u m s k o g s a n d a k b e g a , sand a k b e g o v e Karahisara, A n k a r e , N i k o p o l j a , Lepanta, H i o s a , M i t i l e n e , S u g a d i k a , Bige, A l e k s a n d r i j e , n a d g l e d n i k a i e h a j u arsenala i v i e s v o j i h o d l i n i h p o m o r a c a . M e u z a r o b l j e n i m a su b i l i M e h m e d , u n u k Saliha, a l i r s k o g beglerbega, s a n d a k b e g o v i a u r A l i j a i D a f e r , dva sina k a p u d a n p a e A l i j e i v i e d r u g i h p o z n a t i h aga. Z l a t n i f e n j e r i , p u r p u r n e zastave sa z l a t n i m i sreb r n i m n a t p i s i m a , sa zvijezdama i mjesecom i seraskerovi t u g o v i b i l i su r a t n i t r o f e j i lepantske b i t k e , n a j z n a a j n i j e b i t k e k o j a se b i l a , o t k a d se u s u s j e d n i m v o d a m a A k c i j a v o d i l a b o r b a izm e u Augusta i A n t o n i j a za vlast R i m s k o g carstva . . . T k o j e , kao pisac o v i h redaka, p r o b o r a v i o u p r o m a t r a n j u p r e d t r o f e j i m a ove p o m o r s k e b i t k e . . . m o r a samo j o v i e osje a t i nedostatke r e z u l t a t a b i t k e , k o j e v e i n a o n i h k o j i j e o p i s u j u ovako i z l a u : da j e ova t a k o sjajna p o b j e d a h r a b r o s t i saveznika ostala zbog nejedinstvenosti i n e m a r a bez u i n k a . S druge strane, baca ova p o b j e d a j a r k u svjetlost n a t a d a n j i n a j v i i p r o c v a t osmanske m o i , k o j a se, k a o za Sulejmana v e z i r o m M e h m e d o m i m u f t i j o m E b u s u u d o m , a k i za o t r o g u i v a o c a p i a k a k a v j e b i o S e l i m I I , postojano d r a l a , ne zbog toga t o j e m o r n a r i ca p r i j e b i t k e m o g l a n a b r o j a t i i t r i stotine j e d r e n j a k a , nego t o j e uz n e v j e r o j a t n i n a p o r opet n a k o n n e k o l i k o mjeseci uspostavljena, t a k o da j e m o g l a u isto t a k o p u n o m b r o j u opet i s p l o v i t i . Pijale j e opet doveo n a t r a g s t o t i n u i dvadeset b r o d o v a i t r i naest g a l i j a . P o e t k o m p r o s i n c a (decembra) j e Ulud-Alija uplov i o u C a r i g r a d sa osamdeset i sedam g a l i j a , sa s p a e n i m a i o n i m d r u g i m a , k o j e j e p o v u k a o iz l u k a n a g r k o m o t o j u , da b i p r e d o i m a glavnoga g r a d a u m a n j i o v e l i i n u poraza. S u l t a n S e l i m ga j e imenovao k a p u d a n p a o m i naredio da odsada ne nosi v i e n a d i m a k U l u d , nego da se naziva K i l i A l i j a , t j . A l i j a - m a . K a p u d a n p a a i v e l i k i vezir p o t r u d i l i su se u j e d i n j e n i m snagama da opet p o d i g n u m o r n a r i c u . N i s u u k r a s i l i b r o d o g r a d i l i t e k i p o v i m a k a o V e n e c i j a n c i svoj, nego su o d c a r s k o g v r t a , k o j i i m j e dosad s u a v a o p r o s t o r , o t r g n u l i p r i l i n o m n o g o z e m l j i t a i p r o i r i l i ga s osam n a d s v o e n i h b r o d o g r a d i l i t a . U n j e m u j e sagradio samo za ove jedne j e d i n e zime s t o t i n u i pedeset g a l i j a i osam galeaca i l i v e l i k i h m a h o n a , t j . za d v i j e manje n o t o i h je dovela u j e d i n j e n a m o r n a r i c a do L e p a n t a . K a p u d a n p a a j e nap o m e n u o v e l i k o m v e z i r u da j e l a k o s a g r a d i t i brodove, a l i da j e n e m o g u e za d v i j e stotine pedeset b r o d o v a n a b a v i t i pet stot i n a sidra, u a d i i sve ostale p o t r e p t i n e u t a k o k r a t k o m vremenu. Gospodine pao, odgovori Sokolovi, mo i imetak Visoke p o r t e t o l i k a j e da b i se m o g l o p r i b a v i t i , a k o b i se t a k o n a r e d i l o , s i d r a o d srebra, u a d o d svile i j e d r a o d atlas-tkanine; t o god na bilo k o j e m b r o d u uzmanjka, zatraite od m e n e . Kili Alija se sagnuo t a k o da j e v a n j s k i m d i j e l o m r u k e d o d i r n u o p o d i 41

u z v i k n u o h v a l e i ga: Z a i s t a s a m znao d a e t e m o r n a r i c u u c i j e l o s t i opet p o d i i . Venecijanski bajlo Barbaro, k o j i je, usprkos zauzeu Cipra i l e p a n t s k o m p o r a z u ostao u C a r i g r a d u , p o a s t i o j e v e l i k o g vezira s n e k o l i k o r o b o v a d a b i i s p i t a o njegovo r a s p o l o e n j e t o se tie r a t a i l i m i r a . D o a o si v i d j e t i k a k o j e s n a o m h r a b r o s t i n a k o n posljednjeg s l u a j a . V e l i k a j e r a z l i k a i z m e u v a e g a gub i t k a i n a e g a . M i smo, o d u z e v i v a m j e d n u d r a v u , o d s j e k l i r u k u , a v i ste n a m , p o b i v i n a u m o r n a r i c u , o b r i j a l i b r a d u ; odsjeena ruka nee vie prirasti, a obrijana brada e j o gue m j . 6.1572. n a r a s t i . T o n i s u b i l e fraze nego i s t a i s t i n a . U l i p n j u j e t u r s k a m o r n a r i c a i s p l o v i l a s dvije stotine j e d r e n j a k a . S a v e z n i k a m o r narica, k o j a j e n a k o n m n o g o o d u g o v l a e n j a k o n a n o d o l a okup i t i se s d r u g i m a , b i l a j e p o b r o j u n a d m o n a t u r s k o j , a l i j e t a p r e d n o s t izgubljena zbog g u b i t k a u v j e b a n e p o m o r s k e m o m a d i i zbog n e m a r a v o j s k o v o a i n j i h o v e nesloge. Obje su se m o r n a r i 10.8. ce srele d v a p u t a p r e d C e r i g o m i n a p r e d g o r j u M a t a p a n a , a l i uzalud. T u r s k a se p o v u k l a u M o d o n i N a v a r i n , a s a v e z n i k a , k o j a je b i l a p r e d Cerigom, t r e b a l a j e s p r i j e i t i d a se u j e d i n i . D o l o j e do sjedinjenja b r o d o v a , a l i n i j e d o l o do opsade M o d o n a k o j a je dana u zadatak knezu o d Parme. K i l i A l i j a j e s v o j u m o r n a r i c u doveo n a t r a g u C a r i g r a d , samo uz g u b i t a k o d n e k o l i k o galija. U D a l m a c i j i j e Soranzo r a z o r i o u t v r d u k o j u su T u r c i p o d i g l i p r e d K o t o r o m . Venecija, k o j a se o s v j e d o i l a d a ne m o e v i e r a u n a t i na p a n j o l s k u , bila je prisiljena ponuditi ruku-pomirn i c u . F r a n c u s k i p o s l a n i k Noailles, b i s k u p Acqsa, k o j i j e p o d r u gi p u t a u t o m s v o j s t v u p o a o u C a r i g r a d , o l a k a o j e m i r s v o j i m posredovanjem, a instrukcije koje j e dobio poslanik o d Vijea desetorice t r a i l e su u s v a k o m s l u a j u z a v r e t a k r a t a . P o r t i n p r e v o d i l a c O r a m i idov S a l o m u n ( l i j e n i k v e l i k o g a vezira) b i l i su p r e g o v a r a i m i r a s t u r s k e strane; d r a v n i sekretar F e r i d u n s a m o v o l j n o j e m i j e n j a o venecijanski d o k u m e n a t , p a j e B a r b a r o 7.3.1573. b i o p r i s i l j e n p o t p i s a t i ga ovako i z m i j e n j e n o g . Sedmog o u j k a k o n a n o j e b i o s k l o p l j e n m i r sa strane o p u n o m o e n i k a A n t o n i j a B a r b a r i j a , p r o k u r a t o r a i b a j l a , i A l o j z i j a Moceniga u s l i j e d e i h sedam t a a k a : p r v o , Venecija e p l a t i t i t r o k o v e c i p a r s k o g a r a t a , za t r i godine t r i stotine t i s u a d u k a t a , k a o t o j e t o b i l o za Sulejmanova vremena u m i r u sklopljenom nakon rata n a K r f u ; d r u g o , Sopot e p o v u i s v u a r t i l j e r i j u ; t r e e , g o d i n j i d a n a k za Zante p o v e a v a se o d p e t s t o t i n a n a t i s u u i p e t s t o t i n a d u k a t a ; e t v r t o , sultan S e l i m e o d sultana S u l e j m a n a d a n u k a p i t u l a c i j u p o t v r d i t i i o d r a t i ; peto, c i p a r s k i g o d i n j i danak o d o s a m t i s u a d u k a t a se u k i d a ; e s t o , o s m a n s k i i venecijanski p o s j e d i u A l b a n i j i i D a l m a c i j i svest e se u p r i j a n j e granice i p o t v r d i t i ; sedmo, t r g o v c i m a o b i j u strana v r a t i t e se r o b a zaplijenjena za v r i j e m e r a t a . B a r b a r o j e sam o t i a o u D a l m a c i j u p r i u t v r i v a n j u granica, a njegove poslove su preuzeli A n d r e a Badner, k a o iz42

v a n r e d n i p o s l a n i k , i A n t o n i o Tie;:o'o k a o b a j l o . Izgledalo j e kao da su T u r c i d o b i l i l e p a n t s k u b u k u .

[ N a k o n m i r a s V e n e c i j o m , p a n j o l c i su se d a l i n a p o n o v n o osvajanje T u n i s a . S a k u p l j e n o j e znatno b r o d o v l j e o d 99 g a l i j a i 7.10.1572. onda se k r e n u l o n a g r a d T u n i s kojega T u r c i napuste n a v i j e s t 0 d o l a s k u p a n j o l a c a . H a m i d , n e v j e r n i saveznik, j e r n i j e p l a a o danak, i n e v j e r n i sin, j e r j e oslijepio oca, nadao se d a e z a d o b i t i v l a s t i . N o p a n j o l c i postave njegova b r a t a M u h a m m e d a za p o t k r a l j a T u n i s a . Z a t i m su i z g r a d i l i n o v u j a k u t v r a v u i o s t a v i l i u n j o j j a k u posadu. Osvajanje T u n i s a p o g o d i l o j e t u r s k e v r h o v n e glavare, a osob i t o k a p u d a n p a u K i l i A l i j u , k o j i j e g r a d v e j e d a n p u t b i o oteo o d p a n j o l a c a . P o l o v i c o m godine krene iz C a r i g r a d a j a k a f l o t a 15.5.1574. o d 298 j e d a r a , a k a p u d a n p a i j e , u s v o j s t v u seraskera k o p n e n i h t r u p a o d 40.000 v o j n i k a , p r i d o d a n S i n a n - p a a , o s v a j a Jemena. T r i dana j e g r a d h a r a n , a z a t i m su beglerbeg T u n i s a H a j dar i beglerbeg T r i p o l i s a M u s t a f a - p a a o p s j e l i Goletu. N a k o n mjesec dana obrane zauzeta j e n a j u r i , a zarobljeno j e 200 t o p o v a , 33 24.8.1574. zastave, te z a p o v j e d n i k D o n Petar i M u h a m m e d , p o t k r a l j T u n i s a . Goleta j e p o t p u n o d i g n u t a u zrak, d a v i e ne b i n i k a d a p a l a u p a n j o l s k e r u k e . A o n d a j e o p s j e d n u t a novo i z g r a e n a t v r a v a 5., 8., k o j a se h r a b r o d r a l a i z d r i v i t r i j u r i a , a l i j e p r i e t v r t o m p a l a 11. IX uz v e l i k i poraz o p s j e d n u t i h . T a k o j e T u n i s , n a k o n h r a b r e obrane, sa s v i m s v o j i m g r u d o b r a n i m a pao u t u r s k e r u k e i postao, p o r e d A l i r a i T r i p o l i s a , t r e i beglerbegat osmanskog carstva. U M o l d a v s k o j j e d o l o do zatege i s u k o b l j e n o s t i i z m e u T u r s k e i Poljske o k o v r h o v n o g p o l o a j a zemlje. P o r t a n i j e m n o g o vjerovala B o g d a n u , v l a k o m knezu, zbog njegove s k l o n o s t i Pol j a c i m a . Z a t o j e i s k o r i s t i l a n e k o g p u s t o l o v a I v o n i j a k a o njegova p r o t u k a n d i d a t a . D o l o j e zbog toga i do s u k o b a t u r s k i h i p o l j s k i h t r u p a . U s k o r o j e u m r o p o l j s k i k r a l j i g m u n d Avgust, p a 7.7.1572. Poljaci, b o j e i se t a t a r s k o g i t u r s k o g u p a d a u n j i h o v u z e m l j u , ustupe I v o n i j i H o i n , a d o b i j u zagovor m i r a i p r i j a t e l j s t v a . I v o n i j e vladao nasilno i g r a b e n o . A l i k a d a j e P o r t a z a t r a i l a 21.2.1574. d v o s t r u k o v e i d a n a k (iznosio j e tada 60.000 d u k a t a ) , I v o n i n a g o v o r i glavare, te digne u s t a n a k i t r i p u t a , uz p o m o K o z a k a , po t u e t u r s k u v o j s k u . Svoga t a k m a c a n a p r i j e s t o l Petra p o t r a io j e n a j p r i j e u E r d e l j u , a o n d a u B r a i l i ( I b r a i l u ) . T u r s k i zapov j e d n i k p o a l j e m u u o d g o v o r deset t o p o v s k i h k u g l i , d v i j e s t r i jele p u t e m e t i r i izaslanika; o v i m a dade I v o n i o d s j e i u i , nos 1 usta i objesi i h p r e d t v r a v o m ; o v a j e b i l a n a j u r i zauzeta i e t i r i dana se u n j o j u b i j a l o , a j e d n a k o se p o s t u p i l o i sa T e h i n o m ili Benderom i Bjelgorodom i l i Akermanom. T u r c i su, m e u t i m , p o k r e n u l i s one strane D u n a v a p r a v u v o j s k u sa 120 t o p o v a , te j e d o l o do sudara sa m o l d a v s k o m 9.6.1574. v o j s k o m o d 30.000 slabo n a o r u a n i h v o j n i k a , 13.000 k o z a k i h 43

k o n j a n i k a i 80 t o p o v a . B i t k a je t r a j a l a t r i dana s p r o m j e n l j i v o m s r e o m . Sedam p u t a j e I v o n i m o l i o za s l o b o d a n o d h o d Kozaka, p o m i l o v a n j e M o l d a v a c a i sigurnost za sebe osobno, a o n d a se predao k a p i d i b a i . Ovaj se s n j i m zabavljao e t i r i sata, ali ga je neka I v o n i j i n a r i j e razbjesnila i o n ga u d a r i s a b l j o m po l i c u i v r a t u , a j a n j i a r i ga d o v r e . Petar j e t a d a b i o i m e n o v a n moldavskim vojvodom. B i l o je i n a s t o j a n j a da se o u v a m i r , pa se u t o m p r a v c u razvijala i v a d i p l o m a t s k a a k t i v n o s t sa e v r o p s k i m d r a v a m a . T a k o je d o l o d o p o s r e d o v a n j a o k o r a z g r a n i e n j a na d a l m a t i n skoj g r a n i c i . K o n z u l Soranzo i F e r h a t - p a a o d Bosne ili su t a m o kao p o v j e r e n i c i . N a k o n duge natege oko sela t o su p r i p a dala Z a d r u , i b e n i k u i Z e m u n i k u , Venecijanci su k o n a n o d o b i l i m j . 3. 1573. pedeset z a d a r s k i h i trideset i b e n i k i h . Poljaci su slali svoja po . . slanstva j e d a n p u t da obavijeste o n o v o m k r a l j u , a d r u g i p u t da se 1 3 . 9 . 1571. i p i j g p o d r k e B o g d a n u , a i R u s i su se t u i l i na Tatare k o j i su b i l i p r o d r l i sve do M o s k v e . ei su b i l i k o n t a k t i sa A u s t r i j o m zbog poslova na g r a n i c i , slanja g o d i n j e g dara i pregov o r a o k o p r o d u e n j a o s m o g o d i n j e g m i r a t o se b l i i o svome k r a j u . B i l o j e p r i t u b i na t u r s k e upade, p a i p r i s v a j a n j a zemlje. N a k o n s m r t i I v a n a Zapolje, poslao j e o d e r d e l j s k i h glavara i z a b r a n i knez B a t h o r v g o d i n j i danak 10.000 d u k a t a , a na to je p o s l a n a u A h m e t kao p o v j e r e n i k za postavljenje. Iste su godine E d u a r d P r o v i s i o n a l i i H . o d U n g n a d a p r e d a l i p o a s n i dar iz K o r u k e i t u i l i se na povrede m i r a n a g r a n i c i , no bez 1572. uspjeha. I d u e godine j e H . od U n g n a d a d o a o kao p o s l a n i k na pregovore o p r o d u e n j u m i r a , a l i se to otezalo zbog t u b i velik o g vezira na spaljivanje Granice, hvatanje dva ugledna m u s l i 3.10. 1573. m a n a i i z g r a d n j u nove u t v r d e u H e i f a l u . I p a k se na k r a j u p r o d u i o m i r p o d i s t i m u v j e t i m a kao i r a n i j e . U v r i j e m e d o k se pregovaralo o n o v o m m i r u , t r a i o je V l a h B e k e i u B e u i u C a r i g r a d u zagovore da d o b i j e erdeljsko kne e v s t v o . U t o m e su ga p o d r a l i T u r c i u B e u p o p o s e b n i m poslan i c i m a . B e k e j e poslao v e l i k o m v e z i r u dva E r d e l j c a , k o j i su b i l i p r e l i n a I s l a m , da ga p o d r e o b e a v a j u i d v o s t r u k i danak. N o to je, sa svoje strane, p o d r i o B a t h o r i j e v izaslanik sa izvanrednim poasnim darom. I o b i a n pogled na o v u d i p l o m a t s k u a k t i v n o s t , i j a su d u a v e tada b i l i P o r t i n i t u m a i , z a p a a da su svi o v i t u m a i b i l i p r e o b r a e n i c i na I s l a m . A l i to n i j e n i t a n e o b i n o , j e r su to b i l i i n a j v e e v o j s k o v o e i d r a v n i c i S u l e j m a n o v a i Selimova doba, k o j i su o s m a n s k o c a r s t v o u z d i g l i do v r h a i na n j e m u ga o d r a l i deset godina. O d deset v e l i k i h vezira ovog doba, osam je o d o n i h k o j i su p r e l i n a I s l a m : I b r a h i m i S u l e j m a n k o j i su b i l i G r c i , Ajaz, L u t f i i A h m e t k o j i su A l b a n c i , debeli A l i j a j e iz Hercegovine, kao i P e r t e v - p a a , Hersegoglu i D u k a i n o g l u ; A l b a n c i i H r v a t i b i l i su R u s t e m i b r a t m u Sinan, v e z i r i F e r h a t - p a a , A h m e t - p a a , k o j i je b i o izdajica, j e r se u E g i p t u proglasio za
S r c a u Z D O

44

sultana, D a u t - p a a i o s v a j a Jemena S i n a n - p a a ; Bosanci su b i l i v e l i k i vezir M e h m e d - p a a S o k o l o v i , vezir M u s t a f a - p a a , j u n a c i sa granice H u s r e v - p a a i Jahjaogluova o b i t e l j , z a t i m Jajlak M u stafa-paa, Zal Mehmed-paa, osvaja Cipra Lala Mustafa-paa, n a m j e s n i k E g i p t a M a k t u l Mehmed-beg, B a l t a i A h m e t - p a a , Den a b i A h m e t - p a a , T e m e r i d A l i - p a a i Sufi A h m e t - p a a , p r e d Siget o m p o g i n u l i e g i p a t s k i n a m j e s n i k ; o d Rusa su H a s a n - p a a , nam j e s n i k Jemena, i D a f e r - p a a ; k o n a n o su n a j i s t a k n u t i j e v o e t u r s k e p o m o r s k e sile S a l i h - p a a ( G r k s p o d r u j a T r o j e ) , Pijale- p a a , r o e n i M a d a r i l i H r v a t , K a l a b r e z O c h i a l i i v e l i k i gusar H a j r e d i n R i o b r a d i (Barbarossa) k o j i j e g r k o g p o r i j e k l a . T a k o se osmansko carstvo u z d i g l o k a o k o l o s ne samo p o m o u t u r k menske s u r o v o s t i i i s k l j u i v o s t i , nego i p o m o u g r k e i slavenske f i n o e i l u k a v o s t i , albanske i d a l m a t i n s k e n e u s t r a i v o s t i i p r i l a g o d l j i v o s t i , bosanske i h r v a t s k e v r s t o e i t v r d o g l a v o s t i , pom o u svim ovim strancima zajednike sranosti i gipkosti, koja se ne v e e u z o b z i r e , t a l e n t a i d a r a za gospodarenjem o n i h k o j i su d o m o r o c i u o s v o j e n i m z e m l j a m a . ]

P r i j e nego z a k l j u i m o o v o n e o b i n o r a z d o b l j e osmanske pov i j e s t i S e l i m o v o m s m r u , k o j a j e u s l i j e d i l a v e e t r n a e s t dana n a k o n obnove m i r a s A u s t r i j o m , k r a t k o e m o se d o t a i n e k i h d o g a a j a k o j e o s m a n s k i pisci h i s t o r i j a navode k a o n a g o v j e t a j e za n j i h , a Selimovo p r a z n o v j e r j e i h j e samo t a k v i m a s m a t r a l o . Jedna repatica, zemljotres k o j i j e u C a r i g r a d u s r u i o e t i r i stotine k u a , p o p l a v a u M e k i gdje s u h a d i j e u v o d i o b i l a z i l i o k o Kabe, a njezin k r o v p u k n u o , n i s u ga t o l i k o p r e p l a i l i , k o l i k o v a t r a k o j a j e i z b i l a u k u h i n j i seraja, j e r j e n a k o n s l i n o g poar a u k u h i n j i seraja u E d r e n u u s l i j e d i l a s m r t njegova djeda Sel i m a I . O v a n e d a a , k a o i sa v e l i k i m m u f t i j o m E b u s u u d o m , n a n i j e l i s u m u v e l i k u a l o s t . T a k o n i j e a l i o n i za s v o j i m p r e d dvije godine u m r l i m d r u g o r o e n i m s i n o m k a o sada za u m r l i m mj. 9.1574. e j h u l - i s l a m o m , t r i d e s e t o g o d i n j i m s t u p o m zakonodavstva u carstvu. O d m a h ga j e , n a k o n t o j e b i o n a s t u p i o v l a d a v i n u , obasuo n a j v i i m a s t i m a i j o g o d i n u dana p r e d njegovu s m r t r t v o v a o m u svog p r i s n o g d r u b e n i k a D e l a l - b e g a te ga p r o g n a o u M o n a s t i r , j e r j e sebi d o p u s t i o d a p r e s l o b o d n o g o v o r i p r o t i v m u f t i j e . P o a r u k u h i n j i j e s a s v i m s i g u r n o b i o za S e l i m a d o g a a j k o j i t u m a i b u d u n o s t , j e r su s k u h i n j o m izgorjeli i s m o n i c a i p o d r u m . P o d r u m a r Mesih-aga o d m a h j e poslan u E g i p a t d a odande n a p u n i s m o n i c u p o t r e b n i m m i r o d i j a m a i s l a t k i i m a . Usk o r o z a t i m j e u seraju d o v r e n o n o v o k u p a l i t e , nazvano k u s u r h a m a m . S u l t a n ga j e posjetio j o p r i j e nego t o se b i l o o s u i l o ; da odagna zle pare, ispraznio j e b o c u v i n a . Z b o g v i n s k i h p a r a , k o j e su ga o m a m i l e , p o s k l i z n u o se n a g l a t k o m m r a m o r u k u p a l i t a i pao. D i g l i su ga, o n j e legao u krevet, d o b i o v r u i c u i u m r o 12.12.1574. n a k o n jedanaest dana. 45

S u l t a n S e l i m j e ostavio pet sinova ( M u r a t a , Sulejmana, M u stafu, D i h a n g i r a i Osmana), a e s t i j e u m r o dvije godine p r i j e njega; ostavio j e i t r i k e r i : E s m u - s u l t a n i j u , s u p r u g u v e l i k o g a vezira S o k o l o v i a ; D e v h e r - s u l t a n i j u , s u p r u g u k a p u d a n a Pijale- p a e , k o j u su u d a l i u isto v r i j e m e s b r a t i n o m a h - s u l t a n i j o m , s u p r u g o m j a n j i a r s k o g age Hasan-age, j o za S u l e j m a n o v a ivota, sa sto t i s u a d u k a t a za svaku; te F a t i m u - s u l t a n i j u k o j u j e kasnije n j e z i n b r a t , s u l t a n M u r a t I I I , udao za S i j a v u - p a u s dvij e stotine t i s u a d u k a t a m i r a z a . Njegove su g r a e v i n e , o s i m gore spomenute S e l i m i j e u E d r e n u , o p s k r b l j e n e k o l o m i k o l o m za p r e d a j u (hadise), j e d n a d a m i j a u p r e d j e l u K a n b u n a r u E d r e n u ; sagradio j e j o i gradske zidine i u t v r d u l u k e N a v a r i n . U M e k i j e p o p r a v i o v o d o v o d k o j i j e b i o v e d o t r a j a o , a p r e d v o r j e svete k u e, zapravo h a r e m i l i s v e t i t e , po k o j e m se t a k o n a z i v a j u sva ostala p r e d v o r j a d a m i j e , p o k r i o j e s t r i stotine i e z d e s e t k u p o l a . U C a r i g r a d u j e , j o k r a t k o p r i j e svoje s m r t i , uz d a m i j u Aje Sofije dao s a g r a d i t i dvije k o l e , dva m i n a r e t a i d v a v i s o k a s t u p a k o j i p o d u p i r u d i v n u zgradu n a s t r a d a l u za posljednjega zemljotresa, a l i zgradu u isto v r i j e m e u n a k a z u j u . D o v r e n j e o v i h zgrada m o r a o j e p r e p u s t i t i s v o m n a s l j e d n i k u , k a o t o j e njegov otac S u l e j m a n n j e m u p r e p u s t i o d o v r e n j e v e l i k o g m o s t a &ekm e d e . Za n j e g o v u j e i z g r a d n j u S u l e j m a n dao p o d e f t e r d a r u H a s a n - e l e b i j i i r u m e l i j s k o m n a d z o r n i k u g r a e v i n e Husrev-begu dvadeset m i l i j u n a a s p r i , t j . e t i r i s t o t i n a t i s u a d u k a t a . K a o t o j e ta g r a e v i n a d o v r e n a za v l a d a n j a sultana Selima, a po p l a n u njezina o s n i v a a Sulejmana, t a k o j e i za sve druge p o t h v a t e n a k o p u n u i n a m o r u , osvajanje A r a b i j e i C i p r a , u r e e n j e zijameta i timara, kanuna niandije Mehmeda kojeg je Ebusuud o b r a z l o i o p o m o u fetve; a n a r o i t o su p o s t o j a n a m u d r o s t i v l a d a r s k i dar v e l i k o g a vezira M e h m e d a S o k o l o v i a o k r u n i l i vel i k o djelo Sulejmanove vladavine, p a j e k r a s n o m d r a v n o m zdan j u postavio p r o e l j e . S u l e j m a n o v v l a d a r s k i d u h i snagu n i j e dod u e naslijedio n e d o s t o j n i sin o d oca, a l i su n e s a l o m l j i v o dalje ivjeli u p o s l j e d n j e m i z b o r u v e l i k o g a v l a d a r a , u d o s t o j n o m velik o m v e z i r u M e h m e d u S o k o l o v i u . S u l e j m a n , v e l i k i m u d a r kao i njegov i m e n j a k , g r a d i t e l j j e r u z a l e m s k o g h r a m a , o s i m t o j e b i o slab p r e m a e n a m a , taj S u l e j m a n v e l i k i m u d a r kao S a l o m u n (Sulejman), ali mnogo m o n i j i k r a l j , nastavljajui u povijesti svoj v l a d a r s k i d u h k r o z i t a v o s t o l j e e n a k o n svoje s m r t i , ost v a r i o j e o n o t o i s t o n j a k a predaja po K u r a n u p r i a o n a j m u drijem m e u svim kraljevima. Salamunovu (Sulejmanovom) s m r t n o m t i j e l u o t i a o j e d u h , a l i j e taj o m o t a (tijelo) stajao j o u v i j e k uspravno i n a r o d i su b i l i p o s l u n i p r i j e v a r n o j i g r i k o j u su v o d i l i d i v o v i u Salamunovo (Sulejmanovo) i m e . T a k o j e u o m o t a u s u l t a n S u l e j m a n o v a d u h a , k o j i j e dalje nastavio i v j e t i p o s v o j i m d r a v n i m u r e d b a m a , b i o na p r i j e s t o l j u S e l i m kao d i v , a l i su n a r o d i j o u v i j e k b i l i p o s l u n i sjeni, Sulejmana, n a j v e e g i n a j m o n i j e g osmanskog v l a d a r a .

46

GLAVA Od ustolienja Murata

TRIDESETSEDMA III do smrti Mehmeda Sokolovia

K a k o j e samovlada v e l i k o g a vezira S o k o l o v i a , u s p r k o s vladarske b e z b r i n o s t i sultana Selima, uspjela k r o z osam g o d i n a o d r a t i m o i p r o c v a t Osmanskog carstva, p o t o ga je Sulejman V e l i k i b i o podigao o s v a j a j u i i d a j u i z e m l j i zakonodavstvo, p r i kazano j e u d v i j e p r e t h o d n e glave. D a j e ova n e o g r a n i e n a svevlast v e l i k o g a vezira j o d u l j e p o t r a j a l a , ne b i se epoha p r o padanja Osmanskog carstva p o k l a p a l a s p o e t k o m vladavine M u r a t a I I I , nego b i b i l a zakasnila j o za pet godina, sve do S o k o l o v i e v e s m r t i ; onda novo glavno poglavlje, do kojega dolaz i m o n a i m p r i p o v i j e d a n j e m p o v i j e s t i , ne b i z a p o e l o s n o v i m s u l t a n o m , n a s l j e d n i k o m Selima I I , nego s n o v i m v e l i k i m vezir o m . K a o t o razdoblje najveeg procvata m o i , koje je d o l o sa S u l e j m a n o m , n i j e z a v r i l o n j e g o v o m s m r u , nego j e , u s p r k o s p r o p a d a n j u njegova n a s l j e d n i k a , t r a j a l o j o za v r i j e m e njegove vladavine, j e r j e S o k o l o v i dalje vladao u S u l e j m a n o v u d u h u , t a k o ne traje ono razdoblje p r o c v a t a m o i do S o k o l o v i e v a o d l a ska nego samo do S e l i m o v a odlaska, j e r su d o l a s k o m novoga gosp o d a r a stavljene granice s v e m o i v e l i k o g a vezira, k o j a j e d o d u e p o t v r e n a njegovim poloajem, ali nije p o t v r e n a M u r a t o v o m snagom, v e n j e g o v o m s l a b o u . Predao se n a i m e u t j e c a j u l j u b i m a c a i e n a , p a su vladarske uzde b i l e samo po i m e n u j o u r u k a m a v e l i k o g a vezira, a u s t v a r i su n j i m a u p r a v l j a l i v a n j s k i i u n u t r a n j i l j u d i u d v o r s k o j s l u b i , h a r e m i evnusi. I s t o n j a k a p r i a o onome t o se z b i l o n a k o n Salomunove (Sulejmanove) s m r t i , i m e smo z a k l j u i l i povijest posljednjeg p e r i o d a , moe se i ovdje n a s t a v i t i i j o j e d n o m p r i m i j e n i t i kao usporedba. S a l o m u n (Sulejman) j e u m r o s j e d e i n a svom l a v l j e m prijestol j u , a l i , j e r j e l i k bez d u e , o p s k r b l j e n s v i m z n a k o v i m a k r a l j e v stva, sjedio na v l a d a r s k o m p r i j e s t o l j u , k l a n j a l i su se i s l u a l i v l a s t l j u d i i i v o t i n j e , g e n i j i i d e m o n i k o j i su ga u u d a l j e n o s t i , k o j u n a l a e s t r a h o p o t o v a n j e , d r a l i i v i m . Tek k a d je c r v o t o i n a r a z m r v i l a t a p , n a k o j i se S a l o m u n (Sulejman) o b i a v a o objem a r u k a m a p o d b o i t i d r e i ga u z d i g n u t i m r u k a m a na u s t i m a , p a j e sa s l o m l j e n i m t a p o m pao na z e m l j u i l e v l a d a r a s v i j e t a , b i l a j e r a z g l a e n a njegova s m r t i svijet j e dospio u m e t e . T a k v a j e b i l a s u l t a n S u l e j m a n o v a v l a d a v i n a , k o j a se o p i r a l a na t a p n e o g r a n i e n e v l a s t i v e l i k o g vezira i ostala j o za S e l i m o v a v l a d a n j a p u n a ugleda, a l i s d o l a s k o m M u r a t o v e vladavine razjedao j e t a p o t r o v n i c r v smanjenog utjecaja i p o v j e r e n j a i S o k o l o v i e v o m s m r u d o l a je na j a v u tajna propadanja m o i , koje 47

je ve b i l o z a p o e t o p r i j e pet godina, a iji je v a n j s k i ugled j o k r a t k o v r i j e m e zavaravao d v o r , d u l j e glavni grad, o n d a p r o v i n c i j u , a n a j d u l j e evropske sile.

[Poznate su j o o d s u l t a n a M e h m e d a O s v a j a a (el-Fatiha), k a o n j i h o v a u t e m e l j i t e l j a , d r a v n e ustanove u n u t a r n j e g i vanjskog d v o r a , a posebice e t i r i s t u p a carstva. H i s t o r i a r A l i j a i m zgodno s u p r o t s t a v l j a e t i r i stupa m i l j e n i k a i e n a k o j i su u vanjs k o m i u n u t a r n j e m d v o r u o v o g slabog i m e k u n o g v l a d a r a obes n a i v a l i p u n u vlast v e l i k o g vezira. e t i r i m u k a r c a i e t i r i e n e v l a d a l i su s u l t a n o m : p j e s n i k e m s i - p a a k o j i se s m a t r a o p o u z d a n i k o m j o za Selimove vladavine, Uveis k o j i j e o d suca, p r o t i v svih d o t a d a n j i h p r a v i l a , u n a p r i j e e n za defterdara, a onda za p a u , p r i n e v s k i u i t e l j Seadedin, v e l i k i h i s t o r i a r , i Ma a r Hasnefer-aga u k o p l j e n i v r h o v n i d v o r s k i u p r a v i t e l j . e m s i - p a a je b i o z a d n j i izdanak o b i t e l j i K i z i l A h m e d l i , t o je p r i p o d j e l i S e l d u k o g carstva v l a d a l a n a C r n o m m o r u , a i j e se r o d o v s k o stablo i z v o d i unazad sve do H a l i d a B e n V e l i d a , v o j s k o v o e halife Osmana. K a o d u h o v i t o v j e k i u g o d a n u d r u t v u , r a d o je b i o v i e n v e o d S u l e j m a n a , a j o v i e o d Selim a I I kao d r u g u l o v u ; no k o d M u r a t a I I I u i v a o j e povjerenje posebice, j e r ga j e p r e p o r u i o T u r k m e n Uveis; ovo j e povjerenje kao s a s t a v l j a b r o j n i h m o l b i , s k o j i m a j e salijetao sultana s v a k i p u t k a d j e ovaj i a o u d a m i j u i kao p r i m a l a c m i t a , za svoj i l i sultanov r a u n do k r a j n o s t i z l o r a b i o . S u p r o t n o s t f i n o m o b r a z o v a n j u e m s i - p a e b i o j e s i r o v i T u r k m e n Uveis k o j i j e kao sudac u T i r u i m a o s r e u da susretne M u r a t a i da m u se dopadne j o d o k j e b i o k r u n s k i p r i n c ; u s k o r o ga j e , s o e v i m d o p u t e n j e m , i m e n o v a o s v o j i m d e f t e r d a r o m i uzeo ga j e s o b o m iz Manise k a d a je p o a o da se u s t o l i i . Ne samo da j e i z m a k a o i s t r a z i zbog toga t o j e k a o t r e i defterdar u t a j i o novac, i to po n a l o g u hati e r i f a , nego j e j o p o s t a v l j e n za d r u g o g , a z a t i m i p r v o g defterd a r a . U t o m s v o j s t v u j e p o d n o s i o p r i j e d l o g e za d i o b u s u d a k i h m j e s t a i a k n a m j e s n i t a v a , za t o j e samo v e l i k i vezir b i o ovlaten, ije je prijedloge sultan obesnaivao svojim upletanjem; t a k o se obezvrijedio i h a t i e r i f , k o j i j e n e k a d a s l u i o samo za izvanredne s l u a j e v e a sada se z l o r a b i o za o b i n e p r i l i k e . I p a k , Uveis n i j e b i o m n o g o s k l o n m i t u ; k a d a m u je, na p r i m j e r , kao k a s n i j e m n a m j e s n i k u B u d i m a , otac h i s t o r i a r a P e e v i j a , d a b i d o b i o lena s v o j i h p o g i n u l i h sinova, poslao 3.500 pjastera, o n i h je v r a t i o , p o t v r d i v i lena, s i z j a v o m da b i b i l o s u v i e g r u b o gub i t k u n j e g o v i h sinova p r i d r u i t i i njegov novac. T r e i o v j e k je b i o v e l i k i h i s t o r i a r Seadedin k o j i j e d o a o n a m j e s t o p r i n e v a u i t e l j a g o d i n u dana p r e d u s t o l i e n j e ; kasnije j e b i o u t j e c a j n i d r a v n i k i m u f t i j a . Zasada j e b l i s k o s t sa s u l t a n o m k o r i s t i o da z a t i t i v r h o v n o g suca (kazaskera) Kadi-zadea, k o j i je b i o u nep r i j a t e l j s k i m o d n o s i m a sa M e h m e d - p a o m S o k o l o v i e m i p r o t i v 48

ije j e volje postao m u f t i j a . P r v i p o v o d n j i h o v e n e t r p e l j i v o s t i vezan j e za p o k o p p r a v n i k a S a r h o B a l i j a k o j o m p r i l i k o m j e p r a t n j a v e l i k o g vezira u l a u d a m i j u p r i j e kazaskera i p r o s t r l a molitveni ilim na njegovom mjestu, t o on, kada je d o a o , nije dozvolio. I z b o r i o j e , o s i m toga, za v r h o v n i p r a v n i p o l o a j neke p r e d n o s t i t o dosada n i s u postojale. Dosada su, n a p r i m j e r , beglerbezi b i l i i s p r e d t o g p o l o a j a , a sada m u p r e t h o d i samo rumel i j s k i i a n a d o l s k i beglerbeg. N o m o n i j i o d ove t r o j i c e b i l i su v r h o v n i d v o r s k i u p r a v i t e l j (kapuaga) i e t i r i e n e , s t u p o v i h a r e m a . D v o j i c a ugarske b r a e k o j i su b i l i r o b o v i i k o j i su t e k p o d S e l i m o m p o s t a l i m u s l i m a n i , a o n d a su, j e r j e s u l t a n b i o i z n i m n o zadovoljan n j i m a kao pa e v i m a , u k o p l j e n i za p a e v e h a r e m a , zvali su se D a f e r ( m l a i ) i Haznefer ( s t a r i j i ) . Ovaj s t a r i j i b i o j e i v a duha, obrazovao ga j e k r o z i z u a v a n j a , uzdigao se u Selimovoj i M u r a t o v o j m i l o s t i do o d o b a e ( p r e t s t o j n i k p a e v s k i h odaja), a o n d a do kapuage (vrhovnog dvorskog upravitelja). Prvu je d u n o s t vrio pod t r o j i c o m sultana (Selim, M u r a t i M e h m e d ) dvadeset,a d r u g u trideset g o d i n a i u s l u b i seraja ostario. B i o j e d o b r o h o t a n i v e l i k o d u n i z a t i t n i k u e n j a k a i p j e s n i k a k o j i su m u posvetili m n o g a djela. A o d e n a j e M u r a t o m prevenstveno v l a d a l a njegova m a j k a N u r B a n u (svjetlosna e n a ) , z a t i m p r v a njegova e n a Safije, r o e n a V e n e c i j a n k a iz k u e Baffo, iji j e otac b i o n a m j e s n i k K r f a , a k o j a j e n a p u t u za V e n e c i j u b i l a oteta o d gusara i ispor u e n a za h a r e m . M u r a t o v a m a j k a i sestra, E s m a h a n , u d a n a za M e h m e d - p a u S o k o l o v i a , b i l o iz straha da e b i t i m a n j e m o n e b i l o da zbog v e e g b r o j a djece p o v e a j u j a m s t v o za sigurnost n a s l j e i v a n j a prijestola, nisu mirovale dok je nisu neko vrijeme potisle p o m o u jedne p l e s a i c e , Ugarke; a k a d a j e M u r a t kasnije u p r o m j e n i t o l i k o u i v a o , d a j e za n o m i j e n j a o d v i j e do t r i , Safije, k a o m a j k a p r v o r o e n o g M e h m e d a , s a u v a l a j e svoj o d l u u j u i utjecaj, osobito p o s m r t i sultanove m a j k e . Ova m u j e n a s m r t n o j p o s t e l j i p r e p o r u i l a j e d n u e n u p o i m e n u D a n f e d a (du e v n a r t v a ) , k o j a j e iz starog seraja uzeta u s l u b u h a r e m a u nov o m , i o n a j e smjesta postala e h a j a h a r e m a , t j . v r h o v n i u p r a v i t e l j d v o r s k o g h a r e m a ; o n a s n j i m n i j e d i j e l i l a krevet, a l i se, bez obzir a n a t o , n a j a k t i v n i j e starala za sve poslove u n u t a r n j e g d v o r a i najdjelotvornije mijeala i u vanjsko upravljanje. T i m e j e , zapravo, o c r t a n i sultanov z n a a j . B i o j e obrazov a n a duha, b l i z a k m i s t i k i m p j e s n i c i m a k r o z i t a n j e n j i h o v i h djela, a i sam j e p o k u a o p i s a t i gazele, naizgled d o b r o d u a n , a l i j e l a h k o padao u v a t r u i tada j e b i o nasilan, l j u b i t e l j ne samo plesa i glazbe, a l e i vesele dosjetke, nego i u m j e t n i k i i z r a e n i h satova i slika, p o d r a v a o j e m i s t i k i polet u p j e s n i k a svoga doba, o k r u i v a o se p l e s a i m a i s v i r a i m a , p a t u l j c i m a i d v o r s k i m l u d a m a n a k o j e j e rasipao o b i l n o novac. T a k a v j e s u l t a n u dvadeset osmoj g o d i n i d o a o iz Manise 21.12.1574. u M u d a n i j u , u k r c a o se n a g a l i j u sa e t i r i svoja p o u z d a n i k a :
4 Historija osmanskog carstva II

49

s a b l j o n o o m (silahdar), p r v i m s o b a r o m ( o k a d a r ) , s t j e g o n o o m ( r i k a b d a r ) i u i t e l j e m ( h o d a ) i n a k o n sedam s a t i u p o n o i b i o u C a r i g r a d u . a u Hasan i u p r a v l j a galije A h m e t o b a v i j e s t i l i su v e l i k o g vezira o n j e g o v o m d o l a s k u . Ovaj p o h i t i d a ga pozdrav i i p o l j u b i u r u k u , a o n d a ga odvede u seraj m a t e r i . I s t u v e e r su, p r e m a k a m i n u , b i l a u b i j e n a p e t o r i c a njegove b r a e , m o g u i h 22.12. t a k m a c a n a p r i j e s t o l . Sa z o r o m okupe se u g l e d n i c i carstva s c r n i m turbanima u A j a Sofiji na j u t a r n j u molitvu, a onda krenu n a d i v a n i u seraj. O k o sedam sati p o j a v i se s u l t a n u c r n o j dolam i sa l j u b i a s t i m atlasom, s c r n i m t u r b a n o m n a gla vi, i posadi se n a p r i j e s t o l . N a j p r i j e se p o k l o n i v e l i k i vezir, p o l j u b i v i t l o p r e d n j i m , a n a t o i p e t o s t a l i h vezira: Pijale, A h m e t , M a h m u t , M u s t a f a , Sinan i k a p u d a n p a a K i l i A l i j a , v r h o v n i suci E v r o p e i Azije ( A b d u r a h m a n i M e h m e d ) , t r i p r e d s t o j n i k a o d a j a (Dafer, Lalezar i M e h m e d - e l e b i ) , d r a v n i t a j n i k za sultanov p o t p i s ( F e r i d u n ) , m u f t i j a , sudac u C a r i g r a d u i ostala u l e m a po r a n g u , aga j a n j i a r a , spahija, d e b e d i j a i b o s t a n d i j a i , k o n a n o , sobari i t j e l o h r a n i t e l j i . S u l t a n i h p o z d r a v i i p o v u e se z a t i m u h a r e m . M a l o sati p o t o m , n a k o n t o se u s u l t a n o v o m p r i s u u o b a v i l a u d v o r i t u seraja m o l i t v a za p o k o j njegova oca, v e z i r i su o d n i j e l i m r t v o t i j e l o do zapadnog p r e d v o r j a A j a Sofije gdje j e p o k o p a n o ; osam dana i z a toga, p o k o p a n o j e i p e t p r i n e v a i s p o d o e v i h n o g u . e t r d e s e t dana j e t r a j a l a a l o s t , za v r i j e m e k o j i h se u i o (recitirao) K u r a n za spas m r t v i h i d i j e l i l a m i l o s t i n j a . T r i dana z a t i m p o d i j e l i o se n o v a n i d a r v o j s c i u p o v o d u u s t o l i e n j a , u k u p n o 1,100.000 d u k a t a , o d k o j i h s u s a m o j a n j i a r i d o b i l i 700.000 d u k a t a i l i 50 p o glavi. Z a t i m su se kazaskerima, a onda v e z i r i m a i d r u g i m v i s o k i m s l u b e n i c i m a d a l i p o k l o n i i sveana odjea, a bilo je i u n a p r e e n j a . Tako je, na primjer, a u Hasan, k o j i j e s u l t a n u d o n i o r a d o s n u vijest za u s t o l i e n j e , postao a u b a a , t j . c a r s k i u p r a v i t e l j ; n o o v o g Bosanca, k o j i n i j e b i o u g l a e n , m o r a o j e v r h o v n i sobar n a j p r i j e o b u i t i u o b a v l j a n j u njegove d u n o s t i . U m i r o v l j e n i v r h o v n i sudac R u m e l i j e K a d i -zade dobio j e p o v i e n j e p r i h o d a , a l i n i j e p r i h v a t i o p o n u d u erifa Meke d a s j o j e d n i m d i j e l i mjesto suca Poslanikovog grada. I z z a t v o r a bosforske Crne k u l e o s l o b o e n o j e 400 z a r o b l j e n i k a , m e u n j i m a i Z e r b e l l o n i , b r a n i t e l j Golete u T u n i s u . Zadnjeg 31.12. d a n a u g o d i n i p o s j e t i o j e sultan, u s v e a n o m sjaju, p o p r v i 5.1.1575. p u t a A j a S o f i j u , p o m o l i o se u petak, a t e k pet dana kasnije, p r a e n c i j e l i m d v o r o m , p o s j e t i o j e g r o b E j u b a , Poslanikovog s t j e g o n o e . N a p o v r a t k u j e posjetio i grobove s v o j i h p r e d a k a i svoje u s m r e n e b r a e , n a d k o j i m a j e p l a k a o i m o l i o . Sedam 12.1. dana kasnije, n a d a n svete n o i K a d r a , k a d a j e K u r a n o b j a v l j e n s neba, p r i s u s t v o v a o j e iza r e e t k a s t o g p r o z o r a d i v a n u , z a t i m j e p r i m i o vezire n a i z v j e t a j . B i l o j e i nezadovoljstva m e u ratn i c i m a e t i r i u n u t a r n j a o d j e l j e n j a r e d o v i t e k o n j i c e zbog zaostale p l a e , a z a t r a i l i su i d o d a t a k p r i s v a k o m u s t o l i e n j u p o v e a v a n o g p r i h o d a . U m i r i o i h j e v e l i k i vezir d o k a z u j u i d a j e z b o g 50 25.12.

zaostatka p l a e v e o t v o r e n a i s t r a g a i da j e , t o se t i e d o d a t k a , p os t u p ij eno p o k a n u n u M e h m e d a O s v a j a a (el-Fatiha) k o j i je t o n o propisao diobu p r i ustolienju. B a j r a m j e proslavljen j e d n i m d a r o m s u l t a n u t o ga j e p r i n i o d r a v n i t a j n i k za p o t p i s , F e r i d u n . Sa n a j v e i m m a r o m sakupio j e o n iz d r a v n i h i dvors k i h a r h i v a u jedanaest d i j e l o v a d o t a d a razbacana d r a v n a p i sma i redove p u t o v a n j a s v i h d o t a d a n j i h o s m a n s k i h sultana; u 250 svezaka v e l i k o g f o r m a t a l i j e p o napisanih, o g r o m a n f o l i j a n t o d 3.000 stranica, t o ga j e o n , p o d n o s l o v o m : P i s m e n i s u l t a n s k i sastavci, p r e k o svog p o k r o v i t e l j a i p o t i c a t e l j a o v o g p o d u h v a t a M e h m e d - p a e S o k o l o v i a , p o l o i o p r e d sultana.]

14.1.

J o istoga j e mjeseca u m r o vezir F e r h a t - p a a , r o e n i M a - 6.2.1575. a r , n a j v e i m e u o n i m a k o j i l i j e p o p i u , a k o j e s p o m i n j e povijest m e u o s m a n s k i m v e z i r i m a . B i o j e s u p r u g Sulejmanove u n u k e , k e r i njegova n a j d r a e g a sina p r i n c a M e h m e d a , sultanij e H u m a j k o j a m u j e r o d i l a pet sinova i t r i k e r i . Jedan j e f r a n a k i l i j e n i k o b i j e d i o F e r h a t o v a l i j e n i k a K o d a Seca'a da j e svoga b o l e s n i k a u b i o . N a l o g iz sultanova k a b i n e t a stavio j e d v o r s k o m l i j e n i k u Gijasedinu u zadatak da sprovede i s t r a g u p r i e m u j e dokazano da j e K o d a Seca'a b o l e s n i k u , k o j i j e v e p r e k o dvije godine p a t i o o d p i j e s k a i kamena, davao samo m i t r i d a t ; i p a k j e j e d v a izbjegao zatvor. V e l i k i vezir M e h m e d v o d i o j e istrage druge vrste, p r o t i v d r u g o g a k o n j u n i k a V e l i j a i defterd a r a Uveisa. P r v o m su i s c i j e d i l i s t o t i n u i pedeset t i s u a a s p r i nezakonite zarade, a l i Uveis, o d g o v a r a j u i p r e d v e z i r i m a t o j e o t v o r i o n o v a n u kesu t o j u j e z a p e a t i o j o M u r a t o v u i t e l j k a d j e ovaj b i o j o p r i j e s t o l o n a s l j e d n i k i t o j e iz nje izvadio novaca, o d g o v o r i smjelo i n a b u s i t o , o s l a n j a j u i se n a gospodar e v u n a k l o n o s t : J a sam defterdar i kao takav i m a m p r a v o o t v a r a t i i z a t v a r a t i blago. A k o sam t o g o d i uzeo, uzeo sam t o zbog v a n i h poslova; ako sam n e t o spiskao, s p r e m a n sam t o t i s u u s t r u k o v r a t i t i . V e l i k i vezir j e poslao a u b a u l a l i , t j . d v o r s k o m u p r a v i t e l j u (Seadedinu), da m u j a v i taj o d g o v o r i da u njega n a e p o d r k e zbog n a m e t n u t e istrage, a l i m u l a l a j a v i , i z b j e g a v a j u i odgovor, da j e njegov utjecaj prestao o d sultanova stupanja n a p r i j e s t o . I s t r a g a j e ispala kao S o k o l o v i e v neuspio p o k u a j da i s k u a svoju m o k o j a je bila u opadanju. a k je i k o d e t a nestalo s t r a h o p o t o v a n j a p r e d n j i m . M u r a t , k o j e g su n e k i p i j a n i j a n j i a r i p r e p o z n a l i k a d a se b r o d o m provezao k r a j jedne k r m e i p r u i l i m u k r o z p r o z o r a u d o v i k n u v i da to p i j u n j e m u u zdravlje, izdao j e z a b r a n u o t o e n j u v i n a . T r i stotine spahija s k u p i l o se i p o t o su n a m j e s n i k a - s u b a u lopov- nij.4. s k i n a m a m i l i da d o e n a izvjesno mjesto, z l o s t a v l j a l i su ga. O n i 1575. i n e k i j a n i i a r i - i s p i u t u r e g o v o r i l i su p o g r d n o o S o k o l o v i u i naz v:,U g c.ugajlijom, p a su se v e l i k o m v e z i r u , v e l i k o m Sokoloviu, i sultanu prijetili batinama. Na to je na j a v n i m mjestima
a

4*

51

p r o g l a e n o da v o j n i c i n e k a n j e n o m o g u p i t i v i n a , dokle god ne zapodjenu s v a u . J a n j i a r s k i aga j e smijenjen, a njegovo j e mjesto dano Cigali ( D a g a l - o g l u ) , o d m e t n o m s i n u e n o v e k o g p l e m i a Cicale, z a r o b l j e n o m u b i c i k o d D e r b e . T a k o su dva n a j v a n i j a p o l o a j a r a t n e m o i na k o p n u i n a m o r u , p o l o a j j a n j i a r sKog age i k a p u d a n p a e , d o b i l a dva t a l i j a n s k a p r e o b r a e n i k a e n o v e a n i n i k a l a i N a p u l j a c O k j a l i (Ochiali U l u d , a kasnije p r o z v a n K i l i A l i j a ) . Ovaj j e j o k r a t k o v r i j e m e p r i j e Selimove s m r t i dobio p o a s n u s a b l j u u v r i j e d n o s t i o d t r i t i s u e d u k a t a , a sada je i m e n o v a n z a r u n i m d j e v e r o m s u l t a n i j i n e sestre, i j u j e r u k u S e l i m j o p r i j e svoje s m r t i o b e a o r u m e l i j s k o m begierbegu S i j a v u - p a i , r o e n o m Slavoncu i l i H r v a t u iz K a n i e . D a r z a r u n o ga djevera (prsten i j e d a n par cipela) stajao j e pedeset t i s u a dukata, a m l a d o e n j u j e svadba stajala d v o s t r u k u svotu. N a k o n z a d r a v a n j a na u n u t r a n j i m s t v a r i m a , v r i j e m e j e da svrnemo p o g l e d n a odnose s v a n j s k i m d r a v a m a , s V e n e c i j o m , F r a n c u s k o m , P o l j s k o m , E r d e l j o m , A u s t r i j o m i s o s t a l i m evrops k i m silama. N a k o n o b i n o g o b j a v l j i v a n j a o s t u p a n j u n a p r i j e s t o l , razaslana su p i s m a u p o k r a j i n e , a M u s t a f a a u je kao p o s l a n i k 8. 8. u p u e n u V e n e c i j u s o b n o v o m k a p i t u l a c i j e u pedeset i e s t to a k a ; vitez J a k o b Soranzo d o n i o j e s d u d e v i m e s t i t k a m a obnovljene t o k e m i r o v n o g u g o v o r a . U F r a n c u s k u n i j e p o l o n i k a k v o poslanstvo, j e r j e M u r a t b i o nezadovoljan s H e n r i k o m I I I k o j i j e u p r a v o p o l j s k i p r i j e s t o l z a m i j e n i o s f r a n c u s k i m , a isto j e t a k o v e l i k i vezir S o k o l o v i b i o nezadovoljan s f r a n c u s k i m poslanik o m , b i s k u p o m Acqsa, t a k o da se ovaj v r a t i o . P o l j s k i j e p o s l a n i k T a r a n o v s k v e s t i t a o s u l t a n u p r i g o d o m dolaska n a p r i j e s t o l ; odmj. 3. g o v a r a j u i v e l e d o s t o j n i c i m a , M u r a t i m j e p r e p o r u i o v e d s k o g a 1575. k r a l j a i l i erdeljskog v o j v o d u za k r a l j a . Usmeno j e T a r a n o v s k v u o da v e l i k i vezir i s k l j u u j e M a k s i m i l i j a n a A u s t r i j s k o g i l i Ivan a R u s k o g i o p o v o l j n i j o j p r e p o r u c i erdeljskog v o j v o d e za p o l j skoga k r a l j a o d l u e n o j e tek p r e d k r a t k o v r i j e m e , j e r se P o r t a dugo k o l e b a l a i z m e u B a t h o r v j a i njegova p r o t i v n i k a B e k e a , k o j i j e p u t e m s v o j i h o t p r a v n i k a poslova E m e r i k a A n t a l f v j a i A l e k s a n d r a T i n o d i j a pregovarao s P o r t o m zbog erdeljske k n e e vine. I p a k j e B a t h o r v p o b i j e d i o svoga t a k m a c a kao o r u j e m u r u c i na r i j e c i M a r o t a k o i s v o j i m p o s l a n i c i m a u C a r i g r a d u , r e d o v i t o m p o s l a n i k u P e t r u E g r u d u i i z v a n r e d n o m , u e n o m Aleks a n d r u K e n d i j u ; s o v i m j e s M u r a t o m pregovarao o t o m da ga p o t v r d i u k n e e v s k o j a s t i u E r d e l j u , a da m u ne p o v i s i u o b i a j e n i g o d i n j i danak za pet t i s u a d u k a t a . M o l b a m u n i j e odobrena, a ujedno j e n a j o d l u n i j e z a t r a i o p i s m o m , k o j e m u j e d o n i o a u A h m e t , da i z r u i sinove Balasse i M i h a j l a Serkeosija k o j i su u o k r a j u s B e k e o m b i l i z a r o b l j e n i i s k o j i m a se p o s t u p a l o 14. 12. k a o s p o b u n j e n i c i m a . U isto v r i j e m e k a d j e stiglo ovo p i s m o p o l j s k i s t a l e i su B a t h o r i j a kao supruga princeze Ane Jagelovi k e i z a b r a l i za p o l j s k o g a k r a l j a . 52

Osam dana p r i j e Selimove s m r t i u p u e n j e P o r t i n t u m a M a h m u t k a o p o s l a n i k u B e s d o k u m e n t o m p o k o j e m j e obnovljena m i r o v n a k a p i t u l a c i j a n a osam godina, a k o j u su b i l i potpisali p o s l a n i k R y m o d Estenbeka i D a v i d Ungnad, b a r u n o d Sonnegka. Deset dana n a k o n Selimove s m r t i poslan j e za n j i m a u s o b a v i j e u o p r o m j e n i n a p r i j e s t o l u , a n a B o i j e car poslao svoja d v a t u m a a e s t o r i c i vezira n a d i v a n u d a z a t r a e potvrdu o obnovi mira, koja je Selimovom smru obesnaena. To se m e u t i m o d g o d i l o d o k ne d o e o e k i v a n i p o a s n i dar. P o r t i n t u m a M a h m u t u m r o j e u Pragu, a njegov l e j e u pocin a n o m lijesu dovezen u G r a n . P o a s n i d a r j e d o n i o b a r u n Preyner: satove, srebrne, bogato z l a t o m u k r a e n e pehare, devet t i s u a t a l i r a v e l i k o m v e z i r u i ovaj p u t a j o dvanaest n a r o i t o p r i d o d a n i h za o b n o v u m i r o v n o g p r e g o v o r a ; d r u g i vezir P i j a l e - p a a dobio j e dvije t i s u e , a s v i o s t a l i v e z i r i p o t i s u u t a l i r a . B u d i m s k i p a a j e dobio t r i t i s u e , P o r t i n t u m a t i s u u i osam s t o t i n a t a l i r a , a d r u g i begovi i age, srazmjerno p o l o a j u , manje. P o a s n i p o k l o n za sultana iznosio j e e t r d e s e t i pet t i s u a t a l i r a i l i , p o t a d a n j o j stopi, trideset t i s u a d u k a t a . T r i mjeseca n a k o n t o j e b a r u n o d Ungnada predao darove n a s v e a n o m p r i j e m u , u s l i j e d i l a j e pot v r d a o m i r u . U t v r d u K a l i o , t o j u j e S o k o l o v i dugo u p o r n o zahtijevao, u g a r s k i su savjetnici t v r d o k o r n o o d b i j a l i d a t i , j e r je b i l a o b r a n a u p a n i j a m a s o n u strane Tise. Preko toga se u t k e p r e l o , a l i j e i z r i i t o r e e n o d a e t i r i u t v r d e koje su T u r c i ove godine s i l o m zauzeli K e k e , Diveeni, Somoske i F o n j o d , ostaju u n j i h o v o m posjedu. Car M a k s i m i l i j a n j e t r a i o o d b u d i m s k o g n a m j e s n i k a M u s t a f a - p a e d a m u p o v r a t i ove usred m i r a bespravno zauzete u t v r d e te m u j e poslao m a a r s k o g L i v i j a , N i k o l u I s t u a n z i j a . N a m j e s n i k se i s p r i a o : Glas o z a u z e u j e v e dop r o do Carigrada i bez sultanove i z r i i t e zapovijedi ne m o e m u i h p o v r a t i t i . S k o j i m b i se p r a v o m mogao t r a i t i n j i h o v pov r a t a k u v r i j e m e k a d se n a s t o j i ne j e d n u i l i d r u g u u t v r d u , nego (uz B e k e o v u p o m o ) i t a v E r d e l j o t e t i sultanovoj vlasti? T k o je i k a d a v i d i o d a j a s t r i j e b i s p u t a iz p a n d a u g r a b l j e n i p l i j e n , ako nije p r i s i l j e n n a to? U istome d u h u ove j e godine beg iz Grana o t i a o sa e s t s t o t i n a k o n j a p r e d U j v a r p a j e posadu pozvao da p o l o m e k o p l j a . O v i iz Dregelija i N o v i g r a d a p o k u a l i su n a p a s t i Pukanc, a beg iz S t o l n o g B i o g r a d a Palotu; u o k o l i c i K a o v e spaljena su e t i r i sela. P o l i su n a Papu i Dotis, a o n d a su k r s t a r i l i s v o j i m l e t e i m e t a m a na slovenskoj g r a n i c i sve do K o p r i v n i c e , p a n a h r v a t s k o j d u D o b r e sve do K u p e , sa e t i r i t i s u e k o n j a n i k a i t r i t i s u e p j e a k a u n i t a v a j u i sve o g n j e m i ma e m ; odveli su e t i r i stotine r o b o v a . Sve je t o b i l o o d manjega z n a a j a nego t r i mjeseca r a n i j i a l o s n i poraz h r a b r o g a H e r b a r ta Auersperga, k r a n j s k o g zemaljskog kapetana. S a n d a k b e z i Sarajeva, L i v n a , P o e g e , Pakraca i alajbeg V e l i k e z d r u i l i su u K r u p i svoje vojne snage, o k o dvije t i s u e l j u d i i sed a m t o p o v a , da n a p a d n u B i h a . Z e m a l j s k i k a p e t a n H e r b a r t ba53

4. 12.1574.

23.12.

.6 7.1575.

22. 9.

kraj mj. 12.

22.10. 1575.

9.12.

r u n Auersperg, o b a v i j e t e n o d o l a s k u n e p r i j a t e l j a , z a p o v i j e d i s v o j i m a da se o k u p e po m o g u n o s t i t o b r e k o d B u d a k o g , n a r j e i c i R a d o n j i ; b i l o i h j e gotovo za p o l o v i n u m a n j e o d n e p r i j a t e l j a . Ferhat-beg se n a o r u a o za b i t k u i njegov j e p r v i o d r e d o d b i o Auerspergovu p r e t h o d n i c u , o d r e d h r v a t s k i h h u s a r a V o j k o v i a , k o j i j e b i o r a n j e n i z a r o b l j e n . P j e a c i su se r a s u l i p o u m a m a , samo su k o n j a n i c i , h r v a t s k i i n j e m a k i , h r a b r o i z d r a l i , n a j h r a b r i j e sam Auerspreg k o j i se sa s v o j i m dvadesetdvogodi n j i m s i n o m VVolfom E n g e l h a r d o m i s k a p e t a n o m o d Weixelberga h r a b r o bacio na n e p r i j a t e l j a . K o n j m u j e p r o b o d e n k o p l j e m , pao, a tako i o n zajedno s W e i x e l b e r g o m . P a l i m a su o d s j e e ne glave; E n g e l h a r d o d Auersprega, K r i t o f Purgstaller, k a p e t a n i o d Z r i n a i H r a s t o v i i d r u g i su z a r o b l j e n i . S u p r u g a zemaljskoga kapetana poslala j e l j u d e Ferhat-begu s m o l b o m da j o j da m u e v l j e v l e i g l a v u za u k o p . D a n j o j j e l e k o j i j e uz o p u a l o s t p o k o p a n u K r a n j u . G l a v a e s l i j e d i t i , o d g o v o r i o j e Ferhat-beg, z a s a d j o j t r e b a s k i n u t i k o u i i s p u n i t i j e s l a m o m da b i je mogli pokazati kao trofej p r i ulasku u C a r i g r a d . e t r n a e s t dana n a k o n p o t v r e n o g o b n o v l j e n o g m i r o v n o g u g o v o r a p r v o t o j e c a r s k i p o s l a n i k m o r a o gledati ( b a r u n o d Ungnada, protestant kao i Auerspreg), b i o j e igrokaz t r i j u m f a l n o g u l a s k a s o d s j e e n i m glavama. S p r i j e d a su ili g r a n i a r i s v i s o k i m , crv e n i m , b o s a n s k i m k a p a m a , onda su slijedile dvije zastave i n a m o t k a m a d v i j e glave, Auerspergova i Weixelbergova, k o j e su nosili o n i k o j i su i h o d s j e k l i , p r v u D e l i Pervan, a d r u g u D e l i R e d e p ; slijedile su e t i r i zastave, h r v a t s k i k a p e t a n M e t t l i o t h , k r a n j s k i savjetnik, gospodar o d T u r n a , p r e d v o d n i k e t i r i j u elica u s k o k a , dva t r u b a a , dvadeset i n e k o l i k o z a r o b l j e n i k a s te k i m l a n c i m a o k o v r a t a , a p o s l j e d n j i k o j i se izdavao za plemen i t o g Purgstallera, i m a o j e h a l j e t a k sa i r o k i m b r a u n v a j k i m r u k a v i m a i e i r sa zelenim i p l a v i m p e r j e m . T a k o su sprovedeni uz bubnjeve i s v i r a l j k e do v e l i k o g a vezira, a s l i j e d e e g dan a su i h opet v o d i l i n a d i v a n p r e d sultana. e t i r i z a r o b l j e n i k a k r v n i k j e posjekao. S o v i m j e p o s l a n i k m o r a o p r e g o v a r a t i zbog o n i h d v i j u glava. K r v n i k j e n a j p r i j e t r a i o osamdeset t i s u a duk a t a , a o n d a j e bacio glave, za t o ga j e v e l i k i vezir dao b a t i n a t i . K o n a n o su glave o t k u p l j e n e za pedeset t a l i r a , stavljene u e m presov s a n d u i i otposlane po s l i j e d e e m k u r i r u , gdje su u dom o v i n i u r n o m e l j u zakopane. B a r b a r s k i , s t a r o p e r z i j s k i j e o b i a j , d a se o d s j e e n e glave u b i j e n i h n e p r i j a t e l j a usole, a katkad a su se iz p o t o v a n j a p r e m a n e k o m o v j e k u i ukapale, kao t o j e D a r i j u k o p a o H i s t i j e j e v u glavu. N a taj o b i a j ne n a i l a z i m o , n a a l o s t , samo k o d T a t a r a i T u r a k a , nego n a s r a m o t u o v j e a n stva i k o d o b r a z o v a n i h n a r o d a u s t a r o m v i j e k u , k o d G r k a i R i m l j a n a . N i s u se k o t r l j a l e samo glave u b i j e n i h p e r z i j s k i h v o j s k o v o a i satrapa, kao Satropacesova i Spitamenesova, nego se i P a r m e n i o n o v a glava d o k t r l j a l a p r e d noge A l e k s a n d r a V e l i k o ga, a H a z d r u b a l o v a j e glava po n a r e e n j u S c i p i j a b a e n a u H a 54

n i b a l o v l o g o r . N i s u se diili samo P a r a n i , E g i p a n i i German i g l a v a m a K r a s a , P o m p e j a i V a r a , nego su i s a t e l i t i r i m s k i h t r i u m v i r a poodsijecali glave s v o j i m r a t n i m r t v a m a . N i s u samo C i p r a n i i s t a k l i glavu Onesila, k o j i j e p o k u a o r a z b i t i lance t i r a n i j e , iznad v r a t i j u A m a t u s a , nego se i sa r i m s k o g F o r u m a k o i l a s r o s t r e (govornice) Ciceronova glava! N a k o n t r i j u m f a l n o g a , ulaska, k o j i m j e z a p o e o n o v i m i r , zap o e l a su d o s a i v a n j a t u m a a i d u g i niz p o g r a n i n i h p r i t u b i . D o m i n i k M o s b a c h iz T i b i n g e n a , v e j e r a n i j e o d v e l i k o g v e z i r a p r o t j e r a n u K a f u zbog osvete P o r t i n a t u m a a I b r a h i m a (Poljak a Strozzenija), a l i j e kasnije opet v r a e n . P o v u k l i su ga naprosto zato, j e r se f r a n c u s k i p r e v o d i l a c I v a n B a p t i s t a s k l o n i o u njegovu k u u , i s l a n c e m o k o v r a t a d o v u e n je n a d i v a n , a zat i m k a n j e n s pedeset udaraca. I venecijanski t u m a je s pedeset b a t i n a i z b a e n sa divana, a gore s p o m e n u t i Francuz j e spasio i v o t samo j e r j e p r i m i o I s l a m . K o n a n o je S o k o l o v i zabran i o s v i m t u m a i m a , kao i p o s l o v n i m z a s t u p n i c i m a p a a dolazak n a d i v a n , o d u z e v i i m to p r a v o k o j e su d o s a d u i v a l i ; p r v i m a zato j e r su n e p o t r e b n i kao s t r a n i i z v i a i , a d r u g i m a j e r su se t u i t e l j i b o j a l i u p r i s u t n o s t i p o s l o v n i h z a s t u p n i k a i z n i j e t i n a s i l j a p a a i begova. P o r t i n i t u m a i b i l i su n a k o n M a h m u t o v e s m r t i ( r o e n o g a B a v a r c a iz Passaua, u m r o u Pragu): s t a r i M u rat, M a a r i l i E r d e l j a c , p r e v o d i l a c N e r i j e v e p o v i j e s t i , i A l i -beg, t j . N i j e m a c M e l h i o r T i e r p u c h iz F r a n k f u r t a . V e i n a vez i r a su t a k o e r b i l i s t r a n c i . P r v i vezir b i o je Bosanac S o k o l o v i ; d r u g i j e b i o M a a r Pijale, t r e i j e b i o t a j e r a c A h m e t k o j i je c a r s k o m p o s l a n i k u rekao da j e iz Graca i da e u s k o r o d o i i svoje zemljake p r e t v o r i t i u m u s l i m a n e ; e t v r t i j e b i o K r a n j a c M a h m u t iz L j u b l j a n e ; r u m e l i j s k i beglerbeg je b i o Slavonac i l i H r v a t S i j a v u iz K a n i e , z a t i m oba T a l i j a n a , k a p u d a n p a a K i l i A l i j a , t j . K a l a b r e a n i n Ochiali i j a n j i a r s k i aga, e n o v e a n i n ikala ( D a g a l oglu); Welzer iz K o r u k e , v r h o v n i evnuh, b i o j e poglavar h a r e m a . U p o d r e e n i m d v o r s k i m s l u b a m a b i l i su: M a h m u t S c h a r t l i n iz Graca i I v a n Ferber o d Bakenena, s t o l o v n i k ; M a r t i n O s w a l d se b r i n u o za s m j e t a j vojske; b a r u n K a m m a cher iz K o r u k e b i o je a u ; a r i j a n s k i s v e e n i k A d a m Neuser bio je memluk. Veina p r e o b r a e n i k a na tako visokim poloaj i m a b i l i su, kao i u r a n i j e v r i j e m e , G r c i . O s i m n j i h b i l i su t u i p o d a n i c i r i m s k o g a cara: M a a r i , H r v a t i , E r d e l j c i , t a j e r c i i Slovenci iz K o r u k e i K r a n j s k e . T r o j i c a o d n j i h b i l i su u tazbins k o m s r o d s t v u sa s u l t a n o m ( S o k o l o v i , Pijale i S i j a v u ) ; t r o j i ca su b i l a o e n j e n a p r a v i m p r i n c e z a m a p o k r v i , nedavno prem i n u l i F e r h a t - p a a k e r k o m p r i n c a M e h m e d a , S u l e j m a n o v a sina; e t v r t i vezir, M a h m u t j e i m a o za e n u k e r Sulejmanova sina Mustafe; za S u l e j m a n o v u u n u k u , k e r njegove k e r i , o e n i o se A h m e t - p a a iz Graca. Ovaj j e iste godine udao s v o j u k e r s v e l i k i m sjajem za j a n j i a r s k o g agu D i h a l e - z a d u . Dar z a r u n o ga djevera S i j a v u a iznosio j e e z d e s e t t i s u a d u k a t a , samo sva55

12.10. 1576.

25.12.

21. 8.

15.2.1579. 25.8.

tovske palme stajale su t i s u u d u k a t a , h a l j i n a za m l a d u s t o t i n u t i s u a , a p o d i j e l j e n i s l a t k i i d v o s t r u k o t o l i k o . Ove izdatke za t a j e r c a p l a t i l a j e njegova p u n i c a , s t a r a s u l t a n i j a M i h r i m a h , t j . s u n a n i m j e s e c , S u l e j m a n o v a k e r , supruga p r i j a n j e g a vezira Rustema; njezina su dnevna p r i m a n j a p r o c i j e n j e n a n a dvije t i s u e d u k a t a . O v i p r e o b r a e n i c i , veziri, u t a z b i n i sa sult a n o m , p o d a n i c i a u s t r i j s k o g cara, b i l i su s p r e t n i n e p r i j a t e l j i stare vjere i starog gospodara. Te godine su l e t e i o d r e d i v i e od pedeset p u t a n a r u a v a l i z a k l j u e n i m i r n a u g a r s k o j , h r v a t skoj i slovensko-talijanskoj g r a n i c i . K a d se car R u d o l f I I p r i svom d o l a s k u n a p r i j e s t o l p o t u i o n a e s t e povrede m i r a , obnov l j e n j e i s n j i m m i r p o e v i o d p r v o g s i j e n j a (januara) slijed e e godine n a osam godina. T o j e o d t r i godine unazad uzastopno v e t r e a o b n o v a m i r a i z m e u careva i sultana. Prve godine d o l o j e do obnove i z m e u M a k s i m i l i j a n a i Selima; d r u ge godine i z m e u M a k s i m i l i j a n a i M u r a t a , a t r e e i z m e u M u rata i Rudolfa; usprkos tako svjeoj obnovi i p o t v r i v a n j u , m i r j e u v i j e k iznova n a r u a v a n . . . B u d u i da su p r i t u b e p r o t i v n a s i l j a n a g r a n i c i , osobito bosanskoj, ostale bez i k a k v o g rezultata, o d l u i n a d v o j v o d a K a r lo, n a m j e s n i k u t a j e r s k o j , K o r u k o j , K r a n j s k o j i u G o r i c i da istjera s i l o m . B a r u n Georg o d K h e v e n h u l l e r a , n a e l u deset t i s u a m o m a k a , s pet s t o t i n a i s k o p a n i h j a r a k a i osamnaest vel i k i h topova, poslao j e Ferhat-begu p i s m o u k o j e m m u otkazuj e m i r . Ferhat-beg j e p o v r i j e d i o g r a n i c u i p o b i j e d i o Auersperge, u b i o i m oca, a sina t e k p r e d k r a t k o v r i j e m e p u s t i o n a s l o b o d u za trideset t i s u a t a l i r a . P o a o j e p r e k o S l u n j a p r e d D r e n i c u k o j u su T u r c i n a p u s t i l i . U t v r d e Cazin i O s t r o a c pale su o d prem o n e snage; B u i m j e pozvan n a p r e d a j u , a l i j u j e o d b i o j e r se zapovjednik o s j e a o j a k zbog b r o j a b r a n i t e l j a i zbog p o m a n j k a n j a i v e n i h n a m i r n i c a , k o j e j e slabilo n e p r i j a t e l j a , k a o i d i zenterija. T a k o se d o g o d i l o da j e Ferhat, ija j e v o j s k a porasla n a trideset t i s u a l j u d i , p o v r a t i o Cazin i O s t r o a c , a K h e v e n h i i l lerova v o j s k a , srozana n a p o l o v i c u , m o r a l a se p o v u i , osramo e n a , s g u b i c i m a . Ali-beg j e uzalud p o k u a v a o s p r i j e i t i izgradn j u j e d n o g r o v a k o d Baise, iznad u a r i j e k e K a n i e u M u r u , a Ahmet-beg n i j e mogao k o d e r n i k a p o b i j e d i t i h r a b r o g a Tom u E r d o d i j a . K a k o j e slabo uspijevalo o r u j e m o b r a n i t i Cazin i O s t r o a c , t a k o nije uspjelo n i p r e g o v o r i m a p r i v o l j e t i T u r k e d a i h p r e d a j u . I s t o t a k o n e u s p j e n i o s t a l i su p o k u a j i U l r i c h a od Konigsberga, v r h o v n o g n a d g l e d n i k a srebrenina n a d v o j v o d e Ernesta, k o j i j e s l i j e d e e godine p r a t i o p o a s n i d a r u C a r i g r a d , da zadobije n a t r a g Cazin i O s t r o a c . D o k j e c a r s k i p o s l a n i k u C a r i g r a d u ulagao p r e d s t a v k u za p r e d s t a v k o m p r o t i v o m e t a a m i r a Ferhata, p o t u i o se T o m a Palffv o d Palote b u d i m s k o m pai t o m u j e beg H a t v a n a smanjivao i m a n j e , a b u d i m s k i p a a se opet t u i o v r h o v n o m d v o r s k o m u p r a v i t e l j u u B e u p u t e m j e d n o g p o s l a n i k a da j e o d sedam trgovaca, k o j e j e poslao iz
u u

56

E r d e l j a u T o k a j , j e d a n u h v a e n i d a sela zbog izgradnje K a l l a k r a t e v r i t i k m e t s k u t l a k u . Pisma v e l i k o g a vezira su d o l a s t u b a m a p r i j e c a r s k i h i l i su i m odgovarala. Bez o b z i r a na to je g o s p o d i n o d E v t z i n g a , Sinzendorfov n a s l j e d n i k k a o p o s l a n i k k o d Porte (protestant kao i njegov p r e t h o d n i k ) d o n i o p o a s n i dar. Nove uredbe, do k o j i h j e d o l o u Ugarskoj i u B o s n i , dovele su do p r i p o j e n j a nedavno osvojenih mjesta, do n o v i h s a n d a k a i pokazale k a k o se m a l o m o e p o m i l j a t i na n j i h o v povratak. Kasim-beg, m o h a k i s a n d a k b e g , dobio j e nalog da preispita u g a r s k u f i n a n c i j s k u u p r a v u . Idriz-aga j e dobio n o v i s a n d a k n a h r v a t s k o j g r a n i c i , s t i m da p r i p o j i sve u t v r d e k o j e lee s one strane Une, k o j e j e p r e d n e k o l i k o g o d i n a oteo Ferhat-beg, kao: K r u p u , Cazin, B u i m , Z r i n , O s t r o a c , Toplice, V r k n i c u ( t i k uz B i h a ) . Idriz-aga je dobivao d v i j e stotine t i s u a a k i g o d i n j e g a p r i h o d a . B u d i m s k i n a m j e s n i k j e t r a i o d a se B r i j e s n i c a u r e d i k a o s a n d a k . T a k o je m i r t r a j a o samo po i m e n u i po d a n k u , a l i u s t v a r i j e to b i l a o t i m a i n a i o t v o r e n o n e p r i j a t e l j s t v o . U n a t o p o n i a v a j u e m i n e p r i j a t e l j s k o m stavu, u k o j e m j e tada A u s t r i j a s r i m s k o m c a r s k o m k r u n o m n a glavi stajala prem a P o r t i , o p h o d i l i su se p r e m a n j o j , zbog g o d i n j e g a p o a s n o g dara, b a r e m po f o r m i kao p r e m a z e m l j i k o j a p l a a danak, kao p r e m a p o t i n j e n o j s i l i . U p o r e z n i m k n j i g a m a stajao j e u g a r s k i danak, u p i s a n s trideset t i s u a d u k a t a , onaj e r d e l j s k i s petnaest t i s u a , venecijanski za Zante s trideset, a d u b r o v a k i s dvanaest t i s u a , M o l d a v s k a j e p l a a l a petnaest t i s u a , a V l a k a s t o t i n u i pedeset t i s u a d u k a t a . D u b r o v n i k je poslao M u r a t u I I I kao dar p r i g o d o m dolaska na p r i j e s t o l zlatno i srebrno p o s u e u v r i j e d n o s t i od dvanaest t i s u a d u k a t a , a pet t i s u a v e l i k o m vezir u . Ovome j e po p r a v i l u trebalo isto t a k o r e d o v i t o davati dan a k kao i s u l t a n u . Ove godine S o k o l o v i j e d o b i o v i e nego o b i n o : o d cara devet t i s u a , o d E r d e l j a t r i t i s u e , o d D u b r o v n i k a pet t i s u a , o d V l a k e sedam t i s u a , o d M o l d a v s k e t r i tisue d u k a t a . On sam je dakle d o b i o gotovo isto t o l i k o k o l i k o je iznosio u g a r s k i p o a s n i dar, trideset t i s u a d u k a t a . Izvanredno dobivanje k n e e v s k o g p o l o a j a M o l d a v s k e , V l a k e i E r d e l j a p o v e a l i su s v o t u za v e l i k o g a vezira. U V l a k o j i M o l d a v s k o j su sjedjela oba M i h n e o v a sina, Aleksandar i Petar H r o m i , n a kne e v s k o m p r i j e s t o l u . N a k o n Aleksandrove s m r t i , d o b i o j e nje- 1577. gov j c d a n a e s t o g o d i n j i sin M i h n e zastavu s dva tuga. D a b i smogao izvanredne darove, opteretio j e z e m l j u n o v i m n a m e t o m k o j i se zvao gelate, t j . porez n a kofe. U M o l d a v s k o j j e Petra H r o m o g a ( M i h n e o v a ujaka) p o t i s n u o s k n e e v s k o g a p r i j e s t o l a za mjesec dana K o z a k I v a n P o t k o v a (s t i m n a d i m k o m j e r j e b i o t o l i k o j a k da j e l o m i o eljezo za p o t k o v e ) , a izdavao se za b r a t a zloglasnoga I v o n i j a . I v a n j e sa s v o j i m K o z a c i m a p r o t j e r a n 29.11. o d Petra p o m o u t u r s k i h p o m a g a a , p a j e po n a r e d b i p o l j s k o g a 1577. k r a l j a s m a k n u t u L a v o v u , a njegov b r a t Aleksandar, kojega su 57

t a k o e r p o t p o m a g a l i K o z a c i , i a o j e stopama svoga b r a t a , p a je to okajao k a d a ga j e p o t u k a o Petar. D r z n u o se posegnuti za k n e e v s k i m p r i j e s t o l j e m , p a j e u J a i j u n a t a k n u t n a k o l a c . Poljski se utjecaj k r o z K o z a k e j a k o o s j e a o u M o l d a v s k o j , p a je prevagnuo i u E r d e l j u o t k a d j e Stjepan B a t h o r v P o r t i n i m m i j e a n j e m pozvan n a p o l j s k i p r i j e s t o l i e r d e l j s k i k n e e v s k i p r i j e s t o l p r e p u s t i o b r a t u K r i s t o f u . U C a r i g r a d u su se neprestano s m j e n j i v a l i e r d e l j s k i p o s l a n i c i i agenti k a o donosioci d a n k a , kao p r e g o v a r a i za o t k l a n j a n j e t e k o a , kao l j u d i k o j i su dobiv a l i zadatke o d u g a r s k i h n e z a d o v o l j n i k a . M a t i j a N a g y i Degy 1575. Janos p r v i su d o n i j e l i g o d i n j i danak p o v e a n o d deset n a petnaest t i s u a d u k a t a uz dar u s o k o l o v i m a i s r e b r n o m posudu. V e l i k i vezir i h n i j e d o b r o p r i m i o , j e r m u n i s u d o v e l i zarobljen i k e o d Bekesova poraza. O n j e t r a i o p o g r a n i n e zgrade Kerek i j a , Z a g k i j a , B a j o n a , L u g o a i K a r a n s e b e a . A n t a l f i , Bekesov agent, b a e n j e u okove k o d p o s l o v n o g z a s t u p n i k a t e m i v a r s k o g 1576. p a e , a z a t i m j e i z r u e n B a t h o r v j u u E r d e l j . S l i j e d e e j e godine p o s l a n i k VVolfgang U t e h y o v y t h opravdavao z a u z e e H u t a s obr a z l o e n j e m da taj dvorac u j e d n a k i m d i j e l o v i m a o p o r u k o m p r i p a d a Bekesu, B o r n e m i s s i i H a g y m a s y j u . P r v a d v o j i c a su htjel i i s k l j u i t i t r e e g a i t a k o su b i l i p r e d u h i t r e n i . K r i s t o f Dzierzek, b i v i t u m a Stjepana B a t h o r v j a i k a s n i j i sekretar, davao j e pod r k u b r a t o v u agentu svoga gospodara, a G r u n o , v a j s k i agent k a k o ga naziva p o s l a n i k i i z v j e t a j , i l i Zeleni Petar, k a k o ga na1577. ziva Gerlachov d n e v n i k , gurao j e s v e l i k i m e l a n o m ponude ma a r s k i h v e l i k a a , da Eger, K o i e , a t m a r i T o k a j uz p o m o p o l j s k i h e t a otrgne o d Ugarske; b a v i o se t i m e , p r e m d a n i j e znao n i i t a t i n i p i s a t i . O t k a d j e M u r a t podigao v o j v o d u Stjepana B a t h o r v j a sa erdeljskoga k n e e v s k o g a p r i j e s t o l a n a p o l j s k i k r a l j e v s k i p r i j e s t o l , uzeo j e sebi p r a v o da b u d e z a t i t n i k Poljske. U p r o l i m k a p i t u l a c i j a m a , z a k l j u e n i m i z m e u Porte i A u s t r i j e , a gdje j e P o l j s k a b i l a u k l j u e n a , nazvana j e , p o u z o r u n a V e n e c i j u i Francusku, k r a l j e v i n o m , d o k j e u p o s l j e d n o j k a p i t u l a c i j i i z j e d n a e n a sa z e m l j a m a k o j e p l a a j u danak, s M o l d a v s k o m , V l a k o m i Erd e l j o m , bez k r a l j e v s k o g naslova. S u l t a n i v e l i k i vezir p i s a l i su c a r u : n e k a B a t h o r v j u , kojega j e o n postavio, ne d o s a u j e i s u l t a n eli d a P o l j s k a i m a j e d n a k i p o l o a j p r e m a n j e g o v i m ( s u l t a n o v i m ) o s t a l i m p o d a n i c i m a ; z a t i m opet: P o l j s k a j e p o d P o r t i n o m z a t i t o m . S u l t a n j e n a r e d i o P o l j a c i m a da B a t h o r y j a izaberu za k r a l j a ; j e d a n j e p o l j s k i k r a l j p r i j e toga b i o z a r o b l j e n o d T a t a r a i zato P o l j s k a p l a a j o i sada d a n a k t a t a r s k o m e han u . P r i j e i z b o r a za k r a l j a , poslao j e s u l t a n s t a l e i m a v e gore s p o m e n u t o p i s m o sa savjetom u p o g l e d u B a t h o r v j a . Nedavno i h j e v e l i k i vezir o p o m e n u o da b u d u s l o n i i p r i j e t i o da n e e p o t v r d i t i k a p i t u l a c i j u , u k o l i k o k r a l j ne b u d e izabran po P o r t i n o j elji. Ovo p i s m o su d o n i j e l i a u i A h m e t i M u s t a f a . U j e d 58

n o m d r u g o m su bile p r i t u b e da o n i iz D a n k e r m a n a , e r k e z k e r m a n a , K a n e v i j a i Jaroslava s h e t m a n o m N i k o l o s o m upadaj u u M o l d a v s k u , p a se t r a i da i z r u e k r i v c e . . .

[ N a k o n t o j e p o s l a n i k Soranzo o b n o v i o k a p i t u l a c i j u i za to p o l o i o n a d i v a n u 50.000 d u k a t a , a v e l i k o g vezira p o a s t i o sa 4.000, o t i a o j e u D a l m a c i j u , gdje j e sretno o k o n a o razgran i e n j e n a t e m e l j u starog u g o v o r a i z m e u u g a r s k o g k r a l j a i Venecije. Poslovanje m u j e , k a o i n j e g o v o m n a s l j e d n i k u Corr e r u , b i l o o l a k a n o s k l o n o u s u l t a n i j e Safije ( r o e n e Venecij a n k e ) , k a o i valide-sultan (carice-majke) a o n d a n j i h o v a posred n i k a i d o v k e Chiere i i d o v s k o g l i j e n i k a S a l o m u n a N a t a n a E k i n a z i j a k o j i se m i j e a o u sve inozemne poslove. i d o v s k i poslovi, v r a a n j e r o b o v a i l i o p l j a k a n i h b r o d o v a b i l i su s t a l n i p o v o d i s u l t a n o v i h p i s a m a d u d u , s l a n i h n e k a d a po k o n z u l u , a n e k a d a p o a u u . F i r e n c a j e n a s t a v i l a svoje stare, j o p o d S u l e j m a n o m u t v r e n e p r i j a t e l j s k e odnose n o v i m m i r o m i postavila j e za p o s l a n i k a u C a r i g r a d u b a j l a (konzula) M o r m o r a i a . M e h m e d - p a a S o k o l o v i j e z a p o e o pregovore o m i r u i p r i j a t e l j s t v u i sa p a n j o l c i m a i Englezima, n o n i j e i h d o i v i o . U Cari- 15.3.1577. g r a d j e d o a o d o n M a r i g l i a n o k a o F i l i p o v o p u n o m o e n i poslan i k r a d i p r e g o v o r a . T e k g o d i n u dana kasnije d o n i o j e n a c r t m i - 7.2.1578. r a i t r e b a l o j e pet g o d i n a p r e g o v a r a n j a d o k j e sa k r a l j e m p a njolske s k l o p l j e n o t r o g o d i n j e p r i m i r j e . Ono n i j e dugo p o t r a j a l o i , u s p r k o s o p e t o v a n o m p o k u a j u , t e k j e n a k o n dva stoljea z b i l j s k i ostvaren u g o v o r o m i r u . I Englezi su se zaloili k o d Porte i t r u d i l i se o k o p r i j a t e l j s k i h veza sa M u r a t o m u k o r i s t s v o j i h t r g o v i n s k i h interesa. N o v i f r a n c u s k i p o s l a n i k Jakov o d G e r m i g n v j a p r e g o v a r a o j e i o b n o v i o k a p i t u l a c i j u o t r g o v i n i sa 1577. n e k i m d o d a c i m a . U p r v o m l a n u se sigurnost, z a j a m e n a franc u s k i m b r o d o v i m a , p r o i r u j e i n a venecijanske, engleske, portugalske, katalonske, sicilijanske, a n k o n i j s k e i d u b r o v a k e trgov a k e b r o d o v e k o j i p l o v e p o d f r a n c u s k o m zastavom. T e m e l j n i stav o s m a n s k o g m e u n a r o d n o g p r a v a , d a V i s o k a p o r t a s v i m a , koji trae zatitu i p o m o , bilo prijateljima bilo neprijateljima, bilo m u s l i m a n i m a bilo k a u r i m a , stoji uvijek otvorena, j o n i kada nije tako e s t o primjenjivan kao o d p o e t k a vladanja M u r a t a III; t o l i k o su se g o m i l a l e k o r i s t i o d t r g o v i n e i t o l i k o se l a h k o postizala e l j e n a k a p i t u l a c i j a p o s r e d s t v o m b r o j n i h vezira, p r e o b r a e n i k a n a Islam i l i idova kao posrednika. a k j e i v i c a r s k a n a s t o j a l a u s p o s t a v i t i odnose i u t u j e s v r h u v i c a r ski agent, idov Angeli, d o b i o o d P o r t i n o g t u m a a Mustafa-bega p i s m o za v i c a r s k e d r a v e . T a k o b r o j n a poslanstva i p r e g o v o r i p o t a k n u t i s u d i j e l o m zapletanjem Porte u p e r z i j s k i r a t , o k o j e m e b i t i r i j e i , a dijel o m s t r a h o m p o m o r s k i h sila o d osmanske flote t o se g o d i n j e o t i s k i v a l a n a m o r e . Svakog p r o l j e a su d r h t a l e obale Venecije, 59

1576.

1578.

M a l t e , Sicilije, I t a l i j e i p a n j o l s k e o d t u r s k i h galija, s k o j i m a j e i s p l o v l j a v a o k a p u d a n p a a iz Carigrada, da se r o b o v i n a galij a m a ne b i o d v i k l i o d s l u e n j a i da b i se h a r a n j e m o d r a v a o mor a l m o r n a r a - r a t n i k a . a k n i k u g a n i glad n i s u u s p o r a v a l i r a d arsenala. D o k su se A n k o n a i B r i n d i z i u t v r i v a l i p r o t i v zastra u j u i h napada T u r a k a , n i s u se o n i i s k r c a v a l i daleko o d K o r done na k a l a b r i j s k o j o b a l i , a p o h a r a l i su o g n j e m i m a e m ovo p o d r u j e . Alir, Tunis i T r i p o l i s p o v e a l i su g o d i n j a davanja, ali i h je Porta esto iscrpljivala prisilno o d u z i m a j u i njihovu d o b i t . T a k o , d o k j e beglerbeg A l i r a , H a s a n - p a a , r o d o m Venecijanac, prisustvovao p r o s l a v i M u r a t o v a u s t o l i e n j a , ispraznio j e p o v j e r e n i k Porte r i z n i c u A l i r a u iznosu o d 200.000 d u k a t a . T r i p o l i s k i p a a Ramazan pomogao j e M u l a j A b d u l m e l i k u , iz obit e l j i I d r i z , da d o e n a vlast u M a g r i b u , a ovaj j e P o r t i poslao 200.000 d u k a t a . K a k o su P o r t u g a l c i p o d r a v a l i kao t a k m a c a na p r i j e s t o l M u h a m m e d a A l m u s t a n s i r a , krene n j i h o v a v o j s k a o d 10.000 k o n j a n i k a , 70.000 p j e a k a i 360 topova. D o e do b i t k e , jedne o d n a j z n a a j n i j i h iz m a u r s k i h ljetopisa, u k o j o j padne 20.000 Portugalaca, M u s t a n s i r i k r a l j Sebastijan, 40.000 bude zarobljeno, a samo 20.000 se p o n o v o u k r c a . M u l a j A b d u l m e l i k , b o i e l j i v j o p r i j e b i t k e , i s p u s t i d u u o d r a d o s t i zbog pobjede. T a k o ova b i t k a ostaje poznata po s m r t i t r o j i c e k r a l j e v a . M u l a j A h m e t , M u s t a n s i r o v sin, zadobije p r i j e s t o l p o d z a t i t o m sultana M u r a t a k o j e m se p o k l o n i o d a r o v i m a i p o s l a n s t v o m . T a k o v e l i k i poraz k r a n a i l i k u g a ne samo u C a r i g r a d u nego i u I t a l i j i i l i s m r t sultanije M i h r i m a h , tetke sultanove, i sestre m u , e n e Mah m u t - p a e , k a p u d a n p a e Pijale i m u f t i j e H a m i d a , m o r a l i su, po o p e n i t o m n a r o d n o m v j e r o v a n j u i na I s t o k u i n a Zapadu, b i t i n a v i j e t e n i zvijezdom-repaticom. Z a bolje p r o m a t r a n j e zvijezda, p o t o su k a k o s u l t a n t a k o i njegov u i t e l j Seadedin potpom a g a l i zvjezdoznanstvo, i z g r a e n a j e p o d z e m l j o m zvjezdarnica izvan Tophane, k a k o b i se iz d u b o k o g b u n a r a zvijezde mogle p r o m a t r a t i i za dana. U t u s v r h u j e p o s t a v l j e n T a k i j e d i n , glas o v i t i zvjezdoznanac iz K a i r a , sa g o d i n j e 3.000 d u k a t a ; a d r u g i , i d o v , pozvan j e iz Soluna da o b u i n a j s t a r i j e g p r i n c a u o v o j znanosti. P r o t i v n i c i zvjezdoznanaca i Seadedina u p o z o r a v a l i su sultana da su carstva, u k o j i m a su se p o e l e g r a d i t i zvjezdarnice, u l a z i l a tada u p e r i o d svoga p r o p a d a n j a ; n a v o d i l i su abasidski halifat nakon Memuna, fetemidski nakon H a k i m b i e m r i l l a h a , t i m u r i d s k o carstvo n a k o n gradnje zvjezdarnice u Bagdadu, K a i r u i M e r a h u . N o , b i l o j e i d r u g i h pokazatelja p r o p a d a n j a o s i m gradnje zvjezdarnice. P r v i o b l a k oluje, t o se o d nekog v r e m e n a s k u p l j a l a p r o t i v m o i M e h m e d - p a e S o k o l o v i a , p r o v a l i o se na n j e g o v o m visok o p o v j e r l j i v o m s l u b e n i k u , d r a v n o m t a j n i k u za p o t p i s , Ferid u n u . Ovaj v r l o z a s l u n i d r a v n i k b i o je s a k u p l j a s u l t a n s k i h sastava, a v e l i k i S u l e j m a n , j o k r a t k o p r e d s v o j u s m r t p r i opsadi Sigeta, v l a s t i t i m p i s m o m ga j e postavio za m u t e f e r i k a ; po60

t o m ga j e S o k o l o v i u n a p r i j e d i o n a v e u i v a n i j u d u n o s t n i - 7.4.1575. a n d i j e ; sada j e p r e m j e t e n za s a n d a k b e g a u Beograd, n a k o n 19. 8. t o j e njegov e h a j a ( u p r a v i t e l j doma) b i o n e o e k i v a n o o b j e e n p r e d Sedam k u l a ; na njegovo mjesto j e postavljen j e d a n o d u p r a v i t e l j a osam k o l a d a m i j e M e h m e d a I I , Mualim-zade M a h m u t - e l e b i ; j e d n o dosada sasvim n e u v e n o u n a p r e e n j e , po t o j e i v o t n a k a r i j e r a uleme b i l a p o t p u n o odvojena o d k a r i j e re u r e d s k i h i n o v n i k a , kao i k a r i j e r e s a n d a k b e g a i namjesnika. M u r a t , z a m o r e n o d n e o g r a n i e n e v l a s t i v e l i k o g vezira, k a o i utjecaja svoje m a j k e , z a m i l j a o j e da sam vlada; to su iskor i s t i l i njegovi l j u b i m c i , a p o n a j p r i j e e m s i - p a a i M u s t a f a - p a a , o s v a j a C i p r a , o b o j i c a p r o t i v n i c i M e h m e d - p a e , da ga p o t a k n u n a samovoljne p o s t u p k e . D i h a l i - z a d e , j a n j i a r s k i aga, b i o j e s m i j e n j e n j e r n i j e s p r i j e i o r a z b o j s t v a i provale u k u e u grad u , a sedam A r m e n a c a j e b i l o nevino p r o g n a n o , da b i se p r i k r i l i p r a v i k r i v c i . Jedan d r u g i t i e n i k v e l i k o g vezira b i o j e nam j e s n i k C i p r a , A r a p A h m e t - p a a , r o e n i Crnac, k o j e g j e Mehmed- p a a o e n i o r o b i n j o m iz svoga h a r e m a , a o n d a o d u p r a v l j a a a m c a uzdigao do z a s t u p n i k a k a p e t a n a b r o d a (reis kethudasi), u p r a v i t e l j a u G a l a t i , bega Rodosa, te beglerbega Alira. K a d a j e u d a l j e n s ovog n a m j e s n i t v a i postavljen na Cipar, b i o je sas j e e n na k o m a d e o d s v o j i h e t a t o su se p o b u n i l e p r o t i v njegova n a s i l n i t v a . K a d a su u m r l i m u f t i j a H a m i d efendija i vezir Pijale, izgubio j e M e h m e d - p a a dva d a l j n j a oslonca svoje v l a s t i . H a r n i d u se p r i p i s u j e da j e o d r e d i o d a se v r h o v n i m s u c i m a p r i d o d a deset aspiranata ( m u l a z i m a ) , sucima t r i j u g l a v n i h gradova (Car i g r a d a , Bruse, Edrena), pet, a s v a k o m d r u g o m dva. Jedna o d n a j d r a g o c j e n i j i h z b i r k i f e t v i , t o j u j e o n skupio u e t i r i k n j i ge, osvjetljava njegovo i m e j a e nego d a m i j a i z g r a e n a u Car i g r a d u . Pijale, sin ugarskog o b u a r a iz Tolne, o s v a j a Hiosa, j e d a n o d e t i r i j u vezira k o j i m a j e S u l e j m a n p o v j e r i o i z g r a d n j u arsenala, u k r a s i o j e njegovu o k o l i n u i svoje i m e j e d n o m o d najl j e p i h d a m i j a . N a o t v o r u jedne doline t o izlazi s p r a m Strel j a k o g t r g a ( O k m e j d a n ) , u z d i e se ona osamljeno, p o k r i v e n a sa dvanaest k u b e t a t o p o i v a j u n a s t u b o v i m a o d crvenog gran i t a . Glavno m o l i t v e n o mjesto ( m i h r a b ) i g o v o r n i c a ( m i m b e r ) su j e d n o s t a v n i , p r o z o r i su n a p r a v l j e n i ne o d eljeza, nego o d bak r a , dobivenog o d k r a n s k i h zvona i l i topova, a natpise j e ispisao g l a s o v i t i k a l i g r a f K a r a h i s a r i . D a m i j a se g r a d i l a iz sredstava t o i h j e Pijale zadobio f l o t o m i p r i h o d i m a t o j e istjerivao sa A r h i p e l a g o m . Te p r i h o d e j e d i j e l i o s n j i m Selimov m i l j e n i k , idov Josip Nassy, v o j v o d a o d Naksosa i d r u g i h o t o k a , koj i bio otvoreni neprijatelj Mehmed-pae. M e u t i m , k a d a j e Nassy u m r o , n i j e t o b i o n e k i m e l e m na r a n u v e l i k o g vezira t o j u j e zadobio, n e t o v r e m e n a ranije, pog u b l j e n j e m svoga t i e n i k a M i h a j l a K a n t a k u z e n a k o j i j e svoj o m neobuzdanom s a m o v o l j o m p o m o u m i t a i t l a k e b i o sve61

m o a n m e u G r c i m a . Ovaj, nazivan e j t a n o g l u , t j . a v o l j i s i n , zadobio j e s p l e t k a m a p r o t i v svoga p r o t i v n i k a Paleologa, mjesto v r h o v n o g n a d z o r n i k a z a k u p a soli u A h i j o l u n a C r n o m m o r u . A o n d a j e g r a b i o dukate, o d k o j i h j e d a n d i o i a o u rizn i c u v e l i k o g vezira, n o b i o j e o d n e p r i j a t e l j a ovoga, Sinana i Mustafe, o p t u e n , z a t o e n u Sedam k u l a i j e d v a se o t k u p i o za 1577. 55.000 d u k a t a . N a m o l b u M e h m e d - p a e d o b i o j e m j e s t o sultanskog p r o i z v o a a k r z n a . U s p r k o s u m a n j e n j u svoga bogatstva, j a h a o j e k v e l i k o m v e z i r u j o u v i j e k u p r a t n j i osam o k a d a r a i j a n j i a r a . K o n a n o ga v e l i k i vezir v i e nije mogao b r a n i t i o d o p t u b e , t o j u j e njegov n e p r i j a t e l j , vezir M u s t a f a - p a a stavio u u s t a Tatar-hana. Ovaj j e K a n t a k u z e n a o p t u i o d a j e u z r o k svih n e m i r a u M o l d a v s k o j , p r o g o n a m a j k e zadnjeg kneza sa njezina d v a sina u H a l e b i nedavnog poraza j a n j i a r a u t o j z e m l j i . 28.2.1578. V r h o v n i sobar Ali-beg o t i a o j e sa s m r t n o m p r e s u d o m u A h i j o l i , gdje j e K a n t a k u z e n o b j e e n p r e d p a l a o m . N o n a j o s j e t l j i v i j a r a n a zadana j e , k o n a n o , v e l i k o m v e z i r u iste godine k a d a j e p o g u b l j e n njegov b r a t i , b u d i m s k i n a m j e s n i k Mustafa-paa. Ovaj j e j o o d S u l e j m a n a , neposredno p r e d opsadu Sigeta, imen o v a n b u d i m s k i m n a m j e s n i k o m i dvanaest g o d i n a j e b i o , s r a n o u i v e l i k o d u n o u , k o r i s n i m g r a d n j a m a i u r e e n j i m a , najvei o d turskih namjesnika, kojeg B u d i m i Ugarska trebaju s l a v i t i ; i t o ne zato j e r j e u s r e d m i r a p r o i r i o svoje namjesnitvo u t v r e n i m gradovima, kao t o j e Filek i drugi, t o i h j e p r e p a d i m a zadobijao, nego j e r j e d i j e l i o lena d o s t o j n i m a , starao se za udovice i sirote, g r a d i o k u l e u Sigetu, S t o l n o m Beogradu (ekesfehervar), Beogradu, o k r u i o u B u d i m u predd a m i j e i medrese. P o d i z l i k o m pregleda t e t e , t o j u j e p r o u 10.10. z r o i o g r o m k o j i j e p o g o d i o b a r u t n o s k l a d i t e , d o e v r h o v n i k o nj u n i k F e r h a t i k a o g r o m iz v e d r a neba izrekne s m r t n u o s u d u namjesniku kojeg pet stotina konjanika, u ijoj p r a t n j i j e o n obi n o izjahivao, n i s u m o g l i z a t i t i o d sudbine n e p r e d v i e n a u d a r a . Njegovo m j e s t o d o b i j e sultanov m i l j e n i k U v e i s - p a a . ]

11.10.

G o d i n u i j e d a n d a n n a k o n s m a k n u a svoga n e a k a , sjedio je S o k o l o v i n a s v o m v e e r n j e m d i v a n u , j e r j e b i o t a k o r e v a n u o b a v l j a n j u d r a v n i h i p r a v n i k i h poslova, d a n i j e b i o samo j u t r o m n a d i v a n u n a P o r t i , nego j e i u v e e r u v l a s t i t o j k u i t r o i o svoje v r i j e m e n a t u i t e l j e . N a j e d n o m m u se p r i b l i i n e k i o v j e k u d e r v i k o j h a l j i i u a s u , k a d j e izgledalo d a m u eli p r e d a t i m o l b u , zabo j e v e l i k o m v e z i r u s k r i v e n i b o d e u srce. S o k o l o v i j e i m a o samo t o l i k o snage da i z v u e iz pojasa svoj bode, a l i j e onda pao i u m r o . Ubojica j e b i o , k a o i Sokolovi, r o e n i Bosanac i p o t u i o se t o m u j e u m a n j e n o leno. K a d n i j e d o b i o svoje p r a v o , k r v a v o se osvetio, a m o d a j e b i o o r u e neprijateljstva Mustafa-pae, gulikoe. N i p o d mukama ubojica 62

nije n i t a p r i z n a o . S l i j e d e e g a dana su ga s e t i r i k o n j a rastrgali. D a n u o i svoje s m r t i , dao je S o k o l o v i d a m u njegov kon j u n i k Hasan-aga i t a iz p o v i j e s t i carstva o b i c i n a K o s o v u . N a m j e s t u gdje j e M u r a t pao u b i j e n o d K o b i l i a , p r o u i o (izrecitirao) je S o k o l o v i p r v u s u r u K u r a n a za M u r a t o v u d u u i nadodao e l j u : N e k a m i B o g d a isto t a k v u s m r t k o j a se pos v j e d o u j e k r v l j u ! Po p r i r o d i nije b i o o k r u t a n , n a p r o s t o strog. S v o j u e t r n a e s t o g o d i n j u v l a d a v i n u nije u m r l j a o beskor i s n i m s m a k n u i m a , o s i m t o je dao s m a k n u t i s v o j i h s t o t i n u i dvadeset o d b j e g l i h r o b o v a . K a d j e l i j e n i k F e r h a t o v ( u m r l o g bosanskog beglerbega) b i o p r o b o d e n o d j e d n o g a r o b a , b r a n i o se ovaj da je to u i n i o zbog sumnje da je l i j e n i k o t r o v a o njegova gospodara p o S o k o l o v i e v u nalogu. To j e s u m n j a k o j a se ne zasniva n i na k a k v o m d r u g o m S o k o l o v i e v o m d j e l u . O d s v o j i h p r i j a n j i h r o b i n j a i l i e n a m o r a o se r a s t a t i k a d m u j e s u l t a n o v a sestra, m a l e n a i r u n a stasa, ukazala a s t da ga p r i m i u svoj krevet. O d t i h p r i j a n j i h e n a i m a o je dva sina, od k o j i h je j e d a n , p a a u H a l e b u (Alepu) u m r o j o za o e v a i v o t a , n a t o j e d r u g i sin, bosanski s a n d a k b e g , za u t j e h u o c u u n a p r i j e e n za n a m j e s n i k a u H a l e b u . S o k o l o v i , odgojen u h a r e m u , izgleda da j e odande p o n i o smisao za obrazovanje i k n j i e v n o s t u p o s l o v n i i v o t . N a j v a n i j a djela, k o j a su se p o j a v i l a za vladan j a sultana Selima, b i l a su n j e m u p o s v e e n a . O t r a j n o j v r i j e d n o s t i govore i g r a e v i n e k o j e j e podigao u m n o g o gradova Carstva, u E v r o p i i A z i j i . N a j i s t a k n u t i j e su: d a m i j a , k o l a i k u h i n j a za s i r o m a n e u B u r g a s u , n a p u t u o d E d r e n a u C a r i g r a d , te u b l i z i n i Pajasa, t a i l s k o g grada, i j u je t v r a v u o b n o v i o ; v i e p o b o n i h zaklada (vakufa) u M e k i i u C a r i g r a d u , j e d n o s t a v n u g r o b n u z g r a d u , u k o j o j j e k o d E j u b a sahranjen. T a k o j e pao, m u k i u b i j e n , v r e i v i s o k u s l u b u n a d i v a n u , p r v i njegov stup. T o je b i o n a j v e i v e l i k i vezir Osmanskog carstva, k o j i je najd u e o d svih v e l i k i h vezira i m a o taj p o l o a j u t i h e t r d e s e t god i n a i b i o p o d v l a d a v i n o m t r i j u sultana, M u r a t o v zet, o s v a j a Sigeta, M e h m e d S o k o l o v i . P r i j e p o l a s t o l j e a i s t u p i o je iz pa e v s k e sobe seraja kao sobar, n i k a d a s m i j e n j e n s p o l o a j a ; b i o j e na n a j v i i m p o l o a j i m a , k a p u d a n p a a , r u m e l i j s k i beglerbeg, vezir i k o n a n o v e l i k i vezir za S u l e j m a n a I i u i v a o n a j v e e sultanovo povjerenje; za S e l i m a I I u p r a v l j a o j e s n e o g r a n i e n o m m o i , za M u r a t a I I I vladao j e s u m a n j e n i m u g l e d o m . Osmansko carstvo se o d r a l o j o k r o z i t a v o v r i j e m e d o k je vladao sultan S e l i m I I n a v r h u n c u slave do k o j e ga j e p o d i g a o genij Sul e j m a n a Zakonodavca, z a h v a l j u j u i t o samo m u d r o s t i i snazi vel i k o g a vezira. Pa a k za t i h pet g o d i n a p o d M u r a t o m , i a k o nije v i e v l a d a o n e o g r a n i e n o m m o i , j o u v i j e k n i s u i z b i l i znaci slabosti k o j a se b l i i l a . Crv j e s k r i v e n o g r i c k a o t a p n a k o j i se oslanjao S u l e j m a n o v v l a d a r s k i l i k , a l i sada j e t a p b i o razjeden c r v o t o i n o m i v a r l j i v a s l i k a v l a s t i , k o j a j e stajala p r e d n a r o d i m a , r u i l a se n a l j u d e i demone, j e r nestalo j e S o k o l o v i e v e snage k o j a j e z a d r a v a l a p r o p a s t Carstva. 63

GLAVA TRIDESETOSMA
Azijske vojne za sultana. Murata III

4. 5.1576. 5. 5.

10.5

22. 5.1576.

[ D u g i p e r z i j s k i r a t z a p o e o j e dvije godine p r i j e s m r t i Meh m e d - p a e S o k o l o v i a , a t r a j a o j e , uz k r a i p r e k i d , sve s k u p a oko e t r n a e s t godina. K a d a j e M u r a t I I I d o a o n a p r i j e s t o l , do a o m u j e s perzijske strane p o s l a n i k e s t i t a t i u s t o l i e n j e i pot v r d i t i r a n i j i m i r . N e t o kasnije p r i s p i o j e u U s k u d a r d r u g i , po i m e n u T u k m a k - h a n s p r a t n j o m o d 250 osoba i 500 deva. Slijede e g dana su ga odveli r u m e l i j s k i beglerbeg i a u b a a s pratn j o m o d 2.500 k o n j a n i k a : a u a , m u t e f e r i k a i spahija, bogato i s k i e n i h . Z a t i m ga j e preuzeo k a p u d a n p a a sa trideset u k r a e n i h galija, a p o z d r a v i l o ga j e sto t o p o v s k i h salvi. N a o b a l i ga j e d o e k a o j a n j i a r s k i aga D i h a l e - z a d e i j a h a o m u j e s lijeve strane, d o k m u j e r u m e l i j s k i beglerbeg b i o s desne strane; a s t t o d o t a d a nije b i l a iskazana n i j e d n o m a z i j s k o m , a n i evrops k o m p o s l a n i k u . P u t j e r a s t v a r a l o devet p o s t r a n i n i h k o n j a bogato p r e k r i v e n i h i l i m i m a i e t r d e s e t A r a p a u o d j e i o d zlatotkanice, kadife i svile, sa u t k a n i m s l i k a m a i v o t i n j a i l j u d i . Pedeset slugu p j e k e , t r i n a k o n j i m a , b i l i su i s p r e d p o s l a n i k a , ij i su zveckavi o p a s a i n a j a v l j i v a l i dolazak p o s l a n i k a ; iza njega su b i l a t r i n o s a a o r u j a , j e d a n za sablju, j e d a n za l u k , j e d a n za tobolac bogato o p t o e n d r a g i m k a m e n j e m . I s a m j e p o s l a n i k b i o sav u z l a t u i s v i l i . Pet dana kasnije p o j a v i se s u l t a n sa s v i m sjajem o s m a n s k o g d v o r a , s p r a t n j o m o d 10.000 do 12.000 l j u d i ; a i s v i v e z i r i sa s v i m t o su i m a l i u s v o j i m k u a m a i k o n j u n i cama. Devetog dana b i o j e s v e a n i p r i j e m i p o s l a n i k j e izloio svoje darove; m e u n j i m a su b i l i n e o b i n o dragocjen K u r a n , a h - n a m a , te e z d e s e t k n j i g a p e r z i j s k i h p j e s n i k a , a t o r , iji j e stub b i l o zlatno d r v o bogato u k r a e n o d r a g i m k a m e n j e m , a sad r a v a o j e e t r d e s e t odaja, natezao se s v i l e n i m k o n o p c i m a , zat i m e t r d e s e t i l i m a , e s t s a n d u i a sa d i j a m a n t i m a , smaragdim a , r u b i n i m a , t i r k i z i m a , b i s e r i m a , n o e v i iz Horasana, l u k o v i iz a e n a , p u s t o v i iz I r a k a , bogate svilene t k a n i n e iz Jezda i K u m a . V e deveti d a n po p r i j e m u , uz bogato uzdarje, o p r o s t i o se o n i o t i a o za Perziju. D o k j e p o s l a n i k e s t i t a o s u l t a n u u s p o n n a p r i j e s t o l , njegov j e a h Tahmasp o t r o v a n o t i a o u grob. Ovaj j e z o v i t i i n b i o j e djelo h a r e m a , j e r j e m a j k a H a j d e r a , petog o d a h o v i h sinova, da b i m u osigurala p r i j e s t o l , o t r o v a l a a h a p o m o u p r a k a za o t s t r a n j e n j e d l a k a , t o ga j e nasula u k u p a t i l o . N a p r i j e s t o l j e iste n o i sjeo H a j d e r . A l i t a d a n a s t u p i e s t o k a b o r b a o k o nasljedstva, j e r su vlast, i za a h a , d r a l i g r u z i j s k i , e r k e s k i , k u r d s k i i t u r k m e n s k i g l a v a r i plemena. O n i se podijele: t u r k m e n s k i i kurdski na jednoj, a erkeski i gruzijski na drugoj strani. U 64

b o r b i , t o nastane i s t u n o u n u t a i p a l a e , b i o j e u b i j e n H a j d e r . Husein-beg U s t a d l i , u j a k p r i n e v a Mustafe i I m a m k u l i j a t o i h je r o d i l a G r u z i j k a , o t m e i h iz h a r e m a i pobjegne s n j i m a k a K u m u i K a a n u , da b i t a m o j e d n o g u s t o l i i o . e r k e s k i knez e m h a l i njegova s t r a n k a inili su opet sve da n a p r i j e s t o l postave p r i n c a e r k e s k o g r o d a . N o t o i m j e sada, n a k o n t o su u b i l i H a j d e r a k o j e m su kao n a z n a e n o m p r i j e s t o l o n a s l j e d n i k u Perzijanci b i l i s k l o n i , b i l o n e m o g u e , j e r j e n a r o d b i o o g o r e no p r o t i v n j i h . Zato se o n i o d l u e da iz A l a m u t a , gdje j e o d otrovanog a h a b i o zatvoren dvadeset pet godina, dovedu p r i n c a I s m a i l a , postave ga n a p r i j e s t o l i t a k o s p r i j e e U s t a d l i j e v u nak a n u . Glasnik o d j u r i u A l a m u t , t j . o r l o v s k o g n i j e z d o , staro s j e d i t e i s m a i l i j s k e sekte U b o j i c a (Assassin), a s l u i o j e perzijs k i m a h o v i m a da takmace n a p r i j e s t o l p r e d a j u n a d o i v o t n o z a t o e n j e i zaborav. T u j e b o r a v i o p r i n c I s m a i l zato j e r j e b i o p r i v r e n s u n i t s k o m u e n j u , p a j e k a o t a k a v b i o opasan za d r avu i vjeru. K a k o je bio estok po naravi, a j o i ogoren u d u g o m z a t o e n j u , dade se o d m a h p o u s t o l i e n j u n a odmazdu, te u b i osmero b r a e p o s t a r o p e r z i j s k o m k r a l j e v s k o m o b i a j u i j o sedamnaest n a j v i i h m o n i k a za k o j e j e smatrao da su p r i d o n i j e l i njegovom zatvoru. Pun m r n j e , provodio je uglavnom vrijeme u p a l a i i u i v a j u i o p i j . A l i k a d a j e p r e v r i o m j e r u n a l o g o m za u s m r e n j e m a l o d o b n e djece svoga b r a t a H u d a b e n d a , bude u b i j e n 24.11. od istog onog glasnika k o j i ga j e oslobodio z a t o e n j a . 1577. Dvanaest dana p r e d njegovu s m r t obasja zvijezda-repatica 12.11. nebo n a d C a r i g r a d o m . M u f t i j a i zvjezdoznanac T a k i j e d i n p r o c i jene da j e t o ista zvijezda t o se v e jedanaest p u t a p o j a v l j i v a la d a n a j a v i v a n e svjetske d o g a a j e . A d a zvijezdu ne n a t j e r a u la, j a v i se n a m j e s n i k V a n a H u s r e v - p a a s i z v j e t a j e m o g u v i i p o t a k n e P o r t u n a p e r z i j s k i r a t k o j i j e p o f e t v i p r o t i v iija b i o sveti. K a o t o j e r a n i j e b i o p r o t i v ciparske, t a k o j e sada Mehm e d - p a a S o k o l o v i b i o p r o t i v ove v o j n e . A l i su zato s u l t a n a estoko n a g o v a r a l i v e z i r i , S i n a n - p a a , o s v a j a Jemena i r a z o r i t e l j Golete, i M u s t a f a - p a a , o s v a j a C i p r a , svaki u n a d i d a e d o b i t i a s t v r h o v n o g zapovjednika. N a p r i j e d l o g M e h m e d - p a e Sokol o v i a , k o j i j e m e u o v o m d v o j i c o m s v o j i h a s t o h l e p n i h i ratob o r n i h n e p r i j a t e l j a h t i o d r a t i r a v n o t e u , p r v i j e i m e n o v a n zapovjednikom na granici k o d E r z u r u m a (armenijskoj), a drugi na g r a n i c i k o d Bagdada ( m e z o p o t a m i j s k o j ) . A l i k a d a j e d o l o do diobe s v a k o m p r i d o d a n i h s a n d a k a , nadigne t v r d o g l a v i Albanac Sinan t a k o e s t o k o s v a u , da, k a d a se nije m o g l o n i k a k o na njega u t j e c a t i , nije preostalo d r u g o do njegovo smjenjivanje i i m e n o v a n j e M u s t a f a - p a e za j e d i n o g v r h o v n o g z a p o v j e d n i k a . ]

K o n c e m o u j k a ( m a r t a ) stigla j e u C a r i g r a d vijest o znat- 30.3.1578. n o j t e t i , p r e t r p l j e n o j n a p e r z i j s k o j granici. Beglerbeg e h i r s o r a , glavnoga grada K u r d i s t a n a , b i o j e o d b i j e n u svoje u t v r d e , d o k su

5 Historija osmanskog carstva II

65

5.4.

28.4.

u o k o l i c i Bagdada Perzijanci p o b i l i svu s t o k u . Ove su v i j e s t i ubrzale seraskerove pripreme, k o j e m je za v o l j u njegovu posink u Mehmed-begu, k o j i j e b i o sin k e r i p r i n c a M e h m e d a (voljenoga S u l e j m a n o v a sina), dan s a n d a k N i g d e s e t i r i s t o t i n e t i s u a a k i ; a j e d n o m d r u g o m Mehmed-begu, M u s t a f i n o m t i e n i k u , s i r o m a h u s e l j a k o g a p o r i j e k l a i s e l j a k i h n a v i k a , d a n je sandak Bejehira. P o e t k o m travnja p r e a o je Mustafa jednom g a l i j o m k a p u d a n p a e u U s k i i d a r , a na i s p r a a j su m u d o l i svi v e z i r i i t o m p r i l i k o m j e s u l t a n u l j u b l j e n a noga i M u s t a f a je o t i a o uz g r m l j a v i n u topova. N a e t r n a e s t d r u g i h galija p r a t i l i su ga d r u g i v e z i r i . Serasker je d o b i o dva stijega o d sultana, jedan crveni, d r u g i n a po u t i oba su se v i h o r i l a s prednjega dij e l a njegove galije. K r a j e m istoga mjeseca j e l o g o r p o a o iz U s k i i d a r a i p r e v a l i o k r a t a k p u t o d j e d n o g a i po dana do I z m i t a za sedam dana. Ovdje su p o g o s t i l i j a n j i a r e , a n j i m a j e dano i d o p u t e n j e da p o u c e s t o m p r e k o B o l u a u E r z u r u m , gdje e se opet n a i sa seraskerom k o j i j e s o s t a l o m v o j s k o m p o a o p u t e m p r e k o K o n j e . N a g r o b u v e l i k o g p j e s n i k a - m i s t i k a D e l a l e d i n a Rum i j a p o k u a o j e M u s t a f a o t v a r a n j e m znamenitoga m i s t i k o g djela Mesnevi p o m o u ubodene igle predskazati i s h o d r a t a . Sre o m je i g l u zabo n a m j e s t u gdje se A l e k s a n d a r nalazi u p o h o d u na b r d o Kaz, a to je z n a i l o da e o d n i j e t i p o b j e d u . U Sivas su stigle v i j e s t i o beglerbezima, o n a m j e s n i c i m a V a n a , E r z u r u m a i H a l e b a (Alepa). Onaj p r v i j e mogao j a v i t i da i m a neke pred n o s t i k o j e je izvojevao n a d Perzijancima, a d r u g a d v o j i c a su javljala o velikoj oskudici ivenih namirnica u njihovu kraju. T a d a su stigla p i s m a o p o d l o n o s t i e r k e s k i h knezova G u r i j e l a i K o l h i s a ; ovaj p o s l j e d n j i je i m a o t i t u l u d a d i j a n . K o d K o h i sara je v o j s k u zateklo s t r a n o n e v r i j e m e . Da s t i a p o b u n u k o j u je podigao Sam B i j a d u n a m j e s n i t v u Z u l k a d r k o d E l b i stana, poduzete su p o t r e b n e m j e r e . O t o m je d o b i o obavijest e m s i - p a a , l j u b i m a c i o v j e k p o v j e r e n j a , i Seadedin, sultanov u i t e l j . N a r a v n i c i e r m i k p r e d E r z u r u m o m d o l i su do j a n j i a r a , k o j i su ili p u t e m p r e k o B o l u a , n a m j e s n i c i D i j a r b e k r a , Sivasa, K a r a m a n a i Z u l k a d r a sa s v o j o m v o j s k o m , a stigao je i O z d e m i r O s m a n - p a a sa s v o j i m b o r c i m a . Stiglo j e t i s u u perzijs k i h glava k o j e je odsjekao Jusuf, s a n d a k b e g iz K a r s a , u pod r u j u D a n b a z u k u r i ( j a m a i g r a a d u a ) ; stiglo je i p i s m o o p o d l o n o s t i dagistanskoga kneza e m h a l a , tj. kneza K a j i t a k a i K u m u k a , od Gazi R e i d - o g l u a , z a p o v j e d n i k a Tabazerana, na obal i K a s p i j s k o g a m o r a , od T u e L a v i k a , z a p o v j e d n i k a Avara, o d a h r u h a Mirze, p o r i j e k l o m o d i r v a n s k i h a h o v a , i o d g r u z i j s k o g kneza Gregora, gospodara p o d r u j a B a A u k a ( I m i r e t e ) , kojem u je p r i j a z n o odgovoreno. H u s r e v - p a a , v a n s k i beglerbeg, poslao je svoga e h a j u s m o l b o m da d o b i j e p o j a a n j e jednoga beglerbega i n e k o l i k o k u r d s k i h s a n d a k b e g a . Zalio se zbog n e d o s t a t k a p o d r k e sa Zejnel-begove strane k o j i n i j e d o a o u p o m o s e l m a s k o m begu, 66

 i j u su u t v r d u o p s j e d a l i Perzijanci. O v o m j e poslao p i s m o serasker k o j i se t o m e u d i i s m a t r a da se p r e t v a r a . T u k m a k - h a n , nedavno p e r z i j s k i p o s l a n i k u C a r i g r a d u , a sada v o a perzijske vojske na g r a n i c i , poslao j e p i s m o n a m j e s n i k u E r z u r u m a , a in i o se kao da n i t a n e e z n a t i o p r e k i d u m i r a , i u p i t a o z a t o na D a n b a z u k u r i u p a d a j u l e t e i o d r e d i . N a m j e s n i k u l j u d n o odg o v o r i b a c i v i k r i v n j u za p o v r e d u g r a n i c a n a vezira. M e u t i m , k a d je T u k m a k - h a n na to p u s t o e i upao s trideset t i s u a Perzij a n a c a u n a m j e s n i t v o i l d i r (tada, a i danas, je to opet najsjevernija g r a n i c a Carstva p r e m a G r u z i j i ) , te o p u s t o i o s a n d a k E r d e h a n a , poslao m u j e M u s t a f a - p a a manifest u o b l i k u p i s m a , k o j i je b i o p u n u v r e d a i p s o v k i : P o g l a v a r u k r i v o v j e r n i h i otpadnika, prijatelju t v r d o k o r n i h i vrajih velikana, sklonite zala f a n a t i n i h b a g r i , u p o r i t e p o b u n j e n i k a i z l o i n a c a . T i si onaj i j a djela o c r n j u j u l i c a i na S u d n j e m d a n u T i n e e uzm a n j k a t i sudac, t i , o s n i v a u s r a m o t n e t v r a v e , u t v r i v a u stupova t v r d o k o r n o s t i , v o o b u d a l a i z a b l u d j e l i h , v o j s k o v o o z l i h i o n i h s p o m u e n o m p a m e t i . T i si o p u s t o i t e l j p o l j a n a , u n i t i v a s e l j a k e p r i r o d e k o j i e z a r a d i t i pakao i iji o a j n i k a d a ne e u m r i j e t i . N a i m e , T u k m a k - h a n u ( t k o ga p o s l u a , t a k v i m a j e zlo), s l i j e d e i m e sebi z a p r i j e t i t i i sam e s t r a d a t i zbog svoga d r a n j a . i t a v o p i s m o se n a s t a v l j a u s t i l u ovoga u v o d a u bujici rijei i zavrava u neskladu s f i n i m o b i a j e m i m e u n a r o d n o m p r i s t o j n o u n a b r a j a j u i v o j n u snagu k o j a dolazi p o d Mustafinim zapovjednitvom protiv p o g r a n i n o g namjesnika T u k m a k a . U e r m i k j e stigla k a r a v a n a deva za logor u e t i r i stotine p o v o r k i , svaka je i m a l a sedam deva. Od toga j e dvadeset i e s t p o v o r k i b i l o o d r e e n o za blago, s t o t i n u i pedeset za m u n i c i j u , s t o t i n u i petnaest za j a n j i a r e , a ostale su bile odre e n e za d r u g u v a n u p r t l j a g u . S t i g a v i , p o m o g l i su u b l a i t i nes t a i c u ivei; v o j s k a je k r e n u l a iz e r m i k a i p o t o m je e t r n a e s t 23.7.1578. dana logorovala p r e d u t v r d o m E r d e h a n . Ovamo j e stigla uz svirale i bubnjeve p o v o r k a s p e r z i j s k i m glavama, i s t a k n u t i m na k o p l j i m a , t o je b i o r e z u l t a t j e d n o g s u k o b a i z m e u namjesnik a V a n a i p e r z i j s k o g v o j s k o v o e E m i r - h a n a . N a k o n t r i d a n a 9.8. p r o l a je v o j s k a k r a j E r d e h a n a p r e k o granice u G r u z i j u , a slijed e e g a dana d o l o je do k r v a v e b i t k e s T u k m a k - h a n o m p r e d i l d i r o m , j e d n o m m a l o m g r u z i j s k o m u t v r d o m , k o j a se zove j o i V r a j a u t v r d a . O s m a n i su o d n i j e l i p o b j e d u , p r e m d a su izgubil i mnoge h r a b r e ljude, m e u n j i m a sedam k u r d s k i h begova. U t v r de Vele, Jenikalea, A k e k a l e a i i l d i r p o k l o n i l i su se p o b j e d n i k u . V i e nego t o o t o m p r i p o v i j e d a j u o s m a n s k i h i s t o r i c i , odaj e p r e t r p l j e n i poraz p r o m j e n a stila p i s a m a neposredno n a k o n b i t k e . M u s t a f a - p a a je T u k m a k - h a n u napisao v r l o u l j u d n o p i smo k o j i m je serdara nazivao v r l o c i j e n j e n i m , sipehsalarom, o k u a n i m u boju, namjesnikom, spretnim v o o m koji usreuj e , pa je izrazio e l j u da se s n j i m osobno sastane i n u d i o m u da uz d o b r e uvjete s t u p i u s u l t a n o v u s l u b u , kao t o su neka5*

67

da za sultana S u l e j m a n a p r e l i u njegovu s l u b u Mehmed-han, sin kneza iz Z u l k a d r a , i Perzijanac U l a m a , te b i l i p r e t o v a r e n i sultanovom milosti. B u d u i da s o s m a n s k o m v o j s k o m u l a z i m o u G r u z i j u , potrebno j e da se upoznamo s e t i r i kneza, k o j i su m e u s o b o m d i j e l i l i vlast i k o j i e se sresti s o s m a n s k o m v o j s k o m . E v r o p s k i pisci, k o j i o p i s u j u o v u z e m l j u , kao i i s t o n j a k i , u t e o v l a d a v i n i ovoga doba, a p o p u n j u j e j e u n e k u r u k u M o j sije H o r e n s k i i k r a l j V a h t a n g V . Osmanski i t a l i j a n s k i s u v r e m e n i c i p i s a l i su o t o m r a z d o b l j u iz u s t i j u o e v i d a c a . T r i m a p o k r a j i n a m a : I m i r e t o m (iji j e g l a v n i g r a d K u t a t i s ) , K a r t l i j e m i K a h e t i j e m , v l a d a l i su knezovi iz t r i j u o b i t e l j i B a a u k , t j . n e p o k r i v e n a , gola g l a v a ; o n i su v l a d a l i L e v a n o m i L u a r s a b o m , vaili su kao j e d i n i vladar i gruzijske vladarske k r v i , a sva t r o j i c a su svoje p o r i j e k l o v u k l i o d velike vladarice, k r a l j i c e T a m a r i o d T a m a r i n a sina, k o j e g j e k r a l j i c a d o b i l a k a d se u n e p a l j i v o m a s u n a l a sa s v o j i m g o s p o d a r o m k o n j u n i c e D a v i d o m ( B a g r a t i o n o m ) k o j e g j e proglasila k n e z o m . B u d u i da j u j e iznenadio na spavanju, trebao je najprije u m r i j e t i nasilnom s m r u , ali je k o n a n o h r a b r o m j u n a k u , kojega je izloila t o l i k i m o p a s n o s t i m a i k o j i j e izbjegao s m r t p r u i l a z a t i m s v o j u r u k u . V l a d a r i A l t u n k a l e a (zapadno o d Ahiske i l i A h a l d i k a ) n i s u b i l i v l a d a r i gruzijske nego perzijske k r v i i svoje su p o r i j e k l o v o d i l i o d jednoga perzijskog p r i n c a , a p u k a . U G e o r g i j i , t o su j u s t a r i n a r o d i nazvali I b e r i j o m , Perzijanci G u r d i s t a n o m , a Rusi G r u z i j o m , u domov i n i n a j s a v r e n i j e e n s k e ljepote, m o r a l a se o d u v i j e k vlast n a p r i j e s t o l j u v i e o s i g u r a v a t i e n a m a , nego u d r u g i m z e m l j a m a . V l a d a v i n a e n a su svijetle t o k e u t a m n o j p o v i j e s t i te zemlje. Sveta N i n a j e zajedno s K o n s t a n t i n o m V e l i k i m o b r a t i l a G r u z i j u n a K r a n s t v o i i n i l a u d a p o m o u k r i a spletenoga o d t r s j a i svoje kose. Taj se k r i dugo u v a o kao d r a v n o blago u r u k a m a o b i t e l j i V a h t a n g ; onda ga j e car Aleksandar opet p o v r a t i o kao n a j d r a g o c j e n i j u s v e t i n j u zemlje. K o n c e m dvanaestoga stol j e a v l a d a l a j e G r u z i j o m v e l i k a k r a l j i c a T a m a r , k o j u zbog njez i n i h m u k i h v l a d a r s k i h v r l i n a ne nazivaju d r u g a i j e nego uz n a d i m a k Mephe, t j . k r a l j , p r e m d a i m a j u n a r o i t u r i j e za k r a l j i c u . L j e p o t a njezine k e r i Rusudan ( t o j u j e a r a p s k i h i s t o r i a r nazvao A b u l f e d a zbog n j e z i n i h l j u b a v n i h p u s t o l o v i n a s d v o r j a n i c i m a i m e m l u c i m a o k r i v l j u j u i j e za n e m o r a l ) t r i p u t a je u zemlju navukla vojsku harizmskog vladara, velikoga a h a D e l a l e d i n M i n k b e r n i j a , j e r j e t r i p u t a o d b i l a njegovu r u k u . Z e m l j u su o p u s t o i l i H a r i z m i j c i i K u r d i . G r u z i j a je, po p r e d a j i p e r z i j s k i h h i s t o r i o g r a f a i p j e s n i k a , b i l a i d o m o v i n a lijepe i slatke i r i n , e n s k o g a ideala perzijske r o m a n t i k e . D a k l e n i j e u d o k a d a su e n e , b i l o p u t e m m o i svoje ljepote ovladale m u k a r c i m a , b i l o da su d o m i n i r a l e d u h o m , te ulaze u g r u z i j s k u povijest. I u to doba j e n a r o d n i k a r a k t e r , k o j i j e vladao z e m l j o m , p r i p a 68

dao d o s p o d a r i c i A l t u n k a l e a , K e j h u s r e v o v o j u d o v i c i , staroj gos p o i Dede Z e m i d , m a j i c i o b a j u p r i n e v a M i n o e e h r a i G r g u r a . B u d u i da su n j i h o v e zemlje bile n a d o m a k t u r s k o g a p o d r u j a , t o j e M u s t a f a - p a a v e n e k o l i k o sedmica p r i j e b i t k e k o d i l d i r a pisao M i n o e h r u , m l a e m u o d dvojice b r a e , i pozvao ga kao svoga b r a t a , a s n j i m i m a j k u d a b i i h o d v r a t i o o d Perzijanaca uz k o j e su do sada p r i s t a j a l i . M i n o e h r j e u s v o m p o d l o n o m o d g o v o r u t r a i o ugovor i i s p r a v u , p a m u j e u t o l i k o udovoljeno da m u j e k a o leno d a n s a n d a k Ashur, a njegovu b r a t u G r g u r u s a n d a k U l i t i ; njegovoj m a j c i i d r u g o j b r a i dana su sela za leno. David-han n i j e b i o t a k o s p r e m a n za t u r s k o r o p s t v o . B i o j e iz o b i t e l j i Luarsab, v l a d a r T i f l i s a ( T b i l i s i ) , a kao punac a h a T a h m a s p a b i o j e za perzijske interese. N a p i s m o , k o j i m ga serasker poziva, n i j e o d g o v o r i o i , k a d a j e n a k o n b i t k e k o d i l d i r a p o a o p r e m a T i f l i s u , David-han j e pobjegao. V l a d a r i d v i j u d r u g i h loza g r u z i j s k o g v l a d a l a k o g d o m a , knez I m i r e t a , G r g u r B a a u k i knez K a h e t i j a , Levan, o b a su p o l i M u s t a f i i z a t r a i l i n a m j e s n i t v o T i f l i s a . P r v i ga j e d o b i o za svoga sina kao nasljedni s a n d a k , a d r u g i za sebe. M u s t a f a j e p r i j e osvaj a n j a ovome dao nade p o z i v a j u i ga n a I s l a m , a Levanova sina je u p u t i o n j e m u . M e u t i m , k a d a j e Aleksandar ostao v j e r a n v j e r i s v o j i h otaca, d o b i o j e n a p r o s t o i s p r a v u o l e n u n a u t v r d e Sakun i i K e r u m , a T i f l i s j e dobio za s a n d a k Mehmed-beg, s i n jednor u k o g a F e r h a t - p a e . U t v r a v u su za o b r a n u doveli t r i s t a j a n j i a r a , dvije stotine n o v o p r i d o b i j e n i h k o n j a n i k a , dvije stotine j a h a a iz s k u p i n e p l a e n i k a ( u l u f e d i j a ) , dvije stotine i pedeset s t r a a r a u t v r d a , t r i stotine d o b r o v o l j a c a (gonullii), s t o t i n u i pedeset azapa, dvije stotine k o n j a n i k a - m u k e t i r a i t r i do e t i r i s t o t i n e t o p n i k a ; svega dvije t i s u e l j u d i i s t o t i n u t o p o v a . T i f l i s , k o j i j e svoje i m e d o b i o k a o i Tebriz p o t o p l i m k u p a l i t i m a (tebile) i k o j i j e , p o g r u z i j s k o j n a r o d n o j p r e d a j i , kao i B i t l i s , navodno, b i o sagradio A l e k s a n d a r V e l i k i , p o r i j e i m a p o v j e s n i a r a A l i j e v r l o j e s l i a n B u d i m u i P e t i . M u s t a f a - p a a j e dvije c r k v e p r e t v o r i o u d a m i j e , gdje se o d r a v a l a o b r e d n a m o l i t v a n a p r v i 19.8.1578. dan zauzimanja. N a k o n deset dana stajao j e M u s t a f a s v o j s k o m 29.8. na o b a l a m a K a n a k a , u k o j u se n e t o iznad grada A r e a i p o d s u p r o t n o m desnom o b a l o m u l i j e v a l j e k o v i t a v o d a G e n d e ( K u r a k a j ) . N i j e l a h k o p r i j e i r i j e k u kao n i u m e i m o v a r e k o j e se p r o t e u o d p u t a za T i f l i s d o ovamo. N e d o s t a t a k i v e n i h nam i r n i c a b i o j e t a k o v e l i k d a se k i l a j e m a p l a a l a e s t d u k a t a , a o k a b r a n a popela n a p o l a d u k a t a . U r a v n i c u j e poslano deset t i s u a l j u d i d a p o a n j u i t o . T a m o su i h u b u s i j i s a e k a l i perzijski h a n T u k m a k , E m i r - h a n i I m a n k u l i - h a n k o j i su v e i m dijel o m u b i l i v o j n i k e . M u s t a f a j e v o j s k u poredao za b i t k u p r o g o n e i s r e d n j i d i o i z m e u l o g o r a i p o l u o t o k a t o su ga i n i l e r i j e k e K a n a k i K u r p r i s i l i v i o v a m o p r i s p j e l e Perzijance da p r i h v a t e b o r b u . D e r v i - p a a j e zapovijedao l i j e v i m k r i l o m , B e h r a m - p a a d e s n i m , a M u s t a f a s r e d n j i m d i j e l o m . T r i t i s u e Perzijanaca po- 8. 9.1578. 69

15.9.

k r i l o je b o j n o polje. H a n o v i su se h t j e l i spasiti p r e k o m o s t a r i j e k e K a n a k , no o n se s r u i o i v e l i k i se b r o j u t o p i o u r i j e c i . H a n o v i su se o n d a r a s p r i l i po g l a v n i m g r a d o v i m a s v o j i h nam j e s n i t a v a : G e n d e , E r e v a n u , N i h d i v a n u , e k a j u i dalje naredbe a h a iz K a z v i n a . T o m je p r i l i k o m iv u h v a e n k u r d s k i beg, H a d i - b e g K a p a n , od Denbeli plemena, k o j i j e p r i j e dvije godine b i o i z d a j n i k i p r e a o u p e r z i j s k u s l u b u . Bez o b z i r a na rane, b i o j e s m a k n u t . Ova p o b j e d a i vijest, k o j a je u isto v r i j e m e stigla, da j e Aleksandar L e v a n kao o s m a n s k i s a n d a k b e g o s v o j i o v r s t u u t v r d u , na sjeveroistoku prema Kavkazu, nije mogla osmansku vojsku o h r a b r i t i za t a k o opasan p r i j e l a z K a n a k a n a k o n p o r u e n o g mosta. J a n j i a r i su negodovali i h t j e l i su se v r a t i t i p o d v o d s t v o m beglerbega iz Z u l k a d r a kojega su sebi o d a b r a l i za v o u . O v o m j e uspjelo da i h privede p o s l u h u . M u s t a f a j e , kao Aleksandar V e l i k i , p r i p r e l a e n j u T i g r i s a dao p r i m j e r svojoj vojsci. O n i su s l i j e d i l i , a l i je v o d a p o t o p i l a v i e t i s u a v o j n i k a . Da n a g r a d i h r a b r o s t o n i h k o j i su sretno p r e l i i da i m oivi s r a n o s t , dao je serasker p e t o r i c i j a j a - b a a (kapetani p j e a d i j e ) p o l o a j a u a . S t o t i n u j a n j i a r a d o b i l o je k o n j a n i k a lena, e z d e s e t o r i c u je u i n i o t j e l e s n i m s t r a a r i m a (solacima), trideset su i h p o s t a l i k u r u d i ( k o j i su p r e l i s n e z n a b o t v a ) , a djeca svih o n i h k o j i su b i l i s u d i o n i c i ove opasnosti d o b i v a l a su po a k u dnevne nagrade za a d e m o g l a n e i l i r e g r u t e - d j e a k e . G r a d e k i , k o j i je n a p u s t i o p e r z i j s k i zapovjednik, predao se p o b j e d n i c i m a . Prvoga p e t k a m o l i l a se u d a m i j i o b r e d n a m o l i t v a na i m e sultana M u r a t a . Ta d a m i j a ve pedeset g o d i n a nije v i d j e l a i m a m a i e j h V a l i h i , p j e s n i k - m i s t i k , p r i j a t e l j h i s t o r i a r a A l i j e , podigao je m u s l i m a n i m a d u h v r l o d o s t o j a n s t v e n i m izlaganjem, za t o j e n a g r a e n poslije p o l o a j e m m u d e r i s a u a m a h i s dnevno pedeset a k i . U A r e u , v a n o j o b r a m b e n o j t o k i za povezivanje K a v k a z i j e i Gruzije, u t v r e n je a h o v p e r i v o j s pet l a k a t a d u b o k i m j a r k o m i j a k i m b e d e m o m kao u t v r d a , m o s t p r e k o K a n a k a je opet postavljen, a z a v r e t a k svih g r a d n j i s v e a n o je o b j a v l j e n p a l j b o m iz svih t o p o v a . N a s v e a n o m d i v a n u p o d i j e l i o j e serasker j o n e p o t p u n o zauzetu G r u z i j u na e t i r i n a m j e s n i t v a k o j a je dao e t v o r i c i beglerbega. N a m j e s n i t v o i r v a n a , k o j i je t r e b a l o ve i m d i j e l o m j o o s v o j i t i , dano j e n a m j e s n i k u D i j a r b e k r a , D e r v i - p a i , a k a d ga j e ovaj o d b i o , dao ga j e v e o d osvajanja Jemen a po slavi p o z n a t o m O z d e m i r O s m a n - p a i s dva m i l i j u n a a k i ; n a m j e s n i t v o T i f l i s a dao je M e h m e d - p a i s j e d n i m m i l i j u n o m a k i , n a m j e s n i t v o G u r d i s t a n a ( K a h e t i ) dao j e L e v a n o v u sinu, A l e k s a n d r u , u n a s l i j e e , a n a m j e s n i t v o S u h u m a dano j e H a j d a r - p a i s osam s t o t i n a t i s u a a k i . i r v a n s k o m n a m j e s n i k u dano je j o e z d e s e t t o p o v a i s t o t i n u osamdeset s a n d u k a zalihe u o r u j u i t r i t i s u e j a n j i a r a sa e s t o m j e s e n o m p l a o m za d n e v n i u t r o a k . Dohoci i r v a n a , k o j i su p e r z i j s k i m a h o v i m a d o n o s i l i g o d i n j e dvadeset i pet m i l i j u n a i d v i j e stotine t i s u a a k i 70

( t a k o bogat je b i o iznos svilarskoga ceha, solana, r i i t a i i z v o r a nafte), b i l i su d a n i u zakup za sultana, t o su o b a v l j a l i za to i m e n o v a n i i n o v n i c i riznice. N a m j e s n i t v o i r v a n p o d i j e l j e n o je na e t r n a e s t s a n d a k a , a d e r b e n d s k i je p o d i j e l j e n n a sedam s a n d a k a . I z v j e t a j , k o j i j e napisao o t o m h i s t o r i k A l i u serasker o v o ime i k o j i j e dan s u l t a n u , z a v r i o j e n a b r a j a n j e m osam osvoj e n i h gradova, p o d i j e l j e n i h n a m j e s n i t v i m a uz e l j u za s r e u , t o j u izvjestilac eli o s v a j a u , s m a t r a j u i se s r e t n i m t o j e b i o o d a b r a n p i s a t i o o s v a j a n j i m a i u v e a t i i h za dva t a k v a kao t o su C i p a r i G r u z i j a . I s t a oprezna m u d r o s t , t o j u je serasker i s p o l j i o p i u i p r i j e o t v a r a n j a b i t k e , p o t a k l a ga j e na k r a j u da pozove D e m i d a , gilanskoga hana, n a m j e s n i k a s l i j e d e e p o g r a n i n e zemlje, da se p o k o r i s u l t a n u . Pisao je j o i h a n u a m a h i j a , e r e f - h a n u (iji je otac p r i j e toga i z d a j n i k i p r e a o Perzijancima) p a m u j e n u dio o p r o t a j . A h m e t - h a n o v u sinu, s i n u r a n i j e g p e r z i j s k o g zapov j e d n i k a e k i j a , o d o b r e n a j e m o l b a da m u se da p o l o a j njegova oca ( k o j i j e u o k r a j u ostao u e k i j u ) ; s t a n o v n i c i D e r b e n d a su, n a k o n s m a k n u a p o b u n j e n i k a N a d a n a H a l i f e t o j e p o b u n i o one krajeve, p o k l o n i v i se, m o l i l i da i m se da o s m a n s k i n a m j e s n i k ; d o b i l i su ga u O z d e m i r O s m a n - p a i , n a m j e s n i k u i r v a n a , k o j e m su odsad t r e b a l a b i t i p o d v r g n u t a oba n a m j e s n i t v a . D o s a d a - 5.10.1578. n j e m g o s p o d a r u Dagistana, e m h a l u , k o j i se d o a o p o k l o n i t i serdaru, dan j e s a n d a k a b u r a n uz iskazivanje v e l i k i h p o a s t i , a njegovu b r a t u B u r h a n u M e l i k e d i n u dan j e s a n d a k U h t i uz z l a t n u zastavu. P o v j e s n i a r A l i pozabavio se, u d u g i m razgovor i m a sa e m h a l o m , b a r b a r s k i m o b i a j i m a k a v k a s k i h g o r t a k a , n a r o i t o o n i h p o d i m e n o m I t t i l , t j . p a s j i j e z i k , poznate m j e a v i n e i z o p e n i h , iji j e j e z i k z v u i o p o p u t p s e e g a l a v e a ; m e u sobno su se m i j e a l i bez r e d o v i t o g b r a k a . M e u v i e m u e v a jedne e n e s l u a j je o d r e d i o s u m n j i v a oca, i t o t a k o , k o j e m u e o d n j i h dijete n a j p r i j e p r u i t i j a b u k u . N a p o v r a t k u u T i f l i s i E r z u r u m p o k l o n i o se u G o r i G r g u r , b r a t gospodara u I m i r e t u ( B a a u k ) , i sin g u r i j e l s k o g a kneza. N a m j e s n i k u u T i f l i s u prep o r u e n o j e da se p r i j a t e l j s k i s l o i s A l e k s a n d r o m L e v a n o m . U t v r d a G o r i , k o j a je p r i p a d a l a b r a t u gospodara T i f l i s a , S i m o n u L u a r s a b u , b i l a j e o v o m e p o t v r e n a kao s a n d a k uz o p r o s t t o je b i o na p e r z i j s k o j s t r a n i , a za posadu su u G o r u s t a v l j e n i janjiari. itelji nisu htjeli p o m o i vojsci p r i p r o l a e n j u kroz u s k i klanac Surana, pa su se p o t e k o e j o p o v e a l e . P o t o je napredovanje dugo v r e m e n a zapelo, b i l o j e s m u k o m svladano pa je v o j s k a u d a r i l a logor iza u t v r d e Pelenk p r e d A z h u r o m , sje t e m Kejhusrevove udovice, g o s p o e Dede Z e m i d . D o l a se p o k l o n i t i seraskeru sa s v o j i m s i n o m G r g u r o m . Ovaj ga z a d r i kao i b r a ta M i n o e h r a u l o g o r u , da b i o b o j i c u odveo u C a r i g r a d s u l t a n u , a nesretna m a j k a j e m o r a l a s t r a h p r e d i z d a j o m s k r i v a t i p o d b o l o m zbog r a s t a n k a . Peti l o g o r n a k o n A z h u r a b i o j e u V e l i k o m Erdeh a n u . Od postaje s m o s t o b r a n a ( k o p r i i b a i ) p o s l a n j e u Cari71

g r a d s t a r i beg iz B e j e h i r a , Gulli-zade M e h m e d s v i j e u o pob j e d i i t a v e vojne. Ove p o a s t i i p r e d n o s t i b i o j e l i e n pisac svih i z v j e t a j a i p i s a m a s ovog v o j n o g p o h o d a , h i s t o r i a r A l i j a , j e r je serasker njegovu p r i s u t n o s t d r a o p o t r e b n o m zbog razmjene p e r z i j s k i h i o s m a n s k i h pisama. Preko U l t i j a i Pazina napredovala j e v o j s k a u z i m o v a l i t e k o d E r z u r u m a . O d Carigrada do E r z u r u m a j e b i l o e z d e s e t i pet mjesta za logorovanje, a e z d e s e t devet o d E r z u r u m a do A r e a ( k r a j n j e t o k e v o j n o g a pohoda) i opet n a t r a g u E r z u r u m . Dakle, za osam mjeseci, v o j s k a je svega i m a l a s t o t i n u i pet o d m a r a l i t a , a trideset i pet p u t a j e p o d i g n u t l o g o r . G u b i t a k T u r a k a daleko j e n a d m a i o g u b i t a k Perzijanaca. 5.12.1578. Jedan i z v i a , poslan iz Pazina u P e r z i j u , d o n i o j e vijest da se s p r e m a j u e t i r i perzijske v o j s k e n a p o n o v n o osvajanje izgubljene zemlje. N a e l u p r v e vojske b i l a j e a h o v a supruga s Perzijancem Selmasom. V l a s t i n a m j e s n i t v o p r i n c a Abaza su n a njega p r e n i j e l a oba t u r s k a plemena, U s t a d l i i 1 T e k k e l i i , k o j a su se b o r i l a za p r i n e v o v l a d a r s k o p r a v o i t u t o r s t v o . D r u g i d i o vojske p r e d v o d i o j e e r e f - h a n , n a m j e s n i k - o t p a d n i k iz Nahd i v a n a . Obje su vojske kretale p r e m a i r v a n u . B a g d a d j e u g r o z i l a t r e a v o j s k a k o j o m j e zapovijedao Solak H u s e i n p a je k r a j o k o E r z u r u m a i Saad u k u r i j a , gdje su O s m a n i b i l i u zimov a l i t i m a , b i o u g r o e n v o j s k o m k o j u j e sakupio T u k m a k S u l t a n 9.11. u H o r a s a n u . U s k o r o z a t i m signe v i j e s t o t r o d n e v n o j b i c i u k o j o j j e O s m a n - p a a , n a m j e s n i k i r v a n a , p o b i j e d i o n a K u r u Aras-hana, n e k a d a n j e g a n a m j e s n i k a a m a h i j a . O d s j e e n o j e deset t i s u a glava, a isto t o l i k o Perzijanaca b i l o j e ranjeno. Aras-han j e iv u h v a e n , a t r u b e , zastave i a t o r i n e p r i j a t e l j s k o g l o g o r a p a l i su p l i j e n o m . D r u g o g a d a n a k o l e b a o j e i s h o d b o j a , a l i ga j e t r e e g a dana o d l u i o dolazak vojske t a t a r s k o g hana. T u je v o j s k u p r e d v o d i o k a l h a , t j . v e z i r - p r i j e s t o l o n a s l j e d n i k , Adil-Gir a j , b r a t h a n a Mehmed-Giraja, k o j i j e v e n e k o l i k o g o d i n a b i o n a k n e e v s k o m p r i j e s t o l j u K r i m a n a k o n s m r t i Devlet-Giraja, o s v a j a a M o s k v e . Uz A d i l - G i r a j a su se nalazila njegova b r a a Gazi-Giraj i Seadet-Giraj, njegov s i n M u k b a r e k - G i r a j i E b u b e k r M i r z a , s i n sultana B u r h a n e d i n a . Serasker j e n a t u v i j e s t o pob j e d i napisao, k a k o j e to trebalo, p o h v a l n o i o h r a b r u j u e p i smo O s m a n - p a i i d r u g i m a te izvijestio P o r t u da j e K u r d i s t a n , k o j i j e s u l t a n S e l i m o t r g n u o p e r z i j s k o j v l a s t i , p o d i j e l i o n a deset s a n d a k a , da b i ga o d r a o . Otpaloga e r e f - h a n a opet j e p r i d o b i o za P o r t i n u s l u b u i dao m u s a n d a k B i t l i s , k o j i j e nasljedan u njegovoj o b i t e l j i . M e u t i m j e p e r z i j s k i p r i j e s t o l o n a s l j e d n i k H a m z a M i r z a sa s v o j o m m a j k o m , j e d n o m m u e v n o m e n o m , k o j a j e u m j e s t o svoga p o l u s l i j e p o g a m u a H u d a b e n d e a d r a l a uzde v l a s t i u r u k a m a , k r e n u o iz i r v a n a p r e m a A r e u , p r e d i j i m j e z i d i n a m a pao uz v e l i k i g u b i t a k beglerbeg iz E r z u r u m a , 21.11. Kajtaz-beg. Ozdemir O s m a n - p a a j e b i o u i r v a n u t r i dana p o d opsadom, a A d i l - G i r a j , k o j i j e d o a o da p o m o g n e posadom, 72

n e s r e t n i m s l u a j e m j e b i o u h v a e n . O s m a n - p a a se n a a o p r i s i l j e n n a p u s t i t i i r v a n i sretno se p r o b i o u D e r b e n d d a t a m o pret r p i p o t e k o e kavkaske zime. Uz t a k o n e s t a l n u s r e u u o r u j u na g r a n i c i s u l t a n je m o r a o p o k l o n i t i n a j v e u p a n j u njezinoj u p o r n o j o b r a n i . U d u g o m sult a n o v u p i s m u seraskeru, k o j e j e h o d a Seadedin o p r e m i o u k r a s i m a svoga h i s t o r i a r s k o g stila, p r e p o r u i o m u je sultan da sag r a d i p o g r a n i n u t v r a v u K a r s . Ova j e o d m a h z a p o e t a po v e l i k o m p l a n u i d o v r e n a s l i j e d e e ljeto uz v e l i k t r o a k i m u k u , u k o l o v o z u (avgustu), uz s n j e n u m e a v u . Opseg bedema gornje i donje u t v r d e iznosio je do e t r d e s e t t i s u a a r i n a . Sedam beglerbega i p a a preuzelo j e i z g r a d n j u , svaki po j e d a n bedem. D v i j e su c r k v e pretvorene u d a m i j e , a n a j v e u , t o j u je sag r a d i o serasker, p r o s l a v i l o j e h o d o a s n i k o m j e s t o uz d a m i j u p o k o p a n o g a e j h a E b u l h a s a n a H a r k a t i j a . Za v r i j e m e g r a e n j a n a e n a j e m r a m o r n a p l o a , ije j e n a t p i s kazivao o r a n i j o j g r a d i t e l j i c i z i d i n a : Za v l a d a n j a M e l i k a I z u d i n a , po veziru F i r u zu i uz p o m o p o t o v a n e e n e K e r i m e d i n o v e keri. K a s n i j e je K a r s b i o p r i j e s t o l n i c a Pagratida, a p o d t i m ga i m e n o m zna v e i K o n s t a n t i n Porfirogenet. T i m u r j e o p u s t o i o g r a d , a s u l t a n M u r a t ga je opet sagradio. Ostao je o b r a n a i s j e d i t e pogran i n o g n a m j e s n i t v a p r e m a G r u z i j i sve do danas. D o k je M u stafa b o r a v i o u E r z u r u m u u z i m o v a l i t u , T i f l i s ( T b i l i s i ) je b i o u n a j v e o j n e v o l j i zbog n e s t a i c e i v e n i h n a m i r n i c a j e r j e b i l a p r e k i n u t a veza s o s m a n s k o m v o j s k o m , a o s i m toga su ga opsjed a l i I m a n k u l i - h a n i S i m o n Luarsab, n e k a d a n j i v l a d a r T i f l i s a , k o j i se kao m u s l i m a n b o r i o p o d p e r z i j s k o m zastavom. G r a d je o p s j e d a n s deset t i s u a l j u d i . N e d o s t a t a k i v e n i h n a m i r n i c a b i o je t a k o v e l i k da je k i l a p e n i c e stajala t i s u u a k i , a j e a m osam s t o t i n a a k i . i t a v a h r a b r a posada srozala se na sedam s t o t i n a l j u d i . K o n j a su p r o d a v a l i po sedam t i s u a a k i , m a g a r c a za d v i j e t i s u e a k i ; beglerbeg j e p o k l o n i o v i e o d pedeset t i s u a d u k a t a da se o s k u d n o prehrane. K o n a n o su stigle i v e n e nam i r n i c e , k o j e je dovezao k a p u d a n p a a K i l i , s m a t e r i j a l o m pot r e b n i m za i z g r a d n j u K a r s a . Sve j e stiglo na t r i d e s e t galija i 17.5.1579. galeota iz C a r i g r a d a u T r a b e z u n , a H a s a n - p a a , S o k o l o v i e v sin, o t i a o je p o m o i T i f l i s u . S l u t i m , pisao m u je otac dva dana p r i j e nego je stigla zapovijed od seraskera, d a si T i o d r e e n p o m o i T i f l i s u da se o s l o b o d i o p s a d e . O n j e zadatak sretno z a p o e o i sproveo. U Dagistanu je O z d e m i r Osman uglav i o v j e n a n j e sa e m h a l o v o m k e r i , a l i b u d u i j e to punac h t i o i s k o r i s t i t i da u p r o p a s t i zeta, njegova glava j e pala p r e d svadb e n i krevet. Njegov sin I m a n k u l i - h a n osvetio je o e v u s m r t opsjedanjem, g l a u i n e v o l j o m za T i f l i s , a Osmani su se za to osvetili p o h a r a v i k r a j o k o Erevana, t o j e u i n i o D a f e r - p a a , a n a d o l s k i beglerbeg, k o j i j e za t o o d r e e n s d r u g i m beglerbezim a . S k u p i n a odvedenih A r m e n k i i P e r z i j a n k i p o t a k l a j e p i t a n j e 73

0 zakonitosti ropstva armenskih podanika i perzijskih ena, koje je zbog p r i j a n j i h f e t v i m u f t i j e K e m a l - p a a - z a d e p r o n a e n o da je izvan svake sumnje. Za v r i j e m e u p a d a t i h l e t e i h o d r e d a p e r z i j s k o j j e k r u n i p r i j e t i o n o v i p r e o k r e t zbog e n s k i h s p l e t k i i razuzdanosti tjelesne s t r a e . A d i l - G i r a j , h r a b r i i l j u b e z n i t a t a r s k i p r i n c , k o j i je n a k o n opsade i r v a n a pao u p e r z i j s k o z a t o e n i t v o , p r i d o b i o j e za sebe a h o v u m a j k u i sestru, a njegovo l j u b a k a n j e s a h o v o m sestrom n i j e b i l o n i k a k v a t a j n a . K u r u d i ( p r e t o r i j a n c i t a d a n j e Perzije) p o b u n u l i su se t o je o s k r v n u t a a s t h a r e m a i u g u i l i su k r i v c e p r e d a h o v i m a o i m a . Ovaj, i a k o slijep za z a b l u d u svoje sestre, n i j e to s m a t r a o kao u v r e d u v e l i a n s t v a . O k u p i o je k u r u d i j e na s m o t r u , svaki j e p o j e d i n a n o pozvan i o n d a u p u e n u p a l a u p r i m i t i svoju naplatu. T i s u u i stotinu i l i , kako drugi t v r d e , dvije t i s u e i sedam s t o t i n a na taj j e n a i n u l o u p a l a u , k a d l i se j e d a n p o v j e r l j i v o v j e k uz p r i j e s t o l o b r a t i a h u ne m o g a v i se v i e s u z d r a t i i r e e : G o s p o d a r u , dosta je! T a d a je odana t a j n a da su o n i , k o j i su p o j e d i n a n o u l i , p r e d a n i k r v n i k u , a ostali su s p a a v a l i glave b r z i m b i j e g o m . S u l t a n j e podigao k r i m s k o g a h a n a M e h m e d - G i r a j a iz B a h e - s e r a j a da b i osvetio 26. 6.1579. b r a t o v u s m r t , u l i p n j u ( j u n u ) , s deset t i s u a T a t a r a k o j i p o p u t v j e t r a n a i l a z e i n a k o n mjesec d a n a su b i l i s t i g l i u D e r b e n d . O s m a n - p a a sve najljubeznije p r i m i . Azovskome begu, k o j i je vodio p r e t h o d n i c u , dao j e p o l o a j k a p u d a n p a e K a s p i j s k o g a m o r a s p r i h o d i m a o d osamdeset t i s u a a k i . Osman i h a n o v i , s j e d i n j e n i h e t a , o p u s t o i l i su z e m l j u sve do i r v a n a u u n u t r a n j o s t i , a Osmanov n a g o v o r n i j e h a n a p o k r e n u o p r e z i m i t i u Dagistanu; ostavio je t u svoga b r a t a Gazi-Giraja i o d r e d i o povla e n j e t o j e b i l o r a z l o g o m za k a s n i j u s u l t a n o v u t e k u n e m i l o s t u k o j u je pao. M e u t i m je u C a r i g r a d u v e l i k i vezir S o k o l o v i pao od b o d e a u b o j i c e iz potaje, a n a njegovo m j e s t o su se d o d v o r a v a l a dva t a k m a c a za vlast i r a t n u slavu, o s v a j a A r a b i j e 1 Tunisa, Sinan, i o s v a j a C i p r a i Gruzije, M u s t a f a . Taj i m j e p o l o a j oteo o v j e k , k o j i j e p r e d n j i m a stajao n a p r o s t o zbog p o l o a j a , d r u g i vezir, a k o j i je p r i j e toga e n i d b o m postao r o a k v e l i k o g a vezira Rustema, te j e b e z n a a j n i Albanac A h m e t samo e s t mjeseci b i o po i m e n u n a p o l o a j u v e l i k o g a vezira. S i n a n j e k o r i s t i o n j e g o v u slabost da b i u e s t a l i m t u b a m a zbog l o e g uspjeha u r a t u k o d i r v a n a i M u s t a f a - p a i n i h i z n u i v a n j a ishod i o njegov opoziv. M u s t a f a - p a a j e opozvan, a na njegovo j e m j e s t o i m e n o v a n njegov p r o t i v n i k Sinan. N a p u t u u C a r i g r a d susretne M u s t a f a u T o k a t u v r h o v n o g a sobara k o j i se u r i o u E r z u r u m sa zapovijedi za h a p e n j e defterdara M u s t a f a Laler-zade A h m e t a i njegova sekretara, z n a m e n i t o g a stiliste T a d -zadea. O b o j i c u su b a c i l i u u t v r d u S e d a m k u l a i , tek n a k o n duge istrage, s m u k o m su o s l o b o e n i k a d j e M u s t a f a u Carig r a d u zauzeo p o l o a j drugoga vezira. K a d je u s k o r o z a t i m u m r o v e l i k i vezir A h m e t , m i s l i o je da j e k o n a n o na c i l j u k o j i je 74

sebi postavio p r i j e e t r d e s e t godina, n a c i l j u svoje elje da postane v e l i k i vezir. M e u t i m m u se duga nada, p o d r a n a u zlo i n u i o k r u t n o s t i , u hrabrosti i mudrosti, bolno izjalovila, k a d je d r a v n i p e a t poslan za S i n a n - p a o m k o j i se s p r e m i o u p r a v o n a p o h o d u G r u z i j u . M a l o dana n a k o n toga, u m r o j e B r a g a d i n o v 7.8.1580. k r v n i k , b i l o o d a l o s t i i l i t o se sam o t r o v a o , k a k o t o j a v l j a j u s u v r e m e n i e v r o p s k i izvjestioci. B i o j e r o e n i Bosanac i iz i s t o g sokolovog gnijezda (Sokol) kao o s v a j a Sigeta. O s v a j a C i p r a p o t a j n o se i j a v n o b o r i o za njegov p o l o a j , k o j i m u j e o b e a o v e p r i j e s t o l o n a s l j e d n i k S e l i m kao n a g r a d u za p o d j a r i v a n j e b r a t o u b i l a k o g a r a t a , a da t u n a g r a d u n i k a d a n i j e d o b i o . T a k o d u g o d o k j e v e l i k i S o k o l o v i i v i o , njegove su zasluge imale prevagu, a n a k o n njegove s m r t i p r e v a g n u l a j e b e z n a a j n o s t jed n o g a t r e e g a ; l e b d e i u r a v n o t e i sa s v o j i m n e p r i j a t e l j e m , zasluge o s v a j a a C i p r a i Golete, n a k o n A h m e t o v e s m r t i , su propale. O e k u j u i sigurno p o l o a j , i z g u b i o ga j e u g l a v n o m zbog toga t o se p r e t v a r a o i t o j e b i o k r t ; dao j e z n a t i da se ne b r i n e za p o l o a j v e l i k o g a vezira i da ga ne m i s l i k u p i t i n o v c e m (kao t o j e t o v e postalo u o b i a j e n o ) . U p r k o s t o j c r t i k r t o s t i , t o j u j e p r e k o r a v a o i sam A l i j a , njegov sekretar, k o j i j e h v a l i o njegova d o b r a svojstva, k o r i s t i o j e svoje blago za i z g r a d n j u v e l i k i h zdanja i k o r i s n i h zaklada. Podigao j e v e l i k u d a m i j u u E r z u r u m u , j e d n u d r u g u u I l h u n u sa k u h i n j o m za s i r o t i n j u i h a n , jed a n k a r a v a n s k i seraj u D a m a s k u sa t r i stotine e z d e s e t o d a j a i j e d n i m v e l i k i m bazenom u s t i l u k u p a l i t a u B r u s i . J e d n u j e dam i j u sa k u h i n j o m za s i r o m a n e podigao u K u n e i t r i , u b l i z i n i Damaska, i isto t a k v u k o d u t v r d e D e n i n , t r i dana h o d a u d a l j e n u o d Jeruzalema. T u j e spomenike podigao Bosanac iz Sokola, k o j i se o d p a a podigao do p r i n e v s k o g d v o r s k o g u p r a v i t e l j a , do s u p r u g a bogate u n u k e predzadnjega egipatskoga s u l t a n a K a n s u H a v r i j a , a n a k o n njezine s m r t i postala m u j e supruga H u m a i , k i osmanskoga sultana i z a t i m j e postao serasker za C i p a r i G r u z i j u ; popeo se do a s t i drugoga vezira, a l i n i j e postao v e l i k i \ e z i r . T a je a s t ostala neosvojiva za s i j a a b r a t o u b i l a k o g r a t a i ubojicu srodnika, Bragadinova krvnika. N a M u s t a f a - p a i n p o l o a j i m e n o v a n j e za seraskera u Perz i j i S i n a n i , k a d j e d o a o n a p u t za e r m i k , p o j a v i se j e d a n p e r z i j s k i daroga i l i g r a d s k i p r e t s t o j n i k , p o i m e n u M a k s u d , k a o poslanik. Da ga z a u d i snagom svoje vojske, s l i j e d e e g a d a n a o d r i v o j n u s m o t r u . Sedam beglerbega ( o n i iz A n a d o l i j e , R u m e l i j e , K a r a m a n a , Haleba, Z u l k a d r a , D i j a r b e k r a i E r z u r u m a ) p r o l a z i l i su sa s v o j i m l j u d i m a p o d l e n o m i tjelesnom s t r a o m , z a t i m deset t i s u a j a n j i a r a i t r i t i s u e r e d o v i t e k o n j i c e . M a k s u d je stigao n e k o l i k o dana p r i j e M u s t a f i n e s m r t i u C a r i g r a d k o j i j e ostavio, a da s v o j i m p o s l a n s t v o m n i j e n i t a postigao. Sinan- p a a j e b i o u u s k o m k l a n c u T u m a n i s a , zabavljen uspostavljan j e m u t v r d e , k a d a m u v r h o v n i sobar J e m i i Hasan, t j . H a s a n v o a r (to m u j e b i l o p o d r i j e t l o ) , donese r a d o s n u v i j e s t o t o m e 75

25.8.

da j e postao v e l i k i vezir. P o h o d se nastavljao p r e m a T i f l i s u . Safedski s a n d a k b e g i j a n j i a r s k i aga Damaska, k o j i su se slobodno p o n u d i l i za i s p o m o , p a l i su s n e k o l i k o t i s u a l j u d i u r u k e Perzijancima, k o j i m a j e S i m o n Luarsab izdao n j i h o v v o j n i p o h o d . U T i f l i s u su s a s l u a n e t u b e i t e l j a p r o t i v namjesnika-beglerbega, H a d i B e j o g l u A h m e t p a e , p a j e n a m j e s n i t v o dano Gregoru, L u a r s a b o v u sinu, k o j i j e o d Perzijanaca p r e a o k n j i m a uz c i j e n u da u p r a v l j a kao o s m a n s k i beglerbeg n a d oev i m nasljedstvom k o j e j e r a n i j e posjedovao b r a t m u S i m o n . P r i m i o j e I s l a m te se u b u d u e n i j e v i e zvao Gregor, nego Jusuf. T a k o se u C a r i g r a d u nalazio i M i n o e h r , sin v l a d a o c e Dede Z e m i d , p o d i m e n o m M u s t a f a ; obrezan j e p a m u j e p r e d a n na u v a n j e njegov b r a t Gregor k o j i j e o d b i o z a t a j i t i v j e r u otaca. V i j e s t da se a h p r i b l i a v a sa e z d e s e t t i s u a v o j n i k a T i f l i s u i zbog u h v a e n i h pisama, k o j a su stavila p o d s u m n j u v j e r n o s t A l e k s a n d r a Levana, g r u z i j s k o g a kneza, gospodara K a h e t i j a , pok r e n u l i su seraskera o t i i iz T i f l i s a . Gruzijac (Giirdi) Mustafa, n e k a d a M i n o e h r , sada p a a u i l d i r u , poslan j e s deset t i s u a l j u d i p o p u n i t i redove, a l i su ga n a p a l i T u k m a k - h a n i S i m o n (nek a d a n j i gospodar T i f l i s a ) , p a j e v r a t i o samo t r i t i s u e v o j n i k a . D a se taj g u b i t a k p r e k r i j e b r b l j a r i j a m a , o b j a v l j e n o j e da se ide u Tebriz. V o j s k a se osam dana s m i j a l a t o j o d r e d b i na ravn i c i i l d i r a , gdje j e stigao j e d a n n o v i a h o v p o s l a n i k . P r v i , Maksud-han, k o j i je z a t r a i o m i r p r e m a t a d a n j e m s t a n j u p r i j e r a t a , o t p r a v l j e n j e g o r d i m r i j e i m a : Z e m l j a k o j a j e osjetila udarce p o t k o v a s u l t a n o v i h k o n j a n i k a p r i p a d a n j e m u . P r i svom p o v r a t k u u Perziju, M a k s u d j e b a r u p o e t k u b i o d o b r o p r i m l j e n i u n a p r i j e e n za a h o v a sobara, a l i j e poslije o d svoga neprijatelja Emir-hana bio tako napadan da je bio prisiljen p r i j e i T u r c i m a . U m j e s t o njega stigne u i l d i r j e d a n a h o v pos l a n i k S i n a n u s p o n u d o m d a m i r k u p i o d s t u p a j u i K a r s . Sinan ga p o a l j e n a t r a g s t i m da t u p o n u d u t r e b a p o d n i j e t i p o s l a n i k u Carigradu. K o d Karsa je o d r a n a vojna smotra i preispitivanje, p r e m d a su k a k o t o k a n u n zahtijeva begovi za s v a k i h pet t i s u a aki m o r a l i poslati n a o r u a n o g a konjanika, sejmovi (sej meni) za s v a k i h e t i r i t i s u e , a v l a s n i c i t i m a r a za s v a k i h t r i t i s u e a k i p r i m a n j a . U i s t o j e v r i j e m e d o p u t e n o podanic i m a da u t u e svoje zahtjeve u n o v c u za d o b a v u i za drugo, a p r a v o n a p o t r a i v a n j e n i j e smjelo b i t i starije o d petnaest godina. T a k v o v r e n j e p r a v d e izazvalo j e nezadovoljstvo vojske, k o j a j e m r m l j a l a d a j e serdar najavio r a t s v o j i m l j u d i m a , a mj. 1. ne n e p r i j a t e l j u . V o j s k a j e odvedena u E r z u r u m u z i m o v a l i t e . 1581. Njegov j e d n o l i a n m i r p r e k i n u t j e r a s k o n i m p r i j e m o m d v a j u p o s l a n i k a , perzijskoga i g r u z i j s k o g , S i m o n a Luarsaba, n e k a d a njeg gospodara T i f l i s a . T r a i o j e d a m u se d a o i n s k o n a s l i j e e ( k o j i m j e njegov b r a t vladao kao beglerbeg) kao nasljedno namjes n i t v o uz t o da p o l o i g o d i n j e s t o t i n u t i s u a d u k a t a i da m u se preda njegov s i n talac, a l i n i t a n i j e d o b i o .
j

76

Sinan, u m o r a n o d v o j n o g a p o h o d a u G r u z i j u , m o l i o je da Imu se d o p u s t i p o v r a t i t i se u C a r i g r a d i to m u j e o d o b r e n o . S l i j e d e e je godine d o d u e m i r o v a l o o r u j e p r o t i v Perzije, j e r je p o s l a n i k I b r a h i m , da b i p r i s u s t v o v a o s v e a n o s t i p r i n e v s k o g o b r e z i v a n j a i n a d a j u i se na p u t u u C a r i g r a d da e d o b i t i p r i h v a t l j i v u p o n u d u za m i r , s v e a n o u a o s p r a t n j o m od t o l i k o 29.3.1582. osoba k o l i k o j e dana u g o d i n i . A l i u G r u z i j i , k o j a je d o d u e b i l a osvojena, ali j o nije b i l a p o d j a r m l j e n a , zahtijevalo je o d r a n j e T i f l i s a ( T b i l i s i ) o p s k r b u i v e n i m n a m i r n i c a m a i p o j a a n u posadu. S u l t a n j e p r i m i o savjet v e l i k o g a vezira, u t o m s m i s l u dan, a l i je i z v o e n j e svega povjereno M u s t a f a - p a i n o m n e a k u , Mehm e d u (zbog s t r i c a o m r a e n o m v e l i k o m veziru), a za p o m o su m u d a n i p a a iz D i j a r b e k r a , e v n u h Hasan, i M u s t a f a ( n e k a d a n j i M i n o e h r ) . I p a a m a iz H a l e b a i M a r a a dan je zadatak da s a e k a j u p o i l j k e iz V a n a . K r a j e m k o l o v o z a p o l a je k a r a v a n a 1581. sa i v e n i m n a m i r n i c i m a p r a e n a t i m o d r e d i m a iz E r z u r u m a u K a r s i Ahalkelek. Ovdje je v o j s k a p r i m i l a M u s t a f u ( M i n o e h r a ) , a M e h m e d - p a a ga j e p o z d r a v i o p o a s t i m a , p o a s n o m o d j e o m i sabljama. P r i h v a e n j e njegov p r i j e d l o g da udare k r a i m p u t e m p r e k o A l t u n k a l e a , Kazakalea i G u r i j a , u m j e s t o u o b i a j e n i m p r e k o T u m a n i s a . N a r a v n i c i G u r i j a d o e k a i h v o j s k a , pom i j e a n a od Gruzijanaca i Perzijanaca, t o j u je sakupio S i m o n zbog osvete t o m u je u s k r a e n o nasljedno n a m j e s n i t v o T i f l i sa. M e h m e d je nastojao i z b j e i b i t k u i pobjegao je p r e m a r i j e c i K u r . i t a v t o v a r i v e n i h n a m i r n i c a padne n e p r i j a t e l j u u r u k e , a v e l i k i b r o j e t a se u t o p i p r i p r e l a e n j u rijeke. Posada T i f l i s a , u k r a j n o j n u d i zbog ivea i novca, h t j e l a je n a p u s t i t i t v r a v u . Samo s m u k o m n a g o v o r i o je M e h m e d - p a a posadu da o d vlas t i t i h sredstava sakupe trideset t i s u a d u k a t a i da s a e k a j u dovoz i v e n i h n a m i r n i c a , za t o se b r i n u o Aleksandar Levan, gospodar Saguma. N a p o v r a t k u je M e h m e d - p a a postavio k l o p k u M u s t a f i ( M i n o e h r u ) da ga u b i j e iz potaje, b i l o da je m i s l i o da je M u s t a f a zaista u d o s l u h u s n e p r i j a t e l j i e m pa ga je za to o k r i v l j a v a o , b i l o da u b o j s t v o m , kao z a s l u e n i m s m a k n u e m , svali k r i v n j u za nesretno o p s k r b l j i v a n j e na njega; a l i ovaj ras i j e e e h a j u ( k o j i je, po d o g o v o r u , na d i v a n u trebao na njega d i i r u k u ) s v o j o m s a b l j o m , o d s i j e e p a i od D i j a r b e k r a uho, zada M e h m e d - p a i pet o p a s n i h r a n a i j a v i tada P o r t i p l a n o m u k o m u b o j s t v u k o j i je trebao u l j e p a t i poraz. V e l i k i je vezir m o r a o o d g o v a r a t i za neuspjelu n a b a v u ivea u T i f l i s u i za dog a a j u A l t u n k a l e u , pa j e o d g o v o r i o , t o ne p r i s t a j e r o b u i t o n i j e p a m e t n o , s l o b o d n i m i p o n o s n i m r i j e i m a : on o d m a h od p o e t k a nije o d o b r a v a o i t a v p l a n o g r u z i j s k o m r a t u i nedavno imenovanoga M e h m e d - p a u za v o u o r u a n e karavane za iv e n e n a m i r n i c e . B o l j i uspjeh m o e s u l t a n o e k i v a t i samo ako sam p o e u r a t i ako h o e v o j s k u d r a t i sam s v o j o m p r i s u t n o u na o k u p u od D i j a r b e k r a p o a v i , iz H a l e b a i l i b a r e m iz A m a s i j e . Ova se izjava n i j e svidjela s u l t a n u , a j o se m a n j e 77

svidjela v l a d a r i c i h a r e m a k o j a j e u p r e d l o e n o m p l a n u da sultan n a p u s t i C a r i g r a d o s j e t i l a da ga eli u k l o n i t i o d njezine vlasti. N a to j e p r i d o l a j o i , k a k o se i n i , v r l o r a z l o n a M u r a tova s u m n j a da j e S i n a n u p e r z i j s k o m p o s l a n s t v u i m a o samo poticaj da o d r i rat. K a d u p o s l o v n o m p i s m u p o s l a n i k a I b r a h i m a , p r e d a n o m n a k o n s v e a n o s t i obrezivanja, n i j e n a a o p o n u d u za m i r , k a k o se nadao, r a z l j u t i se M u r a t na Sinana. B i o j e smijen j e n s p o l o a j a i p o s l a n n a j p r i j e u D e m i t o k u , a kasnije u M a l h a r u . M e u t i m n i j e se s r d i o samo na Sinana, nego i n a perzijskoga p o s l a n i k a kojega j e izgrdio t o nije r a n i j e j a v i o o v a n o m s a d r a j u svoga p i s m a i zarobio ga n a j e d n o j l a i , a njegovu 5. 12.1581. p r a t n j u dao p r i k o v a t i za v e s l a k e k l u p e . V e l i k i m v e z i r o m imen o v a n je S i j a v u - p a a , r o e n i M a a r i l i H r v a t iz K a n i e . e t i r i 8.12. dana n a k o n t o j e s v r g n u t s p o l o a j a , i m e n o v a n je r u m e l i j s k i beglerbeg Ferhat za vezira i seraskera azijskoga r a t a . Sa ezdeset t i s u a j a n j i a r a , e t i r i stotine a u a , t r i s t a t o p o v a i dva m i l i j u n a gotova novca, te deset t i s u a o b r t n i k a za i z g r a d n j u t v r a v e E r e v a n , u a o je u b o r b u . Njegov j e p o l o a j d o b i o a n a d o l s k i beglerbeg D a f e r , kojega j e s m i j e n i o R i z v a n - p a a , n e k a d a n j i beglerbeg E r z u r u m a . To je imenovanje b i l o to h i t n i j e t o je stigla vijest da je M u s t a f a ( M i n o e h r ) n a k o n poduzete scene u b o j s t v a k o d A l t u n k a l e a otpao o d I s l a m a i Osmana i da opet p u s t o i kao k r a n i n i n e p r i j a t e l j . Za beglerbega u E r z u r u m u i m e n o v a n j e M e h m e d - p a a , F e r h a t - p a i n sin, l j e v o r u k o g , za nam j e s n i k a D i j a r b e k r a je i m e n o v a n S u l e j m a n - p a a , K u b a d - p a i n sin. i F e r h a t - p a i n a p a n j a b i l a je u s m j e r e n a na u v r e n j e Erevana, k o j i j e procvao za n a m j e s n i t v a p e r z i j s k i h hanova, a h k u l i -hana i T u k m a k - h a n a , a l i su g r a d i u t v r d a j a k o p r o p a l i u gruz i j s k o m r a t u . Prve temelje o v o j , danas t o l i k o v a n o j r u s k o j u t v r d i p r o t i v T u r s k e i Perzije, podigao je j e d a n trgovac, kojega je t i t i o T i m u r , a k o j i se ovdje naselio zbog gajenja r i e t o je t u v r l o unosno. a h I s m a i l je n a r e d i o svome h a n u Revanu da ovdje sagradi u t v r d u k o j a se po n j e m u nazivala Revan i l i Erevan. F e r h a t - p a a je T u k m a k - h a n o v u p a l a u , k o j a se p o e l a rasp a d a t i , o k r u i o z i d i n a m a ; u u n u t r a n j o s t i se dizalo osam k u l a uvis, a e t r d e s e t i t r i na v a n j s k o m d i j e l u u t v r d e ; t a m o se otvar a l o sedam s t o t i n a dvadeset i pet p u k a r n i c a , a ovdje t i s u u sedam s t o t i n a dvadeset i e s t . Pedeset i t r i t o p a d o v u e n a su u n u t r a i za e t r d e s e t i pet dana b i l a je g r a d n j a d o v r e n a . Nam j e s n i t v o je preneseno na i k a l i n a sina ( D a g a l o g l u ) , Jusuf- p a u ; nije to ilo bez p o a l i c a sa strane vojske i n j e z i n i h starj e i n a , da se Ferhat, n e k a d a n j i k u h a r sultana Selima, i k a l i n u sinu, k a d je bio j a n j i a r s k i aga, t a k o dugo i p o k o r n o u d v a r a o dok nije postao d e b e d i b a a , a o n d a je poslan kao k r v n i k S o k o l o v i e v a n e a k a u B u d i m ; a sada se t a k o v i s o k o uspeo n a p r o s t o zato j e r j e stekao m i l o s t sultanije-valide, t a k o da je 78

svome d o b r o i n i t e l j u po n a j v i e m n a r e e n j u podao n a m j e s n i t v o Erevana. G o d i n j a beglerbegova p l a a (saliane) p r o c i j e n j e n a j e na devetsto t i s u a a k i , defterdarova na s t o t i n u dvadeset t i s u a , sedamdeset i t r i t i s u e d o b i v a l i su begovi kao d o p r i n o s za je a m ; pet s t o t i n a i pedeset su d o b i v a l i m u t e f e r i c i , t i s u u i e t i r i stotine d o b r o v o l j c i desnoga k r i l a , a t i s u u su d o b i v a l i s lijevoga k r i l a ; pet s t o t i n a su d o b i v a l i k o n j a n i c i s p u k o m , e t i r i stostotine e r k e z i , t i s u u je d o b i v a o sipahi-oglan, pet s t o t i n a posada iz u t v r d e , pet s t o t i n a azapi, dvije stotine k o v a i - o r u a r i i isto t o l i k o t o p n i c i . Svega je e s t t i s u a d v i j e stotine i pedeset l j u d i i n i l o posadu ove u t v r d e , i j a j e g o d i n j a p l a a iznosila p r e k o dvadeset i pet m i l i j u n a a k i . P l a a za beglerbega, defterdara i age zajedno je s p r i l o g o m za j e a m iznosila p r e k o dvadeset i e s t m i l i j u n a a k i , a uz p l a u p r e k o m i l i j u n d u k a t a , t o je b i l o poslano od z e m a l j s k i h p r i h o d a . U o k o l n e u t v r d e t a k o e r je postavljena p o t r e b n a posada. D o k se Ferhat pozabavio podizanjem novoga n a m j e s n i t v a u E r e v a n u , H a s a n - p a a je, po njegovoj n a r e d b i , p r a t i o p o i l j k u o d e t r d e s e t t i s u a d u k a t a i p o t r e b n e i v e n e n a m i r n i c e za T i f l i s . R i z v a n - p a a je sa e s t tisua l j u d i poslan u sjedite dvostrukoga p r e o b r a e n i k a Mino e h r - M u s t a f e , k o j i je u b i o k a p i d i j u i a u a k o j i su m u b i l i u p u e n i od Porte; poslan je u A l t u n k a l e , a sam je o t i a o u z i m o v a l i t e u E r z u r u m u . S l i j e d e e p r o l j e e o b j a v l j e n o je da se ide u N a h d i v a n , a l i se po s u l t a n o v u n a l o g u p o l o u T u m a n i s , L u r i i G u r i da b i u t v r i v a n j e m t i h gradova i zbog o d l i n i h gruz i j s k i h u t v r d a , p o s t a v l j a n j e m posade i u p u t a m a o p r i h o d i m a za i s p l a t u p l a a k o n a n o p r e t v o r i l i osvajanje u posjed. Hasan- p a a je k o d L u r i j a p o t u k a o s k u p i n u r a z b o j n i k a . G r a d je osigurao s n e k o l i k o t i s u a l j u d i i dvije stotine t o p o v a o d svakoga prepada. T u m a n i s j e u v r e n b e d e m o m t i s u u sedam s t o t i n a a r i na u opsegu; R i z v a n - p a a je posadi u T i f l i s u doveo p o j a a n j e o d dvadeset t i s u a l j u d i . S i m o n Luarsab, p r i j a n j i gospodar T i f l i s a , iji se b r a t D a v i d p o k l o n i o O s m a n i m a , napao j e v o j s k u k o j o m j e zapovijedao Rizvan. S i m o n se spasio samo zbog jedne sretne zablude R i z v a n - p a i n i h o d r e d a k o j i su beglerbega iz K a r a m a n a i Z u l k a d r a , d r e i i h u d a l j i n i za Perzijance, g u r n u l i u b o r b u , a o v i su i m b i l i d o l i u p o m o . Hasan je u T u m a n i s u ostao p a a . Ferhat je u A h a l k e l e k u samo s m u k o m p r i m i r i o m r m l j a n j e v o j n i k a , a Rizvana su i z g r d i l i . Ostalo je neizvjesno da l i su Ferhatova h a r e m s k a k o l a na v o j n o m p o h o d u p r e k o E r d e h a n a u E r z u r u m b i l a u g r a b l j e n a od Gruzijaca i l i od j a n j i a r a . Nezadovoljstvo vojske s F e r h a t o m p o v u k l o je za s o b o m i sultanovo nezad o v o l j s t v o , k o j e se j o p o v e a l o zbog bijega perzijskoga h a n a A l i K u l i j a , k o j i je pobjegao i l i p o t k u p l j i v a n j e m i l i zbog nemarnosti svojih u v a r a . U isto v r i j e m e d o k j e Ferhat v o d i o p o s l j e d n j a dva r a t a u G r u z i j i , v o d i o je Ozdemir O s m a n - p a a , uz p o m o vojske k o j a m u je slana u p o m o , r a t u Dagistanu i u t a t a r s k i m stepama. 79

1583.

1584.

P o t o je O s m a n - p a a i z i r v a n a p o a o u Dagistan, u v r s t i o se u k a m e n i t o m k r u g u Kavkaza, u k l a n c u s v i h klanaca, n a v r a t i m a s v i j u v r a t a , u D e r b e n d u (lanac n a v r a t i m a ) , l u c i H a z a r a i Alana, K a j m u k a i K a j t a k a . Njegov bedem o d h r i d i v e je u p r a d a v n i m v r e m e n i m a p o v i j e s t i b i o p r e p r e k a za b u j i c u d i v l j i h n a r o d a Goga i Magoga, i j a se golema stijena p r i p i s u j e po legendarnoj p r e d a j i I s t o k a p r v o m A l e k s a n d r u , p o d j a r m i j i v a u svijeta (bilo da je b i o a r a p s k i i l i egipatski o s v a j a ) , a povijest je p r i p i s u j e J u s t i n i j a n u i N u i r v a n u V e l i k o m ; u Derbend, k o j i po i s l a m s k o j legendi v a i kao grob sedam t i s u a m u e n i k a i gdje j e i t a n j e K u r a n a d j e l o t v o r n o i u s p j e n o , l j u d i i d u kao n i na k o j e drugo mjesto poslije svetih mjesta M e k e i Medine, Jeruzalema i Damaska. K a d a j e M u s t a f a - p a a opozvan iz Gruzije, predano je v r h o v n o z a p o v j e d n i t v o osmanske vojske u Dagistanu k r i m s k o m e h a n u , M e h m e d - G i r a j u , a l i p o t o m u je b i o zarob l j e n b r a t A d i l - G i r a j , h a n a se n i j e m o g l o v i e p o k r e n u t i n i u kakav rat na Kavkazu. O s m a n - p a i n a pisma, k o j i je bio vojskov o a i n a m j e s n i k u Dagistanu, ostala su b e z u s p j e n a . K a d a j e i z m e u k r a t k o g o r u a n o g p r i m i r j a p r v i h p e r z i j s k i h gore spomen u t i h poslanstava s a n d a k b e g iz Kabale, D a l M e h m e d , postao r t v a v j e r o l o m n o g prepada perzijskoga h a n a Mehmeda, poslao j e O s m a n - p a a Budak-bega u C a r i g r a d s u s r d n o m m o l b o m za p o m o da o b r a n i j o nesvladanu p l a n i n s k u z e m l j u . V i j e s t t o j u je d o n i o Budak-beg o D a l M e h m e d o v u porazu b i l a j e j e d a n o d razloga da je u C a r i g r a d u b a e n u t a m n i c u p e r z i j s k i p o s l a n i k I b r a h i m ; u isto v r i j e m e k a d j e Ferhat i m e n o v a n za seraskera u G r u z i j i , odaslana j e i z d a n a r a t n a snaga p r e k o Crnoga m o r a i Kafe u Derbend. R u m e l i j s k i beglerbeg H a j d a r - p a a b i o je u r o k u od t r i mjeseca pozvan p o j a v i t i se u K a f i sa s v i m knezovim a p o d zastavama, u i v a o c i m a lena i s t r i t i s u e j a n j i a r a , sa spahijama i s e j m e n i m a desnoga i lijevoga k r i l a , n a i m e s beg o v i m a iz K i i s t e n d i l a , S i l i s t r e i N i k o p o l j a ; za n j i h je poslano osamdeset i e s t t o v a r a zlata, t j . osam m i l i j u n a i e s t s t o t i n a 25.8.1582. t i s u a a k i . U K a f i j e v r h o v n o z a p o v j e d n i t v o preuzeo beglerbeg D a f e r - p a a k o j i j e u p r e t h o d n i c u poslao e s t s t o t i n a silahdara i e s t t i s u a o d a b r a n i h h r a b r i h j u n a k a r u m e l i j s k e vojske p o d B u d a k - b e g o v i m v o d s t v o m i v o d s t v o m e h a j e silahdara Sinana. e t r n a e s t dana su s m u k o m p r e l a z i l i D o n na g a l i j a m a iz K e r a u T o m a n , a z a t i m su se u T e m r u k u , u t v r d i na p o l u o t o k u , e t i r i dana o d m a r a l i . Za prijevoz p r e k o K u b a n a p l a e n o je e r k e z i m a po pet a k i za k o n j a , a dvanaest za k o l a . Put j e trajao dvanaest dana k r o z velike stepe, iji s t a n o v n i c i , K a j m u c i i e r k e z i , n i s u poznavali v r i j e d n o s t novca, a l i su b i l i p r e v i j a n i k r a d l j i v c i p r i b o r a za jahanje i o d j e v n i h p r e d m e t a . Uz k r a d l j i v c e e r k e z e iz stepe, v o j s k u je u p l a i l a o l u j a , padala j e k r u p a n e o b i n e veliine, t a k o da su p o g o e n i k o n j i p a d a l i n a z e m l j u . M n o g o j e k o n j a zbog e r k e z a b i l o bez opreme, a m n o g i su k o n j a n i c i zbog t u e o s t a l i bez k o n j a . Jedino d r u t v o k o j e b i susretali u o v i m stepa80

m a b i l a su stada jelena, a j e d i n e uzvisine n a ovoj nepreglednoj r a v n i c i b i l i su b r e u l j c i j e l e n s k o g r o g o v l j a . N i s u i h n a g o m i l a l i l j u d i nego j e l e n i , j e r gdje p r v i j e l e n o d b a c i rogove o s t a l i ga slijede. Dvadeset i petoga dana s t i g l i su u mjesto B e t e p e (pet h u m a k a ) , a tridesetoga dana s t i g l i su n a obale Tereka. Put j e v o d i o k r o z visoke u m e u m j e s t o K a r n a j ; e r k e s k i begovi su p r e m o s t i l i r i j e k u T e r e k i A k s u i n a k o n p o l a s k a iz Kafe v o j s k u je u Derbendu sveano pozdravio O s m a n - p a a . J o sedmicu dana l o g o r o v a l i su p o d a t o r i m a , a l i su za z i m u p o k r i l i drvene k o l i b e r o g o z o m . P e n i c a j e b i l a n e m o g u e s k u p a , k i l a se popela na d v i j e s t o t i n e a k i , a j e a m nije b i o n i t a j e f t i n i j i . L j u d i i ivotinje h r a n i l i su se r i o m .

[ N a j p r i j e s p r o l j e a I m a n k u l i - h a n , p e r z i j s k i n a m j e s n i k Gende, krene s v o j s k o m i njezina p r e d h o d n i c a o d 6.000 r a t n i k a napadne k o d N i j a z a b a d a Jakub-bega, n a m j e s n i k a S i l i s t r e i e s t o k o ga p o t u e . e t i r i dana p o t o m , O s m a n - p a a ode na e l u svoje 25.4. vojske p r o t i v Perzijanaca. T r i dana je b o r a v i o u r a v n i c i p r e d g r a d o m , gdje j e v j e b a o v o j s k u , a e t v r t o g s m n o g o m u k e p r i j e e d u b o k u i b r z u r i j e k u S a m u r . Par dana iza toga, d o e 9.5. do b i t k e i z m e u d v i j e velike i o g o r e n e vojske. T u k l e su se o d zore do s u m r a k a , a n o i h n i j e rastavila, j e r su u p a l i l e b a k l j e , pa j e zboga toga ova b i t k a nazvana B i t k a p o d b a k l j a m a . T e k su se u z o r u p r e s t a l i t u i b o r c i k o j i su se m e u s o b n o g u a l i , a d a zapravo n i t k o n i j e n a d v l a d a o . D v a dana su se j o p o k u a v a l i n a d m u d r i t i p r e m j e t a v a n j e m , a t r e e g su se u m i r i l i . Perzijanci su z a l i u o s m a n s k u s r e d i n u i v j e r o v a l i su d a su p o b i j e d i l i , j e r su b i l i g o s p o d a r i u z v i i c a i r i j e k e . S l i j e d e e g dana i h j e zaprepastio n a p a d osmanske v o j s k e k o j a je, u n a d i da se p r o b i j e , s n a n o n a s t u p i l a ; i p a k su se D a f e r - p a i n e t r u p e p o r e m e t i l e i bile su p o t i s n u t e , a l i h r a b r o s t alajbega o d K u s t e n d i l a i r u m e l i j s k i h t r u p a o d l u i b o j . P e r z i j s k i poraz i b i j e g b i o j e p o t p u n . 7.500 glava b u d e p o s j e e n o i k a o p i r a m i d a pobjede s l o e n o , a 3.000 j e uzeto u z a r o b l j e n i t v o . Osman krene k a a b u r a n u , p r e d i j i m se z i d i n a m a s e d m i c u dana o d m a r a o , a z a t i m p r e k o o r a k a k a a m a h i j i , gdje razdijel i t r u p e za g r a d n j u t v r a v e ; ova j e b i l a d o v r e n a za e t r d e s e t pet dana; a o n d a okrene k a B a k u u . N a k o n slavnog o k o n a n j a v o j n e i o s i g u r a n j a granice na K a v k a z u , n a l o i on p o v r a t a k ostav l j a l j u i D a f e r - p a u kao k a j m a k a m a - n a m j e s n i k a u Dagistanu. P r i p o v r a t k u su R u s i , k o d r i j e k e S u n d e , v r e b a l i v o j s k u u n a d i da e o p l j a k a t i novac t o se iz C a r i g r a d a t r e b a o p o s l a t i v o j s c i . K a d a j e tek j e d n a t r e i n a p r e l a r i j e k u , n a p a d n u j e i uznemiraval i s u je t r i dana, a l i bez i k a k v e t e t e . T e r e k su t e k o p r e l i i t a b o r je b i o p o d i g n u t k o d B e t e p e . R u s i su zapalili stepu, te je b i l o v r l o t e k o s o p s k r b o m . T u j e v o j s c i stigao t r a n s p o r t s nov6 Historija osmanskog carstva II

1583.

6.6.

81

21.4.1548.

24.4.

10.7.1584.

28.7.

cem iz Carigrada. D i o b a novca m a l o j e u t j e i l a v o j s k u k o j o j j e zbog nedostatka h r a n e k r e p a v a l o d n e v n o 8001.000 k o n j a . K a da j e d o l a n a K u b a n , zatekla j u j e z i m a , a l i j e b i l o dosta d r v a za goleme vatre. Preko T e m r n k a , T a m a r a i K e r a sretno j e stigla u Kafu. A sada n e t o o s t a n j u n a K r i m u k o j i e b i t i n o v o p o p r i t e O s m a n - p a i n i h djela. Devlet-Giraj, v e l i k i v l a d a r , t r i p u t a s t r a h i trepet Rusa, k o j i j e zapalio M o s k v u i p o k u a o u j e d i n i t i p o d r u j a V o l g e i Dona, u m r o j e u t r e o j g o d i n i vladavine M u r a t a I I I . O d osamnaest sinova n a s l i j e d i o ga j e o d njega za p r i j e s t o l odre e n i Semiz, t j . debeli M e h m e d , iji j e b r a t A d i l - G i r a j b i o kalga, t j . vezir-nasljednik. P o t o j e ovaj pao u P e r z i j i , p o l o a j kalge bude povjeren m l a e m b r a t u Seadet-Giraju, a l i j e p o Dengiz- h a n o v o m z a k o n u p r i p a d a o s t a r i j e m , A l p - G i r a j u . D a b i i p a k nekako odobrovoljio m l a e g brata, Mehmed stvori poloaj drugog n a s l j e d n i k a s u n o s n i m p r i h o d i m a ; o t a d a j e ovaj n o v i r e d o v i t i poloaj o d Seadet-Girajeva i m e n a d o b i o t i t u l u n u r e d i n (svjetlost vjere). N i t i ova n o v o t a r i j a , a pogotovo izvrdavanje h a n a da sudjeluje u p e r z i j s k o j v o j n i n i s u se m o g l i s v i d j e t i s u l t a n u . O n n a r e d i O s m a n - p a i d a o k o n a v l a d a v i n u ovog n e p o k o r n o g hana. P a a iz K a f e o b j e l o d a n i d a j e Mehmed-Giraj s m i j e n j e n , a d a vlad a t i t r e b a A l p - G i r a j . M e h m e d se t o m e o d u p r e , te sa 40.000 r a t n i k a p o h a r a k r a j o k o Kafe i opsjedne osmanskog serdara, a ovaj zatrai p o m o k o j u m u Porta i u p u t i . Istodobno je umjesto M e h m e d - G i r a j a i m e n o v a n njegov d v a d e s e t p e t o g o d i n j i b r a t Islam-Giraj k o j i j e dosada b i o d e r v i - m e v l e v i j a u K o n j i , te o n otp l o v i za K r i m sa o s m a n s k o m f l o t o m . 2 e l j a za n o v i m v l a d a r o m i u d n j a za o d Porte i m e n o v a n i m h a n o m b i l i s u t a k o v e l i k i da i t e l j i n i s u e k a l i da se f l o t a i s k r c a , nego su j o j se s k o n j i m a s j u r i l i u m o r e u susret. A Mehmed-Giraj pobjegne sa j e d v a ezdeset l j u d i p r a t n j e i d v a svoja sina. S l i j e d i o ga j e njegov b r a t A l p - G i r a j , stigao i u b i o s k u p a sa o b a sina. Alp-Giraj i Seadet-Giraj z a d r a l i su p o l o a j e kalge i n u r e d i n a . Po p o v r a t k u u Carigrad, b i o j e O s m a n - p a a s v e a n o d o e k a n , a o n d a ga j e s u l t a n p r i m i o i p o h v a l i o , te o b d a r i o b o g a t i m d a r o v i m a i p o a s n o m o d j e o m . T r i sedmice iza toga, Osman-pa a j e d o b i o d r a v n i p e a t kao v e l i k i vezir, i t o ne, k a k o j e t o dosada b i o o b i a j , u k u i , nego n a j a v n o m d i v a n u , gdje su m u o s t a l i v e z i r i p o l j u b i l i r u k u . Serasker u G r u z i j i , F e r h a t - p a a , b i o j e pozvan nazad, a v e l i k i vezir j e , s n o v i m p o l o a j e m , d o b i o i postavljenje za generalissimusa, n o ne v i e p r o t i v G r u z i j e k o j a j e v e b i l a p o d v r g n u t a , nego p r o t i v Tebriza, glavnog grada Azerb e j d a n a , kao novog c i l j a osvajanja.]

82

GLAVA T R I D E S E T D E V E T A Od vanjskih odnosa pod Muratom III do dogaaja Arabiji i na Krimu u

I z m e u p r v e , i s p r i a n e polovice azijskog r a t a , naime izme u s e d m o g o d i n j e g g r u z i j s k o g r a t a i druge polovine, t o j u j o treba ispripovijedati, naime p e t o g o d i n j e g perzijskog rata, uvrs t i t e se ovdje d o g a a j i k o j i se z b i v a j u u isto v r i j e m e k a d i o b a r a t a , d o g a a j i vezani uz u n u t r a n j u i v a n j s k u p o l i t i k u . T o inim o da nas, s j e d n e strane, j e d n o l i n o s t r a t n i h d o g a a j a ne zam a r a , a s druge strane da ne d o e do p r e v e v e l i k o g a razdvajan j a p a r a l e l n i h d o g a a j a k o j i se ne s m i j u p o j a v i t i m e u s o b n o r a s t r g a n i , a v e i m d i j e l o m su m e u s o b n o u s k o povezani k a o u z r o k i posljedica. P r i p o v i j e d a n j u o n a s t a v l j e n o m i z a v r e n o m r a t u ovdje e , dakle, p r e t h o d i t i sve t o j e h i s t o r i j s k i z n a m e n i t o , sve t o se u k l a p a u o n i h deset g o d i n a i z m e u S o k o l o v i e v e smrt i i perzijskoga m i r a . P o n a j p r i j e e m o p r o g o v o r i t i o m i n i s t r i m a i e n a m a , o v e z i r i m a i s u l t a n i j a m a , t a d a n j i m p o l u g a m a vladavine. N a k o n t v r d o k o r n o g a i n a p r a s i t o g A h m e t a kao v e l i k o g a vezira i M u s t a f i n e r a z o a r a n e nade da postane v e l i k i vezir, d o b i o je, kao t o j e v e p r i j e spomenuto, n a j v i e p o a s t i u c a r s t v u i n t r i g a m a t v r d o g l a v i i g r u b i Albanac Sinan i opet i h p r k o som izgubio. V e tada b i , d r e i se reda, njegov p o l o a j trebao d o b i t i z a s l u n i vezir O s m a n - p a a , a l i su ga zapostavili zbog g o v o r k a n j a n j e g o v i h n e p r i j a t e l j a : da n i j e k r a n s k o dijete, t j . da se n i j e odrekao o i n s k e vjere i k u e da b i b i o t o r e v n i j i podanik za r o b o v s k u s l u b u , da n i j e o d g o j e n n a d v o r u , d a j e nep r o m i l j e n i nasilan i da je odan v i n u i o p i j u . Jedan njegov takmac b i o j e n o v i l j u b i m a c i k a s n i j i M u r a t o v zet, k o j i j e u harem u b i o u n a p r i j e e n sve do sultanova t i t o n o e , a kasnije za jan j i a r s k o g a agu i vezira, Slavonac I b r a h i m . O n se nadao da e n a p r o s t o s u l t a n o v o m n a k l o n o u p r e t e i sve ostale, kao njegov i m e n j a k za Sulejmana. D r u g i j e b i o S i j a v u , k o j i j e s v i e razloga polagao nade u h a r e m . I b r a h i m j e tek p r e d k r a t k o v r i j e m e 7. 3.1582. b i o s v e a n o postavljen za r u m e l i j s k o g beglerbega i d o b i o j e , u m j e s t o u o b i a j e n o g a stijega k o j i j e o b i n o b i o crven, d v o b o j n i , zeleni i b i j e l i , o p o n a a j u i s v e m o n o g a l j u b i m c a sultana Sulejmana, I b r a h i m a , opsjedatelja B e a , i j e su boje b i l e b i j e l a i plava. S u l t a n ga j e daleko v i e v o l i o nego Sinana i S i j a v u a , a l i je taj v e l i k i vezir b i o p o d u t j e c a j e m svoje supruge, sultanove sestre i njezine m a j k e , sultanije-valide. Sve d o k j e ova j o i v j e l a , protiv Sijavua n i t a nije mogla uiniti prema n j e m u neprijat e l j s k i r a s p o l o e n a sultanija-haseki, m a j k a p r i j e s t o l o n a s l j e d n i k a M e h m e d a , k o j a j e d o s a i v a l a s u l t a n u da S i j a v u n a s t o j i n j u i njezina sina s t a v i t i u n e m i l o s t d a svojoj v l a s t i t o j djeci p r i p r a v i p r i j e s t o l . P r i d o l e su j o u k o r i s t S i j a v u a , a p r o t i v Sinana, 6* 83

t u b e s p a h i j a i silahdara, k o j i su se v r a a l i iz T i f l i s a , zbog njegove v e l i k e pohlepe za n o v c e m i poreske t i r a n i j e , j e r d a lena, t o su i h o n i z a r a d i l i s v o j o m k r v l j u , d o d j e l j u j e d r u g i m a . Govor i l o se o n e s k l o n o s t i p r i n c a M e h m e d a k o j i j e p r i j e k r a t k o g vremena dao o b j e s i t i Sinanova a u a , j e r j e p r e v e o t r o g o v o r i o . Uz t o j e j o d o l o i h o d i n o n e p r i j a t e l j s t v o , j e r ga j e S i n a n nedavno o p t u i o , a l i j e ovaj n a a o sredstva za opravdanje u har e m u . B i o j e t u , k o n a n o , j o i g u b i t a k svote o d d v i j e stotine e t r d e s e t t i s u a dukata t o j u j e sultan isplatio k r i m s k o m hanu po S i n a n o v u i z v j e t a j u da ovaj i d e u r a t . K a d a se t o n i j e dogod i l o , z a t r a i o j e s u l t a n novac o d Sinana, a l i ovaj ga, i l i n i j e mogao, i l i n i j e h t i o v r a t i t i . D o k l e g o d j e v a l i d a ivjela, p l a a n j e 29.9.1585. j j j z a d r a n o , a l i k a d j e o n a u m r l a o d dizenterije, s u l t a n j e p o s u m n j a o d a j e b i l a o t r o v a n a o d M e h m e d a i njegove m a j k e ; 28.7.1584. t j t j e r a n novac. V e p r i j e s m i j e n j e n o m S i j a v u u odobren a j e m i r o v i n a v e l i k i h vezira, t r i s t a t i s u a a k i , t j . p o t a d a n j e m teaju, t r i tisue kruna; to j e dobio na m o l b u t r i j u sultanija, s u l t a n o v i h sestara.
e D 0 a a a eu

N a k o n v a l i d i n e s m r t i porastao j e utjecaj haseki ( m i l j e n i ce) i o b i j u e n a , k o j e su k a o r e d u e - n a d g l e d n i c e vladale harem o m sve n e o g r a n i e n i j e i t i m p u t e m zavladale i s u l t a n o m . V r h o v n a d v o r s k a d a m a b i l a j e , n a p o e t k u M u r a t o v e vlade spom e n u t a , D a n f e d a - k a d u n , a d v i j e druge e n e : g a Razija, k o j a j e sultana z a o k u p i l a j o k a o p r i j e s t o l o n a s l j e d n i k a s v o j i m p r o r o a n s t v i m a p a svoga t i e n i k a u d a a u n a p r i j e d i l a o d v r t l a r a do utjecajnog e j h a ; d r u g a j e b i l a i d o v k a K i r a , k o j a j e h a r e m o p s k r b l j i v a l a r o b o m i u k r a s i m a . Princeze p o k r v i u n a p r i j e d i l e su svoje m u e v e i t i e n i k e s v o j i m u t j e c a j e m i p o v j e r e n j e m d o p r v i h p o l o a j a u c a r s t v u i l i su i m te p o l o a j e z a d r a l e i l i , a k o su b i l i s m i j e n j e n i , s p a a v a l e b i i m g l a v u i i m e t a k . T o s u t a d a bile, o s i m o b i j u s u l t a n i j a , e n a sultana M u r a t a I I I i njegova sina, p r i j e s t o l o n a s l j e d n i k a M e h m e d a I I , t r i Selimove k e r i , M u ratove sestre, n a i m e : S o k o l o v i e v a u d o v i c a , Pijaleova u d o v i c a i supruga v e l i k o g a vezira S i j a v u a ; onda stara, izvanredno bogata g o s p o a M i h r i m a h ( s u n a n i mjesec), k i S u l e j m a n a V e l i koga, u d o v i c a vezira R u s t e m - p a e ; njezina j e k e r k a b i l a u d a t a za vezira A h m e t - p a u k o j e m u j e d a r o v a l a d v i j e k e r i . Ove dvije p r a u n u k e S u l e j m a n a V e l i k o g d o l e su obje, n a j p r i j e s t a r i j a , a n a k o n njezine s m r t i m l a a , k a o s u p r u g e u k a p u d a n p a i n har e m ; o n j e b i o e n o v e k i p r e o b r a e n i k i k a l a , k o j i j e ovom. d v o s t r u k o m vezom d o p r o do t a k o visoke a s t i i m o i . Udovice Bosanca S o k o l o v i a i H r v a t a P i j a l a , l j u b o m o r n e i e l j n e vlasti, n i s u m i r o v a l e d o k se opet n i s u udale. Pijaleova u d o v i c a , k a d j e jednoga dana u ogledalu v i d j e l a k a k o j e njezin m u u p r o l a z u u h v a t i o j e d n u r o b i n j u za v r a t , o d m a h j u j e s v o j o m r u k o m p r o b o l a b o d e o m . N j u su u d a l i za t r e e g a vezira, M e h m e d - p a u ; 84

E s m a , S o k o l o v i e v a u d o v i c a , m a l e n a i r u n a , a l i h i t r a i i v a duh a i j o sposobna i m a t i djecu, i m a l a je t r i stotine r o b i n j a , ali n i j e d n a ne b i p r e i v j e l a n o da j u je d i r n u o n j e z i n s u p r u g . O n a je s v o j u r u k u dala, p o t o se u z a l u d n a d a l a u s r e i t i o s v a j a a Dagistana, O s m a n - p a u , K a l a j l i k o z Ali-pai, b u d i m s k o m namjesniku, h r a b r o m ratniku, v j e t o m u svim o r u a n i m disciplinama i j a h a n j u . M e u t i m , z a s l u e n o j e d o i v i o s u d b i n u da ga p r e z i r u j e r j e u a m b i c i j i da zadobije r u k u sultanije odagnao s v o j u prv u e n u s djecom, k o j a ga j e voljela. N a l o g za r a s t a v u p r i m i l a j e A l i j i n a d o s a d a n j a supruga sa suzama i p r o k l e t s t v o m ; sa s u z a m a , k a e pisac iz P e u h a , k o j e b i i b u d i m s k e stijene mogle g a n u t i , a s p r o k l e t s t v o m k o j e su m l a d o e n j i p r i k r a t i l e i v o t i g o d i n u dana iza toga b i o j e u b u d i m s k i m v i n o g r a d i m a p o k o p a n na j e d n o m b r e u l j k u . T a m o j o danas T u r c i p o s j e u j u njegov g r o b , kao g r o b Gulbabe, t j . oca r u a , b o r c a za v j e r u i k r v a voga svjedoka u svetome r a t u , d o k j e A l i j a b i o samo m u e n i k svoje a m b i c i j e za t r i tuga i s u l t a n i j i n u r u k u . A h m e t - p a a , S o k o l o v i e v n a s l j e d n i k , d o a o j e do utjecaja i n a j v i e a s t i u carstvu, ne samo g o d i n a m a s l u b e kao d r u g i vezir v e i p o svojoj s u p r u z i , M i h r i m a h i n o j k e r i . I m a o je, o s i m dvije k e r i k o j e su bile i k a l i n e e n e , j o i t r e u k o j a j e b i l a u d a t a za bogatoga H a s a n - p a u i j e d n u j o n e u d a t u s v a s t i k u , R u s t e m - p a i n u k e r , s u l t a n i j u A i u ; n j e z i n o m j e r u k o m smeder e v s k i s a n d a k b e g i kasnije k u s t e n d i l s k i , d r a v n i sekretar Ferid u n , k o j i j e pao u n e m i l o s t , opet m i l o s t i v o p r i m l j e n i v r a e n m u je r a n i j i p o l o a j ; Hamza-beg, njegov p r e t h o d n i k kao n i a n d i j a , k o j i j e s n j i m trebao m i j e n j a t i p o l o a j , r a d i j e je b i o smij e n j e n nego da postane s a n d a k b e g K i i s t e n d i l a . Ugled S o k o l o v i e ve i Pijaleove udovice p o m o g l i su u n a p r e e n j u S o k o l o v i e v i h i Pij a l e o v i h sinova, k o j i m a j e b i o p r o t i v k a n u n a p o k l o n j e n i v o t , j e r su b i l i p r a v i sinovi s u l t a n i j a , b i l o da su, t o j e v j e r o j a t n i j e , b i l i sinovi d r u g i h e n a ; S o k o l o v i e v sin, nedavno n a m j e s n i k H a l e b a , u n a p r i j e e n j e za vezira na P o r t i , a Pijaleov s i n postao j e s a n d a k b e g K l i s a . D a f e r - p a a , S o k o l o v i e v zet, v e je i m a o e z d e s e t g o d i n a k a d je d o b i o a n a d o l i j s k o , a z a t i m r u m e l i j s k o n a m j e s n i t v o . Za o v i h p r o m j e n a vezira i n a m j e s n i k a , do k o j i h j e d o l o zbog d j e l o v a n j a e n a , zabavljao se s u l t a n u h a r e m u s r o b i n j a m a , n a r o i t o s o n i m d v j e m a k o j e su m u n a m i j e n i l e m a j k a i sestra, p o k u a v a j u i na sve n a i n e r a z r i j e i t i p r o b l e m e i o s i g u r a t i djecu. e s t m u s l i m a n k i i i d o v k i o k r i v l j e n e su kao a r o b n i c e k o j e su ga b a j a n j e m liile potencije i z a a r a l e ga da je d o b i o p a d a v i c u ; zbog toga su b a e n e u m o r e . Po d a n u je sjed i o u r u i n j a k u svoga n o v o g a seraja u U s k i i d a r u , a n a v e e r b i ga razveseljavali t o p o v i . Ponekad je dao sa u t v r d a n a C r n o m e m o r u p u c a t i iz dvije do t r i s t o t i n e t o p o v a , za v o l j u svome s i n u M e h m e d u k o j i j e v o l i o pucanje. N a j v e a m u j e r a d o s t b i l a gra85

d i t e l j s t v o . Osim gore s p o m e n u t i h , n a njegovu zapovijed p o v o j s k o v o i izvedenih u t v r i v a n j a K a r s a , A r e a i a m a h i j a p r e m a Perziji, u E d r e n u je g r a d i o d a m i j e sa k o l a m a i k u h i n j a m a za s i r o m a n e , a r i t o t a k o na C i p r u i M a n i s i . U M e k i je u p r v o j g o d i n i njegova v l a d a n j a d o l o do poplave k o j a j e dovela do o p u s t o e n j a Za e t i r i godine sve j e opet p o p r a v i o i uz A h m e t o v nadzor i r u k o v o e n j e u p o t r i j e b i o je s t o t i n u i deset t i s u a dukata za p r o d u b l j i v a n j e o b i n i h t o k o v a i i z v a n r e d n i h p a d a v i n a da u b u d u e o u v a svetu k u u Kabe o d p r o d o r a vode, k o j a je dvadeset e t i r i sata stajala u s v e t i t u i p o k r i l a a k i sveti k a m e n , n a j v e u s v e t i n j u I s l a m a . Po p r e d a j i je o n kao r u b i n pao s neba na z e m l j u i p r e k r i o svu A r a b i j u s v j e t l o m j u t a r n j e g a r u m e n i l a , sve d o k n i j e svjetlo nestalo zbog l j u d s k i h g r i j e h a , a a r r u b i n a se p r e t v o r i o u c r n i l o p o p u t ugljena . . . Od g o r n j i h osam e n a , k o j e su posredno p r e k o s u l t a n a vladale c a r s t v o m , bile su e t i r i izvan seraja ( t r i sestre i s t a r a tetk a , S u l e j m a n o v a k i ) , a e t i r i su b i l e u seraju; s u l t a n i j e u m i l o s t i : haseki, m a j k a (valide), v r h o v n a d v o r s k a d a m a i r e d u a ( v e k i l i h a r d ) h a r e m a , t j . g o s p o a Razija. Ove e n e , k o j e su o k r u i l e sultana, sudjelovale su u v l a d a n j u i stajale su n a s u p r o t e t i r i m a d u h o v n i m u p r a v i t e l j i m a , k o j i su se s n j i m a posredno i l i neposredno m i j e a l i u v l a d a r s k e poslove i s v a k i m d a n o m sve v i e s u a v a l i s v e m o v e l i k o g a vezira. To su b i l i , p o r e d v e gore s p o m e n u t o g a s u l t a n o v a u i t e l j a ( h o d e ) , t a d a n j i m u f t i j a , i m a m d a m i j e u seraju, Kurdi -zade, i d v o r s k i t u m a vjere, e j h u d a a . Svi su se o n i m i j e a l i u vladanje. H o d a ( u e n i Seadedin) neposredno je r u k o v o d i o s v o j i m u e n i k o m k o j i se dao v o d i t i u p o s l o v i m a u n u t r a n j e i vanjske p o l i t i k e . D v o r s k i t u m a vjere u d a a , po p o r i j e k l u o b i a n v r t l a r , k o j i se j o u M a n i s i uz p o m o m i l j e n i c e Razije d o d v o r a v a o kao gatar i astrolog, p o v e a o j e svoj ugled k a d se i s p u n i l o njegovo predskazivanje o s l i j e d e o j p r o m j e n i vladavine. N e k o je v r i j e m e p r o i v i o u v r t o v i m a u n e d o p u t e n i m u i c i m a i p r i m a o o d svega i svakoga m o l b e i novac. D v o r s k i i m a m Kurdi-zade ( A b d u r a h i m ) b r i n u o se za r e d u o d i j e v a n j u , m u f t i j a Kadi-zade za m o r a l , a o b o j i c a protiv nevjernika. Dvorski je imam v i d i o sablazan u ar e n i m kapama idova, k r a n a i A r m e n a c a o d svile i fine vune, k o j e su prvi nosili u u t o j , drugi u plavoj boji, a t r e i prugaste, a isto takva sablazan bili su m u v e l i k i m u s l i m a n s k i t u r b a n i , p a su p r o t i v toga izdane zabrane. S m a t r a o je a l o m da m a j m u n e o b l a i kao idove s c r v e n i m k a p a m a da bi ( t a k o k a e m u f t i j a Abdulaziz efendija) m a j m u n e kao i d o v e u i n i o s m i j e n i m a . Z i d o v i , k r a n i i A r m e n c i , dugo v r e m e n a m u e n i b e s m i s l e n i m k a p a m a za g l a v u o d k o j i h su d o b i v a l i g l a v o b o l j u , d o b i l i su uz s v o t u od e t r d e s e t do pedeset t i s u a d u k a t a d o p u t e n j e n o s i t i p r i j a n j e kape. M u s l i m a n e , k o j i se n i s u o t k u p i l i kao k a u r i , m u io je r i j e i m a i l i f i z i k i . . . 86

[ M u r a t I I I se o d l u i o d a sa t o v e i m s j a j e m p r o s l a v i svetk o v i n u o b r e z i v a n j a svoga sina M e h m e d a , p a j e u t u s v r h u nastojao s k l o n u t i sve z n a a j n i j e vladare I s t o k a i Zapada d a j o j p r i s u s t v u j u i l i d a upute poslanstva. D i p l o m a t s k i p r o m e t odvij a o se sa r a z n i m z e m l j a m a s k o j i m a j e Carstvo d o l a z i l o u doticaj p o r a z n i m o s n o v i m a . T a k o , u E v r o p i sa u v i j e k , v e p o svoj i m p o l o a j i m a , n e p r i j a t e l j s k i m g r a n i n i m s i l a m a Venecije i A u s t r i j e i sa P o l j s k o m i R u s i j o m , d o d u e , ne izravno a l i zajedn i k i p o v e z a n i m zbog t a t a r s k e opasnosti, te sa p o r e s k i obavezn i m zemljama Erdelja, Moldavske, V l a k e i Dubrovnika. A u A z i j i , o s i m osvojene Perzije, sa g o s p o d a r i m a i s t o n i h i zapadn i h g r a n i n i h zemalja, n a i m e sa G r u z i j o m i U z b e k i s t a n o m . K o n a n o , u A f r i c i , o s i m p o r e s k i obaveznih d r a v a T u n i s a , A l i r a i T r i p o l i s a , s u l t a n o m Fesa i M a r o k a . P r o b l e m i su r e d o v i t o b i l i sa k r a j n j i m z e m l j a m a , A u s t r i j o m i P e r z i j o m , s t i m t o se s p r v o m odravao mir, a s drugom rat. t o se t i e p r v e zemlje, o n a j e b i l a n a j j a a e v r o p s k a s i l a i o d n o s i su, stoga, b i l i v r l o v a n i i o s j e t l j i v i . Poslije s m r t i M e h m e d - p a e Sokolovia, novi j e veliki vezir A h m e t - p a a promijen i o g o t o v o sve begove n a g r a n i c i , k o j i s u b i l i S o k o l o v i e v i r o a c i , o s o b i t o begovi o l n o k a , L i p e , Bosne, Hercegovine i u l e . Uzalud se t r u d i o a u s t r i j s k i p o s l a n i k p o t j e r a t i nazad posadu j e d n o g n o v o s t v o r e n o g s a n d a k a , a b u d i m s k i p a a j e a k nastoj a o p r o i r i t i p o r e s k i obavezna sela za n e k o l i k o s t o t i n a . D o l o j e i do t u r s k i h g u b i t a k a p r i u p a d i m a i a r k a m a n a g r a n i c i . Tak o j e a v a r , t j . e h s u v a r , s a n d a k b e g o l n o k a , izgubio p r i g o - 3.4.1580. d o m u p a d a k o d H a t v a n a 300 r a t n i k a , a 400 m u j e b i l o zarobljeno. U s k o r o z a t i m o p u s t o i l i s u B a t h y a n y (Baltazar), Z r i n j s k i ( u r o ) i Nadasdy ( F r a n j o ) z e m l j u o k o P o e g e . S a n d a k b e g Po e g e Iskender, s i n Perzijanca U l a m e , b i o j e n a p o h o d u sa dvije do t r i t i s u e r a t n i k a . U s u k o b u do k o j e g j e d o l o pogine o n sam, a u h v a e n i b u d u njegov z a m j e n i k K a l e n d e r , s p a h i j s k i aga Osman, z a p o v j e d n i k u t v r d e A t i n e H u s e i n i j o 430 r a t n i k a , a 249 glava bude p o s j e e n o . Ova nezgoda u z n e m i r i C a r i g r a d j o vie nego s l u a j k o d H a t v a n a ; u o b a s l u a j a se s u l t a n a l i o u posebnom p i s m u c a r u , a a u Haznefer p r e n i o j e o p t u b e b u d i m s k o g p a e z a p o v j e d n i k u ugarske granice; a j e d n a k o se t u i o i car s u l t a n u . Careva p o s l a n i k a j e n a p o v r a t k u i z C a r i g r a d a 14.5.1581. u B e p r a t i o Truhses A l i j a , a nosio j e c a r u i poziv za s v e t k o v i n u . F r a n c u s k a j e u t o v r i j e m e uspjela o b n o v i t i k a p i t u l a c i j u , a t u r s k i d o k u m e n a t o t o m e nosio j e P o r t i n t u m a Ali-beg skupa sa p o z i v o m za p r i s u e s v e t k o v i n i t o se t r e b a l a o d r a t i k r o z g o d i n u dana. Bez o b z i r a n a t o , n a s t u p i l a j e napeta s i t u a c i j a izm e u f r a n c u s k o g p o s l a n i k a i v e l i k o g v e z i r a Sinana, k o j i j e i i n a e b i o dosta o t a r i g r u b , a g l a v n i razlog j e b i o t o t o j e poslanik, j o za v r i j e m e r a n i j e g v e l i k o g vezira A h m e t a , p o t c j e n j i vao Sinana, t a d a n j e g vezira, i n i j e m u i n i o posjete. Povod j e 87

m e u t i m b i l a o d l u k a da se t r i c r k v e u G a l a t i p r e t v o r e u d a m i je, a l i se to o t k u p o m s p r i j e i l o . I s t e godine j e i sa p a n j o l s k i m o p u n o m o e n i k o m p o t p i s a n o p r i m i r j e , n o samo n a j e d n u godin u , a o n d a j e t r i naredne godine o b n a v l j a n o n a i s t i r o k . Usprkos tome b i o j e p r i m l j e n p o r t u g a l s k i d o n A n t o n i o , k o j i j e b i o v a n b r a n i sin u M a g r i b u p o g i n u l o g k r a l j a Sebastijana. O n j e d o a o s d a r o v i m a za v e l i k o g v e z i r a i s u l t a n i j e , a r a d i p o m o i Porte da d o e na o e v p r i j e s t o l p r o t i v u j a k a k r a l j a K a r d i n a l a i F i l i p a I I . Z b o g p o t r e b a p e r z i j s k o g r a t a i potpisane k a p i t u l a cije sa p a n j o l s k o m , z a m o l j e n j e d a se s t r p i , uz o b e a n j e da njegova m o l b a n e e b i t i zaboravljena. S E n g l e s k o m n i s u postoj a l i p r i j a t e l j s k i odnosi, a l i su se r a z m i j e n i l a p i s m a ; p r v i Elizab e t i n p o s l a n i k , W i l l i a m Harebone, d o a o j e t e k u g o d i n i n a k o n svetkovine. . 6.1580. Od Venecije s u b i l i p o z v a n i k o n z u l Cantareno i Soranzo kao i z v a n r e d n i p o s l a n i k , b u d u i da se d u d i s p r i a o zbog svoje dub o k e starosti. Odnosi s P o l j s k o m su se p o r e m e t i l i , j e r su Pol j a c i p r i h v a t i l i d v a b r a t a t a t a r s k o g hana, k o j i su p o b j e g l i o d njega, a o n j e t r a i o n j i h o v o i z r u e n j e ; a l i i zbog zaostale isplate d a n k a t o s u m u P o l j a c i b i l i d u n i p l a a t i . S u l t a n j e u svome p i s m u p o d r a o Tatar-hana. K r a l j se i s p r i a o zbog oboga i v r a t i o j e o b a p r i n c a , a l i M a r k h a z v j a , k o j i j e za u z v r a t t r e b a o 1583. b i t i v r a e n , n i j e d o b i o . I r u s k o poslanstvo, kao i t u r s k o u Rus i j u , i m a l i su za p r e d m e t razgovora odnose r u s k o g cara sa Tat a r i m a k o j e j e o n s p r i j e i o da s u d j e l u j u u p e r z i j s k o j v o j n i . Erdeljski vojvoda Krsto Bathorv u m r o je uskoro nakon t o j e , p o s u l t a n o v o m n a l o g u , istjerao J a n k u l a P o d k o v u iz M o l d a v ske i p o n o v o postavio Petra. Poslanik p o l j s k o g k r a l j a Stjepana pregovarao j e u C a r i g r a d u o s v r g n u u J a n k u l a Saksonskog koj e g j e P o r t a b i l a p o s t a v i l a m j e s t o Petra, p r o t j e r a n o g u H a l e b (Alep), i o p o t v r i v a n j u njegova n e a k a , Z i g m u n d a B a t h o r v j a na e r d e l j s k i p r i j e s t o l , bez p o v i e n j a danka. i g m u n d o v t a k m a c b i o j e Pavao M a r k h a z v k o j e g j e S i n a n - p a a kao v e l i k i vezir b i o s k l o n p o s t a v i t i za kneza E r d e l j a . K a d a j e S i n a n - p a a s m i j e n j e n , M a r k h a z v j e p l a t i o svoje spletke u t a m n i e n j e m ; p r e a v i n a I s l a m , b i o j e i m e n o v a n kasnije s a n d a k b e g o m Lipe. K a o t o j e u M o l d a v s k o j Saksonac J a n k u l p o t i s n u o v o j v o d u Petra, da b i ovoga kasnije p o n o v o postavio k r a l j Stjepan B a t h o r v , t a k o j e u V l a k o j M i h n e a d v i j e godine p o t i s n u o Petar e r e l , s i n vojvode P e t r a k a . N i p o d r k a francuskog poslanika, u ijoj je k u i u C a r i g r a d u b o r a v i o , n i znanje dvanaest j e z i k a n i j e m u p o m o g l o da se d o k o p a k n e e v s k e stolice. T e k k a d a j e o b e a o 80.000 d u k a t a i p o l a o d m a h dao u g o t o v o m , M i h n e j e postao p o n o v o knez V l a k e . Perzijanci su r a n i j e b i l i p o s l a l i t r i poslanstva, a t a t a r s k a i g r u z i j s k a dolazila su v i e k r a t n o ; n a svetkovin i se sa u z b e k i m p o s l a n s t v o m p o j a v i l o i poslanstvo sultana Fesa i M a r o k a . ]

V i e nego g o d i n u dana u n a p r i j e d p r o g l a e n o j e u p r o l j e e pet s t o t i n a osamdeset i druge godine s v e a n o obrezivanje, p a su pozvani v l a d a r i Azije, E v r o p e i A f r i k e po p o s l a n i c i m a . a u i su ili n a sve strane u inozemstvo i po Carstvu, kao i mutef e r i c i ( m u t e f e r i k a d v o r s k i d r a v n i poslanici i l j u d i o d r e e n i za s m j e t a j ) i t r p e z n i c i ( a u n e g e r i ) , te sobari ( k a p u d i b a e ) da p o z o v u vladare Azije, E v r o p e i A f r i k e i namjesnike Carstva n a s v e a n o s t . A k o se osobno ne b i p o j a v i l i , m o g l o se to opravd a t i samo t i m e da n j i h o v i p o s l a n i c i i z a m j e n i c i donesu bogate darove. P r i p r a v e su z a p o e l e g o d i n u dana r a n i j e . N e k a d a n j i o p s k r b n i k carske k u h i n j e , Karabali-beg, i m e n o v a n j e o p s k r b n i k o m svadbene s v e a n o s t i obrezivanja, a n e k a d a n j i n i a n d i j a Hamza-beg i m e n o v a n je n a d g l e d n i k o m i p o s t u p n o m u j e dano iz javne riznice p o l a m i l i j u n a a s p r i za p o k r i e t r o k o v a . G r a e ne su k u h i n j e , a k o n j s k o t r k a l i t e , n a k o j e m su se v e u Sulejm a n o v o doba slavile znamenite svetkovine, svadba njegove sestre s I b r a h i m o m i obrezivanje n j e g o v i h sinova, za i s t u j e s v r h u p o n o v o u r e e n o , samo sa sjajem i o b i l j e m k o j i su t r e b a l i nadm a i t i sve d o s a d a n j e s v e a n o s t i . Uspjeh je odgovarao p r i p r e m a m a i sultanova s v e a n o s t obrezivanja u a s t njegova sina M e h m e d a u o s m a n s k o j je p o v i j e s t i n e n a d m a e n a sjajem i ljep o t o m p r i r e d b i i d u i n o m n j i h o v a t r a j a n j a . T i m v i e se m o r a m o p o z a b a v i t i n j o m e , j e r se n a t o j s v e a n o s t i k o r i s t i l o i mehan i k o u m i j e e . Taj s p e k t a k l , k o j i se razvio u g l a v n o m g r a d u , b i o j e ne samo p r i r e d b a s v i h k o m e d i j a a , opsjenara, p l e s a a , pjev a a , h r v a a , m a e v a l a c a i a l j i v d i j a , nego i p o v o r k a s v i h cehov a i p o s l a n i k a , i z l o b a d a b i n a i d a r o v a s v i h n a m j e s n i t a v a Osm a n s k o g carstva i s t r a n i h sila. T r k a l i t e e t i r i stotine k o r a k a dugo i s t o t i n u i r o k o , u r e e n o j e za potrebe s v e a n o s t i i gledalaca n a s l i j e d e i n a i n : sasvim gore (gdje j e danas u m o b o l n i c a ) b i o j e e t v e r o k u t o d s t o t i n u k o r a k a , zatvoren d a s k a m a za k u hinje. U I b r a h i m - p a i n o j palai (kasnijem d r a v n o m arhivu r i znice) b i l i su otvorene vile i zastrte l o e za sultana, p r i j e s t o l o n a s l j e d n i k a i sultanije. Neposredno p o d n o p a l a e i u istoj rav n i n i s n j o m p o d i g n u t a j e devedeset i pet a r i n a duga i e s t stop a visoka zgrada, o d temelja zidanica, a o n d a t r i k a t a v i s o k a , drvena, za t u s v r h u posebno s a g r a e n a zgrada. D o n j i d i o b i o j e o d r e e n za poslanike k r a n s k i h sila, s r e d n j i dio za age u n u t r a n j e g i vanjskog d v o r j a n s t v a , n a j g o r n j i d i o za begove, beglerbegove i vezire, sve o d i j e l j e n o u odaje i dvorane. I s p o d toga j e b i la s a g r a e n a g a l e r i j a , sedam stopa v i s o k a i dvanaest stopa d u g a k a , za k a p u d a n p a u i p o m o r s k e begove. N a s u p r o t I b r a h i m - p a i n o j p a l a i , n a m j e s t u gdje j e tada b i l a p a l a a posljednjeg vezira A h m e t - p a e , a danas se u z d i e d a m i j a sultana Ahmeta, b i l o j e m j e s t o za c a r s k i glazbeni o r k e s t a r i za u m j e t n e p a l m e i l i tzv. svadbene s v i j e e . N i e dolje, n a i s t o j s t r a n i , b i o j e podaj za p e r z i j s k o poslanstvo, s u m j e t n i k i o d u a d i i s p l e t e n i m svijenjakom na kojem je visilo mnogo stotina svjetiljki. N e t o 89

n i e b i o je p o d i j za francuskoga p o s l a n i k a , k o j i j e n a j p r i j e t r a i o p r v o mjesto, p r e d c a r s k i m , a k a d m u to n i s u d a l i , u o p e se nije p o j a v i o , uz i z l i k u da se p o s l a n i k u n a j k r a n s k i j e g a k r a l j a ne d o l i k u j e p r i s u s t v o v a t i n e z n a b o a k i m c e r e m o n i j a m a . Ovu je t r i b i n u , b u d u i da se f r a n c u s k o poslanstvo n i j e p o j a v i l o , kasnije zauzelo t a t a r s k o i p o l j s k o . J o n i e dolje b i l a j e galerija k a p u d a n p a e , p r e k o p u t a je b i o v e l i k i a t o r za e r b e t i d r u g a o s v j e e n j a . U s r e d i n i t r g a b i l a su d v a stupa, j e d a n crveni, a d r u g i n a u l j e n ; iznad n j i h j e b i l o d r v o p u n o svjetiljaka, v i e t i s u a , t o se n o u u p a l i l o i s p u t a l o . B r i g u za r e d i sigurnost s v e a n o sti preuzeli su r u m e l i j s k i beglerbeg I b r a h i m - p a a kao s v a t o v s k i r a v n a t e l j ( u g u n d i b a i ) ; a n a d o l i j s k i beglerbeg, S o k o l o v i e v zet, D a f e r - p a a b i o j e v r h o v n i k za e r b e t ( e r b e t d i b a i ) ; k a p u d a n p a a K i l i A l i j a b i o j e v r h o v n i n a d z i r a t e l j g r a e v i n a galerije i d r v e n i h k o n s t r u k c i j a ( m i m a r b a i ) ; j a n j i a r s k i aga F e r h a t - p a a bio je v r h o v n i n a d z i r a t e l j s t r a e . Za neposredno o d r a v a n j e reda i i e n j e t r g a o d r e e n o j e pet stotima l j u d i za p r s k a n j e i polijevanje ( t u l u m b a d i ) k o j i su b i l i u d n o o b u e n i u a r e n u ko n a t u o d j e u . S v a k i j e nosio p r l j a v u cijev o d kozje k o e i m e su t u k l i i z a z i v a e nereda. N j i h o v j e k a p e t a n b i o n a m a g a r c u , s p o d s e d l i c o m p o d s t a v l j e n o m s l a m o m , p a je u isto v r i j e m e uveseljavao s v j e t i n u . 1.12.6. 1. l i p n j a (jusa) p o a o j e s u l t a n , a 2. l i p n j a (juna) prijestol o n a s l j e d n i k u s v e a n o j p o v o r c i iz seraja u I b r a h i m - p a i n seraj, p r i p r a v l j e n na t r k a l i t u . S p r i j e d a su ili a u i i m u t e f e r i c i u z l a t n o j t k a n i n i , o n d a dvorjanici-age i v o j s k a . U m j e t n e p a l m e i l i svadbene s v i j e e n o e n e su p o deset i l i dvadeset n j i h , a no e n e su m e u v e l i k i m p a l m a m a . e t i r i o d n j i h b i l e su dvadeset i l i v i e a r i n a visoke, a n o s i l o i h j e osamdeset i v i e j a n j i a r a . P r i j e s t o l o n a s l j e d n i k j e b i o u o d j e i o d crvena atlasa, o p t o e n o j kao r u k a i r o k i m z l a t n i m vezom, s d v a c r n a a p l j i n a p e r a na t u r b a n u , j e d n i m r u b i n o m na desnom u h u , s m a r a g d o m n a desn o j r u c i , sa s a b l j o m o p t o e n o m d r a g u l j i m a , s e l j e z n i m buzdov a n o m , k o j e m u je v r h b i o m n o g o s t r a n o b r u e n i k r i s t a l , o p t o e n z l a t o m . i m j e stigao i o c u p o l j u b i o r u k u , p o d i g n u t e su svadbene p a l m e n a s u p r o t p a l a e , a p o z d r a v p r o d o r n e glazbe p r o l a m a o je z r a k . T r i dana kasnije d o l e su s u l t a n i j e s p o v o r k o m s l a t k i a , kao t o j e s u l t a n d o a o s p o v o r k o m kao t o r a n j visok i h p a l m i ; ove su b i l e v j e i t i s i m b o l m u k e snage, a o n i e n s k e slasti. P o v o r k u j e z a k l j u i l o deset do dvanaest z a r o b l j e n i k a s ugarske i bosanske granice, l u d o - s m i o n i b o r c i k o j i su se sabljam a r a s j e k l i , k o p l j i m a p r o b a d a l i , a j e d a n j e nosio a k d r a k zastave p r o b o d e n k r o z k o u i meso, r u k e p r o b o d e n e s t r i j e l a m a , n a l e i m a p o t k o v e , zabijene sa svih e s t a v a l a t a k o da su b i l i sasvim o b l i v e n i k r v l j u . B i j e d a n i g r o k a z v j e t i n e iz o a j a . Po i n u i m j e dana n a d o k n a d a u n o v c u ; n a j o d l i n i j i j e n a g r a e n t i m a r o m o d e t i r i t i s u e a k i . K a d su d v o j i c a o d posljedica ta90

4.6.

k v o g n e o v j e n o g m u e n j a u m r l a , zabranjeno j e o v a k v i m a da kasnije n a s t u p a j u n a s v e a n o s t i m a . O d s l a t k i a j e n a p r a v l j e n o devet slonova, sedamnaest lavova, devetnaest leoparda, dvadeset i d v a k o n j a , dvadeset i j e d n a deva, e t r n a e s t i r a f a , devet sirena, dvadeset i pet supova, jedanaest r o d a , osam d r a l o v a , osam p a t k i , j e d a n v o d o s k o k , i t a v o d k a n d i s - e e r a , k o j i j e nosilo dvadeset l j u d i , a isto t o l i k o i h j e nosilo i j e d a n k a t e l ; z a t i m j e d a n d i v i l i u m s k i a v o , pet paunova i isto t o l i k o svij e n j a k a , e s n a e s t v r e v a i i s t o t o l i k o posuda za polijevanje, o s a m m a j m u n a , dvije a h o v s k e igre, trideset i t r i zdjele s vo e m , sedam s m o r s k i m r i b a m a , sve dosta nespretno, o d e e r a , d a se l j u d i dive; k o n a n o su d o l e poslastice, zaista za j e l o , n a petnaest m u l a , o d k o j i h j e o s a m b i l o p o k r i v e n o c r v e n i m , a sed a m s r e b r n i m d a m a s t o m . D o k su se d i j e l i l i s l a t k i i , uspeli su se n a stupove i opet d o l j e o d s k l i z a l i A r a p i i d r u g i o d v a n i m o m c i ; a k i n a o b e l i s k i stup n a t r k a l i t u i i z v o d i l i k o j e k a v k e vrat o l o m i j e . O n d a su stigle v e l i k e p a l m e k o j e su v e l i i n o m daleko n a d m a i l e one u p r v o j p o v o r c i . B i l e s u dvadeset d o trideset a r i n a visoke, p o d i j e l j e n e n a sedam k a t o v a . Sastojale su se o d sedam v e l i k i h v j e t o n a p u h n u t i h p o l u k u g l i o d a r e n o g a v o s k a ; d o n j a j e i m a l a e t i r i do pet a r i n a u p r o m j e r u , j e d n a postavljena n a d d r u g u , p r e m a v r h u sve m a n j e . O k o n j i h su b i l e ptice, i v o t i n j e , v o e i ogledala. Svaka o d o v i h p a l m i i l i s v i j e a b i l e su svijet u m a l o m , u s p r a v n i s i m b o l neizmjerne s t v a r a l a k e snage k o j a p r o d i r e k r o z sedam sfera. Da b i p o v o r c i s p a l m a m a d a l i dosta mjesta, trebalo j e p r o i r i v a t i ulice, s k i d a t i k r o v o v e i r u iti k u e . S l i j e d e i d a n su v e z i r i d o n i j e l i svoje d a r o v e za s v e a - 5.6. nost obrezivanja. V e l i k i vezir S i n a n j e p o k l o n i o pet bogato oprem l j e n i h k o n j a sultanu-ocu i t r i suitanu-sinu; n a n j i m a j e sve zveckalo o d zlata, podsedlice su b i l e izvezene b i s e r o m ; b i l o j e mnogo odjee, procijenjene na e t r d e s e t tisua dukata; Sijavu- p a a , d r u g i vezir, darovao j e o s a m k o n j a i t r i k o m a d a o d j e e od zlatne t k a n i n e , v r i j e d n e dvadeset t i s u a d u k a t a ; M e s i h - p a a , evnuh, t r e i vezir, darovao j e e t i r i k o n j a , o d t o g a d v a sa sed l o m i o p r e m o m i s t o t i n u i pedeset k o m a d a o d j e e u v r i j e d n o sti o d trideset t i s u a d u k a t a . M e h m e d - p a a D e r a h , t j . l i j e n i k - k i r u r g , t a k o nazvan j e r j e o d sultanova b r i j a a p o d i g n u t n a a s t vezira, dao j e k o n j e , o d j e u , r o b o v e i s r e b r n i n a k i t , o t p r i l i ke u v r i j e d n o s t i o d petnaest t i s u a d u k a t a . Osman, e h a j a - b e g i l i m i n i s t a r u n u t r a n j i h poslova, darovao j e srebrno p o s u e , k o j e su n o s i l i j e d a n g r u z i j s k i i j e d a n e r k e s k i d j e a k ; s nosa i m a j e t o b i l a v r i j e d n o s t o d deset t i s u a d u k a t a . S v a k i dan, a i s l i j e d e i h dana, n a t i s k i v a l o se v i e o d s t o t i n u G r k a , Albanaca i S r b a da b i se n a j a v i l i k a o k a n d i d a t i za I s l a m ; gologlavi su dizali j e d a n p r s t , p a su o d m a h z a t i m odvedeni u seraj i t a m o su o b r e z a n i . G o m i l a o b r e z a n i h k r a n a b i l i su p r e d i g r a za obrezanje p r i n c a . S v a k u v e e r su i z n o s i l i n a t r g p r e k o t i s u u zdjela kuhane r i e , svaka j e b i l a p o k r i v e n a k r u h o m , i e s n a e s t d o 91

dvadeset p e e n i h v o l o v a s r o g o v i m a i p a p c i m a ; n a r o d j e naval i o na j e l o tako da j e za t r e n o k a t r g b i o p r e k r i v e n p r o s u t o m r i o m i r a z b i j e n i m zdjelama. D v i j e stotine r o b o v a iz b r o d o g r a d i l i t a sve su o d m a h o i s t i l i , pedeset n o s a a c i j e v i p o l i j e v a l o je t r g v o d o m i m se z a p r a i o . i m se s m r a i l o , zapaljeno j e stot i n u i pedeset v e l i k i h s v j e t i l j k i i gore spomenuto d r v o sa svjet i l j k a m a ; v a t r o m e t j e r a i r i o svoje svjetlo ne samo p r e k o t r k a l i t a nego i n a d c i j e l i m g r a d o m b i l o j e svjetlo k a o d a n j u . Slije6. 6. d e e g a dana p o j a v i l o se pet s t o t i n a n o s a a c i j e v i u g r o t e s k n i m l i k o v i m a i g r u p a m a . N a s t u p a l i su d e r v i i , o p s j e n a r i , h r v a i , ples a i n a u e t u , g o n i i m a j m u n a i glazbenici svake vrste; razveseljavali su i z a b a v l j a l i n a r o d v r t e i se, s k a u i , h r v a j u i se i p o k a z u j u i svakovrsna u m i j e a . N a v e e r se i z v o d i o i g r o k a z t o b o n j e opsade jedne ugarske u t v r d e ; navala se n a o r u a l a , umjesto k o p l j i m a , t a p o v i m a , a, u m j e s t o t i t o v i m a , b i l i su n a o r u a n i j a s t u c i m a . N a p a d i l i su, o d b i j a l i , k o p l j a su se l o m i l a i skak a l o se p r e k o b r i t k i h s a b l j i . N a k r a j u j e d r v e n a u t v r d a zauze7.6. t a , spaljena i s r u e n a . S l i j e d e e g a dana pozvan j e c a r s k i poslan i k , g o s p o d i n o d Prevnera; poslano m u j e dvanaest sobara i vel i k o zdanje o d e e r a s p o z i v o m da p r i s u s t v u j e s v e a n o s t i ; perz i j s k i p o s l a n i k j e v e d v a dana p r i j e zauzeo svoje m j e s t o , t a k o i poljski Filipovskv k o j i je toliko eljena dva brata tatarskoga h a n a predstavio v e l i k o m v e z i r u . Poslanik je i m a o e s t s v e n j e va samurovine, u svakom e t r d e s e t krzna, procijenjenih na t i s u u d u k a t a i e t i r i doge, t o j e sve d o n i o n a dar. Poslanik iz E r d e l j a , L a d i s l a v Szalanczv d o n i o j e dvanaest s r e b r n i h posuda za p i e s d v o s t r u k i m d n o m , dvanaest s r e b r n i h posuda, u m j e t n i ki izraenih, dva pladnja i etiri svijenjaka, dijelom pozlaena. S r e b r n i p e h a r i , zdjele i satovi b i l i su p o k l o n i v o j v o d a iz M o l davske, V l a k e i o d D u b r o v a n a . T a t a r s k i h a n j e poslao za pok l o n e s t s v e n j e v a s a m u r o v i n e , pet s v e n j e v a d a b r o v i n e , e s t h e r m e l i n s k i h k r z n a za e n e , e s t m o r e v i h zuba i dvadeset k r a n s k i h d j e a k a . Poslanici sultana iz Fesa i M a r o k a d o n i j e l i su u s a n d u i u o d sedefa b r o j a n i c u (tespih) o d j e d i n s t v e n i h bisera, dva z l a t o m vezena i l i m a i e t i r i svilena, u m j e t n i k i izvezena c v i j e e m i d r v e e m , k o n j s k e uzde o p t o e n e z l a t n i m k u g l i c a m a i d r a g i m k a m e n j e m , c r n u p e r j a n i c u k o j a se svjetlucala o d d i j a m a n a t a , rep vodenoga k o n j a , s t r e m e n p u n bisera i dragoga k a m e n j a , m n o g o b a l a svilene t k a n i n e , e t i r i o d zlatne t k a n i n e , m n o g o bisera o p t o e n i h z l a t o m i e t r d e s e t t i s u a k r u n s k i h t a l i r a d a n k a . D e r v i i su se opet s a t i m a o k r e t a l i . A r a p i su plesali p o p u t satira, a d r u g i o b u e n i u k r z n o i s r o g o v i m a leali su u n a o k o l o n a t r g u . N o u su sred n a j l j e p e u m j e t n e vatre i g o r u i h t o r n j e va, a t o r a , v o d o s k o k a , l e t e i h k o n j a , i v i h medvjeda, p u t e n e lisice i p s i , s g o r u i m b a k l j a m a i a b i c a m a n a r e p o v i m a i n a l e i m a , m e u n a r o d n a v e l i k o veselje o t m j e n e svjetine zbog straha n i e g s t a l e a . Uz v a t r o m e t r a k e t a i uz praskanje a b i c a 92

 i t a l i su p j e s n i c i v e l i k o m v e z i r u svoje svatovske pjesme, pune h i p e r b o l a i p o h v a l a . C r n a k i plesovi i i d o v s k e k o m e d i j e p r o d u i l e su d n e v n u s v e a n o s t do p o n o i . S l i j e d e i dan j e p o s v e e n 8. u g o a v a n j u j a n j i a r s k i h o f i c i r a . O n i su p o g o e n i na s t o t i n u i sedamdeset stolova, a na s v a k i je iznijeto dva p u t a po sedam zdjela. V e l i k i vezir i j a n j i a r s k i aga b i l i su p o a s n i gosti, kova i - o r u a r i p o s l u i v a l i su za s t o l o v i m a . Solak i pejke, t j . naoru e n a tjelesna s t r a a , s t r i j e l c i i k o p l j a n i c i , p o k a z i v a l i su svoje u m i j e e u g a a n j u s t r i j e l a m a i b a c a n j u k o p l j a , u t v r d o m eljezu, o k l o p l j e n i i s kacigama. A u s t r i j s k i p o s l a n i k je sa s v o j o m p r a t n j o m dojahao na t r g i zauzeo s v o j u l o u odakle je p r o m a t r a o skakanje medvjeda i g o n i e m a j m u n a , o k r e t a n j e d e r v i a i sufija, j a h a k e v j e t i n e spahija, opsjenarstvo idova i E g i p a na. 9. l i p n j a (juna) p o g o e n i su za sedamdeset stolova p r a v n i - 9. c i , m u f t i j e i kazaskeri, k a d i j e i n a i b i , m u d e r i s i i h o d e , e j h o v i i i m a m i . Stiglo j e i m n o g o k o l a p u n i h s u l t a n o v i h p a e v a koj i su iz soba p a e v a u E d r e n u izili kao spahije, p a su s u l t a n u p o l j u b i l i r u k u . D v i j e u t v r d e , j e d n a v e a m u s l i m a n s k a sa u t i m i c r v e n i m zastavama, p r e k o p u t a sultanove loe, d r u g a m a n j a sa k r i a r s k i m zastavama, p l a v i m i c r v e n i m u b i j e l o m p o l j u , preds t a v l j a j u i k r a n s k u u t v r d u , pucale su j e d n a na d r u g u ; o n d a je m o m a d iz p r v o g a r o v a s t e k i m o r u j e m d o l a p o d zidine druge. K a d su e t i r i zida u t v r d e pala, j u r n u l e su e t i r i svinje van, kao f i n a , zgodna a l u z i j a na k r a n s k e sile, iji su poslanici b i l i svjedoci s v e a n o s t i i da d u h o v i t o s t a l e bude j o v e a , b i l a je svinja donesena iz k u e a u s t r i j s k o g p o s l a n i k a razderan a od t r i lava. i d o v i i C r n c i su plesali l a k r d i j a k e plesove i ples s m a e v i m a (mattesina i moresca), s t a r i sicilijanski i p i r i n s k i ples. S l i j e d e e g je dana a u s t r i j s k i p o s l a n i k h t i o p r e d a t i 10 svoj dar. Sastojao se o d t r i skupocijene ogrlice i pet d r u g i h u k r a s a o d d r a g o g k a m e n j a , dva k r a s n a m e d a l j o n a , sve p r o c i jenjeno n a e t r d e s e t t i s u a d u k a t a ; b u d u i da j e u o da ga je venecijanski p o s l a n i k Soranzo p r e t e k a o , o d l o i o j e p r e d a j u do s v r e t k a s v e a n o s t i k a d j e dar p r e d a o s u l t a n u na s v e a n o m p r i j e m u . P o k l o n venecijanskog p o s l a n i k a sastojao se o d srebrnoga n a k i t a i z l a t n i h t k a n i n a , p e t i n a ove v r i j e d n o s t i . S l i j e d e i dan, 11 k a d su spahije bile u g o e n e , p o e l i su s v e a n i o p h o d i cehova (esnafa), k o j i su dvadeset i j e d a n dan za r e d o m p r o l a z i l i elei s u l t a n u s r e u ( m o l i t v a m a i b l a g o s l o v o m ) . N a dar su m u d o n i j e l i po k o m a d u m j e t n i k e izrade, a za to su d o b i l i nekolik o a k a n o v i h a k i iz n j e g o v i h r u k u . N a s t o j a l i su se m e u sobom nadmetati lijepom odjeom i fantastinim u k r a a v a n j e m , a n a r o i t o su se natjecali u t o m e k a k o e t o l j e p e u k r a s i t i i o b u i svoje u e n i k e , k o j i su se p o r e d a l i p r e d s u l t a n o m . P o t o su d e r v i i , i j e m je b r a t s t v u p r i p a d a o ceh, p o e l j e l i s u l t a n u s r e u i dug i v o t , z a v r e n j e h o d i n govor uz glasne p o v i k e Amin!, A m i n ! 93

N a p o e t k u p o v o r k e su b i l i r a d n i c i za e n s k e kape za glav u i za o b u u , v j e r o j a t n o k o m p l i m e n t s u l t a n i j a m a . B i l i s u to i z r a i v a i kapa, e n s k i c i p e l a r i sa zastavama o d zlatne i sreb r n e t k a n i n e , sa b a l d a h i n i m a u b o j i ; i m e b a l d a h i n v u e svoje p o r i j e k l o o d h a l i f s k o g a grada Bagdada k o j i se u s r e d n j e m vijek u zvao B a l d a h . U j e d n o j v e l i k o j c i p e l i , o d z l a t o m izvezenoga safijana, sjedio j e j e d a n m a l i cipelar r u i a s t a obraza, o b u e n u z l a t n u t k a n i n u , kojega su s u l t a n u p r i k a z a l i i kojega su pozvali i s t u p i t i p r e d njega. Pored toga b i l o j e d r v e n i h e p e n a k a s k i n e s k i m i g r o k a z i m a sjene i l u t a k a , sa i d o v i m a z a k r a b u l j e n i m u n j e m a k e i p a n j o l s k e v o j n i k e - p l a e n i k e . N o u j e n a j e d n o j ici zapaljen spoj s v j e t i l j a k a u n o v i o b l i k , n a i m e u p i t a g o r e j s k i pe12.6. t e r o k u t , t o su nazivali S a l o m u n o v (Sulejmanov) p e a t . Obra i v a i p a m u k a n o s i l i su lavove i m o r s k e n e m a n i , buzdovane i j u t a r n j u zvijezdu o d p a m u k a ; n a j d i v l j i j e i n a j t v r e o b l i k o v a n o 13.6. u n a j n j e n i j e i n a j m e k e , i d u i d a n p o g o e n i su t o p n i c i i kov a i o r u j a ( t o p d i i d e b e d i ) . P r o l a z i l i su m u k i o b u a r i i sed l a r i ; p r v i s o g r o m n o m i z m o m o d safijana i sa u t i m a r a p a m a , n o s i l i su t a p o v e p o p u t t i r z u s a omotane zelenim l i e m i n a j e d n o m gore s p o m e n u t i l i k S a l o m u n o v a (Sulejmanova) p e a t a . Sedlari su n a e s t t o k o v a v u k l i sa s o b o m p o k r e t n u r a d i o n i c u , gdje s u uz svakovrsne radove b i l i o k r u e n i s e d l i m a i m a t e r i j a l o m . I z r a i v a i k a f t a n a i o n i k o j i su p r e s a v i j a l i svilene t k a n i n e , s t a v l j a j u i j e u sitne nabore, p r o l a z i l i su p o d zas t a v o m o d crvenog i c r v e n o - u t o g a damasta; pedesetak u s v i l u o b u e n i h d j e a k a o k r u i l o je kola na k o j i m a je jedan djeak slagao s v i l u , u m j e s t o n a o k r u g l o m m r a m o r n o m k a m e n u k o j i m se i n a e s l u e , n a g l a t k o o b r i j a n o j g l a v i svoga m a j s t o r a . U n o i j e v a t r o m e t , k o j i j e p r i r e d i o K i l i A l i j a n a d m a i o sve p r e t h o d n e n o i l i j e p i m v a t r e n i m c r t e i m a b r o d o v a , k u l a , t v r a v a i slonova. Opsjenari i p l e s a i n a ici z a u d i l i su l j u d e s v o j i m u m i j e e m zavaravanja i s m r t o n o s n i m s k o k o v i m a i n a r o d j e t o zapanjeno 14.6. p r o m a t r a o . e t r n a e s t o g a l i p n j a o d r a l e s u spahije p r a v i t u r n i r . K a o t o se n a k r a n s k i m t u r n i r i m a u d a r a l o n a t u r s k e i arapske glave, t a k o su ovdje s j e k l i i p u c a l i n a f r a n a k e i k r a n s k e glave, n a n j e m a k e i l j a s t e l j e m o v e i m a d a r s k i a k o . K r a n s k i r o b o v i udovice S o k o l o v i a ( i m a o i h j e n i t a m a n j e nego devet stotina) p r e d s t a v l j a l i su uz ples s m a e v i m a i s t r i j e l a m a b o r b u sv. J u r j a ( u r a ) sa z m a j e m . Onda su se s u k o b i l e d v i j e gal i j e kao da su u s r e d m o r a , a o n a k o j a se n a g n u l a n a b o k i b i l a zauzeta, odvedena j e u t r i j u m f u sa zastavom k o j u j e iza sebe v u k l a . K o m o r n a glazba S o k o l o v i e v e udovice izvela j e a k i n e k u v r s t u m i t o l o k e p a n t o m i m e . Uz c i l i k a n j e , leut i sviranje n a guslama u m i j e a o se j e d a n t a l i j a n s k i b r a v o , kao K u p i d o b u e n i d j e a i , p a j e p o e o n a j p r i j e l a s k a t i , a o n d a j e postao i nasilan, d o k l u d o g a n a p a d a a n i j e o t j e r a l a d j e v o j k a o b o r u a n a kop l j e m , j e d n a D i j a n i n a n i m f a i l i amazonka. T a j e i g r a i m a l a d v o s t r u k i smisao, kao i g r a k o j a j e p r o i z i l a iz h a r e m a jedne sul94

tanije. S l i j e d e e g su j u t r a ili u p o v o r c i i z r a i v a i f i l i g r a n s k i h 15.6. r a d o v a i s l a s t i a r i . P r v i su t k a l i z l a t n u i s r e b r n u i c u , a o v i su n i t i od e e r a i halve izvlaili u zlatne i srebrne ice. P r i t o m su spahije i s i l a h d a r i u p r a v o j k a d r i l i p o l a z i l i j e d n i n a druge, p u c a l i u z l a t n o dugme n a v i s o k o j m o t k i i o d l a z i l i p o d v o j i c a . P r i t o m su po d v o j i c a s j e d i l i n a j e d n o m e k o n j u u s t a r o m g r k o m p o z l a e n o m n a o r u a n j u , kao u d o b a k r i a r s k i h r a t o v a temp l a r i i T u r c i . N a j p r i j e je j e d a n stajao u s p r a v n o , d r u g i n a g l a v i i u s k o r o su opet o b o j i c a s j e d i l i u s p r a v n o u sedlu i p o k a z i v a l i razne m e m l u k e v j e t i n e u j a h a n j u ( p r i j e nego engleske). Slijed e e g dana n a s t o j a l i su d e r v i i - v i k a i , o n i k o j i su se o k r e t a l i , 16.6. g u t a i p l a m e n a i b a c a i b o d e a n a d m a i t i u m i j e e opsjenara, k o m e d i j a a , t r k a a i vitezova t u r n i r a s v o j i m u m i j e e m , v r t e i se neprestano uz u z v i k e : Allah! i , H u ! , u z i m a j u i u u s t a uareno e l j e z o , g u t a j u i n o e v e i s l i n e s t v a r i t a k o da su u l i c a m a , k o j i m a j e p r o l a z i l a n j i h o v a p o v o r k a , e n e o d p o b o n o s t i i dirn u t o s t i uzdisale (bilo i m j e zabranjeno d o i n a t r g ) , plakale i vikale. Jedan se bacio u b a v u p u n u z m i j a i m i r n o u n u t r a le a o ; d r u g i j e dao d a m u n a p r s a stave k a m e n k o j i su m o g l a p o d i i samo o s m o r i c a p a su m u ga r a z b i l i n a p r s i m a . T r e i j e p r e k o i r o k o p o r e d a n i h o t r i c a n o e v a i m a e v a s k o i o na i v o t i s m r t . V a t r o m e t j e p r e d s t a v l j a o u m u i v r t sa e m p r e s i m a , t o je s m i s l i o i izveo j e d a n g r k i pop. K a d a je svanulo j u t r o , nastu- 17. 6. p i l i su t k a i svile, i z r a i v a i t r a k a i p l e t a i o m i s n e o b i n i m p o k r i v a l i m a , k a p a m a i p o v e z i m a i v e n i m od svile, n a z u b l j e n i m i o p i v e n i m . P r o i z v o a i punjene tjestenine i p r i r e i v a i erbeta p r a v i l i su i h p r o l a z e i u l i c a m a i t o i l i e r b e t svih b o j a . T k a i l a n a su s u l t a n u n u d i l i n a j f i n i j e p l a t n o , k o a r i su n u a l i velike o k r u g l e stolnjake p r o i v e n e z l a t o m i k o n a t e t o r b e za v o d u bez a v a , sve n a dar. S l i j e d e e g a dana j e r u m e l i j s k o m 18.6. beglerbegu, kao d u g u n d i j i i l i v o i s v e a n o s t i , p r i r e e n b a n k e t p o d r a z a s t r t i m p l a h t a m a . V o a r i su n o s i l i v o e k o j e su p r o d a v a l i svezano na d u g i m t a p o v i m a . T r g o v c i k o n c e m i i z r a i v a i 19.6. p r e g a a p r o l i su zasjenjeni sjajem i l j e p o t o m r a d o v a zlatara i d r a g u l j a r a k o j i su ili iza n j i h . U p o t r i j e b i l i su t r i stotine dje a k a o d j e v e n i h u z l a t n u o d j e u kao i v u p o d l o g u svoga izloga. I z r a i v a i p o k r i v a a za k o n j e i i z r a i v a i s v i j e a i s t a k l i su se v e l i i n o m p o k r i v a a i v o t a n i h s v i j e a t o su i h p o k a z a l i . N a dan k a d je za k a p u d a n p a u i p o m o r s k e kapetane d a n a gozba, 20.6. p r o l a z i l i su l o n a r i i i z r a i v a i p o k r i v a a , G r c i iz Pere i Galate, p o d zastavom sa c r v e n o m , p l a v o m , u t o m i b i j e l o m e t v o r i n o m . Pedeset p a r o v a u c r v e n i m k a p u t i i m a s k o u l j o m k o j a j e p r o v i r i v a l a , s p l a v i m f r i g i j s k i m k a p a m a , z v o n c i m a na b e d r i m a i g o l o m s a b l j o m u r u k a m a , p r e d s t a v l j a l o je n a r o i t u p o v o r k u jedne g r k e svadbe, trideset g r k i h d j e a k a b i l o je odjeveno u z l a t o t k a n i c u , sa c r n i m b a r u n a s t i m b e r e t i m a (kapama), optoenim biserom i dragim kamenjem. Isto toliko d je a k a bilo je preodjeveno u djevojke; ili su i s p r e d mladenaca p o d b a l d a h i 95

21.6.

22.6. 23. 6.

24. 6.

25.6.

26.6.

27. 6.

28.6.

29. 6. 30.6.

n o m , a s l i j e d i l i su opet m a l i d j e a c i preodjeveni u d j e v o j i c e . Obje su strane o n d a z a p o e l e o s o b i t i m plesom. P r v i h s t o t i n u su plesali n e p r i s t o j n i a l e k s a n d r i j s k i ples, u k o j e m j o dalje ive orgije s a l i j a r i j s k i h s v e e n i k a , d r u g i su plesali p r i s t o j n i ples r o m a j i k u , i j e i s p r e p l i t a n j e o p o n a a zavoje l a b i r i n t a . Slijedile su d e b e d i j e i l i k o v a i o r u j a , k u j u i i g l a a j u i o r u j e sa s t o t i n u stare, p o z l a e n e r a t n e opreme; z a t i m su d o l i knjigovee i b o j a d i s a r i p a p i r a s p a p i r n a t i m zastavama i s t o t i n u i t r i d e set d j e a k a o b u e n i h u r a z n o b o j n i p a p i r i s j e d n o m p u t u j u o m d a a r o m . U n j e z i n u d o n j e m d i j e l u j e d a n je g l a a o p a p i r , a u g o r n j a t r i k a t a t r i su d j e a k a u i l a (recitirala) K u r a n . M a j s t o r i za s t r u n j a e i j a s t u k e , sa s t o t i n u i pedeset d j e a k a u zlatnoj t k a n i n i , b i l i su na z l a t n i m j a s t u c i m a i d u e c i m a . I z r a i v a i ogledala i p o s u d a ili su sa s t o t i n u i pedeset d j e a k a sa s p r i j e d a i straga o b j e e n i m o g l e d a l i m a i k a d i h j e obasjalo sunce, j e d v a i h se m o g l o gledati. M a j s t o r i za i z r a d u e l j e v a d a l i su s k r o m n i osnov svake toalete kose. P o v o r k e su t r a j a l e dvadeset i jedan dan. S l i j e d e i h sedamnaest dana d o l i su b o j a d i s a r i v u n e n i h i l a n e n i h t k a n i n a , m a j s t o r i za p r a v l j e n j e d r a k a za k o p l j a i diride, s t u d e n t i , t r g o v c i , s v a t a r i , i d o v s k i k r o j a i , s a m a r d i j e , Cigani, k o v a i , i d o v i - m a j s t o r i za p u a n i p r a h , l j e v a i , t r g o v c i e e r l a m a m a , r i b a r i ; t k a i d a m a s t a su n a trideset i sedam t a p o v a p o k a z i v a l i b o g a t u r o b u ; k n j i a r i n i s u i m a l i glazbenu skup i n u kao d r u g i cehovi, nego samo d e r v i e k o j i su v i k a l i : Jallah! i Hu! O n i su s u l t a n u p o k l o n i l i dva K u r a n a . I z r a i v a i p r s t e n o v a za palce, o d k o s t i , za n a p i n j a n j e l u k a ; r k a l c i i o r a i ; i z r a i v a i sita i gleda; G r c i iz p a t r i j a r i j e i f a n a r i , k r z n a r i , majs t o r i za strijele, t r g o v c i m i r o d i j a m a - b i l j e m i c v j e a r i ; prodavai s t o n e h r a n e i sijena bez zastave, s v o l o m s j a r m o m ; u a r i , m a j s t o r i za valjanje pusta, za p r i b a d a e , k o a r i , k o v a i n o e v a , m a j s t o r i za i z r a d u k o r i c a za m a i kesa, r e z a i p a p i r a , t r g o v c i n a t r o n o m , t e r i j a k o m i m i t r i d a t o m , v o d o n o e , p o s r e b r i v a i stremena, k r o j a i za a t o r e , i z r a i v a i podstava, p o t k i v a i , i z r a i v a i m e t l a i d i m n j a a r i , t r g o v c i m a l o g bezistana, p r o d a v a i m l i j e k a i buze, m a j s t o r i za i z r a d u t u r b a n a . U s r e d o v i h p o v o r k i ceh o v a d o n i o j e b u d i m s k i p a a svoj dar; pedeset d j e a k a , devet o k l o p a , devet sablji, devet p u a k a , devet satova, sve po omiljel o m t a t a r s k o m b r o j u devet. Onda su d o l i d u h a i stakla, nosai tereta, i z r a i v a i gvozdenih t i t n i k a za cipele, i z r a i v a i t u r p i j a i s j e k i r a ; m l a t i l a za i t o , e t k a r i , k r p a i cipela, t r g o v c i g v o e m , g r k i c i p e l a r i za e n s k u o b u u , p e r a i r u b l j a , k o t l a r i , p i l a r i , b r i j a i sa p o k r e t n o m d a a r o m u k o j o j su m a l i dje a c i i a l i j e d a n drugoga. P r o d a v a i t u r b a n a , k o l a r i , k u h a r i a i n i c a i k u h a r i za p u n j e n u tjesteninu, i z r a i v a i o b i n i h svij e a i p r o d a v a i v o a . J o su i l a k o l s k a djeca s u i t e l j i m a , izr a i v a i d r v e n i h cipela, t o k a r i , i z r a i v a i k u n d a k a p u a k a , izr a i v a i l j e p i l a , k o v a i a v a l a , m e s a r i , i z r a i v a i svile. Taj dan je p r i k a z a n o S i n a n - p a i n o zauzimanje Golete. S l i j e d e i dan sti96

ali su k o r m i l a r i b r o d i c a , m a j s t o r i za k a r e , m a m u z e i fenjere, pa i z r a i v a i p r i b o r a za pisanje, p i l a r i dasaka, i z r a i v a i v r p c i , t r a v a r i , vezai, u v a r i stada, p t i a r i , p o s l u i t e l j i u k u p a l i t i m a sa s v i m p o t r e p t i n a m a , n a i m e s p l a v o m p r e g a o m (futa), ogled a l o m , k o t l o v i m a za kupanje, f e n j e r o m , k o f o m za k u p a n j e i s v r e v i m a , s j a j i m a , a l a t i m a za d e p i l a c i j u i s l i n o . M o l d a v s k i 1.7. trgovci s t o k o m su n a s t u p i l i , pa i z r a i v a i alata za cipelare, o n i k o j i vade zlato, p r o d a v a i u l j a i masla, a l b a n s k i t r g o v c i sapun o m . i d o v i su d o n i j e l i v e l i k u t v r a v u u n a d i da e s m j e t i nositi u t e t u r b a n e (kao r a n i j e ) . Ili su j o u k r a i v a i p e r j e m , 2.7. p r o d a v a i dasaka, g o n i i magaraca, k r o j a i , p r o d a v a i k o k o i j u , stolari, o n i k o j i su p r e s v l a i l i sanduke za p u t , p l e s a i , glazbeni- 3. 7. ci i k u h a r i kafe; s l a s t i a r i (za p i k o t e ) , t r g o v c i k o n j i m a , hvata- 4.7. i p t i c a , egipatski t r g o v c i , n a d n i a r i , g r a d i t e l j i p o d n a d z o r o m v r h o v n o g g r a d i t e l j a , kao: z i d a r i , k l e s a r i , tesari, k o p a i b u n a r a , 5.7. o n i k o j i k r e e g i p s o m , k o j i p o s t a v l j a j u v o d o v o d , k o j i prave k r e , k o j i prave a m c e ; p r o d a v a i n a o a r a ; s o b o s l i k a r i , o n i koj i f o r m i r a j u turbane, e g i p a t s k i b r o d a r i , p l e t a i k o a r a i konano gostioniari. D o l o je do k o n j s k i h u t r k a o d sela C a t a l e sve do Edrens k i h v r a t i j u . N a g r a d a je b i l a t i s u u d u k a t a . Razbacivanje zlatnog i s r e b r n o g novca p r e t h o d n o g i s l i j e d e i h dana n a d m a e n o je sedmog srpnja, k a d a j e p r i n c M e h m e d u seraju na t r k a l i t u bio obrezan r u k o m samoga vezira D e r a h a M e h m e d - p a e . Odrezak je u zlatnoj p o s u d i poslan sultaniji-haseki, m a j c i p r i n c a Mehmeda, k r v a v i n o j e p o s l a n sultandji-validi, m a j c i sultana M u r a t a . Za sretno obrezanje p r i m i o j e vezir u n o v c u i u n o v a noj v r i j e d n o s t i do o s a m t i s u a d u k a t a . S l i j e d e e g dana su j e d n a i r a f a i j e d a n i z v j e b a n i slon p o k a z a l i t o znaju. Prestalo je go e n j e i b u d u i da su s l i j e d e e g a dana p r e s t a l i i g r o k a z i , razi a o se n a r o d . Dvanaesti dan n a k o n obrezanja d o l o j e do nem i r a m e u j a n j i a r i m a i spahijama, a p o v o d za t o su b i l i p i j a n ci i j e d n a p r o s t i t u t k a . P o l i c i j s k i n a m j e s n i k , k o j i je sa s v o j i m j a n j i a r i m a h t i o k a z n i t i spahije t o su p i l i i u g u v i u b i l i jednoga, b i o je i z u d a r a n , svezan i odveden na t r k a l i t e p r e d sultana. J a n j i a r i i spahije p r i j e t i l i su j e d n i d r u g i m a i samo su i h s m u k o m p r i m i r i l i v e l i k i vezir, j a n j i a r s k i aga i r u m e l i j s k i beglerbeg. J a n j i a r i su b i l i o g o r e n i , j e r i m j e s u l t a n u s k r a t i o uobi a j e n i dar za s v e a n o s t obrezivanja zbog p o m a n j k a n j a novaca, a i p a k je p r i j e n e k o l i k o d a n a u p r a v o m s m i s l u te r i j e i bacao novac k r o z p r o z o r . Samo j a n j i a r i , k o j i su za v r i j e m e s v e a n o sti o d r a v a l i s t r a u na t r g u , d o b i l i su kesu d u k a t a sa deset kaftana za svoje oficire. S l i j e d e i dan n a k o n g u v e s j a n j i a r i m a p o l e su sultanije u z a s t r t i m k o l i m a iz seraja na t r k a l i t u opet natrag u c a r s k i seraj, za n j i m a su se istoga dana v r a t i l i i p a e v i . Z a t i m je b i l a s m o t r a a u a i n a k o n s v e a n i h e s t i t k i , iza
7 Historija osmanskog carstva I I

6.7. 7.7.

8.7.

18.7.

19.7.

20.7.

97

21.7. 22.7.

k o j i h se dugo u l o a m i n , a m i n , o t i l i su. Z a d n j i su o t i l i n o s a i c r i j e v a s v o d o m , pet s t o t i n a n j i h , k o j i s u se b r i n u l i za r e d i i s t o u n a t r g u . Pedeset i d r u g i d a n n a k o n s v e a n o g izlaska iz seraja n a t r k a l i t u i s k r a o se s u l t a n sa s v o j i m s i n o m u rano j u t r o s a s v i m t i h o n a t r a g u p a l a u , b o j e i se d a e sveanost o b i n e p o v o r k e m o d a b i t i p r e k i n u t a j e d v a p r i g u e n i m nep r i j a t e l j s t v o m i z m e u j a n j i a r a i spahija. N e samo taj strah, ve i s m r t j e d n o g a p r i n c a k o j i j e u m r o za v r i j e m e s v e a n o s t i obrezan j a d v a dana n a k o n r o e n j a i j e d a n p o a r p o m u t i l i su o v u s v e a n o s t , k o j a j e o d r a n a s n i k a d a do sada n i kasnije v i e n o m r a s k o i i sjajem, a p o a r j e predstavljao l o p r e d z n a k velikog p l a m e n a k o j i j e n a j p r i j e nastao iz s v a e spahija i j a n j i a r a , a kasnije j e p r i j e t i o p r o g u t a t i i t a v o carstvo. O p i r n o s t p r e t h o d n o g p r i p o v i j e d a n j a o s v e a n o s t i obrezivanja ne nalazi svoje o p r a v d a n j e u o p i r n o s t i i z v o r a i u opsegu djela k o j a posebno o t o m p i u , v e u t o m e t o j e ova s v e a n o s t , g o d i n a m a c i l j M u r a t o v i h p r e g o v o r a i poslanstava, b i l a a r i t e u k o j e m su se s a e l e sve zrake i z v a n j s k o g vazalskog k l a n j a n j a i u n u t r a n j e k u l t u r e . T o baca n a j j a e s v i j e t l o n a t a d a n j u v e l i i n u i snagu Osmanskog carstva, k o j e g a su se s p r a v o m bojale sve k r a n ske d r a v e . Ono j e bacalo s v i j e t l o n a d v o r s k i sjaj i bogatstvo v e l i k a n a , n a r a s k o o d j e e i luksuz d j e a k a , n a u k u s i r a z o n o d u n a r o d a , n a stanje r a d i n o s t i k o j a j e u n a p r e i v a l a u m j e t n o s t i n a podrazrede u r a s p o d j e l i rada, t o n a j b o l j e p r i k a z u j e p o v o r k a o d n e k o l i k o s t o t i n a cehova (esnafa), u r e e n i h v l a s t i t i m pravilima.

[ I s t e godine, u k o j o j j e pedeset pet dana t r a j a o sjaj sve a n o s t i , u k r a e n j e i seraj g r a d n j o m d v i j u v i l a (kafez); j e d n a se t r e b a l a i z g r a d i t i u u n u t r a n j o s t i sultanova seraja, u n u t a r k o j e g j e t r e b a l a b i t i gotova za pet p u t a po devet dana, b r o j t o se smatrao s r e t n i m , u k o j e m v r e m e n u su trebale b i t i dogotovljene i t v r a v e K a r s a , Erevana, A r e a i a m a h i j e ; a d r u g a v i l a t r e b a l a se i z g r a d i t i n a o b a l i m o r a , j o dugo poznata p o d imen o m Sinanova v i l a (kafez). N a k o n t o j e e s n a e s t o g o d i n j i p r i n c sada b i o p o d o b a n za ulazak u h a r e m , p r i d o d a n e su m u e n e , s t r a a r i , d v o r i n a m j e s n i t v o , n a i m e s a n d a k Manise. 2.000 kon j a n i k a i p j e a k a s a i n j a v a l i su t r u p e njegova d o m a , u i j o j p r a t n j i j e o n , n a k o n t o ga j e v e l i k i vezir s v e a n o darivao za28.12. s t a v o m , o t i a o za svoj s a n d a k . Za u i t e l j a m u j e b i o p o s t a v l j e n 1583. znalac zakona N e v a j i , j e d n a k o m a l o poznat p o s v o j i m p i s a n i m d j e l i m a kao i n j e g o v i p r e t h o d n i c i D a f e r , H a j d e r , A z m i ; p r i o p r o t a j u m u j e j o v e l i k i vezir S i j a v u p r i o p i o z d r a v o u e n j e o v r l i n a m a t o su neophodne v l a d a r u . U M a n i s i se kasnije p r i n c u r o d i sin k o j e g nazove S e l i m , a M u r a t o v a n o v o r o e n a djeca 98

d o b i j u i m e n a S u l e j m a n i D a h a n g i r . Radost zbog r o e n j a p r i n e v a b i l a j e p r a e n a M u r a t o v o m b o l i zbog s m r t i oba p r i n c a , n j e g o v i h sinova, k a o i zbog s m r t i njegove n a j d r a e i najutjecajnije sestre E s m a h a n , e n e M e h m e d - p a e S o k o l o v i a , a o n d a A l i j e , b u d i m s k o g n a m j e s n i k a , k o j a u m r e kao p o r o d i l j a . Pede- 5.8.1584. set d a n a kasnije u m r e i njezino dijete k o j e se p o k o p a uz Mehmed-pau Sokolovia u Ejubovoj damiji. S u l t a n o v u sklonost u i v a l i su, sa v e l i k i m v e z i r o m Osman- p a o m , r u m e l i j s k i beglerbeg M e h m e d i n o v i egipatski namjesnik I b r a h i m . Raniji namjesnici, Mesih-paa i H a s a n - p a a , b i l i su k r a j n j e n e p o v o l j n i po E g i p a t ; j e d a n j e b i o n e m i l o s r d a n , a d r u g i p o t k u p l j i v . I b r a h i m j e i sam u s k o r o b i o pozvan nazad, a da n i j e m n o g o p o b o l j a o u p r a v u i stanje zemlje. O s i m toga, s u l t a n m u j e h a t i e r i f o m naredio da se v r a t i p r e k o S i r i j e da b i t a m o p o k o r i o b u n t o v n o g bega D r u z a , M a n o g l u a . D r u i , k o j i d a n a n j e i m e nose po j e d n o m u i t e l j u - p r e o b r a e n i k u egipatskog halife H a k i m b i e m r i l l a h a , p o t o m c i su s t a r o g i s r a n o g g o r t a k o g naroda Marda i l i Merdaita. On je, prvotno naseljen n a s j e v e r n i m p o d r u j i m a K a s p i j s k o g m o r a , b i o po b i z a n t s k i m c a r e v i m a preseljen n a s i r i j s k o i m e z o p o t a m i j s k o pod r u j e . I danas u M e z o p o t a m i j i nosi t v r a v a M a r d i n (nekada M a r de) njegovo i m e , a u Duda t u j u i danas n j e g o v i p o t o m c i v a t r u , sunce, mjesec, m a t e r i c u , a v l a . M a r d i u L i b a n o n u v j e r u j u u p r a vo t a k o n e t o n a j m a n j e vjere d o s t o j n o , kao i n j i h o v i plemens k i s r o d n i c i o k o M a r d i n a , a o d 12. s t o l j e a t o v a l i su kao b o a n stvo n a j o p a k i j e g h a l i f u H a k i m b i e m r i l l a h a , uz j o neke vjerske zasade i m o r a l n o u e n j e , o k o j i m a se j o ne zna m n o g o . D r u i su se d i j e l i l i n a dvije glavne grane: T e j m a n i i l i pleme e m i r a e h a b a , iji p o t o m c i j o danas gospodare L i b a n o n o m u sjedi t u D e i r u l k a m e r , t j . m j e s e e v o s t a n i t e , i pleme I b n M a n a , k o j e j e tada prevladavalo. Stara, d i j e l o m v j e r s k a , a d i j e l o m pol i t i k a podjela na Jemanije i K a j s i j e , t j . stranke za i p r o t i v Jemena, t o su i h v e o d d r u g o g s t o l j e a jedne n a druge k r v a v o h u k a l a arapska plemena S i r i j e , razdvajala j e i pet knezova D r u z a , k o j i su se tada d i j e l i l i u gospodare s i r i j s k e i gospodare l i b a n o n s k e obale. Knez M a n o g l u , gospodar Sajde, Sura i A k e , n a j m o n i j i knez, i e r e f e d i n , n a j s l a b i j i gospodar v r l o m a l o g p o d r u j a sjeverno o d Sajde, o d jemenske stranke, zvali su se sa p r i s t a a m a c r v e n i ; a t r i d r u g a o d stranke K a j s a i l i b i j e l i , a t o su: I b n M a n a , gospodar zemlje i z m e u B e j r u t a i T r i p o l i s a , k o j i j e obitavao n a Kesrevanu, gdje r a s t u l i b a n o n s k i c e d r o v i ; I b n T i r a k , gospodar i s t o n e obale L i b a n o n a sve do ravnice K u j I u s i r i j e , te A l i j a I b n K a r f u z , gospodar prekrasne doline izme u Libanona i Anti-Libanona koji je imao sjedite u Balbeku, Ova t r o j i c a b i l i su p r i v r e n i O s m a n i m a , a p r o t i v s v o j i h crven i h s r o d n i k a , te su sa 6.000 r a t n i k a i z a l i do Jeruzalema u s u sret v e z i r u I b r a h i m - p a i . 7* 99

U r a v n i c i Damaska d o e k a I b r a h i m a venecijanski k o n z u l , iji m u se t u m a , D u b r o v a n i n B o n i , r o d o m Slavonac iz K a n i l e , o b r a t i na m a t e r i n j e m j e z i k u . I b r a h i m pozove oba kneza, e r e f e d i n a i M a n o g l u a , te se p r v i odazove i bude p o t o m b a e n u t a m n i c u , a d r u g i j e izvrdavao poziv. U v i e n a v r a t a m u je opetovan poziv, no on j e na njega svaki p u t a odgovarao sa dar o v i m a ne d o l a z e i . Uzaludna su b i l a o b e a n j a i s v e a n a o b r i canja I b r a h i m - p a e . M a n o g l u se i z v l a i o na s v e a n u prisegu t o j u je u i n i o , da n e e n i k a d a d o i O s m a n i m a , j e r m u je Mustafa- p a a , n a m j e s n i k Damaska, bio p r i j a t e l j s k i pozvao oca, a o n d a ga u s m r t i o . Onda I b r a h i m - p a a zapali A n t a r u , M a n o v o s j e d i t e , i devetnaest sela. M u k a d e m , t j . p r e d s t o j n i k grada, k o j i je sa 350 l j u d i b i o na s i g u r n o m na v r l e t n o m b r d u , d o a o j e uz I b r a h i m o v o o b e a n j e u t a b o r ; svih 350 b i l o je p o s t r i j e l j a n o i p o s j e e n o , a m u k a d e m u su o g u l i l i k o u . D o k je v o j s k a b i l a ovdje, o b a l u je o p u s t o i l o 4.000 m o r n a r a k o j i su se i s k r c a l i k o d Sajde, a odveli su i 300 r o b o v a . Dvanaest dana j e I b r a h i m b o r a v i o u D a m a s k u , a onda je I b n K a r f u z a , n a j b o g a t i j e g o d t r o j i c e k o j i su m u se p o k l o n i l i , imenovao k n e z o m L i b a n o n a ; o n d a j e k r e n u o k a Bejr u t u , gdje pozove k sebi I b n M e n s u r a , d o t a d a n j e g z a k u p n i k a p r i h o d a T r i p o l i s a i B e j r u t a , k o j e g z a s t r a i z a h t j e v o m od 160.000 d u k a t a za c a r i n u ova dva grada. I b n M e n s u r je p o k u a v a o izv r d a t i , ali ga j e Slavonac I b r a h i m n a d m u d r i o p o z v a v i ga k sebi o p o n o i , da b i m u p o s l u i o v o d i e m p r i n o v o m k a z n e n o m p o h o d u na M a n o v o p o d r u j e . I b n M e n s u r se nadao da e zgodn o m p r i l i k o m p o b j e i , a l i bude, kao i e r e f e d i n , b a e n u t a m n i cu i , skupa s n j i m , odveden u C a r i g r a d . N a dan jesenje ravnodnevnice p r i s t i g n e I b r a h i m - p a a u C a r i g r a d sa dvadeset pet galija k o j i m a ga je k a p u d a n p a a b i o odvezao u T r i p o l i s . S u t r a d a n b u d u p o l o e n i d a r o v i p r e d sultana 2 0 . 4 . 1 5 8 6 . t o su b i l i n a j b o g a t i j i k o j e h i s t o r i j a dotada p o m i n j e . N a proljee je p r o s l a v l j e n a e n i d b a I b r a h i m - p a e sa M u r a t o v o m k e r i , s u l t a n i j o m A i o m . Uz sasvim n o v u i z v a n r e d n u b l a g o n a k l o n o s t b i o je u t r o s t r u e n m i r a z , t o ga j e k a n u n u t v r i v a o n a 100.000 d u k a t a ; e n i d b e n a p r o s l a v a otegla se sve do devetog l i p n j a (juna). D j e v e r j e b i o k a p u d a n p a a K i l i A l i j a , iji j e samo djev e r s k i dar iznosio 50.000 d u k a t a , a o s i m toga je p l a t i o i druge t r o k o v e . U s t a r o m seraju, gdje su se obavile zaruke, b i l i su on i r u m e l i j s k i beglerbeg M e h m e d - p a a o b u e n i u z l a t n u po a s n u o d j e u i u svemu je r a z d i j e l j e n o t r i t i s u e k a f t a n a . Sultanov je u i t e l j , u e n i Seadedin, p o l o i o 3.000 d u k a t a u m i r a z . T o k o m e t i r i n a r e d n a dana p o a e n i su e m i r i i znalci zakona na i j e m se e l u nalazio n o v i m u f t i j a ivi-zade; devetog dana je m l a d o e n j a p o a s t i o , u svome seraju n a h i p o d r o m u , v e l i k o g vezira i druge vezire, beglerbegove i k a p u d a n p a u , m e u k o j e je p o d i j e l i o o h e i i b r i k e . e t r d e s e t p j e v a a i z a b a v l j a a zabav l j a l i su d r u t v o s v o j i m u m i j e e m . Popodne krene d r u t v o : vezir i sa v e l i k i m v e z i r o m n a e l u v o d i l i su m l a d u iz starog seraja 100

u I b r a h i m - p a i n n a h i p o d r o m u . Ona j e ila p o d b a l d a h i n o m o d crvenog atlasa t o je o d r e e n za sultanije. N a p r i j e d d v i j e svadbene p a l m e visoke dvanaest a r i n a i j e d n a m a n j a o p t o e n a d r a g i m k a m e n j e m , a neposredno i s p r e d nje v e l i k i vezir n a konju. I s t o d o b n o sa I b r a h i m o v i m p o h o d o m na S i r i j u z a p o n e pon o v n o p e r z i j s k i r a t . P o r t a je u g o d i n i n a k o n svetkovine o b n o v i - 11.1.1584. la m i r s A u s t r i j o m n a osam g o d i n a . N o u t o isto v r i j e m e su se d o g o d i l i o b o s t r a n i u p a d i u Debrecin, K e r m e n d , O n o d i u v i n d i k u P o d t a j e r s k u , osobito i h j e izveo U v e i z - p a a , b u d i m s k i n a m j e s n i k , a j a n j i a r s k i aga Ferhat i e r d e l j s k i p r e o b r a e n i k M a r k h a z v n a j r e v n i j e su p o d r a l i p l a n da se iznenada napadne n a p l a n i n s k e gradove. O b n o v l j e n i m i r j e naredne godine n a r u i o beg N o v i g r a d a i o l n o k a , F i l e k a i S e e n i j a , a j o o z b i l j n i j e su t o izvrili k o d V e s p r i m a zapovjednik ovog grada Pavao I s t u a n f i i u K o p a n u n o v i s a n d a k b e g A l i j a k o j i su se uzajamno n a p a d a l i , a u z n e m i r i l a se u p a d o m i K r a n j s k a . D o l o j e do sukoba s a u s t r i j s k i m v o j n i c i m a , b i l o j e i g u b i t a k a . T a k o j e n a d v o j v o d i E r n s t u , n a m j e s n i k u B e a , prineseno p e t zadobiven i h zastava, a n a d v o j v o d i K a r l u , n a m j e s n i k u Graca, p r i v e d e n i su z a r o b l j e n i c i i zastave k o j e su zadobivene o d F e r h a t - p a e o d Bosne k o j i j e u K r a n j s k u upao sa 9.000 r a t n i k a . D a b i se sprij e i l o v e e n e p r i j a t e l j s t v o , o t i l o j e z n a a j n o poslanstvo t o ga 26.10. je u U s k i i d a r u p r i m i o O s m a n - p a a k o j i se b a spremao za Perziju. O p t u b e i p r o t u o p t u b e zbog povreda m i r a i g r a n i n i h upada nastavile s u se. T a k o j e car pisao s u l t a n u i v e l i k o m v e z i r u M e s i h - p a i alei se n a upade iz Bosne, a osobito n a Idriz-bega iz L i k e . N j i h o v o d g o v o r j e glasio da r a z u m i j u njegove o p t u b e zbog p r i j e l a z a D u n a v a k o d Grana, h a r a n j a begova Fileka, S e e n i j a , Sigeta, te e h s u v a r a , n a m j e s n i k a Bosne, k o j i e b i t i s m i j e n j e n ; n a s u p r o t tome, o p l j a k a n a j e sultanska granica, n a p a d n u t a K o s t a j n i c a , a m o s t p r e k o Une s r u e n . U k a s n u jesen o p u s t o i o j e Hasan, s a n d a k b e g Sigeta (a u t o m e ga j e slijedio e h s u v a r ) , p o l u o t o k i z m e u D u n a v a i M u r e do a k a u r n a . Ova v r l j a n j a d o i v j e l a su poraz k o d I v a n i a u H r v a t s k o j . B i l o j e i dalje s t a l n i h o b o s t r a n i h napadaja. Z n a a j n i j i j e b i o n a K o p a n k o j i j e uzet, o p l j a k a n i zapaljen. Palffvjev mj. 2.1587. p o k u a j u b u d i m s k o j r a v n i c i j e , m e u t i m , p r o p a o uz znatne mj. 6. g u b i t k e . Sa z a r o b l j e n i m a j e b i o o r g a n i z i r a n t r i j u m f a l n i h o d u C a r i g r a d . U o d g o v o r n a t o , Z r i n j s k i , Nadasdv i B a t h v a n v nap a d n u a v a r a , t j . e h s u v a r a , sigetskog bega, i poraze ga u r a v n i ci K a n i e , a p a d n u i n e k i u g l e d n i c i . Jedva se spasi sam ehsuvar k r o z neprohodne pustare, t a k o t o j e razderao svoje dragocjeno t i g r o v s k o k r z n o i i s k o r i s t i o za p o t p l a t e i u v i j a n j e n o g u . D o s p j e v i do Carigrada, a i z g u b i v i zbog poraza svaku n a d u n a p o l o a j , s k o n a o j e o t r o v o m svoj m u k o t r p n i i v o t . 101

Da b i t a k o velike uzajamne povrede m i r a o k o n a o , poslan j e 11. 10. poslanik J u r k o v i u C a r i g r a d . I poslije toga j e dolazilo do 1588. n a r u a v a n j a m i r a , k a o t o j e n o v i u g a r s k i p r e p a d sa v e l i k i m t u r s k i m g u b i c i m a . D o d u e , J u r k o v i j e b i o u p u e n s i s p r i k a m a nov o m b u d i m s k o m p a i F e r h a t u . I a k o j e s ugarske strane b i l o obe a n o da e k r i v c i b i t i k a n j e n i , t o j e n a sudu b i l o izigrano; tada j e b u d i m s k i p a a prisegao d a e se o s v e t i t i , a l i g a j e , o e m u e b i t i k a s n i j e r i j e i , u t o m e s p r i j e i o njegov t r a g i n i k r a j . . . U isto v r i j e m e d o k su se p r i m a l a m n o g a s t r a n a poslanstva, k o j a su se u d v a r a l a T u r s k o j , p o m o r s k o n a o r u a n j e i b o r b e 1586. n a m o r u n i s u prestajali. T a k o se u b r o d o g r a d i l i t u u C a r i g r a d u i z g r a d i l a v e l i k a b a t a r d a t j . c a r s k i a d m i r a l s k i b r o d k o j i se t a k m i i o sa d v a r a n i j e n a p r a v l j e n a za S u l e j m a n a i Selima. U C r v e n o m m o r u j e S i n a n - p a a , o s m a n s k i a d m i r a l , zarobio e t i r i p o r t u g a l s k e galije, a za t o j e o n d a devet b r o d o v a M a l t e i 27. 6. 1587. Firence p o h a r a l o o k o l i n u k o d B u r l e . I d u e godine u m r o j e K i l i A l i j a i ostavio golemo bogatstvo u d r a g o m k a m e n j u i z l a t u , samo z l a t n o g novca 60.000 d u k a t a ; cijelo blago, p r o c i j e n j e n o n a 500.000 d u k a t a , p r i p a l o j e d r a v n o j r i z n i c i . Po njegovoj s m r t i su p r i h o d i Galate, G a l i p o l j a , o t o k a Lemnosa i d r u g i h o t o k a , t o su m u b i l i d o d i j e l j e n i , v r a e n i d r a v i ; i a k o j e njegovo mjesto b i l o d o d i j e l j e n o s u l t a n o v o m m i l j e n i k u I b r a h i m - p a i , p r i h o d i su z a d r a l i status d r a v n i h p r i h o d a , p a j e t o m o d a razlog da ga j e o n brzo napustio; i D a f e r - p a a , n a m j e s n i k C i p r a , nije h t i o p r i m i t i ovaj p o l o a j sa g o d i n j e samo 200.000 d u k a t a , p a j e o n b i o d a n t a d a n j e m n a m j e s n i k u Alira, H a s a n - p a i , r o e n o m Venecijancu. Daleko n a k r a j u Carstva, u Jemenu j e , n a k o n e j h a M u t a h i r a , n e k o v r i j e m e nastavio g o s p o d a r i t i njegov s i n , a o n d a je vlast predao svome r o a k u A l i j a h j i i p o v u k a o se u osamu p r o v o d e i i v o t u p o b o n o m r a z m i l j a n j u . Osam g o d i n a j e t a k o i v i o , a o n d a ga j e n a m j e s n i k Jemena Hasan pozvao u C a r i g r a d u i m e sultana, gdje j e b i o zatvoren u Sedam k u l a . Jednako j e Hasan p o s t u p i o sa e t i r i d r u g a njegova r o a k a . T a k o se osmanska p o l i t i k a o s l o b o d i l a vladarske o b i t e l j i S e j i d i j a k o j i h se boj a l a . A l i b a zbog o v a k v o g p o s t u p k a , u Jemenu j e nestalo m i r a , j e r su Sejidije u s r c i m a i t e l j a b i l i nosioci v l a s t i , j e r su kao imam i sve dotada v l a d a l i . T e e j e b i l o sa G i r a j i m a sa K r i m a . O d m a h i m j e O s m a n - p a a postavio I s l a m - G i r a j a za hana, d o e vijest d a j e M e h m e d - G i r a j , k o j i j e b i o u b i j e g u , napao B a h e s e r a j i p o h a r a o ga, te natjerao postavljenog h a n a u b i j e g . O s m a n - p a a n a r e d i v o j s c i m a r , u s p r k o s p o o d m a k l i m d a n i m a jeseni, a k a p u d a n p a a d o b i j e do tada n e u v e n nalog da u l i s t o p a d u ( o k t o b r u ) i s p l o v i n a Crno m o r e . Jezgro vojske o d 10.000 j a n j i a r a , 6.000 redovite k o n j i c e i 1.000 a u a b u d e u p u e n o s O s m a n - p a o m n a K r i m . F l o t a i v o j s k a i s k r c a j u se n a o b a l i S i n o p a i prezime t u i u Kastamoniju. M e u t i m , na K r i m u je Islam-Giraj, k o j i je u p o e t k u b i o utekao iz B a h e s e r a j a u K a f u , uz p o m o svoga b r a 102

3. 6.1587.

24.10. 1584. 1585.

ta A l p - G i r a j , o d b i o p r o t i v n i k e snage u stepu i n i j e trebao v i e o s m a n s k u p o m o , p a v o j s k a okrene n a Perziju. A e t i r i godine 1588. kasnije o n u m r e o t r o v a n i b u d e p o k o p a n u v e l i k o j d a m i j i u A k e r m a n u . Pravo n a p r i j e s t o l p r i p a d a l o j e A l p - G i r a j u , a l i j e iz C a r i g r a d a za h a n a b i o p o s t a v l j e n Gazi-Giraj, k o j i j e n a perzijskom pohodu b i o zarobljen, te nakon s e d m o g o d i n j e g zatoen j a p r e k o E r z u r u m a d o a o u o s m a n s k i t a b o r , a odatle u Carigrad. Z a k a l g u j e postavio svoga b r a t a Feth-Giraja, a za n u r e d i na B a h t - G i r a j a ; no u s k o r o j e d o l o do p r o m j e n e , p a j e p r v i p o l o a j zauzeo A l p - G i r a j , a d r u g i M u b a r e k - G i r a j , siri I s l a m -Giraja. Ovaj, n e m i r n a glava, s u p r o t s t a v i se o r u j e m , te bude o d h a n a Gazi-Giraja p r o t j e r a n u e r k e s k u z e m l j u . A Alp-Giraj se p o k o r i s u l t a n o v o m n a l o g u , te d o e u C a r i g r a d sa p r a t n j o m o d 160 l j u d i i m i r n o s k o n a svoj i v o t u J a n b o l u , k o d E d r e n a . ]

GLAVA ETRDESETA
Od pohoda na Perziju do smrti sultana Murata III

Slijedit e m o u prethodnoj knjizi p r e k i n u t i perzijski rat. K a d j e K r i m u z n e m i r e n , p o a o j e v e l i k i vezir O s m a n - p a a iz K a s t a m o n i j a u E r z u r u m s v o j s k o m k o j a j e o d dvije stotine t i s u a v o j n i k a pala n a o t p r i l i k e e t r d e s e t t i s u a , j e r j e p r i j e t i l a nestaica ivenih namirnica. Ferhat-paa, dosadanji vrhovni v o j s k o v o a u Perziji, opozvan j e , p a j e iz T o k a t a poslan u Carigrad. V o j s k a j e v e u E r z u r u m u m r m l j a l a zbog n e s t a i c e iven i h n a m i r n i c a , a j o v i e u r a v n i c a m a Caldirana. O n a m o i m j e u susret d o a o vezir i k a l a - z a d e , t a d a n a m j e s n i k V a n a , sa e s t t i s u a o d a b r a n i h odreda. N a k o n o d r a n e smotre i t a v e vojske o b j a v l j e n o j e d a se k r e e , u m j e s t o u N a h d i v a n k a k o j e dosad r e e n o , u Tebriz. I l o se p r e k o M e r e n d a i H o j a . K o d m a l o g a mjesta Sufijana, p r e t h o d n i c u vojske j e napao h r a b r i p e r z i j s k i p r i n c H a m z a i p o r a z i o j e uz g u b i t a k o d sedam t i s u a l j u d i . D a osveti taj poraz, v e l i k i vezir p o a l j e n a p r i j e d i k a l i n a sina sa sedamnaest t i s u a l j u d i i n a m j e s n i k a D i j a r b e k r a M e h m e d - p a u k o j i su se uz j e d n a k e g u b i t k e b o r i l i p r o t i v p r i n c a Hamze, a onda su l o g o r o v a l i p r e d v r a t i m a T e b r i z a k o d e n b Gazana, t j . uz k r a s n o n a d g r o b n o zdanje m o n g o l s k o g a cara Gazana. A l i k u l i - 21.9.1585. -han j e b i o u g r a d u samo s n e k o l i k o t i s u a l j u d i , j e r n a k o n s m r t i E m i r - h a n a , t u r k m e n s k o g a poglavara, n i t i j e d n o t u r k r n e n sko pleme n i j e h t j e l o ii u r a t p o d A l i k u l i - h a n o m , s v o j i m izrazi103

t i m n e p r i j a t e l j e m . Jedan p r o d o r , k o j i je poduzeo p r o t i v ikalina logora, stajao ga j e t r i t i s u e l j u d i , m e u k o j i m a j e b i o i p a a iz M a r a a . N o u se p o v u k a o A l i k u l i - h a n i g r a d j e p r i z n a o o s m a n s k u vlast. V e l i k i vezir ga j e d o d u e e l i o s a u v a t i o d u b o j stva i p l j a k e , a l i j e n e k o l i k o m r t v i h T u r a k a n a e n o u k u p a l i t u , t o j e n e d i s c i p l i n i r a n i m v o j n i c i m a dalo p o v o d za o p e u b i j a n j e i p l j a k u . U b i j a n j e je u n e s r e t n o m g l a v n o m g r a d u A z e r b e j d a n a t r a j a l o t r i dana i t r i n o i . Tebriz, ije i m e m o e z n a i t i t o p l a t e k u a v o d a , kao i mjesto p r e d k o j i m b j e i groznica, v j e r o j a t n o j e Ptolomejev Gabris. Po i z v o r i m a i s t o n j a k e p o v i j e s t i g r a d je sagradila g o s p o a Zubejda, H a r u n - R a i d o v a supruga. N a k o n e z d e s e t i devet godina, potres je o p u s t o i o g r a d p a ga j e h a l i f a M u t e v e k i l p o n o v o sagradio, i to p o d h a m a j l i j o m k o r p i o n a , k o j i navodno o d v r a a o d potresa, a l i ne o d v r a a o d p o p l a v a . Tebriz j e n a j v i e proslav l j e n za Gazan-hana, m o n g o l s k o g a cara, k o j i ga je o k r u i o bed e m o m o d e s t t i s u a a r i n a i u u d a l j e n o s t i o d j e d v a p o l a sata sagradio za sebe d i v n o n a d g r o b n o zdanje. Njegova oba v e l i k a vezira, R e i d e d i n i T a d e d i n Ali-ah, sagradili su p r v i po n j e m u nazvano p r e d g r a e V e l i j a n , a d r u g i v e l i k u d a m i j u u u t v r e n o m g r a d u k o j i j o danas nosi njegovo ime, a iji je u n u t r a n j i opseg dvjesta pedeset a r i n a . Bazar i m e j d a n , t j . t r n i c a i t r k a l i t e , u b r a j a j u se m e u n a j l j e p e u p e r z i j s k i m g r a d o v i m a . Ravnica T e b r i z a se p r o t e e o d b r d a Zehenda p r e m a j e z e r u U r m i j i ije vode ga pune p r o d i r u i p o l a k o u njega, kao t o je to s v o d o m sv. F i l i p a k o d Siene, s k a l u p o m od lijepoga prozirnog k a m e n a , tzv. t e b r i k o g a m r a m o r a , k o j i se zbog svoje ljepote u s p o r e u j e ne samo s e t i r i i s t o n j a k a zemaljska r a j a , s r a v n i c o m Z u h d a , a b - b e v a n o m , D a m a s k o m i U b u l o m , nego i s osam n a d z e m a l j s k i h , pa se zato r a v n i c u T e b r i z a naziva i Sekiz d e n n e t , t j . osam rajeva. P r i r o d n i p r o i z v o d i su t u j a b u k e , k r u k e , kajsije i g r o e ; u m j e t n i p r o i z v o d i su p a m u n e i svilene t k a n i n e , a m e u n j i m a p r u g a s t i kasab d e r j a i , saranges i n i se da su t k a n i n e s t a r i h Perzijanaca. A k o su d r u g i p e r z i j s k i gradov i z n a m e n i t i zbog g r o b o v a p o t o m a k a i m a m a i l i d r u g i h svetaca, to je Tebriz z n a m e n i t k a o r o d n o m j e s t o i l i g r o b n a j v e i h perz i j s k i h pjesnika-hvalitelja: E n v e r i j a , H a k a n i j a , F a r j a b i j a , h o d e H e m a m a , Sadijeva s u v r e m e n i k a , M u h a m m e d a A t a r a , pisca rom a n t i n e pjesme S o l n e i J u p i t e r ; k o n a n o i t r o j i c e n a j v e i h m i s t i k a , e m s e d i n a T e b r i z i j a , d u h o v n o g a u i t e l j a v e l i k o g a Mevlane D e l a l e d i n a , l i r s k o g p j e s n i k a - m i s t i k a K a s i m a , k o j i se zove i Kasimul-enver, djelitelj svjetla, i M a h m u t a e b e s t e r i j a , pisca G u l e n i r a z - a , t j . R u i n j a k a tajne, d i d a k t i n e pjesme m i s t i n e poezije, u E v r o p i po i m e n u j e d v a poznatog. U p o s j e d u t a k o krasnoga g r a d a v e l i k i j e vezir m i s l i o na to da ga u v r s t i b e d e m o m . Za trideset i pet dana opasan j e g r a d b e d e m o m o d dvanaest t i s u a sedam s t o t i n a a r i n a . M a d a je v e 104

uvelike p o b o l i j e v a o , prisustvovao j e v e l i k i vezir m o l i t v i u petak, odakle j e sada, p o t o j e s u l t a n S u l e j m a n osvojio g r a d , n a k o n p o l a s t o l j e a opet s govornice odzvanjala h v a l a ne samo A l i j i nego i d r u g o j t r o j i c i halifa, p r e c i m a njegovih p r e d a k a . Polovicom r u j n a o s m a n s k u j e v o j s k u , p o d i k a l i n i m (Dagal oglu) z a p o v j e d n i t v o m , gdje j e l o g o r o v a l a k o d e n b Gazana s n e k i h trideset i n e t o v i e t i s u a v o j n i k a , b i o napao p e r z i j s k i p r i n c H a m z a , nazvan i K u k a p a n , t j . s a v i n u t a n o s a , s o t p r i l i k e dvadeset t i s u a l j u d i , te j e p o t u k a o s g o l e m i m g u b i t k o m k o j i j e p r o c i j e n j e n n a dvadeset t i s u a l j u d i . M e u m r t v i m a j e b i o namjesnik Dijarbekra M e h m e d - p a a , a m e u zarobljenicima je b i o n a m j e s n i k K a r a m a n a , M u r a t - p a a , k o j i j e s k o n j e m pao u b u n a r p a j e zato d o b i o i m e K u j u n d i , t j . k o p a b u n a r a , i m e sa znamenjem k o j e se n a k o n dvadeset i pet g o d i n a k r v a v o ispun i l o , n a j e d a n d r u g i n a i n . N a k o n ovoga v e l i k o g g u b i t k a v e l i k i je vezir evnuha D a f e r a , k o j i j e o d b i o k a o n a m j e s n i k T r i p o l i s a u S i r i j i p o d I b r a h i m o m i i p r o t i v Druza, imenovao za namjesnika D i j a r b e k r a uz o b e a n j e d a e za t r i godine d o b i t i namjes n i t v o B u d i m a s t r i tuga. S a m j e l o g o r o v a o k o d e n b Gazana osamdeset pet dana n a k o n t o je b i o p o a o iz E r z u r u m a d a b i se v r a t i o , k a k o j e t o vojsci b i o o b e a o . T a d a se p o t r e i p u t a p o j a v i za T u r k e s t r a n i k r i v o n o s i p e r z i j s k i p r i n c s dvadeset i osam t i s u a j a h a a s k o j i m a j e osmanskoj vojsci oduzeo f o n d od osamnaest t i s u a deva. U b i c i , k o j o m j e n a s m r t bolesni v e l i k vezir j e d v a r u k o v o d i o a n a k o n b i t k e je u m r o , opet j e palo vie o d dvadeset t i s u a T u r a k a . Peta b i t k a , k o j u j e i k a l i n sin (Dagal oglu) v o d i o po p o s l j e d n j o j Osmanovoj v o l j i i n a r e d b i kao v r h o v n i z a p o v j e d n i k p r o t i v Perzijanaca, b i l a j e j e d i n a o d pet dosada v o e n i h b i t k i u k o j o j j e k o r i s t pobjede b i l a n a osmanskoj s t r a n i ; t r i t i s u e Perzijanaca n a t j e r a l i su u m o v a r u . K a d a je i k a l i n i z v j e t a j stigao u Carigrad, n a r e e n e su s v e a n o s t i pobjede d a b i se p r o s l a v i l o zauzimanje Tebriza. C a r s k i p e a t , k o j i j e donio Mehmed-beg, p r e d a n j e d e v e d e s e t g o d i n j e m n a p o b u d a l a s t o m M e s i h - p a i kao v e l i k o m veziru. N a k o n O s m a n - p a i n a pismenoga savjeta, k o j i j e ostavio s u l t a n u u amanet, i k a l i n sin j e i m e n o v a n v r h o v n i m z a p o v j e d n i k o m , a l i j e p r o t i v n i k a s t r a n k a , k o j o j j e n a e l u b i o sultanov u i t e l j , p o v j e s n i a r Seaded i n , s k l o n u l a slaboga sultana d a o d svakoga p o j e d i n o g l a n a d i vana z a t r a i m i l j e n j e da l i d r e D a g a l - z a d e a i l i F e r h a t - p a u d o s t o j n i j i m d a bude v r h o v n i m z a p o v j e d n i k o m . Zbog podijeljen i h glasova i zbog sultanove slabosti d o l o j e do toga d a su d v a carska h a t i e r i f a , k o j a su j e d n a k o glasila, predana i k a l i i Ferh a t - p a i , a svaki j e o d o v a d v a d o k u m e n t a predao v r h o v n o zap o v j e d n i t v o u Perziji onome k o m e j e d o k u m e n t u p u e n . Ferhat je p o a o na p u t s p e t t i s u a j a n j i a r a , s o d j e l i m a spahija, silahdara, s t i s u u t o p n i k a , t i s u u o r u a r a i s t i s u u v o z a a t e k o g a oruja. M e u t i m j e Dafera u Tebrizu opkolila perzijska vojska k o j o m su zapovijedali h a n o v i T u k m a k i A l i j a i , k a d a j e Ferhat sti105

27.9.1585.

29.10.

m j . 11.

21.5.1586.

gao u E r z u r u m , b i l o je p o t r e b n i j e i h i t n i j e z a t i t i t i V a n , E r e v a n i T i f l i s . T a k o j e Tebriz i z d r a o opsadu o d deset mjeseci, a za to v r i j e m e su se O s m a n i p o b i l i e t r d e s e t i osam p u t a s Perzijancim a , a dvanaest p u t a su j u r i a l i na t v r a v u i izvojevali t r i velike glavne b i t k e . Za v r i j e m e opsade p o t u k a o je p r i n c H a m z a p a e iz Selmasa i E r e v a n a i poharao g r a d Selmas. U isto je v r i j e m e Sim o n iz Gruzije s m i l j a o i z d a j n i k i n a p a d na T i f l i s . K o n a n o je v r h o v n o m z a p o v j e d n i k u uspjelo o t j e r a t i v o j s k u iz T e b r i z a i ve i m d i j e l o m o s l o b o d i t i T i f l i s s p o r a z u m o m s t u r k m e n s k i m knezov i m a u p e r z i j s k o j vojsci. Z b o g n j i h o v a izdajstva p r i n c H a m z a nije i m a o dosta p o d r k e , p a je k o n a n o pao kao n j i h o v a r t v a . Samo u n u t r a n j i n e m i r i zbog nasljedstva na p r i j e s t o l j u i v a n j s k i r a t u k o j e m su P e r z i j u tada u g r o z i l i Uzbeci, o b j a n j a v a j u i n j e n i c u da je u s p r k o s t o l i k i m p r e t r p l j e n i m p o r a z i m a osmanska v o j s k a i p a k k o n a n o d o i v j e l a p o b j e d o n o s a n u s p j e h . . . m j . 6. 1587. u l i p n j u (junu) Abas se uspeo na p r i j e s t o l , b i l o da m u ga je otac d o b r o v o l j n o u s t u p i o , b i l o da ga je na to p r i s i l i o , a b i l o je to j o za o e v a i v o t a . G o d i n u dana n a k o n t o g a u v r s t i o je p r i j e s t o l k r v l j u s v i j u t v r d o k o r n i h h a n o v a t u r k m e n s k i h plemena, Ustadlija, a m l u j a Rumliija i Zulkadrija. Odmah nakon Hamzina u m o r s t v a , a h H u d a b e n d i j e P o r t i poslao m i r o v n u p o n u d u n a z n a i v i da je p r i p r a v a n sina u m o r e n o g a sina Hamze, p r i n c a H a j d a r M i r z u , p o s l a t i P o r t i za taoca u znak m i r o l j u b i v o s t i . B i l a je to p o n u d a t o j u je m o d a H u d a b e n d i b i o p r e d o d r e d i o v i e v o l e i Abasa, da b i j e d i n o g a p r e o s t a l o g t a k m a c a u d a l j i o u nep r i j a t e l j s k u z e m l j u , ali je v j e r o j a t n i j e da je to u i n i o n a p r o s t o zato da b i p r o g o n s t v o m z a t i t i o njegov i v o t o d strica. N a k o n ove ponude u s l i j e d i l o je k r a t k o o r u a n o p r i m i r j e j e r se n i s u m o g l i d o g o v o r i t i o G e n d e u i K a r a b a g u , m j e s t i m a k o j a su eljeli Osmani. D v a mjeseca n a k o n t o je serdar F e r h a t - p a a s v o j s k o m n a p u s t i o Tebriz, p o d v r g a o je o s m a n s k o m o r u j u h a n a Guherdana (mjesta k o j e lei n a p u t u o d T e b r i z a k a Bagdadu), mjesta n a k o j e j e r a n i j e navaljivao njegov i m e n j a k Ferhat, sin Ljevor u k o g a , n a m j e s n i k Bagdada, a l i nije osvojio G u h e r d a n . V a n i j a je m e u t i m b i l a b i t k a u k o j o j se m o r a o b i t i p r o t i v petnaest p e r z i j s k i h sultana k o j i su se u o k o l i c i Bagdada u j e d i n i l i s petnaest t i s u a l j u d i n a tzv. L i v a d i d r a l o v a . P o d r u g l j i v o su m u u p u t i l i poslanike sa e n s k i m k a p a m a , l j e m o v i m a , l u k o v i m a , s t r i j e l a m a , b u z d o v a n i m a i m r e a m a za d r a l o v e uz p o r u k u : Ako n e m a volje da se s n a m a t u e , n a t a k n i e n s k u k a p u , a u p r o t i v n o m s l u a j u stavi l j e m n a glavu, u z m i l u k , s t r i j e l u i b u z d o v a n i v i d i da l i nas m o e u l o v i t i u m r e u kao d r a l o v e . F e r h a t - p a a poslanike u l j u d n o p r i m i , p o d a r i i m t i s u u d u k a t a i p o a l j e i h n a t r a g s o d g o v o r o m da dolazi da i h k u p i i l i da i h s l o m i . U n a j v e o j b r z i n i sakupio j e e s t t i s u a K u r d a i t a k o o j a a n napadne o n i h petnaest sultana. B o r b a j e t r a j a l a t r i dana 106

i t r i n o i , a z a v r i l a j e p o r a z o m Perzijanaca i b o g a t i m p l i j e n o m l i j e p i h e r k e k i h d j e a k a i djevojaka. Petnaest i h j e Ferhat poslao s u l t a n u n a dar, a za u z v r a t j e d o b i o d r a g u l j i m a o p t o e n u s a b l j u i dva k a f t a n a uz p o h v a l n o p i s m o . J o t r e b a n a p o m e n u t i osvajan j a i pobjede k o j i m a j e za opsade T e b r i z a i kasnije D a g a l - z a d e kao v o j s k o v o a i n a m j e s n i k Bagdada p r o s l a v i o osmansko o r u je. D o a v i do Bagdada n i j e u a o u g r a d nego je odsjeo u v o j n o m l o g o r u i dao o b z n a n i t i da e s v o j s k o m d r a t i polje. P o d r u j e m D i f u l a , grada n a p u t u o d Bagdada p r e m a Perziji, v l a d a l a j e p o r o d i c a Sejida, t j . P o s l a n i k o v i h p o t o m a k a , kao nas l j e d n i m v l a s n i t v o m . N a k o n Sejid A l i j i n e s m r t i m l a i je b r a t , Sejid S u n b u r , istisnuo starijega b r a t a S e j i d a I l i j a s a . Ovaj se o b r a t i za p o m o D a g a l - z a d e u , k o j i ga j e j o v i e p o d j a r i o prot i v b r a t a , z a h t i j e v a j u i njegova sina za taoca, a onda je osvojio D i f u l zajedno s u t v r d a m a Derteng, P i l u r , Naver, g r a d Nehavend i Z u r h b i d k o j i j e u njegovoj b l i z i n i . P o t o j e b i o osvojen Nehavend, o k r e n u l i su o r u j e m p r o t i v njega s j e d i n j e n i m snagama namjesnik Loristana, ahverdi-han, i Hamadana, a m u d K u r m a a n . O n i su p o t u e n i . a m u d K u r m a a n je u h v a e n , a a h verdi-han, k o j i se spasio sa samo osam k o n j a n i k a , d o a o je kasnije d o b r o v o l j n o i p o d v r g a o sebe i z e m l j u o s m a n s k o m ezlu. U s v o j s t v u bagdadskog namjesnika, e n o v e k i p r e o b r a e n i k je P o r t i p r u a o k o r i s n e p r i j e d l o g e o u r e d b a m a za p o b o l j a n j e svoga n a m j e s n i t v a : da se cesta p r e k o Lahse k r o z p u s t i n j u , b u d u i da j e n e o b i n o opasna i t e k a , o t v o r i od D a m a s k a za perzijske had i j e kao neposredna k a r a v a n a h o d o a s n i k a , p o p u t one iz Bagdada i da se o v d a n j i n a m j e s n i k kao onaj t a m o imenuje za e m i r u l - h a d a , t j . k n e z a h o d o a a . B u d u i da su oba hodoasnika mjesta Nedef i l i M e h e d A l i , t j . A l i j i n grob, i Kerbela, gdje j e H u s e i n o v g r o b , opustjela zbog n e d o s t a t k a vode, trebalo b i j e dovesti k o p a j u i k a n a l p o e v i o d M e s i b a (gdje se prelazi p r e k o E u f r a t a ) i t a k o p o m o i k r a j u , t o j e v e i sultan S u l e j m a n b i o n a r e d i o . B i l i su t o k o r i s n i p r i j e d l o z i , k o j i m a d o d u e n i j e p o k l o n j e n a p a n j a , a l i s v j e d o e da je e n o v e k i p r e o b r a e n i k i m a o d a r a za u p r a v l j a n j e , a s v j e d o e dosta i o d u h u njegove t r p e l j i v o s t i . K a o o s m a n s k i s u n i t n i j e b i o dosta f a n a t i a n pravov j e r n i k , a da p e r z i j s k i m k r i v o v j e r n i c i m a - i i t i m a ne b i p r i u t i o l a k i h a d i l u k u M e k u i do g r o b o v a n j i h o v i h v i s o k o p o t o v a n i h i m a m a Alije i Huseina. S l i j e d e e , predzadnje godine p e r z i j s k o g a r a t a su serdar F e r h a t - p a a i n a m j e s n i k i r v a n a D a f e r - p a a svoje sjedinjeno oruje poveli u krasnu zemlju Karabag, ije ime ve oznauje c r n u b o j u , t j . t a m n o zelenilo zemlje v r t o v a . Zaposjeli su glavni g r a d G e n d e k o j i se m o e z a d o v o l j i t i s l a v o m da j e r o d n i g r a d n a j v e e g a p j e s n i k a - r o m a n t i k a u Perzijanaca, N i z a m i j a , p j e s n i k a H u s r e v a i i r i n , Lejle i M e d n u n a , S e d a m B e h r a m g u r o v i h l j e p o t a i j u n a k e k n j i g e o A l e k s a n d r u (Iskendername). P a e su 107

1.9.1588. se podijelile m e u s o b n o u u t v r i v a n j u n e t o m osvojenog g r a d a . B i o je e s t t i s u a a r i n a u o k r u g u o p k o l j e n z i d i n a m a i n a k o n e trdeset dana su s n o v o s a g r a e n i h u t v r e n j a t o p o v i m a o b j a v i l i 9.10. da j e djelo z a v r e n o ; i d a m i j e su obnovljene, a v e i n a i h j e propadala za v r i j e m e perzijske vladavine. Z a posadu su ostavili t r i t i s u e pet s t o t i n a l j u d i u g r a d u . Zauzimanje G e n d e a i K a r a b a ga b i l o j e o l a k a n o zbog a h o v e o d s u t n o s t i k o j i j e u H o r a s a n u ratovao p r o t i v i s t o n o g p o g r a n i n o g n e p r i j a t e l j a Perzijskoga carstva, p r o t i v u z b e k o g a hana. Taj A b d u l l a h j e zauzeo H e r a t n a k o n opsade o d v i e mjeseci, p a j e p o b i o sve s t a n o v n i k e - i i t e . S l i j e d e e j e godine poslao u r a t svoga sina A b d u l m u m i n - h a n a k o j i u M e h e d u nije ostavio n a i v o t u n i j e d n o g a Perzijanca. S a m A b d u l l a h - h a n j e u N i a b u r u , Sebsevaru, I s f e r a i n u , M u h u l a t u , T u n u , H i j a b a d u , Tabsu i H e z a r u naredio o p i p o k o l j Perzijanaca. N a taj n a i n , j o o t r i j e i b a r b a r s k i j e u g r o e n o d i s t o n o g pog r a n i n o g n e p r i j a t e l j a nego o d zapadnoga, s m a t r a o j e a h Abas p o t r e b n i m s n j i m s k l o p i t i p r i j a t e l j s t v o . U t u j e s v r h u poslao ne a k a H a j d a r M i r z u , kojega j e v e otac H u d a b e n d e p o n u d i o u poslanstvo; b i o j e u p r a t n j i e t i r i j u hanova-poslanika ( p r v i j e o d n j i h b i o M e h d i k u l i - h a n a u l i ) s p r a t n j o m o d v i e nego t i s u u Perzijanaca, t i s u u i p e t s t o t i n a k o n j a , t r i s t a i trideset m u l a . H i s t o r i a r Selaniki ( k r a t k o v r i j e m e p r i j e toga u m i r o v l j e n j e kao pisar spahija) i m e n o v a n j e m i h m a n d a r o m , t j . v o o m gostiju. Bila je to prastara sluba gostoljubivosti istonjakih d v o r o v a t o j u j e v e u D a r i j e v o v r i j e m e v r i o Omares kao v o a stranaca. Silna se svjetina slegla v i d j e t i p o s l a n i k o v ulazak; n a r o i t o b r o j n e bile su e n e , o d n a j n i i h do n a j v i i h slojeva, b i l o d a su d o l e iz p u k e z n a t i e l j e i l i j e r j e t o b i l a t o l i k o p r i e l j k i v a n a p r i l i k a za sastanak. Samo u k u p a l i t u k o d d a m i j e sultana Bajezida provelo j e pet s t o t i n a e n a i t a v u n o t o j e m n o g o m s u p r u g u dalo p o v o d za l j u b o m o r u , zacijelo ne bez razloga. M n o g i su u j u t r o svoje e n e o t j e r a l i , a l i se v e i n a i p a k s n j i m a i z m i r i l a . P e r t e v - p a i n seraj j e u r e e n za p o s l a n i k a i p r i n c a i s v a k i d a n i m j e poslano s t o t i n u ovaca, s t o t i n u glava e e r a , s t o t i n u s v i j e a i ostale p r e h r a m b e n e p o t r e p t i n e u j e d n a k o m o m j e r u . V e z i r i su se natjecali s v e a n i m gozbama, a pjesnici pjesmama-pohvalnicama, da b i p r o s l a v i l i p r i j e m m i r o v 21. 3.1590. noga poslanstva. M i r j e z a p o e o s l i j e d e e g a p r o l j e a . O v i m su m i r o m p o d v r g n u t i osmanskoj v l a s t i Tebriz s azerb e j d a n s k i m p o d r u j e m u k o j e uz t o spada, G e n d e i K a r a b a g , i r v a n i G u r d i s t a n (Gruzija), L o r i s t a n i e h i r s o l . E r e v a n s k i beglerbeg, i m u t e f e r i k , Husein-aga predao j e k a o p r o t u p o s l a n i k t u r s k i m i r o v n i ugovor k o j i je bio vrlo n e o b i a n , jer, osim t o s p o m i n j e s p o m e n u t o odstupanje zemalja, g o v o r i i o p o m i r b i na p o d r u j u n e k i h n a j v a n i j i h v j e r s k i h sporova k o j i su Osmane i Perzijance, kao sunite i i i t e , u o b i a j e n o m s e k t a k o m m r n j o m m e u s o b n o razdvajali, te p o m i r b u p r e t p o s t a v i l i kao n e o p h o d n i 108

uvjet. B i o j e to u v j e t k o j i se i p a k mogao s m a t r a t i samo f o r m a l n i m , a i zato da b i u m i r i o p r a v o v j e r n u s u l t a n o v u savjest i l i j e h o t i m i c e stavljen u d o k u m e n t kao posuda p u n a sjemenja za n o v i v j e r s k i r a t , j e r je ispunjenje toga u v j e t a gotovo p o t p u no u k l j u i v a l o o b r a e n j e ifra n a u e n j e sunita, t o je manje m o g u e nego sjedinjenje g r k e i latinske c r k v e .

[ M i r se uspostavlja p o d u v j e t o m da se u b u d u e ne i z r e e n i k a k v a p o g r d a i p o r u g a p r o t i v P o s l a n i k o v i h drugova, visoko t o v a n i h , otaca zajednice k o j a j e r a s p r a v l j a l a , i m a m a (neka i m svima skupa B o g bude m i l o s t i v ) , a n i n i k a k v a r a z m i r i c a i ogovaranja p r o t i v m a j k e p r o v o v j e r n i h , m i l j e n i c e v o e - v j e r o v j e s n i k a , p r o t i v Aie, n e d u n e , k o j a j e o d B o g a p o h v a l j e n a i ija je n e d u n o s t dokazana n e b e s k o m p o t v r d o m , a n i t i p r o t i v njezina oca E b u B e k r a , I s t i n o l j u b i v o g , odanog, i s t o g i i s k r e n o g kao t o su se o t o m e jasno izrazile predaje iz P o s l a n i k o v i h u s t a . . . 0 o v i m p r e d a j a m a , t o su iznad svake sumnje, v a l j a v o d i t i ra u n a , kao t o j e to V a p r e d a k , a h Tahmasp, o b e a o , i svaku p s o v k u i p o g r d u na sunite p r e k i n u t i . Ostale odredbe m i r o v n o g ugovora n i s u z n a a j n e i ne z a s l u u j u n e k i posebni k o m e n t a r . Zbile su se mnoge upravne p r o m j e n e , a l i t r e b a s p o m e n u t i samo p r o m j e n e v e l i k o g vezira i m u f t i j e . Osmanov n a s l j e d n i k , d e v e d e s e t o g o d i n j i s l a b u n j a v i M e s i h , b i o j e n a k o n e s t mjeseci smijenjen, a n a j v i i p o l o a j d o b i o j e po d r u g i p u t a S i j a v u , k o j i e ga u s l i j e d j a n j i a r s k e p o b u n e , o e m u e b i t i r i j e i , p r e d a t i Sinanu. Ovaj j e p r e k o e n a i e v n u h a u h a r e m u i p o k l o na od 100.000 d u k a t a n a a o n a i n a da mjesto svoga p r o g o n s t v a M a ' h a r u z a m i j e n i sa n a m j e s n i k o m Damaska, a o n d a se v r a t i u C a r i g r a d k a o v e l i k i vezir. e j h i j e b i o n a s l j e d n i k m u f t i j e m j . 4 . 1 5 8 9 . ivi-zadea, ije su fetve b i l e k r a t k e a l i s a d r a j n e i k o j e m je, o d s v i h m u f t i j a , iskazana a s t da ga p o s j e t i v e l i k i vezir, te k o j i j e p r v i d o b i o prvenstvo u odnosu na kazaskere i sultanova u i t e l j a . N a k o n ovoga j e d o a o Bostan-zade efendija, pisac a r a p s k i h 1 t u r s k i h stihova. Pod n j i m se p o p r v i p u t a o s v j e t l j i v a n j e m m j . 2 . 1588. d a m i j a slavilo sedam s v e t i h n o i u g o d i n i : n o p r i m a n j a objave, Poslanikova r o e n j a i uspona n a nebo, K u r a n a , obje n o i u o i v e l i k o g i m a l o g B a j r a m a , t e n o s v j e d o e n j a , u k o j o j aneo-zatitnik polae r a u n o zapisanim djelima. E b u Nemi, erif M e k e , d o a o j e , e t i r i godine kasnije, u C a r i g r a d da pol j u b i r u k u s u l t a n u k o j i j e Bio z a t i t n i k s v e t i h m j e s t a Meke i Medine. Z i j a d o g l u o d G e n d e a , n e k a d a n j i n a m j e s n i k p o k r a j i n e Karabaga, k o j i j e , da b i o v u o d r a o u nasljedstvo, sam d o a o u C a r i g r a d , b i o j e zatvoren u Sedam k u l a . A l i m n o g o p o v o l j n i j e nije p r o a o n i p o s l a n i k gospodara Gilana, A h m e t a Gilana. Do l a su i dva p e r z i j s k a p o s l a n i k a sa a h o v i m p i s m o m k o j e j e , upereno p r o t i v A h m e t a Gilana, osporavalo njegovo p r a v o da 109

vlada G i l a n o m . P r i j e toga, a po z a k l j u e n o m m i r u , p o j a v i o se p e r z i j s k i p o s l a n i k K a r a A h m e t S u l t a n sa e l j o m da se razg r a n i i i odustane o d N u r h a v e n d a i da se dovede j e d a n d r u g i d v o r s k i u p r a v i t e l j za p r i n c a H a j d a r M i r z u ; no, i a k o j e b i o p r i m l j e n s p o a s t i m a , n i j e uspio u z a h t j e v i m a . K a o m j e r a opreza, u v r e n e su u t v r d e T u m a n i s , L o r i , G o r i i A h i s k a u G r u z i j i ; f l o t a je na r a u n vezira i p o m o r s k i h begova b i l a obnovljena i p o v e a n a , t i m e t o je, k a o p o d S e l i m o m I , v e l i k i vezir b i o d u a n i z g r a d i t i i o p r e m i t i sedam galija i j e d a n a d m i r a l s k i b r o d , veziri dvije do t r i , beglerbezi i bezi dvije i l i j e d n u g a l i j u . God i n a p e r z i j s k o g m i r a v r l o je z n a a j n a , j e r su se u n j o j p o e l i pokazivati p r v i znaci slabljenja Carstva, ije uzroke v a l j a p o t r a i t i unazad, deset g o d i n a p r e d s m r t M e h m e d - p a e S o k o l o v i a . I a k o je o n o d p o e t k a v l a d a n j a M u r a t a I I I b i o o g r a n i e n u svojoj s v e m o i , i p a k n i j e b i o p r i k r a e n u i z v a n j s k o m s j a j u svoga p o l o a j a i u i v a o ga je u p u n o j m j e r i i to t a k o dugo k a k o to n i j e n i j e d a n v e l i k i vezir Osmanskog carstva n i p r i j e n i poslije njega. N j e g o v i g o d i n j i p r i h o d i iznosili su oko m i l i j u n d u k a t a . O d m a h p o njegovoj s m r t i , p a r p u t a su u m a n j e n i za p a r s t o t i n a t i s u a d u k a t a , da b i se t i m e p l a t i l o j a n j i a r i m a i l i s t v o r i l i n o v i t i m a r i . Trideset g o d i n a j e E b u s u u d b i o na p o l o a j u m u f t i j e , a M e h m e d - p a a petnaest g o d i n a v e l i k i vezir p o d t r i sultana. A sada su se u deset g o d i n a p r o m i j e n i l a e t v o r i c a m u f t i j a , v e l i k i h vezira a k sedam; a j e d n a k o j e b i l o sa kazaskerima. U m j e r i u k o j o j se s m a n j i v a l a vlast v e l i k o g vezira, rasla je vlast m i l j e n i k a i p o u z d a n i k a i tzv. p o s r e d n i k a ( m a b e j i n d i ) , k o j i su z l o r a b i l i p r e d n o s t da su s u l t a n u m o g l i d o i n e n a j a v l j e n i u svako doba i m i j e a t i se u sve poslove. O n i su p r i g r a b i l i p o d j e l u izvanredn i h p r i h o d a , k o j i su p a a m a d a v a n i p o d i m e n o m novca za j e a m ( a r p a l i k ) , a s u l t a n i j a m a p o d i m e n o m novca za p a p u e ( p a m a k l i k ) ; m i t u su b i l a o t v o r e n a v r a t a ; n a v r a t i m a v i s o k i h dr a v n i h f u n k c i j a n i s u v i e stajali k u p l j e n i r o b o v i , nego p l a e n i s l u b e n i c i k o j i su d o b i j a l i novac o d r e e n za r a t n u s l u b u ; Cigani su p r o d r l i na p l e m i k a lena, a i d o v i u seraj. Sa m i t o m je j e d n a k k o r a k d r a l a t l a k a . S t v o r e n je p r a v i sistem pijavica, p o m o u k o j e g su d e f t e r d a r i i n a m j e s n i c i p o t p u n o i s c r p l j i v a l i r i z n i c u i p r o v i n c i j e p o m o u l u p e t v a i t l a e n j a , sve d o k nisu, m u e n i zatvorom i m u i l i m a , ukradeno i crpljeno ponovno bili p r i s i l j e n i v r a t i t i . Ovaj sistem n o v a n e i n k v i z i c i j e nazivao se tefti, t j . ispitivanje. Ovim samovoljama, nepravdama, tlakama i pretjerivanjima n i j e b i l o k r a j a . S t i m se u s p o r e d n o zbivalo opadanje ustanova vojske, lena, b u l i i k a i j a n j i a r a . t o se t i e p r v i h , lena su se t r e b a l a d i j e l i t i samo p r a v i m s i n o v i m a spahija i l i l e n o m obdar e n i h k o n j a n i k a , a k o d svakog u p r a n j a v a n j a p o r i j e k l o se dokazivalo s v j e d o e n j e m dva sejmena i deset t i m a r n i k a . P o v e a n j e lena n e k a d a se postizalo samo n a t e m e l j u zasluge na r a t n o m 110

p o l j u , t a k o da onaj t k o donese t r o f e j ( n a j e e glavu) d o b i j a n a s v a k i h deset a k i p r i h o d a svoga lena j o j e d n u a k u . Petnaest t a k v i h t r o f e j a daje p r a v n i osnov za d o b i j a n j e v e e g lena, zijameta. A sada su k o n j a n i k a lena o b i j a l i n i j e m c i iz h a r e m a , Cigani i u l j e z i s v i h v r s t a p o m o u n a k l o n o s t i e n a i l i evnuha. V e l i k i vezir Osman O z d e m i r - p a a d o d i j e l i o j e lena o d 3.000 a k i p r i h o d a s t r a n c i m a , k o j i n i s u b i l i sinovi k o n j a n i k a , t j . p i s a r i m a , a u i m a , o p s k r b n i c i m a . T a k v a o d e n a dana lena zvala su se u k o r p u p a l a , p a su n e k i i m a l i petnaest do dvadeset lena. B e r a t se sukobljavao s b e r a t o m , f e r m a n sa f e r m a n o m i , d o k su se kazaskeri s p o r i l i o k o toga, p r i h o d e su d e r a l i suci kao p a r n i k e t r o k o v e . J o d o k su beglerbezi d o d j e l j i v a l i lena, m o g l o se u s l u a j u nepravde o b r a t i t i P o r t i , t o sada v i e n i j e b i o s l u a j o t k a k o su v e l i k i v e z i r i p r i g r a b i l i n j i h o v u d o d j e l u . N a taj n a i n je p r o p a d a l a spahijska k o n j i c a , o d k o j e j e samo R u m e l i j a b r o j a l a 12.000 p o t p u n i h s p a h i j s k i h lena, k o j a su podizala 40.000 konjanika. A n i t a b o l j e n i j e bilo n i sa e s t r e d o v i t i h odjela ( b u l i i k ) k o j i su t v o r i l i s t r a u sultana, k a d a j e izlazio n a r a t i t e , i svete zastave. Sve do godine 992 (1584) o v i su b i l i d o b r o u r e e n i i sve d o t a d a su t r i o r u a n e skupine: spahijska k o n j i c a , b u l i i k i j a n j i a r i , b i l e o d r a v a n e u m u d r o j r a v n o t e i ; k a k o je p r v a zapo e l a o p a d a t i , b u l i i k i j a n j i a r i su p r e v a g n u l i na n j e z i n r a u n . V e l i k i vezir O s m a n - p a a , k o j i j e l e n i m a zadao p r v i udarac p r i m a j u i uljeze, p o t k o p a o j e i u s t a n o v u b u l i i k a . O n je d o p u s t i o da t a k v i , k o j i su b i l i u p i s a n i sa dnevno devet a k i , p r o d a j u svoj a m j e s t a za d v i j e do t r i t i s u e p j a s t e r a s t r a n c i m a k o j i su se izdavali za n j i h o v e sinove; a t i m e t o j e u m n o i o m j e s t a m u l a i m a i l i k a n d i d a t a n a leno, n e s t r p l j i v o j e e k a l o n a j e d n o u p r a n j e n o mjesto, u m j e s t o p a r m o l i t e l j a , cijelo t u c e k o j i su onda bili prosjaci i l i vucibatine. U isto v r i j e m e su s t r a n c i p r o d r l i i m e u j a n j i a r e . Nosioci m j e i n e , k o j i su p r i s v e a n o s t i o b r e z i v a n j a o d r a v a l i r e d , n i s u se h t j e l i u m i r i t i dotle d o k n i s u b i l i u p i s a n i kao j a n j i a r i . J a n j i a r s k i aga Ferhat r a d i j e j e n a p u s t i o svoj p o l o a j nego da pristane n a ovo; a njegov n a s l j e d n i k , m i r a l e m Jusuf, p r i s t a o j e nagrnuli olo prihvatiti pod imenom klijenata i l i kandidata. Sve do M u r a t o v e vladavine b u l j u c i su svake sedme godine i m a l i o b n o v u , t o su j e o n i n a z i v a l i P o r t a , gdje su u p r a n j e n a m j e s t a zaposjedali n a j z a s l u n i j i v o j n i c i iz redova j a n j i a r a , d e b e d i j a i t o p d i j a . O v i su se r e g r u t i r a l i g o d i n j i m u z i m a n j e m d j e a k a , i t o po k a n u n u M e h m e d a I I samo iz Bosne, G r k e i Bugarske. B u l i i k ( b u l j u c i ) su t a b o r o v a l i samo u C a r i g r a d u , B r u s i i Edren u i l i o k o l n i m selima, a j a n j i a r i nigdje do u kasarnama glavnog grada. M i j e a n j e m sa s t r a n c i m a , i a k sa r a j o m , i z g u b i l i su j a n j i a r i i s t o u svoje p r v o t n e ustanove; nered i n j i h o v a razuzdanost t o l i k o su uzeli m a h a da se, m u d r o s m i l j e n a m j e r a , k o j o j se m o r a l o p r i b j e i , za S e l i m a I , d a se aga ne b i r a iz lili

n j i h o v i h redova nego p o s t a v l j a po sultanovoj v o l j i , m o r a l a pon.ivno u k i n u t i , a m o r a l o i m se z a j a m i t i da e o n i p o s t a v l j a t i na ovo mjesto, sve u n a d i da e i h to u m i r i t i . Sva ova p o g o r a n j a ne b i dovela do pobune vojske da nije b i l o slabljenja v r i j e d n o s t i novca; ono je z a p o e l o godine 992 (1584) i sve dalje napredovalo, t a k o d a j e o k a srebra, t o je po m j e r i trebala p o s l u i t i da se iskuje 500 a k i , k o r i s t i l a za 1.000 i a k vie; t a k o da j e , n a k r a j u , d r a h m a srebra, u m j e s t o pet a k i , v r i j e d i l a deset i dvanaest. Novac j e b i o u r u k a m a idova, iji j e i z v a n r e d n i utjecaj n a d v o r i d r a v u hvatao m a h a od vremena s v e m o n o g d v o r s k o g i d r a v n o g idova M i q u e z a koj i je, kao t o se zna, b i o u posebnoj m i l o s t i sultana Selima I I . e s t g o d i n a p o t o m , s t v o r i o j e n a d z o r n i k novca j o g o r i sreb r e n i novac, lak kao b a d e m o v i l i s t o v i , a b e z v r i j e d a n kao rosna k a p l j a , k a k o je pisao h i s t o r i a r A l i j a ; n a d z o r n i k j e p o n u d i o e f t e r d a r u M a h m u t u 200.000 a k i d a p r i h v a t i ovaj novac za pla a n j e vojske, t o je ovaj o d b i o , A l i i d o v se tada o b r a t i tada n j e m m i l j e n i k u - p o u z d a n i k u s u l t a n o v o m , r u m e l i j s k o m beglerbegu M e h m e d - p a i , da o n posreduje k o d vladara, te o n , p r i m i v i p o n u e n u s u m u , n a l o i e f t e r d a r u da smjesta t r u p e p l a t i bakreno-crvenim novcem, i m se za t o saznalo, b u k n e dugo susprezano nezadovoljstvo b u l i i k a i j a n j i a r a u p l a m e n k o j i j e j o p o t p i r e n o d vezira Sinana i I b r a h k n a , n e p r i j a t e l j a m i l j e n i k a . Po p r v i p u t a od k a k o Osmansko carstvo o p s t o j i , j a n j i a r i s i l o m n a p a d n u vezire t o s u se b i l i s a k u p i l i na d i v a n u u s u l t a n o v o m seraju, a z a t r a e i glave beglerbega i defterdara. U z a l u d se sult a n skanjivao, u z a l u d j e dao da se n j i h o v o j s k u p i n i n a s l a e v e l i k novac u d v o r i t u . O n i su p r i s e g l i da e u b i t i onoga k o j i dotakne taj novac, sve d o k se z a t r a e n e glave ne i z r u e . I z r u i t e b e g l e r b e g a , v i k a l i su, ili e m o n a i p u t do p a d i a h a . M u r a t je naredio p a e v i m a , serajskoj s t r a i , b o s t a n d i j a m a , b a l t a d i j a m a , k a p i d i j a m a , t j . v r t l a r i m a , s j e k a i m a d r v a i stra a r i m a n a v r a t i m a da se n a o r u a j u . A l i d i v a n , n a p r o t i v , n a p r a v i p r e d s t a v k u , t o j e n a p i e kazasker Bostan-zade, n a t o sult a n izda h a t i e r i f : O n e b i t i o d m a h i z r u e n . V r h o v n i sobar s a o p i n a l o g beglerbegu da n a p u s t i d i v a n , o d u z m u m u n o i , i m j e o n i s t u p i o , d e l a t m u o d r u b i glavu. Z a t i m j e n e d u n i def3. 4.1589. t e r d a r b i o p o g u b l j e n . S u l t a n , z n a j u i da j e ova p o b u n a skovana d i j e l o m o d vezira, a l i o j e t o i h n i j e sve i z r u i o k r v n i k u . Z a n e m a r i o s a m , rekao j e , p o t r e b n u s t r o g o u u m o m e vladanju. V e l i k i vezir S i j a v u , d r u g i vezir, sultanov zet I b r a h i m i t r e i M e h m e d b i l i su s m i j e n j e n i ; p r v o g j e z a m i j e n i o S i n a n (po d r u g i p u t a v e l i k i vezir), d r u g o g n i a n d i j a M e h m e d , a t r e e g , t j . r u m e l i j s k o g beglerbega, Jusuf. Bostan-zade j e postao m u f t i j a , a kazaskeri su se p r o m a k n u l i po r e d u . A k a k o j e p o n o v n o d o l o do vatre p o b u n e m e u j a n j i a r i m a , z a m i j e n j e n j e j a n j i a r s k i aga H i z i r sa m i r - a l e m o m , t j . u p r a v i t e l j e m svete zastave, M a h m u t - a g o m , a n a njegovo mjesto j e d o a o sobar S a a t i Ha112

san. t j . H a s a n s a t n i a r . T a k o su se j a n j i a r i godine 1589. po k r a n s k o m r a u n a n j u , a t r i s t o t e godine o d k a k o j e Osman, u t e m e l j i t e l j Carstva, d o b i o zastavu i t u g , p r v i p u t a p o b u n i l i , d o d u e ne p r o t i v sultana, a l i p r o t i v d i v a n a u seraju, o t k a d a se r a u n a d u g o razdoblje opadanja v l a s t i sultana i v e z i r a p o d sjevajuom sabljom p o b u n j e n i k i h trupa. Ova j e p o b u n a d i l j e m Carstva p a l i l a t r i godine p l a m e n nem i r a i s m r t i . U s a n d a k u K e i f i p o j a v i o se n e k i p u s t o l o v k o j i j e polagao p r a v o n a p r i j e s t o l i z d a j u i se za sina a h a Tahmaspa, ali j e b i o u h v a e n i p o g u b l j e n . U E g i p t u j e , u s p r k o s s m a n j e n j u mj. 8.1589. g o d i n j e g d a n k a za 200.000 d u k a t a , i z b i l a p o b u n a t r u p a p r o t i v U v e i s - p a e i t e k o m m u k o m j u j e , uz svoje posredovanje, sti a o k a i r s k i sudac; za to je Uveis d o b i o t i t u l u p a e , t j . o d t r i tuga. A u C a r i g r a d u se n e k i M u h r e b i proglasio za M e h d i j a . s k r i v e n o g i m a m a t o se i m a p o j a v i t i n a k r a j u ovog svijeta. O n j e b i o u s m r e n na k o l c u u d v o r i t u Bajezidove d a m i j e . J a n j i a r i , koj e se n j i h o v aga Hasan nadao s t i a t i s t r o i j o m stegom, r a z b i l i su n e k o m svom g l a v a r u p r o z o r i n i s u se s m i r i l i d o k nije postav l j e n d r u g i aga, k o n j u n i k M e h m e d . e s t t a j n i k a odaje, k o j i su m j . 10. sebi d o p u s t i l i da o p o n a a j u znak sultanova i m e n a r a d i k r i v o - 1590. t v o r e n j a spisa, b i l i su o b j e e n i . R a n i j i b u d i m s k i n a m j e s n i k Jusuf i l i Sinan, k o j e g d v o r nije v o l i o , b i o je u b i j e n o d dva s v o j a r o b a k o j i su z a t i m p o b j e g l i . Uzalud se e t r d e s e t dana t r a g a l o za n j i m a , a onda su o d j e d n o m n a e n i izbodeni k o d gradskog zida kraj vrta. Opasnije su b i l e p o b u n e n a g r a n i c a m a Carstva, u B u d i m u m j e s e n o g zaostajanja s i s p l a t o m , u b i l a n a m j e s n i k a Ferhata i 1590. ista sudbina b i p o g o d i l a i defterdara d a n i j e pobjegao. T e m i v a r ski p a a M u s t a f a p r e b a e n j e u B u d i m , a za i s t r a g u su b i l i poslani j e d a n m u t e f e r i k a i a u k o j i su p r o n a l i k r i v c e , trideset petoro o b j e s i l i za p r i m j e r d r u g i m a , a v i e aga j e smijenjeno. G o d i n u p o t o m j e M e h m e d - p a a , sin v e l i k o g v e z i r a Sinana, postao b u d i m s k i m n a m j e s n i k o m . D a f e r - p a a , n a m j e s n i k Tebriza, dao j e z a s t r a u j u i p r i m j e r u g u e n j a u k r v i v o j n i k e bune. Povod j e b i o n i t a v a n novac, i s k o v a n u C a r i g r a d u , k o j i j e v o j ska o d b i l a p r i m i t i . Ona ovlada ne samo r i z n i c o m , nego i c i j e l o m u p r a v o m , t i m e t o j e j e d n o g svog agu i m e n o v a l a v e z i r o m , a e f t e r d a r u dala i z d i k t i r a t i t o o n t r e b a napisati. D v a mjeseca se D a f e r - p a a z a t v o r i o da n i k o g a n i j e v i d i o , a o n d a j e k o n a n o , n a k o n t o je s p o r a z u m o m sa s u s j e d n i m k u r d s k i m b e z i m a p r i p r e m i o udar, pozvao c i j e l u posadu p r e d g r a d n a s v e a n u p o m i r b e n u gozbu. K a d a je trebao d o i , p o a l j e p o r u k u da se me pouzdaje d o i bez o r u j a m e u n j i h , sve d o k m u o n i ne p o a l j u svoje o r u j e i pedeset v o a pobune za taoce. K a d a su o n i t o u i n i l i , mj. 5. n a p a d n u i h iznenada K u r d i i sve, osam s t o t i n a , p o t u k u . U Cari- 1592. g r a d u je, z a t i m , s l u a j n o i l i n a m j e r n o izazvana v a t r a b i l a p o v o d za n o v u j a n j i a r s k u b u n u . K a d a su se v r a a l i o d g a e n j a vatre,
g Historija osmanskog carstva II

113

2.8.1591.

23. 3. 1592.

10.5.

mj.7. 1593.

10.9. 1592.

provale u k u u d i j a r b e k r s k o g p a e , b r a t a v r h o v n e dvorske upraviteljice h a r e m a D a n f e d e , j e r j e o n r a n i j e kao n a m j e s n i k E r z u r u m a dao j e d n o g j a n j i a r a n a s m r t i z m l a t i t i . O n i m u zapale k u u i p o r o b e novac i darove k o j e j e o n n a m i j e n i o sultanu, a t r a i l i su i njegovu g l a v u . Usprkos sestri k o j a j e vladala harem o m , s u l t a n j e b i o p r i s i l j e n b a c i t i ga u zatvor, a svoje nezadovoljstvo iskali na Sinanu kojeg smijeni i postavi F e r h a t - p a u . Osam mjeseci kasnije i z b i j e j a n j i a r s k a p o b u n a po t r e i p u t p o d u o b i a j e n o m i z l i k o m odbijene j u h e ( o r b e ) i p o d m e t n u t o g po a r a . S u l t a n j e p o k u a o da njezino d a l j n j e i r e n j e p r e d u h i t r i b r z i m s m j e n j i v a n j e m n j i h o v o g age i v e l i k o g vezira. Za p r v o g j e postavljen u n u t r a n j i k o n j u n i k H a l i l , r o d o m T a l i j a n Paggi iz A n k o n e , a za d r u g o g S i j a v u - p a u p o t r e i p u t . u i t o v r i j e m e p r o m i j e n j e n j e i m u f t i j a , a l i sada razlog n i j e b i l a p o b u n a , nego s v a a m e u p r v o m u l e m o m . B a k i , najv e i o s m a n s k i l i r s k i pjesnik, a t a d a v r h o v n i sudac Anadola, d o p u s t i o j e sebi n a svom p r i v a t n o m d i v a n u zajedljivost p r o t i v m u f t i j e Bostan-zadea i njegova b r a t a , c a r i g r a d s k o g suca. B i l o m u j e d o p r l o do u i j u da ga m u f t i j a h o e o p t u i t i da b i m u b r a t d o b i o B a k i j e v o mjesto. A m u f t i j a , o b a v i j e t e n o tome, s p r e m i p r o t i v njega l j u t i t e stihove, k o j i o p i u k r m u kao K a b u , a gostion i a r a kao e j h a i dade razglasiti da e o n , ako B a k i z a d r i svoje mjesto, d a t i o s t a v k u n a svoje. T a j e izjava, t o j u je B a k i p r e n i o v e l i k o m v e z i r u i s u l t a n o v o m u i t e l j u Seadedinu, a ovaj s u l t a n u , b i l a u z r o k o m s m j e n j i v a n j a m u f t i j e , n a ije mjesto d o e u e n i Z e k e r i j a . B a k i d o b i j e mjesto v r h o v n o g suca R u m e l i j e , d o k svoje m j e s t o i z g u b i Bostan-zadeov b r a t . A l i v e t r i mjeseca k a s n i j e , B a k i bude u m i r o v l j e n ; k a k o g o d i n u dana p o t o m Zeker i j a iznenada u m r e k o d l j u b l j e n j a sultanove o d j e e , po d r u g i p u t a zauzme ovo mjesto Bostan-zade. Za Zekerije se u o b i a j i l o da s u l t a n p o k l a n j a l j e t n u o d j e u v i s o k i m s l u b e n i c i m a d v o r a i d r a v e , te v i s o k i m p r a v n i m s l u b e n i c i m a , a za Bostan-zade su n e s i g u r n i p r i h o d i , t o i h j e dosada m u f t i j a dobivao kao novac za j e a m ( a r p a l i k ) , p r e t v o r e n i u stalne (vasife). N a g l o j s m r t i Z e k e r i j e n i j e se m o g l o v i e u d i t i n a k o n v e l i k e kuge t o j e strahovito bjesnila ovu i prethodnu godinu, a i t r i i est godina r a n i j e . Sada su se o d r a v a l e j a v n e m o l i t v e n a o t v o r e n o m pros t o r u , n a r o d j e masovno i a o n a S t r e l j a k i t r g iza b r o d o g r a d i l i t a i na t r i sata o d Carigrada u d a l j e n i A l e m t a h , da b i m o l i o da se ova v e l i k a n e v o l j a o t k l o n i . S u l t a n se s v e l i k a i m a u p u t i o k v o d i sve do b o s f o r s k i h dvoraca; u g r a d u su d u a n i b i l i z a t v o r e n i . Z a h v a l j u j u i tome, narednog dana, mjesto t r i s t o t i n e dvadeset pet m r t v a c a , nosilo se k a E d r e n s k i m v r a t i m a s t o t i n u manje. K a o i Z e k e r i j a , naglo j e , p r i j e d v i j e godine, u m r o k a p u d a n p a a Hasan, r o e n i Venecijanac, k o j i se j o n a k r a j u suprotstavljao l i j e p o z a m i l j e n o m S i n a n ^ p a i n o m p l a n u spajan j a C r n o g m o r a sa i z m i t s k i m m o r s k i m zaljevom p o m o u kanala k o j i b i se iskopao o d jezera S a p a n d a do m o r s k o g zaljeva; v e
s

114

j e P l i n i j e kao n a m j e s n i k B i t i n i j e predlagao c a r u T r a j a n u kopanje t o g kanala, a p o d S u l e j m a n o m se o t o m e g o v o r i l o , k a k o be se s m a n j i l i t r o k o v i dovoza d r v e t a iz C r n o g m o r a u Carig r a d . Tada su zaista g r a d i t e l j Sinan, v e l i k i a r h i t e k t Osmanskog carstva, k o j i j e izgradio S u l e j m a n i j u u C a r i g r a d u i S e l i m i j u u E d r e n u , i m a j s t o r N i k o l a Gurz (po svoj p r i l i c i G r k ) i z r a v n a l i k o p n o o d jezera do zaljeva, no r a t j e p r e k i n u o d a l j n j i r a d . Sada j e S i n a n - p a a o t o m e izvijestio i 30.000 r a d n i k a b i l o j e u p u e n o k a I z m i t u . R u k o v o e n j e r a d o v i m a povjereno j e Hasan- H - 3. - p a i , s i n u M e h m e d - p a e S o k o l o v i a . Sam j e v e l i k i vezir o t p l o v i o 1591. t a m o , p r a e n k a p u d a n p a o m i v r h o v n i m sucem A n a d o l a . T r i dana se izravnavalo k o p n o u n j e g o v o m p r i s u u i o n d a se izvij e s t i o sultan. P r o t i v n i c i ovog p o d u h v a t a p r e d o i l i su sultanu da j e to n e t o t o e o p t e r e t i t i z e m l j u i n a r o d . S u l t a n j e tada r e k a o : T r e b a r a d i j e g r a d i t i b r o d o v e nego kanale; k a k o j e d r v o dosada dolazilo u C a r i g r a d , m o e i dalje t a k o d o l a z i t i , a m i n i s t r i su o d v r a t i l i : Rijei v l a d a r a su v l a d a r i rijei. Sa p o e t k o m d r u g o g t i s u l j e a po H i d r e t u o e k i v a o se, po s t a r o m v j e r o v a n j u n a I s t o k u , v e l i k i o v j e k k o j i e s o b o m o b i l j e i t i novo doba. N o to se nije d o g o d i l o , a p o e t a k jedanaestog s t o l j e a po H i d r e t u b i l o je doba p o m u t n j e i n e m i r a . V o j n i k a p o b u n a t o se zbila u p r v o j g o d i n i ovog d r u g o g t i s u l j e a , opet j e u z r o k o v a l a smjenjivanje v e l i k o g vezira S i j a v u a i imenovanje po t r e i p u t a Sinana; a i p r i j e toga su b i l e t r i pobune, a l i s a d a n j a se r a z l i k o v a l a po t o m e t o j e to b i l a p o b u n a spahija. K a d a se, n a dan podjele p l a e , j a n j i a r i m a i s p l a t i o cijeli iznos, 27.1.1593. a s p a h i j a m a se ustegao j e d a n d i o do naredne isplate, sjure se o v i n a d i v a n i z a t r a e glavu defterdara E m i r - p a e . Smjesta iz sultanove p r i v a t n e riznice bude doneseno s t o t i n u kesa, no o n i i h n i s u n i d o t a k l i , nego su t r a i l i glavu defterdara. V r h o v n i sobar i d v o r s k i u p r a v i t e l j obrate i m se: Ovdje i m a t e v a novac, t o o n i m a sa g l a v o m d e f t e r d a r a ? K i a k a m e n j a b i l a j e odgovor. N a to i m v r h o v n i suci p r e d o e da j e defterdar E m i r , t j . Poslanik o v p o t o m a k , i j a s m r t b i b i l a d v o s t r u k i z l o i n ; p o n o v o su d o e k a n i k a m e n j e m . Tada v e z i r i n a d i v a n pozovu e j h o v e , i m a me S u l e j m a n i j e i A j a Sofije, sa u e n i c i m a n j i h o v i h k o l a i o n i su se, p o t o su i m izloili stvar, t a k o e r uzaludno o b r a a l i p o b u n j e n i c i m a . Dvadeset j e Sejida n a d i g l o v i k u o z l o i n u da se prospe Poslanikova k r v . S u l t a n j e onda h a t i e r i f o m pozvao j a n j i a r s k o g agu n a d i v a n ; g l a v a r i j a n j i a r a i a u i p a t r o l i r a l i su g r a d o m ; a m e t e j e t r a j a o sve do popodne; tada j e sultan dozvol i o l j u d i m a seraja da n a p a d n u i o n i su s i l o m i s t j e r a l i pobunjen i k e iz seraja; k a k o o v i zbog p r e p r e k a na v r a t i m a n i s u m o g l i d o v o l j n o b r z o p o b j e i , bude i h 357 u b i j e n o i n j i h o v a t i j e l a ba e n a u m o r e . S p a h i j a m a b u d e i s p l a e n n j i h o v novac, t r i defterdara smjesta smijenjena, a dva dana p o t o m i v e l i k i vezir Sijav u , n a i j e mjesto d o e Sinan pozvan iz svoga mjesta p r o g o n stva M a l h a r e po t r e i p u t a za v e l i k o g vezira. 8* 115

J a n j i a r i , s h v a t i v i sada s v o j u snagu, u p o t r i j e b i l i su je da m j . 5 . 1 5 9 2 . postave v l a d a r a M o l d a v s k e , nekog A r o n a . A l i p o t o nije redovito p l a a o porez, doveden je po n a l o g u Porte u C a r i g r a d , no tam o ga o n i z a t i t e s i z j a v o m da ga nije pravedno t a k o brzo smij e n i t i . A r o n je d o a o sa osam m i l i j u n a a k i da b i povjerenicim a p o p l a a o dugove, a l i j e smatrao da je bolje da se sakrije u Galati, t o izazove sumnje k o d j a n j i a r a , te o n i n a p a d n u k u u i o d u z m u m u novac. Z a t i m je b i o p o s t a v l j e n Petar (Osmani su ga zvali V e l i ) , no o n izazove p o b u n u u z e m l j i i bude o s u e n i u b i j e n u Carigradu. Poslije n e k o l i k o p r o m j e n a , postavljen j e Aleksandar za v o j v o d u . On p r i v u e j a n j i a r e i z a k u p n i k e u zem l j u , k o j i su z g r t a l i t l a e n j i m a i p r e t j e r i v a n j i m a , s r a m o t i l i e n e i k u p i l i djecu za j a n j i a r e . V a a n je d o g a a j dolazak gilanskog hana A h m e t a k o j e m je n a m j e s n i k i r v a n a d o p u s t i o d o i u Car i g r a d i osobno p o s j e t i t i velikog vezira. On je b i o n a j u l j u d n i j e p r i m l j e n , a k a k o m u je zemlja b i l a o p l j a k a n a o d u z b e k o g hana, dobio je dozvolu da ode u K e r b e l u . Prva g o d i n a d r u g o g t i s u l j e a po H i d r e t u z n a a j n a je po s m r t i sedam g l a s o v i t i h u e n j a k a i po i z b i j a n j u ugarskog r a t a . Od u e n j a k a su e t v o r i c a s v o j i m d j e l i m a , k o m e n t a r i m a , p r i j e v o d i m a i r j e n i c i m a posebno z a s l u n a k a k o za t u r s k u t a k o i za a r a p s k u i p e r z i j s k u znanost o j e z i k u . To su b i l i : Sudi i e m i i k o j i su p r e v o d i l i i o b j a n j a v a l i Hafiza, n a j v e e g l i r s k o g , Sadija, n a j v e e g e t i k o g , i Delaledin R u m i j a , n a j v e e g m i s t i k o g p j e s n i k a Perzije; V a n k u l i , t j . k m e t iz Vana, glasovit po p r i j e v o d u D e v h e r i j e v o g a r a p s k o g r j e n i k a k o j i je dva p u t a t i s k a n u C a r i g r a d u ; Husrev-zade, pot o m a k H u s r e v a k o j i je p o d M e h m e d o m I I b i o slavan poznavalac zakona, glasovit kao p r e v o d i l a c H i s t o r i j e Jemena o d K u t bedina iz Meke; on j e b i o i a u t o r djela o j e z i k i m g r e k a m a t o n a s t a j u b r k a n j e m p r a v o g izgovora i n a i n a pisanja, t o je tiskano p o e t k o m 19. s t o l j e a u C a r i g r a d u ; A b d u r a h i m Kinali-zade, po p j e s n i k o m i m e n u K e r a m i , k o j e g je posebno v e l i a o njegov b r a t i Hasan Kinali-zade, a u t o r i v o t o p i s a o s m a n s k i h p j e s n i k a ; M e h m e d o d A j d i n a , poznat p o d i m e n o m M u n i , t j . p i s m o v n i k , a u t o r k r a e g i d u e g k o m e n t a r a K u r a n a i j e d n o g d r u g o g komentara t a k o g l a s o v i t i h H a r i r i j e v i h p o d o k n i c a ; na k r a j u , e m s i efendija o d Sivasa, a u t o r p o h v a l n i c a e t i r i j u p r v i h halifa, h i m ne P o s l a n i k o v o m r o e n j u , Osam rajeva, Postaja, Ogledala svojstava B o j i h , L i s t o j a (o j e d i n s t v u B o j e m ) , R u i a s t o m z d a n j u i v i e d r u g i h m i s t i k i h djela. Da b i se suzbio p l a m e n v o j n i k i h p o b u n a , b i l o je k r a j n j e v r i j e m e da se krene u rat. D i v a n se p o d i j e l i o na osam razliit i h m i l j e n j a o tome na koga k r e n u t i v o j s k o m . Perzija nije dolazila u obzir, t o v i e P o r t a j u je o d l u i l a p o m o i p r o t i v Uzbek a k o j i su u b o r b i p r o t i v nje b i l i b o l j e s r e e o d Osmana i k o j i su p r i j e t i l i da je p o t p u n o p o k o r e i i z b i j u na osmanske granice kao opasan susjed. N i Fes nije mogao b i t i z a n i m l j i v , j e r je b i o p o k o r a n , a n i Engleska s k o j o m se s k l o p i l a t r g o v i n s k a k a p i t u 116

lacija. F r a n c u s k i odnosi sa P o r t o m b i l i su d o b r i , p a je s u l t a n ak fermanom zaprijetio iteljima Marselja da e i h kazniti, ako b i se h t j e l i o d v o j i t i o d Francuske i vezati uz p a n j o l s k u . N a k o n i g m u n d o v a u s t o l i e n j a P o r t a j e b i l a nezadovoljna sa P o l j s k o m . Zato su Poljaci p o s l a l i p o s l a n i k a u Carigrad, p r e k o kojeg se k r a l j pozivao na s t o t i n u o s a m d e s e t o g o d i n j i m i r , a l i je p o s l a n i k i z j a v i o d a se d a n a k n e e p l a a t i . S u l t a n j e u odgov o r u na k r a l j e v o p i s m o u z v r a t i o da se, n a p r o t i v , porez m o r a p l a a t i , kao t o to i n e i o s t a l i k r a n s k i v l a d a r i , i n a e e v o j ska, sjedinjena sa T a t a r i m a , p o h a r a t i c i j e l u z e m l j u . Danak se o d r e u j e na deset m i l i j u n a a k i i l i 200.000 d u k a t a , dan j e i r o k od dva mjeseca, te j e n a g l a e n o da j e to p r e d u v j e t za p r o d u e nje m i r a . Uz posredovanje engleskog p o s l a n i k a i m o l d a v s k o g vojvode, m i r j e o b n o v l j e n p o d u v j e t o m da se p l a t i 12.000 p j a stera i da se d a pedeset k o m a d a s a m u r o v i n e za v e l i k o g vezira, bez d r u g i h davanja o s i m s t o t i n u s m o t a k a samurske k o e i stot i n u o d i j e l a o d samurovine. T a k o j e p r o p a l a e l j a e r d e l j s k o g vojvode da d o e na p o l j s k i p r i j e s t o l , za t o j e n u d i o v e l i k i novac, a l i m u j e P o r t a o b e a l a da e ga o e n i t i sa k e r i v e l i k o g vojvode Toskane. I z Rusije j e d o a o p o s l a n i k sa d a r o v i m a , m o lei sultana da p a t r i j a r h u , u m j e s t o c r k v e t o j e b i l a p r e t v o r e n a u d a m i j u , o d o b r i j e d n u d r u g u c r k v u i i z r a a v a j u i e l j u da se Tatar-hanu ne p l a a v i e danak. Venecija b i se zbog u s k o k i h p l j a k a n j a zaplela u r a t s Port o m da j o j n i j e p o l o za r u k o m p r e k o n j o j s k l o n i h z e m l j a k a , k a p u d a n p a e Hasana i sultanije Safije, s u l t a n o v u z l o v o l j u okren u t i p r e m a a u s t r i j s k o m c a r u . U s k o k , t j . p r e b j e g , zvala se skup i n a D a l m a t i n a c a i d j e l i a d r u g i h susjednih n a r o d a , k o j a j e , p o e t k o m Sulejmanove vladavine, u j a k o j u t v r d i K l i s u , iji j e gospodar tada b i o Petar K r u i , i m a l a svoje u t o i t e ; a p r o t j e r a n a odatle o s m a n s k i m o r u j e m , s k l o n u l a se u p r i s t a n i t e Senja. Ovdje i m j e b o r a v a k d o p u s t i o n a j p r i j e gospodar mjesta, grof Frankopan, a uskoro p o t o m carski namjesnik u n u t r a n j e A u s t r i j e , n a d v o j v o d a o d Graca, n a j r e v n i j i z a t i t n i k o v o g n o v o g h a j d u k o g gnijezda. U s k o r o su u s k o c i b i l i s t r a n i n a m o r u ne samo za T u r k e , nego e s t o i za Venecijance k o j i su i h i p a k potajice t r p j e l i , kao t o j e car o t v o r e n o t i t i o , k a o p r o t u t e u t u r s k i m l e t e i m o d r e d i m a . Cesto se n a d a l m a t i n s k o j i venecij a n s k o j g r a n i c i uzajamno t u a k a l o zbog u s k o k a i l e t e i h odreda, kao t o se t u a k a l o na p o l j s k o - r u s k o j zbog T a t a r a i Kozak a i l i n a u g a r s k o j zbog a k i n d i j a i h a j d u k a . O t o c i i grebeni o k o Z a d r a b i l i su p o p r i t a n e p r e k i d n o g p o m o r s k o g u s k o k o g p l j a k a n j a , k o j a su, n a p o k o n , b i l a p o s r e d n i p o v o d za i z b i j a n j e ugarskog r a t a , j e r se p o t u b a m a sultana i v e l i k o g vezira, k a k o car u t a k o i d u d u , n i j e n i t a p o s t u p a l o . M i r s V e n e c i j o m se d r a o samo p o m o u i s t i n s k o g utjecaja k a p u d a n p a e Hasana i sultan i j e Safije. T a d a se r a t o k r e n u o k a U g a r s k o j . ] 117

12.4.1589.

mj.5. 1590.

1592.

1590.

29.9.

mj. 8.1591.

mj.4.1592. 19. 8.

mj. 9.

Posljednji g o d i n j i carev p o a s n i d a r o d t r i d e s e t t i s u a d u k a t a p r e d a o j e g o s p o d i n I v a n o d M o l l a r d a o d Reineka, a slij e d e i g o s p o d i n Streins o d Ehrenreichsteina, gospodar n a Schwarzenau, p e h a r n i k n a d v o j v o d e E r n s t a . T r i z a r o b l j e n a bega, k o j i su d u g o b i l i p r e d m e t razmjene p i s a m a i z m e u sultana i cara, b i l i su o s l o b o e n i , a zbog o s l o b o e n j a p r e v o d i o c a A u g e r a car je posebno pisao s u l t a n u . a u M u s t a f a j e d o n i o u B e sultan o v o p i s m o u k o j e m j e stajalo da se Feridun-beg zbog povrede m i r a d v o b o j e m u B u g a n c u i u B a k i - b a n j i smjenjuje i da s u l t a n eli o d r a t i m i r . Poslanik Pezzen trebao je, dakle, p o e t i s obn o v o m m i r a o d godine t i s u u pet s t o t i n a devedeset i druge n a d a l j n j i h o s a m g o d i n a i u g o v o r e n j e d v o s t r u k i p o a s n i dar, r e d o v i t i g o d i n j i o d trideset t i s u a d u k a t a i d r u g i , i z v a n r e d n i , o d srebrnoga p o s u a k o j i e s l i j e d e e godine d o n i j e t i v e l i k o poslanstvo. U j e d n o m se p i s m u s u l t a n dugo i o p i r n o t u i o na senjske u s k o k e i elio j o da se p o r u i p r i j e t r i godine sagra e n a u t v r d a n a B a l a t o n s k o m jezeru. J o p r i j e nego t o j e car mogao i l i h t i o zauzdati uskoke, z a k l j u i Hasan, bosanski nam j e s n i k , d a k r o z H r v a t s k u n a v a l i n a n j i h . S pet t i s u a l j u d i o p u s t o i o j e k r a j i z m e u K r i a i Sunje i opsjedao Sisak, d o k je b a n T o m a E r d o d v svoj n a s l j e d n j i dvorac M o s l a v i n u oduzeo T u r c i m a i dao s r u i t i . Zato j e M a l i K o m o r n a l a d s k e u p a n i j e svladao sigetski beg. Z b o g t i h p o v r e d a m i r a car se p o t u i o u n a r o i t o m p i s m u , a zbog t o g a se o d g a a l o i slanje v e l i k o g a poslanstva. M e u t i m , mjesec dana kasnije su v e l i k i vezir i b u d i m s k i n a m j e s n i k u p i s m u h i t n o z a h t i j e v a l i d a se u C a r i g r a d p o a l j e v e l i k o poslanstvo. e k i i c a r s k i d v o r s k i savjetnik, gos p o d i n F r i e d r i c h o d H r e k v i c a j e s p r a t n j o m o d pedeset l j u d i , m e u n j i m a j e b i o i njegov b r a t , gospoda o d T u r n a i Maloveca, sekretar poslanstva H a n n i t u m a M a l i k , a p o t e k a r Seidel i p a V r a t i s l a v o d M i t r o v i c e , p o a o u C a r i g r a d . Posljednja dvoj i c a su o p i s a l i p u t i j a d n u s u d b i n u poslanstva u p o s e b n i m djel i m a . Uz g o d i n j i p o a s n i d a r o d trideset t i s u a d u k a t a , p r e d a o je g o s p o d i n o d H r e k v i c a i i z v a n r e d n i d a r za o b n o v u m i r a , k o j i se sastojao o d s r e b r n i h , p o z l a e n i h pladnjeva, pehara, k o a r a , v r e v a , zdjela, boca i e s t u m j e t n i k i i z r a e n i h s a t o v a . . . Tek t o su r e d o v i t i i i z v a n r e d n i d a r o v i za o b n o v u m i r a b i l i p r e d a n i , v e ga j e p o v r i j e d i o Hasan, n a m j e s n i k Bosne, zauze e m H r a s t o v i c e i Gore, i z g r a d n j o m p e t r i n j s k e t v r a v e n a u t o k u i s t o i m e n e r i j e k e u K u p u , z a u z i m a n j e m B i h a a , k o j i j e o d Bele I V t r i s t a i pedeset g o d i n a b i o b e d e m n a g r a n i c i . M i k a c j e izvanredno r e v n o b r a n i o Sisak, a H a s a m p a i n e poslanike je dao b a c i t i p r e k o z i d a u Savu. P r e m a s p a h i j a m a se g r a d i o kao da j e s p r e m a n p r e d a t i g r a d i n a m a m i o i h u t v r a v u . Zapalio j e b u r a d s p u a n i m p r a h o m i bacio i h u z r a k . Hasan se zakleo da e se o s v e t i t i i i s p u n i o osvetu j o do k o n c a jeseni. Nadasdv, k o j i j e n a m j e s n i k a n a r o i t i m p i s m o m izazvao n a b o r b u , izgubio j e dvanaest t o p o v a , sedam zastava i b i o z a r o b l j e n sa t i s u u l j u d i . T r i 118

stotine z a r o b l j e n i k a j e u t r i j u m f u sprovedeno p r e d poslanikov i m s t a n o m , odzvanjala j e d i v l j a , z a g l u n a glazba, o n d a j e p r o l a j e d n a e t a sa z a r o b l j e n i m o r u j e m , p a k o l a sa d r u g i m p l i j e n o m n a t o v a r e n a i k o n a n o bijedne r t v e r o p s t v a : m u k a r c i , e n e , djeca, s t a r c i , bez o b z i r a n a starost i slabost, o t j e r a n i su b a t i n a m a k a o s t o k a uz d i v l j u v i k u ; z a t i m su r o b o v i p r o d a v a n i na t r g u . T a k v a s r a m o t a i t u r s k a opasnost j e t o l i k o u z d r m a l a K r a n s t v o d a j e R u d o l f I I u S v e t o m r i m s k o m c a r s t v u i u Ugarskoj n a r e d i o d a zvone t u r s k a z v o n a . Z v o n i l o se j u t r o m , u podne i u v e e r i pozivalo n a m o l i t v u p r o t i v T u r a k a . T r i mjeseca kasnije d o l o j e do p o b u n e spahija, a t i m e i do p o d i z a n j a Sinan- p a e do a s t i v e l i k o g a vezira. Jedina misao o s a m d e s e t o g o d i njeg o s v a j a a T u n i s a i Jemena b i l a j e r a t u U g a r s k o j , n a k o j i j e podbadao sultana s v i m sredstvima, m e u i n i m i o p i m m o l b a m a iz Ugarske i Bosne. Carski p o s l a n i k , iji su t a j n i p a p i r i i z d a j o m j e d n o g a p r e o b r a e n i k a 'iz p o s l a n i k e p r a t n j e d o l i do v e l i k o g a vezira, b i o j e u s t r o g o m i s r a m o t n o m z a t v o r u . Signal za izbijanje r a t a b i o j e poraz, -koji j e p r e t r p i o H a s a n - ' p a a , bosanski nam j e s n i k , a k o j i n i j e mogao p r e b o l j e t i . H a s a n n p a a , n a d i m k o m T i l l i , bosanski n a m j e s n i k , m o g a o j e p o d v e l i k i m v e z i r o m S i j a v u e m r a u n a t i n a Hasan K i r l i j e v u p o m o , namjesnika-beglerbega R u m e l i j e . K a d a j e Sinan, l j u t i t i Albanac, postao v e l i k i vezir, dao j e s v o m s i n u r u m e l i j s k i beglerbegat, bijesan n a bosanskoga n a m j e s n i k a , t o m u j e ovaj, k a d j e p o d r u g i p u t a postao vel i k i vezir, d o d u e i s p r a z n i o s v o j u k u u u C a r i g r a d u , a l i j u j e opet z a t r a i o n a t r a g k a d j e b i o s m i j e n j e n . U u t o r a k u t a b o r i o se Hasan, bosanski n a m j e s n i k , s dvadeset i pet do trideset tisu a l j u d i n a desnoj o b a l i K u p e . N o u j e p r e a o K u p u sa z v o r n i k i m b e g o m Memiijem, k o j i j e p r e d v o d i o p j e a d i j u , i o p k o l i o Sisak. E r d o d y , Auersperg, Eggenberg, R e d e r n i Paradeiser po u r i l i su u p o m o . U k u t u k o j i t v o r i O d r a n a u t o k u u K u p u vo e n a j e b i t k a u k o j o j su T u r c i p o t i s n u t i n a r i j e k e . M o s t o v i , prev e u s k i i slabi, s l o m i l i su se i osamnaest t i s u a l j u d i i s k r v a r i lo j e n a b o j i t u i l i se u t o p i l o u r i j e c i , p a i sam H a s a n - p a a . Strad a l i su: n a m j e s n i k Bosne, Gazi M e m i j a , z v o r n i k i beg, k l i s k i beg, A h m e t - p a i n s i n (ija j e s u p r u g a b i l a M i h r i m a h i n a k i ) i k o j i j e d o b i o n a d i m a k Sultan-zade, te M e h m e d , t a k o e r s i n k e r i jedne sultanije, n a i m e , M i h r i m a h i n u n u k ; o n a j e b i l a Sulejman o v a k i , supruga v e l i k o g a v e z i r a Rustema. M e u o s v o j e n i m t o p o v i m a b i l a su t r i o d e z d e s e t f u n t i , F e r h a t - p a i n i , j e d a n s g r b o m cara M a k s i m i l i j a n a . I z g u b i o ga j e g o s p o d i n B o n n u Slov e n i j i ; j e d a n j e i m a o g r b E r d o d v j a , b i s k u p a iz v r e m e n a M a t i j e K o r v i n a i jedan povijesni, znameniti top, Kacijanerov, s grbom cara F e r d i n a n d a I . N a n j e m u j e , p o z a p o v i j e d i o s v a j a a Sigeta ( S o k o l o v i a ) , o d s j e e n a glava n j e g o v u b r a n i t e l j u Z r i n j s k o m . Z b o g z n a t n i h g u b i t a k a t e k e a r t i l j e r i j e i vojske, gdje j e p a l o v i e begova i d v a u n u k a sultanije, o v a se g o d i n a naziva u osmanskoj p o v i j e s t i g o d i n a p r o p a s t i . 119

19. 10.1592.

15.6.1593.

19.6. 22. 6.

U isto v r i j e m e k a d a j e r a t z a p o e o t o m k r v a v o m b i t k o m , i a k o f o r m a l n o j o n i j e b i o o b j a v l j e n , b i o j e b a r u n Poppel o d L o b k o vica, k r a l j e v s k i i c a r s k i v i n o t o , j o u v i j e k s d v o s t r u k i m po a s n i m d a r o v i m a (s u o b i a j e n i m g o d i n j i m i j e d n i m z a k a n j e l i m ) n a p u t u iz Praga u K o m o m ( K o m o r a ) . S i n a n j e o b j a v u rata naprosto zatezao u n a d i d a e p r i j e toga p r o g u t a t i j o o n i h e z d e s e t t i s u a d u k a t a i d a e zatezanje m o i k o r i s t i t i za pove a n j e r a t n e p l a e . M e u t i m , k a d j e s H a s a n o v i m p o r a z o m nestala svaka n a d a u o d r a v a n j e m i r a , a u C a r i g r a d u n a r o d glasno v i u i t r a i o osvetu za H a s a n o v u s m r t i za s u l t a n i j i n e u n u k e i k a d a j e A h m e t o v a u d o v i c a , R u s t e m o v a k i , p o d j a r i l a sultana n a r a t zbog toga d a osveti s m r t svoga sina i k a d a j e poslanstvo b a e n o u okove, p o v r a t i o se gosp. Poppel iz K o m o r n a , a iz Car i g r a d a j e p o a o v e l i k i vezir Sinan kao v r h o v n i v o j s k o v o a ugarskoga r a t a . P r i j a n j e g a v e z i r a F e r h a t - p a u , svoga z e m l j a k a , k o j i j e , k a o i o n , u m l a d o s t i u A l b a n i j i u v a o svinje, ostavio j e u g l a v n o m g r a d u za k a j m a k a m a , t j . z a m j e n i k a v e l i k o g a vezira. D e r v i i s u izlazak iz g r a d a p r a t i l i v r t e i se u k r u g u i v i u i : A l l a h u , H u . N e k i su n o s i l i topove, buzdovane i d r u g o o r u j e o d k a r t o n a , d r u g i su se opet d a l i p o d m a s k o m m e d v j e d a v o d a t i u l a n c i m a . B i l a su t o p r i m i t i v n a p r e r u a v a n j a , sredstva za b u e n j e veselja i b o r b e n o s t i . C a r s k i j e p o s l a n i k u l a n c i m a i a o s n j i m a . Njegova j e p r a t n j a n a j p r i j e b a e n a u B a n j o , gdje su b i l i r o b o v i n a g a l i j a m a , a odavde su b a e n i u j o s t r a s n i j i zatvor, u C r n i t o r a n j n a B o s f o r u . Dvanaest t i s u a j a n j i a r a p o l o j e s e h a j o m , a o d e s t o d j e l a j a h a a , s t r a a r a k o j i s u u v a l i zastave, ostale s u samo d v i j e d a u v a j u g l a v n i g r a d . N a p u t u za B e o g r a d p r i s p i o do U z u n d o v e , S i n a n j e n a m o l b u s t a n o v n i k a dao iz svoga d e p a trideset t i s u a pjastera da se izgrade d v a hana, k u h i n j a za s i r o t i n j u , d a m i j a i k u p a l i t e . Z a p o e o j e i s i z g r a d n j o m d v a j u sela d a o i v i t o l i k o v a a n k l a nac n a v o j n o j cesti. I s t o j e t a k o n a r e d i o d a se podigne p a l a n k a i h a n u k l a n c u B a i n e , u o k r u g u Jagodine. U B e o g r a d u su borav i l i deset dana. Ovdje j e u m r o gospodar o d H r e k v i c a o d posljedica m u e n j a u o k o v i m a . S i l n i k S i n a n j e d r s k o predbacio petor i c i sluga iz njegove p r a t n j e d a su k r i v i za s m r t svog gospodar a , a za t o e m o r a t i o d g o v a r a t i c a r u ; z a t i m i h j e p u s t i o d a o d u u B u d i m . Prvoga dana u n o v o j m u s l i m a n s k o j g o d i n i p r e l i su m o s t k o d Osijeka gdje j e stigla v i j e s t d a n e p r i j a t e l j s k a v o j s k a s t o j i i s p o d Raba, p a j e o d l u e n o n a s t a v i t i p u t e m p r e m a V e s p r i m u i P a l o t i . R u m e l i j s k o m beglerbegu M e h m e d - p a i d a n j e nalog da otpremi est velikih topova i dva k a r t e a iz B u d i m a u Stolni Biograd (ekesfehervar). U nizini je o d r a n dvodnevni o d m o r za i s p l a t u i s m o t r u vojske. U S t o l n o m B i o g r a d u ( e k e s fehervaru) ostavljen j e bosanski beglerbeg, a onda su zauzeti p o l o a j i p r e d V e s p r i m o m . N a k o n t r o d n e v n e navale predao se g r a d uz u v j e t da se posada slobodno p o v u e i d a t o isto u i n i m a l a u t v r d a Palota i j u su posadu v j e r o l o m n o p o b i l i . N a b r d u 120

4.9.1593.

27.9.

13.10. 1594.

Jakoj a j e pao H u r e m , aga spahija, n a p a d n u t o d n e p r i j a t e l j a . V o j s k a se p o v u k l a u B u d i m , gdje su j a n j i a r i sa s v o j i m gener a l i m a - p o r u o n i c i m a , sa s a g a r d i b a o m i t u m a d i b a o m , s m j e t e n i u P e t u , a d e b e d i j e , t o p d i j e a r a b a d i j e i ostatak vojske povedeni su u z i m o v a l i t a u Segedin. B u d u i da se b l i i o d a n K a sima, t o j e b i o u o b i a j e n i z a v r e t a k t u r s k i h r a t o v a n a k o p n u i n a m o r u , p o b u n i l i su se v o j n i c i , odrezali v o j s k o v o a m a a t o r sku u a d i p r i s i l i l i Sinana p o v r a t i t i se u B e o g r a d odakle j e poslao u C a r i g r a d Rizvan-agu s v i j e u o p o b j e d i . D o k j e Sinan b o r a v i o u z i m o v a l i t u u Beogradu, b o r i l i su se Nadasdv, Palffv, Z r i n s k i i H a r d e k k o d S t o l n o g B i o g r a d a (ekesfehervara) s b u d i m s k i m H a s a n - p a o m , kojega j e r a n i o konjan i k I v a n a Tapolcsanvja u d v o b o j u u d a r c e m sablje i samo s v o m brzom k o n j u m o e zahvaliti ivot. Izgubio j e est tisua ljudi i e t r d e s e t i e t i r i topa. K r i s t o f Teuffenbach, z e m a l j s k i kapetan t a j e r s k e , zauzeo j e F i l e k i r a z o r i o g r a d i n u , u t v r d e Filek, Keke ( t j . Blauenstein) t o j u j e i z g r a d i o Balassa, d o k j e H o l o k e , t j . Gavranov dvorac, p r i p a d a o o b i t e l j i Forgacs. o m o k e , Depani, B u j a k , e e n , Dregeli, H a j a t s k i i N o v i g r a d p r e d a l i su se cars k o m o r u j u . V i e z a p o v j e d n i k a o v i h u t v r d a , k o j i su b r z o p l e t o p o b j e g l i , b i l i su, k a o p r i m j e r z a s t r a i v a n j a , b a e n i u t a m n i c u . K a r a K a r j e l i Mehmed-bega, z a p o v j e d n i k a N o v i g r a d a , j a n j i a r i su p o t a j n o objesili. S l i j e d e e g a p r o l j e a j e n a d v o j v o d a M a t i j a sa svom s v o j o m v o j n o m snagom i z v r i o opsadu Grana. N a k o n e s t j u r i a n j a i dvadesetodnevne opsade b i o j e p r i s i l j e n napu t i t i j e k a o t o j e Teuffenbach n a p u s t i o H a t v a n . B o l j i , a l i ne i trajniji uspjeh imala j e vojna nadvojvode Maksimilijana u koj o j s u osvojeni: H r a s t o v i c a , G o r a , P e t r i n j a i Sisak. K a d se nadv o j v o d a M a k s i m i l i j a n v r a t i o u Grac, p r v a t r i m j e s t a su opet izgubljena. Sinan, k o j i j e v e p o a l i o t o se u p u s t i u r a t , p i sao j e z i m i u C a r i g r a d m o l e i h i t n o za p o m o . T a d a j e v e l i k o m v e z i r u poslan s a m j a n j i a r s k i aga, t o j e d o t a d a b i l o n e u v e n o . Do toga v r e m e n a p o a o j e u r a t samo sa s u l t a n o m i ostajao b i , ako s u l t a n n i j e n a p u t a o C a r i g r a d , u g l a v n o m g r a d u d a b u d e z a t i t a n j e m u i s u l t a n u . T a j e ovaj p u t a povjerena s e g b a n b a i (prvom j a n j i a r s k o m generalu-poruniku). Agu je pratio deb e d i b a a s t i s u u l j u d i , a pozvan j e i t a t a r s k i h a n d a pomogne v e l i k o m v e z i r u . K a d a su k o n c e m p r o l j e a azijske i evropske e te b i l e o k u p l j e n e n a s r i j e m s k o j r a v n i c i , p o s t a v l j e n j e n a e l o t o p n i t v a s i n v e l i k o g a vezira, M e h m e d - p a a . B u d i m s k i Hasan-paa i m e n o v a n j e za a r k a d i j u , t j . z a p o v j e d n i k a o n i h k o j i prave daske, bosanski j e n a m j e s n i k i m e n o v a n za k a r a u l d i j u , t j . z a p o v j e d n i k a p r e d s t r a a . A n a d o l s k i beglerbeg-namjesnik Sat u r d i M e h m e d p o s t a v l j e n j e n a desno k r i l o , a o s t a l i beglerbezi n a l i j e v o k r i l o , d o k j e beglerbegu M a r a a p r e d a n a z a t i t n i c a . U o v o m j e p o r e t k u v o j s k a stigla p r e d T a t u k o j a j e pala n a k o n nek o l i k o dana kao i Sv. M a r t o n . N o S i n a n j e i p a k n a a o i z l i k u d a skine s p o l o a j a j a n j i a r s k o g a g u M e h m e d a , a h i n M e h m e d o v a 121

16.10.

30.11.

m j . 10. 1593. 3.11. 1593. 15.11.

mj- 6.1594.

sina, o s v a j a a Grana, i da taj p o l o a j p r e d a A l b a n c u J e m d d i Hasanu, t j . Hasanu V o a r u , i j e i m e ukazuje n a njegov p r v o bitni stale. 17. 7. 1594. N a p o l a s k u n a Rab p o j a v i o se t a t a r s k i h a n Gazi-Giraj s etrdeset t i s u a l j u d i . Beglerbezi, age i o d r e d i m u t e f e r i k a i au a p o l i su m u u susret da ga s v e a n o d o e k a j u . V e l i k i vezir m u j e z a e l i o d o b r o d o l i c u n a d a r i v i ga z l a t n o m p o s u d o m za p r a n j e i p o s u d o m za polijevanje, z l a t n o m o p r e m o m za k o n j a , dragim kamenjem o p t o e n o m sabljom i e s t o p e r o m i s tisuu d u k a t a . Opsada R a b a p o t r a j a l a j e dvadeset dana, a za t o su se u d u n o s t i m a m i j e n j a l i H a s a n - p a a , S o k o l o v i e v sin i bud i m s k i n a m j e s n i k , i M e h m e d - p a a , Sinanov sin, r u m e l i j s k i namjesnik. V e l i k o m veziru je (neoekivano brzo) grof Hardek predao t v r a v u uz u v j e t da j e posada slobodno n a p u s t i sa svoj o m p r t l j a g o m ; zato j e o s v a j a u p a l a u r u k e znatna z a l i h a svega i s v a e g a . O s m a n - p a a j e o d r e e n za r a p s k o g s a n d a k b e g a s d v i j e t i s u e v o j n i k a u t v r a v i u n o v a e n i h n a t r i godine uz dnev n u p l a u o d devet a k i , s t r i t i s u e j a n j i a r a , t r i t i s u e t o p o v a i t i s u u o r u a r a o d r e e n i h za posadu. V e l i k i j e vezir d o a o p r e d K o m o m ( K o m o r a ) . Papa se p r e d a l a S o k o l o v i e v u s i n u Hasan- p a i i T a t a r i m a bez i j e d n o g poteza m a e m . K o m o m se, zbog svoje v r s t i n e i zbog h r a b r o s t i s v o j i h b r a n i a , narugao opsadi velikoga v e z i r a k o j i j u j e n a p u s t i o j e r se b l i i l a jesen. P o t o se t a t a r s k i h a n o p r o s t i o o d v o j n i h p o d u h v a t a sve d o p r o l j e a , evr o p s k e su e t e u p u e n e u z i m o v a l i t e u B u d i m , S t o l n i B i o g r a d (ekesfehervar) i Beograd, a azijskima j e d o p u t e n povratak u Sivas, D i j a r b e k r , R a k u , Haleb i Damask. Rizvan-aga j e s p o r u k o m o p o b j e d i poslan u C a r i g r a d ; p r i p o v r a t k u j e , uz carsko p i smo, d o n i o p o a s n u o d j e u , sablje i p o a s n e perjanice za beglerbegove i v e l i k o g a vezira. P r e m d a j e S i n a n b i o n a e l u vojske k a k v a se o d S u l e j m a n o v i h v r e m e n a n i j e v i d j e l a i p r e m d a ga j e p o t p o m a g a o t a t a r s k i h a n , b i o j e n e p r i j a t e l j s k i i opasno ugro e n o d knezova E r d e l j a , M o l d a v s k e i V l a k e k o j i su istovremeno u z d r m a l i o s m a n s k i j a r a m i n a s t o j a l i da ga se te godine otresu. S t u p i l i su i u o b r a m b e n i savez sa a u s t r i j s k i m c a r o m p r o t i v T u r s k e . M e u t i m , sve t o n i j e p r o l o bez b o r b e , j e r j e u sve t r i zemlje p o s t o j a l a j e d n a p r o t u r s k a s t r a n k a i samo j e g r u b i m m j . 6. n a s i l j e m b i l a p o b i j e e n a . i g m u n d j e p u t e m svoga p o s l a n i k a 1593. Georga Ravazdija i I v a n a B o l d o g a dugo pregovarao sa Sinan o m , a ovaj p u t e m p r e o b r a e n i k a a u a M e h m e d a , n e k a d a n j e g Gregora V e r e s m a r t i j a , i s a n d a k b e g a iz L i p e , o z l o g l a e n o g a Pavla M a r k h a z v j a . Pred Sennveijem, kojega j e B a t h o r v poslao Sin a n u , h v a l i o se ovaj osvajanjem T u n i s a i Golete, A r a b i j e i Perzije, A f r i k e i G r u z i j e t v r d e i da e s l i j e d e e zime o s v o j i t i B e i Prag. a u M u s t a f a j e d o n i o p i s m o sultana, v e l i k o g a v e z i r a i t e m i v a r s k o g a p a e u p u e n o s t a l e i m a i B a t h o r v j u , n a t o se j o u v i j e k o d g o v a r a l o i z j a v a m a v j e r n o s t i s u l t a n u sve d o k se i g m u n d n i j e zakleo p r e k i n u t i s T u r c i m a p r i m i v i c a r e v u i pa122

p i n u p o r u k u , a n a r o i t o k a d je d o a o j e z u i t a Alfons k o j i ga je p r i d o b i o o b e a v i m u zlatno r u n o , te su p o s l a n i c i K r i s t o f Tom a i Stjepan O v a r i opozvani iz Carigrada. O n i su d o n i j e l i sultanovo p i s m o , k o j e j e kneza u p u t i l o da se o b r a t i S i n a n u i tem i v a r s k o m beglerbegu, a k o j i m a j e b i l o n a r e e n o da ne pov r i j e d e E r d e l j . N a k o n duge s v a e , p o b i j e d i l a je careva s t r a n k a s u l t a n o v u , p a je z a p e a t i l a s v o j u p o b j e d u k r v l j u p o o d s i j e c a n i h v e l i k a k i h glava, na t o su B a t h o r v j e v b r a t i Baltazar i njegova b r a a , k a r d i n a l A n d r i j a i Stjepan, p o b j e g l i u P o l j s k u . U M o l davskoj je v o j v o d a A r o n , u g r o e n o d K o z a k a k o j i su spalili J a i , a l i j o v i e u p l a e n i m e n o v a n j e m j e d n o g a n o v o g kneza, m l a d o g a Bogdana, F e r h a t - p a i n a t i e n i k a , u i j e m je h a r e m u bio o d g o j e n kao m u s l i m a n , otkazao p o s l u n o s t i a t r o Mustafap a u , p r i j a n j e g a p a u iz M a r a a , k o j i j e s n e k o l i k o t i s u a l j u d i d o h r l i o u s t o l i i t i nasilno Bogdana; a t r o ga je b a k a d a j e h t i o p r i j e i k o d u r e v a z a m r z n u t i Dunav. O d l u k a v l a k o g a vojvode M i h a j l a b i l a je b r a i k r v a v i j a , a s p r a v o m j e nazvan H r a b r i , a l i b i t r e b a o d o b i t i uz t o i n a d i m a k N e v j e r n i i o k r u t n i . Osam dana n a k o n t o j e i z m e u njega, j e d n o g a e r d e l j s k o g 13.11. i m o l d a v s k o g p o s l a n i k a , s k l o p l j e n savez n a k o j i su se zapriseg1594. n u l i , o k u p i o j e sve svoje t u r s k e v j e r o v n i k e u j e d n o m h a n u k o d B u k u r e t a da se s n j i m a p o r a v n a . R a u n je z a v r e n n j i h o v i m u m o r s t v o m . e t i r i t i s u e su p o b i l i . S l i n o t o m e b i l o j e k r v o p r o lie k o d D u r e v a , gdje je, t a k o e r uz i z l i k u da se p o r a v n a j u p o t r a i v a n j a s n a i b o m A l i - h a n o m , o k r u t n o p r i j e v a r o m pobijeno e t i r i t i s u e m u s l i m a n a .
j

U z i m u te godine p o l i su sa s v e t o m zastavom za k o j u mj. 11. je vailo da je Poslanikova, j e d n o m o d n a j d r a g o c j e n i j i h r e l i k v i j a egipatskog osvajanja, a k o j a j e d o t a d a b i l a p o h r a n j e n a u Dam a s k u sada p o p r v i p u t a sa s i r i j s k i m j a n j i a r i m a u Carig r a d , a odavde u p o m o v o j s c i . I l o se u p r a t n j i o d t i s u u j a n j i a r a p r e k o G a l i p o l j a u t a b o r v e l i k o g a vezira i po p r v i p u t a se zastava p o b j e d o n o s n o v i h o r i l a . O v i m p o g l e d o m n a zastavu o d u e v l j e n i i s l a m s k i b o r c i h t j e l i su v i d j e t i k a k o se za v r i j e m e b o r b e e s t o sama o d sebe r a z v i j a i d i e s n a n o u v i s k a o da eli l e t j e t i p r e d b o r c i m a , n o e n a k r i l i m a pobjede. Uz to se povrat i o j o i j a n j i a r s k i aga iz z i m o v a l i t a u C a r i g r a d , t o j e dotad a b i l a t a k o e r n e u v e n a stvar, uz i z l i k u d a n j e g o v i p r e i n i k a d a n i s u z i m o v a l i n a d r u g o m e m j e s t u nego sultan. P r i s u t n o s t svete zastave u l o g o r u n i j e b i o n a d o m j e s t a k za opadanje r a t n i k o g d u h a k o j i se o i t o v a o a g i n i m p o v r a t k o m u g l a v n i g r a d . G o v o r k a n j e , d o k o j e g j e u C a r i g r a d u zbog toga d o l o , p o g o r a le su j o i glasine o sultanovoj b o l e s t i . . . G o d i n u d a n a n a k o n p r i j e m a u z b e k o g p o s l a n i k a , posljedn j e g p o p r i t a M u r a t o v e dvorske i d r a v n i k e akcije, o n j e u m r o , 16.1.1595. ne bez p r e d o s j e a j a svoje b l i s k e s m r t i , m o d a u b r z a n e praznov j e r n i m s t r a h o m . Njegov p o v j e r l j i v i t i t o n o a S a d i Hasan 123

( S a a t d i ) , t j . Hasan s a t n i a r , k o j i j e iz seraj" o t i a o kao namjesnik u D i j a r b e k r , nedavno se odande v r a t i o i zauzeo svoje s t a r o mjesto k r a j gospodara. N j e m u se u snu p r i v i d j e l o da su s u l t a n S u l e j m a n , e j h I t i b i , s u l t a n M u r a t i on, t i t o n o a , a k t i v n o rad i l i . Ovaj j e svoj san napisao i to predao gospodaru. K a d j e ovaj n a k o n t r i dana d o b i o g r e v e u e l u c u , v i d i o j e u t o m nagov j e t a j svoga b l i z o g s v r e t k a . Z a p o v i j e d i t i t o n o i d a r t v u j e pedeset i d v i j e ovce, e t i r i crne, osam a r e n i h i e t r d e s e t b i j e l i h , kao t o j e t o Sulejmanov p r e d u Hasanovu snu najavio. P o a o je u k r a s n u v i l u , k o j u j e nedavno sagradio S i n a n - p a a n a o b a l i m o r a , odakle se vide b r o d o v i k o j i ulaze iz B i j e l o g a i Crnoga m o r a u l u k u . O b i n o j e dao da m u svira k o m o r n a glazba t o j e h t j e l a , a ovaj j e p u t a o z n a i o , p r o t i v n o s v o m o b i a j u , pjesm u sa a l o s n i m s t i h o v i m a . U s k o r o z a t i m su p o k r a j vile proj>ed r i l e dvije egipatske galije p r i i j i m su p o z d r a v i m a t o p o v s k o m p a l j b o m p u k n u l i p r o z o r i n a v i l i i uz zveket p a l i n a p o d . I n a e t o p o v s k i pozdrav i t a v e flote n i j e n a k o d i o p r o z o r i m a , a sada su se r a z b i l i o d t i h g a l i j a , rekao j e M u r a t . V i d i m d a se v i l i m o g a i v o t a b l i i k r a j i suze m u o b l i j u obraze i b r a d u . Slijed e e j e n o i u m r o . B i o j e slab, sujevjeran, a l i nije b i o o k r u t a n , nasilan. O s i m b r a t o u b o j s t v a p r i n a s t u p u vladavine, t o odgovar a ustavu, i sumnje da neke r o b i n j e z a p l i u v o r o v e kao a r o b nice p a su bile u t o p l j e n e , n i j e k r i v za neko u b o j s t v o ; v e z i r i i n a m j e s n i c i n i s u p o g u b l j e n i , dao i h j e r a d i j e s m i j e n i t i i pozatvar a t i nego i h , kao n j e g o v i p r e i , o d m a h p r e d a t i s a b l j i . T a k o j e za v r i j e m e svoje d v a d e s e t o g o d i n j e vladavine v e l i k o g a vezira prom i j e n i o jedanaest p u t a , a m u f t i j u sedam p u t a . T a k v o kolebanje b i l o je p r i r o d n o djelovanje njegove m i s l i , p o d l o n e e n s k o j vlad a v i n i . U p o e t k u svoga vladanja, neko j e v r i j e m e n j i m e vladala i s k l j u i v o njegova supruga, V e n e c i j a n k a Baffa, a da krevet n i j e d i j e l i o s r o p k i n j a m a . K a d su m u i h n a m e t n u l e m a j k a i sestra, p r e p u s t i o se svojoj p r i r o d n o j s k l o n o s t i , u i t k u , d a b i pom o u d r u i c a u k r e v e t u d i j e l i o i vladanje s V e n e c i j a n k o m . K a da j e i m a o pedeset godina, b i o j e s t o t i n u i dva p u t a otac. Nesretna p l o d n o s t , p r i r o d n i m s l u a j e m i l i z a k o n i t i m u m o r s t v o m , toliko puta izloena preranoj s m r t i . Sklon u i t k u i sujevjerju j e d n a k o j e naginjao m i s t i c i i p o e z i j i i o k r u i o se t u m a i m a snova i zvijezda, e j h o v i m a i m i s t i n i m p j e s n i c i m a . S a m j e pisao gazele p o d p j e s n i k i m i m e n o m M u r a d i i j e d i n i j e m e u s v i m o s m a n s k i m s u l t a n i m a napisao asketsko djelo: P o e t a k p o s t a . Pod n j e g o v o m v l a d o m s a g r a e n e su t v r a v e i vile, o e m u se ve g o v o r i l o na p r i k l a d n o m e m j e s t u . J o kao p r i n c j e u M a n i si sagradio d a m i j u i zasnovao k o l u , a kao s u l t a n j e uz n j u sagradio s i r o t i n j s k u k u h i n j u i b o l n i c u . U M e k i j e dao p o d u p r i j e t i k r o v galerije p r e d v o r j a g r a n i t n i m s t u p o v i m a i o b n o v i t i o l u ke i p r e t k r o v l j e . U C a r i g r a d u j e dao grob Jahja efendije, b r a t a po m l i j e k u S u l e j m a n a Zakonodavca, k o d B e i k t a a n a B o s f o r u , 124

gdje su se n a j r a d i j e u b l i z i n i glavnoga grada v o z i l i n a e t n j u , n a d s v o d i t i n a d g r o b n i m zdanjem. t o j e M u r a t p o t p o m a g a o pjesnike t i m j e p r i r o d n i j e t o je njegova p o v j e r l j i v a osoba, d r u b e n i k t r o j i c e sultana, e m s i , sam b i o p j e s n i k , i a k o ne n a j b o l j i . N j e g o v a povijest o s m a n s k i h sultana u s t i h o v i m a sve do M u r a t a , k o j e m j e b i l a p o s v e e n a , nema v r i j e d n o s t i kao p j e s n i k o djelo. T o isto v r i j e d i i za a h n a m a L o k m a n a k o j i j e p r e m a Perzijancu F e t h a l l a h A r i f u , pjesnik u k o j i j e opisao S u l e j m a n o v a djela, d o b i o naziv a h n a m e d i j e , t j . pisca kraljevske k n j i g e (po p r i m j e r u h i s t o r i j s k o g Firdevsijev a epa) i kao takav d o b i o u g l e d n u r e n t u o d g o d i n j i h e t i r i stotine t i s u a a k i (osam t i s u a d u k a t a ) , a da za dvadeset g o d i n a t o j e n a m j e t e n nije n i t a d r u g o u r a d i o nego o v u k r o n i k u lo i m i b l i j e d i m s t i h o v i m a o s m a n s k i h sultana u b o m b a s t i n o m opisu, p o d n a s l o v o m : a m a i l n a m e , t j . k n j i g e k o j a sve obuhvaa. L o k m a n o v n a s l j e d n i k kao a h n a m e d i j a b i o je s i n suca Taa l i k i j a , p o d p j e s n i k i m i m e n o m M e d d i , t j . s l a v n i , daleko v i e znamenit po svom k o r i s n o m p r i j e v o d u b i o g r a f i j a u e n j a k a Ta k o p r i - z a d e a , nego po s v o j i m pjesmama. T r i p j e s n i k a N a m i , t j . k o j i z a s l u u j e i m e , n i s u kao pjesnici o s t a v i l i neko i m e . N i g a r i j e u isto v r i j e m e slikao i pisao pjesme, kao t o t o v e kazuje njegovo ime, t j . s l i k a r ; njegove stihove k a o i slike izbrisalo j e v r i j e m e . N a j v e i osmanski l i r s k i pjesnik B a k i , k o j e m se kao t a k v o m p o k l o n i o sam S u l e j m a n Zakonodavac, j o j e za i v o t a s v i j e t l i o kao p r i m j e r . E m r i i Azeri n i s u se o d l i k o v a l i sam o kao p j e s n i c i l i r i c i , nego i kao p j e s n i c i Mesnevije. Azeri j e napisao r o m a n t i n u p j e s m u : S l i k a i snaga p r e d o a v a n j a . E m r i j e b i o j a k u r i m o v a n i m k r o n o g r a m i m a , a Azeri u umjetn o s t i s t r o f a o d pet i e s t s t i h o v a sa r e f r e n o m . R i f a a t i j e , k a o i t o l i k i d r u g i , o b r a d i o o m i l j e n u r o m a n t i n u g r a u , Jusuf i Z u l e j h a i L e j l a i M e d n u n . I z m e u dvojice p o i m e n u A l e v i i dvojice Val i h i j a ne i s p l a t i se n a p r a v i t i r a z l i k u . P o k u a j e n j i h o v i h stihova i r a n i j e velike lui osmanskog p j e s n i t v a s a k u p i l i su s a k u p l j a i r a n i j e v e l i k e l u i o s m a n s k o g p j e s n i t v a s a k u p i l i su, s a k u p l j a i c v j e t o v a i b i o g r a f i j a p j e s n i k a , o n i h k o j i su u t o v r i j e m e iv j e l i . Hasan Kinali-zade j e o d e s t s t o t i n a p j e s n i k a tuce K i n a l i j a , s v o j i h r o a k a , u i n i o p j e s n i c i m a , kao t o j e p o k o j n i K a stemonac L a t i f i v i e s v o j i h z e m l j a k a iz p a t r i o t i z m a u i n i o p o i s t o m m e t r u p j e s n i c i m a . Kaf-zade, bez b i o g r a f i j a , daje samo p j e s n i k e u m o t v o r e i N a z m i , p o d n a s l o v o m : S a k u p l j a i slin i h djela n a v o d i t i s u u pet s t o t i n a o d pedesetak p j e s n i k a . T o je n a j v e a osmanska z b i r k a pjesama i kao t a k v a v r l o v r i j e d n a . Mustafa Denani, t j . rajski, tako prozvan po svojoj pjesmi: R a j s k i v r t , pisao j e i z b i r k u l a k r d i j a p o d n a s l o v o m : N e o b i ni s p o m e n i c i , koje je sultan M u r a t rado sluao, ali i h nikada n i j e nagradio ako b i i h r a n i j e u o o d svoga p r i p o v j e d a a p r i a. M u r a t o v o v r i j e m e j e b i l o d o b a k a d a j e evala u m j e t n o s t lije125

poga pisanja. H u s e i n iz Tebriza, z n a m e n i t i p e r z i j s k i k r a s n o p i sac, iji se spisi j o danas u P e r z i j i n e o b i n o skupo p l a a j u k a o n a j l j e p e r e l i k v i j e p e r z i j s k o g l i j e p o g pisanja, u m r o j e iste godine k a d j e s u l t a n M u r a t d o a o n a p r i j e s t o l . O n j e izobrazio m n o g o u e n i k a , a v i e n j i h se iselilo u T u r s k u . L i j e p r u k o p i s i t a d a j e v r i j e d i o , kao v e za T i m u r o v i h n a s l j e d n i k a , m e u ij i m se u n u c i m a i p r a u n u c i m a n a l a z i v i e k a l i g r a f a , i s m a t r a o se s a v r e n s t v o m v i e naobrazbe. P e r z i j s k i p o s l a n i k I b r a h i m , koj i j e p o s l a n M u r a t u , b i o j e z n a m e n i t i krasnopisac, kao i Abdul l a h sa K r i m a , E m i n M u h a m m e d , mevlana B a b a a h iz Isfahana i K u t b e d i n iz Jezda, k o j i su svi ivjeli i u m r l i u C a r i g r a d u . O d p r a v n i k a spomenute su m u f t i j e , a s t r o n o m T a k i e d i n i l i j e n i k H a r a s e d i n , o k o j i m a se v e g o v o r i l o . B o j a l i i M e h m e d - p a a , t r i p u t a n i a n d i j a i z a t i m vezir, sam je b i o p j e s n i k i t a k o v e l i k i p r i j a t e l j p r a v n i k a da j e s v o j i h pet k e r i udao za pet najznamen i t i j i h . Fazil-efendija, sam pisac, b i o j e dosta v e l i k i f i l o z o f da p o n u e n i m u p o l o a j m u f t i j e o d b i j e i d a se sav posveti znanos t i . P r v i j e d o n i o s p u t a po E g i p t u r i j e t k a d j e l a u C a r i g r a d . Bali-zade, k a o i A b d u l k a d i r i m u l a H u s e i n , b i l i su n a s t a v l j a i T a k o p r i - z a d e o v i h b i o g r a f i j a . Ostavio je i j e d n u povijest Jemena. D e n a b i j e pisac jedne izvanredne univerzalne p o v i j e s t i , u E v r o p i j e d v a poznate po i m e n u . S i n h i s t o r i a r a Ramazana, n i a n d i j e , pisao j e p r a v n i k a djela kao i Sarigiirz, Auz, M a h m u t iz Kafe, Perviz efendija, Abdulaziz efendija i Sinan, pisac o p a s k i n a r u b u stranica. B u d u i da j e M u r a t b i o sujevjeran, a l i n i j e b i o o k r u t a n , njegova j e v l a d a p o k r i v e n a samo j e d n o m m r l j o m v j e r s k o g u b o j stva, u s k o r o po d o l a s k u na p r i j e s t o l . S m a k n u t je e j h Hamza, k o j i je t r e b a o n a t r k a l i t u b i t i k a m e n o v a n kao k r i v o v j e r a c , j e r j e precijenio z n a e n j e Isusa (Ise), a k o j e m j e o d m a h n a k o n izlaska iz t a m n i c e prerezan g r k l j a n , j e r se sultan b o j a o narod n o g ustanka. Plan n e k i h f a n a t i k a da c r k v e p r e t v o r e u d a m i j e , m e u n j i m a i c r k v u Sv. g r o b a u Jeruzalemu, b i o j e sretno pred u s r e t n u t n a s t o j a n j i m a p o s l a n i k a . Utemeljena su t r i n o v a derv i k a reda, naime: D e l v e t i j a , U a k i j a i e m s i j a . Od n j i h o v i h je osnivaa p r v i , Delveti, bio u Brusi, drugi Uaki, u Carigradu, a t r e i , e m s e d i n iz Sivasa, u M e d i n i ivio i u m r o kao svetac, t o nas m a n j e m o e u d i t i za vlade j e d n o g asketskoga sultana, nego svetost G u l e n i j a , J i g i t b a e i U m m s i n a n i j a za v l a d a n j a Sul e j m a n a Zakonodavca. Povlastice, t o i h j e m u f t i j a Kazi-zade p r i b a v i o p o l o a j e m kazaskera p r e d beglerbezima, m u f t i j a ivi-zade p r v i m p o s j e t o m v e l i k o g a vezira k o d m u f t i j e s k u p u znalaca zakona i n j i h o v i m n a j v i i m p o l o a j i m a , v e su r e e n e , kao i n a j v a n i j a djela u e n o g m u f t i j e . M e u d r a v n i m s l u b a m a dob i l a j e n a j v e u v a n o s t s l u b a reis-efendije i l i d r a v n o g a sekret a r a za vanjske poslove. T a j e s l u b a p o s t o j a l a p o d t i m imen o m tek o d S u l e j m a n a Zakonodavca; p r i j e njega se p r e d s t o j 126

n i k d r a v n e k a n c e l a r i j e zvao e m i n i a h k a m , t j . p o g l a v a r za zap o v i j e d i . S u l e j m a n m u je dao naziv r e i s u l - k u t t a b , t j . glavar p i sara; p o d S u l e j m a n o v o m i S e l i m o v o m v l a d o m b i l i su reis-efendije n i a n d i j a m a , t j . d r a v n i m s e k r e t a r i m a za sultanov p o t p i s , j o v r l o p o d r e e n i . Za M u r a t a su se u z d i g l i do o v i h , gotovo do istoga i n a , zbog t a k o o d l u n e zasluge pera, kao t o je Feridunovo, O k d i - z a d e o v o i L a m Ali-elebijino. K a o t o M u r a t o v i m v o j s k o v o a m a , v e l i k o m veziru Sinanu, O s m a n u i F e r h a t u p r i p a d a zasluga n a j v e e g p r o i r e n j a c a r s t v a u A z i j i osvajanjem Gruzije, Derbenda, i r v a n a , K a r a b a g a i j e d n o g a dijela A z e r b e j d a n a , tak o njegovoj d r a v n o j k a n c e l a r i j i p r i p a d a zasluga n a j s a v r e n i j e ga u r e e n j a n a m j e s n i t v a , iji je b r o j o s v a j a n j i m a b i o p o v e a n i ije j e stupnjevanje t a k o u r e e n o da su n a m j e s n i c i b i l i i l i vez i r i , t j . p a e od t r i tuga, i l i su b i l i beglerbezi, t j . p a e o d dva tuga, i s p o d k o j i h su b i l i s a n d a k b e z i s j e d n i m t u g o m . Osmansko je carstvo tada o b u h v a a l o u svome n a j v e e m p r o s t r a n s t v u etrdeset n a m j e s n i t a v a i e t i r i zemlje p o d obavezom poreza. Od e t r d e s e t n a m j e s n i t a v a , osam je b i l o u E v r o p i , e t i r i u A f r i c i i dvadeset i osam u A z i j i . E v r o p s k i su b i l i : Ugarska, T e m i v a r , Bosna, Smederevo, R u m e l i j a , K a f a . Ovo posljednje dano je uz obavezu da c a r s k u k u h i n j u o p s k r b l j u j e p o t r e b n i m m a s l o m ; K a n d i j a i A r h i p e l a g , uz k o j e su spadali: M o r e j a , Lepant i N i k o m e d i j a . A f r i k a su n a m j e s n i t v a b i l a : Egipat, Alir, T u n i s , T r i p o lis. Azijska: A n a d o l i j a , K a r a m a n , M a r a , Adana, Cipar, Haleb (Alep), Saida, Damask i T r i p o l i s u S i r i j i . N a C r n o m e m o r u : iv a i l i R u m , Trabezun, i l d i r ; p r e m a Perziji: G u r d i s t a n , t j . Gruzija, Dagistan, t j . K a v k a z i j a , i r v a n , K a r s , V a n , E r z u r u m , e h i r s o r i l i p r a v i K u r d i s t a n ; u M e z o p o t a m i j i : Basra, Bagdad, R a k a , M o s u l , D i j a r b e k r ; u A r a b i j i : D i d a , Sana, Zebid i M e k a , e r i f o v o s j e d i t e . e t i r i z a t i e n e zemlje, a uz obavezu p l a a n j a poreza, bile se: E r d e l j , M o l d a v s k a , V l a k a i D u b r o v n i k . U t i m d a l e k i m g r a n i c a m a o b u h v a a l o j e Osmansko carstvo t a d a u Evr o p i : i t a v u G r k u , I l i r i j u , M e z i j u , M a c e d o n i j u , P a n o n i j u , Trac i j u , D a c i j u , carstva Pira, Perzeja, Rescuporisa i Decebala, carstva T r i b a l a i B u g a r a ; u A f r i c i : P t o l o m e j s k o carstvo i k a r t a k o p o d r u j e s N u m i d i j o m i z m e u obje k r a l j e v i n e ; u A z i j i : carstvo z n a m e n i t o g k r a l j a M i t r i d a t a , A n t i o h a , Atala, Pruzi j a , Herodovo, T i g r a n o v o , neslavnih k r a l j e v a Kapadocije, C i l i c i j e , K o m a gene, I b e r a c a i S k i t a , j e d a n d i o p a r a n s k o g a carstva, o s i m gr k i h r e p u b l i k a i p u n s k e t r g o v a k e d r a v e . B i l o je to dvadeset k r a l j e v s t a v a u e t r d e s e t n a m j e s n i t a v a , o d b u j i c a S i r t e sve do K a v k a z a i k r a j e v a t o i h o p l a k u j e legendarni Hidaspes.

127

GLAVA ETRDESETPRVA Od ustolienja Mehmeda III do osvojen ja Kanite

[ S a M e h m e d o m I I I z a v r a v a se s k r i v a n j e s m r t i s u l t a n a d o k ne d o e p r i j e s t o l o n a s l j e d n i k iz svoga s j e d i t a u d a l j e n o g o d Carigrada. Odsada e svi s u l t a n i iz m r a k a p r i n e v s k o g zatvora, t o j e z n a i l a v i l a (kafez), o d m a h s t u p a t i n a svjetlost p r i j e s t o l a , a da se p r i j e toga n i s u m o r a l i u d a l j a v a t i u o b l i n j u p r o v i n c i j u da b i se o k u a l i kao u p r a v l j a i . M e h m e d o v a m a t i Safije, Venec i j a n k a Baffa, k r i l a j e s u l t a n o v u s m r t i o d vezira, t a k o da j e b o s t a n d i b a a t e k e t v r t i d a n o t i a o bez p i s m a o d nje, dakle samo s u s m e n o m o b a v i j e u u M a n i s u ; a i M e h m e d se n i j e u18 .1.1595. r i o , te j e stigao tek o s m i dan. T a d a su t o p o v i i t e l a l i o b j a v i l i k r a j j e d n o g i p o e t a k d r u g o g sultana. P o t o su m u se svi velikai poklonili poljubivi r u k u i l i tlo pred prijestolom, pokopan je M u r a t I I I . Njegovo tijelo n o s i l a su e t v o r i c a v i s o k i h dvors k i h s l u b e n i k a : v r h o v n i d v o r s k i u p r a v i t e l j ( k a p u aga), v r h o v n i n a d z o r n i k seraja (seraj agasi), v r h o v n i r i z n i a r ( h a z i n e d a r b a i ) i v r h o v n i k u h a r ( k i l a r d i b a i ) , a p o k o p a n o j e na g r o b l j u oca m u S e l i m a uz njegovu d a m i j u . S t a r i d v o r se o d m a h r a s t u r a o , j e r su se dvadeset sedam k e r i i c i j e l i h a r e m u m r l o g sultana, sa svima o n i m a u n j e m u t o su za njegova i v o t a t a k o b i l i utjecajni, p r e m j e s t i l i i t a k o se d v o r liio svoga n e k a d a n j e g zna e n j a ; devetnaest p r i n e v a b i l o je po k a n u n u u m o r e n o ; e t v o r i c a su, m e u t i m , b i l a odgojena sa svom b r i l j i v o u kao da i m je n a m i j e n j e n p r i j e s t o l . I z Manise je pozvan b r a t M e h m e d o v e amme, lala M e h m e d , i p o s t a v l j e n za vezira; p o t o je u i t e l j novog s u l t a n a N e v a i j i u s k o r o u m r o , Seadedin je z a d r a o svoje staro mjesto. T r e i dan po u s t o l i e n j u z a t r a e n a j e podjela novca vojsci u iznosu o d s t o t i n u t r i d e s e t e s t kesa, a svaka b i i m a l a 10.000 d u k a t a ; i p a k se p o d i j e l i l o samo dio te z a t r a e n e sume, t i m e t o su samo j a n j i a r i d o b i l i 660.000 d u k a t a . Osam d a n a n a k o n t o j e uzeo vlast, s u l t a n je u s v e a n o j p o v o r c i o t i a o u d a m i j u n a m o l i t v u ; a to se v e dvije godine nije d o g a a l o , j e r su e n e i n i j e m i f u n k c i o n a r i iz h a r e m a odv r a a l i sultana b o j e i se o t v o r e n i h u v r e d a od vojske. Z a t i m j e 4. 2.1595. d o l o do u o b i a j e n i h p r o m a k n u a . I z p a e v s k e k o l e u E d r e n u i C a r i g r a d u d o b i l o je p o l o a j e sa p l a o m 1.270 osoba. Kazasker i i d e f t e r d a r i su se p r o m i j e n i l i . K a p u d a n p a a D a g a l - o g l u pao je u n e m i l o s t , a njegovo m j e s t o j e d o b i o zet H a l i l , j a n j i a r s k i aga (Hasan) b i o j e s m i j e n j e n . T a d a su u p u e n a p i s m a vladarim a u k o j i m a su o b a v i j e t e n i o p r o m j e n i v l a d a r a ; u A z i j u : vladaru Samarkanda i Buhare Abdullah-hanu, perzijskom a h u Abazu, Levendu i A l e k s a n d r u , k n e z o v i m a Gruzije, A i k b a u i Dadijanu, t j . gospodarima Mingrelije i Kolhisa; od evropskih 128

v l a d a r a , k r a l j u Engleske, Francuske i Poljske, d u d u Venecije i D u b r o v n i k a , te e t r d e s e t o r i c i n a m j e s n i k a Carstva. Z a t i m se, p o o b i a j u , p o e t k o m v e l j a e (februara) p o d i j e l i l a p o a s n a odj e a m e u vezire i kazaskere, n i a n d i j e i defterdare; a pet dana p o t o m , p e a t n o v o g s u l t a n a p r e d a n j e ne d o s a d a n j e m v e l i k o m v e z i r u i v r h o v n o m z a p o v j e d n i k u Sinanu, nego n j e g o v o m suparn i k u i p r o t i v n i k u F e r h a t u sa p o s t a v l j e n j e m za v r h o v n o g zapov j e d n i k a i n a l o g o m da k r e n e p r o t i v V l a k e . Sinan j e p o t r e i p u t a u p u e n u M a l h a r u sa 300.000 a k i m i r o v i n e ; njegov sin M e h m e d , k o j i j e b i o r u m e l i j s k i beglerbeg i b u d i m s k i n a m j e s n i k , b i o j e opozvan, a n a njegovo m j e s t o p o s t a v l j e n Hasan, sin Meh m e d - p a e S o k o l o v i a . N a d i v a n u , t o ga j e sazvao v e l i k i vezir, o d l u i l o se da j e p r e n i j e ii na V l a k u nego n a B u d i m . N o p a r dana k a s n i j e u z b u n i l e su se spahije zbog m j e s t a i novca, a v e l i k i vezir i m j e o t r o i u v r e d l j i v o o d g o v o r i o . O n i su t a d a z a t r a i l i iz r i z n i c e 48 m i l i j u n a a k i za p l a e i d o d a t a k uz ustol i e n j e , t o j e u d o v o l j e n o . N o o n i n i s u h t j e l i d o t a i novac, nego su z a t r a i l i g l a v u v e l i k o g vezira. K a d a nije p o m o g l o uvjeravanje, s t r p l j e n j e izda j a n j i a r k o g agu i o n i h s v o j i m t r u p a m a r a z j u r i . Za to i m se n a r e d n i dan p o d i j e l i 100.000 pjastera, a agi o b u e k a f t a n . D a n kasnije m i r n o se i z v r i i s p l a t a v o j n i k o g kvartala.

16. 2.

1595.

22. 4.

D v a dana p o t o m , S i n a n - p a a k r e n e sa svetom zastavom n a V l a k u . M a r j e z a v r i o u u r e v u (Jerkoi). Sedam galija sa o p s k r b o m za t o p o v e d o l o j e iz C r n o g m o r a p r e d R u u k . K a d a 17.8.1595. j e m o s t p r e k o D u n a v a b i o gotov, v o j s k a se k r e t a l a k a B u k u r e t u ; e t i r i m i l j e odatle, u g o r o v i t o m i m o v a r n o m p r o l a z u K a l u g e r a n nalazila se v l a k a v o j s k a . Z a p o n e b i t k a , u k o j o j su e t v o r i c a p a a : S a t u r d i M e h m e d , H a j dar, H u s e i n i M u s t a f a , p r e l i m o s t , b o r i l i se o d zore do m r a k a , te n e p r i j a t e l j u oduzeli dvanaest t o p o v a , a l i su b i l i o d b i j e n i u m o v a r e , gdje su p r o p a l i ; j e d v a se iz m o v a r e spasi sam Sinan. K a k o j e u n o i o d l e t i o j e d a n d i o b a r u t n e o p s k r b e , t o j u je zapalio j e d a n z a r o b l j e n i k , v o j s k a p o m i s l i da j e to n o n i n a p a d i nastane s t r k a i bijeg. U m e u v r e m e n u se M i h a j l o p o v u e k a B u k u r e t u i T r g o v i t u , a odatle n a e r d e l j s k u g r a n i c u . V e l i k i vezir se p r e b a c i u B u k u r e t . U r a t n o m e v i j e u se o d l u i da se ova dva g r a d a u t v r d e p o m o u j e d n e u t v r d e ; u p r v o m j e za to o d a b r a n d v o r a c v o j v o d e Aleksandra i to j e obavljeno za dvanaest dana; S a t u r d i Mehmed-pa a , n a m j e s n i k V l a k e , sa 1.000 j a n j i a r a i 1.000 d r u g i h n a j a m n i k a (kuloglu) b i o j e ostavljen kao posada, a za mjesec dana su T r g o v i t e i B u k u r e t u t v r e n i d r v e n i m n a s i p o m . N a k o n e s t 5.10.1596. sedmica p o j a v i se M i h a j l o p r e d T r g o v i t e m i uzme ga n a k o n t r o d n e v n i h j u r i a n j a , a posada o d 3.500 r a t n i k a sa A l i - p a o m i K o i - b e g o m n a e l u bude zarobljena, n a b o d e n a n a kolac, a u t v r da r a z r u e n a . S i n a n se p o v u e k a B u k u r e t u , k o j e g u s k o r o nap u s t i , a d r v e n o u t v r e n j e r a z r u i . T o p o v i su n a t o v a r e n i na ko9 Historija osmanskog carstva II

129

l a i v o j s k a se u n a j v e o j z b r o i d o v u k l a do u r e v a . T u p r i j e l a z o t e a nezgodna f i n a n c i j s k a m j e r a . K a k o j e za kaznenog p o h o d a b i o o b i a j da se za s v a k i p l i j e n m o r a l o p l a t i t i , a t o n i j e b i l o dosada u i n j e n o , t o su sada n a m o s t u s t a j a l i z a p o v j e d n i k i p i sar da b i o d v o j s k e uzeli z a k o n s k u p e t i n u . Z b o g t o g a zakasni prijelaz, a M i h a j l o skrene v o j s c i u z a l e e . T e k t a d a se o b u s t a v i naplata, v o j s k a natisne n a m o s t , M i h a j l o ga t o p o v i m a p r e p o l o v i , a u t o m m e t e u , te n a p r e p o l o v l j e n u v o j s k u , napadne s v o m snag o m i nanese j o j k r v a v poraz; u r e v o j e zauzeto, a posada pobijena. Dan, k a d a j e S i n a n p o a o n a V l a k u , b i o j e sedmi dan kak o j e c a r s k i z a p o v j e d n i k u U g a r s k o j , knez M a n s f e l d opsjedao G r a n ; a p o d n j i m su b i l i z a p o v j e d n i c i n j e m a k i h , u g a r s k i h , e k i h , t a l i j a n s k i h i b e l g i j s k i h p l e m i a . N a k o n t o j e opsada t r a j a l a v e mjesec dana, p o j a v i se 20.000 o s m a n s k i h r a t n i k a da n a o t v o r e n o m b o j i t u o d m j e r i snage. Ove t r u p e v o d i o j e sin veli2.9. k o g vezira Sufi S i n a n - p a e , a l i su b i l e t u e n e uz velike g u b i t k e ; c i j e l i t a b o r o d 1.500 a t o r a pao j e k a o p l i j e n . Opsada se o n d a nastavila i t e k k a d j e osvojen g r a d s v o d o m , a v o d a se p l a a l a d u k a t i m a , te k a d j e pao h r a b r i beg Grana K a r a A l i j a , beg K o p a n a A b d u l l a h b i o z a r o b l j e n , a p i s m o za p o m o b i l o n e u s p j e n o , pregovarao j e M e h m e d , r u m e l i j s k i beglerbeg, o p r e d a j i tvr a v e k o j a j e dnevno t u e n a sa 1.5001.800 t o p o v s k i h pucnjeva. Uvjet j e b i o slobodan odlazak sa e n a m a , d j e c o m i p r t l j a g o m n a trideset b r o d o v a do V i e g r a d a , t o j e b i l o p r i h v a e n o , te j e 500 r a t n i k a i 1.000 d r u g i h ( e n a , djece, r a n j e n i k a i bolesnika) odvezeno. T u r c i su, t o k o m svoga b o r a v k a u g r a d u , s a u v a l i njegove starine i a k slike, k o j e su n j e m a k i v o j n i c i o d m a h p o pred a j i u p r o p a s t i l i i u p r l j a l i dvorac, t o su ga T u r c i g o d i n a m a isto d r a l i . Padu G r a n a slijedio j e p a d V i e g r a d a . N a v i j e s t o 8.9.1595. tome, zapali s a n d a k b e g M e h m e d svoj u t v r e n i g r a d ; n a hrvatskoj g r a n i c i j e L e n k o v i zauzeo K l i s i z a t i m ga izgubio; B a b o u su Z r i n j s k i i E r d o d v o s v o j i l i , P e t r i n j u j e opsjeo A h m e t , a K o s t a j n i c u S i g i s m u n d o d H e r b e r s t e i n a , k a p e t a n h r v a t s k e granice; o l n o k su u z a l u d i s k u a v a l i M a d a r i , a L i p u T u r c i . U C a r i g r a d u su zaredale t u b e n a n e p o v o l j a n i s h o d r a t a . S u l t a n j e tada naredio j a v n u m o l i t v u n a t r g u iza b r o d o g r a d i l i t a i i m a m A j a Sofije, e j h M u h i j e d i n , t j . o n a j k o j i p o n o v o b u d i v j e r u , u i o j e K u r a n i t u m a i o p r e d a j u (hadis). Osam dana p o t o m j e C a r i g r a d i M a l u A z i j u pogodio j a k potres i mnoga su m j e s t a b i l a u n i t e n a . i m j e v e l i k i vezir p r i s p i o u Carig r a d , pao j e opet u n e m i l o s t zbog poraza u V l a k o j i pada Gran a p r i p i s i v a n o g k u k a v i l u k u njegovog sina k o j i se z a t v o r i o u 19.11. B u d i m . S u l t a n o v p e a t dan j e v r h o v n o m d v o r s k o m u p r a v i t e l j u , 1595. l a l a M e h m e d u ; u m l a d o s t i a u , p o t o m pisar p o b o n i h zaklada iz M e k e , p o s r e i l o m u se p r e k o e n e , k o j a j e b i l a M e h m e d o v a a m m e , da postane defterdar, v r h o v n i d v o r s k i u p r a v i t e l j k r u n s k o g m j . 9. 130

p r i n c a , a k a d j e ovaj stupio na p r i j e s t o l , i vezir, te sada v e l i k i vezir. N i j e d a n v e l i k i vezir o d d v i j e stotine, k o l i k o i h j e dosada b r o j a l o O s m a n s k o carstvo, n i j e u k r a e m r o k u (dvanaest godina) p r e a o p u t o d n a j n i e g do n a j v i e g zvanja. N o o n u m r e t r i dana p o s v o m p o s t a v l j e n j u ; njegova s m r t se uzme za znak neba da se p o l o a j v r a t i Sinanu, k o j i ga, i a k o star osamdeset godina, 2 2 . 1 1 . preuzme po p e t i p u t , t o j e t a k o e r j e d i n s t v e n s l u a j . O n se s u k o b i o ne samo sa s u l t a n o v i m z e t o m I b r a h i m o m , s k o j i m n i j e v i e b i o u d o b r i m o d n o s i m a , j e r se ovaj nadao n j e g o v o m polo a j u , nego j e i m a o h r a b r o s t i da sultana p r i s i l i na o d l u k u da sam krene n a b o j n o p o l j e . U t o m e su m u p o m o g l a m r m l j a n j a j a n j i a r s k e vojske k o j a j e izjavila d a n e e ii, ako i m s u l t a n ne stane n a e l o , a l i i d r u g i u g l e d n i c i i u l e m a zagovarali su n u n o s t sultanova odlaska. S p r o l j e a j e Sinan naglo u m r o (a da n i dan n i j e b i o bole- 3. 4.1596. stan); b i o j e r o d o m Albanac, b i o j e v r s t i s t r o g , ne r i j e t k o g r u b , p a ga kao t a k v o g n i s u v o l j e l i n i u e n j a c i n i p j e s n i c i . Neu m j e r e n o bogatstvo, t o ga j e ostavio, b i l o j e izraz njegove u d nje za d o b r i m a , te njegova o d r i c a n j a o d t a d a n j e g luksuza; mada se suma o d 500.000 d u k a t a i n i n e v j e r o j a t n o m , i p a k se d u g i spisak r a z n i h dragocjenosti m o e u s p o r e d i t i i povezati sa o d h i s t o r i a r a d a n i m s p i s k o v i m a o s t a v t i n a r a n i j e g v e l i k o g vezira R u s t e m - p a e i kasnijeg Nasuha. Sa n j e g o v o m s m r u i s m r u njegovog n a s l j e d n i k a , sultanovog zeta I b r a h i m a , dolazi za vel i k o g vezira j e d a n o d n a j i s k r e n i j i h i n a j i s t i n o l j u b i v i j i h h i s t o r i a r a , A l i j a , i j a h i s t o r i j a Carstva, na a l o s t , t i m e i prestaje. U ovoj g o d i n i r e d a l i su se i p o s l a n i c i u C a r i g r a d u . Venecija j e p r e k o D o n a d a o b n o v i l a s v o j u k a p i t u l a c i j u . a h Abaz j e prek o Z u l f i k a r a p o e l i o s r e u n o v o m s u l t a n u i obavijestio ga o pob j e d i u H o r a s a n u n a d u z b e k i m v l a d a r o m M u m i n - h a n o m , a sult a n j e o d v r a t i o s a o p e n j e m o osvajanju E r l a u a . R u s k i i perzijski p o s l a n i k , k o j i su d o l i e s t i t a t i n o v o m sultanu, a o n d a treb a l i ii u G r u z i j u da uspostave m i r i z m e u t a m o n j i h v l a d a r a , b i l i su v r a e n i , j e r su se T u r c i b o j a l i da R u s i j a i G r u z i j a ne sklope savez p r o t i v n j i h . E n g l e s k i p o s l a n i k j e i r i o glasine d a j e o d svoje k r a l j i c e o v l a e n povezati T u r s k u i P o l j s k u p r o t i v v o j v o d a M o l d a v s k e i E r d e l j a . D u a v l a s t i b i l a j e i dalje Venec i j a n k a B a f f a k o j a j e n a d s i n o m vladala r a n i j e kao s u l t a n i j a haseki, t j . l j u b i m i c a , a sada kao s u l t a n i j a valide, t j . m a j k a , a k o j a j e sada strahovala zbog njegove o d l u k e da ide na b o j n o polje, gdje ga n i j e m o g l a p r a t i t i . a k j e , zbog o d r a n j a v l a s t i , predlagala da se p o b i j u svi k r a n i . N o t o j o j n i j e uspjelo, jed i n o j e j e d n i m f e r m a n o m b i l o n a l o e n o s v i m G r c i m a , k o j i su b i l i n e o e n j e n i , da u r o k u o d t r i dana napuste C a r i g r a d . O d m a h po u s t o l i e n j u njezina sina, o n j o j j e b i o o d r e d i o dnevno 3.000 a k i , p o r e d 300.000 z i m s k o g dara i j e d n a k o t o l i k o l j e t n o g dara, t o se m o r a j u p l a a t i u n o v o m n o v c u . U s k o r o p o t o m d o d i j e l i o

9*

131

j o j j e m i l i j u n a k i k a o d a r za p a p u e . O d m a h po s t u p a n j u na p r i j e s t o l , s u l t a n j e n a l o i o i s t r a g u o s u m a m a , t o i h je njegov otac p o s u d i o o d r a z n i h j a v n i h kasa: o d kase e t i r i o p s k r b n i k a i kase defterdara i za n a m i r u svota, t o su zaostale o d strane riznice, n a m i j e n i o pedeset m i l i j u n a a k i . A v r h o v n i d v o r s k i u p r a v i t e l j l a l a M e h m e d izdao j e v i e nego d v o s t r u k o o d toga, te je dospio p o d i s t r a g u , t o j e povjerena p r v o m e f t e r d a r u i v e z i r u - k a p u d a n p a i D a g a l - o g l u (ikali). O s i m v i e d r u g i h istraga n a d d e f t e r d a r i m a , b i l a j e n a l o e n a i j e d n a n a d u p r a v l j a i m a p o b o n i h zaklada r a n i j i h sultana i o v a je povjerena v e z i r i m a . Iz V l a k e su p o e l a p r i s p i j e v a t i pisma-molbe kneza M i h a j l a u k o j i m a j e sultana m o l i o da ga p o n o v n o p r i m i u m i l o s t i l e n s k u obavezu. D o l o j e do e s t o k o g spora i z m e u sultanovog u i t e l j a Seadedina, k o j i j e b i o o d r e e n p r a t i t i v l a d a r a n a poh o d u , i m u f t i j e : p r v i j e p o d r a v a o M i h a j l a uz u v j e t da sinove d a za taoce, a d r u g i j e o d b i o da se s n j i m , n a k o n o n o g t o se d o g o d i l o , b i l o p r e g o v a r a b i l o da m u se d o p u s t i p r i j e i n a I s l a m . 21.6.1596. Seadedin j e n a m a r u , t o j e z a p o e o sa l j e t o m , b i o v i s o k o uva a v a n , i s p r e d vezira j e i a o s u l t a n u i s n j i m se savjetovao; a k je u E d r e n u za svoga d v a d e s e t e s t o g o d i n j e g sina Esada isposlovao da b u d e c a r i g r a d s k i sudac, a l i j e t o o m e l a valide s u l t a n (carica-majka) k o j a j e t i t i l a d o t a d a n j e g a suca A b d u l l a h a . V e l i k i vezir I b r a h i m , Seadedinov z a t i t n i k , p o d i j e l i t a d a n j e g o v o m s i n u j o vii p o l o a j v r h o v n o g anadolskog suca. V o j s k a se z a d r a l a e t i r i dana u F i l i b u (Plovdiv), a o n d a j e t a b o r o v a l a u B a t o i n i ; u B e o g r a d u s u l t a n da z a t v o r i t i Sinanovog sina M e h m e d a i defterdara A l i j u a u a G e d d i h a n a , t j . k r i v a u s t a , k o j i m a j e p r i pisan neuspjeh k o d Grana; n o i p a k su n e t o kasnije b i l i p o m i l o v a n i . U b l i z i n i Slan-kamena o d r i se r a t n o v i j e e i o d l u i se k r e n u t i n a Eger. Po p r e l a s k u D u n a v a , v o j s k a se u t a b o r i u ravn i c i Segedina. T u j e stigla v i j e s t da j e u g r o e n H a t v a n , te je v e z i r u D i g a l i - z a d e u p o v j e r e n zadatak da m u pomogne; no k a k o se o n sporo k r e t a o , H a t v a n b u d e zauzet i posada o k r u t n o p o b i j e n a . Uz p o m o Hasana, sina M e h m e d - p a e S o k o l o v i a , opsadno t o p n i t v o bude p r e b a e n o do E r l a u a , gdje se v o j s k a u t a b o r i 2 . 9 . k r a j e m r u j n a (septembra). Posadi j e poslan zahtjev da p r i j e e n a I s l a m i l i da p r e d a g r a d uz p r i s e g u slobodnog odlaska. Sedmog dana se posada p o v u e u u t v r e n i g r a d . N o V a l o n c i se pobune i p r i s i l e glavare n a p r e d a j u , a ove T u r c i smjeste k a o taoce u a t o r defterdara M e h m e d - p a e . I p a k se j a n j i a r i n i s u o b a z i r a l i n a s u l t a n o v u r i j e , j e r su o k r u t n o p o b i l i 2.500 r a t n i k a posade za o d m a z d u zbog p o k o l j a u H a t v a n u gdje su V a l o n c i j e d n a k o o k r u t n o p o s t u p i l i s t u r s k i m v o j n i c i m a . O d deset glavara, k o j i su izuzeti iz ovog p o k o l j a , d v a su p r e l a n a I s l a m , d r u g a d v a su se o s l o b o d i l a v e u t a b o r u , d v a su kasnije u t e k l a iz k u l e N e b o j e u B e o g r a d u , iz k o j e su kasnije b i l a j o d v a o s l o b o e n a . N a e l u posade grada p o s t a v l j e n j e a n a d o l s k i beglerbeg M e h m e d , j a n j i a r s k i 132

veli postao j e n a m j e s n i k R u m e l i j e , a n a njegovo mjesto j e d o a o k o n j u n i k H a s a n T i r n a k d i , t j . gol k a o p r s t . A g a n i j e m i h d v o r s k i h s l u b e n i k a poslan j e s p i s m o m o p o b j e d i . t o j e o n u s k r a t i o g o v o r o m , to j e iznijelo sjajno p i s m o Seadedinovo i njegove glasovite kaside. Deset dana n a k o n p a d a Egera, zbile su se t r i z n a a j n e b i t k e u r a v n i c i K e r e t e a i z m e u osmanske i ugarsko-erdeljske v o j ske. P r v o g dana p o t u e n j e D a f e r - p a a , n a k o n t o se l a v o v s k i 23.10. o p r o n e p r i j a t e l j s k o j p r e m o i , uz g u b i t a k 1000 j a n j i a r a , 100 1596. spahija i 43 t o p a , zbog e g a ga j e s m i j e n i o r u m e l i j s k i beglerbeg, a ovoga opet vezir Hasan S o k o l o v i . S u l t a n , n a k l o n p o v l a e n j u , o d r a o j e r a t n o vijee u k o j e m j e Seadedin, njegov u i t e l j , s v e l i k o m r j e i t o u zagovarao n u n o s t da o n ostane i da neprij a t e l j a t u e u r a v n i c i : n e u v e n o b i b i l o d a j e d a n o s m a n s k i pad i a h bez razloga okrene l e a n e p r i j a t e l j u . Smjesta se napisalo p i s m o T a t a r - h a n o v o m b r a t u , F e t h - G i r a j u u k o j e m se o d njega t r a i l o d a p r i b a v i z a r o b l j e n i k e . Seadedin j e p i s m o m z a t r a i o o d M e h m e d - p a e , z a p o v j e d n i k a Egera, d a smjesta p o a l j e t r u p e k o j e t r e b a j u za desno k r i l o b i t k e , a ovaj osobno d o e . T a t a r i su p o s l a l i e z d e s e t z a r o b l j e n i k a u l a n c i m a , o d k o j i h se saznala j a i n a u d r u e n e n e p r i j a t e l j s k e vojske, a onda su p o b i j e n i . D r u g o g dana su se b o r i l i Hasan S o k o l o v i , z a t i m s i n po- 24.10. g u b l j e n o g v e l i k o g vezira Ferhata, S i n a n i e h a j a v e l i k o g vezira sa z a p o v j e d n i c i m a Schwarzenbergom i Teuffenbachom o k o gaza k r o z m o v a r e . T o m p r i g o d o m palo j e p a r s t o t i n a r a t n i k a n a obje strane. T r e e g dana stajale su obje vojske u c j e l i n i j e d n a 26.10. n a s p r a m druge. U s r e d i n i o k o svete zastave nalazio se sultan, iza njega e s t odjela njegove k o n j a n i k e p r a t n j e , zdesna v e z i r i , slijeva v r h o v n i v o j n i suci s u e n i m Seadedinom n a e l u , a u z a l e u p r t l j a g k o j i j e p r e d a n m u t e f e r i c i m a n a b r i g u . K o l a su, k a o i o b i n o , b i l a povezana l a n c i m a i t v o r i l a su o b r a m b e n u l i n i j u prednje strane. N a j e d n o m k r i l u b i l a su e t i r i beglerbega: Anadolije, Karamana, Haleba i M a r a a , a na drugom Rumelije i T e m i v a r a . P r e t h o d n i c u j e v o d i o beglerbeg D i j a r b e k r a , podv r g n u t v e z i r u D a g a l - o g l u (ikali). Jedna c r k v a n a p r i j e l a z u j e d n o g gaza m o v a r e zaposjednuta j e o d j a n j i a r a i t o p n i k a . A l i ovdje U g a r i i N i j e m c i n a p a d n u t e k kasno popodne i d o v e d u u p o m u t n j u d i o vojske gdje j e b i o s a m sultan. Ovaj se p r i p r i b l i a v a n j u opasnosti u p u t i u a t o r Junuza, z a p o v j e d n i k a mutef e r i k a , u p o z a d i n i vojske. B o j su d o b i l i N i j e m c i i Ugari, zaplijenjeno j e 109 t o p o v a , a d a n se z a v r a v a o k a d j e M a k s i m i l i j a n izdao o t a r nalog d a se ne s m i j e p l j a k a t i ; no taj nalog su o v i z a b o r a v i l i i b a c i l i se p l j a k a j u i n a sultanove a t o r e , gdje su p a e v i , k u h a r i , nosioci d r v a , v o d i i deva, k o n j u a r i , p o d i z a i a t o r a , u n e d o s t a t k u o r u j a , h v a t a l i za t a p o v e , k u t l a e , sjekire, n o e v e , r a n j e v e , kolce i t a k o se b r a n i l i . U t o m a s u opasnosti, u k o j e m se, p r e m a K u r a n u , srca d i u u grlo, s u l t a n u j e g o v o r i o Seadedin d a p o b j e d a t r a i s t r p l j e n j e i d a iza t e k o a dolazi raz133

vedravanje. M e h m e d j e b i o odbacio Poslanikov o g r t a , k o j i j e najsvetija r e l i k v i j a sultanske riznice, i v r s t o se d r a o za svetu zastavu. B i t k u j e o d l u i o D a g a l - o g l u ( i k a l a ) , k o j i j e s k o n j a n i c i m a p r e t h o d n i c e izbio iz rezerve, u k o j o j se nalazio, u a s u k a d a su U g a r i i N i j e m c i v e zabadali b a j r a k e - k r s t a e m e u sand u k e sa b l a g o m i n a n j i m a p o e l i plesati. U m a n j e o d p o l a sata i k a l a j e 20.000 k o n j a n i k a , k o j i su n a p a l i desno k r i l o t a b o r a , n a j u r i o u m o v a r e i u n i t i o ; p a n i a n u a s zahvatio j e ugarsko- n j e m a k e t r u p e ; bijeg j e b i o s v e o p i . V i e o d 50.000 r a t n i k a u n i t e n o j e u m o v a r a m a i l i p o d s a b l j o m T a t a r a , k o j i su sa svih s t r a n a g o n i l i bjegunce, a zaplijenjeno j e 10.000 d u k a t a i 97 najl j e p i h t o p o v a . Z a o v u s j a j n u p o b j e d u z a s l u n i su b i l i Seadedin, k o j i j e uspio sultana z a d r a t i , i vezir i k a l a , k o j i j e , j o iste v e e r i , u a o u sultanov a t o r i b i o t a m o p o z d r a v l j e n kao v e l i k i vezir. i k a l a j e svoje k r a t k o v r i j e m e o b i l j e i o l a h k o m i s l e n i m , es t o k i m i t e t n i m m j e r a m a . T o k o m p r v a t r i dana svoga imenovanja vjebao je vojsku; m e u lenom obdarenim i p l a e n i m r a t n i c i m a nedostajalo j e trideset t i s u a , k o j i m a j e o n oduzeo ne samo p l a u , nego i h j e p r o g l a s i o b j e g u n c i m a i kao takve gonio n o v a n i m i d r u g i m kaznama. Neke j e o d m a h i posjekao, a neke j e u n i z i o p r e d v o j s k o m , kao n a p r i m j e r halepskog p a u . T i m e j e h t i o u v e s t i j a k u stegu, a l i j e postigao n e p o v o l j a n uin a k . O v i , p r o g a n j a n i sa svih strana, p o b j e g l i su u A z i j u , t a m o se z d r u i l i i kasnije p o d i g l i opasnu b u n u . I K r i m j e u z b u n i o , j e r j e s m i j e n i o hana, k o j i n i j e sam d o a o , nego j e poslao svoga b r a t a . i k a l i n a u p r a v a t r a j a l a j e samo mjesec dana. i m se s u l t a n p r i b l i i o C a r i g r a d u , d o e m u Sulejman-aga, n a j p o v j e r l j i v i j a n i j e m a osoba v a l i d e s u l t a n (carice-majke) s p i s m o m k o j i m m u j e p o e l j e l a s r e u i z a m j e r i l a imenovanje i k a l e . S u l t a n smjesta pozove a u b a u K i t a b d i O m e r a i n a r e d i m u da o d v e l i k o g v e z i r a uzme p e a t i p r e d a ga r a n i j e m , I b r a h i m u . i k a l a j e p r o t j e r a n u M a l u A z i j u , u A k e h i r ; Hasan, S o k o l o v i e v sin, k o j i j e o s t a v l j e n n a m j e s n i k o m Beograda, m o r a o je, samo zato t o j e p r i s u s t v o v a o I b r a h i m o v o m s m j e n j i v a n j u , u s t u p i t i svoje m j e s t o S a t u r d i M e h m e d u ; a k d u a cijelog p o h o d a , h o d a Seadedin, d o b i o j e n a l o g da se p o v u e u osamu i da se odsada ne m i j e a v i e u p o l i t i k e poslove, a n i u poslove u n a p r e e n j a uleme. I n i a n d i j a L a m Ali-elebi, k o j i j e u i z v j e t a j u o p o b j e d i p r e v i e h v a l i o i k a l u , b i o j e z a m i j e n j e n reis-efendijom M u s o m , a n a m j e s t o ovoga j e d o a o O k d i - z a d e . D a b i se Seadedin j o v i e u v r i j e d i o , s m i j e n j e n m u j e sin sa p o l o a j a anadolskog vrh o v n o g suca, a m j e s t o j e dano n j e g o v o m n e p r i j a t e l j u K u j a h j i , d o s a d a n j e m sucu M e k e . B i l o j e p o k u a j a da se Seadedin otjer a iz Carigrada, a l i se u t o m e n i j e uspjelo. S u l t a n se z a d r a o u p r e d g r a u Daut-paa, a onda krenuo na t r i j u m f a l n i p u t u Carigrad. 134

P e r z i j s k i p o s l a n i k j e d o a o n e t o r a n i j e d a e s t i t a u s t o l i e - 23.11. nje i obavijesti o p o b j e d i n a d Uzbecima. B i o j e t o h a n E r d e b i l a , 1596. T u r k m e n a c o d p l e m e n a K a r a m a n l i i , sa p r a t n j o m , sve s a m i l j u d i visoke i p r o f i n j e n e k u l t u r e , j e r j e p e r z i j s k a t r a d i c i j a b i l a d a p o s l a n i c i m o g u b i t i samo v r l o o b r a z o v a n i i i s t a n a n i veledostojn i c i . B i o j e n a j s v e a n i j e d o e k a n , p r i m i l i su ga veziri, a i s u l t a n na s v e a n i p r i j e m . D o l i su i ostali, p o s l a n i c i iz Fesa, venecijanski k o n z u l , engleski i f r a n c u s k i p o s l a n i k k o j i j e p o n u d i o p o m o u f l o t i , a k o s u l t a n k a n i o p r e m i t i f l o t u za p o m o M a u r i m a k o j e su p r i t i s k a l i p a n j o l c i . erif iz M e k e poslao j e kao d a r za u s t o l i e - m j . 12.1596. nje s t a r u p r e k r i v k u Kabe i Poslanikova groba, o b n a v l j u j u i t a k o s t a r i o b i a j k o j i m su erifi iz M e k e o v u p r e k r i v k u slali n a dar h a l i f a m a i s e l d u k i m v l a d a r i m a ; t a k o j e b i l a poslana osvaj a u E g i p t a , s u l t a n u S e l i m u I , a l i o t a d a n i j e slana. V e z i r i i ulem a izili su u p o a s t u susret r a s k o n o j devi k o j a j e nosila sveti teret i p r a t i l i su j e o d E j u b o v e d a m i j e do seraja, gdje j u j e s v e a n o p r i m i o v e l i k i vezir. Zanos e m i r a i d e r v i a p r i s v e a n o m u l a s k u svetih p r e k r i v k i uz zvuke s v i r a l a i b u b n j e v a djelovao je t o l i k o zarazno n a p r o m a t r a e m e u n a r o d o m , da su m n o g i k r a n i i idovi, z a h v a e n i t i m zanosom, i s p r u a l i r u k e k a o t o t o i n e m u s l i m a n i . P o v o d j e za ovaj d a r mogao d a t i M e h m e d - p a a erif, t j . j e d a n o d P o s l a n i k o v i h p o t o m a k a , n e k a d a defterdar, a sada n a m j e s n i k E g i p t a , k o j i e kasnije, h t i j u i i u p l a a n j u uves t i stare o b i a j e , b i t i u b i j e n u o t v o r e n o j v o j n i k o j p o b u n i . P r e d n j i m su erifi n o s i l i n a glavi posebno o b i l j e j e , t o ga j e o n prom i j e n i o u zelenu b o j u , k o j a j e i danas i s k l j u i v a b o j a t u r b a n a e m i r a i l i e r i f a . M e h m e d - p a a j e p o b u n u vojske u K a i r u u m i r i o p o v e a n j e m p l a e , a ne s n i e n j e m k a k o j e p r v o t n o z a m i l j a o . No ako je ova pobuna bila lahko rijeena, ona na K r i m u j e bila m n o g o t e e o t k l o n j e n a . I b r a h i m , v e l i k i vezir p o n o v n o , postavio je svoga o v j e k a , Gazi-Giraja, za hana, t o j e dovelo do k r v a v i h b o r b i . Jer i m j e o n p o n o v n o postavljen, poslao j e p r e t s t o j n i k a m u t e f e r i k a , H a n e d a n e r k e z a , sa d v a p i s m a , j e d n o j e b i l o za Feth-Giraja, a d r u g o za Gazi-Giraja. U n j i m a se nalagalo d a j e d a n od n j i h zavlada, i t o onaj k o j e g z e m l j a h o e . K o m e s a r , o p r e d i j e l i v i se za Gazi-Giraja, o b j a v i p i s m o k o j e j e o v o m e b i l o n a k l o no, te nastane g u v a u z e m l j i , gdje j e svaka s t r a n k a v u k l a n a s v o j u s t r a n u i pozivala se n a svoje p i s m o . I p a k , n a k r a j u , Feth-Giraj j e b i o slabije s r e e i , n a p u t e n o d s v o j i h p r i s t a a , podvrgne se i ode b r a t u n a p o k l o n j e n j e , a l i bude n a i z l a s k u o d h a n a zaskoen i ubijen.]

Vrhovno z a p o v j e d n i t v o vojske za r a t u Ugarskoj predano je ove godine n a j m l a e m veziru, s e r d a r u M e h m e d u S a t u r d i j u , t j . k o v a u n o e v a za r a t . B u d u i da j e b i o bez v l a s t i t a i m e t k a , dobio j e za o p r e m u deset t i s u a d u k a t a . P o d r e e n i su m u A l i -aga, j a n j i a r s k i e h a j a , i A h m e t E t m e k d i - z a d e , t j . p e k a r o v 135

s i n , svaki s deset t i s u a j a n j i a r a , ovaj k a o defterdar u r a t u 9.6.1597. sa s t o t i n u m i l i j u n a a k i za i s p l a t u e t a . P o e t k o m l i p n j a p o a o je S a t u r d i iz Carigrada. D o p r v e postaje i s p r a t i l i su ga v e l i k i vezir i m u f t i j a . T e k j e n a k o n t r i mjeseca l o g o r o v a o u s r i j e m s k i m r a v n i c a m a , gdje su se s n j i m sastali bosanski n a m j e s n i k Hafiz A h m e t i M u r a t , n a m j e s n i k D i j a r b e k r a . K o d K u r t a r a n a su m u d o l i u susret b u d i m s k i p a a M i h a l i d l i i A h m e t i r u m e l i j s k i 24. 9. V e l i - p a a . T e k j e p o e t k o m jeseni, p o t o j e Papu osvojio nadvojvoda Maksimilijan, a Slatinu u Slavoniji iscrpio Sigmund H e r b e r s t e i n p a l e i j e , p l j a k a j u i i o d v o d e i p u a n s t v o , Rab j e u z a l u d b i o p o d s j e d n u t uz g u b i t a k n e k o l i k o t i s u a l j u d i . T o t i s je u b o j n o m r u k o m u n a v a l i pao p l i j e n o m p o m o u p e t a r d i , serasker se s v o m s v o j o m snagom o k r e n u o p r e m a o v o m posljedn j e m m j e s t u i , k a d ga j e o p e t osvojio, p o a o j e n a V a . N a p u t u 10.10. o n a m o stigne vijest da E r d e l j a c opsjeda T e m i v a r , p a j e begl e r b e z i m a Sivasa, Rake i Adane, k o j i se j o n i s u s j e d i n i l i s v o j n i m t a b o r o m , d a n n a l o g d a oslobode T e m i v a r . P o e t k o m stu1.11. denoga stigao j e serdar p r e d V a . N a k o n e t r n a e s t dana d o l o j e do t r o d n e v n o g j u r i a i k o n a n o j e d o l o do o k r a j a u k o j e m su S a t u r d i j a p o t u k l i K o l o n i , Nadasdv i Palffv s g u b i t k o m o d t r i t i s u e l j u d i . Ustanak j a n j i a r a p r i s i l i o j e serdara d a t o b o e p r e g o v a r a za o r u a n o p r i m i r j e . M u r a t - p a a iz D i j a r b e k r a , njegov zet Kasi-zade Ali-paa i b u d i m s k i sudac H a b i l efendija sastali su se n a o t o k u p r e d V a o m s c a r s k i m k o m e s a r i m a , a l i bez uspjeha. Azijske e t e su se v r a t i l e k u i , a r e d o v i t a k o n j i c a j e r a s p o r e e n a u z i m o v a l i t a P e u h a , Osijeka, B a a i S o m b o r a . S a t u r d i j e v i l j u d i su zauzeli Canad i A r a d N a i - L a k , a E r d e l j a c j e zauzeo u t v r d e n a r i j e c i M a r o : Fel-Lak, o - K e r e k i M a r t o n , a l i j e T e m i v a r u z a l u d opsjedan. S a t u r d i j e o p r a v d a o neuspjeli v o j n i p o h o d o d s u t n o u t a t a r s k o g a h a n a k o j i se n i j e p o j a v i o na b o j i t u , i a k o j e b i o pozvan p o s e b n i m p i s m i m a . T o j e pove a l o sultanovo negodovanje p r e m a v e l i k o m veziru I b r a h i m u k o j e m u n i j e o p r o s t i o Gazi-Girajevo p o n o v n o postavljenje, t o j e dovelo do u m o r s t v a Feth-Giraja s n j e g o v o m i t a v o m o b i t e l j i . S u l t a n se dogovarao o i z b o r u novoga v e l i k o g a vezira s m u f t i j o m Bostan-zadeom k o j i j e d o d u e u p o e t k u stao n a I b r a h i m o v u s t r a n u , a l i , k a d j e v i d i o sultanovo n e r a s p o l o e n j e , p r i m i j e t i da p r e m a r e d u mjesto p r i p a d a d r u g o m veziru D e r a h M e h m e d u . To j e i s t i n a , r e e M e h m e d , ali m u nedostaje p r o s u i v a n j e i s p o s o b n o s t i o n imenuje, p r i j e toga zbog i z n u i v a n j a u Egipt u u Sedam k u l a b a e n o g a i z a t i m n o v c e m i s k u p l j e n o g , evnuha H a s a n - p a u , k o j i j e carici-majci r t v o v a o novac d a ga i s k u p i . 3.11.1597. N i j e m u taj p o l o a j p r i b a v i l a v e a sposobnost p r e d d r u g i m v e z i r i m a i l j u d i m a k o j i su b i l i p r e d n j i m (on j e b i o z a d n j i po r e d o s l i j e d u ) , nego o g r o m n e svote novca k o j e j e p o k l o n i o v a l i d i i o b e a o d a e j o j i h svake godine p o k l o n i t i . B i o j e v e dosta nespretan, t o j e p r i p r o d a j i p o l o a j a o n i m a k o j i s u najvie n u d i l i naveo v a l i d u , k o j o j b i m o r a o i z r u i t i te svote, a l i 136

je bio j o neoprezniji htijui sruiti vrhovnog dvorskog upravit e l j a Gazanfera i k o d s u l t a n a p o r a d i o da ga smakne. M e h m e d ne samo da nije p r i s t a o n a t o , nego j e t o rekao m a j c i , a ova v r h o v n o m d v o r s k o m u p r a v i t e l j u . Ovaj da se osveti, p o d r i p r i j a v u da v e l i k i vezir p r i k a z u j e v a l i d u p r e d n a r o d o m kao v e l i k i i z v o r svih p o d m i i v a n j a k o j i sve u z b u u j e s v o j i m i z n u i v a n j e m . P r i j a v u j e p o d n i o j a n j i a r s k i aga T i r n a k d i kao dokaz p r e d s u l t a n o m . Uz t o se j o n a l o da j e v e l i k i vezir p r e d l o i o j e d n o g a o d dvojice kazaskera, B a k i j a (pjesnika) i l i K a r a e l e b i - z a d e a ( h i s t o r i a r e v a oca), n a k o n s m r t i m u f t i j e Bostan-zade, d o k je sult a n za taj p o l o a j o d r e d i o svoga h o d u Seadedina. V e l i k i v e z i r j e t r i p u t a g o v o r i o p r o t i v Seadedinova i m e n o v a n j a , a b i o m u je v e dugo n e p r i j a t e l j i k a d j e sebi d o p u s t i o da se o n j e m u na n e d o s t o j a n n a i n i z r a a v a , s u l t a n j e i p a k p o t v r d i o Seadedin o v o i m e n o v a n j e i j o se j a e r a s r d i o n a njega. Sada su se u j e d i n i l i m u f t i j a Seadedin, v r h o v n i d v o r s k i u p r a v i t e l j Gazanfer i j a n j i a r s k i aga T i r n a k d i da obore v e l i k o g vezira. Caricu- m a j k u (validu) su p o d j a r i l i o p i s u j u i nevaljalstvo k o j e j e pok r i v a o n j e z i n i m i m e n o m , p a su d o b i l i o d nje s m r t n u o s u d u za njezina o v j e k a . N a dan k a d a j e u U s k i i d a r u u p r i s u t n o s t i s v i j u 8 . 4 . 1 5 9 8 . vezira p o l o e n kamen-temeljac za d a m i j u sultanije-valide, preuzeo j e b o s t a n d i b a a F e r h a t d r a v n i p e a t i s n j i m njegova dot a d a n j e g nosioca. H a s a n je odveden u Sedam k u l a i t a m o j e , n a k o n sedam dana, u g u e n i s a h r a n j e m uz medresu t o j u j e b i o u t e m e l j i o . J a n j i a r s k i aga j e H a s a n o v u p a l a u i i t a v njegov i m e t a k stavio p o d p e a t d r a v n o g a i m e t k a ; b u d u i da j e r i z n i a r pobjegao, to i t a v p l i j e n nije odgovarao o e k i v a n o m e . Dr a v n i p e a t , k o j i je I b r a h i m po t r e i p u t a o e k i v a o , predan je u t j e c a j e m h o d e Seadedina d r u g o m veziru, D e r a h Mehmed- p a i uz e n e r g i a n dopis: Ako s v o j u d u n o s t ne b u d e i z v r i o , b i t e r a e t v o r e n , a Tvoje e i m e b i t i n a v j e n u p o r u g u . S l i j e d e i j e v o j n i p o h o d z a p o e o g u b i t k o m Raba; o t v o r e n je S c h w a r z e n b e r g o v i m i P a l f f v j e v i m l u k a v s t v o m i p e t a r d a m a je osvojen. Posada j e svake godine d o b i v a l a s v o j u z a l i h u u h r a n i iz P e u h a , a dovozilo j u j e dvije do t r i stotine v o l o v s k i h k o l a . Cesto i h je n e p r i j a t e l j odrezao t a k o da j e pet do e s t t i s u a v o l o v a nestalo u o k o l i c i P e u h a i u m j e s t o v o l o v a u k o l a su u p r e g n u t e e n e ugarske raje. Ova su k o l a dovozila i v i n o , k o j e m se odao j a n j i a r s k i aga, u s v e m u s u p r o t n o s t h r a b r o g a beglerbega M a h m u t a , p a j e d i s c i p l i n a b i l a j a k o zanemarena. Od dvije t i s u e d e b e d i j a i dvije t i s u e j a n j i a r s k i h v o j n i k a - n o v a k a , rob o v s k i h sinova (kuloglu) k o j i su s a i n j a v a l i posadu, v e i n a i h je b i l a o e n j e n a u P e u h u , K o p a n i j u i S t o l n o m B i o g r a d u t a k o da b i t v r a v a e s t o ostajala bez posade. R a u n a j u i na t u o k o l nost, p r i b l i i l i su se n o u Palffv i Schwarzenberg i h u s a r i k o j i su znali t u r s k i , p a su s t r a i n a v r a t i m a j a v i l i dolazak k o l a sa iv e n i m n a m i r n i c a m a . R e k l i su da su s m u k o m izbjegli nevjern i c i m a k o j i su i m b i l i za p e t a m a . S t r a a (jedan j e d i n i m l a d i 137

j a n j i a r je trijezan i budan vrio t u dunost), reeno je, neka se p o b r i n e da se b r z o o t v o r e v r a t a . Z a v a r a n t i m r a z g o v o r o m , most j e ostao n e p o d i g n u t p a j e postavljena petarda. Ona j e raz o r i l a v r a t a , a N i j e m c i i M a d a r i su u l i . D o danas se u n a r o d u o d r a l a p r i a da j e t a d a n a t o r n j u k u k u r i j e k a o e l j e z n i pijetao, a zvona, n a v o d e n i m v r a t i m a isklesana o d kamena, p o e l a su z v o n i t i . P a a se v i t e k i b r a n i o s dva m a a , s po j e d n i m u svakoj r u c i , sve d o k n i j e b i o s a s j e e n , a glava m u j e , n a t a k n u t a n a kolac, i z l o e n a n a m a d a r s k o j t v r a v i . T r i stotine T u r a k a zavuk l o se u s p r e m i t e za p u a n i p r a h n a t v r a v i H e l i n g b e r g pa su d i g l i u z r a k sebe i isto t o l i k o n e p r i j a t e l j a u t v r a v i , na bedemu. P i j a n i j a n j i a r s k i aga, k a u , i m a o j e k o d sebe dvadeset i pet t i s u a d u k a t a i da m u j e Palffv rekao p r i j e nego m u j e dao o d s j e i g l a v u kao t o j e navodno o s v a j a Carigrada rekao Notarasu: Z a t o novac n i s i k o r i s t i o za o b r a n u t v r a v e ? O d itave posade pobjeglo j e samo e t i r i do pet l j u d i u B u d i m , iji je beglerbeg o t o m poslao obavijest serdaru S a t u r d i j u , a k o j i se j o u v i j e k n i j e p o m a k n u o iz z i m o v a l i t a p r e d B e o g r a d o m . Tek 18.6. p o t o j e d o b i o p o j a a n j e iz Carigrada, p o a o j e iz Beograda i dao p o d B e o g r a d o m na k a m e n i t u p r e d g o r j u ( T a l i k b u r u n ) podii m o s t p r e k o D u n a v a , t i s u u osam s t o t i n a l a k a t a dug. B i o j e gotov za osamnaest dana. L o g o r o v a o j e n a p a n e v s k o j ravnic i p a j e o n d a k o d B e k e r e k a (Zrenjanina), k o j i j e p r i p a d a o pob o n i m z a k l a d a m a M e h m e d a S o k o l o v i a , e k a o e t r d e s e t i pet 3 0 . 8 . dana n a dolazak tatarskoga hana. D o a o j e tek k r a j e m kolovoza (avgusta) i d o e k a n j e v e l i k o m s v e a n o u . N a dar su m u dana k r z n a samurovine, z l a t o m izvezene m a r a m e i dva k o n j a s o r m o m o p t o e n o m d r a g i m k a m e n j e m . O d r a n o j e r a t n o v i j e e da l i t r e b a d a t i prednost cesti o d L i p e , o d L u g o a i e b e a i l i o n o j o d V e l i k o g a V a r a d i n a . O d l u i l i su da v o j s k a p o e cestom p r e m a V e l i k o m V a r a d i n u . Esnad n a M a r o u se predao n a k o n n e k o l i k o t o p o v s k i h pogodaka, a stopedesetorici l j u d i o d posade o d s j e e n a j e glava p r e d s e r d a r o v i m a t o r o m . Z a t i m j e v o j s k a p r e l a 1.10. M a r o , a 1. l i s t o p a d a ( o k t o b r a ) j e l o g o r o v a l a p r e d V e l i k i m V a r a d i n o m . T v r a v u su i z m o r i l i m i n i r a n j e m i n a v a l a m a k r o z sedam sedmica. Z a t o j e v r i j e m e stigla vijest da su p a l i T o t i s , Papa i V e s p r i m i da j e v o j v o d a M i h a j l o k o d N i k o p o l j a napao Hafiz A h m e t - p a u i p o t u k a o ga, d a j e B u d i m o p s j e d n u t i opasno u g r o e n . Serdar j e dakle p o a o p r e m a o l n o k u . Njegovo napredovanje s p r e a v a l e su o d j e s e n j i h k i a nabujale r i j e k e i n e m a r n o s t t e m i v a r s k o g a p a e k o j i j e b i o z a d u e n za i z g r a d n j u m o s t o v a . Preko r i j e k a j e t r e b a l o p r i j e i s p l a v i m a , a topove j e t r e b a l o u e t i m a izvui iz vode; v i e s t o t i n a l j u d i p r o g u t a l e su m o v a r e . Koda Murat-paa, namjesnik Dijarbekra, i Mahmut- p a a iz H a l e b a sami su se u p r e g n u l i u j a r a m da i z v u k u topove i da s v o j i m p r i m j e r o m o d u e v e v o j n i k e . T a k o j e za p u t o d u l e u o l n o k , i n a e p r o h o d a n za t r i dana, trebalo dvanaest m u n i h dana. U o l n o k u su se o d m a r a l i j e d a n dan. N e s t a i c a 138

 i v e n i h n a m i r n i c a b i l a j e t o l i k o v e l i k a da se k r u h p r o d a v a o p o d u k a t . B u d u i da se na T i s i n i s u m o g l i v i d j e t i b r o d o v i , k o j i su p r e v a a l i ive, p o b u n i l i su se j a n j i a r i i s l o m i l i s e r d a r u at o r n a d g l a v o m , t u k l i ga i , da n i s u s t i g l i o f i c i r i , r a z n i j e l i b i ga na k o m a d e . a t o r d e f t e r d a r a E t m e k d i - z a d e a t a k o e r j e s r u e n i o p l j a k a n . Ova j e p o b u n a p r i s i l i l a serdara da tugove s ceste prema B u d i m u okrene na onu stranu preko egedina. Bolestan i u v r i j e e n v r a t i su u B e o g r a d u p u t i v i t a t a r s k o g a h a n a u Sombor, a vojsku u zimovalite oko egedina. Opsada B u d i m a p o e l a j e gotovo u isto v r i j e m e k a d i opsada V e l i k o g a V a r a d i n a i z a v r e n a j e u isto v r i j e m e s o v o m , p r e m d a je g r a d na v o d i v e b i o osvojen, a b r d o G e r h a r d zauzeto, nasip Gornjega grada j e m i n a m a b i o s n a n o u z d r m a n , a T u r c i su i m a l i znatne g u b i t k e , m r t v i h i r a n j e n i h . M e u p r v i m a se n a a o p a a Stolnoga B i o g r a d a ( e k e s f e h e r v a r a ) k o j i je doh r l i o u p o m o , smederevski p a a i m a r a k i beglerbeg S i n a n - p a a . Njegov je p o l o a j dan d o s a d a n j e m b u d i m s k o m p a i M i h a l i d l i i A h m e t u , a b u d i m s k o n a m j e s n i t v o p r e d a n o je t e m i v a r s k o m beglerbegu S u l e j m a n u . M e u r a n j e n i c i m a su b i l i smederevski beg M e h m e d i b o s a n s k i beglerbeg T e r j a k i H a s a n - p a a . V e je M i h a l i dlii A h m e t n a p u s t i o misao da v r s t o d r i g r a d i o d l u i o da posad u preveze u B u d i m , k a d u p r a v o v r i j e m e s t i e o l n i k i beg K u laksiz Osman, t j . O s m a n bez u i j u k o j i se istakao u p e r z i j s k o m r a t u k o d Derbenda. O v u b r z o p l e t u o d l u k u j e t r e b a l o s p r i j e i t i i n e p r i j a t e l j a p o t j e r a t i n a t r a g p o m o u niza p o s t a v l j e n i h t o p o v a . Z b o g l o e g a v r e m e n a je n a d v o j v o d a M a t i j a b i o p r i s i l j e n p r e k i n u t i opsadu B u d i m a , kao t o je S a t u r d i b i o p r i s i l j e n n a p u s t i t i opsadu T e m i v a r a . Z a to j e v r i j e m e v l a k i v o j v o d a M i h a j l o izdajn i k i n a m a m i o vezira Hafiza A h m e t - p a u iz N i k o p o l j a u s t u p i c u p o d k r i n k o m p o v r a t k a na s v o j u vazalsku d u n o s t . U isto v r i j e m e k a d se M i h a j l o v p o s l a n i k D i m o p r e t v a r a o u l o g o r u k o d Hafiz- p a e da e s n j i m p r e g o v a r a t i , napalo je dvadeset t i s u a V l a h a e s t p u t a m a n j u t u r s k u v o j n u snagu, k o j a je b i l a u n i t e n a i l i razasuta. H a f i z - p a a je za v e e p o m u t n j e pobjegao p r e m a T r n o v i . M i h a j l o j e dao po l o g o r u v o d a t i j e d n u s t a r u e n u s pa i n i m t u r b a n o m i k r z n o m da b i sebe i svoje Vlahe razveselio o v o m p o r u g o m . Hafiz se opet p o v r a t i o , o b n o v i o n i k o p o l j s k u t v r a v u i p r e z i m i o o n d a u H e z a r g r a d u , d o k nije d o a o e t v r t i vezir M a h m u t - p a a iz E d r e n a , i m e n o v a n da bude u v a r granice n a D u n a v u . Sreo je ovoga k o d u m n e i p o a o u C a r i g r a d zauzet i m j e s t o e t v r t o g a vezira. Z b o g neuspjeha u r a t u b i l i su serdar S a t u r d i M e h m e d i v e l i k i vezir D e r a h M e h m e d s k i n u t i sa s v o j i h p o l o a j a i oba m j e s t a su p o n o v o dana p r i j a n j e m v e l i k o m vezi- 8.12.1598. ru Ibrahim-pai. . . e t r n a e s t dana p r i j e S a t u r d i j e v a s m a k n u a pisao je I b r a h i m c a r u (od i z b i j a n j a r a t a b i l o j e to p r v o p i s m o velikoga vez i r a u p u e n o caru), b a c i v i svu k r i v i c u za rat na S i n a n - p a u i 139

24.6.1599.

p r o g l a a v a j u i v a l j a n i m o s l o b o e n j e p r a t n j e posljednjeg carskog p o s l a n i k a H r e k v i c a p r i M e h m e d o v u d o l a s k u n a p r i j e s t o l . B u d u i da sa strane cara n i j e u i n j e n n i j e d a n k o r a k , pao je Eger i sada polazi sa s v o j o m v o j s k o m u Beograd. D a u m i r i tatarskoga h a n a zbog m u k o g u b o j s t v a njegova p r i j a t e l j a Saturdi j a i da ga z a d r i u U g a r s k o j , poslani su u S o m b o r beglerbeg Sivasa M a h m u t te aga silahdara. H a n j e izvijestio da su m u iz B e a stigle r i j e i o m i r u . K o d A d o n i j a , k o j i se t u r s k i zove D a n k u r t a r a n , t j . k o j i o s l o b a a d u u , k a u da j e , n a v o d n o , (po sasvim k r i v o m kazivanju) S u l e j m a n rekao p r i s v o m p o v l a e n j u o d opsade B e a : S a d a sam s v o j u d u u spasio o d K a r l a P e t o g a . T u j e v e l i k i vez i r o t i a o p r e k o D u n a v a u p o s j e t u t a t a r s k o m h a n u k o j i j e dolazio o d S o m b o r a n a d r u g o j o b a l i Dunava. H r a b r i b o r c i Stolnoga B i o g r a d a ( e k e s f e h e r v a r a ) d o n i j e l i su dvije o d n e p r i j a t e l j a osvojene petarde ( p r i s v o m n e u s p j e l o m p o k u a j u n a S t o l n i B i o grad) kao p r v i p r i m j e r a k ovoga o r u j a za opsadu koje j e u t o m r a t u p r o t i v T u r a k a o d l u n o z a g r m i l o . V e l i k i vezir je podigao l o g o r n a p o l j i m a staroga B u d i m a , n a s u p r o t t a t a r s k o m h a n u , u p o l j i m a k o d P e t e . P o d i g n u t j e m o s t i n a k o n e t i r i dana j e v e l i k i vezir p o a o u P e t u s n a m j e r o m da ide u susret n e p r i j a t e l j s k o m l o g o r u k o j i j e b i o k o d Goherna (Parkani) p r e d G r a n o m . V a j e posada zapalila i n a p u s t i l a . K a k o j e j e d a n c a r s k i p o s l a n i k n a j p r i j e d o a o h a n u , a onda v e l i k o m veziru, poslani su u n e p r i j a t e l j s k i l o g o r sa strane v e l i k o g vezira M u r a t - p a a , M e h m e d - e h a j a , t e Ahmet-aga sa strane t a t a r s k o g a hana da u j u p r i j e dloge za m i r , m e u t i m su se n a k o n n e k o l i k o dana v r a t i l i neobavljena posla. Pucanje topova, k o j i m j e N o v i g r a d h t i o u z n e m i r i t i v o j s k u na p o l a s k u d u Dunava, n i j e j o j n a n i j e l o t e t e j e r j e b i l o i p r e v e udaljeno. N a s u p r o t V i e g r a d a su n o v a pal a n k a (drvena u t v r d a ) i u t v r d a Dregeli, o s t a l i bez o r u j a , spal j e n i i n a p u t e n i . K a d a se l o g o r nalazio p r e k o p u t a Grana, z a p o e l i su m i r o v n i p r e g o v o r i n a A n d r i j i n u o t o k u . C a r s k i opun o m o e n i c i su b i l i : g r a d s k i n a d b i s k u p , I v a n K u t a s v , F r a n j o N a dasdy, B a r t o l o m e j Pezzen i Palffy. T u r s k i o p u n o m o e n i c i su b i l i : M e h m e d , e h a j a v e l i k o g a vezira, sudac H a b i l , j a n j i a r s k i aga Ferhat iz B u d i m a i G r k Aleksandar Paleolog sa strane t a t a r s k o g a hana. O v i su t r a i l i : G r a n , F i l e k , N o v i g r a d i Rab, a p r v i su t r a i l i n a t r a g Eger, H a t v a n , i r o k v a r i e r e p v a r . T a k o su se r a s t a l i bez sporazuma. B u d i m s k i n a m j e s n i k S u l e j m a n b i o j e k r a t k o v r i j e m e p r i j e toga, k a d a j e izjahao u e t n j u , z a r o b l j e n sa ezdesetoricom l j u d i svoje p r a t n j e ; Palffy i h j e poslao u B e n a dar n a d v o j v o d i M a t i j i . U m j e s t o S u l e j m a n a preuzme zapovjedn i t v o M u r a t , n a m j e s n i k D i j a r b e k r a . I b r a h i m p o e p r e d Nove-Zamky (Neuhausel) i l i U j v a r , a u o k o l i c u p o a l j e l e t e e odrede. N a vijest d a su se n e p r i j a t e l j i sabrali k o d K o m o r n a i zbog daleko p o o d m a k l e jeseni, v r a t i o se l i j e v o m o b a l o m D u n a v a u P e t u i B u d i m . K r i m s k i h a n Gizi-Giraj z a m o l i d o p u t e n j e da 140

se v r a t i k u i i svi I b r a h i m o v i p o k u a j i da hana p r i v o l i k a k o b i i ove zime kao i p r o l e ostao u U g a r s k o j , b i l i su u z a l u d n i . GaziGiraj je b i o n e p o v j e r l j i v p r e m a s v a k o m k o r a k u v e l i k o g a vezir a i n i k a d a ga n i j e d o a o p o s j e t i t i u n j e g o v u a t o r u ; v i d j e l i su se v e i n o m samo n a k o n j u i n j i h o v a sloga je b i l a samo vanjska i p r i v i d n a . H a n j e p o a o na K r i m , a v e l i k i vezir je p r e k o K e k e m e t a p o a o u S o m b o r i B a . P o l o v i c o m studenoga (no- 11.11. v e m b r a ) logorovao j e p r e k o p u t a V u k o v a r a , na o b a l i Dunava. 1599. N a k o n e t i r i dana p r e a o j e p e t r o v a r a d i n s k i m o s t , a k r a j e m p r o s i n c a (decembra) logorovao j e n a p o l j i m a p r e d B e o g r a d o m . 25. 12. Ovdje se o p r o s t i o j a n j i a r s k i aga T i r n a k d i n a o d l a s k u u Carig r a d , a azijske e t e su p u t e n e ii s v o j i m k u a m a , d o k su evropske p o d i j e l j e n e u z i m o v a l i t a . I b r a h i m j e d r a o v o j s k u u strogoj d i s c i p l i n i , pa j e t i m e i s v o j i m u m i j e e m u p r e t v a r a n j u , u e m u j e b i o m a j s t o r , p r i d o b i o za sebe g r a n i a r e i k r a n s k e p o d a n i k e . On, k o j i je m i l i j u n s k o m p l j a k o m iscrpio E g i p a t i S i r i j u , n i j e d o p u s t i o da i j e d n o z r n o p o p o d a n i c i m a dovezenog i t a b u d e n e p l a e n o oduzeto; stoga j e u njegovu l o g o r u stalno b i l o s u v i k a i v e n i h n a m i r n i c a . Gotovo se n i s u m o g l e u t i p r i t u b e na v o j n i k a nasilja. S r b i i V l a s i iz Smedereva i T e m i v a r a u g o m i l a m a su p r i s t i z a l i k n j e m u , a o n i h j e p r e t r p a v a o darov i m a ; dao i m j e zastave i n a r o i t o i l i m e iz S o l u n a u k o j e je b i o u t k a n lav, n a t o su b i l i v r l o p o n o s i t i , kao na s i m b o l d a r i vaoca. V i e b i m u odgovarao k r o k o d i l j e r je znao s v o m l i c u d a t i d i r l j i v izraz, a znao se p r e t v a r a t i da p l a e i da se s r d i . K a d a su k r a n s k i itelji P o e g e u u s t a n k u u b i l i suca, rekao je t o b o e da se to d o g o d i l o p o n j e g o v u n a l o g u , p a i m je dao a k i p i s m e n u i s p r a v u da je s u e v a k r v po z a k o n u b i l a p r o l i v e n a . O n i m a k o j i su m u p r i g o v a r a l i zbog toga, rekao j e : Z a r da r a j u zbog istrage o t j e r a m o u n e p r i j a t e l j s k u z e m l j u ? On se na taj n a i n posluio laskanjem, dareljivou i b l a g o u bandama k r a n s k i h p o d a n i k a k o j e j e p r i m i o p o d svoje zastave da u n i t i h a j d u k e , o d ijeg r a z b o j n i t v a v e trideset g o d i n a n i t k o u Slavon i j i n i j e b i o siguran. T a k v u blagost i v e l e d u n o s t h i n i o je samo zbog p o l i t i k e i l i j u j e zaista o s j e a o p r e m a s v o j i m z e m l j a c i m a Slavoncima. P o m o u isto t a k v o g u m i j e a , k o j i m je I b r a h i m za v r i j e m e zime p r i d o b i o za sebe p o d a n i k e n a g r a n i c i , m i s l i o je z a d o b i t i Papu bez o r u j a , s t a l n i m p r e g o v o r i m a s p o s a d o m Francuza i Valonaca k o j i su zbog zaostale g o d i n j e p l a e h t j e l i p o d i i u s t a n a k . O n i su se o b r a t i l i n a m j e s n i k u Stolnoga B i o g r a d a (ekesfehervara) D e r v i - p a i uz o b e a n j e da e p r e d a t i t v r a v u , ako i m se i s p l a t i zaostala p l a a o d e z d e s e t t i s u a d u k a t a . P a a je o t o m izvijestio v e l i k o g vezira, a ovaj sultana. O b e a o i m j e o d m a h deset t i s u a d u k a t a za p o p u t b i n u , a k a s n i j e b i i m b i l a i s p l a e n a u g o v o r e n a svota. P o t o su svladali M a a r e i N i j e m ce k o j i su o s t a l i v j e r n i svojoj zakletvi, svezali su p u k o v n i k a M a r o t u , m o m a d su r a z o r u a l i , a g r a a n e o p l j a k a l i ; b r a n i l i 141

j - 6. 1600.

su t v r a v u p r o t i v carske v o j s k e k o j a j e s b a r u n o m A d o l f o m o d Schwarzenberga podsjedala t v r a v u . O s v a j a Egera j e pao p o g o e n u s t a n i k i m tanetom. B u d u i da ustanici nisu m o g l i zadugo d r a t i t v r a v u , z d v o j n o su se d a l i n a p r o d o r p r o t i v dvije t i s u e l j u d i da se p r o b i j u do T u r a k a . N a d a s d v j e v i h u s a r i i T h u r n o v i k o n j i sustignu bjegunce u p o j e d i n i m o d r e d i m a i p o b i j u v i e o d t i s u u l j u d i . Samo i h j e p e t do e s t s t o t i n a s t i g l o iscrpljeno i ranjeno do S t o l n o g B i o g r a d a ( e k e s f e h e r v a r a ) , gdje su p r i m i l i o b e a n i h deset t i s u a d u k a t a i gdje su kao posebni o d r e d i p r i m i l i r a t n u s l u b u . V i e o d dvadeset g o d i n a i s t i c a l i su se u s l u b i Porte i u r a t u h r a b r o u i o k r u t n o u p r e m a k r a n i m a k o j i su i m p a l i u a k e . P r i opsadi K a n i e b i l i su u p r v i m r e d o v i m a m e u n a p a d a i m a , p a su za t o d o b i l i ostatak novca k o j i i m j e b i o o b e a n . J o p r i opsadi H o i n a u i v a l i su, o n i k o j i su o d o v i h p r e o s t a l i , d a p e k u K o z a k e i Ruse. i n i se d a su se t a k v i m n e l j u d s k i m b a r b a r s t v o m h t j e l i o s v e t i t i za j o v e e k o j e m su b i l a i z l o e n a n j i h o v a b r a a k a d su p a l i u r u k e M a a r a i N i j e m a c a , te b i l i m u e n i do s m r t i m u k a m a k o j e su posebno s m i l j e n e . I b r a h i m j e o d u g o v l a i o svoj polazak iz Beog r a d a sve d o k iz C a r i g r a d a n i j e stigao j a n j i a r s k i aga T i r n a k d i Hasan sa s v o j o m m o m a d i , s t o p n i c i m a i o r u a r i m a , a s K r i m a j e stigao p r i n c kojega j e poslao Gazi Giraj-han se n e k o l i k o t i s u a T a t a r a . P r e m d a su p r i z a v r e t k u p r o l o g a r a t a t a t a r s k o m e h a n u kao i v e l i k o m veziru-serdaru p o j e d n o m s o b a r u p o s l a n i sablja, o d j e a i novac i p r e m d a j e h a n s v r l o l a s k a v i m p i s m o m b i o pozvan da se osobno p o j a v i , o n se v r l o u l j u d n o i s p r i a o p a o d g o v o r i o , kao t o j e v e u i n i o p r i p r i j a n j i m p r i g o d a m a , vel i k o m v e z i r u i m u f t i j i gazelima t o i h j e sam sastavio, v o d e i i s t i m u m i j e e m s a b l j u 1 pero. K o n c e m s r p n j a (jula) v o j s k a j e k o d Osijeka p r e l a m o s t i u p u t i l a se dalje u p r a v c u p r e m a G r a n u . T e r j a k i H a s a n - p a a , k o j i j e u p r a v o k o d B a r a n j a v a r a pot u k a o n e p r i j a t e l j e i bjegunce zatjerao u Dunav, ovdje se sastao s velikim vezirom pa je u r a t n o m vijeu protegnuo pothvat p r e m a K a n i i , a ne p r e m a G r a n u . M u r a t - p a a , n a m j e s n i k Dijarb e k r a i M e h m e d , e h a j a v e l i k o g a vezira, b i l i su p o s l a n i p r e m a i k l o u i B a b o i . O b a mjesta su se predala, a posada j e uz slobodan odlazak p r e d v o e n a e h a j o m M a h m u t o m o t i l a u N o v i g r a d n a B l a t n o m jezeru. R u m e l i j s k i beglerbeg l a l a M e h m e d - p a a v o d i o j e s o b o m pet k o m a d a t e k o g a o r u j a iz B u d i m a i o d S t o l n o g B i o g r a d a Francuze, k o j i su p o b j e g l i iz Pape, zauzeo 11.9.1600. j e , i d u i p r e k o K o p a n i j a , u t v r d u B o l o n d v a r i p a l a n k u L a k . Vel i k i vezir o d B a b o e , p o k r e n u t k a B e r z e n i , dao j e T a t a r i m a n a l o g da t u m a r a j u k r a j e m i tek su k r a j e m kolovoza (avgusta) s t i g l i p r e d K a n i u . Opsada j e b i l a m u k o t r p n a , kao n i j e d n a prethodna u o v o m r a t u , zbog m o v a r n o g a p o l o a j a toga mjesta, gdje se n i s u mogle l a k o p r i m i j e n i t i n i t i m i n e n i t i r o v o v i . O d t r s t i k e su pletene hasure, p a su p o m o u n j i h n a i n j e n i p u t e v i , i r o k i kao k o l a , a v o d i l i su sve do bedema. H a s u r e j e t r e b a l o 142

svaki dan o b n o v i t i . Uz to se p o j a v i l a i n e p r i j a t e l j s k a v o j s k a p o d v r h o v n i m z a p o v j e d n i t v o m v o j v o d e L o t a r i n g i j e , F i l i p a Eman u e l a M e r c o e u r a . P r e m d a j e uz p r e m o n u v o j s k u izbjegavao g l a v n u b i t k u , i p a k je d o l o do o k r a j a u k o j i m a je I b r a h i m izgubio e t r n a e s t topova i t r i tisue l j u d i . K u l a s p u a n i m prah o m , k o j a j e o d l e t j e l a u z r a k sa sto c e n t i p r a h a i s t o t i n u sedamdeset z a r o b l j e n i h t u r s k i h e n a i djece, u u t k a l a j e za v i e d a n a topove s t v r a v e . I p a k j e o t p o e l a n o v i m a r o m o b r a n a i p o t r a j a l a je sve dok, zbog o d l a s k a vojvode M e r c o e u r a , n i j e ponestalo svake nade. T a d a j e G r g u r Paradeiser predao t v r a v u n a k o n e t r d e s e t i e t i r i d a n a straha i m u k o t r p n e opsade uz u v j e t da ostavi o r u j e i da slobodno ode sa s v o m s v o j o m i m o v i n o m . O d i l a e n j e j e t a k o t o n o p o t o v a n o da su i k o k o i n j c i i zipke natovarene n a deve. Preostalo j e pedeset v e l i k i h top o v a i dvadeset i e s t k a r t e a . I z v j e t a j o p o b j e d i napisao je Hasanbeg-zade, h i s t o r i a r , k o j i j e t a d a zauzimao p o l o a j reisefendije H a m z e k o j i j e t a d a o t i a o u C a r i g r a d s p o s l a n i k o m v o j v o d e M i h a j l a . Za to je d o b i o p o a s n u o d j e u i p o a s n u sab l j u . A b d i efendija j e b i o p r e n o s i t e l j v i j e s t i o p o b j e d i za Carig r a d , gdje se t r i dana i n o i p o b j e d a slavila s v e a n o s t i m a . U K a n i u j e kao posada o t i l o dvadeset odjela segbana, t r i t i s u e u n o v a e n i h e t a , a n a m j e s n i t v o j e p r e d a n o T e r j a k i Hasanu, uz Siget, Osijek, i k l o i P e u h , kao novac za j e a m . P o m o u m o s t a k o d Jakove, k o j i j e p o s t a v l j e n p r e k o Drave, ilo se u Osijek. R u m e l i j s k i beglerbeg j e poslan u Prizren, a a n a d o l s k i u B a n j a L u k u n a z i m o v a l i t e . V e l i k i vezir-serasker j e ostao u Beogradu, a j a n j i a r s k i aga se v r a t i o u C a r i g r a d . . . V a l i d e s u l t a n i j a (carica-majka) j o u v i j e k j e v l a d a l a ne samo h a r e m o m nego v e l i k i m d i j e l o m i c a r s t v o m , n a njegovu o i t u p r o p a s t . G r a d n j a njezine d a m i j e u U s k i i d a r u n a s t a v l j a l a se, a isto t a k o i g r a d n j a m e v l e v i j s k e t e k i j e t o j u j e d o v r i o sekretar j a n j i a r a M e h m e d n a N o v i m V r a t i m a (Yeni k a p i ) , k o j a su j e d n a o d n a j z n a m e n i t i j i h v r a t i j u u C a r i g r a d u . Uz o v u p r v u d a m i j u bile su medresa i k o l a za p r e d a j u (hadis) n a k o j o j su b i l i p o s t a v l j e n i kao m u d e r i s i d v o j i c a c i j e n j e n i h u e n j a k a , E b u l - M e j a m i n efendija i S a r i Giirz j o p r i j e nego j e p o l o e n kamen-temeljac. S v r e m e n a na v r i j e m e davala j e novac o d svoga golemog i m e t k a za i s p l a i v a n j e vojske i l i za druge r a t n e svrhe, a u v r i v a n j u njezinog p o l o a j a p r i d o n i j e l e su i lijepe r o b i n j e , k o j e je p o k l a n j a l a sinu, da se o d r i u t r a j n o j m i l o s t i . G o s p o a Razija, k o j u smo ve za p r o l e vladavine s p o m e n u l i kao s a v j e t o d a v k u s u l t a n a M u r a t a I I I , u m r l a j e i uz v e l i k i b r o j 3 0 . 6 . 1 5 9 7 . s v o j i h t o v a l a c a p o k o p a n a u b l i z i n i svoje k u e u B e i k t a u . Pob r i n u l i su se za njezinoga sina kao i za d o j i l j u , k o j a se n a k o n s m r t i svoga m u a , lala M e h m e d - p a e , opet udala. U m r l a je i p r i n ceza, M e h m e d - p a i n a , a z a t i m S i n a n - p a i n a supruga, k i p r i n c a Mustafe (Sulejmanova sina). Posredstvom e n a ne samo da su se p r o d a v a l a n a m j e s n i t v a , nego j e p r o d a n i p o l o a j v e l i k o g a 143

vezira. E v n u h Hasan, a o n d a I b r a h i m , p o s t a l i su v e l i k i v e z i r i samo po v a l i d i . Po svojoj e n i p r i n c e z i , sultanovoj sestri, k o j a j e u to doba s k o r o u m r l a zbog j e d n o g a pada, o d r a o se H a l i l n a j p r i j e kao k a p u d a n p a a , a o n d a kao v e z i r - k a j m a k a m . K a o k a p u d a n p a a sagradio j e j e d n u b a s t a r d u , t j . c a r s k u g a l i j u sa e s n a e s t v e s l a k i h k l u p a , s v a k u s p o s a d o m o d osam l j u d i . Bas t a r d a j e s a g r a e n a po u z o r u n a o n u s u l t a n a S u l e j m a n a p o p r a v i l i m a k o j i h su se d r a l i j o za Selima I I i M u r a t a I I I . S naveza j e p u t e n a u sultanovoj p r i s u t n o s t i . T o j e isto u i n i o i i k a l a (Dagal-oglu Jusuf S i n a n - p a a ) k a d j e , v r a a j u i se u C a r i g r a d , postao po d r u g i p u t a k a p u d a n p a a te s i t a v o m m o r n a r i c o m i s p l o v i o u M e s i n u da dovede s v o j u m a j k u . Z b o g valide j e b i o s m i j e n j e n s p o l o a j a v e l i k o g v e z i r a i p r o g n a n , a uz p o m o s v o j i h p r i j a t e l j a h o d e (Seadedina) i v r h o v n o g d v o r s k o g u p r a v i t e l j a (Gazanfera), opet p o s t a v l j e n za k a p u d a n p a u . K a o t o j e D a g a l - o g l u pozvao svoga b r a t a K a r l a u C a r i g r a d , t a k o j e Gazanfer pozvao svoga n e a k a , k o j i j e n a o a j a n j e svoje m a j k e postao m u s l i m a n . N a k o n D a g a l - o g l u (ikale) i H a l i l a p o s t a l i su n a j u g l e d n i j i m v e z i r i m a s i n o v i dvojice n a j m o n i j i h v e l i k i h vezira, naime: Hasan, S o k o l o v i e v sin, i M e h m e d , Sinan o v sin. P r v i j e p r i s v o m p o v r a t k u iz Ugarske d o n i o s u l t a n u e z d e s e t i pet k o m a d a o d j e e i dvanaest s r e b r n i h posuda da b i u s v o j u k o r i s t o k r e n u o i s h o d b o r b e za i n t o se r a z v i l a izme u njega i Sinanova sina; i p a k j e Sinanov s i n d o b i o v i i polo a j u t j e c a j e m sultanije-majke k o j a j e p o v e a l a njegov ugled o e n i v i ga P i j a l e o v o m k e r i k o j o j j e m a j k a b i l a k i sultana Selima.

[ O v a svadba, kao i d v o s t r u k o slavlje, t o ga j e u p r i l i i o vel i k i vezir M e h m e d D e r a h : zaruke k e r i i obrezivanje sina, b i l i su n a r o d n e svetkovine; ova zadnja b i l a j e u t o l i k o s j a j n i j a t o se sam v e l i k i vezir v i n u o iz r e d o v a b r i j a a , p a j e p r i o b r e d u obrezivanja v l a d a j u e g sultana b i o o b a v l j a o d u n o s t r a n a r n i ka, odakle j e i d o b i o n a d i m a k D e r a h . N o d o k se g l a v n i g r a d veselio, n a u g a r s k o j g r a n i c i j e i dalje p l a m t i o p l a m e n r a t a , a t u i t a m o j e p o k u a j pobune u p r o v i n c i j i b i o u g u e n u k r v i . Vanija od ovih pobuna u provincijama bila je pobuna spahija u g l a v n o m g r a d u , j e r j e b i l a signal pobjede vladavine v o j n i k a n a d v l a d a v i n o m e n a . i d o v k a K i r a , iji se utjecaj k a o nastojnice h a r e m a o s j e a o j o za M u r a t a I I I , b i l a j e p r v a m e t a razbuktale pobune, j e r se m i j e a l a u p o d j e l u lena i m i t o m i h j e pribavljala nedostojnima. N a n a j v i e m stupnju uzbunjenosti, spahije su t r a i l e n j e z i n u glavu. K a j m a k a m , k o j i j e zastupao m j e s t o v e l i k o g vezira, b o j a o se d a b i njezino p o g u b l j e n j e dovelo u p i t a n j e i n j e g o v u g l a v u , a i g l a v u valide-sultan (carice-majke), te j e organizirao da se o n a s k l o n i sa s v o j i m s i n o v i m a . 144

N o b i l a j e z a s k o e n a na stepenicama sale za d i v a n u p a l a i vel i k o g vezira, gdje j e spahije r a s i j e k u sa njezina t r i sina, a dijelove objese n a v r a t a v e l i k a a , i j i m j e s r e d s t v i m a ona p r i b a v l j a l a lenska mjesta; p r i n o s o d oduzetog j o j i m e t k a iznosio j e pet m i l i j u n a a k i . Taj d o g a a j doveo j e do s m j e n j i v a n j a k a j m a k a m a , n a i j e mjesto d o e H a f i z - p a a . U isto v r i j e m e j e p l a m t j e l a n a I s t o k u m n o g o s n a n i j a i opasnija p o b u n a bjegunaca o d K e r e t e a , t o se n i j e gasila trideset godina. Glava ove m n o g o l i k e h i d r e b i o j e poglavar segbana A b d u l h a l i m , poznat p o d i m e n o m K a r a j a z i d i , t j . c r n i p i s a r , k o j i j e n a e l u K u r d a i T u r k m e n a , bjegunaca sa u g a r s k o g r a t i t a , zaposjeo R o h u , a b i o j e u d r u e n sa H u s e i n - p a o m k o j i j e b i o p o s l a n i s p i t a t i p r i j a v e p r o t i v nereda u A z i j i . Ovome j e i a o u susret m u t e s e l i m , t j . p r i v r e m e n i n a m j e s n i k K a r a m a n a , a l i j e b i o odb i j e n . T a d a j e p r o t i v p o b u n j e n i k a b i o p o s l a n M e h m e d - p a a , s i n m j . 7.1599. poznatog v e l i k o g vezira Sinana, s k o j i m j e A b d u l h a l i m pregovarao u m i r e n j e p o b u n e p o d u v j e t o m da m u se da n a m j e s n i t v o Amasije, a o n b i za u z v r a t i z r u i o H u s e i n - p a u . T a k o j e i b i l o . A l i u m j e s t o da m u p o d i j e l i n a m j e s n i t v o , M e h m e d - p a a ga j e i dalje gonio. I p a k se za p o b u n j e n i k a p r i svome p r o l a s k u k r o z C a r i g r a d p l e m e n i t o zauzeo M a h m u t , p a a o d Sivasa, te p r i d o b i o sultana za m i r n i s p o r a z u m s n j i m . T a d a j e M e h m e d - p a a b i o pozvan nazad, a A b d u l h a l i m u j e dan s a n d a k o r u m a . N o o n se n i j e s m i r i o , nego j e , n a p r o t i v , sa s v o j i m b r a t o m D e l i Husein o m j o v i e p o t a k a o p o b u n u , te n a njega b u d u u p u e n i nam j e s n i k Bagdada i e s t i vezir H a d i I b r a h i m . O v i se sukobe sa 20.000 p o b u n j e n i k a k o d K a j s a r i j e i b u d u hametice t u e n i . 2 5 . 4 . 1 6 0 0 . A b d u l h a l i m se sada p r o g l a s i za gospodara Azije, t o j e p o v r e d a p r a v a v l a s t i k o j a se n i j e d o g o d i l a za t r i stotine g o d i n a opstojanja Osmanskog carstva.]

Ne m a n j e z n a e n j e o d z a u z i m a n j a K a n i e i p o e t k a t r i d e s e t o g o d i n j e azijske p o b u n e i m a l a j e t i s u u i o s m a g o d i n a p o m u s l i m a n s k o m r a u n a n j u v r e m e n a ( p o i n j e 24. 7. 1599), godin a z n a a j n a po n e o b i n i m s m r t i m a , k a d a su se ugasile najv e e l u i osmanske poezije i h i s t o r i j e u r a z m a k u o d n e k o l i k o mjeseci. B i o j e to daleko z n a a j n i j i d o g a a j za pisce h i s t o r i j e nego t o j e b i l a s m r t sedamnaest s u l t a n i j a , t e t a k a i l i k e r i M e h m e d o v i h , k o j e j e p r i j e dvije godine o d n i j e l a k u g a i k o j e su sve pokopane uz svoga b r a t a i l i djeda M u r a t a . U e n i Seadedin, k o j i se v e dvadeset pet g o d i n a m i j e a o u sve v e e poslove kao p r i n e v s k i i sultanov u i t e l j , k o n a n o j e kao m u f t i j a b i o savjetodavac sultana M u r a t a i M e h m e d a . O n j e p o t a k n u o sultana da osobno p o e u Eger p a ga h r a b r i o na b o j i t u K e r e t e a . B i o j e pisac p o v i j e s t i Carstva o d njegova o s n u t k a do s m r t i S e l i m a I , a preveo j e i L a r i j e v u svjetsku p o v i j e s t k o j a
1Q Historija osmanskog carstva II

145

2.10. 1599.

7.4. 1600.

s e e sve o n a m o do o s n u t k a Osmanskog carstva. Seadedin, ned o s t i a n u z o r osmanske h i s t o r i o g r a f i j e u s m i s l u k i e n o g azijskog stila, kojega n i t i j e d a n k a s n i j i pisac h i s t o r i j e nije dostigao u t o m s a v r e n s t v u , naprasno je u m r o p o e t k o m jeseni, dok se slavila s v e a n o s t Poslanikova r o e n d a n a , b a k a d a se u d a m i j i Aja-Sofije p r i p r e m a o za m o l i t v u p r i g o d o m r o e n d a n s k e sve a n o s t i . Njegova e t i r i sina, n o s i o c i v i s o k i h p r a v n i h a s t i , nosila su le k o j i su p o k o p a l i k o d E j u b a . N a k o n e s t mjeseci, p r v i h p r o l j e t n i h dana, u m r o je B a k i , p o t o j e v e t r e i p u t a b i o n a p o l o a j u v r h o v n o g a z e m a l j s k o g r u m e l i j s k o g suca, k o j i n a k o n Seadedinove s m r t i n i sam m u f t i j a n i j e mogao z a d r a t i , a b i o ga je naslijedio S u n u l i a h . B a k i j e b i o n a j v e i o s m a n s k i l i r i k i , o s i m toga, p r e v o d i l a c t r i j u c i j e n j e n i h a r a p s k i h djela, j e d n o g i v o t o p i s a Poslanikova, jedne h i s t o r i j e Meke i j e d n o g djela 0 zaslugama svetoga r a t a za v j e r u i d o m o v i n u . N a d g r o b n u m o l i t v u je i z m o l i o m u f t i j a S u n u l i a h n a v o d e i j e d a n p j e s n i k o v d i s t i h k o j i j e p r i s t a j a o o v o m e s k u p u i a s u , a smisao m u je b i o : onaj k o j i p o s t o j i , p o s t o j a t e t a k o dugo d o k b u d e p o s t o j a l a t u r s k a k n j i e v a o s t . S v e l i k o m l u i osmanske l i r i k e iste se godine ugasilo i e s t m a l i h : Suhejli, A r i f i , B a s i r i , k o j i j e n a a o s m r t p r e d z i d i n a m a K a n i e , a g r o b m u je b i o u o l n o k u ; U m i , sudac Pafosa, V a l i h i iz U s k u p a (Skoplja) i a h n a m e d i j a t j . naru e n i p j e v a epa s a d a n j e g a s u l t a n a n a v l a d i , T a l i k d i - z a d e , b i j e d n i s t i h o t v o r a c - k r o n i a r . M e u t i m , p r a v i g u b i t a k za povijest u ovoj g o d i n i , t o l i k o opasnoj za pisce h i s t o r i j e i pjesnike, n i j e s m r t h i s t o r i a r a Seadedina k o d kojega i s t i n a e s t o p o d l i j e e t e r e t u g o v o r n i k o g u k r a s a i k o d kojega svagdje p r o v i r u j e dvorska p o l i t i k a sultanova u i t e l j a , nego je to b i l a A l i j i n a s m r t , j e d n o g od n a j s l o b o d n i j i h i n a j i s t i n o l j u b i v i j i h o s m a n s k i h histor i a r a k o j i je, i a k o ne u v i j e k , pisao s dosta k r o n o l o k e k r i t i k e 1 u v i j e k d u h o v i t o i s o s j e a j e m . B i o j e o d v r e m e n a vladavine sultana S u l e j m a n a u d r a v n o j s l u b i i s l u i o je e t v o r i c i sultana ( S u l e j m a n u , S e l i m u , M u r a t u i M e h m e d u ) , a l i , k a k o m u v e l i k i vezir nije b i o s k l o n , n i k a d a nije d o t j e r a o do v i e g a p o l o a j a k o j i b i odgovarao njegovu p e r u , p o l o a j a d r a v n o g a sekretara, v e je u v i j e k zauzimao p o d r e e n i p o l o a j defterdara, sekretara k o d j a n j i a r a . K o n a n o j e postao s a n d a k b e g u A m a s i j i i p a a u D i d i . N a t o m je p o l o a j u i u m r o , p o t o j e napisao povijest Osmanskog carstva, e t i r i godine p r e d s v o j u s m r t . Ostavio je iza sebe osamnaest d j e l a , d i j e l o m u s t i h o v i m a , d i j e l o m u p r o z i ; m e u p r v i m a j e d n u povijest svijeta, r u d n i k obavijesti, i j u e t v r t i n u s a i n j a v a osmanska povijest; o n d a slijede posebna p o g l a v l j a o z a u z i m a n j u Sigeta, s n a s l o v i m a : Sedam s k u p t i n a ; borbe m e u b r a o m , Sulejmanovim sinovima, pod naslovom: R i j e t k o s t u b o r b a m a ; r a t u G r u z i j i je izdan p o d n a s l o v o m : K n j i g a pobjede, s l i j e d i : Opis s v e a n o s t i obrezivanja; j e d a n p r i jevod cvjetova p o v i j e s t i i z b i r k a p i s a m a . M a n j u v r i j e d n o s t i m a j u njegova p j e s n i k a djela, b i l o da su r o m a n t i k a , m i s t i k a i l i l i r s k a , 146

o d k o j i h j e ostavio j e d a n p e r z i j s k i i j e d a n t u r s k i divan. S b o l i se r a s t a j e m o o d ovoga, n a svoj n a i n j e d i n o g a o v j e k a , k o j i je g o v o r i o i s t i n u o osmanskoj p o v i j e s t i , n a e m do sada v j e r n o m p r a t i o c u . O s j e a m o njegov g u b i t a k za M e h m e d o v u v l a d a v i n u t i m v i e t o j e s A l i j i n o m g o d i n o m s m r t i z a n i j e m i l a do sitnica i p o d a t a k a n a j t o n i j a osmanska povijest m e u svima, p o v i j e s t m a j s t o r a c e r e m o n i j a l a , Mustafe iz Soluna.

GLAVA ETRDESETDRUGA
Od smrti velikog vezira Ibrahima na itvi do mira

[ D o g a a j i u V l a k o j b i l i su i s p u n j e n i zapletima. N a k o n uspjeha u N i k o p o l j u , M i h a j l o je poslao 600.000 a k i d a n k a i za to je d o b i o o d sultana vlast n a d V l a k o m . P r e g o v o r a j u i s a u s t r i j s k i m carem, o d k o j e g se nadao d o b i t i E r d e l j , p o b i j e d i o je Hafiz A h m e t - p a u , p o t o je k o l i m a doveo u t a b o r topove m j e s t o danka. K a k o je p o t o m i g m u n d B a t h o r v osigurao vlast u E r d e l j u svome r o a k u , a p o l j s k i k r a l j i g m u n d p o d r a o Jerem i j u Mogila u Moldavskoj, okrene Mihajlo o r u j e protiv n j i h ; p o t u e o b o j i c u , s t i m t o p r v i u b i j e g u bude i u s m r e n ; a o d T u r a k a z a t r a i da bude p o t v r e n v o j v o d o m M o l d a v s k e . U t u s v r h u , p o a l j e v e l i k i vezir I b r a h i m M i h a j l o v a p o s l a n i k a D i m a u C a r i g r a d . H a f i z A h m e t , h t i j u i se osvetiti za poraz n a p r i j e v a r u , u r e d i da m u m u f t i j a S u n u l i a h da f e t v u po k o j o j p o s l a n i k t a k v o g n e v j e r n o g saveznika ne z a s l u u j e vjernost, te ga o k r u t n o u s m r t i . Z b o g takve j a v n e povrede p o s l a n i k o g a p r a v a , t o ga i n a e Osm a n i s m a t r a j u s v e t i m , n a v u e n a sebe z l o v o l j u Carigrada, u k o j e m je b i o k a j m a k a m ; osobito se n a l j u t i v e l i k i vezir zbog toga t o je poslao a u a s n a l o g o m da i z v j e t a v a o m j e r a m a v e l i k o g vezira. I b r a h i m - p a a se p i s m o m p o t u i s u l t a n i j i - v a l i d i , te A h m e t - p a a bude s m i j e n j e n a n a njegovo m j e s t o d o e vezir J e m i i H a s a n - p a a ( P i l j a r ) . M i h a j l o v o u r o v a n j e sa T u r c i m a b i l o j e p o v o d e r d e l j s k o m g l a v a r u B a s t i da u b i j e p r o t i v n i k a . Neposredno po t o m d o g a a j u i l i neposredno p r i j e njega, zapov j e d n i k dunavske granice M a h m u t - p a a , k o j i j e p o n o v n o izgradio t v r a v u u r e v o , i z a p o v j e d n i k dunavske flote, c i p a r s k i beglerbeg a b a n , u p a l i su u V l a k u , o p u s t o i l i je, M i h a j l a i l i njegova b a n a p o t u k l i i zaplijenjene zastave poslali kao trofej u C a r i g r a d . E r d e l j s k i p o s l a n i c i obnove k a p i t u l a c i j u zemlje, a i g m u n d j e d o b i j e u leno, kao i njegov predak. 10* 147

21. 10. 1596. 21.7.1597.

mj. 8. 1600. mj.9.

19.8.1601.

P r v i k o r a c i k a m i r u s U g a r s k o m v e su b i l i n a z n a e n i i n i 1597. c i j a t i v o m t a t a r s k o g hana, k o j i j e kao svoje poslanike poslao 1599. A l e k s a n d r a Paleologa i Ahmet-agu, no ona n i j e uspjela. Tada j e I b r a h i m - p a a ovlastio b u d i m s k o g n a m j e s n i k a M u r a t - p a u da pregovara o m i r u i s n j i m p o a l j e iz svoga t a b o r a u Z e m u n u 10. 7. e h a j u M e h m e d a . N e k o l i k o dana n a k o n n j i h o v a odlaska, p o t o 1601. j e svome b r a t i u M u r t a z a - p a i p r e p o r u i o n a j v a n i j e poslove vojske, o n se r a z b o l i i u m r e . P o k o p a n j e u C a r i g r a d u ispod n a d g r o b n o g s p o m e n i k a t o ga j e sam izgradio, u p r e d v o r j u P r i n e v s k e d a m i j e . T i m e j e bio v e e s r e e o d svoga i m e n j a k a , opsjedatelja B e a , s k o j i m j e i m a o z a j e d n i k o to da j e p r e a o n a I s l a m , b i o v e l i k i vezir, s u l t a n s k i zet, da j e i m a o s j a j n u svadbu, seraj n a h i p o d r o m u , da j e i a o n a E g i p a t , b i o v r h o v n i zapov j e d n i k u U g a r s k o j , da j e b i o d i s c i p l i n i r a n , u d i o za novcem, b i o a s t o h l e p a n , a l i n i j e i m a o v e l i k i d u h , no n i j e ga n i u b i l a krvnika ruka. N a njegovo mjesto p o s t a v l j e n j e k a j m a k a m J e m i i Hasan- p a a ( P i l j a r ) k o j e m p r i p a d n e sva I b r a h i m o v a oprema, p a a k i e n a , s u l t a n i j a Aia, samo j e trebao o d m a h k r e n u t i n a v o j n u . Otezao je i n i j e se h t i o p o k r e n u t i p r i j e nego t o je u r e d i o da se i z v r e postavljenja po njegovoj v o l j i . S m i j e n j e n je m u f t i j a S u n u l i a h , na ije mjesto d o e H o d a - z a d e M e h m e d efendija. H a l i i j e kao sedmi vezir i m e n o v a n k a j m a k a m o m , H a f i z A h m e t j e postao t r e i vezir, a p o d i j e l j e n a su i n a m j e s n i t v a Bagdada i Beograda; H a m z a efendija j e d o a o na mjesto O k d i - z a d e a n a mjesto d r a v n o g t a j n i k a za sultanov p o t p i s . Devetnaestog dana po i m e n o v a n j u , krene H a s a n sa b r o j n o m v o j s k o m i s mnogo muteferika i a u a i m a r i r a o je u najveoj urbi, tako da n i j e n i spavao p o d a t o r o m d o k n i j e dvadeset sedmog dana stigao u t a b o r u Z e m u n u . i m se u l a vijest da j e n e p r i j a t e l j skupio g o l e m u v o j s k u i da k a n i i l i n a B u d i m i l i n a S t o l n i Biograd, krene se k a B u d i m u , gdje je n a m j e s n i k b i o M a n k i r k u i M e h m e d efendija; no d o k j e v o j s k a stigla, pao je S t o l n i B i o g r a d . Tek t r i sedmice p o t o m , vojske su se srele k o d istog mjesta gdje j e osmanska v o j s k a p r e t r p j e l a poraz. N e p r i j a t e l j s k a v o j s k a se p o v u e k a P a l o t i , gdje se v r s t o u a n i . V e l i k i vezir d o d i j e l i b u d i m s k o n a m j e s n i t v o r u m e l i j s k o m beglerbegu M e h m e d u , j e r j e njegov p r e t h o d n i k pao u b i c i , a sam krene K a n i i u p o m o . G r a d je j o o d p r v o g r u j n a (septembra) opsjedao nadvojvoda F e r d i n a n d sa v o j s k o m o d 30.000 r a t n i k a , a b r a n i o ga j e h r a b r i i l u k a v i T e r j a k i Hasan, t j . H a s a n m j e r a o p i j a . O s i m t o j e posadu p o t i c a o na i s l a m s k i zanos i odanost, s l u i o se l u k a v s t v o m , u e m u su m u g l a v n i p o m a g a i b i l i njegov b e l i a g a , C r n i Omer, i njegov u h o d a , C r n i P e n e . O n j e , na p r i m j e r , osu i v a o z a r o b l j e n i k e na s m r t i k a d i h j e t o b o e predavao C r n o m O m e r u n a i z v r e n j e kazne, ovaj i m je onda, k a k o i h j e uv jeravao, na s v o j u r u k u i kao t o b o e s k l o n n a d v o j v o d i p o k l a n j a o i v o t , te i h j e p o t o m o t p u t a o sa l a n i m o b a v i j e s t i m a o stanju 148

9.8.

6.9.

15/16.10. 1601.

1.9.1601.

t v r a v e . D r u g i p u t a , k a d a su prebjegla dva njegova p a a , dva m l a d a ugarska p r e o b r a e n i k a , K e n a n i H a n e k a n , p i t a o je on p r e d s v o j i m l j u d i m a tek u h v a e n o g z a r o b l j e n i k a , da l i su njegova o b a v j e r n a p a a s i g u r n o d o l i u t a b o r ; a onda je o d m a h u n e p r i j a t e l j s k i t a b o r poslao p i s m o naslovljeno n a v e l i k o g vezir a u k o j e m j e i z v j e t a v a o da je oba p a a s l a n i m o b a v i j e s t i m a poslao p o d v i d o m prebjega; n a to su o v i b i l i nabodeni n a kolac. A s l u i o se i m n o g i m d r u g i m , v r l o u s p j e n i m l u k a v s t v i m a . Po C r n o m P e n e u poslao j e u r n o p i s m o v e l i k o m v e z i r u u koj e m j e t r a i o p o m o . Ovaj j e o d r e d i o za n a r e d n i dan i stvarn u p o d j e l u novca i m a r k a K a n i i , p a j e , u s p r k o s p r i g o v o r i m a vojske, stigao do Sigeta. V i j e s t o njegovoj b l i z i n i , a p r i j e svega 18.11. n e n a d a n i g u s t i i v e l i k i snijeg, p o k r e n u l i su n a d v o j v o d u n a b r z i 1601. u z m a k , p a j e ostavio cijelo t o p n i t v o i n a j v e i d i o p r t l j a g e . Omer-aga p r o v a l i n a rovove, a H a s a n j e sjedio iznad sigetskih v r a t a grada s k e s o m zlata i s r e b r a d a p l a a donesene glave. M u seli-beg i Omer-beg p r o g o n i l i su n e p r i j a t e l j a u b i j e g u . Hasan se u p u t i u a t o r nadvojvode, gdje se nalazio j e d a n p r i j e s t o l i dvanaest stolica s c r v e n o m k a d i f o m i b o g a t i m t e p i h o m . N a t e p i h u o b a v i m o l i t v u - z a h v a l n i c u , r a s i j e e p r i j e s t o l s a b l j o m na dva d i j e l a i sjedne n a n j i h , d o k su bezi i age zauzeli mjesta n a dvanaest stolica s c r v e n o m k a d i t o m i b o g a t i m t e p i h o m . N a t e p i h u nje, j e r j e n a d v o j v o d i n a t o r p r i u v a o kao p l i j e n za v e l i k o g vez i r a . Dvadeset i dva t o p a i pet topova za k a r t e e ostali su u r o v o v i m a , b i l i su o d n a j b o l j e g m e t a l a i o d l i v a , u k r a e n i m n o g i m g r b o v i m a ; 14.000 m u s k e t a , isto t o l i k o p i j u k a i lopata, m n o g o s r e b r n o g p o s u a , 10.000 a t o r a , t r u b a , bubnjeva, zvona i k o l a , m n o g o z a i n a i n a m i r n i c a ; z a r o b l j e n i h je b i l o 6.000 r a t n i k a , koj i su p o s j e e n i u a n e v i m a ; n a e n o j e 18.000 t o p o v s k i h k u g l i , i s p a l j e n i h na l i j e v u k u l u k o d v r a t a , i 20.000 i s p a l j e n i h n a desnu, t a k o da j e u k u p n o b i l o 96.000 k u g l i . V e l i k i vezir j e , u me u v r e m e n u , o t i a o k a S i k l o u , j e r ga j e n a t o nagnala v o j s k a k o j a j e negodovala zbog h l a d n o e . T a m o j e s v e l i k i m p o a s t i m a p r i m i o h r a b r o g b r a n i t e l j a i darivao ga, a Museli-begu j e p o d i j e l i o s a n d a k K i i s t e n d i l a (Ciistendila), d o k j e Omer-beg d o b i o s a n d a k P e i . I z Carigrada j e d o l a ne samo p o t v r d a s v i h imenovanja, nego i c a r s k i p o h v a l n i h a t i e f i r i j e d a n z l a t n i lanac i n a n j e m u zlatna p l o a u k o j o j se nalazio h a t i e r i f ; uz t o j e do a o nalog da s v a k i onaj k o j i bude j a n j i a r s k i aga K a n i e m o r a i m a t i z l a t n i lanac o k o v r a t a , n a k o j i j e I b r a h i m nekada p r i v r stio k l j u e v e K a n i e i z l a t n u p l o u sa h a t i e r i f o m n a p r s i m a , te da dnevno o t k l j u a v a i z a k l j u a v a v r a t a t a k o j u n a k i osvojene i branjene t v r a v e ; n e t o t o je j e d i n s t v e n o u osmanskoj povijesti. U A z i j i se nastavljala p o b u n a p o d v o d s t v o m A b d u l h a l i m a . O n j e k o d K a j s e r i j e p o t u k a o H a d i I b r a h i m - p a u , j e r ovaj n i j e h t i o s a e k a t i Hasana S o k o l o v i a , u elji da sebi p r i p i e zaslugu pobjede. Sada j e v o j s k a p o b u n j e n i k a b r o j a l a 30.000 v o j n i k a . 149

H a s a n S o k o l o v i je napadne u b l i z i n i E l b i s t a n a i uspije je nak o n cjelodnevne b o r b e p o t p u n o r a z b i t i . Ostatak se p o v u e u pod r u j e D a n i k a , gdje u m r e A b d u l h a l i m , a v o d s t v o p r i p a d n e njegovom b r a t u Deli Huseinu, t j . b u d a l a s t o m H u s e i n u . No, osim njega, pojave se j o t r o j i c a k o l o v o a : a h v e r d i , t j . a h o v darak, J u l a r k a p d i , t j . onaj k o j i j e o t k i n u o u l a r , i T a v i l , dugi. O n i se spuste o d C r n o g m o r a i n a p a d n u p r t l j a g u vezira Hasana, t o se vozila o d D i j a r b e k r a k a T o k a t u , zarobe je, o p u s t o e p r e d i o Tok a ta, u n i t e i o p l j a k a j u vezirov v r t , nazivan r a j s k i m , u k o j e m su se, u m j e s t o p r i r o d n o g c v i j e a , blistale r u i n e k i t i c e o d dragog k a m e n j a , te o p s j e d n u vezira k o j i se z a t v o r i o u T o k a t u . U t o j n u d i i m e n u j e se n a m j e s n i k D i j a r b e k r a H u s r e v - p a a za vez i r a i seraskera u m j e s t o H a s a n - p a e . N i t k o se n i j e u s u d i o pren i j e t i v e z i r u vijest o n j e g o v o m s m j e n j i v a n j u ; o n je h t i o pogub i t i p r v o g sobara k o j i m u j e d o n i o t u vijest, a k a d a m u je, pot o m , njegov b r a t I b r a h i m , isfto t a k o sobar, d o a o s i s t o m vije u , o t j e r a o ga je o n s p r i j e t n j a m a . V e mjesec dana p o b u n j e n i ci su opsjedali T o k a t . K a d a je H a s a n - p a a j e d n o g j u t r a , kao i o b i n o , sjeo na svoje mjesto, j e d a n d o b a r strijelac n a n i a n i pu k o m n a njega i o n smjesta padne m r t a v , z a v r i v i n a s i l n o m s m r u kao i njegov otac, M e h m e d - p a a S o k o l o v i . P o b u n j e n i c i se r a s t u r e u bande d i l j e m M a l e Azije i p r o d a v a l i su o p l j a k a n o vezirovo blago, t k a n i n e , i l i m e i o r u j e . H u s r e v - p a a j e zbog p r i b l i a v a n j a zime b i o o d svih n a p u t e n , a vezir Hafiz A h m e t - p a a , k o j i se r a d i z a t i t e M a l e Azije p o v u k a o o d C a r i g r a d a k a K i i t a h i j i , b i o j e t u o p s j e d n u t p u n a t r i dana. Samo je l j u t a z i m a p r i s i l i l a na podizanje opsade. P o t o su T u r c i b i l i zauzeti U g a r s k o m i p o b u n j e n i c i m a u Azij i , p o k u a l i su p a n j o l c i , M a l t e a n i i F i r e n t i n c i f l o t o m napasti Alir i T u n i s , a l i su o t i l i o d A l i r a bez uspjeha, j e r su n a l i naor u a n u c i j e l u o b a l u . i k a l a ( D a g a l - o g l u ) , k o j i j e n j i h o v o kretanje p r a t i o f l o t o m o d pedeset j e d a r a , o p u s t o i t a l i j a n s k u o b a l u . V i e su s r e e i m a l i M a l t e a n i na M a j n i i F i r e n t i n c i na o t o k u Lango (Kos). F r a n c u z i su se p o a l i l i P o r t i zbog a l i r s k i h g u s a r s k i h napada, a o n d a je d o l a u Alir stroga n a r e d b a da se n a k n a d i t e t a ; p r v i p r i m j e r o d Porte n a r e e n e o t t e t e , t o j e p o m i n j u osm a n s k i g o d i n j a c i . M a l t e a n i su se o b e t e t i l i i d u e godine zauze e m i h a r a n j e m grada M u h a m e d i j e n a a f r i k o j o b a l i . U k o l o v o z u (avgustu) j e v e l i k i vezir opsjeo S t o l n i B i o g r a d ( e k e s f e h e r v a r ) i k r a j e m i s t o g mjeseca k r a l j e v s k i je g r a d pre a o u t u r s k e r u k e . U t o k u p r e g o v a r a n j a o p r e d a j i grada, u p a d n u j a n j i a r i i F r a n c u z i iz Pape, k o j i su se s n j i m a zajedno b o r i l i , s j e k u i sve u bijesu, p r i e m u su F r a n c u z i b i l i m n o g o o k r u t n i j i . G r o f I s o l a n i i d r u g i glavari, k o j i su po d o g o v o r u t r e b a l i slobodno o t i i , odvedeni su u B e o g r a d kao z a r o b l j e n i c i , j e r je v e l i k i vezir s m a t r a o da se p r e d a j a o b a v i l a bez njegove p r i v o l e . Odavde j e v o j s k a i l a na D u n a v k o d B u d i m a i t a b o r o v a l a j e u r a v n i c i k o d P e t e u n a m j e r i da p o m o g n e Szekelvju k o j i je u E r d e l j u 150

ustao p r o t i v Baste. B u d i m s k i beglerbeg Kazi-zade Ali-paa i bud i m s k i sudac H a b i l efendija savjetovali su da se ne ide n a E r d e l j , j e r su se u t a b o r u u l i odjeci u g a r s k i h topova, a d o l a j e i obavijest da ugarska v o j s k a k r e e n a P e t u . V e l i k i vezir, k o j i j e i n a e b i o r o d o m Albanac, b i o j e n e p o p u s t l j i v i k r e n u o j e k a o l n o k u , p r e a o T i s u i p e t i dan b i o u a r v a u . A l i m u tada d o e h i t n a v i jest da j e n e p r i j a t e l j osvojio P e t u , a o n d a opsjeo B u d i m . O d m a h je n a j b r e o t p r a v l j e n o 2.000 k o n j a n i k a p o d v o d s t v o m anadolskog beglerbega Nuh-bega, a i sam se v e l i k i vezir v r a t i o u n a j v e o j b r z i n i i e t v r t i d a n b i o p r e d P e t o m . P o t o j e o s k u d i c a u iven i m namirnicama u osmanskom taboru b i l a potpuna, a opskrba se m o r a l a p r i b a v l j a t i iz B u d i m a , to se v e l i k i vezir, n a u s r d n u m o l b u s v o j i h suboraca, p o v u e , j e r b i , i n a e , izgladnio t v r a v u . Samo j e 2.000 j a n j i a r a sa o r u a r i m a , t o p n i c i m a i d o b r o v o l j c i m a p r e b a e n o u t v r a v u , a o s t a l i se p r e k o K e k e m e t a i Petrova- 2. 11.1602. r a d i n a v r a t e u Beograd. Osokoljena p r i s u e m j a n j i a r a k o j e je vodio M e h m e d p a a , posada n a p r a v i u s p j e a n ispad p r o t i v n e p r i j a t e l j a , o s i m toga su b a v e - b o m b e , i z u m S u l e j m a n - p a e , o t k o t r l j a ne m e u n e p r i j a t e l j e k o j i m a su r a z n i jele v i e s t o t i n a r a t n i k a . A v e l i k a p o m o j e b i l o i v r i j e m e : zapale su k i e i opsada se m o r a l a d i i . T o p o v i , t o su zapali u m o v a r e , d o v u e n i su u b u d i m s k u t v r a v u . M e h m e d - p a a , poznat p o strogoj stezi, n a g r a d i o j e h r a b r e ; o n sam j e za u s p j e n u i h r a b r u o b r a n u d o b i o mjesto t r e e g vezira. K a d j e v e l i k i vezir b i o u Beogradu, p o j a v i se tat a r s k i h a n Gazi-Giraj k o j i u o b a zadnja r a t a n i j e sudjelovao. Po t o su m u se b r a a nalazila d i j e l o m u R u m e l i j i , a d i j e l o m u Anad o l i j i , b o j a o se d a b i n e t k o o d n j i h , a k o se o n osobno ne pojav i , mogao b i t i i m e n o v a n h a n o m . B i o j e s v e a n o p r i m l j e n , a Tat a r i su za zime u t a b o r e n i u p r e d j e l u Sigeta, K o p a n i j a i M o h a a ; sam h a n se u t a b o r i o u P e i , gdje j e , u i v a j u i u d o b a n i v o t i k n j i e v n u d o k o l i c u , u s t i h u opjevao nadmetanje kafe i v i n a , kao spjev-premac p o z n a t o m spjevu p j e s n i k a F u z u l i j a : O p i j i vino. N a n e k o l i k o mjeseci p r i j e zime, opet su se u z b u n i l e spahij e u C a r i g r a d u i u l e m a se a l i l a k a j m a k a m u H a l i l - p a i . O n j e izvijestio sultana, p a j e j e d a n c a r s k i h a t i e r i f pozvao n a m i r . A sada, u z i m u , d o l o j e do m e t e a , i j a j e posljedica b i l o zatvaranje k a j m a k a m a S a a t d i Hasana, t j . H a s a n a s a t n i a r a , u Sed a m k u l a , a postavljanje G u z e l d e M e h m e d - p a e ; s m i j e n j e n j e i m u f t i j a M e h m e d efendija H o d a - z a d e , t j . Seadedinov sin, a Sun u l i a h j e po d r u g i p u t a d o a o n a t a j p o l o a j . N e z a d o v o l j n i t i ime, z a t r a e m e t e n i c i d i v a n s n o g u d a b i se donijele o d l u n e mjere p r o t i v a z i j s k i h p o b u n j e n i k a . S u l t a n se p o j a v i na v r a t i m a h a r e m a i sjedne n a t u doneseni p r i j e s t o l , d o k j e o k o njega b i l o dosta u g l e d n i k a . T a d a se usude t r i glavara spahijska da sultan u , bez posredovanja vezira, p r e d a j u podnesak, u k o j e m se smion i m j e z i k o m g o v o r i l o o p r o p a s t i t o C a r s t v u p r i j e t i zbog pob u n a i v e l i k o g zanemarivanja d u n o s t i . N a m j e s n i t v o E r z u r u 151

m a j e u r u k a m a segbana i levenda Kose S e f e r - p a e ; Sivasom gospodari a r e n i j a h a (alada atlii), pobunjenik Ahmet-paa; u K a r a m a n u se o d o m a i o D e l i H u s e i n ; s a n d a k e M e r z i f u n i Kastem o n u zaposjeli su C r n i Said i T a v i l (Dugi); p r o t i v n j i h su upu e n i serdari b i l i v i e p u t a t u e n i i n i t e n i . Z a t o su k r i v i savjetn i k h a r e m a , v r h o v n i glavar c r n i h evnuha i v r h o v n i glavar bijel i l i evnuha, v r h o v n i d v o r s k i u p r a v i t e l j Gazanfer-aga, veziri, koj i s u l t a n u s k r i v a j u stanje Carstva, i e t v r t i vezir Hasan T i r k n a di ( n o k a t o d p r s t a ) , i j e b i glave po p r a v d i trebale pasti. D a b i se o n i u m i r i l i , i z v u e n j e S a a t d i Hasan iz z a t v o r a i doveden p r e d p o b u n j e n i k e ; no o n se pokazao sa p i s m e n i m d o k u m e n t i m a , t o i h j e v l a s t o r u n o sam s u l t a n p o t v r d i o , k o j a su b i l a svjed o a n s t v o da ga j e o n o svemu t o m e upoznao i t a k o j e izbjegao pogubljenje. Hasana T i r k n a d i j a su spasili j a n j i a r i . A l i se onda spahije bace n a glave v r h o v n i h glavara evnuha, n a g l a v u kizlarage Osmana, j e r su se s p a h i j s k a m j e s t a d i j e l i l a p u t e m h a r e m a , te n a g l a v u kapuage Gazanfera, j e r i m j e kao serdara p r o t i v p o b u n j e n i k a u A z i j i n a l e a n a t o v a r i o evnuha Husreva. Da b i se sam spasio, s u l t a n j e b i o p r i s i l j e n r t v o v a t i ovog dug o g o d i n j e g gospodara harema, t a j n o g s a v j e t n i k a sultanije-miljenice i osobito sultanije-matere. Pale su i glave c r n o g i bijelog evnuha, na t o j e s u l t a n p o z d r a v i o l a n o v e d i v a n a i v r a t i o se u h a r e m . i m j e u o za g u v u , p o h i t a v e l i k i vezir iz Beograda; u J a g o d i n i j e saznao za postavljanje m u f t i j e , u N i u za v i jest o s m a k n u i m a . U H a r m a n l i j u m u dva sobara dostave p i s m a sultanije-valide i samog sultana, k o j i m a ga p o z i v a j u u g l a v n i g r a d . U E d r e n u je p r e n o i o skupa sa h i s t o r i a r o m Hasanbeg-zadeom, k o j i ga j e kao ries-efendija p r a t i o , u k u i gradskog suca. I z m e u K a r a d i r a n a i S i l i v r e d o e m u agent sa u p r a v i t e l j e m p o b o n i h zaklada S u l e j m a n i j e i u p o z o r i ga da b i m o r a o j o ove iste n o i u i u n a j v e o j t i i n i u C a r i g r a d , j e r b i m u i d u 7. 2.1603. e g dana spahije to mogle z a p r i j e i t i . V e su n a g r a d s k i m vrat i m a C a r i g r a d a izdane potrebne naredbe. i m j e u a o u s v o j u p a l a u , o n o d m a h o b a v i j e s t i sultana da j e d o a o . J o i s t u v e e r m u d o e u posjet k a j m a k a m M a h m u t ( i n a e njegov n e p r i j a t e l j ) i oba v r h o v n a suca. V e l i k i vezir i m n a l o i da o d m a h zamole m u f t i j u za savjetovanje. U j u t r o j e u z a l u d e k a o odgovor. A v o e p o b u n e su istog j u t r a d o l i k o d m u f t i j e i p o s t i g l i o d njega fet v u k o j o m se v e l i k i vezir o s u u j e za l o e v o e n j e r a t a u Ugarskoj i neuspjeh p r o t i v p o b u n j e n i k a u A z i j i . M a h m u t - p a a k a j m a k a m pozove oba v r h o v n a suca, p o k a e i m fetvu i p r i s i l i i h d a je p o t p i u ; o n d a j e podnese s u l t a n u uz o p o m e n u d a njezino neudo v o l j a v a n j e p o v l a i v e l i k u opasnost. V e l i k i vezir, obavij e t e n o tome, u p u t i p i s m o s u l t a n u s m o l b o m da h a t i e r i f o m p o t v r d i da j e o n r a d i o po n j e g o v o m n a l o g u i da n a l o i da se M a h m u t - p a a p o g u b i zbog s p o r a z u m i j e v a n j a sa p o b u n j e n i c i m a . S u l t a n to u i n i , a l i p a a uspije p o b j e i . 152

V e l i k i vezir, svjestan opasnosti, p r e b a c i se k r i o m iz opkoljene p a l a e do Porte j a n j i a r s k o g age. T u je pisao s u l t a n u p r o t i v m u f t i j e o p t u u j u i ga za savez sa p o b u n j e n i c i m a , a p i sao j e i m n o g i m d r u g i m u g l e d n i c i m a p o z i v a j u i i h da se, u i m e odanosti p a d i a h u , n a o r u a n i sakupe s j u t r a u p r e d v o r j u Sul e j m a n i j e ( n a s p r a m Porte j a n j i a r s k o g age). S u t r a d a n je sakup l j e n i m j a n j i a r i m a n j i h o v aga p r o i t a o sultanov h a t i e r i f i pozvao i h da p o m o g n u v e l i k o m veziru i da s u z b i j u p o b u n u . O v i se o d m a h s l o n o odazovu, a o n d a z a t r a e p r e k o o f i c i r a , k o j i su na to b i l i od r a n i j e n a p u e n i , da se s m i j e n i m u f t i j a . V e l i k i vezir na to o d m a h sazove svu u l e m u i vezire; D a g a l - o g l u ( i k a l a ) , k o j i nije h t i o d o i , b i o je a k s i l o m p r i v e d e n . Sastavljen je spisak p o b u n j e n i k a i nalog o n j i h o v i m i z g u b l j e n i m l e n i m a . S t i m e su neke j a n j i a r s k e age o t i l e do spahija s a k u p l j e n i h na hipod r o m u ; o d n j i h su z a t r a i l i i z r u e n j e v o a bune, i n a e e b i t i p o d v r g n u t i k a z n i , a o v i to o d l u n o o d b i j u . N a zbor uleme, u m e u v r e m e n u , d o u dva sobara sa s u l t a n o v i m n a l o g o m da se p o s t a v i n o v i m u f t i j a , na t o ga je n a g o v o r i o v e l i k i vezir. I m e n o v a n j e v r h o v n i sudac M u s t a f a efendija. N a p i t a n j e v e l i k o g vezira, t o je s o n i m a k o j i o d b i j a j u i z r u e n j e v o a pobune, nov i m u f t i j a i h p r o g l a s i smjesta p o b u n j e n i c i m a i z a k o n i t o o t p u t e n i m iz s l u b e . T a d a v e l i k i vezir p o a l j e j e d n o g v i e g o f i c i r a s p a h i j a m a s o v o m p r e s u d o m i o p o m e n o m da e svi, ako je ne p o s l u a j u , b i t i o t p u t e n i iz s l u b e , povelje i m zapaljene, a n j i h o v i m o f i c i r i m a o d s j e e n e glave. Vii o f i c i r ode s n a l o g o m , a v e l i k i vezir pozove j e d n o g svog p o u z d a n i k a i a p n e m u p o t a j i ce nalog da sa e t r d e s e t k a p i d i j a u k r c a na b r o d za Rodos biv e g m u f t i j u S u n u l l a h a ; s o b a r u Hamza-agi i e f t e r d a r u M u r a t u n a r e d i da z a p e a t e p a l a u i d o b r a odbjeglog k a j m a k a m a Mahm u t a ; j a n j i a r s k i g l a v a r i d o b i j u nalog da zatvore g r a d s k a vrata. J a n j i a r s k i aga Ferhat sjedne na k o n j a i sa r e g r u t i m a , o r u a r i m a i t o p n i c i m a , o i s t i ulice grada, te iznenada napadne Blei-han k o d kovnice, gdje je b i l o v e l i k o s k u p i t e p o b u n j e n i k a . S l i j e d e e g dana b i o j e d i v a n , a popodne su predana dvojica vo- 2 8 . 1 . 1 6 0 3 . a : Purijaz Osman i Oguz M e h m e d . P r v i , k o j e g H a s a n p o z d r a v i kao starog r a t n o g druga, p o k a j n i k i p r i z n a s v o j u k r i v i c u i kak o ga je u p o b u n u odveo b i v i m u f t i j a i pohlepa da sudjeluje u p o d j e l i o b e a n i h 30.000 d u k a t a . On samo z a m o l i za m i l o s t da padne kao v o j n i k o d sablje, a ne z a g u e n kao e n a . V e l i k i vezir ga odvede u seraj, gdje on to opetuje p r e d s u l t a n o m , a o n d a bude p o s j e e n , kao i t r o j i c a d r u g i h k o l o v o a . S u n u l i a h se s a k r i j e u d e r v i k o s t a n i t e ( t e k i j u ) , a M a h m u t - p a a pobjegne u trgovaku damiju (Bazirgandami). T a k o j e p o b u n a spahija b i l a suzbijena o d j a n j i a r a , a l i se m e u n j i m a razvila n e p o m i r l j i v a m r n j a . V e l i k i vezir j e pon o v o zadobio svu vlast, pa j u j e k o r i s t i o da se osveti. Vezir 153

Hasan j e j e d n o g j u t r a , kada j e v e l i k i vezir izlazio o d sultana, b i o iznenada p o s j e e n ; S a a t d i H a s a n j e p r o t j e r a n u T r a b z o n ; H a s a n - p a a , n e k a d a n j i k a j m a k a m , zatvoren j e u Sedam k u l a ; a l i n a D a g a l - o g l u o v o ( i k a l i n o ) pogubljenje, m a d a ga j e nekol i k o p u t a zagovarao, n i j e mogao p r i v o l i t i sultana. Z a n e m a r i o je s u l t a n o v u o k o l i n u , posvadio se sa s v o j i m n a j b o l j i m p r i j a t e l j i m a , p a su se p r o t i v njega o k r e n u l i a k i m u f t i j a , k o j e g j e o n sam podigao, i j a n j i a r s k i aga Ferhat k o j i m u j e b u n u u g u i o . Njegova samovolja i golema o h o l o s t p o t a k l i su njegove n e p r i j a t e l j e , te ga o n i o p t u e k o d sultana i sultanije-valide, t o k o d o v i h proizvede u i n a k . Jednog dana ga s u l t a n nije h t i o p r i m i t i , 4. 10.1603. a s l i j e d e e g j e dana, o d r e e n o g za d i v a n , b i o p r i m l j e n sasvim n a k r a t k o . Popodne m u j e sobar T i i r k A h m e t d o n i o sultanov h a t i e r i f , n a t o se o n o d m a h u p u t i u v r t svoje e n e , sultanije. A l i se j a n j i a r i smjesta pobune, zatvore svoga agu u n j e g o v u k u u , te z a t r a e o d m u f t i j e i kazaskera da i s p o s l u j u da se H a san p o n o v n o p o s t a v i za v e l i k o g vezira, i n a e e o p l j a k a t i i pop a l i t i n j i h o v e k u e . J a n j i a r s k i aga pobjegne k a j m a k a m u D e l a l M e h m e d u , k o j i j e p r i v r e m e n o v r i o vlast v e l i k o g vezira; mjesto age b i l o j e dano sobaru T u r k - a g i , mjesto vezira K a s i m u , a mjesto v e l i k o g vezira e g i p a t s k o m n a m j e s n i k u , Bosancu, p o t o m k u v r l o ugledne o b i t e l j i M a l k o ( M a l k o v i ) , po i m e n u Jauz A l i j a , t j . o t r i Alija. N o v i aga i o f i c i r i u s p j e l i su u m i r i t i j a n j i a r e . Deset dana p o t o m p o j a v i se deset evnuha u p a l a i k o d S i i d l i d e , i z v u k u smijenjenog vezira iza drvene pregrade s u l t a n i j i n e odaje i udave ga u v r t u Hanedan-age. Reis-efendija J a z i d i - z a d e H a m z a bude smijenjen, j e r j e n a nalog u s m r e n o g vezira nap l a i v a o t a k s u n a povelje o p o s t a v l j e n j u uleme, a njegovo mjesto d o b i j e t a j n i k M i m , v j e r o j a t n o t a k o nazivan j e r j e k i t n j a s t o pisao slovo M ; D e l a h M e h m e d - p a a j e n a p r i j e d l o g m u f t i j e , j e r zbog b o l e s t i n i j e obavljao svoje poslove, b i o u m i r o v l j e n , a z a m i j e n i o ga j e n a p o l o a j u k a j m a k a m a vezir K a s i m , k o j i j e sada, u s k l a d u s m u f t i j o m , n a j b o l j e v o d i o poslove u p r a v l j a n j a . G l a v n i p o b u n j e n i k M a l e Azije D e l i Hasan* v e j e r a n i j e poslao u C a r i g r a d svoga z a s t u p n i k a s i z j a v o m p o k o r n o s t i i h t i o j e d o b i t i , uz p o m o t u r n a d i b a e Huseina, ne samo o p r o s t za p r o l a djela, nego i zastavu, d o b o , p o a s n u o d j e u i namjes n i t v o Bosne, te se i s k u p i t i u b o r b i p r o t i v n e v j e r n i k a . N a t u 2 . 4 . 1603. m o l b u j e e t i r i stotine n j e g o v i h r a t n i k a p r i m l j e n o s p l a o m o d devet a k i m e u n a j a m n i k e i s t r a n c e k o n j a n i k e tjelesne strae. K a d a j e p r e a o u R u m e l i j u , v o j s k a m u j e b r o j a l a 10.000 rat n i k a , a b i l a j e m j e a v i n a p l j a k a k o g o l o a n a j u d n i j e g izgle* Dosad ga je pisac imenovao Huseinom. Prim. prev. Kod Baagia (Kratka uputa, 178) ovaj Hasan se spominje kao Delali Hasan-paa. Prim. translit. 154

da. N j i h o v m a r b i o je o b i l j e e n s m r u i h a r a n j e m v e p r i j e prijelaza B o s f o r a , a z a t i m u E d r e n u , S o f i j i i P l o v d i v u (Filibe). N a m o s t u k o d Osijeka p r i p o j i l i su se v o j s c i seraskera, l a l a Meh m e d - p a e . T a t a r s k i han, k o j i j e zimovao u P e i , o d b i o j e sada b o r i t i se p o d i s t o m zastavom sa t a k v i m p l j a k a k i m o l o o m , te j e o t i a o za K r i m . M e h m e d i Deli Hasan (Delali H a s a n - p a a ) k r e n u p r o t i v P e t e , gdje j e t a b o r n e p r i j a t e l j a nastojao opskrb i t i g r a d . U l j u t o m b o j u padne, p o r e d D e r v i ^ p a e B a j e z i d a g i a , 2 7 . 9 . 1603. 6.000 a z i j s k i h p o b u n j e n i k a , a u j e d n o m k a s n i j e m n a s t r a n i neprijatelja vie stotina hajduka. Zbog poodmakle godinje dobi, serasker prenese o b r a n u B u d i m a n a r u m e l i j s k o g beglerbega M u r a t a ; v o i p o b u n j e n i k a , a sada n a m j e s n i k u Bosne D e l i H a sanu (Delali H a s a n - p a i ) p o v j e r i o b r a n u Osijeka; sam o n ode u B e o g r a d n a zimovanje, a a z i j s k i m t r u p a m a d o z v o l i da se vrate k u a m a . Sve te nevolje, t o su o b i l j e i l e o v u g o d i n u , n a d m a i l a su dva d o g a a j a : u b o j s t v o sina i A u t o da fe. M a h m u t , sin sultana Mehmeda, jedan nadobudni princ, p u n r a t n i k e o d v a n o s t i , mol i o j e v i e p u t a da ga otac p o a l j e p r o t i v p o b u n j e n i k a u A z i j i . Ova njegova u s r d n a e l j a i p r i j a v a kizlarage d a j e j e d a n e j h p r o r e k a o p r i n c u po h o r o s k o p u stupanje n a p r i j e s t o l , b i l i su d o v o l j n i za njegovo u b o j s t v o . P r i n e v a m a j k a , e j h i d o u n i c i zasada su b i l i s t a v l j e n i p o d p r i s m o t r u , a l i su n a k o n mjesec dana t a k o e r p o g u b l j e n i . Pogubljenje m u d e r i s a S a r i A b d u r a h mana, nazivanog N a d a l i , t j . o d N a d a s d v j a , b i l o da je b i o r o e n i N a d a s v i l i u b l i s k o s t i sa v e l i k i m Nadasdvjem, provedeno j e po p r e s u d i v r h o v n i h sudaca Ali-zadea i Esad efendije, zbog n j e g o v i h s u v i e s l o b o d o u m n i h pogleda n a I s l a m . K a o t o se 1593. g o d i n a po k r a n s k o m r a u n a n j u u osmanskoj p o v i j e s t i naziva g o d i n o m poraza zbog Hasanove (Hasan- p a e P r e d o j e v i ) t e t n o s t i u B o s n i , t a k o se 1600. g o d i n a naziva g o d i n o m pobune. P o b u n i spahija u C a r i g r a d u i u M a l o j Azij i , p r i d r u i l a se i o n a n a p r e i j s k o j g r a n i c i , iza k o j e j e d o l o do p e r z i j s k o g r a t a . D o ovoga j e , po svoj p r i l i c i , d o l o i n e t o r a n i j e , k a d j e p e r z i j s k i a h poslao svoje poslanike Hasana i Engleza S h e r l v j a n a p r v e evropske dvorove, da b i i h p o t a k a o n a r a t p r o t i v Porte. Plamen r a t a zapalio se k o d Tebriza; posada, k r e i svaku d i s c i p l i n u , h a r a l a j e p o A z e r b e j d a n u i o p l j a k a l a j e , m e u o s t a l i m a , i posjede z a p o v j e d n i k a Selmasa, Hazi-bega, sina K u r d a a h k u l i j a . O n pobjegne Perzijancima, a o n i ga o d m a h , uz p o a s t i , postave za hana. T u r s k a v o j s k a ga opsjedne u d v o r c u K a r n i j a r i k i odatle p o t j e r a , t e o n p o n o v n o pobjegne a h u k o j i u n a j v e o j u r b i d o e s p a r t i s u a k o n j a n i k a do T e b r i z a i t u se s p o j i sa v o j s k o m erdebilskog hana, Z u l f i k a r a . D o e do b o j a u k o j e m p o b i j e d e b r o j e m n a d m o n i j i Perzijanci, 26. 9. 1603. i m e j e o d l u e n a i sudbina T e b r i z a n a k o n dvadeset d a n a opsa155

2 1 . 10. de. Onda a h krene n a N a h d i v a n i Erevan k o j i T u r c i odrede za g l a v n u o b r a m b e n u t o k u . e r i f - p a a z a t r a i p o m o o d Carigrada i , posebno, o d susjednih n a m j e s n i t a v a , a l i ne d o b i j e n i 16. 11. kakav odgovor. S r e d i n o m studenog (novembra) p o j a v i se perzij1603. ska v o j s k a p r e d E r e v a n o m , 56.000 Perzijanaca, 3.000 neredovite vojske K u r d a , z v a n i h t u l u n k i i s o k t o l a k . Jedan j e o s m a n s k i glasnik, u p u e n n a m j e s n i k u V a n a r a d i p o m o i , b i o u h v a e n , a a h p o a l j e svoga glasnika d o d a v i n a p o l e i n i p i s m a da n e m a m o g u n o s t i za p o m o i da j e j e d i n i spas predaja. e r i f - p a a , koj i j e u t r i ispada n a n i o g u b i t k e Perzijancima, o t p u s t i glasnika bez odgovora. A glasnik, da b i se n a p r a v i o v a a n , p r e d o i a h u da j e p i s m o bez odgovora, j e r n a n j e m u n i j e b i l o a h o v a p e a t a i v e z i r o v a potpisa. On, onda, donese d r u g o p i s m o , u k o j e m su vezir i d r a v n i t a j n i k , k o j e g Perzijanci n a z i v a j u mutamedevlet, t j . p o v j e r e n i k c a r s t v a , o b e a v a l i i b o d r i l i n a m j e s n i k a n a p r e d a j u , a potpisao ga j e general t j e l o h r a n i t e l j a . e r i f - p a a odg o v o r i usmeno: T a k o dugo d o k s v a k i k a m e n n i j e p l a e n n e k o m o d n a i h glava, t a k o dugo d o k o d n j i h Perzijanci ne naprave p i r a m i d u , n e m a n i k a k v e nade u z a u z e e t v r a v e . P r i o d l a s k u glasnika, n a p a d n u ga n e k i iz posade i p r o b o d u . U C a r i g r a d u n a vijest da j e a h t a k o r a s k i n u o m i r , da j e i z g u b l j e n T e b r i z i N a h d i v a n , da su p o g i n u l i beglerbeg N a h d i v a n a i Ahiske, a z a r o b l j e n beglerbeg Tebriza, k a j m a k a m K a s i m sazove vezire i u l e m u na v e l i k o v i j e e . N a n j e m u se S a a t d i Hasan, dosada p r o 22.12. gnan u T r a b z o n , p o s t a v i za seraskera p e r z i j s k o g r a t a . M a l o da1603. z a t i m u m r e sultan, k o j e m j e j e d a n d e r v i n e t o r a n i j e , p r i p o v r a t k u u p a l a u , d o v i k n u o da d o b r o pazi n a sebe, j e r m u u n a r e d n i h pedeset pet dana p r e t s t o j i v e l i k a n e s r e a , t a k o da j e i ovo praznovjerje m o g l o p r i d o n i j e t i n j e g o v o m k r a j u . ]
n a

V l a d a n j e M e h m e d a I I I k o j e su laskavci i l j u b i t e l j i l i j e p i h u m j e t n o s t i njegova vremena samo zbog z a u z e a Egera i K a n i e s t a v i l i o b o k v e l i k i m o s v a j a n j i m a njegova p r e t k a M e h m e d a I I , o z n a a v a za nepristrane i s t r a i v a e u z r o k a p r o p a d a n j a Osm a n s k o g carstva razdoblje sve v e e g zla i p o v e a n o g propadan j a zbog zanemarivanja i k r e n j a s t a r i h p r a v i l a u c a r s t v u i razdoblje u s p l a m t j e l i h v o j n i h p o b u n a i p o b u n a zemalja. Sa smr u v e l i k o g a vezira S o k o l o v i a v e su se p o e l e r a z v i j a t i klice d r a v n o g a p r o p a d a n j a o d p o e t k a vladavine M u r a t a I I I , a l i su za M e h m e d a I I I silno porasle. K a o t o j e M u r a t I I b i o v e l i k i v l a d a r k o j i j e usred b o j n o g a m e t e a e z n u o za m i r o m u uic i m a , a s v o j i m je o s v a j a n j i m a p r i p r a v i o p u t s v o m sinu-osvaja u da osnuje v e l i k o carstvo t a k o j e M u r a t I I I , s l a b i - m e k u a c i m i s t i k i r a s p u t e n i k s v o j i m s k r e t a n j e m o d o s n o v n i h zak o n a Carstva p r i p r a v i o p u t svome s i n u M e h m e d u I I I , p u t ko156

j i v o d i u propast zbog v o j n o g u s t a n k a i pobune u z e m l j a m a . K a o t o M u r a t i M e h m e d , d r u g i ovoga i m e n a , n i s u n a j v e i osm a n s k i v l a d a r i u u s p o r e d b i sa S u l e j m a n o m , t a k o n i s u n i M u rat I I I i Mehmed I I I bili najslabiji i najloiji u usporedbi s m n o g i m n j i h o v i m nasljednicima, a n a r o i t o s n a j j a d n i j i m od s v i j u , M u s t a f o m , s i n o m M e h m e d a I I I , n j e g o v i m d r u g i m nasljed n i k o m . P r e m d a j e M e h m e d I I O s v a j a (el-Fatih) b i o samodr a c u n a j j a e m s m i s l u te r i j e i , i p a k v e l i k i dio zasluga za njegova osvajanja i d r a v n o u r e e n j e p r i p a d a n j e g o v i m v e l i k i m vezirima, M a h m u t u , o s v a j a u Bosne i N e g r o p o n t a (Eubeje), i Meh m e d u K a r a m a n u , p i s c u k a n u n n a m a . Pod v l a d a v i n o m slaboga v l a d a r a k a o t o j e b i o M e h m e d I I I , k o j i se n i k a d a n i j e oteo v l a s t i svoje m a j k e i n i k a d a n i j e b i o o d r a s l i gospodar, vei dio k r i v n j e p a d a n a njegove v e l i k e vezire zbog l o a v l a d a n j a i sve v e e g p r o p a d a n j a d r a v e . N a r o i t o se to o d n o s i n a D a g a l - o g l u a ( i k a l u ) , k o j i j e n a b o j i t u K e r e t c a ostavio sjeme azijske pobune i n a Hasana M e v v e i ( V o a r a ) , k o j i j e m e u j a n j i a r e i spahije ubacio oganj n a s i l j a i u b o j i t e m r n j e , p a j e z l o u p o t r i j e b i o p r v e da n j i m a k a z n i druge. K o i - b e g , p r a g m a t i k i pisac histor i j e p r o p a d a n j a Osmanskog carstva, o z n a i o j e oba vezirstva kao r a z d o b l j a v e l i k o g a k r e n j a s t a r i h k a n u n a lena i vojske, a t i s u u i p e t u g o d i n u po H i d r e t u , ( p o i n j e 25. 8. 1596) t j . godin u osvajanja Egera kao o n u k a d j e p r o s t r a n s t v o c a r s k i h granica b i l o n a j v e e , a i k a d j e p r o p a d a n j e k a n u n a bilo n a j v e e . Sve do godine t i s u u i pete (1596) nosioci su lena b i l i obavezni stanovati n a s v o j i m l e n s k i m i m a n j i m a , da b i u s l u a j u r a t a b i l i za t r i dana n a o k u p u , a za deset dana s p r e m n i ii u rat. T i m a r e o d t i s u u do s t o t i n u t i s u a a k i d a v a l i su beglerbezi, n i k a d a Porta, a n e d o s t o j n i toga b i l i su po dokazanoj o p t u b i smijenjen i . Sve do godine t i s u u i pete novac za j e a m ( a r p a l u k ) za sobare i novac s u l t a n i j a za f e r e d u i p a p u e ( p a m a k l u k ) n i j e iznosio v i e o d devet s t o t i n a devedeset i devet a k i i dotada n i kada n i s u davana lena za a r p a l u k i l i p a m a k l u k . Sve do godine t i s u u i pete n i s u b i l i m e u s o b a r i m a , t a j n i c i m a , o p s k r b n i c i m a vojske i a u i m a n i k a k v i g e d u k l i i t j . o s l o b o e n i r a t n e s l u b e . Sve do godine t i s u u i pete davana su v e l i k a i m a l a lena, t i m a r i i z i j a m e t i , samo s i n o v i m a spahija, k a d su nosioci d v a j u v e l i k i h lena (zijamet) i deset nosilaca m a l i h lena ( t i m a r i t i ) dokazali svoje z a k o n i t o p o r i j e k l o . Sve do godine t i s u u i pete n i kada n i s u n a g r a e n i l e n i m a p a t u l j c i , n i j e m i i druge dvorske i haremske sluge. Dosada su se p o v e a v a l i t i m a r i za j e d n u a k u za deset o d s j e e n i h glava i samo t k o se n a r o i t o istakao, t k o je sakupio petnaest o d s j e e n i h glava, d o b i o j e zijamet. M e v v e i ( V o a r ) Hasan j e , d o d u e , i z v r i o o p i pregled lena k a d je postao v e l i k i vezir, a l i t i m e svrha n i p o t o n i j e p o s t i g n u t a , j e r se pregled s t a r i h lena i d o d j e l j i v a n j e n o v i h u v i j e k v r i l o u Cari-

157

1594.

1598.

1598.

g r a d u i E d r e n u , a ne n a l i c u m j e s t a gdje su b i l a lena. T a k o nep r a v i l n o d o d i j e l j e n a lena nazivala su se korpa-lena. Red o n i h e s t v o j n i h b u l j u k a , t j . e s t odjela s t r a e , j a h a a - s t j e g o n o a i tjelesne s t r a e , v e j e p r i j e n e k o l i k o g o d i n a n a r u i o v e l i k i vezir S i n a n - p a a , one godine k a d je n a p r i j e s t o l n a s t u p i o M e h m e d I I I ; Sinan je, p r o t i v s v i h d o t a d a n j i h p r a v i l a o u n a p r e i v a n j u , upisao i t a v u posadu Raba u odjele, n a p r o s t o zato t o j e t a m o b i l a t r i godine. N e k o l i k o g o d i n a n a k o n toga, u n i t e n je i t a v l i j e p i l a n a n i r e d uleme u n a j d o n j o j l j e s t v i c i . Do t a d a n i t i jedan student (sohte i l i talib) n i j e mogao d o b i t i p o l o a j m u l a z i m a ( p r i p r a v n i k a ) d o k l e g o d n i j e na j e d n o j k a t e d r i (na medresi), u n u t r a n j o j i l i v a n j s k o j , n a o s m i c i (na osam k o l a d a m i j e Meh m e d a I I ) b o r a v i o kao d a n i m e n d , t j . onaj k o j i se posvetio znan o s t i ( p r v a k a r i k a lanca) i k a o m u i d i l i p o n a v l j a ( k o r e p e t i t o r ) pokazao s v o j u sposobnost za a s p i r a n t a ( m u l a z i m a ) na p o l o a j m u d e r i s a i suca. K a s n i j e su m e s t a m u l a z i m a p r o d a v a n a . V o j vode, s u b a e ( p o l i c i j s k i p r e d s t o j n i c i ) k u p o v a l i su i h za deset t i s u a a k i , te su p o s t a l i m u d e r i s i i l i k a d i j e , a da n i s u p r o l i p o t r e b n i s t u d i j za to. Uz te n e p r a v i l n o s t i , p r i d o l i su sve v e i n a m e t i za r a t n e potrebe, a novac j e postao sve l o i j i . Jedan od n a j z n a a j n i j i h n a m e t a b i o j e avariz t j . s l u a j n o s t , k o j i se sastojao u t o m da je svaka deseta k u a m o r a l a d a t i po j e d n o g o v j e k a za m o r n a r i c u . To je b i o n a m e t o d kojega se poslije moglo o t k u p i t i n o v c e m . Ovaj j e n a m e t t r e b a l o s t a v i t i i n a k r a n ske c r k v e od e g a i h j e venecijanski bailo (konzul) j e d v a oslob o d i o . Davanje u n a t u r i iznosilo je po k u i k i l o g r a m j e m a i p e n i c e , te ovcu, t o je b i l o p o v e a n o davanje, a l i se, b u d u i p r e v e l i k o , nije m o g l o u t j e r a t i . Z b o g toga je s n i e n o na vagan j e m a i p e n i c e o d petnaest k u a i p o j e d n a ovca n a dvije k u e . N o v a n a se stopa t a k o p o g o r a l a da se d u k a t popeo na s t o t i n u i trideset, a p j a s t e r n a v i e o d osamdeset a k i . L u k s u z u , k o j i je uzeo sve v i e m a h a , s n e p r a v o m je p r i p i s a n o t a k v o stanje nov a n o g p o g o r a n j a , p a ga je t r e b a l o p r e d u s r e s t i z a k o n o m o luksuzu. T a k o j e a u i m a zabranjeno da i m a j u buzdovane, sedla i k o n j s k u o p r e m u o d srebra i podsedlice o d b a r u n a izvezenog z l a t o m . U s k o r o je d u k a t stajao s t o t i n u i e z d e s e t , a pjaster s t o t i n u i deset a k i , d o k su javne blagajne p r i m a l e d u k a t samo po s t o t i n u i deset, a p j a s t e r po e z d e s e t a k i . K o n a n o je za Mevvei ( V o a r a ) Hasana izdan n o v i novac, pa je u t v r e n a nov a n a stopa d u k a t a od dvije stotine i dvadeset na s t o t i n u i osamdeset, a za p j a s t e r n a osamdeset a k i . Ujedno je o b n o v l j e n a zabrana t o e n j a v i n a . M e h m e d nije n i p i o kao njegov djed S e l i m n i t i je u i v a o o p i j kao njegov otac M u r a t . U t o m j e p o g l e d u u v e l i k o d r a o do v j e r s k i h p r o p i s a , kao i t o n o g i z v r a v a n j a dnevne m o l i t v e pet p u t a n a dan, te je ustajao k a d god se p r e d n j i m s p o m i n j a l o 158

Poslanikovo i m e . Ova p o b o n o s t nije ga o d v r a t i l a o d toga da d a s m a k n u t i svoja t r i v e l i k a v e z i r a (a za osam g o d i n a p r o m i j e n i o i h j e dvanaest) n i t i o d u m o r s t v a devetnaestorice svoje b r a e k a d je s t u p i o n a p r i j e s t o l i l i o d u b o j s t v a sina k r a t k o v r i j e m e p r i j e nego t o j e o d s t u p i o . U gazelima k o j e j e stvarao po uzor u n a svoje p r e t h o d n i k e , a l i v r l o l o e , p o t p i s i v a o se p j e s n i k i m i m e n o m A d l i , t j . p r a v e d n i , a taj n a d i m a k i m a i s u l t a n M a h m u t I I k o j i sada vlada.* Za njegova se v l a d a n j a ugasila n a j v e a l u osmanske l i r i k e , B a k i , a s n j i m i v i e m a n j i h . G o d i n a pobune, posljednje u e s n a e s t o m s t o l j e u , b i l a j e ujedno g o d i n a pada v e l i k i h d u h o v a osmanskog p j e s n i t v a i p o v i j e s t i . Smisao za poez i j u p o t h r a n j i v a o j e u M e h m e d u n a r o i t o njegov u i t e l j N e v a i , k o j i j e u m r o n e k o l i k o dana p r i j e nego t o j e ovaj d o a o na p r i j e s t o l , i N e v i , j e d a n o d b o l j i h o s m a n s k i h p j e s n i k a , u i t e l j nesretnoga p r i n c a Mustafe ( M e h m e d o v a b r a t a ) k o j i j e sa s t i h o m na u s n a m a p o a o u susret k o n o p c u . U v r i j e m e k a d j e N e v i stud i r a o na k o l i osmice, b i l o j e t a m o e t r n a e s t p j e s n i k a n a o k u p u , t o se n i k a d a p r i j e n i kasnije n i j e u l o . N a j z n a a j n i j i u e n i l j u d i Carstva b i l i su za v r i j e m e v l a d a n j a M e h m e d a I I I : m u f t i j a E b u l M e j a m i n M u s t a f a i v o j n i sudac Ahi-zade, a o b o j i c a s u spom e n u t a za pobune spahija i l o m a e . O b o j i c a su p i s c i p r a v n i k e struke, a d r u g i j e b i o i p j e s n i k , p o d i m e n o m H a l i m i . N a s u p r o t E b u l M e j a m i n u M u s t a f i k o j i se kao m u f t i j a nazivao Veliki, d r u g i se u e n i p r a v n i k nazivao Mali M u s t a f a . Ovaj je ostavio p o l i t i k o djelo p o d n a s l o v o m : S v o j s t v a v l a s t i . M u l a T a k i e d i n B e n A b d u l k a d i r , iz stare p l e m i k e o b i t e l j i T e m u n t a r i , ostavio je, uz b i o g r a f i j e h a n e f i j s k i h u e n i h p r a v n i k a , i j e d a n o d b i r najb o l j i h S a ' a l i b i j e v i h djela, u v e n i h p o d n a s l o v o m J e d i n s t v e n i b i s e r i . Z b o g uske povezanosti s K r i m o m d o l i su u C a r i g r a d i t a t a r s k i u e n j a c i , kao T a t a r i n I b r a h i m - e f e n d i j a , k o j i j e sultan u M u r a t u posvetio k o m e n t a r o s t a v k u (ajetu) o svjetlosti (30 u 24 suri) i H u s e i n iz Kafe, pisac rasprave o p r e d s k a z a n j u iz Hafizova D i v a n a . M u l a A b d u r u u f i M e h m e d B e n H a n i m b i l i s u p i s c i n e k o l i k o k o m e n t a r a i rasprava. D e l a l i - z a d e j e b i o prev o d i l a c v e l i k e egipatske p o v i j e s t i M a k r i z i j a n a t u r s k i j e z i k , m u la A n s a r i j e pisao v i e o p a s k i n a r u b u stranica, Kavaleli-zade j e b i o pisac a s t r o n o m s k i h rasprava, a Bakal-zade je b i o d v o r s k i lije n i k i ujedno d v o r s k i a s t r o n o m . K a o p i s c i E v a i l a , t j . djela o t v o r c i m a p o l i t i k i h ustanova i p r o n a l a z a i m a znanosti i umjet n o s t i , istovremeno su n a s t u p i l i m u l a Osman i e j h Ali-dede; ovaj j e p o s l j e d n j i r o e n u B o s n i i p o k o p a n u Sigetu. M e u e j h o v i m a z a s l u u j u da i h n a r o i t o i s t a k n e m o : e j h - t u m a vjere E m i r , k o j i se n a j p r i j e zalagao za to da j e p o t r e b n o da sultan osobno p o e u r a t ; o n d a je g o v o r i o o p o r o c i m a v e l i k a a i zbog - Misli se na datum pisanja ove knjige Prim. prev. 159

toga o s u e n n e k o l i k o p u t a n a i z g o n iz Carigrada. e j h I s m a i l M e v l e v i iz Galate, preveo j e Mesnevi na t u r s k i j e z i k i nastav i o to djelo s e d m i m sveskom; v e l i k i e j h e m s e d i n iz Sivasa spjevao je p o h v a l n i c u E b u H a n i f i i s v o j o m p r i s u t n o u o d u e v i o v o j s k u za opsadu Egera. e j h H u s e i n K e m h a n i ostao je kao m u e n i k u b i c i k o d K e r e s t e a . Gore smo v i d j e l i da su o d Egera i Raba p r o i z a l i g l a v n i p o t i c a j i za p r o p a d a n j e o s m a n s k i h kanuna. Gledamo ovdje Eger, K e r e s t e , Siget i P e u h (gdje je ro e n pisac h i s t o r i j e P e e v i , a t a t a r s k i h a n Gazi Giraj pjevao pjesme) ne samo k r o z povijest r a t a , nego osvijetljene k r o z povijest osmanske k n j i e v n o s t i ; t a k o je U g a r s k a kao mjesto u s k o povezana ne samo s v o j n i k o m , nego i s o s m a n s k o m p o l i t i k o m i k n j i e v n o m p o v i j e s t i , kao p o z o r n i c a n j i h o v e r a t n e slave i p r o padanja n j i h o v a Carstva. U j u t r o , iza n o i u k o j o j je u m r o s u l t a n M e h m e d , a da nitk o u g r a d u n i j e saznao da se l o e o s j e a , k a d a se vezir-kajmak a m K a s i m s p r e m i o da s v e z i r i m a z a p o n e d i v a n , p o j a v i se v r h o v n i sobar sa r u k o m p i s a n i m spisom k o j i je, kao i o b i n o , bio u m o t a n u svilenu m a r a m u . K a j m a k a m ga je h t i o p r o i t a t i , a l i n i j e mogao i t a t i r u k o p i s . T k o t i je dao ovaj spis bez t o a k a ? , u p i t a v r h o v n o g sobara, to nije carev r u k o p i s . Meni ga je p r e d a o , o d v r a t i donosilac, p r e d s t o j n i k h a r e m a k o j i me je dao p o z v a t i . K a j m a k a m p r e d a spis reis-efendiji Hasanbeg-zadeu, p o v j e s n i a r u , a ovaj ga je s k r i v e k i i t a o k a j m a k a m u u uho: K a j m a k a m - p a o ! M o j j e otac po B o j o j zapovijedi u m r o i j a sam se uspeo na p r i j e s t o l . O d r i r e d u g r a d u , a k a k o b i se n e t o l o e dogodilo, o d s j e i u t i glavu. K a j m a k a m j e zbog toga b i o v r l o p o g o e n i neko j e v r i j e m e b i o n e o d l u a n t o da u i n i ; k o n a n o je pisao k i z l a r a g i : D o n i j e l i su m i , V a e m slab o m sluzi, r u k o p i s iz kojega ne m o g u p r a v o r a z a b r a t i da l i je napisan n a p r o s t o zato da me stavi u i s k u e n j e i l i u o z b i l j n o j n a m j e r i . B u d i t e t a k o d o b r i i r i j e i t e me s u m n j e . V r h o v n i je sobar o d m a h d o a o n a t r a g i poveo k a j m a k a m a u seraj gdje je u k r u n i d b e n o j d v o r a n i sjedio n a p r i j e s t o l u n o v i s u l t a n A h m e t , s t a r i j i od dva sina k o j e je ostavio M e h m e d , o k r u e n u n u t r a n j i m d v o r j a n i c i m a . K a j m a k a m je o d m a h napisao p o r u k u muft i j i p o s l a v i j e po a u b a i i d v o r s k o m a r h i t e k t u dao nalog (to j e s l u b e n o njegova briga) da p r i p r e m i sprovod. O d m a h su svi l a n o v i divana pozvani u seraj, gdje je p r e d u n u t r a n j i m v r a t i m a p o d i g n u t p r i j e s t o l , a da j o n i t k o nije znao z a t o . K a d su se o k u p i l i m u f t i j a i v e z i r i p o l i su p r e k o d v o r i t a p r e m a p r i j e s t o l u i p o r e d a l i se oko njega. U t o m su se a s u o t v o r i l a unut r a n j a v r a t a h a r e m a , nazvana V r a t i m a b l a e n s t v a , a iz n j i h izie e t r n a e s t o g o d i n j i m l a d i sa c r n i m p o v e z o m ( e m l e ) k o j i se, o t p o z d r a v l j a j u i n a obje strane, popeo na p r i j e s t o l . a u i su ga, p r o d o r n o u z v i k u j u i , p o z d r a v l j a l i zaelivi m u s r e u i blago160

slov. M u f t i j a , k a j m a k a m , veziri, kazaskeri i v o j n i aga, p o k l o n i v i se, p o l j u b e m u r u k u , n a t o j e n o v i sultan, p o z d r a v l j a j u i opet j e d n u i d r u g u s t r a n u , o t i a o u h a r e m . V e z i r i i veledos t o j n i c i o d m a h su p r i b a v i l i svoje a l o b n e poveze za glavu, a t k o ga n i j e i m a o , stavio j e c r n u t r a k u o k o t u r b a n a . K a d j e sve b i l o p r i p r e m l j e n o za a l o b n u p o v o r k u , iznesen je lijes i postavljen na postolje. K a d j e sultan p o d r u k o v o d s t v o m m u f t i j e obavio p o k o p n u m o l i t v u , opet j e o t i a o u h a r e m . V e z i r i su o d n i j e l i lijes u A j a S o f i j u gdje j e M e h m e d sahranjen uz oca, z a t i m se u i o ( r e c i t i r a o ) K u r a n , a o n d a j e z a k l j u e n o b r e d uz davanje m i l o s t i n j e s i r o t i n j i i s i r o a d i . O t k a d su S u l e j m a n i S e l i m I I s t u p i l i n a p r i j e s t o l , b u d u i sinovi-jedinci n i s u b i l i pozivani na zakonsko b r a t o u b o j s t v o , a o s i m n j i h n i j e d a n sultan n i j e sahran j e n bez s p r o v o d a u g u e n i h sinova. B i l o je to sada p r v i p u t a , o t k a d j e M e h m e d I I , o d Bajezida-Munje uvedeno b r a t o u b o j s t v o , podigao n a d r a v n i zakon, da j e sultan, s t u p i v i na p r i j e s t o l , o d s t u p i o o d k a n u n a i da p r i j e s t o l n i j e z a m r l j a o k r v l j u svoje brae .. .

[ V e l i k i vezir Jauz A l i j a M a l k o d o e u C a r i g r a d sedmog da- 29.12. n a po u s t o l i e n j u . P o t o se obavi u o b i a j e n i c e r e m o n i j a l suita- 1603. novog u s t o l i e n j a , s t v a r i se z a p o n u s r e i v a t i . Sada j e d r u g i vezir b i o K a s i m - p a a , a t r e i K u r t - p a a . Sedam dan po stupa- 4 . 1 . 1604. n j u n a p r i j e s t o l , s u l t a n o v a b a k a , s u l t a n i j a Safije, k o j a j e gos p o d a r i l a dvadeset o s a m godina, b i l a j e poslana u s t a r i seraj sa s v o m s v o j o m p r a t n j o m , o s u e n a n a p o t p u n i zaborav. B i l o j e i pogubljenja njezinih pouzdanika, vrhovnog dvorskog upravit e l j a i u p r a v i t e l j a d o m a i n s t v a . N o u s k o r o se s u l t a n r a z b o l i o d b o g i n j a , p a se s t r i j e p i l o za i v o t m l a d o g v l a d a r a , a l i o n prez d r a v i . P r v a m j e r a n o v o g v e l i k o g vezira b i l o j e u k i d a n j e prodaje spiskova nagrade za d j e a k e i l i m u k a r c e , k o j a se u k o r i j e n i l a za zadnje r a t n e godine i t e k o j e p r i t i s k a l a podanike. Ova nagrada se n e k a d a n a m i r i v a l a sa deset a k i o d danka, a k u p i l i su j e j e d a n p i s a r i j e d a n n a d z o r n i k iz sredine sedamstotina dvadeset m u l a z i m a , t j . aspiranata, e s t odjela k o n j a n i k e tjelesne i zastavne s t r a e ; ovo se u t j e r i v a n j e t o k o m r a t n i h godina prodavalo, a o d k u p a c a se nesnosno p o v e a v a l o . P o t o j e v e l i k i vez i r ovo davanje v r a t i o n a s t a r i iznos, r u m e l i j s k e i anadolske spah i j e z a t r a e da p r i h o d dijele sa spahijama glavnog grada i , p r e m da su o v i i s t i c a l i s l u b u glavnog g r a d a kao t e k u i stalno odr a v a n u , i p a k j e v e l i k i vezir zbog r a t a b i o p r i s i l j e n da p r i s t a n e n a t o . Z a t i m su c a r s k i m h a t i e r i f o m b i l i i m e n o v a n i v r h o v n i zap o v j e d n i c i : n a I s t o k u j e t o postao k a p u d a n p a a D a g a l - o g l u (ikala-zade), a n a Z a p a d u sam v e l i k i vezir. O n se p r i p r e m a o da s p r o l j e a k r e n e , a u m e u v r e m e n u p r o m i j e n i o j e p r v a mjesta u l e m e i v e l i k i h n a m j e s n i t a v a . J a n j i a r s k o negodovanje u d i 11 Historija osmanskog carstva II

161

v a n u izazvalo j e smjenjivanje n j i h o v o g age. K a j m a k a m , k o j e m j e izmakao p o l o a j v e l i k o g vezira, a n i j e se podnosio sa Jauz A l i j o m , e l i o j e n a m j e s n i t v o Basre; k a d m u j e b i l o dano bagdadsko, dugo j e otezao s o d l a s k o m , a o n d a p r i s i l j e n , d o e sam o do J e n i e h i r a , gdje j e , h a r a j u i i p r o d a v a j u i p o h a r a n o , uprav l j a o p o svojoj v o l j i . H a s a n - p a a , n e k a d a n a m j e s n i k Jemena, i Sofi S i n a n - p a a p o z v a n i s u k a o v e z i r i n a d i v a n , a A h m e t - p a a j e d o b i o k a o n a m j e s n i k B u d i m a vezirske p r i h o d e . D e l i H a s a n , v o azijskih pobunjenika, k o j i j e v e n a ugarskoj vojni malo s l u a o naredbe v r h o v n o g zapovjednika, z a m o l i o j e n o v i m pok a j n i k i m p i s m o m da ga se k a T e m i v a r u p r e b a c i iz Bosne, k o j a j e b i l a u punoj p o b u n i p r o t i v njegovih tlaka i nasilja. itelji Bosnaseraja (Sarajeva) u m o r i l i s u njegovog z a m j e n i k a ( e h a j u ) , k o j i j e j e d n o g o v j e k a dao t u i l a n c i m a , a n j e g o v u k u u zapal i l i ; i t e l j i B a n j a L u k e , opet, p r o t j e r a l i su u p r a v i t e l j a (muteselima) k o j e g j e o n postavio. O n j e uspio d o b i t i n a m j e s n i t v o Temivara. U A z i j i se nastavljao p e r z i j s k i r a t . K a d a s u n e k i o d posade E r e v a n a u b i l i p e r z i j s k o g p o s l a n i k a , a h j e g r a d opsjedao p u n i h e s t mjeseci, n a k r a j u m u presjekao d o v o d vode za p i e , te j e e r i f - p a a , k o j i j e i m a o j o samo 500 r a t n i k a , b i o , i p a k , p r i s i l j e n p r e d a t i ga uz slobodan odlazak. Z a t i m j e a h zaposjeo a m a h i i i r v a n . N a k o n p a d a Erevana, poslao j e h a n a E m i r g u n e a ( E m i r g a n a ) na A k d e k a l a a i K a r s . Ovaj zauzme p r v o mjesto i p o a l j e sve armenske i t e l j e k a I s f a h a n u . E m i r g u n e ( E m i r g a n ) postane n a m j e s n i k Erevana, a a h osobno d o e p r e d K a r s , gran i n u t v r a v u Osmanskog carstva p r e m a G r u z i j i , i u s k o r o ga o s v o j i . K a r a k a - p a a j e h r a b r i j e i sretnije b r a n i o A h i s k u ; k a d a su ga A r m e n c i o b a v i j e s t i l i da e n j i h o v e e n e , k o j e su Perzijanci z a t v o r i l i u j e d n o m h a n u , b i t i o s r a m o e n e , o n napadne h a n , Perzijance p o b i j e , a n j i h o v e glave p o a l j e u C a r i g r a d . 1S. 6.1604. D a g a l - o g l u (Cikala-zade) k r e n e p o l o v i c o m l i p n j a (juna) k a o v r h o v n i z a p o v j e d n i k n a p e r z i j s k u v o j n u . D u g o j e v r e m e n a , sve 8.11. do p o e t k a studenog ( n o v e m b r a ) , trebalo d o k su se o k u p i l i nam j e s n i c i s v o j s k o m i d o k se stiglo p r e d K a r s . A n i t a d a n i j e o n h t i o napadati, j e r j e e k a o K a r a k a - p a u , k o j i j e b i o o d r e e n za kazneni p o h o d i k o j i se p o j a v i t e k s p o e t k a zime. a h se i s p r a v n o p o v u k a o k a T e b r i z u , a z e m l j a j e l i e n a i v o t n i h sredstava. D a g a l - o g l u (Cikala) j e h t i o k a i r v a n u , gdje m u j e s i n b i o n a m j e s n i k , a l i ga v o j n i g l a v a r i s p r i j e e z a t r a i v i d a se prez i m i u M a l o j A z i j i . O n t o o d b i j e i p o v u e se u V a n , a o n d a ode u Erzurum. 30.5.1604. S p r o l j e a naredne godine krene k o n a n o v e l i k i vezir iz Car i g r a d a , n a k o n t o j e k a j m a k a m a H a f i z A h m e t - p a u imenovao n a m j e s n i k o m Bosne, a n a njegovo mjesto o d r e d i o vezira Sofi S i n a n - p a u . J o se m a l o , i s t i n a , zaustavio o e k u j u i novac za 162

r a t n e potrebe, a l i ga o t a r n a l o g h a t i e r i f a p r i s i l i n a p o k r e t . Slij e d e e g j u t r a , p r o i r i se glas d a j e H a f i z A h m e t - p a a pozvan sa svog t a b o r s k o g m j e s t a za k a j m a k a m a u C a r i g r a d . P r o m i j e njen j e i m u f t i j a Ebul-mejamin j e r j e b i o prijatelj udaljenog r a n i j e g k a j m a k a m a K a s i m a , a mjesto j e dano S u n u l l a h u k o j i j e , zbog u m i j e a n o s t i u p o b u n u spahija, b i o u p r o g o n s t v u n a Rodosu. N o v e l i k i vezir se r a z b o l i i u m r e u B e o g r a d u . C a r s k i 26.7.1604. p e a t j e prenesen u C a r i g r a d i p r e d a n k a j m a k a m u H a f i z - p a i . Ovaj ga, i s p r i a v i se, ne p r i h v a t i i p r e d l o i , p r e k o sultanova uitelja, vrhovnog zapovjednika u Ugarskoj lala M e h m e d - p a u k o j i i postane v e l i k i vezir. Ovaj j e u s p j e n o vojevao po Ugar- 18.10. s k o j , a l i ga l o e v r i j e m e p r i s i l i n a z i m o v a n j e u B e o g r a d . U o v o j g o d i n i s u se o b n o v i l e k a p i t u l a c i j e sa F r a n c u s k o m , E n g l e s k o m i V e n e c i j o m . U o v u z a d n j u j e b i o poslan a u M e h m e d k a o pos l a n i k d a s r e d i spor k o j i j e postojao i z m e u Venecije i D u b r o v n i k a o k o v l a s n i t v a n a d k a m e n i m o t o k o m Lagosta. I s t o v r e m e n o j e b i v i k a j m a k a m K a s i m - p a a t o l i k o pretjerao s n a s i l j e m u M a l o j A z i j i , d a su p o e l e stizati b r o j n e o p t u be p r o t i v njega. S u l t a n u p u t i b o s t a n d i b a u sa h a t i e r i f o m d a ga p o g u b i i prinese m u g l a v u . N o K a s i m t o p r e d o s j e t i i izmakne. O n d a se u p u t i k n j e m u e h a j a b o s t a n d i j a D e r v i - a g a , posebni s u l t a n o v p o u z d a n i k , k o j i m u p o d s v e a n o m p r i s e g o m zaj a m i sigurnost i pozove ga opet n a p o l o a j k a j m a k a m a . I doista, k a d a j e d o a o u C a r i g r a d , p o s t a v l j e n j e n a taj p o l o a j , a l i ga j e v r i o samo dvadeset e t i r i sata. S l i j e d e i d a n pozvan j e n a d i v a n i t u ga, u p r i s u u m u f t i j e i u i t e l j a ( h o d e ) , s u l t a n u p i t a za r a z l o g n e p o s l u n o s t i . O n j e u t i o , a s u l t a n z a t r a i usm e n u f e t v u d a j e p o g u b l j e n j e z a k o n i t o i da ga p o s j e i . N a njegovo mjesto d o e M u s t a f a S a r i k d i , t j . i z r a i v a t u r b a n a , k o j e g s u l t a n opomene s m r u njegovog p r e t h o d n i k a . N o o n se n i j e dao z a s t r a i t i d a ne i z v r i p r o m j e n e i p o s t a v l j a n j a , k a k o b i i m a o p r o t u t e u u t j e c a j u m u f t i j e i u i t e l j a . Z a t r e e g vezira postavio j e o d o b a u ( p r v o g sobara), G u r d i M e h m e d a , beglerbezi su p o s t a l i v r h o v n i sobar i v r h o v n i k o n j u n i k , a sedam dana k a snije i v e z i r i , te j e s v a k o m za e n u dao s u l t a n o v u sestru. Njegov j a n j i a r s k i aga N a k a H a s a n - p a a , k o j i j e b i o s m i j e n j e n zbog pokazanog k u k a v i l u k a p o d P e t o m , d o b i o j e ne samo vezirsko mjesto, nego i g o d i n j i p r i h o d o d 1,200.000 a k i ; a n a vijest da j e nedavno p o s l a n i n a m j e s n i k H a d i I b r a h i m - p a a u b i j e n u K a i r u u p o b u n i vojske, i m e n u j e o n mjesto njega G u r d i M e h m e d a , r u m e l i j s k i beglerbeg T i r o H a s a n - p a a postane e t v r t i vezir, d o k sultanov v r h o v n i o r u n i k d o e za j a n j i a r s k o g agu. N o s v i t i n a p o r i n a s u u se n a p o k u a j d a se m u f t i j a u d a l j i i n a nesposobnost n o v o g defterdara d a o s i g u r a novac za v o j s k u . M u f t i j a i u i t e l j se u d r u e i ocrne ga k o d s u l t a n a k a o k r v o l o n o g despota, a potpomognu i h u tome i neki ejhovi. N a narednom d i v a n u , n a k o n t o s u izali v r h o v n i suci, bude o n s a m pozvan i 11.1.1605. 11* 163

smjesta p o s j e e n ; mjesto njega bude i m e n o v a n Sofi S i n a n - p a a , p o t v r d e se za vezire N a k a Hasan i T e r j a k i Hasan, a Nasuh-paa, r a n i j i n a m j e s n i k H a l e b a (Alepa), p o n o v n o o d r e e n za vrhovn o g z a p o v j e d n i k a p r o t i v p o b u n j e n i k a u A z i j i . U jedanaestom 4.11.1604. mjesecu p o u s t o l i e n j u , u r a z m a k u o d e t i r i mjeseca, rode se dva p r i n c a , Osman i M e h m e d , o d k o j i h se r o e n j e p r v o g slavilo sedam dana. K a d a j e o k o n a n a u g a r s k a v o j n a , v e l i k i vezir lala M e h m e d v r a t i se u C a r i g r a d , gdje j e s v e a n o d o e k a n . N a njegov p r i j e d l o g bude s m i j e n j e n r u m e l i j s k i v r h o v n i sudac Kaf-zade F e j z u l l a h efendija, k o j i je pjesme p e t s t o t i n a i e t r n a e s t o s m a n s k i h p j e s n i k a sakupio u j e d n u z b i r k u ; z a m i j e n i o ga j e sin m u f t i j e Zekerije, Jahja efendija. U A z i j i j e m n o g o g l a v a p o b u n a n a r a s t a l a sve v i e i b i l a sve b l i e . Sada su j e v o d i l i n o v i v o i : K a l e n d e r o g l u , s i n d e r v i a - p r o sjaka, C r n i Said, S a l i i , t j . k o s a t i , i dugi H a l i l , k o j i su pustoili b l i e o b l a s t i A j d i n a i Saruhana. Sada j e t r e b a l o i v i e p a a i v i e novaca, p a su u t o m s m i s l u i poduzete v o j n e , organizacione i f i n a n c i j s k e m j e r e . S m i r e n j e Perzije i p o b u n j e n i k a t r a i l o j e i da se o s t v a r i m i r s U g a r s k o m , t o j e i b i l a nakana v e l i k o g vezira. Ugovor, k o j i m j e z a k l j u e n s e d m o g o d i n j i r a t , v a a n j e u p o v i j e s t i p o t o m e t o j e po p r v i p u t a d o i s t a b i o ugovor, t j . sporazum dvije suverene strane, a ne kao dosada j e d n o s t r a n a k a p i t u l a c i j a , t o j u j e p o b j e d n i k nametao n a l e a p o b i j e e n o g . N a k o n n e k o l i k o r a n i j i h b e z u s p j e n i h z a p o i n j a n j a i prepiske, godine 1601. z a p o e l i su k o n a n o p r e g o v o r i o m i r u , te j e v e l i k i vezir, tada I b r a h i m , n a svega sedam dana p r e d s v o j u s m r t , imenovao v e z i r a M u r a t - p a u i e h a j u M e h m e d a za o p u n o m o e n i k e . N a glavne t o k e u g a r s k o g p r i j e d l o g a : p o v r a t a k svega t o j e uzeto, o b e t e e n j e , p o v r a t K a n i e i o d r i c a n j e o d E r d e l j a , odgovor i o j e M u r a t - p a a p i s m o m k o j e j e b i l o v r l o osebujno, p r o e t o a r a p s k i m i t u r s k i m i z r e k a m a , a p o i n j a l o j e c i t a t i m a Platona i A r i s t o t e l a . N o n a s k u p u G r a n , k o j i j e b i o zakazan za 20. s r p n j a (jula), turski poslanici nisu doli. S l i j e d e e d v i j e godine p r o t e k l e su u p r e g o v a r a n j i m a i nekorisnim izmjenama pisama m e u poslanicima. P o e t k o m 10.1.1604. i d u e godine z a k l j u i l o se k r a t k o p r i m i r j e , a otvorenje m i r o v n o g s k u p a p r e d v i e n o j e za v e l j a u (februar) u P e t i . U s k o r o 14.1. su se p o s l a n i c i p r v i p u t a sastali i T u r c i su z a t r a i l i da posebni izaslanik ode u C a r i g r a d p o e l j e t i s r e u n o v o m sultanu, a n e t o kasnije d a s k u p b u d e o d a n u B u d i m u , s t i m t o o p o v r a t u K a n i e i Egera n i s u h t j e l i n i u t i . T a k o se m i r o v n i skup zasada razbio, k a o i n e t o k a s n i j i susret b u d i m s k o g n a m j e s n i k a i Hansa o d M o l l a r d a , carskog p o s l a n i k a . O s i m o v i h pregovora, v o d i l i su se p r e g o v o r i i u E r e l j u i z m e u p o s l a n i k a t a t a r s k o g h a n a i v l a k o g p o s l a n i k a o k o odvojenog m i r a i g o d i n j e g danka, k a k o b i z e m l j a b i l a p o t e e n a o d t a t a r s k i h u p a d a . Naredne 164

su godine d o g a a j i d o b i l i d r u g i izgled u p l e t a n j e m m a d a r s k i h s t a l e a , a osobito B o c s k a i j a , i z a b r a n o g e r d e l j s k o g kneza. O n j e s k l o p i o savez s v e l i k i m v e z i r o m l a l a M e h m e d o m , p o k o j e m n i j e d a n ne m o e z a k l j u i t i m i r bez d r u g o g n i t i j e d a n d r u g o m nap a d a t i t v r a v e . B o c s k a i j e poslao p o s l a n i k a u C a r i g r a d , gdje j e od sultana dobio ahdnamu, t j . ugovor i pismo o d kajmakama o b l i s k o j p r i j a t e l j s k o j i u z a j a m n o j p o m o i . M a l o sedmica pot o m , poslao m u j e v e l i k i vezir p i s m o iz Beograda, u k o j e m m u j e z a j a m i o z a t i t u i pozvao ga d a d o e u t a b o r u Z e m u n u da p r i m i zastavu i k r u n u Ugarske. T o j e b i l o onda k a d j e v e l i k i vez i r i z Z e m u n a k r e t a o p r o t i v Grana.

19.11. 1604.

14.6.1605.

9.7. 17.7.

V e su se n a p r v o m r a t n o m v i j e u u O s i j e k u razilazila m i ljenja o k o pravca m a r a , pa i na d r u g o m u blizini B u d i m a . M a d a j e t a b o r s k i sudac iznio sultanovo h t i j e n j e da se napadne G r a n , i p a k se v e i n a s u p r o t s t a v i l a i b i l a j e za kazneni p o h o d n a B e . I v e se k r e n u l o u t o m p r a v c u , k a d a su k o l a o d kom o r e zaostala, a j a n j i a r i p o e l i r o g o b o r i t i p r o t i v t a k o velike k o m o r e n a k a z n e n o m p o h o d u . Zato se o d m a h o k r e n u l o n a G r a n . B o s a n s k i beglerbeg j e poslan u B u d i m da d o b a v i dvadeset pet t o p o v a , 30.000 k u g l i , 10.000 c e n t i b a r u t a , t o j e u M o h a u b i l o r a z d i j e l j e n o m e u v o j s k u . O d l u i l o se n a j p r i j e napasti dva upo- 30.8.1605. r i t a : u t v r e n i dvorac P a r k a n i ( T u r c i su ga zvali D i g e r d i l e n ) s druge strane Dunava, odakle se t v r a v a l a h k o m o g l a opskrb l j i v a t i i v e n i m n a m i r n i c a m a , i u t v r e n i dvorac n a T o m a - b r i j e g u ( T u r c i su ga z v a l i Tepedelen), t o j e d o m i n i r a o t v r a v o m ; n a o v u j e n a p a d v o d i o b u d i m s k i namjesnik, Bosanac Mustafa- p a a . V i e g r a d s u F r a n c u z i p r e d a l i H u s r e v - p a i , a onda j e o n , u d r u i v i se sa M u s t a f a - p a o m , zauzeo Tepedelen. Palo j e 4.000 19. 9. l j u d i iz posade, te 200 u r o v o v i m a m a l o g o t o k a ; gransko predg r a e zauzeto j e n a k o n t r i j u r i a , a v o d e n u k u l u osvojio j e b o s a n s k i beglerbeg. e s t dana p o t o m , k a d a se p r i p r e m a o o p i 29.11. j u r i , predade se t v r a v a . Posada o d 5.400 r a t n i k a o t i l a j e u p u n o j s i g u r n o s t i sa s v i m s v o j i m d o b r i m a . Francuzi, k o j i su b i l i u sastavu posade, p r i d r u i l i su se s v o j i m z e m l j a c i m a iz Viegrada p o d t u r s k u zastavu. P o b o n i u v o j s c i p r i p i s a l i su osvojenje G r a n a u i n k u m o l i t v e e j h a A j a Sofije, k o j i j e p r a t i o v e l i k o g vezira, a zvao se e j h - t u m a ( T e r d i m a n e j h i ) . N o d o k j e G r a n b i o u opsadi, B o c s k a i j e t a b o r o v a o p r e d N e u h a u s e l o m (Nove-zamkv). V e l i k i vezir m u je poslao k a o pom o S i n a n - p a u , begove S r i j e m a , Smedereva, A l a d a h i s a r a ( K r u e v c a ) i T i r h a l e sa T a t a r i m a i e r k e z i m a , te B e k t a - p a u , a p o o s v o j e n j u G r a n a i H u s r e v - p a u k a o serdara sa 1.000 j a n j i a r a . P o t o se posada p r e d a l a ne T u r c i m a nego B o c s k a i u , a v e l i k i vezir j e h t i o b i t i p r e d u s r e t l j i v , p o s l a n i su r u m e l i j s k i beglerbeg T e r j a k i Hasan i sudac Veldan-zade d a t v r a v u d a j u B o c s k a i u . T e r j a k i Hasan j e zaposjednuo V e s p r i m i P a l o t u k o j i su se dra165

govoljno p r e d a l i ; b u d i m s k i n a m j e s n i k M u s t a f a b i o j e s m i j e n j e n , mjesto j e dano n j e g o v o m p r e t k u Kazi-zade A l i j i , a s a n d a c i N i k o p o l j a , S i l i s t r e , e r m e n a , Vize i Smedereva p o v j e r e n i su bud i m s k o j posadi. U isto v r i j e m e j e beglerbeg K a n i e , S a r h o I b r a h i m , t j . I b r a h i m p i j a n i c a , b r a t i v e l i k o g vezira, d o b i o nalog d a krene sa 20.000 k o n j a n i k a , d i j e l o m T a t a r a , a d i j e l o m Bocsk a i j e v i h , n a kazneni p o h o d o d h r v a t s k e granice k a t a j e r s k o j i A u s t r i j i . V e su p r e t h o d n e godine b i l i p r o d r l i do Radkersburga, odakle i h j e Z r i n j s k i p o t i s n u o . A sada su se T a t a r i k r e t a l i p r e k o K o r m e n d a u t a j e r s k u , v o d i l i s o b o m 1.000 z a r o b l j e n i k a , o s v o j i l i Steinamanger i K o r m e n d , a l i su, n a k r a j u , suzbijeni k a Sigetu sa g u b i t k o m o d n e k o l i k o t i s u a r a t n i k a . O s i m osvajanja gradova, ova v o j n a b i l a j e j e d n a o d n a j s j a j n i j i h zbog Bocskaieve k r u n i d b e za k r a l j a Ugarske, t o ga je obavio sam v e l i k i vezir n a p o l j u k o d R a k o i j a . U a r o p a t a k u d o b i j e B o c s k a i ahdn a m u , t j , p o v e l j u , k o j o m m u se d o d j e l j u j e k r a l j e v s t v o Ugarske i k n e e v s t v o E r d e l j a , o s i m m j e s t a t o i h j e osvojio S u l e j m a n i t v r a v a n a g r a n i c i s A u s t r i j o m . O n j e , sa e z d e s e t p l e m i a , p o l j u b i o r u k u v e l i k o m v e z i r u , a o n ga j e o k r u n i o k r u n o m , t o je b i l a o p t o e n a d r a g i m k a m e n j e m i u t u s v r h u n a p r a v l j e n a u C a r i g r a d u za s u m u o d 30.000 d u k a t a , opasao s a b l j o m t o j e b i l a t a k o e r o p t o e n a d r a g i m k a m e n j e m , te darovao zastavom kao k r a l j a Ugarske i E r d e l j a , kao sultanova vazala. V e l i k i vezir je poslao r a d o s n u obavijest, a s u l t a n j e zemlje o s l o b o d i o dank a za deset g o d i n a z a d o v o l j a v a j u i se sa g o d i n j i h 10.000 d u k a t a . R a t u P e r z i j i , m e u t i m , n i j e se p o v o l j n o r a z v i j a o . D a g a l 6.8.1605. -oglu ( i k a l a ) se s v o j s k o m prebacio do Tebriza, gdje se utabor i o , a Perzijanci su m u b i l i n a s u p r o t . E r z u r u m s k i beglerbeg Kose Sefer, p o v u k a v i s o b o m e s n a e s t beglerbega i p r e k o dvadeset s a n d a k b e g a , n a p r a s i t o napadne p r o t i v n i k a , u s p r k o s ikal i n o m u p o z o r e n j u . B i t k a j e t r a j a l a o d podne do zalaska sunca, k a d a se Perzijanci p o v u k u ; a l i tada a h , k o j i j e d o t l e samo vrebao, n a v a l i s v o j s k o m n a z a m o r e n u o s m a n s k u v o j s k u i nanese j o j e s t o k poraz. K a r a k a - p a a se s v e i m d i j e l o m vojske d o k o p a p u t a k a V a n u , gdje j e d o a o i n a m j e s n i k H a l e b a (Alepa), u z m a k n u v i n a p r v u vijest o p o r a z u ; t u d o e i i k a l a k o j i j e svoj 2.12.1605. t a b o r ostavio na c j e d i l u . U s k o r o j e u m r o u D i j a r b e k r u o d j e d a zbog poraza. Trideset g o d i n a j e p r o t e k l o o t k a k o je o n b i o u h v a e n zajedno s ocem p r i z a u z e u Golete, kao m u s l i m a n i p a dospio u h a r e m i u s u l t a n o v u m i l o s t , dvije sestre, Sulejmanove u n u k e , o e n i o , b i o k a p u d a n p a a , v o j s k o v o a u Perziji, n a m j e s n i k Bagdada, v e l i k i vezir u Ugarskoj n a k o n poraza k o d K e r e t e a postao, a z a t i m opet k a p u d a n p a a , te k o n a n o p o n o v n o m u p o n u e n o m j e s t o v e l i k o g vezira zbog opasnosti o d b i o , a r a d i j e o t i a o za v o j s k o v o u u P e r z i j u ; j e d n a poduzetna v a t r e n a glava, no nesretan v o j s k o v o a na k o p n u i j o n e s r e t n i j i v e l i k i vezir, 166

j e r j e , p r o g a n j a j u i bjegunce k o d K e r e t e a , s t v o r i o o d n j i h pobunjenike u Aziji; j o je k r a t k o pred smrt pogubio Danbulad-zadea, n a m j e s n i k a Haleba, k o j i m u j e i z a a o u susret k a d a se i k a l a p o v l a i o k a V a n u n a k o n poraza, o e k u j u i p o h v a l u t o j e spasio p o v j e r e n u m u v o j s k u , a t o j e i m a l o za p o s l j e d i c u da su b r a a p o g i n u l o g , Ali-beg i H i z i r - b e g , v r a t i l a s v o j i h 3.000 r a t n i k a u H a l e b i t a m o se o t v o r e n o d i g l i p r o t i v Porte. A u T e m i v a r u , gdje j e zasjedao n e k a d a n j i v o azijske pobune, D e l i Hasan, b i o j e p r i l o v u , n a m i g v e l i k o g vezira, n a p a d n u t o d s v o j i h i t e l j a , k o j i su se p o b u n i l i zbog njegove t l a k e i n a s i l j a i v e i n a m u j e p r a t n j e p o b i j e n a . O n se s a m spasio u Beograd, gdje j e tada ( p o t o j e v e l i k i vezir v e b i o o t i a o za Carigrad) zapovijedao T e r j a k i Hasan kao k a j m a k a m . Ovaj j e p o d n i o i z v j e t a j P o r t i , odakle d o e n a f e t v i u t e m e l j e n f e r m a n k o j i n a l o i s m r t n j e m u i n j e g o v u b r a t u . Razloga j e b i l o dosta, osim bune u Aziji i nasilja u Bosni, a jedan o d n j i h je, ako je i s t i n a , d a j e b i l o u h v a e n o njegovo p i s m o k o j i m j e p a p i n u d i o j e d a n d a l m a t i n s k i dvorac n a p r o d a j u uz iznos o d 100.000 dukata. Ova godina, u k o j o j j e t u r s k a v o j s k a u E v r o p i i m a l a v o j n e s r e e , a u A z i j i neuspjeha, naziva se u o s m a n s k i m h i s t o r i j a m a g o d i n o m pojave duhana u Carstvu; n e o b i n a j e t o g o d i n a p o s t r a s t i s k o j o m su se l j u b i t e l j i p r e d a l i t o m n o v o m u i t k u i po s t r o g o i s k o j o m se u s k o r o b j e s n i l o p r o t i v njega. K a f a i d u h a n su se p r o i r i l i p o Carstvu u k r a t k o m r a z m a k u o d pedeset g o d i n a i oboje se t a k o o d o m a i l o u n j e m u , da su p o s t a l i i v o t n a p o t r e b a Osmana, t e su u E v r o p i p o s t a l i n j i h o v i m s i m b o l o m . P r o t i v p o b u n j e n i k a u M a l o j A z i j i b i l i su sada u p u e n i N a s u h - p a a i A l i j a Kej-Dehan (Ali-paa). O n i se s u o e s pobunjen i c i m a k o d B o l v a d i n a , gdje se nalazio v e l i k i m o s t o d p e t s t o t i n a e t r d e s e t k o r a k a d u l j i n e , a i z g r a d i o ga j e S e l i m . N a s u h - p a a j e m i s l i o da se p r o t i v n i k a k o n j i c a n e e u s u d i t i p r e k o mosta, j e r t u nema p r o s t o r a , a l i se o n a s j u r i , o d b a c i ga, a p o h v a t a i mnoge z a r o b l j e n i k e k o j e o d m a h p o s i j e k u ; z a t i m zapali B o l v a d i n , a cijelo p o d r u j e p o h a r a . N a s u h - p a a , o d r a n i j e n e p r i j a t e l j s k i r a s p o l o e n s p r a m A l i - p a e zbog njegova o p a k o g j e z i k a , ostavi ga p o d i z l i k o m d a m o r a i z v i j e s t i t i o p o r a z u ; o d j u r i u C a r i g r a d k o d sultana, k o j e m o p t u i vezire zbog poraza. S u l t a n j e n a t o h t i o s a m p o i n a v o j n u . Uzaludna su b i l a p r o t i v l j e n j a m u f t i j e i h o d e , p a a k i s m r t njegove m a j k e . O n se u p u t i u 12.11. B r u s u , a D a u t - p a a i N a s u h - p a a i m a l i su nalog d a b r a n e m a l o - 1605. azijske granice. e t i r i do p e t t i s u a spahija, k o j i s u se v e r a n i j e b i l i b u n i l i , o e m u j e b i l o ovdje r i j e i , a onda, n e z a d o v o l j n i , p r i li p o b u n j e n i c i m a , u p u t i l i su s u l t a n u p i s m o d a b i m u opet v j e r n o sluili, a k o p r i m e svoj n e i s p l a e n i novac, t o j e b i l o z a j a m e n o i u i n j e n o . A s u l t a n se, n a k o n posjeta g r o b o v i m a s v o j i h p r e d a k a , e s t o r i c e p r v i h sultana i o b i l a s k a g l a s o v i t i h t o p l i h k u p a t i l a , v r a - 27.11. t i o u C a r i g r a d . K a j m a k a m Sofi S i n a n - p a a napisao j e laskavo p i 167

smo v o i p o b u n j e n i k a T a v i l u ( D u g o m ) , u k o j e m ga j e nastojao p o t k u p i t i n e k i m n a m j e s n i t v o m ; ovaj izrazi e l j u da d o b i j e nam j e s n i t v a A n a d o l i j e , Sivasa i H a l e b a (Alepa) t o k a j m a k a m pod r i . N o t o ga j e stajalo p o l o a j a , j e r j e s u l t a n p o s u m n j a o da se r a d i o n e k o j njegovoj v l a s t i t o j k o r i s t i ; n a njegovo mjesto d o e H i z i r - p a a . S u l t a n j e u p u t i o p i s m o v e l i k o m v e z i r u lala M e h m e d - p a i da i l i sam krene k a P e r z i j i i l i da v r a t i c a r s k i pe a t i z a d o v o l j i se m j e s t o m d r u g o g vezira. K a d a j e ovaj b i o na p u t u za C a r i g r a d , u g r a d u se p o j a v i opasnost o d pobune j a n j i a r a i spahija. O n i su n e g o d o v a l i zbog s u k n a i p l a e , o d b i l i su j e l o i bacali su kamenje n a svoje oficire. N a t o je sultan, k r a j n j e bijesan i o b u e n u c r v e n o - k r v a v i k a f t a n , sazvao u v i l i sultana Bajezida vezire, age, t a j n i k e , te glavare t r u p a , o d r a o i m e s t o k govor i t u n a l i c u mjesta p o g u b i o one koje j e d r a o k r i v c i m a , i z v r i o s m j e n u age i naredio i s p l a t u novca vojsci, to je odmah i uinjeno. P r i s u e v e l i k o g vezira u C a r i g r a d u b i l o j e p o v o d da se o d r e v i j e a , iji j e rezultat b i o da j e N a s u h - p a a , kao zet k u r d s k o g bega M i r e r e f a i t i m e poznavalac terena, i m e n o v a n t r e i m vezirom-seraskerom p r o t i v Perzije, vezir M u r a t - p a a ser a s k e r o m p r o t i v Ugarske, a v e l i k i vezir j e trebao iz Carigrada r u k o v o d i t i v o j n a m a i u E v r o p i i u A z i j i . N o sve su p o k v a r i l e spletke D e r v i ^ p a e k o j i j e uspio u r e d i t i da d o e za k a p u a n p a u mjesto i k a l e . Z a t i m j e t a k o e r uspio s u z b i t i p r i j e d l o g v e l i k o g vezira da se j a n j i a r s k o m agi Hasanu, k o j e m j e p r i padala glavna zasluga za osvajanje Grana, d o d i j e l i r u m e l i j s k o n a m j e s n i t v o , te j e ovaj b i o i m e n o v a n n a m j e s n i k o m Haleba (Alepa), a z a m i j e n i o ga j e M a r i o l Hasan k o j i k o d Adane padne u p o b u n j e n i k e r u k e i bude u b i j e n . Z a t i m j e D e r v i - p a a isposlovao h a t i e r i f k o j i m se sam v e l i k i vezir o d r e u j e za v o e n j e r a t a u A z i j i . N a sve p o k u a j e da k o d sultana i z m i j e n i raspolo e n j e u s v o j u k o r i s t , d o l a z i l i su samo j a i u d a r c i . T o ga j e t o l i k o o z l o j e d i l o da j e dobio s r a n i udar. N o D e r v i - p a a u v j e r i sultana da je t o samo p r e t v a r a n j e , te ovaj izda h a t i e r i f : N e p r a v i se v i e b o l e s n i m i m a r i r a j . Ovaj z a m o l i , p r e k o j e d n o g p o u z d a n i k a , sultana da p r o v j e r i njegovo stanje; d o e v r h o v n i d v o r s k i u p r a v i t e l j i n a e v e l i k o g vezira d v i j e t r e i n e oduzetog; 23.5.1606. trei dan p o t o m i u m r e i pokopan je k o d Ejubove d a m i j e u b i l i z i n i g r o b a M e h m e d - p a e S o k o l o v i a . Prema S u n u l l a h o v i m u v j e r a v a n j i m a , D e r v i - p a a , k o j i ga j e z a m i j e n i o , o t r o v a o ga j e p o m o u j e d n o g p o r t u g a l s k o g l i j e n i k a . S u l t a n n a r e d i da se got o v i n a u m r l o g da za r a t n e svrhe, a ostatak i m e t k a s i r o a d i . A l i D e r v i - p a a , p o d i z l i k o m da j e za r a t p o t r e b n i j e , uzme p u t e m defterdara pozvanog iz Beograda ne samo 150.000 d u k a t a i 10,000.000 a k i (u t a l i r i m a ) , nego i sve ostalo, te s i r o a d n i t a ne d o b i j e . D e r v i - p a a j e onog dana, k a d a j e p o s t a v l j e n za v e l i k o g 168

vezira, imenovao za k a p u d a n p a u D a f e r - p a u , r o e n o g Francuza, k o j i j e t r i p u t a b i o beglerbeg C i p r a . N a s k o r o m savjetovan j u , s u p r o t s t a v i se m u f t i j a s u l t a n o v o m p r i j e d l o g u , da se r a t ostavi za n a r e d n u g o d i n u , a k a d a j e s u l t a n rekao da j e d r a v n a blagajna prazna, ovaj m u j e ukazao na p r i m j e r Sulejmana k o j i j e , k a d a j e i a o n a Siget, dao svo svoje blago u k o v n i c u . D e r v i - p a a u v i d i da ga m u f t i j a eli p o s l a t i n a v o j n u , te ga o d l u i m a k n u t i . T o m u i uspije, a p o l o a j d o b i j e Ebul-mejam i n p o d r u g i p u t a . Za z a p o v j e d n i k a azijske vojske o d r e e n j e D e l i Ferhat, t j . b u d a l a s t i i l i i h r a b r i F e r h a t , te o n ode u Uskiidar, gdje s k u p i j a k u v o j s k u . N i j e b i o p o v o l j a n da nametne disci- 11.1. 1606. p l i n u , j e r j e b i o neuk, e s t o k i u v r e d l j i v . K a d a su m u spahije do l e p o svoj novac, o d g o v o r i i m da j e i sam spahija i da n i j e dob i o novac; a k a d a j e n a to b i l o b a e n o kamenje n a njegov a t o r , o n ga p o k u p i i sam p o n e b a c a t i n a svoj a t o r , a z a t i m m u pres i j e e u e t a . I s t o t a k o , d o a v i u B r u s u , p o t u i l i su m u se itelji da su t r u p e otele e n e , a o n i m o d g o v o r i : T r e b a t e l i v i mene o t e t i ? B l i z u K o n j e se s u d a r i sa p o b u n j e n i c i m a , o n i ga p o t i s n u k a g r a d u , gdje, p o t o n i j e b i l o dosta novaca, i s p l a t i samo j a n j i a r e , a spahije p o a l j e u C a r i g r a d da t r a e novac. T a k o je r a d i o sve d o k n i j e , s m i j e n j e n , u m r o u b i j e d i . P r i s u e spahija u C a r i g r a d u k o j i su t r a i l i svoje p l a e , K a l e n d e r o g l u o v a b u n a u b l i z i n i Carigrada, nesposobnost D e r v i - p a e , o k o l n o s t da je, n a k o n u s k o r o u m r l o g m u f t i j e , p o n o v n o d o a o S u n u l i a h n a taj p o l o a j , p r i p r e m i l o j e p a d v e l i k o g vezira. D o v r i o ga j e j e d a n idov k o j i je u p r a v l j a o i z g r a d n j o m njegove p a l a e . K a d a j e D e r v i - p a a z a t r a i o o d njega u v i d u r a u n e i v i d i o k o l i k o j e u t r o e n o , n a m r t i o se i izjavio da j e to m n o g o . i d o v , s h v a t i v i da j e njegovo m r t e n j e s k o r o s m r t n a presuda, u m i r i ga t i m e t o je p o n u d i o svoje i m a n j e , a o n d a m u se odlu i o o s v e t i t i . Dade i s k o p a t i p o d z e m n i prolaz o d g r a e v i n e do seraja, j e r se ona g r a d i l a n a s p r a m ovoga, i kada j e r a d dosta poodmakao, o n to p r o k a e vrhovnom dvorskom upravitelju, a ovaj s u l t a n u . S u l t a n , k o j i to d o i v i kao u v r e d u v e l i a n s t v a , posavjetuje se s m u f t i j o m i u i t e l j e m i k a d a D e r v i - p a a d o e jednog j u t r a u seraj, b u d e u s u l t a n o v o m p r i s u u u d a v l j e n o d u v a r a 11.12. v r t o v a k o j i m a j e n e k a d a zapovijedao; n a k a k o j e j o m i c a o 1606. nogama, sam m u s u l t a n o t s i j e e g l a v u . J a v n u radost zbog toga o b j a v i l e su satire, j e r je k o d i t e l j a glavnog grada b i o silno o m r z n u t . N a p r i j e d l o g m u f t i j e S u n u l l a h a , v e l i k i m v e z i r o m postane vezir M u r a t - p a a k o j i j e b i o n a v o j n i u U g a r s k o j . M u r a t - p a a , zvan k o p a v r e l a , j e r j e u b i c i k o d T e b r i z a pao u n e k i zdenac, beglerbeg D i j a r b e k r a i kasnije vezir-zapovjednik ugarske granice, b i o j e , o s i m poznate p r a v d o l j u b i v o s t i i stroge discipline, z a s l u a n i za k o n a n o postizanje m i r a u t r e n u t k u k a d a je Carstvo b i l o u g r o e n o i izvana i i z n u t r a . 169

Sa u k l j u e n j e m Bocskaia, m i r j e postao o n j e m u ovisan, m j . 8.1605. A u s t r i j s k i su p o s l a n i c i p o s l a l i u l j e t o 1605. godine u B u d i m t a j n i k a i t u m a a Cesara Galla i o n j e pregovarao sa A b d i e h a j o m . N o p r e g o v o r i su se r a z b i l i o p i t a n j e G r a n a k o j e g car n i j e h t i o u s t u p i t i , a t u r s k a strana ga j e t r a i l a , z a t i m o s v o j i l a , n a t o su p r e g o v o r i b i l i p r e k i n u t i . A l i su opet b i l i n a s t a v l j e n i u l i s t o p a d u ( o k t o b r u ) , a c a r s k i p r e g o v a r a i , g r o f A l t h a n i gospodar o d M o l l a r d a , d o b i l i su s l i j e d e i n a l o g : g o d i n j i se danak serdaru u k i d a ; m i r se z a k l j u u j e t r a j n o i l i t o j e m o g u e d u e i po m o g u n o s t i bez Bocskaia; u s v a k o m s l u a j u , E r d e l j se priznaje u g a r s k i m , a V l a k a n e u t r a l n o m ; nasljedna z e m l j a nadv o j v o d e F e r d i n a n d a u k l j u u j e se u m i r . N i taj p u t a se n i j e n i t a p o l u i l o . P o e t k o m i d u e godine Gallo j e po t r e i i et v r t i p u t a b i o poslan u B u d i m . N o t u r s k a s t r a n a n i j e h t j e l a 13.1.1606. o z b i l j n o u i u pregovore, d o k B o c s k a i n i j e s k l o p i o m i r s c a r e m u B e u . T e k onda j e s u l t a n dao f o r m a l n u p u n o m o v e z i r u M u r a t - p a i , n j e g o v o m zetu Ali-pai, n a m j e s n i k u , i H a b i l e f e n d i j i , 26 .6.1606. b u d i m s k o m sucu, te j e s k l o p l j e n o n r i m i r j e n a trideset dva dana s p o e t k o m o d 14 s r p n j a (jula). I s t o g dana j e Gallo po p e t i p u t u B u d i m u , s oba t u m a a , T a l i j a n o m N e g r o n i j e m i M a a r o m Sziilesijem, sudjelovao o k o Bocskaievog u g o v o r a . P r e g o v o r i su se otezali o k o g o d i n j e g danka, m a d a se b i l o n a e l n o sloilo da se t o o k o n a j e d n o m s u m o m o d 200.000 t a l i r a , te o k o povre20.10. da p r i m i r j a . N o k o n a n o se p o d K o m o r n o m sastane m i r o v n i skup. 11.11. N a k o n t r i sedmice b i o j e z a k l j u e n m i r n a dvadeset godina. Glavne su m u odredbe b i l e da se u k i d a g o d i n j i danak o d 30.000 d u k a t a , k o j i se j e d n o m zauvijek i s p l a u j e s u m o m o d 200.000 t a l i r a ; u b u d u e , svake t r i godine o b j e strane dat e d r a g o v o l j n e uzajamne darove bez o d r e i v a n j a v r i j e d n o s t i , a ovoga p u t a treb a vezir d a t i darove n a d v o j v o d i M a t i j i i e h a j a A h m e t kao poslanik c a r u . T u r s k i p o s l a n i k i m a r a n g s a n d a k b e g a , a car i sult a n odnose se j e d a n p r e m a d r u g o m e kao sin i otac i otac i sin. P r e k i d a se s u p a d i m a i p l j a k a m a , z a r o b l j e n i c i se m o r a j u vrat i t i , t e t a n a k n a d i t i ; p r e s u u j u o tome, s carske strane, zapov j e d n i k Raba, a s t u r s k e strane b u d i m s k i n a m j e s n i k . Ono t o se u B e u d o g o v o r i l o s B o c s k a i e m o E r d e l j u , p r i z n a j e se p r a v n o v a l j a n i m s t u r s k e strane; V a se i z u z i m a o d obostrane slobode da se o p s t o j e e g r a n i n e u t v r d e nanovo u v r s t e ; sela, k o j a su nekada p r i z n a v a l a vlast o d S e e n j i j a i N o v i g r a d a k a E r l a u u , H a t v a n u , B u d i m u i l i G r a n u , t r e b a j u , kao nekada, t u p r i z n a v a t i vlast, t j . poreze p l a a t i , a j e d n a k o sela o k o K a n i e . Ovaj u g o v o r ne v e e samo oba cara, nego i n j i h o v e nasljednike, a m o e m u se, ako h o e , p r i d r u i t i i k r a l j p a n j o l s k e . Sa o v i m u g o v o r o m , k o j i j e p o t p u n o z a b o r a v l j e n zbog m i r a u K a r l o v c i m a z a k l j u e nog s t o l j e e kasnije, p r e k i n u t j e lanac p o r e s k i obavezne podl o n o s t i , k o j a je t r a j a l a p o l a s t o l j e a i k o j a se o i t o v a l a svake godine po p o s l a n i k u , nasiocu tzv. p o a s n o g d a r a , u s t v a r i

170

d a n k a ; u s p o s t a v l j e n j e d i p l o m a t s k i odnos u z a j a m n o g p o n a a n j a n a t e m e l j u p r i j a t e l j s k e j e d n a k o s t i ; E r d e l j se p u t e m ugov o r a sa B o c s k a i e m , k o j i j e u k l j u e n u ovaj m i r , izvukao n a p o l a iz t u r s k e o v i s n o s t i , a U g a r s k a j e , p r e m d a n a j v e i m d i j e l o m p o k o r e n a , i p a k b i l a slobodna j e d n i m m a l i m d i j e l o m uz g o d i nje p l a a n i danak; j e d n a k o su t r e t i r a n i p o s l a n i c i , a d o k u m e n t i usuglaeni i potpisani. i t v a n s k i m i r j e za E v r o p u u p o e t k u 17 s t o l j e a b i o svjet l o s n i signal p o e t k a slamanja p o k o r n o s t i O s m a n s k o m c a r s t v u i p o e t a k opadanja osmanske v e l i i n e ; d o d u e , ova z u b l j a se n e k o l i k o p u t a u t o k u ovog s t o l j e a p o v i j a l a i gotovo ugasila, sve d o k j e n i j e r a s p l a m t a o m i r u K a r l o v c i m a k o j i j e b i o glasni o d j e k p r o p a d a n j a Osmanskog carstva.]

GLAVA

ETRDESETTREA do smrti

Od pohoda na azijske pobunjenike sultana Ahmeta

i t v a n s k i m i r n i j e u s l i j e d i o zbog r a t a u U g a r s k o j nego v i e zbog pobune u a z i j s k i m z e m l j a m a , k o j a j e z a p l a m t j e l a na boj i t u k o d K e r e t e a . O s a m d e s e t o g o d i n j i vezir M u r a t - p a a , k o j i j e s k l o p i o m i r i n a k o n s m r t i lale M e h m e d a p o d a s t r o P o r t i taj u g o v o r k a o v e l i k i vezir, u p r a v i o j e s v o j u n a j v e u p a n j u , n a k o n borbe p r o t i v nevjernika, b o r b i protiv pobunjenika. H i d r a pobune p o d i g l a j e s t r a h o v i t o s v o j u m n o g o s t r u k u g l a v u u s v i m p o k r a j i n a m a azijske v l a s t i , o d n a j u d a l j e n i j e perzijske i s i r i j s k e granice sve do v r a t i j u glavnoga grada. C r n i pisar, njezin i z v o r b i o j e c r n a k u g a k o j a j e b j e s n i l a v e sedmu g o d i n u ; p o t o j e b i o i z r u e n o r t a k u H u s e i n - p a i p r i opsadi Rohe, b i o j e k o d D a n i k a u b i j e n , kao i njegov p o m i l o v a n i b r a t , l u d i Hasan, k o j i je k a o bosanski p a a u b i j e n u B e o g r a d u . U I r a k u , z a e t n i k duge nevolje M e h m e d , s i n Dugoga A h m e t a , p o t o j e p o b i j e d i o Nasuh- p a u , k o j i j e b i o p r o t i v njega poslan, p o m o u izdajstva K u r d a iz p l e m e n a S u h r a n i A r a p a A b u r i a , p r i e m u j e V e l i - p a a smrtno nastradao, a N a s u h - p a a zadobio d v i j e rane, u B a g d a d u j e b i o u b i j e n b o d e o m . J u s u f - p a a , U v e i s - p a i n e h a j a iz A j d i n a , preuzeo j e n a k o n p a i n e s m r t i posjed d v o r c a k o j i j e ovaj b i o sagradio; b i o j e kao beglerbeg p o m i l o v a n , a k a d a j e opet podigao g l a v u kao p o b u n j e n i k , k o n a n o j e b i o u n i t e n . I z k r v i o v i h glav a r a pobune i z r a s l i su n o v i i A z i j a j e p o d l e g l a s i l i sedmoglave 171

4.12.1606

h i d r e . P o k r a j i n u S a r u h a n o p u s t o i l i su K a l e n d e r o v sin i C r n i Said, a o k o sultanske p r i j e s t o l n i c e Bruse u A z i j i a r i o je i p a l i o K i n a l i . U Selefki j e M u s e l i - a u istakao p o b u n j e n i k u zastavu, a c i l i c i j s k i (iilski) g o r s k i k l a n c i k o d Adane b i l i su u r u k a m a pobunjenika D e m i d a . M e u t i m , n a j v e a je nevolja prijetila iz H a l e b a i L i b a n o n a , gdje su K u r d D a n b u l a d i e m i r F a h r e d i n ( v j e r s k a slava), D r u z , s j e d i n j e n i m snagama p r i j e t i l i S i r i j u pret v o r i t i u neovisno carstvo. K u r d s k a o b i t e l j D a n b u l a d , t j . elik- d u a , i m a l a j e , o t k a d j e S i r i j a osvojena za S e l i m a I , u nasljeds t v u s a n d a k K l i s u b l i z i n i H a l e b a (Alepa). i k a l a , i m e n o v a n za v o j s k o v o u u p e r z i j s k o m r a t u , dao j e H u s e i n u D a n b u l a d u n a m j e s n i t v o H a l e b a i , p r e m d a se t o m e u s p r o t i v i o k o d Porte p o s l j e d n j i n a m j e s n i k Haleba, N a s u h - p a a , da j e p r o t i v svih kan u n a d a t i n a m j e s n i t v o p o s j e d n i c i m a s a n d a k a , ono je i p a k po i k a l i n u savjetu b i l o p o t v r e n o H u s e i n u D a n b u l a d u . P r i j e j e v e i s p r i a n o k a k o j e z a t i m i k a l a u b i o svoga t i e n i k a , kojega je podigao n a p o l o a j n a m j e s n i t v a u H a l e b u j e r se n i j e na v r i j e m e p o j a v i o sa s v o j i m e t a m a . D a n b u l a d o v se b r a t A l i j a o d m a h sa s v o j o m v o j s k o m v r a t i o u H a l e b . B i l a j e , eto, i k a l i n a s u d b i n a da u dva n a v r a t a posije n a j r a z o r n i j e sjeme pobune, p r v i p u t a u U g a r s k o j kao v e l i k i vezir p r o g l a s i v i bjegunce s b o j noga p o l j a k o d K e r e t e a izvan zakona, a d r u g i p u t a devet g o d i n a n a k o n toga u Perziji k a d j e u b i j e n D a n b u l a d . Iz p r v o g a sjemena p r o i z a a o j e C r n i p i s a r sa s v o j i m p r i s t a l i c a m a , a iz drugoga D a n b u l a d , b r a t ubijenoga, kao o s v e t n i k njegove k r v i ; o v i su se b i l i daleko s t r a n i j e p o d i g l i nego svi d o s a d a n j i pobun j e n i c i . P o t o j e elik-dua opsjedao u T r i p o l i s u e m i r a Jusufa Seifoglua, z a p o v j e d n i k a Damaska, p a ispraznio svo blago u grad u p o d i z l i k o m da j e to p o h r a n j e n o blago, te se onda i z m i r i o s J u s u f o m o r o d i v i se s n j i m , o p l j a k a o j e i Damask, a P o r t i otkazao svaku p o s l u n o s t . Svoj o l o , kojega j e b i o sakupio p o d i m e n o m segbana, t j . u v a r a - p a s a i l i l o v a c a p o d i j e l i o j e n a p j e a k e i k o n j a n i k e po u r e d b i Porte, i to e s t t i s u a sedamstotin a p j e a k a p o d i j e l i o j e n a s t o t i n u e z d e s e t i dvije k o m o r e , a p l a t i o j e po o v j e k u t r i do osam a k i dnevno, uz t r o m j e s e n i d o p r i n o s p o d i m e n o m o v a r i n e . S v o j i h osam t i s u a k o n j a n i k a t a k o e r j e p o d i j e l i o n a e s t odjela zastavnika i l i tjelesne s t r a e . P r o t i v ove sedmoglave n e m a n i azijske pobune, a n a r o i t o p r o t i v najopasnijega o d svih, D a n b u l a d a , k o j i j e zahtijevao d u m u se p r i z n a j u oba suverenska p r a v a , kovanje novca i o b r e d n a m o l i t v a n a njegovo i m e , a k o j i j e s k l o p i o z a t i m f o r m a l n i savez s t o s k a n s k i m v e l i k i m v o j v o d o m F e r d i n a n d o m , v e l i k i vezir M u r a t 2.10.1607. povede v o j s k u godine t i s u u e s t s t o t i n a i sedme. I m e n o v a o j e T i r j a k i Hasana za r u m e l i j s k o g beglerbega, M a r i o l H u s e i n a za anadolskog beglerbega, a k i r d i b a u ( v r h o v n o g lovca s kopcim a - p t i a r i m a ) H a l i l a za j a n j i a r s k o g agu, B a k i - p a u za defterdara, a z a p o v j e d n i k a Bruse, M u s t a f a - p a u , s v e z i r s k i m d o s t o j a n 172

s t v o m za k a j m a k a m a . K r i m s k o g a h a n a j e p i s m o m pozvao sud j e l o v a t i , p a j e u v r i j e m e ljetne ravnodnevnice iz U s k i i d a r a 2 1 . 6 . p o a o ravno prema Halebu. Da u k l o n i sve smetnje n a p u t u k o l i k o god j e t o m o g u e , poslao j e p o b u n j e n i k u K a l e n d e r o g l u u , r o d o m iz A n k a r e , s pom i r b e n i m p i s m o m i s p r a v u k o j o m ga i m e n u j e s a n d a k b e g o m Ankare, a ovaj u n a d i da e d i s c i p l i n i r a t i svoje zemljake, m a k n u o m u se s p u t a k a d j e ovaj p o a o p r e m a A n k a r i . U K o n j i su m n o g i p o b u n j e n i c i dovedeni, u b i j e n i su b a e n i u iskopane b u nare, a s t a r i j e M u r a t o d b i t k e k o d Tebriza, gdje j e b i o pao u b u n a r , d o b i o p o d r u g l j i v o ime K o p a b u n a r a i to ime nije h t i o u z a l u d n o s i t i . M e u p o z v a n i m p o b u n j e n i c i m a nalazio se i S e r a d - z a d e , t j . s e d l a r o v s i n , Ahmet-beg, k o j i j e u b i o n a i b a iz K o n j e i n a m j e s n i k u D e l i A h m e t - p a i zapalio p a l a u n a d glav o m te u g u i o vise o d t i s u u l j u d i . O d l i n i c i iz K o n j e zaloili su se k o d M u r a t a i z a t r a i l i m i l o s t za njega, a o n n e k a n e m i r n e glave d r i n a u z d i . M u r a t ga p r i m i u p r i s u s t v u n j e g o v i h zagovornika. Ja u t i povjeriti da uva K o n j u , ree M u r a t , dok i d e m p r o t i v D a n b u l a d a , a l i a k o b i zatrebao p o m o , k o l i k o l j u d i si u s t a n j u s m o i ? S e d l a r o v sin n a d m u d r e n o v o m z a m k o m o d g o v o r i : V r l o l a h k o m o g u p o d i i trideset t i s u a l j u d i . M u r a t ga p o h v a l i i zahvali m u , a i z i a v i o b r a t i se z a g o v o r n i c i m a : Ako toga o v j e k a , k o j i j e u s t a n j u p o d i i trideset t i s u a l j u d i , ostav i m i v a sebi iza l e a i ako se taj u v r s t i u K o n j i , t o o n d a ? u t j e l i su, a S e d l a r o v sin j e b a e n u b u n a r . M e u t i m j e K a l e n derov sin, p a l e i i a r e i , d o a o u A n k a r u p l j a k a j u i v e l i k o m v e z i r u iza l e a t e g l e u m a r v u . U A n k a r u j e n a p r i j e d poslao j e d n o g m u t e s e l l i m a ( p r i v r e m e n o g u p r a v i t e l j a ) sa s u l t a n o v i m f e r m a n o m i s e t i r i stotine p o b u n j e n i k a , a l i su m u i t e l j i zatvor i l i v r a t a . G r a d s k i sudac j e b i o Vildan-zade M e v l a n a A h m e t , taj k o j i je u posljednjem ratu protiv Grana u r a t n o m vijeu hrabro b r a n i o svoje m i l j e n j e . Z a t v o r i o j e K a l e n d e r o v u s i n u g r a d i , k a d ga j e ovaj pozvao n a o d g o v o r n o s t zbog t a k v o g p o n a a n j a , usk r a u j u i p o s l u n o s t s u l t a n o v u f e r m a n u , i m a o j e dosta h r a b r o sti d a u p r a t n j i n e k o l i c i n e j a h a a p o e p r e d gradska v r a t a i da se s K a l e n d e r o g l u o m u p u s t i u pregovore. Ako s t e , rekao m u j e s l o b o d n o , p o s t a l i s a n d a k b e g , niste d o l i u t o m svojstvu nego kao r a z b o j n i k i p o b u n j e n i k , u g r a b i l i ste t e g l e u m a r v u , pogazili nasade i u p l a i l i stanovnike A n k a r e . A k o ste d o l i , k a o t o u f e r m a n u p i e , s t i m c i l j e m da nabavite r a t n e p o t r e p t i n e , da b i o n d a o p r e m l j e n i d o l i do v o j s k e v e l i k o g a vezira, dajte popis V a i h p o t r e p t i n a i ostavite u g r a d u j e d n o g pouzdanog o v j e k a , d o k e t e se s a m i p o v u i na udaljenost o d jedne postaje. K a l e n d e r o g l u p r i s t a n a taj p r i j e d l o g i p o a l j e jednoga o d s v o j i h d r u g o v a - p l j a k a a s trideset l j u d i u g r a d . N a k o n n e k o l i k o dana ovaj s v o j i m n e p o d o p t i n a m a t a k o u z b u d i i t e l j e da su ga h t j e l i n a l i c u m j e s t a z a t u i . Sudac ga smjesti u u t v r d u 173

da s p r i j e i k r v o p r o l i e , a njegovu p r a t n j u r a z m j e s t i po g r a d u . X a to su o v i , s v a k i o d svoga k u e d o m a i n a u g u e n i , a t a k o i n j i h o v k o l o v o a u g r a d u . Sudac j e o t o m d o g a a j u o b a v i j e s t i o velikoga vezira, a p i s m o , k o j i m m u M u r a t j a v l j a da v o d i v e j e d a n o d r e d p r o t i v K a l e n d e r o g l u a , ovaj j e u h v a t i o . N a to j e opsjeo g r a d . Sudac Vildan-zade j e b r a n i o g r a d n a j v e o m h r a b r o u i o d b i o v e osam navala k a d se p o j a v i o T o k e l i - p a a , s a n d a k beg K a s t a m o n u a , kojega je v e l i k i vezir poslao u p o m o , s e t a m a iz Bruse, M e n t e e a i K a r a s i j a i s e t r d e s e t t o p o v a . Ubacio se u g r a d , na t o je K a l e n d e r o g l u o t i a o . V e l i k i je vezir, m e u t i m , odaslao sa svoga p o h o d a e t e p r o t i v obojice p o b u n j e n i k a , M u s e l i - a u a k o j i je zaposjeo Selefku i p r o t i v D e m i d a k o j i je zaposjeo A d a n u . e t e su d o d u e u n i t i l e D e m i d a , a l i n i s u uspjele to u i n i t i s M u s e l i - a u o m . D a n b u l a d se osigurao s dvadeset t i s u a p j e a k a i s dvadeset t i s u a k o n j a n i k a u k l a n c u Bagras. K a d a j e M u r a t t o u o , p o a o j e p u t e m p r e m a A r s l a n b e l i j u (lavlje slabine) i z a v r i o p u t u p o l j u g o l u b a r n i k a 21.10. ( G o v e r d i n l i k sahrasi), s i r i j s k i Golubovac. Ovdje je d o a o na1607. m j e s n i k M a r a a Z u l f i k a r - p a a s K u r d i m a iz Z u l k a d r a do l o g o r a . T u su b o r a v i l i t r i dana d o k v o j s k a nije p r o l a k r o z k l a n a c , pa su z a t i m l o g o r o v a l i n a p o l j u Dereme b l i z u r i j e k e K a n a k . i m je D a n b u l a d d o u o za k r e t a n j e v e l i k o g a vezira u t o m p r a v c u , p o a o m u je u susret s e t r d e s e t t i s u a l j u d i . Sreo ga je n a p o l j u U r u d - o v a s i , gdje su u h v a e n i i s m a k n u t i n a j b r i D a n b u l a d o v i t r k a i k o j i su se u s u d i l i p o i p r e v i e n a p r i j e d . Slijede24.10. e g a dana su obje vojske stajale u b o j n o m p o r e t k u . D a n b u l a d j e svoga e h a j u s u p r o t s t a v i o d e s n o m k r i l u v e l i k o g a vezira, t j . a n a d o l s k i m e t a m a , a sam se postavio n a s u p r o t l i j e v o m k r i l u v e l i k o g a vezira, n a i m e p r o t i v r u m e l i j s k o g beglerbega, b r a n i t e l j a K a n i e , T i r j a k i Hasana. P r i j e b i t k e z a m o l i o j e za m i r , a l i v e l i k i vezir nije s a s l u a o n j e g o v u m o l b u . N j e g o v i v l a s t i t i l j u d i , v i d e i ga gdje i s t u p a p r e m a M u r a t u u n a d i da s n j i m pregovara, obasuti su ga p s o v k a m a te su ga p r i s i l i l i da se p o v r a t i s v o j i m zastav a m a . T o j e b i l a j e d n a o d n a j k r v a v i j i h b i t a k a . J a n j i a r i su se n a n j i h b a c i l i kao o r l o v i n a vrapce, i z v j e u j e i v o t o p i s a c n j i h o v a age H a l i l a , b a c i l i su se kao l a v o v i na svoje r t v e . Dvadeset k r v n i k a j e b i l o zaposleno da p o b i j u u s k u p i n a m a dovedene zarob l j e n i k e . Pred v e l i k i m v e z i r o m n a g o m i l a l i su dvadeset i e s t t i s u a glava. F a h r e d i n M a n o g l u , knez L i b a n o n a , D a n b u l a d o v saveznik, pobjegao j e sa B e n i K u l e i b i s v i m D r u z i m a u p u s t i n j u i spasa j e n a a o u svojoj u t v r d i a k i k . A D a n b u l a d j e odbjegao k a r o d n o m m j e s t u , K l i s u , a odatle u H a l e b , gdje j e b i o samo j e d n u n o ; u j u t r o j e , uz k l e t v e i t e l j a , pobjegao, a sa terasa su e n e i djeca na njega b a c a l i i sipali p o m i j e . i t e l j i n a p a d n u n a p o b u n j e n i k e k o j i su zaostali u H a l e b u i o d s i j e k u v i e od t i s u u glava, te su se ove k o t r l j a l e p r e d n o g a m a v e l i k o g a vezira k o j i j e u a o kao p o b j e d n i k . 174

 e s n a e s t i dan n a k o n b i t k e v e l i k i vezir logorovao j e n a velik o m t r g u u H a l e b u (Alep), n a z v a n o m G o k m e i d a n , t j . nebesko i l i p l a v o t r k a l i t e . U u t v r d u su z a t v o r e n i m segbanima p o s l a l i p i s m a , o s i g u r a v i i m odlazak, a l i su, u s p r k o s tome, p r i o d l a s k u b i l i s a s j e e n i . R u m e l i j s k i beglerbeg T i r j a k i H a s a n u m i r o v l j e n je s p o l o a j e m v e l i k o g vezira, a njegovo m j e s t o dano je M a r i o l H u s e i n - p a i . V e l i k i j e vezir s j a n j i a r i m a p r e z i m i o u H a l e b u , s p a h i j a m a je n a r e e n o da p r e z i m e u D a m a s k u , p l a e n i c i m a desnog k r i l a z i m o v a l i t e j e b i l o u A i n t a b u , a o n i m a s l i j e v o g k r i l a u B i r e d i k u . R u m e h j s k e , anadolske i k a r a m a n s k e e t e dooile su d o p u t e n j e da se v r a t e s v o j i m k u a m a . i k a l i n sin, M a h m u t - p a a , i m e n o v a n j e za bagdadskog n a m j e s n i k a s n a l o g o m da p r o t j e r a M u s t a f u , sina D u g o g A h m e t a , k o j i se t a m o u v r s t i o n a k o n s m r t i svoga b r a t a M e h m e d a . i k a l i n sin p o j a a o je v o j s k u s r a t n i c i m a begova iz Ane i H a d i s a . M i r A h m e t E b u r i opsjedao j e sina Dugog A h m e t a , k o j i je, p r e d a v i se, n a p u s t i o u t v r d u ; k a d a se h t i o p r e v e s t i p r e k o E u f r a t a , p o t o n e b r o d u g u v i t o su j e s t v o r i l i segbani, t a k o da se spasio samo s n e k o l i c i n o m ratnika. Ovaj su d o g a a j p r i p i s a l i o s m a n s k o m izdajstvu pa su pucal i ; v e i n a i h je b i l a u s t r i j e l j e n a , a l i j e M u s t a f a , sin Dugoga, pobjegao. D a n b u l a d - z a d e j e m e u t i m sa segbanima n a k o n j i m a , s k o j i m a je pobjegao iz H a l e b a , d o a o do E s k i e h i r a u M a l o j A z i j i , odakle j e svoga staroga s t r i c a Hajdar-bega poslao p r e d sebe u C a r i g r a d s m o l b o m za o p r o t a j . K a l e n d e r o g l u , k o j i j e o t i a o iz A n k a r e i sada s K i n a l i o g l u o m p u s t o i o o k o l i c u B r u s e , poslao m u j e l j u d e u susret p o z v a v i ga da zajedno s u r a u j u . D a n b u l a d p r i j e t v o r n o p r i s t a , a l i se j e d n e n o i p r o b i j e k r o z z i d k u e u k o j o j j e stanovao i pobjegne u C a r i g r a d . S k u p i n e segbana, koje su s n j i m d o l e , p o v e a l e su snagu obojice pobunjenika, Kalenderoglua i Kinalioglua. Kalenderoglu, spalivi Brusu, i p a k nije o s v o j i o u t v r d u , p a j e o t i a o p r e m a M i h a l i d u . P o k r a j i n e M i h a l i d , K e r m a s t i i B i h a b i l e su o d B r u s e odvojene U l u b a d s k i m j e z e r o m (Appolloniatis), k o j e se s j e d n e strane izlijeva a k do p o d n o j a O l i m p a , a s druge je strane povezano r i j e k o m k o j a n j i m e p r o t i e ( R i n d a k u s ) s M r a m o r n i m m o r e m . M o s t prek o isteka u m o r e b r a n i l a j e d o b r o n a o r u a n a u t v r d a . G o r n j i p r i j e l a z r i j e k e k o d p l a n i n a zaposjeli su p o d a n i c i K e r m a s t i j a p o d v o d s t v o m Ali-bega, sina I l i j a s a Ajnegola; K a l e n d e r o g l u j e tamo u blizini kod mjesta Tahtaliija s a e k a o bajramsku n o k a d su b i l i z a n e m a r i l i s t r a e . D o a o j e dakle p r e k o k e r m a s t i j ske ravnice k a M i h a l i d u k o j e g je o p u s t o i o . I z B r u s e j e p r o t i v njega poslan N a k a - p a a , t j . p a a - s l i k a r . Susreli su se k o d U l u b a d a , gdje su o b j e vojske dugo stajale j e d n a n a s u p r o t druge, dok j e l j u t a z i m a oslabila N a k a - p a i n e e t e . K o n a n o su poja a n j e doveli s a n d a k b e g iz Silistre, T a l g i d A h m e t M i m a r , t j . g r a d i t e l j , i d o b r o v o l j c i iz t a t a r s k e D o b r u d e , p a j e N a k a napao p o b u n j e n i k e i p o t u k a o i h n a jezeru M i n a s , a l i su S l i k a r 175

i G r a d i t e l j ostali n a b o j n o m e p o l j u . K a l e n d e r o g l u j e p r o a o aj dinsko-saruhanski s a n d a k sve do granice H a m i d a i K a r a m a n a , gdje j e o j a a o za t i s u u l j u d i k o j e m u j e doveo j e d a n d r u g i p o b u n j e n i k , A g a d e n P i r i , t j . s t a r i s d r v e t a , iz A n t a l i j e . D a n b u l a d , p o b j e g a v i s v o m u v a r u K a l e n d e r o g l u u , stigne sretno u I z m i t gdje j e n a a o svoga z a g o v o r n i k a k o j i j e sa s t r i c o m Hajdar-begom o t i a o u C a r i g r a d m o l e i za njega opro t a j . D o b i l i su sultanovo p i s m o k o j e o b e a v a sigurnost. S u l t a n ga m i l o s t i v o p r i m i i sedmicu dana j e b o r a v i o u v r t u s u l t a n i j i n a l j e t n o g d v o r c a n a azijskoj s t r a n i Bosfora, gdje m u j e b i l o svakodnevno d o p u t e n o d o i n a p r i j e m . Njegov m l a i b r a t M u s t a f a (kasnije p o v j e r l j i v o v j e k sultana M u r a t a I V ) p r i m l j e n j e m e u haremske p a e v e ; o n j e sam b i o i m e n o v a n t e m i v a r s k i m beglerbegom. Jedva j e g o d i n u dana proveo n a t o m n o v o m n a m j e s n i t v u , a v e su ga p r o t j e r a l i s t a n o v n i c i , kao t o su r a n i j e p r o t j e r a l i azijskog p o b u n j e n i k a , L u d o g a Hasana, k o j i i m j e b i o p o s t a v l j e n za n a m j e s n i k a . D a n b u l a d , k o j i j e pobjegao u Beograd, kao i Hasan, z a v r i o j e u s k o r o t a m o , kao i onaj, nasiln o m s m r u po M u r a t - p a i n u n a l o g u . T a k o su te d v i j e p o m i l o vane glave azijske p o b u n e n a g r a e n e t e m i v a r s k i m namjesni t v o m , a o n d a su u B e o g r a d u s m a k n u t i . C a r i g r a d j e zbog p u s t o e n j a k o j a j e K a l e n d e r o g l u poduzeo o k o Bruse b i o uznem i r e n k a o n i k a d p r i j e . Vezir D a u t - p a a j e poslan u I z m i t , a H i z i r - p a a u U s k u a r . D o a o j e o p i p o z i v d a svi s l u b e n i c i d r a v e , k o j i n i s u dosad v e zaposleni u r a t u , p o a l j u borce. N e k o l i k o d a n a je zavladala o p a u u r b a n o s t , a l i k a d j e Kalend e r o g l u p o a o p r e m a j u g u , poziv n i j e i m a o posljedica. S p r v i m p r o l j e t n i m d a n i m a su r u m e l i j s k e e t e poslane kao p o j a a n j e vel i k o m e v e z i r u k o j i j e p r e z i m i o u H a l e b u i k a k o j e b i l o izvanredno v a n o da l j u d i i novac d o u n a v r i j e m e u H a l e b , to j e e f t e r d a r u E t m e k d i - z a d e u u j e d n o dano i r u m e l i j s k o namjesni t v o . K a l e n d e r o g l u ga j e s a e k a o n a g r a n i c i K a r a m a n a , d o k j e Etmekdi-zade p o a o putem od Ankare. Murat, obavijeten o 2 6 . 6 . 1 6 0 7 . n j i h o v o m p u t u , p o e k r a j e m l i p n j a (juna) iz H a l e b a i p r i v u e u o k o l i c i M a r a a egipatske odrede k o j i m a j e zapovijedao Kasu-beg, a u G o k s m > p l a n i n a m a se s p o j i sa s i r i j s k i m e t a m a k o j e m u j e doveo e m i r H u s e i n , E m i r Jusufov sin. Iz T r i p o l i s a se u p u t i o p r e m a sakupljenoj p o b u n j e n i k o j v o j s c i , predvoenoj njezinim v r h o v n i m v o a m a , Kalenderogluom i K a r a Saidom. U r a t n o m v i j e u p o b u n j e n i k a v e i n a glasova j e b i l a za to da se ide u susret v e l i k o m v e z i r u , a o d b a e n o j e s i g u r n i j e m i l j e nje A r a p a , Crnoga Saida, d a j e b o l j e t u m a r a t i po M a l o j A z i j i i t a m o se o d m a r a t i . . . V e l i k i j e vezir, d a s p r i j e i K a l e n d e r o g l u o v o sjedinjenje s M u s e l i - a u o m , ovome d o d i j e l i o n a m j e s n i t v o za Iil, t o ga ovaj p r i m i uz u v j e t da ga se n i k a d a ne smije z v a t i u rat, a n a k o n nek o l i k o dana m u j e o b e a n o a k i n a m j e s n i t v o K a r a m a n a . K a l e n d e r o g l u z a k l j u i v j e r o l o m n o u s v o m r a t n o m v i j e u da napadne 176

v e l i k o g a vezira, k o j i je oslabio P o r t i n e sluge, t j . j a n j i a r e i spah i j e g l a u i h l a d n o o m u z i m o v a l i t u , k o j i n e m a lenske e t e ( t i m a r i l i i sejmene), a l i zato i m a k o d sebe blago i z a l i h u h r a n e t o su m u p o s l a l i iz Carigrada. K a l e n d e r o g l u j e i z v r i o v o j n u s m o t r u n a d dvadeset t i s u a p o b u n j e n i k a , d i j e l o m p j e a k a , d i j e l o m kon j a n i k a i p o a o , h r a n e i se z r e l i m u s j e v o m i p o h a r a v i t u r k m e n ske a t o r e , o d E l b i s t a n a p r e m a G o k s u n Jaila-planinama da u tam o n j e m k l a n c u v e l i k o m v e z i r u s p r i j e i prolaz. O p a z i v i taj p o t h v a t , v e l i k i vezir p o a l j e , e t i r i postaje p r e d izlazom k l a n c a , D e l i Piri-agu n a p r i j e d s trideset odjela j a n j i a r a , p a j e n a k o n toga t r e i dan sam j o logorovao u k l a n c u , d o k j e p r t l j a g u stav i o iza b r e u l j a k a . Osigurao se i smjestio j a n j i a r e u z a k l o n . P o b u n j e n i c i su s t u p a l i u f o r m a l n o m b o j n o m r e d u . D e s n i m k r i l o m j e zapovijedao K a r a Said i S t a r a c s d r v e t a , a l i j e v i m k r i l o m su z a p o v i j e d a l i K a l e n d e r o g l u i druge k o l o v o e . K a r a Said u j e stajao s u e l i c e s a n d a k b e g M a l a t i j e , K a r a k a A h m e t , te Omer, e h a j a v e l i k o g a vezira sa s p a h i j a m a , a K a l e n d e r o g l u j e stajao n a s u p r o t Sejfoglu M i r H u s e i n u sa s i r i j s k i m e t a m a , nas u p r o t Kasu-begu sa e g i p a t s k i m e t a m a i s i l a h d a r i m a . Pobunjen i k e su zavarali z a k l o n i i zgodan s m j e t a j v e l i k o g v e z i r a , p a su u p o e t k u d r a l i da j e o d njegova a t o r a na k r i l u sve do z a v r e t k a k l a n c a s m j e t e n a egipatska v o j s k a , sva njegova v o j n a sila te su se s t i m v e i m p o v j e r e n j e m o d v a i l i na b i t k u . S o b j e strane su se b o r i l i s n a j v e o m h r a b r o u i p o s t o j a n o m s r a n o u , kak o t o k a e c a r s k i h i s t o r i a r (ijih se r i j e i p o n e k a d p r i d r a v a m o pa n a n j i h e l i m o u p o z o r i t i d a o h i s t o r i j s k o m s t i l u o s m a n s k i h h i s t o r i a r a d a m o n e k i p o j a m ) , d a M a r s (planet) s neba p l j e e u znak o d o b r a v a n j a . K a k o j e ishod b i t k e b i o n e o d l u a n , poj u r i v e l i k i vezir na k o n j u p r e d redove i i z v u e s v o j u i n d i j s k u s a b l j u t o su m u j e p r i j e e t r d e s e t godina, k a d je b i o n a m j e s n i k Jemena, a r a p s k i e j h o v i b l a g o s l o v i l i e l e i m u s r e u . O n t r i p u t a m a h n e s a b l j o m p r e m a n e p r i j a t e l j u p a povede k o l e b l j i v e skupine j o j e d n o m u j u r i , p o d r a n o p i m pozdravljanjem oruja. J a n j i a r i , k o j i su se dosad b i l i s m j e s t i l i u g u d u r e k l a n c a kao tamne magle, p o d i g l i su se kao o b l a c i n a h r i d i , p a su odavde p o p u t b u j i c a p r e p l a v i l i polje. M e u n e p r i j a t e l j i m a se p r o n i o glas da j e M u r a t - p a a p o m o u k a r a m a n s k e vojske p o d Z u l f i k a r o m p r e k o p l a n i n a z a o b i a o n j i h o v logor. Zato j e d o l o do b i j e g a i o p e g a poraza, pa j e d r u g i dan n a k o n b i t k e o s m a n s k i t a b o r zauzeo n e p r i j a t e l j evo mjesto. H u s e i n - p a a , h a l e p s k i beglerbeg, i m e n o v a n j e seraskerom, a p o d n j e g o v i m z a p o v j e d n i t v o m b i l i su S i r i j a c Sejfoglu, p a e iz T r i p o l i s a i Sivasa sa s i r i j s k i m i t u r k m e n s k i m e t a m a k o j i su b i l i o d r e e n i da s deset t i s u a konjan i k a p r o g o n e n e p r i j a t e l j a . V e i n a p r o g o n j e n i h b i l a j e bez k o n j a i l i s u m o r n i m k o n j i m a , bez h r a n e i o r u j a , p a su n a p u t u p o stali l a h k o m r t v o m . K o d B a j b u r d a su p r u a l i j o s l a b i otpor, a o n d a su b j e a l i p r e k o E r z u r u m a , E r d e h a n a i Erevana, gdje j e
12 Historija osmanskog carstva II

177

ono n e k o l i k o p r e o s t a l i h t i s u a p r i m i o p e r z i j s k i z a p o v j e d n i k Erevana, Emir-gune, p o d u v j e t o m da smjesta kao r o b o v i a h a i iiti s o b r i j a n i m b r a d a m a p r o k u n u halife O m e r a i Osmana; zat i m su po s t o t i n u i dvije stotine p o d i j e l j e n i po z e m l j i . V e l i k i vez i r j e p o a o p r e k o K a j s e r i j e i Sivasa, a logorovao je u u b u k o v i , t j . u d o l i n i t r s t i k e , p o l j u k o d A n k a r e , g l a s o v i t o m po b i c i izm e u Bajezida i T i m u r a . U u b u k o v i je stigla vijest da je n a m j e s n i k Bagdada, Dagal-oglu ( i k a l i n sin), p r o t j e r a o M u s t a f u , sina Dugoga. V e l i k i vezir se v r a a o u Sivas gdje se v o j s k a n e k o l i k o dana o d m a r a l a i gdje j e stigla vijest da j e M a j m u n , t j . m a j m u n , b r a t Dugoga (stric onoga Mustafe t o je p r o t j e r a n iz Bagdada) s o t p r i l i k e e s t t i s u a p o b u n j e n i k a o p u s t o i o o k o l i c u o k o K i r e h i r a i da j e o t i a o u T o k a t da odande slijedi K a l e n d e r o g l u a u Perziju. Da se to s p r i j e i , o d l u e n o je n a r a t n o m v i j e u da se h i t n o s t v o r i l e t e i o d r e d . Sva j e p r t l j a g a ostavljena u Sivasu, p o d p a s k o m defterdara B a k i - p a e . J a n j i a r s k i aga je p o a o s n e k o l i k o t i s u a j a n j i a r a n a k o n j i m a , spahije i l e n s k i j a h a i su p o l i sa z a l i h o m hrane za sedam dana, a o t i l i su bez a t o r a i p r t l j a g e . Sam se v e l i k i vezir zadovoljio l a h k i m l j e t n i m a t o r o m i j e d n i m i l i m o m , 2 9 . 8 . 1 6 0 8 . a sam j e b i o n a e l u t r k a a . Jahanje je p o t r a j a l o e s t dana i sed a m n o i , a da n i s u l o g o r o v a l i . Gotovo d e v e d e s e t o g o d i n j i velik i vezir, p o v r h t o g a j o i bolestan, samo j e p o v r e m e n o silazio s k o n j a ; kao da je i a o l e ; p o i v a o je n e k o v r i j e m e , a da nije dao znaka i v o t a t a k o da su ga v i e p u t a d r a l i m r t v i m . Onda b i opet sjedao na k o n j a i n o v i m a r o m p o a o dalje. K o d K a r a hisar e h i r a su u l i da su p o b u n j e n i c i b i l i t u p r o l e n o i i da su l o g o r o v a l i u k l a n c u K a r a H a s a n K e d i i g i , t j . u p u k o t i n i K a r a H a s a n a . V e l i k i vezir j e poslao e r k e z a P i j a l e - p a u s n e k o l i k o t i s u a l j u d i kao p r e t h o d n i c u . P o b u n j e n i c i , k o j i se n i s u o s i g u r a l i 4. 9.1608. za s l u a j da i h progone, u p r a v o su h t j e l i n a t o v a r i t i s v o j u tegle u m a r v u i svi b i l a h k o p a l i kao r t v e m a a , da se j e d a n dio Osmana nije u s p r k o s n a j s t r o o j z a b r a n i da i t a d i r n u od p l i j e n a d o k n e p r i j a t e l j ne bude p o t u e n , sjatio na p l i j e n . To je pobun j e n i c i m a dalo p o v o d a da i m se suprotstave, a dalo i m je i s r a n o s t i . M u s t a f a - p a a iz Adane i n e k i j a n j i a r s k i g l a v a r i p a l i su u b o r b i i O s m a n i su b j e a l i . J a n j i a r s k i je aga H a l i l doveo bjegunce n a t r a g , a v e l i k i vezir, k o j i je sada sam stigao, p o d r a o i h je. T a k o su p o b u n j e n i c i iz k l a n c a i s t j e r a n i na r a v n i c u K e r u l a t , gdje su se j o j e d n o m n a l i u b i c i . Ovdje p o t u e n i , b j e a l i su o s t a v i v i svu s v o j u p r t l j a g u . T r i dana su i h p r o g a n j a l i , m n o g o i h j e p o h v a t a n o , a glave su i m na p o l j u , gdje se v e l i k i vezir o d m a r a o , nagomilane p o p u t t o r n j e v a . . . V e l i k i vezir j e p o a o p r e m a T o k a t u gdje je dobio s l i j e d e e p i s m o : T a m o gdje Te ovo p l e m e n i t o p i s m o stigne, t a m o e p r e z i m i t i . Ujedno su ga o b a v i j e s t i l a p i s m a n j e g o v i h agenata da su M u r a t o v i p r o t i v n i c i , k a p u d a n p a a H a d i A h m e t , sultanov p o v j e r l j i v o v j e k , k a j m a k a m M u s t a f a - p a a i m u f t i j a , za sebe 178

p r i d o b i l i k i z l a r a g u M u s t a f u i p r e d s t a v i l i s u l t a n u da u A z i j i nem a v i e p o b u n j e n i k a , te j e p r i s u t n o s t v e l i k o g a vezira u Carig r a d u p o t p u n o s u v i n a , a l i j e k r a j n j e p o t r e b n a na p e r z i j s k o j g r a n i c i . Z n a j u i za t u z a k u l i s n u r a b o t u , o d g o v o r i M u r a t : Z a p o v i j e d m o g a p a d i a h a je da p r e z i m i m u E r z u r u m u i da z a t i m p o e m p r o t i v a h a . t o t r e b a o d t o g a b i t i ? Ja se, V a r o b , p r e i v j e l i starac o d devedeset godina, n a d a m u m r i j e t i kao m u e n i k u svetoj b o r b i , a s k r i v e n i p o b u n j e n i c i u a n a d o l s k i m skrov i t i m a e k a j u samo p r i l i k u da se u d a l j i m da opet o t p o n u , n a r o i t o Museli-au u Iilu i Jusuf-paa u A j d i n u i Saruhanu. K a d o v i b u d u i s n r u i l i r u k e za d o b r o u v a n i m k r a j e v i m a , ho e t e l i p o s l a t i o ct novoga v r h o v n o g a z a p o v j e d n i k a iz Carigrada? Pustite nas u m i r u i ne s l u a j t e r i j e i d o b r i h slugu. D o p u s t i t e da n a j p r i j e o d s t r a n i m o n a e n e p r i j a t e l j e u u n u t r a n j o s t i zemlje, a o n d a e m o ii p r o t i v Perzije. O t p r a v i v i o v i m o d g o v o r o m donosioce p i s m a , sam je p o a o u U s k i i d a r te j e 18. p r o s i n c a sveano u a o u C a r i g r a d s e t i r i stotine zastava n a k o j i m a su se s velik i m s l o v i m a m o g l a i t a t i i m e n a svladanih p o b u n j e n i k a . S u l t a n ga p r i m i p o a s n i m n a i n o m k o j i odgovara n j e g o v i m zaslugama s d v o s t r u k o m p o a s n o m o d j e o m i p e r j a n i c o m . D j e l a u njegovu v o j n o m p o h o d u p r o t i v p o b u n j e n i k a b i l a su o p a t e m a razgovor a u g r a d u i p j e s n i k a g r a a , a pjesnici su se natjecali k r o n o g r a m i m a i j u n a k i m pjesmama. N a b o j i t i m a p r o t i v D a n b u l a da, K a l e n d e r o g l u a i b r a t a , Dugoga, ostalo j e v i e o d trideset t i s u a p o b u n j e n i k a , a isto t o l i k o i h je p o b i j e n o u selima i v a n i , p o m a l o po s t o t i n j a k do d v i j e stotine, a trideset t i s u a glava b i l o j e p o d i g n u t o d i j e l o m p r e d a t o r o m v e l i k o g a vezira, a dijel o m su poslane u C a r i g r a d . M e u n j i m a je b i l o e t r d e s e t i osam glavara pobune. Pa n a j v j e r o d o s t o j n i j i m i z v o r i m a , po p o p i s i m a p i r a m i d a o d l u b a n j a , b u n a r a s l e e v i m a , u o v o m j e v o j n o m pohodu u n i t e n o preko stotinu tisua pobunjenika. Uskoro nakon M u r a t o v a dolaska b i o j e po c a r s k o m d o k u m e n t u poslan u Sedam k u l a defterdar B a k i - p a a , p r e m d a j e iz S i r i j e p o n i o sa s o b o m m i l i j u n d u k a t a , j e r su ga o p t u i l i njegovi i M u r a t o v i n e p r i j a t e l j i , a n a r o i t o u h a r e m p r i m l j e n i D a n b u l a d o v i s i n o v i , da j e p r o n e v j e r i o v e l i k i d i o zaplijenjena bogatstva. K a k o M u r a t o t o m n i j e b i o o b a v i j e t e n , a p r v u j e vijest o tome saznao iz s u l t a n o v i h usta n a d i v a n u , rekao j e : To je d o b r o i z v e d e n o ; dragocjene neprodane dragulje p o l o i o j e sam M u r a t sultanu p r e d noge, a za drugo je odgovarao defterdar. N a k o n t o j e defterdar p r o b o r a v i o e t r d e s e t j e d a n d a n u z a t v o r u Sedam k u l a , i s k u p i o se v e l i k i m svotama. Za v r i j e m e zime b o r a v i o j e M u r a t u C a r i g r a d u da dov r i djelo m i r a s U g a r s k o m , m i r k o j i j e p r i j e dvije godine t a k o sretno z a k l j u i o , a k o j i je dosad p o d v r g n u t m n o g i m p r i g o v o r i m a . O v i p r i g o v o r i i podizanje t i h p r i g o v o r a kao i istovremeno njegovanje m i r o v n i h odnosa s d r u g i m e v r o p s k i m silama, zahtijev a j u da se n a n j i h osvrnemo.
1

18.12.1608.

12*

179

[ K a k o j e B o c s k a i e s t sedmica p o t o m u m r o , v j e r o j a t n o o t r o v a n , z a k o m p l i c i r a o se p r o b l e m provedbe u g o v o r a o m i r u . N a j p r i j e , P o r t a j e p r i s v a j a l a sebi p r a v o i m e n o v a n j a n o v o g kneza E r d e l j a i n j e z i n k a n d i d a t je b i o H o m o n a i , d o k su s t a l e i b i r a l i Rakoczvja. D o l o j e do o b o s t r a n e prepiske, u k o j o j j e P o r t a n a v i j e s t i l a d a b i i p a k p r i s t a l a n a Rakoczvja, a l i d a j o u v i j e k o e k u j e p o s l a n i k a sa u g o v o r e n i m d a r o m . A b e k i c a r j e u o d g o v o r u s u l t a n u t r a i o d a m u se d a nazad G r a n , K a n i a i E r l a u i o n d a j e o b e a v a o t a j d a r o d 200.000 t a l i r a . Ponovo j e zbog t i h natega z a p r i j e t i l a r a t n a opasnost, p a su se n a l i zajedno 28.3. z a s t u p n i c i obje strane i nanovo p o t p i s a l i j e d a n sporazum, pre1608. m a k o j e m e u r o k u o d e t r n a e s t dana b i t i p o p o s l a n i k u poslan dar o d 200.000 guldena, a o s t a t a k p o p o v r a t k u t o g p o s l a n i k a , te p r e m a k o j e m i t v a n s k i u g o v o r ostaje n a p u n o j snazi. N e t o k a 19.6. snije p o t p i s a n j e j e d a n d r u g i dogovor u vezi sa selima k o j a su se nalazila o k o Grana. Z a t i m j e d o l o d o izmjene darova: b u d i m s k i p a a j e poslao svoje n a d v o j v o d i , a o n d a j e b e k i car 6.5.1608. u p u t i o p o s l a n i k a sa p o t v r e n i m u g o v o r o m i s u m o m o d 200.000 t a l i r a u C a r i g r a d . T a m o j e d o l o d o natege, j e r su se d v a d o k u m e n t a r a z l i k o v a l a u n e k i m t o k a m a , n o i p a k su p o s l a n i c i preuzeli p o t v r d u o p r i j e m u n o v c a i p r o m i j e n j e n i tekst u g o v o r a . I s t o v r e m e n o s n j i m a , b o r a v i l i su u C a r i g r a d u u g a r s k i i e r d e l j s k i p o b u n j e n i c i k o j i su n a s t o j a l i i s p o s l o v a t i da H o m o n a i bude knez, a agenti G a b r i j e l a B a t h o r v j a r a d i l i su n a t o m e da o n postane knez E r d e l j a . F o r m a l n i j i i v r i ugovor, nego t o j e b i o i t v a n s k i , s k l o p l j e n j e s P o l j s k o m g o d i n u dana kasnije, n a t e m e l j u kojeg j e obnovljena kapitulacija z a k l j u e n a p o d Mehmedom I I I . P o r t a se obavezala s p r i j e i t i d a T a t a r i nanose t e t u Poljs k o j , a K o z a c i M o l d a v s k o j . P o l j s k a e i dalje p l a a t i t a t a r s k o m h a n u d o s a d a n j u d a b i n u , a ovaj se za t o obavezuje p o m o i j o j u r a t u . S v i e se z a r o b l j e n i c i , k o j i n i s u p r o m i j e n i l i v j e r u , v r a t i t i , a fiskus nema p r a v a nasljedstva o n i h P o l j a k a k o j i u m r u u T u r s k o j i o b r n u t o . Begovi S i l i s t r e i A k e r m a n a d o z v o l i t e p r o m e t trgovaca i b i j e l i h r o b o v a kao n o s a a . D o z v o l j a v a se o t k u p P o l j a k a k o j i se nalaze u r o p s t v u . P o l j s k a ne s m i j e k o d i t i M o l d a v s k o j i V l a k o j . I s V e n e c i j o m se t a k o e r o b n o v i l a m i r o v n a k a p i t u l a c i j a . P l j a k a n j a u s k o k a i t v r d o g l a v o s t , k o j o m su Venecijanci o d b i j a l i D u b r o v a n i m a v r a t i t i o t o k Lagustu, oduzim a n j e gusarskih b r o d o v a i p r o t j e r i v a n j e M a u r a iz p a n j o l s k e d a l i su p o v o d a s l a n j i m a a u a . t o se t i e M a u r a , z a t r a i o j e sultan o d d u d a da i m , ako b i i doli p r e o b u e n i u francusku o d j e u , d o p u s t i slobodan prolaz za osmanske zemlje. D u b r o v a n i su i m a l i z a t i t n i k a u b o s t a n d i b a i , k o j i j e b i o r o e n i D u b r o v a n i n , a k o j e m su d u b r o v a k i poslanici doveli sestru i majk u u C a r i g r a d . B i l o j e i d r u g i h p o s l a n i k i h i n i c i j a t i v a , novi; v a n o s t su d o b i l i g r u z i j s k i i m i n g r e l i j s k i p o s l a n i k zbog obnove p e r z i j s k o g r a t a , a nastavilo se d o b r o sporazumijevanje sa n o v i m u z b e k i m gospodarom, A b d u l b a k i - h a n o m . 180

G o d i n u dana n a k o n i t v a n s k o g m i r a u m r o j e t a t a r s k i h a n Gazi-Giraj. B i o j e n a j o b r a z o v a n i j i k r i m s k i han, u e n j a k i pjesnik, k o j i j e t o k o m z i m o v a n j a u P e u h u napisao d u g i spjev, i s v o j u p r e p i s k u sa v e l i k i m v e z i r o m i p r i n e v s k i m u i t e l j e m Seadedinom v o d i o u s t i h o v i m a . I m a o j e e t i r i sina, od k o j i h je, j o za njegova i v o t a , T o k a t m i b i o p o s t a v l j e n za k a l g u i l i p r v o g n a s l j e d n i k a , a d r u g i za n u r e d i n a i l i d r u g o g n a s l j e d n i k a . Po njegovoj s m r t i , ne e k a j u i P o r t i n u suglasnost, T o k a t m i se proglasi za hana. N a to P o r t a o d g o v o r i p o s t a v l j a n j e m za hana Selamet-Giraja, j e d n o g od t r i b r a t a u m r l o g h a n a k o j i su ivjeli u C a r i g r a d u n a k o n t o i m j e o p r o t e n o sudjelovanje u azijskoj b u n i , i njegova b r a t a Mehmed-Giraj a za k a l g u . Oba h a n o v a sina padnu u borbi protiv svojih ujaka, a uskoro novi han ubije i svoga b r a t a ; pa i p a k je i sam u m r o v e dvije godine kasnije, m j . 6. u d o b i o d pedeset dvije godine, a naslijedio ga je D a n i b e k - 1610. -Giraj. U E g i p t u je M e h m e d K u l k i r a n (slomitelj ropstva) p r e k i n u o s t r o g o m u p r a v o m i stegom sa o p a k i m z l o r a b a m a , t o su se u v u kle p o d i m e n o m k u u f i j e , kelbe i talbe. K u u f i j e b i j a e novac k o j i su k a i f i i s p l a i v a l i n a m j e s n i k u za svoja m j e s t a od deset, dvadeset do e t r d e s e t t i s u a d u k a t a . A o v i su se o n d a o b e t e i v a l i k o d zakupaca u b i r a n j e m i z v a n r e d n i h o p t e r e e n j a i t l a k a , k o j e su zvali kelbe, a t r u p e su globile z e m l j u j e d n o m d a b i n o m , k o j a j e zvala talbe, t j . t r a b a . e t i r i o d sedam r e d o v i t i h egipats k i h v o j n i h k o r p u s a : a u i , m u t e f e r i k a , j a n j i a r i i azapi, p o v i n o v a l i su se c a r s k i m n a r e d b a m a h a t i e r i f a , a M e h m e d i s k o r i s t i n j i h o v u odanost da b i s l o m i o o p i r a n j e t r i druga; g o n i i l l u , t u f e n k d i i e r k e z i . Ove on p o a l j e u p o m o v e l i k o m veziru u Sir i j u , t a k o da su se b u n t o v n i c i b o r i l i j e d n i p r o t i v d r u g i h , te j e g u b i t a k egipatske v o j n i k e r u l j e b i o d o b i t a k za z e m l j u k o j a je n a l a svoj m i r . P r e i v j e l e je v e l i k i vezir u p u t i o nazad u E g i p a t da b i i m se d a l i p o l o a j i , a l i n a m j e s n i k n i j e b i o t o m e s k l o n , te se o n i pobune p r o t i v njega. K a d a i h se n i j e uspjelo n a g o v o r i t i na p o s l u n o s t , d o e do s u e l j e n j a v o j s k i . N o v i d e i p r e m o nam j e s n i k a , i j u v o j s k u su p o j a a l i itelji K a i r a i A r a p i , v e i n a p o b u n j e n i k a se preda, a ostale se l a h k o prevlada. N a m j e s n i k Meh m e d uveo je u z e m l j u r e d i m j e r u . O s i m toga, dao je i z r a d i t i zlatne o b r u e za stubove K a b e kao i zlatne oluke za n j u , o i s t i o je o k o l i n u s v e t i t a , p o b o l j a o v o d o v o d sa Arefata, u E s l e m u j e , gdje se g o d i n j e sastaje iz K a i r a poslana i v e n a o p s k r b a i t r u pe sa h a d i j s k i m k a r a v a n a m a , p o n o v n o iskopao p r o p a l a i zatrpana I b r a h i m - p a i n a vrela, te u t v r d u o p s k r b i o p o s a d o m za za t i t u h a d i j s k i h karavana. U s a m o m K a i r u je p r e p r a v i o d a a r e u b l i z i n i p o b o n i h zaklada mevlevijske tekije ( s t a n i t a ) , obnovio g r o b i t e k i j u e j h a E b u N u r a , t j . oca s v j e t l o s t i , ustanovio g o d i n j i m e v l u d , t j . p r o s l a v u Poslanikova r o e n j a , p o b o l j a o zidine u t v r e n i h dvoraca A r i a i Junizhana na s i r i j s k o j g r a n i c i , kao i u t v r e n i dvorac H a b r i n i z m e u Gaze i H e b r o n a , d a m i 181

je i k u h i n j e za s i r o t i n j u u ovome, te kube, t o ga je S u l e j m a n izgradio iznad stijene na k o j o j je A b r a h a m ( I b r a h i m ) b i o sprem a n r t v o v a t i sina, a t o je b i l o u r u e n j u . Sve je to obavio za dvije i p o l godine, n a k o n e g a se v r a t i o u C a r i g r a d , gdje je postao sultanov zet o e n i v i njegovu k e r Gevher sultan. N a k o n zime spremao se v e l i k i vezir u d a r i t i na Perziju. A l i p r i j e svega b i j a e m u na srcu u n i t e n j e p o b u n j e n i k a , Museli a u a u I J i l n i J u s u f - p a e k o j i je b i o u p o d r u j i m a A j d i n a , Sar u h a n a i M e n t e e a . M u r a t - p a a i h je nastojao d o b i t i l u k a v s t v o m . P r v o m je o b e a o n a m j e s n i t v o K a r a m a n a uz obavezu d a p o e n a p e r z i j s k u v o j n u , a d r u g o m e da m o e z a d r a t i zaposjednuta p o d r u j a kao s a n d a k . Ovaj m u o d g o v o r i , n a k o n savjetovanja sa s v o j i m a , da e se p o v i n o v a t i tek k a d a v e l i k i vezir ode u Usk u d a r , t j . k a d a p o n e s p r e m a t i v o j s k u na Perziju, kao dokaz da n e e ii p r o t i v njega. Ovaj to smjesta u i n i , a potajice izloi s u l t a n u svoj p l a n k o j i o n o d o b r i . N a k o n mjesec dana d o e Jus u f - p a a i u d a r i svoj a t o r nedaleko od a t o r a v e l i k o g vezira i bude p r i m l j e n sa n a j v i i m p o a s t i m a . Par dana z a t i m Z u l f i k a r - p a a , beglerbeg K a r a m a n a , k o j e g j e v e l i k i vezir j o r a n i j e pism o m obavijestio o svome p r a v o m p l a n u , p o a l j e p o r u k u da je i d r u g i p o b u n j e n i k M u s e l i - a u p r i m i o poziv i da je na p u t u za K a r a m a n . B i l o je p r o l o v e mjesec dana i J u s u f - p a a je p o u r i v a o svoj odlazak iz t a b o r a , a v e l i k i vezir ga je otezao, j e r se p l a i o da b i njegovo pogubljenje m o g l o z a s t r a i t i d r u g o g pobun j e n i k a . Da ga u m i r i , izda m u p o v e l j u kao s a n d a k b e g u , p r o t i v e g a se p o b u n i o a n a d o l s k i sudac k o j i n i j e znao za t a j n i p l a n . Njegove su t u b e u z b u n i l e s u l t a n o v u o k o l i n u , a o n d a na k r a j u i samog sultana, a l i ga v e l i k i vezir z a m o l i za j o m a l o s t r p l j e n j a , u e m u uspije. P r o e z a t i m j o mjesec dana, j e r je Zulfikar-pa a , da b i ga p o t p u n o u l j u l j a o u sigurnost, posjetio Museli a u a u I i l u , a z a t i m o t i a o od K o n j e k a L a r e n d i ( K a r a m a n ) , s n j i m pregledao neke t v r a v e i o n d a se s k u p a s n j i m v r a t i o u K o n j u . Ovdje je, k a d a su se o b o j i c a u l i j e p o m k r a j u M e r a m p r e p u s t i l i u i t k u j e l a , b i o M u s e l i - a u iznenada n a p a d n u t i smak n u t o d n a d n i a r a k o j i su dugo v r e b a l i t u p r i l i k u ; njegova glav a je b i l a n a j h i t n i j e poslana v e l i k o m veziru. S l i j e d e e j u t r o o d m a h , o n j e pozvao n a d o r u a k J u s u f - p a u i , k a d a je ovaj do a o , b i o je p r i m l j e n o d starca n a n a j p r i j a t e l j s k i j i n a i n . K a f a j e u p r a v o b i l a donesena, a o n d a iznenada u e v r h o v n i sobar i obavijesti v e l i k o g vezira da ga e k a beg Avione. Ovaj l j u t i t o zav i e : Z a r ne m o g u n i t r e n u t a k b i t i sam i m i r a n ? i p o e van, a svome e h a j i i n e k o l i c i n i aga n a l o i da sjednu i prave d r u t v o n j e g o v o m gostu, t o o v i i u i n e . K a d a su m u b a n u d i l i zdjel u s m e s o m , u d a r i ga t r p e z n i k r u k o m k o j o m je pokazivao na zdjelu s m e s o m , a d r u g o m m u smakne t u r b a n s glave, j e d a n d r u g i se b a c i n a njega v r s t o m u d r e i r u k e , o s t a l i p r i t r e i otsijeku m u glavu. N a i s t i se n a i n p o k u a o o t a r a s i t i i defterdara E k m e k d i - z a d e a , a l i je ovaj, d a v i d o b r u n a g r a d u , b i o obavije182

 t e n o tome o d p a e v a v e l i k o g vezira, bacio se s u l t a n u p r e d noge i z a m o l i o z a t i t u k o j u m u j e ovaj i p r u i o , a j e d n a k o j e t i t i o i v e l i k o g vezira o d p r i g o v o r a da j e s u v i e star za s l u b u . Ovaj j e proveo pet mjeseci u U s k i i d a r u zbog plana s m a k n u a p o b u n j e n i k a , pa k a k o j e d o l a z i m a , v r a t i se u C a r i g r a d . N a k o n t o j e H a f i z A h m e t - p a a b i o smijenjen sa p o l o a j a k a p u d a n p a e , j e r j e p r o l e godine izgubio neke b r o d o v e , d o e na njegovo mjesto H a l i l , p o r i j e k l o m Armenac iz K a j s e r i j e , k o j i j e dotada b i o j a n j i a r s k i aga. B r o d o v i p o d n j e g o v i m zapovjedni t v o m sudare se sa m a l t e k i m k o d C i p r a ; to j e b i t k a poznata kao b i t k a c r n o g p a k l a , t a k o su, naime, T u r c i nazivali r a t n i b r o d sa devedeset topova. T u r s k i k a p e t a n b r o d a , k o j i j e c i j e l i d a n podnosio v a t r u sa o v a k v o g t e k o n a o r u a n o g b r o d a i k o j i ga je u u t kao t a k o da j e p l a t i o i v o t o m , b i o j e n e k a d a n j i a l i r s k i gusa? M u r a t Reis, k o j e g j e iz A l i r a pozvao s u l t a n A h m e t i postavio za s a n d a k b e g a M o r e j e . O d deset m a l t e k i h b r o d o v a , e s t j e zauzet o , p e t s t o t i n a osoba zarobljeno, m e u n j i m a dvadeset pet v i tezova, te zaplijenjeno s t o t i n u e z d e s e t t o p o v a i dvije t i s u e p u a k a . K a d a j e H a l i l u p l o v i o s b r o d o m - c r n i m p a k l o m u Ca- 1610. rigrad, bio je sveano d o e k a n , a onda m u je sultan podijelio vezirsku a s t , t j . t r i tuga. I d u e godine j e v e l i k i m e t a r M a l t e poslao pet g a l i j a p r o t i v P o r t o F a r i n a . One su trebale i z v r i t i prepade n a galije iz Bizerte, k o j e su g o d i n j e ovdje dobavljale palme, no to n i j e uspjelo; zato su p r i p o v r a t k u zaposjeli gusarski b r o d T u n i a n i n a K a r a Sinana. B o l j e s r e e b i l o je f i r e n tinsko brodovlje koje je u n o n o m napadu osvojilo Bisquerru, sve i s p u n i l o k r v l j u i p l a m e n o m , te sa e t i r i uzeta b r o d a doplov i l o u L i v o r n o . e t i r i d r u g a b r o d a , p o d z a p o v j e d n i t v o m ad- 1.10.1608. m i r a l a Beauregarda, i s p l o v i l a su da b i u v r e b a l i e g i p a t s k i karavan, k o j i j e g o d i n j e nosio danak iz A l e k s a n d r i j e u C a r i g r a d , j e r j e t o b i l o uspjelo p r i j e d v i j e godine. O n se n a j p r i j e u k o t v i p r e d S i d o n o m , gdje ga F a h r e d i n , d r u k i e m i r , l i j e p o p r i m i , a o n d a o k r e n e k a C i p r u . Sa e t i r i galije susretne se s t u r s k o m f l o t o m o d e t r d e s e t b r o d o v a t o j u j e v o d i o G r k M u s t a f a . Ovaj podijel i galije n a d v i j e eskadre i samo j e d n o j n a l o i n a p a d . T o olak a b o r b u F i r e n t i n c i m a ; n a k o n e s t o s a t n e b o r b e , pet g a l i j a b u d e u n i t e n o , a ostale u m a k n u k a Famagusti. P r i p o v r a t k u u L i v o r no, zauzme o n j e d a n t u r s k i b r o d ( k a r a m u r s a l ) , s t o t i n u pedeset m o r n a r a bude u b i j e n o , t r i s t o t i n e zarobljeno, a p l i j e n j e b i o v r i j e d a n 14.000 k r u n a . M a l t e k e i napuljske galije i s k r c a j u se na o t o k Lango (Kos), o p u s t o e g r a d , a l i n i s u mogle uzeti t v r a v u . P r i p o v r a t k u , u d o s l u h u sa k r a n s k i m i t e l j i m a , k a n i l i su se i s k r c a t i n a albanske obale, a l i j e taj p l a n b i o o t k r i v e n i m n o g i i t e l j i p o b i j e n i . E g i p a t s k u k a r a v a n u , k o j a j e ovoga p u t a n o s i l a d v o g o d i n j i danak o d 1,200.000 d u k a t a , v o d i o je i doveo u C a r i g r a d Ogiiz M e h m e d , t j . M e h m e d v o l i n a , za t o j e dob i o m j e s t o k a p u d a n p a e i , o s i m toga, s u l t a n o v u t r o g o d i n j u k e r za z a r u n i c u . 183

Za v r i j e m e l j e t a za k o j e g j e M u r a t , a da se n i j e m i c a o iz U s k i i d a r a , ratovao p r o t i v p o b u n j e n i k a u A z i j i , a H a l i l n a m o r u osvojio c r n i p a k a o , d v a p o d u h v a t a n a r o i t o i s t i u p o b o n o s t sultana A h m e t a i njegove vladavine. P r v i j e g r a d n j a po njegov u i m e n u nazvane v e l i k e d a m i j e n a t r k a l i t u u C a r i g r a d u , n a m j e s t u gdje j e nekada stajala p a l a a v e l i k o g a vezira A h m e t a , n a s u p r o t p a l a e I b r a h i m a , opsjedatelja B e a , i I b r a h i m a , osva8. 10.1609. j a a K a n i e . U l i s t o p a d u ( o k t o b r u ) z a p o e l o se k o p a n j e m , a 25. p r o s i n c a (decembra), za stare s v e a n o s t i M i t r a s o v a r o e n j a , u s r e t n i sat k o j i j e o d r e d i o d v o r s k i a s t r o n o m , p o l o e n je temelj u p r i s u t n o s t i u t u s v r h u o k u p l j e n i h vezira i e m i r a , uleme i e j h o v a . Po p r v i j e p u t a u r a d i o n i c a m a glavnoga grada d o v r e n a i u n u t r a n j a p r e s v l a k a i o m o t a svete k u e K a b e k o j i su se dosad slali iz K a i r a u M e k u . Za A h m e t o v a uspona na p r i j e s t o l u p r a v o j e d o v r e n a , j o za sultana M e h m e d a z a p o e t a u n u t r a n j a presvlaka, kao t o j e b i l o u o b i a j e n o , u K a i r u , k a d je stigla vijest o p r o m j e n i n a p r i j e s t o l j u . K a r a e l e b i - z a d e M e h m e d efend i j a , tada sudac u K a i r u , u i j i m se r u k a m a nalazilo r u k o v o d stvo u p r a v o m , p o t o j e n a m j e s n i k A l i j a S t r o g i b i o o t i a o u Car i g r a d , a z a m j e n i k , kojega j e o n b i o postavio, Osman-beg u m r o , p o t a j n o j e naredio da se iz svilene presvlake ispara M e h m e d o v o ime i u i j e i m e sultana A h m e t a . Sada su u n u t r a n j a presvlaka s v e t i t a Kabe, k a k o v a n j s k a t a k o i ona na P o s l a n i k o v u g r o b u u M e d i n i , po p r v i p u t a tkane u C a r i g r a d u ; za u n u t r a n j u presv l a k u u t r o e n o je t i s u u i e z d e s e t a r i n a svile, za t o j e trebal o e t r d e s e t osam t i s u a d r a h m i . O m o t a svete k u e u M e k i sastojao se o d e t i r i k o m a d a , svega pedeset i j e d a n h a l e p s k i ar i n d u g i h i pet e t v r t i n a i r o k i h , a p o k r i v a svetoga g r o b a u M e d i n i sastojalo se o d pedeset i jednoga k o m a d a , svega sedam s t o t i n a e t r d e s e t i pet a r i n a ; o m o t a svetoga g r o b a sastojao se od e t i r i k o m a d a , u d u i n i svega pedeset a r i n a , e s t e t v r t i n a i r o k i h . P o k r i v a za g r o b Poslanikove k e r i i A l i j i n e supruge, F a t i m e , iznosilo j e deset k o m a d a , svega s t o t i n u a r i n a , o m o t a je b i o deset a r i n a i r o k . Za to u p o t r i j e b l j e n o izatkano zlato i m a l o j e t e i n u o d t i s u u e s t s t o t i n a devedeset i dva m i s k a l a . Z l a t o m p r o t k a n i p o k r i v a i stupova svete k u e Kabe, u k o j a su u t k a n a i m e n a b o j a M e n n a n i H a n n a n , t j . s v e m i l o s t i v i i najnje n i j i , sastojala su se o d t r i k o m a d a , pedeset a r i n a duga, a zlat o za to k o r i t e n o , b i l o je e t i r i stotine pedeset i devet m i s k a l a t e k o . O v i su p o k r i v a i d o v r e n i za g o d i n u dana, z a t v o r e n i u s a n d u k e i poslani u M e k u i M e d i n u . S l i j e d e e godine b i l o je pot r e b n o i s k o v a t i e l j e z n e o b r u e k o j i su u v r s t i l i p o l j u l j a n e i ras p u k n u t e stupove K a b i n a p r e d v o r j a zvanog h a r e m , t j . s v e t i t e . Od t r i stotine jedanaest stupova k o j i o k r u u j u p r e d v o r j e , dvije stotine i e t r d e s e t i h j e o d l i j e p a u t a m r a m o r a k o j i se zbog svoje z l a a n e boje zove s u n a n i m r a m o r , a dvadeset i h j e o d egipatskog g r a n i t a ; d r u g i su m r a m o r n i s t u p o v i isklesani dije184

l o m o k r u g l o , d i j e l o m e s t e r o s t r u k o , a d i j e l o m o s m e r o s t r u k o . eljezni o b r u i , p o t r e b n i za u v r i v a n j e stupova, b i l i su p o k r i v e n i s r e b r n i m i z l a t n i m p l o a m a . K r o v n i o l u c i , k o j i su u Sulejmanovo v r i j e m e i z r a e n i o d srebrena l i m a , b i l i su sada, po n a r o i toj sultanovoj z a p o v i j e d i , i z r a e n i o d zlatnog l i m a . R a d i o n i c a zlatara b i l a j e p o d i g n u t a u I s t a v r o s u n a azijskoj o b a l i Bosfora, p o d s u l t a n o v i m n a d z o r o m ; o n j e stanovao u svojoj t a m o n j o j p a l a i . V e z i r i i u l e m a d o l i su s m i j e h o v i m a i b a t o v i m a da po u r e r a d . K a d a se z a t i m s u l t a n preselio u D a u t p a u , gdje se v i e nego i k a d a predao l i j e p i m r o b i n j a m a , p r e n i j e l i su onamo z l a t n i o l u k i p r i m j e r i l i ga j e d n o m d r v e n o m m o d e l u iste v e l i i n e kao t o j e sveta k u a K a b a . Preko p u t a j e p o d i g n u t v e l i k i a t o r za r a z o n o d u , i s p o d kojega je sultan, s j e d e i n a z l a t n o m p r i j e s t o l u o k r u e n v e z i r i m a , p r o m a t r a o sjajno djelovanje zlatnoga o l u k a . Te j e godine i z g r a e n i v e l i k i v o d o s k o k , Tophane, k o j i j o i danas n a sebe p r i v l a i zadivljene poglede kao n a j v e i i n a j l j e p i v o d o s k o k . T a k o j e ivio s u l t a n A h m e t m e u g r a e v i n a m a i rob i n j a m a , p r e d a n p o b o n o s t i i r a z v r a t u , b r i n e i se m a l o za vladanje k o j e j e b i l o sasvim u r u k a m a v e l i k o g vezira. O d m a h p r i s t u p a n j u n a p r i j e s t o l d o b i o j e d o j a m da su sve e n e v j e t i c e , k o j e su t a k o z a a r a l e njegova oca M e h m e d a da j e sva v l a d a v i n a b i l a u n j i h o v i m r u k a m a . To m i l j e n j e su u n j e m u p o t a k l i vezir i , no ono i p a k nije u m a n j i l o njegovu sklonost k a e n a m a n i kasnije, a l i j e i p a k d r a v n e poslove d r a o daleko o d h a r e m a . Veselje zbog toga t o m u se r o d i o p r i n c b i l o j e samo k r a t k o t r a j n o j e r j e dijete u s k o r o u m r l o , a l i j e t r a j n i j e b i l o veselje zbog ro e n j a p r i n c a M u r a t a , k o j i je kao e t v r t i toga i m e n a d o a o na prijestol.

[ U p r o l j e e , k o n a n o , krene M u r a t sa v o j s k o m na Perziju, d o e do Tebriza i p o n o v n o ga o s v o j i . a h p o a l j e v e l i k o m ve- mj. 6. i r u p i s m o u k o j e m j e O s m a n i m a p r i g o v a r a o p r e k i d m i r a i ra- 1610. z m e u i se r a n i j i m p o b j e d a m a , a osobito h v a t a n j e m t a t a r s k i h hanova I s l a m - G i r a j a i Gazi-Giraja, predlagao uspostavu m i r a na osnovi onoga t o su b i l i d o g o v o r i l i T a h m a s p i S u l e j m a n . Vel i k i vezir j e z a t r a i o p o v r a t s v i h osvojenih mjesta i o b e a o da e se, u t o m s l u a j u , z a l o i t i za m i r , i n a e e se o s v e t i t i . K a d a j e osmanska v o j s k a z i m o v a l a u E r z u r u m u , d o e novo a h o v o 16 .9. p i s m o u k o j e m se zalagao za m i r p o d p o s t o j e i m stanjem, a odgovor na njega b i o j e i s t i . U t r e e m p i s m u j e p o n u d i o da mjesto osvojenih zemalja p r i l o i n a k n a d u u v i d u g o d i n j e g davanja o d d v i j e stotine t o v a r a svile. M u r a t p o a l j e p o s l a n i k a s pon u d o m u C a r i g r a d , a sam se spremao za rat. U to v r i j e m e p o a lje N a s u h - p a a , n a m j e s n i k D i j a r b e k r a , p i s m o u C a r i g r a d , u koj e m obavijesti sultana da, u k o l i k o b i ga h t i o i m e n o v a t i v e l i k i m v e z i r o m i v r h o v n i m z a p o v j e d n i k o m , mjesto M u r a t - p a e , poslat 185

 e 40.000 d u k a t a i h r a n i t e v o j s k u na svoj t r o a k . S u l t a n to pismo o d m a h p o a l j e v e l i k o m veziru. Ovaj pozove N a s u h - p a u k sebi i , k a d a on d o e , p o k a e m u p i s m o i z a p i t a ga da l i zna r u kopis. On o d g o v o r i a l b a n s k o m o t v o r e n o u : To je m o j r u k o p i s . Tada v e l i k i vezir z a t r a i da m u i s p u n i to t o je p r e d l o i o s u l t a n u i ovaj to m o r a d n e u i n i t i . P o t o su se M u r a t o v i pouzdan i c i u d i l i n j e g o v o m p o s t u p k u i t o m e t o ga nije kaznio s m r u , M u r a t i m o d g o v o r i : Ovaj m o m a k j e j u n a i n a k o j a zna n o s i t i m a i v o d i t i posao, s n j e g o v i m p o g u b l j e n j e m u i n i o b i h V i s o k o j p o r t i l o u u s l u g u . S l u e n j e se ne u n a p r e u j e t i m e da se pogub5. 8. 1611. l j u j u l j u d i k o j i su sposobni za v e z i r e . P o e t k o m naredne v o j ne u m r e M u r a t - p a a k o j i je i m a o v i e o d devedeset g o d i n a i t i j e l o m u bude preneseno u C a r i g r a d , gdje ga p o k o p a j u uz medresu t o j u je on sam izgradio. D r u i o se samo sa e j h o v i m a N a k b e n d i j a , svake sedmice je u i o (recitirao) K u r a n i u posebne dane postio; j e d a n je o d n a j m o n i j i h i n a j t e m e l j i t i j i h v e l i k i h vezira Osmanskog carstva. Po njegovoj s m r t i o d r a n o j e r a t n o v i j e e , p o d v o d s t v o m j a n j i a r s k o g age Sipahi-zade M e h m e d a , koje p r e d l o i N a s u h - p a u za v r h o v n o g z a p o v j e d n i k a , t o P o r t a po22.3. 1511. t v r d i i i m e n u j e ga v e l i k i m v e z i r o m . On p u s t i t r u p e , j e r je perz i j s k i p o s l a n i k j o u v i j e k odlagao zbog v r e m e n a p o t r e b n o g za d o b a v u svile. G o d i n a 1612. b i l a je i u E v r o p i i u T u r s k o j u z n a k u v e l i k i h svetkovina. e n i l i su se M a h m u t , i k a l i n sin, s e s t r o m s u l t a n a M e h m e d a I I I , a M e h m e d Ogiiz, k a p u d a n p a a , s u l t a n o v o m najs t a r i j o m k e r i ; u isto v r i j e m e se n a j m l a a z a r u i l a za Nasuh- p a u . Po e n d b i M a h m u t - p a e p r o s l a v l j e n a je sjajno e n i d b a k a p u d a n p a e . M l a d i n a o p r e m a sastojala se o d t r i p u t a po devet darova; p r v i je b i o u k r a s za g l a v u t o se blistao o d dragog kam e n j a i zlatne, sa t i r k i z i m a i r u b i n i m a o k i e n e p a p u e ; z a t i m K u r a n u z l a t n o m povezu sa b r i l j a n t n i m k o p a m a ; s a n d u i za dragocjenosti i z r a e n o d k r i s t a l a , u k o j e m su se v i d j e l i k r u p n i d i j a m a n t i i b i s e r i u v r i j e d n o s t i o d 160.000 d u k a t a ; g r i v n e , o g r l i ce, pojasevi, fesii za glavu, p r s t e n o v i za u i , prste i zglavke, kao sedam sfera u k o j i m a se k r e e l j e p o t a h a r e m a ; dvadeset sedam darova, t o su i h n o s i l a dvadeset sedam n o s a a ; jedanaest k o l a sa p r o z o r i i m a o d r e e t a k a , p r e p u n a m l a d i h s l u k i n j a i r o p k i n j a za s l u b u m l a d o j , p r i svakoj po dva c r n a evnuha; e t i r i put a po sedam r o p k i n j a u zlatnoj o d j e i uz k o n j a , p r a e n e sa tol i k o c r n i h evnuha; dvije stotine e t r d e s e t mazgi sa a t o r i m a , i l i m i m a za zidove, z l a t n i m i s r e b r e n i m t k a n i n a m a , i l i m i m a i j a s t u c i m a . Par dana n a k o n t o je to d o p r a e n o u m l a d o e n j i n u k u u , d o l a j e i m l a d a . P o v o r k u je o t v o r i l o pet s t o t i n a j a n j i a r a , z a t i m osamdeset e m i r a , p r v i sa s v o j i m p u s t e n i m k a p a m a , a d r u gi sa zelenim t u r b a n i m a , z a t i m i m a m i , e j h o v i , m u d e r i s i i dan i m e n d i (studenti), kazaskeri, v e z i r i , m u f t i j a n a l i j e v o j , a kajm a k a m n a desnoj s t r a n i . T u r s k u glazbu slijedila je egipatska sa p o l u d o b o i m a i kastanjetama, p l e s a i m a uz c i t r e i harfe k o j i su 186

13 .6 .1612.

plesali uz svadbene napjeve. S l i j e d i l i su r a d n i c i b r o d o g r a d i l i t a sa p i j u c i m a i e k i i m a , i p k a m a i p o l u g a m a da b i r u i l i d a a re i k u e koje b i na cesti mogle zasmetati p o v o r c i i l i s l o b o d n o m k r e t a n j u g o l e m i h svadbenih p a l m i . N a k o n o v i h p a l m i , k o j e su se dizale v i s o k o u nebo kao s i m b o l m u k e snage, a obilje plodova na n j i m a kao s i m b o l e n s k e p l o d n o s t i , ilo j e dvadeset s l u b e n i k a riznice, kao zastupnici djevera-defterdara, iza njega t r i svadbene baklje t o su i h n o s i l i m n o g i r o b o v i , t r e a silno velika o b l o e n a z l a t n i m o k v i r o m , t a k o da j e vie s v i j e t l i l a b l i stanjem skupocjenog k a m e n j a nego p l a m e n o m . Reis-efendija je slijedio sa pedeset s l u b e n i k a p r i n c e z i n a d v o r a ; onda svadbeni b a l d a h i n o d grimizno-crvene kadife, a iza njega j e d a n vei pok r i v e n z l a t n o m p l o o m , ije su zlatne zavjese visile sa svih stran a do zemlje, i s p o d k o j i h j e j a h a l a sultanija-mlada, o k r u e n a c r n i m evnusima. P o t o m njezina d r a v n a k o l a z l a t o m p r e k r i v e na, t o su i h v u k l a e t i r i b i j e l a k o n j a , p a onda osam k o l a mlad i h s l u k i n j a i evnuha, te k o n a n o njezine n a j l j e p e r o b i n j e , dvadeset pet n a b r o j u , sa v e l o v i m a i k o s a m a t o su se v i h o r i l e . Uz o v u radost, b i l o j e i a l o s t i . N a s u h - p a i je u m r l a njegova zar u n i c a , n a j m l a a sultanova k i , a m a l o po svadbama s u l t a n j e zlostavio s u l t a n i j u , m a j k u udane princeze. Ona je, naime dala u d a v i t i j e d n u c r n u r o p k i n j u , k o j u j e s u l t a n u p o k l o n i l a njegova sestra i k o j a m u se osobito s v i a l a , njezine h a l j i n e navui na j e d n u d r u g u , a k a d a se ova v r a t i l a o d sultana i n j u udaviti. Sultan r a z b j e n j e n t i m inovima ljubomore, istue enu, izbode j o j obraze i baci j e p o d noge. Jedan d e r v i , l u d i l i ubojica, k o j i je bacio na sultana golem k a m e n , k o j i ga, n a s r e u , n i j e pogodio, b i o j e p o s j e e n . Ove godine j e C a r i g r a d v i d i o i s v e a n i sultanov ulazak, uinjen za p e r z i j s k o g p o s l a n i k a , k o j i j e s v e l i k i m v e z i r o m d o a o p r e g o v a r a t i o m i r u . O r a n i j a dva p o s l a n i k a b i l o j e v e ovdje r i j e i , a o s i m n j i h j e D e r v i - p a a p r i j e dvije godine, b i o poslao j e d n u G r u z i j k u kao m i r o v n o g p r e g o v a r a a ; d r u g i p r i m j e r enskog p r e g o v a r a a , t o ga spominje osmanska p o v i j e s t ( p r v i j e m a t i U z u n Hasanova za M e h m e d a I I ) . Ova G r u z i j k a se t r u d i l a s p r i j e i t i napore u z b e k o g p o s l a n i k a k o j i j e poticao na nastav a k r a t a . N e p r i j a t e l j s t v o j e otada p o t r a j a l o j o t r i godine, a j o se n i sada n i j e o k o n a l o uz p r i j e d l o g da se g o d i n j e da 200.000 t o v a r a svile kao n a k n a d a za osvojene zemlje. Z a d n j e m perzijs k o m p o s l a n i k u , k o j i j e p r o l e godine d o a o u C a r i g r a d , b i l a j e p r i r e e n a s v e a n a p o v o r k a s v i h o b r t n i k a , a i n i l e su se i druge smicalice, k a k o b i ga se z a u d i l o o b i l j e m k o j e o m o g u u j e dalje ratovanje. P e r z i j s k i p o s l a n i k , k o j i j e ovoga p u t a v i d i o sultana da p r o j a h u j e k r a j njegova b o r a v i t a , h t i o j e , sa svoje strane, z a u d i t i i t e l j e p e r z i j s k i m b o g a t s t v o m , p a j e p r o s t r o d u ulice, gdje j e stanovao, duge e t i r i stotine a r i n a , s t o t i n u k o m a d a svil e n i h t k a n i n a p o d k o p i t a sultanova k o n j a i p o k l o n i o i h j e sultanovoj tjelesnoj s t r a i . P r e m d a j e p o s l a n i k K a d i - h a n b i o v r l o 187

12.10.1612

k u l t u r a n o v j e k Perzijanci su u v i j e k slali takve l j u d e i p a k j e o n n a p r i j e m u k o d sultana i z g o v o r i o samo: a h Abaz je V a sluga. K r a j e m godine se s u l t a n p o v u k a o u Edrene, da b i o b n o v i o carsko r a z o n o i v a n j e v e l i k i m l o v o v i m a , t o j e opalo o d doba njegova oca i djeda. O n je s poljane D a u t - p a e s v e a n o izjahao, a p r a t i l i su ga v e l i k i vezir Nasuh, d r u g i vezir D a u t , t r e i vezir Jusuf, e t v r t i vezir H a l i l , m u f t i j a M e h m e d efendija, s m i j e n j e n i i s t v a r n i kazaskeri. U F l o r i j i su se o p r o s t i l i i svi su o t i l i o s i m v e l i k o g vezira i oba kazaskera. Za b o r a v k a u E d r e n u , gdje je v r i j e m e p r o v o d i o u l o v u , svakog su p e t k a popodne dva u i o c a (recitatora) K u r a n a , k o j i su ga z n a l i n a p a m e t i zato su zvani hafizi, t j . o n i k o j i u v a j u , u i l a j e d n u desetinu K u r a n a b i l o i s t o v r e m e n o b i l o samo j e d a n u s u l t a n o v o m p r i s u u . itel j i o k o l n i h sela, k o j i su se a s alili, a a s k l a l i svoje d o m a e i v o t i n j e za dar sultanu, b i l i su obasuti d a r o v i m a u s r e b r u i zla15.4 .1613. t u . S p r o l j e a se s u l t a n p o v u e u G a l i p o l j e i B u l a i r u posjeti g r o b svoga p r e t k a S u l e j m a n - p a e , O r h a n o v a sina, k o j i j e p r v i o d Osmana p r e a o u E v r o p u . O n j e o b n o v i o p r e t k o v g r o b i prek r i o ga p r e s v l a k o m o d zlatne t k a n i n e . Odatle se u p u t i o k a Dardanelima, t o su te n o i s obje strane obasjali v a t r o m , a t o p o v i su g r u h a l i s obje u t v r d e . S u t r a d a n se v r a t i o u G a l i p o l j e i posjet i o grob J a z i d i - z a d e a , t j . p i s a r e v a s i n a , p j e s n i k a za M u r a t a I 2 . 5 . k o j i je r o e n u t o m g r a d u . B i o j e dan proslave Poslanikova r o e n j a i s u l t a n ga j e p r o s l a v i o n a t o m g r o b l j u u e n j e m (recit i r a n j e m ) m e v l u d a , t j . h i m n e u slavu M u h a m m e d o v a r o e n j a . J o j e d n o m j e posjetio grob S u l e j m a n - p a e , p r i v r s t i o j e s a b l j u n a z l a t o m p r o t k a n i p o k r o v groba, k o j i j e b i o srezan o d zlatne o p a s a k e t k a n i n e Kabe, i p o d i j e l i o j e m i l o s t i n j u s i r o t i n j i . U R o d o s t u je s v e a n o p r i m i o Mehmed-Giraja, t a t a r s k o g p r i n c a , koj i j e , p o b j e g a v i s K r i m a sa 4.000 T a t a r a , p o t r a i o i n a a o uto14.5. i t e k o d sultana. S r e d i n o m s v i b n j a (maja) b i o j e s u l t a n ponovno u Carigradu. A h m e t o v p r v i d r a v n i i n po p o v r a t k u b i o j e s v e a n i d o e k svetih s t v a r i t o i h j e d o p r e m i o H a s a n - p a a , k o j e m j e b i o dan nalog da u v r s t i stubove Kabe, da o b n o v i p r e k r i v i da uglavi jedan s k u p o c j e n i d i j a m a n t , mjesto bisera kevkeb d i i r e r , t j . b i serne zvijezde, u z i d s v e t i t a . U m j e s t o ovog bisera, t o j e u k r a a v a o z i d Kabe, s u l t a n j e dao s t a v i t i j e d a n v e l i k i d i j a m a n t , t o ga j e njegov otac k u p i o za 50.000 d u k a t a , na z l a t n u p l i t i c u o k r u e n o g sa dvije stotine dvadeset sedam d r u g i h i p o k l o n i o kao b l i s t a v i n a k i t za z i d Kabe. H a s a n - p a a j e d o n i o , sa s t a r i m prek r i v o m K a b e i b i s e r n o m zvijezdom, i j e d a n t a p n a p r a v l j e n o d k r o v n e k o n s t r u k c i j e Kabe t o ga j e s p o t o v a n j e m dao sultan u uz e l j u da m u ovaj t a p m o e nekada, u njegovoj d u b o k o j s t a r o s t i , p o s l u i t i osloncem. t a p i biser b i j a h u p o l o e n i u najzadnjoj r i z n i c i harema, u sali za svete s t v a r i , k a k o se zvala soba u z v i e n e o d j e e , j e r se u n j o j u v a l a Poslanikova o d j e a . O s i m 188

ove dragocjene Poslanikove o d j e e , t o su j e v e l i a l a dva bes m r t n a a r a p s k a spjeva, K a b a B e n Z u h e j r a i B u s i r i j a , t u su se nal a z i l i Poslanikov l u k u s r e b r e n i m k o r i c a m a , E b u B e k r o v a sab l j a i ilirn s k u p a sa b o r b e n i m b o d e i m a Omera, Osmana i Pos l a n i k o v i h d r u g o v a , p r v i h j u n a k a I s l a m a , kao t o su Muaz B e n D e b e l , e r d i l B e n Hasan, E b u T a l h a , Z u b e i r B e n A j v a n , Hal i d B e n V e l i d i As B e n Jesir; a poslije Poslanikove zastave i tapa, i n a j d r a g o c j e n i j e blago Carstva. K a o t o se u z v i e n a Poslan i k o v a zastava nalazila u e t r d e s e t s v i l e n i h zamota, t a k o j e b i l o i sa u z v i e n o m n j e g o v o m o d j e o m . G o d i n j e je petnaestog dana ramazana, t j . s r e d i n o m posta, o d j e a b i l a s v e a n o pokazivana d v o r u i d v o r j a n i su j e l j u b i l i . N a k o n l j u b l j e n j a , onaj d i o o d j e e k o j i j e b i o l j u b l j e n , prao se u v e l i k o m s r e b r e n o m a n k u , v o d u j e k i z l a r a g a d i j e l i o u mnoge f l a i c e , z a p e a t i o i h j e s v o j i m pe a t o m i slao o n i m a k o j i su p r i s u s t o v a l i s v e t k o v i n i , a donosioci su d o b i v a l i bogate darove. N e k o l i k o k a p i te vode b i l o je sasuto u p r v u a u vode, s k o j o m se te v e e r i m r s i l o , a s m a t r a l o se d a njezina snaga djeluje k a k o n a bolesti t a k o i n a p o a r e i da donosi spas. S u l t a n je, o s i m toga, p u t e m d v o r s k o g i m a m a Sufi Mustafe (ovaj j e nastavio Seadedinovu H i s t o r i j u ) o b d a r i o dvadeset estoro s i r o a d i i , da b i se o d r a o zakon k o j i zabranjuje p i j e n j e v i n a , n a j s t r o i j e j e o b n o v l j e n a ne samo zabrana, nego j e u k i n u t o i mjesto p o r e z n i k a za porez na v i n o . Neke druge s t r o i j e m j e r e b i l e su djelo N a s u h - p a e . O d m a h po n j e g o v o m d o l a s k u u C a r i g r a d , b i l o j e n a l o e n o svoj r a j i , k o j a j e g o d i n a m a zbog azijske bune b j e a l a u C a r i g r a d , da se v r a t i u p o s t o j b i n u . T u m a i m a k r a n s k i h p o s l a n i k a , k o j i su, n a k o n u k i n u a zabrane Mehm e d - p a e S o k o l o v i a k o j a i h j e i s k l j u i v a l a sa divana, ponovno n a n j e m u i to n a i s t i m m j e s t i m a s j e d i l i gdje i veziri, nanovo j e b i o u s k r a e n p r i s t u p . M u f t i j i n p r i j e d l o g , d a n j o p r i j e et i r i godine, da se s v i m k r a n i m a p o d p r i j e t n j o m s m r t n e kazne z a b r a n i posjet S v e t o m g r o b u , n i j e p r o a o , a ove godine j e itel j i m a Galate n j i h o v a g r k a k a p i t u l a c i j a , t o j u i m je dao Meh m e d O s v a j a (el-Fatih), b i l a nanovo p o t v r e n a n a t u r s k o m j e z i k u . D o k j e s u l t a n b i o u l o v u , N a s u h - p a a k o j i n i j e t r p i o 3.12. defterdara E k m e k d i - z a d e a , t j . p e k a r e v a s i n a , i s k o r i s t i o je t u p r i l i k u i s m i j e n i o ga, p o s t a v i v i ga n a j p r i j e za n a m j e s n i k a K a r a m a n a , a o n d a H a l e b a (Alepa); mjesto p r v o g defterdara dano j e Lunde-zadeu, d r u g o g B a k i - p a i , a t r e e g K a l e n d e r u . Smij e n j e n i j e v e b i o n a p u t u za svoje n a m j e s n i t v o , kada m u do e nalog da p o g u b i nekog Sipahi-zadea, tada generala spahija, u s p r k o s t o m e t o m u je j a n j i a r s k i aga Museliaga p r i s e g o m zaj a m i o sigurnost i v o t a . N a l o g je glasio l a k o n s k i : N j e g o v u glav u i l i t v o j u . N j e g o v donosilac b i o j e k r v n i k K a i M e h m e d . O n j e s v o j u r t v u p o g u b i o izdaj ni u p r i o b j e d u i , za nagradu, vel i k i v e z i r ga j e postavio za generala spahija. I kao takav je da-

1612.

189

Ije v r i o s v o j u r a n i j u d u n o s t , d o k ga n i s u Perzijanci u b i l i k a o beglerbega e h i r s o r a . S u l t a n se v r a t i o iz E d r e n a i b i o j e s v e a n o d o e k a n . N a k o n t o se p a r dana z a d r a o u s t a r o m seraju, p r e a o j e u n o v u pal a u , i z g r a e n u n a p r o s t o r u b r o d o g r a d i l i t a , k o j a j e sa d a m i j o m u I s t a v r o s u n a B o s f o r u b i l a te godine d o v r e n a . U n j o j j e b i o p o t p i s a n p e r z i j s k i m i r o k o j e m se t a k o dugo pregovaralo. D o k u m e n a t nije, k a o o b i n o , napisao j e d a n o d d r a v n i h tajnik a reis-efendija i l i n i a n d i j a , nego m u f t i j a M e h m e d efendija, Seadedinov s i n , v j e r o j a t n o r a d i l a n o v a k o j i su se o d n o s i l i n a vjerske p r i n c i p e . Granice su u t v r e n e n a osnovu o n i h k o j e je o d r e d i o S e l i m I , dakle s p o v r a t o m svih m j e s t a t o su otada b i l a osvojena. T a k o i p e r z i j s k i m i r , k a o i u g a r s k i , nije b i o slavan za osmanskog v l a d a r a . R a s t r o j s t v o , koje j e p r o i z v e l a v e l i k a b u n a u A z i j i , p r i p o m o gao j e m i r u i n a I s t o k u i n a Z a p a d u . P o r t i n a p o l i t i k a b i l a j e sada u t o m e da se o n o d r a v a , a t i m e i p r i j a t e l j s k i o d n o s i sa s t r a n i m z e m l j a m a . . . A u s t r i j s k i car M a t i j a t r a i o j e da d o u o v l a t e n i c i d a se r a s p r a v i p i t a n j e E r d e l j a . P r v o su d o l a d v o j i ca, a l i bez darova, p a zbog toga n i s u b i l i p r i m l j e n i . Onda se vel i k i vezir o b r a t i I s k e n d e r - p a i , a ovaj p r e d l o i d v o j i c u n o v i h , svoga e h a j u A h m e t a i G a p a r a G r a c i j a n i j a , k o j i su o t i l i s darovima. Zanimljivo j e da je Gracijani, r o e n i Vend (Luiki S r b i n ) i l i H r v a t , k o j i j e n e k a d a b i o u s l u b i n a d v o j v o d e Ferdin a n d a o d Graca, z a t i m n a p u l j s k o g p o t k r a l j a , m a l o p r i j e ovog v r e m e n a pregovarao u C a r i g r a d u za p a n j o l s k i m i r , a sada j e o d j e d n o m , k a o o p u n o m o e n i m i n i s t a r za p o t v r i v a n j e m i r a sa e h a j o m A h m e t o m bio poslan u Be, b i o p r v i k r a n s k i osmanski p o s l a n i k . N o p r i j e obnove m i r a v a l j a p o g l e d a t i d o g a a j e n a m o r u , j e r su izravno povezani sa u z r o c i m a p a d a N a s u h - p a e . Borbe sa M a l t e a n i m a i F i r e n t i n c i m a bile su p r o m j e n l j i v e s r e e . 1611. T a k o su se galije p r v i h , t o i h j e v o d i o k o m t u r Provanse, Baqueras, iskrcale k o d K o r i n t a , g r a d o p l j a k a l e i odvele m n o g o rom j . 6.1612. b l j a . I d u e godine su F i r e n t i n c i d o l i n a o t o k K o s , zauzeli t v r a v u , te u n j o j z a r o b i l i 1.200 r a t n i k a . N o v i k a p u d a n p a a Okiiz M e h m e d isplovio j e sa trideset t r i galije da b i s p r i j e i o daljnje n e d a e n a m o r u ; o n j e , o t k a k o j e o e n i o s u l t a n o v u k e r , p r o m i j e n i o o v o svoje i m e u D a m a d M e h m e d (Zet sultanov), k o j e l j e p e z v u i , k a o t o j e t o nekada u i n i o njegov pret h o d n i k , k a p u d a n p a a Ochiali, o d U l u d , t j . s t a b l j i k a , u K i l i , t j . s a b l j a . T u r s k i v o j n i c i izvjese kao trofeje n a zidove Agalim a n a , l u k e Selefke, e t r d e s e t f i r e n t i n s k i h glava, t o izazove osv e t n i k i bijes t o s k a n s k o g v e l i k o g v o j v o d e K o z m e de M e d i c i . O n p o a l j e p r o t i v grada e s t galija s dosta vojske i vitezova, kao i s m n o g o t a l i j a n s k i h , f r a n c u s k i h i engleskih p l e m i a - p u s t o l o v a . m j . 6.1613. O n i navale n a v r s t i g r a d i izgube neke svoje n a j v e e j u n a k e , a l i z a d o b i j u d v i j e stotine e t r d e s e t k r a n s k i h z a r o b l j e n i k a i tol i k o n j i h o v e p r a t n j e , dvije galije i osam d r u g i h b r o d o v a . M a l o 190

kasnije, i s p l o v i general sicilijanske flote, d ' A r r a g o n a , u levantske vode. K a p u d a n p a a krene iz Carigrada k a N e g r o p o n t u , d a da b i se t a m o z d r u i o s f l o t o m i k r e n u o p u t s i r i j s k i h obala p r o t i v p o b u n j e n i h D r u z a . B l i z u H i o s a susretne s i c i l i j a n s k a f l o t a j e d a n d i o t u r s k e , deset b r o d o v a , o d koje, n a k o n e s t o k o g b o j a , zauzme sedam b r o d o v a . M e u z a r o b l j e n i m a b i l i su Sinan, g r i n j s k i beg n a C i p r u , i a l e k s a n d r i j s k i beg, s i n P i j a l e - p a e . I s h o d t o g s u k o b a i s p r e a v a n j e p o m o i n a s i r i j s k i m o b a l a m a i m a l o j e za p o s l j e d i c u s m j e n j i v a n j a sultanovog zeta sa p o l o a j a kapudanp a e i p o s t a v l j a n j e H a l i l a p o d r u g i p u t a . O n krene i d u e godine sa e t r d e s e t p e t galija, o p l o v i M e s i n u i i s k r c a se n a M a l t u , gdje o p u s t o i z e m l j u . Z a t i m okrene k a T r i p o l i s u d a kazni neposlu n o g D a i Sefera; z a d r i ga n a b r o d u , gdje j e neoprezno d o a o , i dade ga o b j e s i t i p r e d g r a d s k i m v r a t i m a , t o su i h z a t v o r i l i it e l j i ; njegova oduzeta i m o v i n a iznosila j e 150.000 pjastera. N a p o v r a t k u j e zarobio n e p r i j a t e l j s k i b r o d n a t o v a r e n sa 1.200 k g p e n i c e . U J a o v i i m se p r i p o j e t r i t u n i s k a b r o d a , i A r s l a n - p a a , k o j i se ovdje b o r i o p r o t i v p o b u n j e n i k a , b i o j e o j a a n l j u d s t v o m flote. P o r t a j e d a r o v a l a k a p u a n p a u p o a s n o m s a b l j o m i po a s n o m o d j e o m . O n krene k a M i t i l e n i , a odatle, zbog p o g o r a n j a v r e m e n a , k a C a r i g r a d u . D o k j e Sredozemlje b i l o z a t i e n o , na C r n o m m o r u n a p a d n u K o z a c i Sinop, n a j b o g a t i j i i n a j u t v r e n i j i g r a d i s t o n e obale, u n i t e ga o g n j e m i m a e m i odnesu silan p l i j e n . Ove j e , d o d u e , d i j e l o m u l o v i o a k a k i I b r a h i m - p a a k o j e m j e n a r e e n o da sa e z d e s e t a j k i b d i j e n a d C r n i m m o r e m , uz p o m o T a t a r a n a u u D o n a , te j e e t r d e s e t u h v a e n i h Kozak a poslao u C a r i g r a d . S l u a j sa S i n o p o m u t o l i k o j e vie onerasp o l o i o sultana t o m u ga j e v e l i k i vezir p r i k r i o , a za k o j e g j e saznao o d m u f t i j e ; ovaj n a p a d j e t a k o e r s p r i j e i o n a r e e n u i z g r a d n j u d v i j u t v r a v a n a obje obale Aksue (Buga), d a b i se o n e m o g u i l i u p a d i K o z a k a iz M o l d a v s k e . P r i k r i v a n j e k o z a k o g napada n a Sinop j e d a n j e o d razloga pada v e l i k o g vezira N a s u h - p a e , i j a j e oholost, p o t k u p l j i v o s t i nasilnost v e dulje v r e m e n a k u p i l a o b l a k e n a d n j e g o v o m glav o m . S i n j e d n o g k r a n s k o g p o d a n i k a iz K u m u l d i n a , d o a o j e u n a j r a n i j o j m l a d o s t i u seraj k a o b a l t a d i ( c j e p a d r v a ) , i s k o i o j e k a o a u , v i n u o se p o m o u utjecaja p o u z d a n i k a M e h m e d -age do vojvode Sile, v r h o v n o g sobara, d r u g o g k o n j u n i k a i pae, n a m j e s n i k a Fileka, a e n i d b o m sa k e r i K u r d a M i r e r e f a d o k o p a o se t a k v o g bogatstva i m o i , d a j e sam M u r a t - p a a b i o p r i s i l j e n p o t e d j e t i m u i v o t , u s p r k o s o d b i j e n o j p o s l u n o s t i , usp r k o s gore p o m e n u t o j p o n u d i s u l t a n u da k u p i p o l o a j v e l i k o g vezira za 40.000 d u k a t a . K a o v e l i k i vezir i sultanov zet, j e r j e zaruio njegovu t r o g o d i n j u k e r , njegovo a s t o l j u b l j e i n a d m o n i s u znali za granice. Njegova osobna svojstva zasljepljivala su mase: n a o i t , h r a b a r i r j e i t , nezasitan n a r i j e i m a i djelu, a l i i naprasit i l j u t i t , sasvim nesposoban za blago p o n a a n j e i u d v o r n u r i j e , u v i j e k s p r e m a n n a p o n i a v a n j e d r u g i h vezira. Dva su d o g a a 191

12.8.1613.

10.7.1614.

29.7.

24.10.1614.

j a p r i p r e m i l a njegov k r a j . Jedan j e d o v o e n j e b r a t a t a t a r s k o g hana, Mehmed-Giraj a, k o j e g j e k a n i o n a m e t n u t i za hana. Ovaj je sudjelovao u l o v u i njegov s o k o l j e oteo l o v i n u s u l t a n o v o m sok o l u . L j u t i t , s u l t a n se o b a v i j e s t i o v l a s n i k u i tek tada sazna da j e t a t a r s k i p r i n c t u . A njegova o k o l i n a se p o b r i n e p r o v u i m u k r o z u i da ga j e v e l i k i vezir doveo da b i ga postavio n a osmans k i p r i j e s t o l . S u l t a n smjesta z a t v o r i T a t a r a u Sedam k u l a . D r u g i d o g a a j se zbio u d a m i j i , k a d a se n a k o n m o l i t v e p e t k o m , jed a n e m i r , t j . Poslanikov p o t o m a k , o a j n i k i o b r a t i o s u l t a n u za z a t i t u , j e r m u j e aga N a s u h - p a e , k o j i j e k o d njega b i o smje t e n , h t i o oduzeti e n u . T o j e sultana j a k o o a l o s t i l o . Po povratk u iz E d r e n a u C a r i g r a d , k a d a j e u v i d i o da j e s u l t a n k r a j n j e hlad a n s p r a m njega, a to j e b i l o djelo m u f t i j e i h o d e , o d l u i vel i k i vezir j e d n o s t a v n o i h u b i t i ; a da b i izmakao s u l t a n o v o m gnjev u , da o n n a l o g svome e h a j i da n a s v i m postajama do A l b a n i j e p o s t a v i pedeset k o n j a za n a j b r i b i j e g , i m ova d v o j i c a b u d u s m a k n u t i . Cehaja o b a v i j e s t i sultana o tome, a sultan donese u sebi o d l u k u o u s m r e n j u svoga zeta. Ovaj u i n i p o s l j e d n j i pok u a j da se o d r i , a l i m u s u l t a n bijesno p r e d b a c i , a k i za t r o 17.10. vanje M u r a t - p a e . S l i j e d e e g p e t k a , k a d a j e trebao p r a t i t i sulta1614. n a u d a m i j u , o n se p r o g l a s i b o l e s n i m . S u l t a n p o a l j e bostand i b a u sa s t o t i n u u v a r a v r t o v a da se o b a v i j e s t i o z d r a v l j u vel i k o g vezira, a ovaj m u u t e d i o d g o v o r j e r u d a v i v e l i k o g vezira. Nasuhova s m r t , k a k o k a e o s m a n s k i c a r s k i h i s t o r i a r , oivjela j e svijet; a j o v i e njegovo silno bogatstvo, u k o j e m se nalazila cijela zdjela bisera, m i l i j u n d u k a t a i p r e k o m i l i j u n tal i r a , t i s u u osamnaest s a b l j i t o su b i l e o b l o e n e z l a t o m i sreb r o m , a o p t o e n e d r a g i m k a m e n j e m , o d k o j i h j e samo j e d n a , p o t p u n o o p t o e n a d i j a m a n t i m a , b i l a p r o c i j e n j e n a n a 50.000 duk a t a ; s k l a d i t a p u n a p e r z i j s k i h i e g i p a t s k i h i l i m a o d atlasa, damasta, k a d i f e i zlatotkanice; t i s u u i sto k o n j a , m e u k o j i m a e t i r i stotine a r a p s k i h k o b i l a ; e t r d e s e t p a r i i r o k i h uzengija o d m a s i v n o g zlata, osamnaest t i s u a deva, e t i r i t i s u e mazgi, e s t t i s u a goveda, p o l a m i l i j u n a ovaca. M j e s t o palog v e l i k o g vezira d o b i o j e D a m a d M e h m e d - p a a . 30.6. 1615. U s k o r o j e u m r o m u f t i j a , M e h m e d efendija, sin Seadedina, vel i k o g h i s t o r i a r a Osmanskog carstva. T r i m a j e z i c i m a , k o j i su b i l i n u n i o s m a n s k o m u e n j a k u : a r a p s k i m , p e r z i j s k i m i turs k i m , p o t p u n o j e vladao i n a n j i m a se s n a n o i z r a a v a o u s t i h u i p r o z i ; ostavio j e iza sebe z b i r k u uzora pisama, o p i s B u r d e , t j . B u s i r i j e v e pohvalnice M u h a m m e d u , i z a p o e t i nastavak h i s t o r i j e carstva svoga oca. V e l i k i vezir j e d o b i o o d m a h nalog da krene na Perziju. P e r z i j s k i p o s l a n i k K a d i - h a n o t p u t i o se, u p r a t n j i a u a I n d i l i j a , t j . n o s i o c a dobre v i j e s t i , u P e r z i j u da obavijesti o m i r u , a l i v e su d v i j e godine p r o l e a o d o b e a n o g d a r a u svili n i j e b i l o n i t a . K r a j e m s v i b n j a (maja), v e l i k i vezir ode 2 2 . 5 . u U s k i i d a r , a t e k k r a j e m k o l o v o z a (avgusta) b i o je u H a l e b u (Alepu). Zvjezdoznanac Selimove d a m i j e , D e r v i T a l i b efendi192

j a , usmjeravao je m a r p r e m a n a k l o n o s t i zvijezda; o d l u e n o je da se dalje n i t a ne p o d u z i m a , nego da se t u p r e z i m i . U p r o l j e e se krene, p r i j e u b r d a Goksuna i p r i s p i j e u r a v n i c u A k a r , gdje se p r i d r u i i r u m e l i j s k i beglerbeg D a u t - p a a . Beglerbeg D i j a r b e k r a , D i l a v e r - p a a , i beglerbeg V a n a , T e k e l i M e h m e d - p a a , u p u e n i su k a E r e v a n u , S i d a n u , a e m i r K u r d a p r o t i v Nehavenda. K a r s , k o j e g su Perzijanci o p u s t o i l i , p o n o v o j e osposobljen za stanovanje, pa je z a t i m z a p o e l a opsada Erevana. N a k o n etrdeset e t i r i dana n e u m o r n e opsade i obrane, b r a n i t e l j i su b i l i s p r e m n i p r e d a t i se p o d u v j e t o m ponovne uspostave m i r a t o ga j e z a k l j u i o N a s u h - p a a , p a i p a k samo s p o l o v i c o m g o d i n j e g danka u s v i l i . A l i k a k o j e u v e l i k o ponestalo zalihe, v o j s k a j e morala odmah otii; p o t o je zima b i l a uveliko odmakla, mnogi su se s m r z l i u p r o l a s k u L u k o v a s t i h v i s o r a v n i (Soganlu j a j l a s i ) . Neuspjeh vojne, u k o j o j n i j e b i o p o n o v n o osvojen a k n i Erevan, proizveo j e smjenjivanje v e l i k o g vezira k o j e g je z a m i j e n i o kapudanpaa Halil. H a l i l se o d m a h dao n a neposredni zadatak: u m i r e n j e M o l davske i odbacivanje K o z a k a o d osmanske granice. Samuel H o r e c k i i M a h a j l o V i n i e v e c k i , u d r u e n i sa t r i sina m o l d a v s k o g kneza M o g i l e , p r o t j e r a l i su, uz p o m o K o z a k a , v o j v o d u T o m z u , k o j e g j e P o r t a postavila, i p o t u k l i p r o t i v n j i h u p u e n o g I b r a h i m - p a u , s a n d a k b e g a Silistre. I s k e n d e r - p a a , n a m j e s n i k E r l a ua, k o j e m su dodijeljene t r u p e Bosne, S r i j e m a , Smedereva, Alad a h i s a r a ( K r u e v c a ) , V u i t r n a i Silistre, p o t u k a o je Moldavce i Kozake. D o m i n a , t j . o b u d o v j e l a k n e g i n j a Moldavske, s o b a sina, k e r i m a , H o r e c k i i njegova e n a b u d u u h v a e n i i sa pet stot i n a u lance b a e n i h K o z a k a poslani u C a r i g r a d . Stefan T o m z a je p o n o v n o p o s t a v l j e n za kneza ove zemlje. I s k e n d e r - p a i j e nar e e n o da, o j a a n m o l d a v s k i m , v l a k i m i e r d e l j s k i m t r u p a m a , krene p r o t i v K o z a k a ; p o l j s k o m p o s l a n i k u je dano j a m s t v o da osmanska v o j s k a n e e ii p r o t i v njegove zemlje. Kozaci Azova, k o j i su o t i m a l i b r o d o v e na C r n o m m o r u , b i l i su, d o d u e , r u s k i p o d a n i c i , a l i j e r u s k i poslanik, k o j i j e d o a o sa d a r o v i m a da iz- m j . 8. m o l i p o v r a t a k T a t a r a u A z i j u , b i o n a j s v e a n i j e d o e k a n . S u l t a n 1616. j e , p r e k o p o l j s k o g p o s l a n i k a , pisao k r a l j u da j e t a t a r s k o m h a n u D a n i - b e g u d o j a v i o ono t o ga spada zbog u p a d a u P o l j s k u , a l i se p o t u i o n a upade K o z a k a . I d u e godine su dvije vojske na o b a l i D n j e s t r a v e bile postrojene j e d n a n a s p r a m druge za bor- 27. 9.1617. b u , k a d a j e z a k l j u e n g l a s o v i t i u g o v o r iz Bruse, po k o j e m Kozaci ne s m i j u p r i j e i r i j e k u O a k o v (Dnjepar), Poljaci se ne s m i j u m i j e a t i u poslove M o l d a v s k e , V l a k e i E r d e l j a , a T a t a r i ne s m i j u u z n e m i r a v a t i P o l j s k u . I s k e n d e r - p a a , tada, p o v u e v o j s k u sa granice. U C a r i g r a d u su j e z u i t i i j e d a n crnac, k o j i je b i o sudac Galate, u z n e m i r i l i sve evropske poslanike. Jezuiti, k o j i su za sebe p r i d o b i l i p a t r i j a r h o v o g z a m j e n i k a i ovoga p o t a k n u l i da p i e n j i m a u k o r i s t n a p u l j s k o m k r a l j u i p a p i , b i l i su u t a m n i e t3 Historija osmanskog carstva II

193

n i , a z a m j e n i k o b j e e n ; v e l i k o m m u k o m i h j e f r a n c u s k i poslan i k uspio o s l o b o d i t i uz o t k u p o d 30.000 d u k a t a . Jedan a u , p a n j o l a c r o d o m k o j i j e p r e a o n a I s l a m , i a o j e sa s u l t a n o v i m p i s m o m f r a n c u s k o m k r a l j u zbog o s l o b a a n j a dvadeset osam r o b o v a i nastojao ga j e p r i d o b i t i za stvar iz p a n j o l s k e protjer a n i h M a u r a iz Granade. U k o r i s t o v i h , zauzelo se u C a r i g r a d u i j e d n o poslanstvo e r i f a Fesa i M a r o k a , da b i se r a s k i n u l o p r i m i r j e sa p a n j o l s k o m . Sudac Galate, crnac, i s k a l j i v a o se, zbog p r o t j e r i v a n j a M a u r a , n a i d o v i m a i k r a n i m a ; p r v i m a j e zab r a n i o n o s i t i e i r e , a d r u g i m a kape; u d r u e n sa d e f t e r d a r o m B a k i - p a o m , h t i o j e o n sve E v r o p l j a n e , bez i z n i m k e i bez obzir a da l i su u s l u b i p o s l a n i k a , p o d v r i g l a v a r i n i . O n j e popisao o b i t e l j i k r a n s k i h p o s l a n i k a i z a s t u p n i k a i sami su p o s l a n i c i neko v r i j e m e m o r a l i p l a a t i g l a v a r i n u . K o n a n o j e v e l i k i vezir z a t r a i o da pogleda sve k a p i t u l a c i j e , te su p o s l a n i c i , u d r u e n i m snagama, u s p j e l i isposlovati o s l o b o e n j e o d ovog poreza. mj.4.1615 G l a v n i p r o t i v n i k suca iz Galate i j e z u i t a b i o j e k o n z u l N a n i , znanstveno obrazovani d r a v n i k . P r i s v e a n o m p r i j e m u b i l i su on i njegov p r e t e a d a r o v a n i z l a t n i m k a f t a n i m a , a o s a m d r u g i h j e podijeljeno m e u n j e g o v u p r a t n j u . P o r t a j e k o r i s t i l a nesudjelovanje Venecije u p o d u h v a t i m a m a l t e k e i f i r e n t i n s k e flote i poslala j e , stoga, naredbe na sve strane da se ne d i r a u njezine granice i b r o d o v e . S v e l i k o m m u k o m j e k o n z u l uspio isposlovati sporazum o t r g o v i n i , t o ga j e sam s u l t a n p o t v r d i o s v o j i m p o t p i s o m . Gledao se n j i m e o s i g u r a t i p r e d n o s t i venecij a n s k o j t r g o v i n i , t o su i h imale engleska, francuska i nizozemska t r g o v i n a , a i z b j e i p r i t o m e izdatak novca k o j i m j e franc u s k i p o s l a n i k o t e t i o k a p i t u l a c i j u svoga k r a l j a . S u l t a n j e p i sao d u d u da b i se zauzeo za progonjene M a u r e i D u b r o v a n e , i a k o se p o n e k a d t u i o na k r e n j e m i r a na m o r u i n a g r a n i c i . Vel i k a p r e p r e k a n a g r a n i c i b i l i su u s k o c i . N a n i j e p o k u a v a o sve da b i i h u d a l j i o iz n j i h o v a gnijezda Senja, a l i se p o s l a n i k aust r i j s k o g cara o d u p i r a o t o m zahtjevu zbog toga t o j e Senj p r i padao n a s l j e d n o m d i j e l u a u s t r i j s k o g k r u n s k o g p r i n c a . Uspio je, d a v i v e z i r u n e k o l i k o t i s u a d u k a t a , u n i j e t i u d o k u m e n a t obnovljenog m i r a s A u s t r i j o m z a d r a v a n j e uskoka u S e n j u . . . ]

P o t o su posve n o v i v o d e i d r a v n i m i n i s t r i , o b o j i c a pekarski sinovi, u Carigradu i u Beu, kajmakam Ahmet i kardinal Clesel p o t k r i j e p i l i m i r na Z i t v i d v o s t r u k i m b e k i m m i r o m , u m r o 2 2 . 1 1 . j e s u l t a n A h m e t n a k o n k r a t k e bolesti u dvadeset i o s m o j god i n i i v o t a , p o t o j e u e t r n a e s t o j d o a o n a p r i j e s t o , na k o j e m u je ostao e t r n a e s t godina. O n j e b i o e t r n a e s t i s m a n s k i s u l t a n k o j i j e za svoje vladavine sedam p u t a p r o m i j e n i o velike vezire, ostavio sedam sinova i bio p r v i s u l t a n k o j i j e sa sedam k r a n s k i h sila s k l o p i o ugovore. Za pranje l e a pozvan j e v e l i k i e j h 194

M a h m u t iz U s k i i d a r a , k o j i zbog visoke starosti n i j e b i o u stan j u t o u i n i t i , p a j e u m j e s t o sebe poslao e j h a a h a n Dedea. Ovaj j e n a glavi p r e m i n u l o g a n a a o dvije sijede vlasi k o j e p r i j e nisu p r i m i j e t i l i . R a s p i t u j u i se t o n i j e u njegovoj n a j b l i o j o k o l i c i , saznao je da su se p o j a v i l e za posljednjeg p e r z i j s k o g r a t a . Zaista su m u m o g l e i p r i j e n a r a s t i zbog r a t a i uzbuna k o j e su oslabile carstvo za njegova vladanja, t a k o da se p o e t a k o i t o vao m i r o m na i t v i kao i p e r z i j s k i m ; o n i m u E v r o p i odrekao se d a n k a i E r d e l j a , a d r u g i m se odrekao osvajanja u A z i j i k o j a su p o d u z i m a l i p r e i . K o l e b l j i v o s t i slabost njegova k a r a k t e r a oituje se u njegovoj nesamostalnosti, nesposobnosti da zapovijeda i p o d l o n o s t i s a v j e t i m a njegova u i t e l j a , m u f t i j e , e n a i kizlarage, t o je i l u s t r i r a n o d o g a a j i m a za v r i j e m e njegova v l a d a n j a . P r a v d o l j u b i v o s t , t o su je h v a l i l i N a i m a i V a l i e r i , o s j e a se u n j e g o v i m d j e l i m a , a l i n i p o t o i blagost. M o d a se zbog oduzet i h osmanskih galija tjeio firentinskim i toskanskim, j e r je teta p o g o d i l a d r a v n i novac, a ne njegov i m e t a k . M o d a j e pustoei vinograde zbog lova i p l a t i o t e t u n j i h o v i m v l a s n i c i m a ; m o d a j e d e r v i a , k o j i se n a njega bacio k a m e n o m , s m a t r a o p r i j e l u a k o m nego u b o j i c o m iz zasjede; t a k v a d o b r o h o t n o s t p r e m a p o j e d i n c i m a u r a u n a t a m u j e u zaslugu. M e u t i m , m l a doga s i l n i k a t r e b a p r e k o r i t i ne zbog blagosti nego zbog o k r u t n o s t i k a d j e d e r v i u , kojega j e proglasio l u d i m , i p a k dao odsjei g l a v u . V e l i k o m v e z i r u , k o j i j e do n j e g o v i h n o g u b i o u g u e n a t o r s k i m u e t i m a , sam je odsjekao glavu, d o k je j o pokazivao znakove i v o t a . M n o g o j e s v o j i h vezira dao s m a k n u t i i m n o g o evnuha u g u i t i ! D o a v i n a p r i j e s t o l , s a u v a o j e , d o d u e , i v o t b r a t a Mustafe (jer j e tada b i o j e d i n i p r i j e s t o l o n a s l j e d n i k ) , a l i ga j e kasnije n e k o l i k o p u t a h t i o s m a k n u t i . O d u b o j s t v a ga j e o d v r a t i o samo s t r a h (jer s v a k i p u t a k a d j e h t i o o s t v a r i t i taj n a u m , d o g o d i l o m u se n e t o neugodno). A h m e t ne z a s l u u j e p o h v a l u n i zbog b l a g o s t i , n i zbog n e p o d m i t l j i v e p r a v d o l j u b i v o s t i , j e r m u j e N a s u h za p o l o a j v e l i k o g a vezira p o n u d i o e t r d e s e t t i s u a d u k a t a , t o j e o n p r i h v a t i o i nastojao i s c i j e d i t i j o i v i e . U njegovoj se z a o s t a v t i n i n a l o m i l i j u n d u k a t a u g o t o v u n o v c u , t i s u u osamnaeset s a b l j i o p t o e n i h d r a g i m k a m e n j e m i d r u g o , gotovo n e v j e r o j a t n o blago. Pohvalno j e j e d i n o t o su iza njega ostale sjajne g r a e v i n e i p o b o n e zaklade: zgrada d a m i j e sa e s t m i n a r e t a , nazvana po n j e m u , sa k o l o m , k u h i n j o m za sirot i n j u i u m o b o l n i c o m ; o b n o v l j e n o p r e d v o r j e Kabe, iji su stupovi uvreni zlatom p r e s v u e n i m o b r u i m a , krov u k r a e n oluk o m o d zlata, a u n u t r a n j o s t u r e e n a n a k i t o m o d dvije stotine dvadeset i osam d i j a m a n a t a . U l j e p a v a n j e i o b o g a i v a n j e mjesta h a d i l u k a , M e k e i Medine, u v o e n j e s v e a n o g a sjaja k o j i m se svake godine u njegovoj d a m i j i slavi Poslanikov r o e n d a n , a u seraju se d r i s v e a n o s t d o d i r a r e l i k v i j e njegova o g r t a a , postavljanje u i l a c a K u r a n a u seraju k o j i su t a m o s v a k i p e t a k 13*

195

u i l i ( r e c i t i r a l i ) K u r a n i zabrana v i n a , u o i m a m u s l i m a n a nailaze n a priznanje. V e u i o p e n i t i j u v r i j e d n o s t i m a i p a k kan u n n a m a k o j a nosi njegovo i m e , a k o j u j e izdao p r e t s t o j n i k k o m o r e , A l i Muezin-zade, dvije godine n a k o n njegove s m r t i . T a j z a k o n i k d o d u e n e m a n o v i h zakona i uredaba, a l i j e i p a k n e t o b o l j i o d p o s t o j e i h . R e g u l i r a n a j e p o d j e l a n a s a n d a k e i namjes n i t v a ; stanje z i j a m e t a i t i m a r a ; naredbe o k o p n e n o j i p o m o r skoj snazi; u r e e n j e v a n j s k o g i u n u t r a n j e g d v o r j a n s t v a po tad a n j i m o d n o s i m a i jasno su sastavljeni t e m e l j n i z a k o n i za pol i c i j u , f i n a n c i j e i lena. N a v o d n o m A h m e t o v o m b r a t u , k o j i je p o d i m e n o m Jahja i kao k r a n s k i r e d o v n i k o b i a o svu E v r o p u i t r a i o p o m o u V a r a v i , Pragu, F i r e n c i , Parizu, N a p u l j u i R i m u , n a o k o su p o v j e r o v a l i u njegovo p o r i j e k l o . Izgleda da j e bio n e k i g r k i p u s t o l o v . O d sedam sinova k o j e j e ostavio A h m e t , t r o j i c a su j e d a n za d r u g i m d o l i na p r i j e s t o l (Osman I I , M u r a t I V i I b r a h i m I ) , a l i su d v o j i c a o d n j i h l i e n a p r i j e s t o l a i ubijena, a e t v o r i c a d r u g i h (Mehmed, S u l e j m a n , K a s i m i Bajezid) p a l i su k a o r t v e svoje b r a e n a v l a s t i , ne o d m a h p r i s t u p a n j u na p r i j e s t o l , po s t a r o m k a n u n u , k o j i m j e trebao o s i g u r a t i prijestol, nego kasnije zbog sumnje i elje za u b o j s t v o m . T a k o j e A h m e t b i o j e d n a k o nesretan kao otac i k a o vladar. D v a njegova sina p o g i n u l a su u u a s u vojne pobune, e t v e r o i h j e palo kao p r i m j e r d o b r o p r o m i l j e n o g b r a t o u b o j s t v a , a sedmi ( M u r a t I V ) bio j e o k r u t n i v l a d a r k o j i j e n a s l i j e e n o p r o p a d a j u e d r a v n o zdanje p o k u a o u z d r a t i k r v l j u .

GLAVA ETRDESETETVRTA
Od ustolienja Mustafe I do pogubljenja Osmana II

[ T r i s t o l j e a o p s t o j a n j a Osmanskog carstva z a p a m t i l a su e t r n a e s t sultana k o j i su, u n e p r e k i n u t o j l i n i j i , n a s l j e i v a l i p r i j e s t o l i z r a v n o o d oca n a sina; samo j e za Selimove i Sulejmanove vlade d o l o do r a t a m e u b r a o m , j e d n o j e m l a i S e l i m o r u j e m p o t i s n u o s p r i j e s t o l a starijeg b r a t a , d r u g i p u t a j e o e va (Sulejman) zamisao da m l a e m (Bajezidu) d a prednost p r e d s t a r i j i m ( S e l i m I I ) b i l a o n e m o g u e n a R o k s e l a n i n i m spletkama, te u t o p l j e n a u k r v i oba b r a t a . P r i m j e n a p r v e n s t v a starijeg, t o j e iz D e n g i z - h a n o v a zakonodavstva prenesen n a o s m a n s k i r e d n a s l j e i v a n j a , nije se o s t v a r i v a l a m e u d a l j n j i m r o a c i m a , j e r 196

se b o r b a za r e d , p o t o se p o k a n u n u b r a t o u b o j s t v a m i c a l o s p u ta s t r i e v a kao p r i j e s t o l o n a s l j e d n i k e , p r i svakoj p r o m j e n i n a p r i j e s t o l u m o g l a v o d i t i samo m e u b r a o m . A sada se po p r v i p u t a p o j a v i o j e d a n stric, trinaest g o d i n a s t a r i j i o d Osmana, n a j s t a r i j i o d sedmero preostale A h m e t o v e djece i , po p r a v u prvenstva najstarijeg, sjeo n a p r i j e s t o l , i a k o njegovu d u e v n u slabost i blesavost samo i s l a m s k o p r a v o ne priznaje; po o v o m p r a v u . m a l o l j e t a n , blesast, kao i tjelesno nakazan i n e v j e r o m o b i l j e e n , ne m o e b i t i p r a v o v a l j a n i m a m , dakle n i v a l j a n za p r i j e s t o l te se u r o k u o d t r i mjeseca m o r a o t s t r a n i t i . M u s t a f i j e i v o t b i o o m o g u e n , a l i e t r n a e s t o g o d i n j i m zatvaranjem u kafez (tako se u b u d u e naziva p r i n e v s k a odaja), svaka i s k r a d u h o v n o g razv i a b i l a j e u t u l j e n a , svako s n a e n j e tjelesnog i m o r a l n o g osjet i l a b i l o j e u g u e n o . P r v i i j e d i n i njegov d r a v n i i n , n a k o n t o j e u E j u b o v o j d a m i j i opasao sablju, posjetio grobove s v o j i h predaka, p o d i j e l i o dar za u s t o l i e n j e u iznosu o d t r i m i l i j u n a a k i , t j . o k o m i l i j u n d u k a t a , b i o j e da j e v r h o v n o m o r u n i k u d o d i j e l i o egipatsko n a m j e s n i t v o , n o i p a k p o d u v j e t o m da o e n i s u l t a n o v u amme; p r v o m s o b a r u n a m j e s n i t v o Damaska, a v r h o v n o m s o k o l a r u K a r a m a n a . K i z l a r a g a M u s t a f a , k o j i j e za sultana A h m e t a d r a o uzde v l a s t i i b o j a o i h se uz t a k v o g l u d o g sina d a t i njegovoj m a t e r i , iznio j e p r v i t a j n u z a n i m a n j a sultana, koj i se zabavljao t i m e da j e r i b a m a bacao zlato u m o r e . K i z l a r a g a , p o s a v j e t o v a v i se sa m u f t i j o m E s a d o m i k a j m a k a m o m Sofi Meh m e d - p a o m , sazove, p o d i z l i k o m podjele novca, v e l i k a e Carstva na d i v a n , s u l t a n bude p o n o v n o zatvoren u svoje r a n i j e odaje, a 26.2.1618. Osman b u d e d i v a n u i t r u p a m a p r e t s t a v l j e n kao v l a d a j u i sultan. U dane Osmanova u s t o l i e n j a p o k u a o j e z a t o e n i t a t a r s k i p r i n c Mehmed-Giraj p o b j e i iz Sedam k u l a , a l i j e b i o u h v a e n i v r a e n . U s k o r o j e d o l o do p r e k i d a m i r a s P e r z i j o m . U s p r k o s p r o t u s a v j e t i m a defterdara B a k i - p a e i d r u g i h r a t u v i n i h l j u d i , k r e n u o j e o d V a n a t a t a r s k i h a n D a n i b e k - G i r a j sa l e n s k o m kon j i c o m beglerbega D i j a r b e k r a , V a n a , Sivasa, R u m e l i j e , Haleb a i E r z u r u m a i p r i s p i o u r a v n i c u Serava. K a r h a i - h a n , zapov j e d n i k Tebriza, p r e v a r i v i Tatare i z a a v i i m iza l e a , p r u i o je e s t o k u b o r b u , u k o j o j su p a l i beglerbezi R u m e l i j e , Dijarbek r a , V a n a i v i e s a n d a k b e g a . Samog t a t a r s k o g h a n a spasila j e samo h r a b r o s t j a n j i a r a , a p a l i su i njegov kazasker i m u f t i j a . Perzijski zapovjednik p o s j e e pet s t o t i n a z a r o b l j e n i k a i n j i h o v e glave p o a l j e a h u . K a d a j e u o za taj poraz, v e l i k i vezir H a l i l , da ne b i obeshrabrio v o j s k u , o d l u i se ne p o v u i , nego smjesta k r e n u t i n a E r d e b i l , gdje j e a h b i o u p o s j e t u g r o b o v i m a s v o j i h p r e d a k a . K a k o j e osmanska v o j s k a b i l a b l i z u , a h se o d l u i na m i r o v n e pregovore. M i r bude z a k l j u e n p o d i s t i m u v j e t i m a kao i r a n i j i (pod N a s u h - p a o m ) , naime uz g o d i n j e davanje s t o t i n u t o v a r a svile. P o t o su r a z m i j e n j e n i d o k u m e n t i , v e l i k i vezir otp u s t i v o j s k u u E r z u r u m u na z i m i t e , a sam ode u T o k a t . T a m o n a e , d o d u e , p i s m o s p o h v a l o m , a l i k a d a p r i s p i j e u Carigrad, 197

26.9. mj.9.

bude u k l o n j e n , a p o l o a j p r e d a n k a p u d a n p a i , k o j i n a o v u d u nost d o e p o t r e i p u t . N o za P o r t u su b i l i m n o g o v a n i j i m u s l i m a n s k i poslanici, kao o d sultana Fesa i M a r o k a i p e r z i j s k o g a h a . P r v i j e d o n i o darove i m o l i o sultana da o b u s t a v i zlo t o su ga inili n e v j e r n i c i i A r a p i po a r a p s k i m z a l j e v i m a . M n o g o sjajnije b i l o j e p e r z i j s k o poslanstvo koje j e d o n i j e l o b r o j n e i skupocjene p o k l o n e u tkan i n a m a i i v o t i n j a m a . M a d a j e u g o v o r o m i r u b i o r a n i j e uglavljen, tek j e sada b i o dan d o k u m e n a t o tome, u k o j e m su b i l i p r e c i z i r a n i t u r s k i u s t u p c i i zahtjevi. D o l o j e i do p r o m j e n e v e l i k o g vezira: pao j e H a l i l - p a a , pa o n d a M e h m e d - p a a - Z e t , onda j e d o a o Ali-paa nazvan G u z e l d e , t j . K r a s n i , a u s k o r o nazvan e l e b i . I o v l a t e n j a m u f t i j e Esada b i l a su umanjena, a l i na zaobilazan n a i n . Sada su se mjesta uleme p o p u n j a v a l a n a prijedlog s u l t a n o v o g h o d e , O m e r efendije, a m u f t i j a je b i o sveden na to da d i j e l i fetvu. H a l i l - p a a , k o j i se b o j a o za svoju g l a v u , i m je d o a o u U s k i i d a r , pobjegao je u a t o r v e l i k o g e j h a M a h m u t a , iji je o s o b n i ugled, tada m o u d r a v i , spasio v i e z n a m e n i t i h glava. N a njegovu z a m o l b u H a l i l u je ne samo z a j a m e n i v o t , nego je zadobio mjesto d r u g o g vezira kao k a p u d a n p a a . A A l i - p a a je, n a j p r i j e kao k a p u d a n p a a , a onda d o d v o r a v a n j e m sult a n u zadobio p o l o a j velikog vezira; u s k o r o je p o t i s n u o sve njegove pouzdanike: defterdara B a k i - p a u j e spremio u t a m n i c u , s v e m o n o g k i z l a r a g u j e , o d u z e v i m u sav i m e t a k , prognao u Egipat, s u l t a n o v u u i t e l j u odredio je da m o r a ii u M e k u , a l i j e ovaj i m a o s r e u da j e b a tada Ali-paa u m r o i o n p o n o v n o zasjedne na svoje mjesto. U p r v o j g o d i n i Osmanove vladavine u m r l a j e u s t a r o m seraj u njegova p r a b a k a , s u l t a n i j a Safije (Baffa); a u s k o r o i vezir A h m e t E k m e k d i - z a d e k o j i je o d p o l o a j a p o r e z n i k a d o a o do p o l o a j a k a j m a k a m a . Pred s m r t j e p o l o i o deset m i l i j u n a a k i za n a m j e n u da se u t v r d i O a k o v . T a d a n j e g j e m u f t i j u odredio za n a d z o r n i k a n j e g o v i h p o b o n i h zaklada (vakufa), medrese u C a r i g r a d u , hana u E d r e n u i E r e g l i j u ( E r e j l i ) i d r u g i h zgrada. Ostavio j e u t r e n u t k u s m r t i s t o t i n u m i l i j u n a a k i , t j . m i l i j u n duk a t a k o j i su p r i p a l i f i s k u . Povod za p o l j s k i r a t dao je G r a c i j a n i , m o l d a v s k i v o j v o d a . O n je u h v a t i o p i s m o Gabora Bethlena, u p u e n o u C a r i g r a d u k o j e m se ovaj t u i o na Kozake i Poljake, a o n d a j e to p i s m o dostavio P o l j a c i m a . B e t h l e n se tada prisegne n a osvetu, te isposluje njegovo smjenjivanje i imenovanje Aleksandra, v l a k o g v o j vode. P r o t i v G r a c i j a n i j a i Poljaka, k o j i su m u p r i t e k l i u p o m o , bude i m e n o v a n s e r d a r o m I s k e n d e r - p a a , n a m j e s n i k O a k o v a , r a n i j i G r a c i j a n i j e v z a t i t n i k . Uz njega se o k u p e beglerbeg Rumel i j e , J u s u f - p a a , s a n d a k b e g N i k o p o l j a M e h m e d T e r j a k i , t j . uivatelj o p i j a , nosilac s a n d a k a V i d i n a , s t a r i H i z i r - p a a , iz r o d a M i h a l o g i u a , te t a t a r s k i h a n D a n i b e k . V o j s k a p r i j e e P r u t i d o e 198

na obale Dnjestra, u b i l i z i n i J a i j a , gdje j e b i o p o l j s k i t a b o r . D o e do b o j a , p r e d k o j i m j e I s k e n d e r - p a a nagovarao p r i n c a Devlet-Giraja, kao j e d i n o g i z d a n k a D e n g i z - h a n o v a r o d a , d a se ne izlae opasnosti, n a t o ovaj prisegne d a e se s T a t a r i m a pov u i . P a e M i h a l o g l u , H u s e i n i M e h m e d sjure se u n e p r i j a t e l j s k e redove, b u d u o p k o l j e n i , a l i i h oslobode T a t a r i i N u g a j i . N a b o j n o m p o l j u ostane 10.000 n e p r i j a t e l j a , a o s t a l i se p o v u k u u t a b o r . G r a c i j a n i pobjegne, njegov e h a j a B u u k bude u h v a e n , a zar o b l j e n i Poljaci p o s j e e n i . P o l j s k i z a p o v j e d n i k u p u t i p i s m o , u k o j e m p o r u i k a k o j e m i s l i o do p r o t i v sebe i m a samo Tatare, a kada j e saznao d a j e vezir t u , z a t r a i i z m j e n u taoca i o b e a p o v l a e n j e . P o t o n i j e p o s t i g n u t sporazum, Poljaci p o n u u z m i c a t i stalno gonjeni i napadani o d T a t a r a . Sedamnaest dana t r a jale su borbe i kada su Poljaci k o n a n o s t i g l i do Dnjestra, nastane m e u n j i m a z b r k a . K o r i s t e i t o , T a t a r i n a p a d n u te nastane s v e o p i poraz i b i j e g u k o j e m sva p o l j s k a v o j s k a bude u n i t e n a ; G r a c i j a n i j a n a b i j e g u u b i j e n e k i seljak. U z i m u te godine dogodio se i t r a g i a n s l u a j b r a t o u b o j s t v a . B i o j e , p o s u l t a n o v o m nalogu, u m o r e n njegov b r a t ( o d druge m a j k e ) M e h m e d k o j i j e i m a o i l i n a j v i e k v a l i t e t a za vlast i l i j e pokazivao sklonost da vlada. K a k o j e m u f t i j a E s a d o d b i o davanje fetve za t o u b o j s t v o , b i o j e u k l o n j e n , a n a njegovo m j e s t o je d o a o v r h o v n i sudac R u m e l i j e , K e m a l e d i n . Par sedmica pot o m d o g o d i l a se, zbog j a k e zime, n e o b i n a p r i r o d n a p o j a v a o k o j o j h i s t o r i j a u devet s t o t i n a g o d i n a g o v o r i samo d v a p u t a , d a se B o s f o r skroz zaledio t a k o da se iz Azije u E v r o p u m o g l o i i pje k e . Z b o g p r e k i d a p r o m e t a , d o l o j e do s k u p o e . Nevolje j e poja a l a uzbunjenost spahija k o j a se j e d v a s m i r i l a z l a t o m . V e l i k i vezir se zbog svega toga n i j e v i e o s j e a o s i g u r n i m , te j e s t u p i o u kontakt s velikim i m o n i m ejhom Mahmutom, koji je ve r a n i j e z a t i t i o u g r o e n e v e l i k a e , a p o m i r i o se i sa h o d o m . A l i iznenada u m r e , a da to n i t k o nije o e k i v a o . N a s l i j e d i o ga j e e t v r t i i z a d n j i vezir D i v a n a , Albanac H u s e i n o d O h r i d a , k o j i je u n a p r i j e e n o d b o s t a n d i b a e u j a n j i a r s k o g a g u p r i p o h o d u na Erevan, o n d a za beglerbega R u m e l i j e i vezira, f a n a t i a n vjern i k , o h o l i strog, bez svjetskog i s k u s t v a i slijepo odan s u l t a n u . S u l t a n Osman, sada s k o r o u osmanaestoj g o d i n i , nastojao j e vezire p o d r e d i t i svojoj v o l j i ; m a d a j e b i o i z v r s t a n v o j n i k , v o j n i c i ga n i s u v o l j e l i , j e r j e b i o k r t ; a n i u l e m a k o j o j j e oduzeo, p u t e m m j e r a h o d e Omera, njezine povlastice; n i g r a a n i glavnog grada, j e r j e b i o s t r o g i s u m n j i a v , p a j e znao n o u sam o b i l a z i t i g r a d o m . P o l j s k i r a t ga j e u i n i o j o j o g u n a s t i j i m . On n a l o i da se pobode b a j r a k , sakupi v o j s k u , te u s k o r o krene ka E d r e n u , gdje stigne deseti d a n p o o d l a s k u . Z a t i m se krene p r e k o B a l k a n a , a u I s a k d i j u se n a i n i m o s t p r e k o Dunava. T u u m r e sin T a k o p r u - z a d e a , glasovitog enciklopediste i p r v o g i199

20.9.1620.

12.1.1621.

9.3.1621.

9. 5.1621. 31.5. 12.6.

votopisca o s m a n s k i h p r a v n i k a , v r h o v n i sudac R u m e l i j e K e m a l efendija. N a njegovo m j e s t o d o e Abesinac M u l a A l i j a , k o j i j e b i o sudac Galate, n e p o t k u p l j i v i s p r a m s i r o t i n j e dobar, a l i estok i f a n a t i a n crnac k o j i se n i j e b a m n o g o r a z u m i o u o v u znanost; j e d n a k o kao n i l i j e n i k M u s a k o j i , u n e d o s t a t k u valjan i j i h l j u d i , zadobije p o l o a j v r h o v n o g suca A n a d o l i j e . Po dolasku u Beograd, s u l t a n b i e s t o sjeo u m a l i d u n a v s k i a m a c i vozio se n a d r u g u o b a l u da j e razgleda i l i se sam v j e b a o u k o n j s k o m p o i g r a v a n j u i c i l j a n j u s t r i j e l o m , a b i o j e s a v r e n j a h a , strijelac i znalac o r u j a . N o s i o je o k l o p n i p r s n i k S u l e j m a n a kojeg j e uzeo za uzor. Bacao j e s t r i j e l u p r e k o D u n a v a i na m j e s t u , gdje j e ona ostala l e a t i e t i r i k o r a k a o d obale, p o d i g n u t j e k a m e n i stub za u s p o m e n u . A l i j e znao c i l j a t i ne samo u h v a e n e Kozake, nego i p a e v e i t i m e je izgubio svaku l j u b a v i p o t o v a n j e . Do10.8. a v i u M o l d a v s k u , a s u m n j a j u i d a v l a k i v o j v o d a u r u j e s P o l j a c i m a , s m i j e n i o ga j e , z a t v o r i o i postavio poznatog n e p r i j a t e l j a P o l j a k a , Stefana T o m z u . K r a j e m k o l o v o z a (avgusta), sult a n j e b i o k o d H o i n a , d o k se p o l j s k i kancelar sa 4.000 r a t n i k a i 8.000 N i j e m a c a u t a b o r i o n a D n j e s t r u , a k r u n s k i p r i n c sa 60.000 u a n i o u K a m j e n j e c u . Osmanska v o j s k a o k r u i t a b o r na 8.9. D n j e s t r u sa svih strana. U p r v o j b o r b i p r s a u p r s a padne beglerbeg Bosne. N o p r v i napad n a u a m e n i t a b o r b i o je pobjednonsan, osvojeno j e dvanaest p o l j s k i h t o p o v a , trideset dvije m a l e zastave, dvije v e l i k e n j e m a k e zastave, a 1.000 n e p r i j a t e l j a ostane n a b o j n o m p o l j u . K a n t e m i r M i r z a , h r a b r i v o a N u g a j a , d o b i j e na9.9.1621. m j e s n i t v o O a k o v a i n a l o g da upadne u P o l j s k u i p o h a r a je. O n p r i j e e D n j e s t a r i o d v u e s o b o m 2.500 r o b i j a . D r u g i i t r e i n a p a d n a t a b o r n i s u d a l i rezultata, a l i j e e t v r t i b i o n a j e i , u k o j e m sam s u l t a n napadne k o z a k i t a b o r t o m u j e b i o nasup r o t . V i e j e t i s u a o s m a n s k i h v o j n i k a p a l o , a i b u d i m s k i nam j e s n i k K a r a k a M e h m e d - p a a , k o j i j e p r o d r o sa s v o j i m t r u 17.9. parna u t a b o r . S u l t a n , nezadovoljan, s m i j e n i v e l i k o g vezira i postavi namjesnika Dijarbekra, Dilavera, t j . smionog. B i l o je j o n e k o l i k o napada sa g o l e m i m g u b i c i m a na obje strane. Z b o g n j i h i p o o d m a k l o g v r e m e n a b i o j e p o e l j a n m i r , te j e , uz posredovanje R a d u l a , v l a k o g v o j v o d e , b i o i z a k l j u e n . Po e v r o p s k i m h i s t o r i a r i m a palo j e 80.000 t u r s k i h r a t n i k a i 100.000 k o n j a , d o k j e p o o s m a n s k i m h i s t o r i a r i m a palo 100.000 n e p r i j a t e l j a . M a d a o s m a n s k i p i s c i ne ulaze u u z r o k e neuspjeha, v a l j a r e i d a s u o n i b i l i u l j u b o m o r i i z m e u v e l i k o g vezira H u s e i n a i K a r a k a a , k a o i i z m e u t a t a r s k o g hana i K a n t e m i r a , a osobito u v e l i k o m neznanju i o h o l o j d r z o v i t o s t i kizlarage Sulejmana. Ner a s p o l o e n j e zbog neuspjeha u m a n j e n o j e r a d o s n o m v i j e u o r o e n j u p r v o r o e n o g p r i n c a , o d njegove n a j d r a e s u l t a n i j e , j e d n e o b i n e R u s k i n j e n e o b i n e ljepote k o j a j e uzeta iz r o b i j a , o s l o b o e n a i o n d a j e postala z a k o n i t a njegova supruga.]
200

S p o e t k o m , za Osmansko carstvo t a k o v a n e t i s u u e s t 14.1. 1622. s t o t i n a dvadeset i druge godine, o z n a e n e k r v a v o m p r o m j e n o m na p r i j e s t o l u i p r v i m u m o r s t v o m sultana, v r a t i o se u glavni g r a d Osman. Odsjeo je u p r e d g r a u , u p a l a i D a u t - p a e sve a n o p o g o e n o d k a p u d a n p a e . N a k o n dvanaest dana Poslani- 25.1. k o v je r o e n d a n p r o s l a v l j e n s v e a n o u sultanova u l a s k a u g r a d i u seraj, a s v e a n o s t je p o v e a n a t r o s t r u k i m o s v j e t l j e n j e m gra- . da. D o l o j e do v e l i k i h u n a p r e i v a n j a iz soba seraja u d r a v n a zvanja i do p r o m j e n a u n a m j e s n i t v i m a . Jedan o d stupova carstva b i o j e tada v e l i k i vezir, H r v a t D i l a v e r - p a a i j a je r a t n a slava b l j e s n u l a za posljednjeg p e r z i j s k o g r a t a . . . N a k o n p o v r a t k a u C a r i g r a d d o l a j e u sve v e o j m j e r i do i z r a a j a Osmanova sjeta i n e r a z b o r i t o s t k r o z po d r a v u sve opasnije znake i naredbe, t o su u z n e m i r i v a l i n a r o d . U p r a t n j i j e d n o g a i l i dvojice p a a e s t o j e n o u obilazio gradske ulice i toionice vrei dunost strae i policijskog pretstojnika. Vino i d u h a n b i l i su strogo zabranjeni, a s k u p o u i v e n i h n a m i r n i c a p r i p i s i v a o j e n a r o d k r t o s t i sultana. H a r e m s k e razonode danomice su sve v i e n j i m e ovladavale. Sultanija-haseki, s u p r u g a R u s k i n j a , p r i j e s t o l o n a s l j e d n i k o v a m a j k a , j o je u i v a l a p r e d n o s t i i p o a s t k o j u j o j je p r u a o njezin p o l o a j i s u l t a n j o j je na njez i n u m o l b u p r i p r e m i o v e l i k i igrokaz k o j i j e p r i k a z i v a o p o l j s k i r a t s osvajanjem v e l i k i h t o p o v a uz rasprskavanje m i n a . T a d a je n e s r e t n i p o g o d a k iz p u k e p r o u z r o i o s m r t prijestolonasljedn i k a . Da n a d o k n a d i g u b i t a k , odabrao je Osman o d m a h t r i e n e najedanput, a l i ne, k a k o je na o s m a n s k o m d v o r u b i l o u o b i a j e no, m e u k u p l j e n i m r o b i n j a m a , nego m e u s l o b o d n i m k e r i m a s v o j i h p o d a n i k a . To je b i l o p r o t i v svih k a n u n a , po d r a v u opasna n o v i n a , j e r se t r e b a l o b o j a t i veza sultana s k e r i m a iz m o n i h opasnosti o d b l i e i dalje r o d b i n e po p o r i j e s t o l o n a s l j e d n i k a . e n a j e s t o l . Stoga k a n u n , d o d u e , ne i s k l j u u j e k r a n k e , a l i i s k l j u u j e strane princeze, a j e d n a k o t a k o i slobodne k e r i u z e m l j i zbog opsanosti o d b l i e i dalje r o d b i n e po p r i j e s t o l o n a s l j e d n i k a . e n a v l a d a r a n e k a ne bude g o s p o a nego samo r o b i n j a , j o u nje n o j d o b i o t r g n u t a o d svoje r o d b i n e , bez z a t i t e , bez veza, bez o b z i r a n a s v o j u o b i t e l j ; n e k a j e p o t u j u samo kao s u l t a n i j u -haseki, t j . kao p r i n e v u m a j k u , kao v a l i d u - s u l t a n i j u , t j . m a j k u sultana na v l a s t i , k a d e u i v a t i j o v e i ugled. Sam s u l t a n n i j e sin slobodne djevojke nego sin r o b i n j e , da b i mogao t o bezobz i r n i j e v l a d a t i i za u t j e h u r o b o v i m a , n j e g o v i m slugama, k o j i n i s u n o v c e m k u p l j e n i nego samo p r i s i l n o p o d j a r m l j e n i r o b o v i ; o n i su r o e n i o d slobodne m a j k e i i m a j u t u p r e d n o s t p r e d s i n o m robinje, sinom k o j i je na prijestolu. Protiv ovih osnovnih prav i l a b r a n o g a p r a v a o s m a n s k i h sultana, h t i o j e Osman u isto v r i j e m e u z e t i e t i r i z a k o n i t e supruge (na t o svaki njegov podanik po islamskom zakonu ima pravo). On je oenio k e r P e r t e v - p a e i h t i o se po z a k o n u o e n i t i m u f t i j i n o m k e r i . Jez201

gro vojske, j a n j i a r e kao i spahije, o k r e n u o je Osman u posljedn j e m p o l j s k o m r a t u p r o t i v sebe, t o zbog k r t o s t i , t o zbog predbacivanja. Prve, j e r je o d r a o v o j n u s m o t r u , a pozvao i h j e p o d i z l i k o m da i h n a d a r i , p r i e m u j e s v a k i o v j e k d o b i o samo p o l a pjastera; druge je o k r e n u o p r o t i v sebe, j e r i h je toga dana, k a d a su n a v a l j i v a l i na p o l j s k i t a b o r , p r i e m u je pao b u d i m s k i beglerbeg K a r a k a M e h m e d , na p o v r a t k u u a t o r o t r o i z g r d i o . Snizio je d o s a d a n j u u o b i a j e n u c i j e n u , d u k a t za d o n e e n u glavu, pa su v o j n i c i m r m l j a l i : t o je d u k a t za neprijat e l j s k u glavu, a d o n i j e t i je, z n a i i s v o j u s t a v i t i na k o c k u . P r i pov r a t k u j e jasno pokazao svoje nezadovoljstvo s v o j s k o m zbog n e u s p j e n o g v o j n o g p o h o d a . K t o m e se j o d o g o d i l o da je bos t a n d i b a a na svojoj n o n o j o p h o d n j i po t o i o n i c a m a dao b a c i t i u m o r e j a n j i a r e k o j i su b a n i l i , a pijane g r a a n e je dao p r i k o v a t i na galije. K o n a n o je o p e nezadovoljstvo d o l o do v r h u n c a kad je s u l t a n o b j a v i o da e p o e t k o m p r o l j e a sam g l a v o m p o i s v o j s k o m u S i r i j u da g o d i n a m a p o b u n j e n o g kneza Druza, emir a Fahredina, upregne u j a r a m p o s l u n o s t i . V e z i r i , m u f t i j a i ulem a savjetovali su sultana da je daleko svrsishodnije da p o a l j e o n a m o j e d n o g v o j s k o v o u na k o p n u i k a p u d a n p a u na m o r u , nego da se sam s u p r o t s t a v i na e l u i t a v e vojske j e d n o m p o b u n j e n i k u k o j i e, u n a j g o r e m s l u a j u , p o b j e i k r a n i m a . N a to Osman pozove velikoga vezira, k a p u d a n p a u i defterdara, zapovijedi da n a o r u a j u s t o t i n u galija i da i m za to osamdeset t i s u a d u k a t a . U isto v r i j e m e su izdane zapovijedi beglerbezima T u n i s a i Alira da p o j a a j u m o r n a r i c u . To je s m a t r a n o to p o t r e b n i j i m t o je p r i n c F i l i b e r t u M e s i n i n a o r u a o e z d e s e t galija i e s t galiona da b i e m i r u D r u z a d o a o u p o m o i l i da osveti p o s l j e d n j i pothvat na M a n f r e d o n i j u . P o l o v i n o m t r a v n j a (aprila) t r e b a l a je m o r n a r i c a b i t i spremna za polazak. U s k o r o z a t i m o b j a v l j e n a je prava svrha ovog o p r e m a n j a , n a i m e sultanov h a d i l u k u M e k u . U t u je s v r h u poslan j e d a n b a l t a d i j a iz seraja s n a r e e n j e m da ide u S i r i j u i u E g i p a t zbog d o p r e m e p o t r e b n e hrane. erif u M e k i je d o b i o nalog da sve b r o d o v e k o j e m o e s m o i p o a l j e e g i p a t s k o m n a m j e s n i k u za p r i j e v o z i v e n i h n a m i r n i c a u D i d u . R i e , r a i i d r u g i h v r s t a i t a r i c a se m o r a l o n a i sto t i s u a mjera; sultana je trebalo p r a t i t i o d j a n j i a r a samo pet s t o t i n a sams u n d i j a i t i s u u spahija, a ostale redovite e t e trebale su ostati u Carigradu. S velikim vezirom, defterdarom i niandipa o m t r e b a l i su ii gospoda o d carskog stremena, g e d i k l u , e t r deset m u t e f e r i k a i trideset pisara divana. H u s e i n - p a a , p r i j a n j i v e l i k i vezir, trebao je kao k a j m a k a m u v a t i C a r i g r a d , vezir G u r d i M e h m e d - p a a Edrene, a R e d e p - p a a j e trebao b i t i u B r u s i . Oni su t r e b a l i u v a t a i t r i glavna grada carstva. V e l i k i vezir i m u f t i j a p o k u a l i su u i n i t i sve t o j e b i l o u n j i h o v o j m o i da o d v r a t e sultana od nesretne m i s l i h a d i l u k a . H a r e m s k i je d u u m v i r a t , kizlaraga i h o d a , o d v r a t i o sultana o d .202

m u d r o g a savjeta. On je s u l t a n u u t u v i o u glavu d u su e g i p a t s k i p l a e n i c i daleko b o l j a i p o u z d a n i j a v o j s k a i da b i t r u h l o jezgro osmanske vojske, j a n j i a r e i spahije, t r e b a l o z a m i j e n i t i n o v o m e t o m e g i p a t s k i h i s i r i j s k i h p l a e n i k a . N a to je k i z l a r a g u p o t i cao m o d a i osobni interes, da bude b l i z u svojoj abesinskoj dom o v i n i , k o l i - r a s a d n i k u c r n i h evnuha. H o d u j e m o g l a n a t o p o t a k n u t i osobna osveta p r e m a e r i f u iz M e k e k o j i h o d i n o g a b r a t a , i m a m a K a r a k a efendiju, imenovanog sucem u M e k i (a po b r a t o v u utjecaju), u s p r k o s f e r m a n u s Porte n i j e postavio. T a k o je o d l u k a o h a d i l u k u ostala v r s t a , p r e m d a je v e l i k i vezir o p o m i n j a o da t r e b a d o e k a t i p o l j s k o g velikog p o s l a n i k a Zbar a v s k v j a i p r i v e s t i k r a j u m i r o v n e pregovore. M u f t i j a je u z a l u d nastojao da p r i d o b i j e sultana za to da sagradi d a m i j u , j e r gra e n j e d a m i j e i m a v e i h zasluga nego h a d i l u k u M e k u . U n a d i da e njegova k i djelovati na s u l t a n o v u o d l u k u , m u f t i j a je, nak o n dugoga n e k a n j a , d o p u s t i o n j e z i n u u d a j u i k i je predana s u l t a n u s m i r a z o m od e s t s t o t i n a t i s u a d u k a t a . M e u t i m , sultan je b i o n e p o k o l e b l j i v , a v j e t r o v i , k o j i u C a r i g r a d u o b i n o p u u u v e l j a i (februaru) i o u j k u ( m a r t u ) , j o su v i e u z b u d i l i njegovu f i k s n u i d e j u . Osman po p r i r o d i nije b i o k r v o l o a n i osvetoljubiv, nego je u t o m e b i o p r o m i l j e n i n a e l a n . K a d a je j e d a n p u t p r e o b u e n na t r k a l i t u p r o m a t r a o nabacivanje kop l j e m ( d i r i d o m ) , j e d a n ga je t a k m i a r nehotice pogodio i zato su ga evnusi zlostavljali. Osman ne samo da ga j e p u s t i o o t i i , nego m u je j o i p o k l o n i o pedeset d u k a t a . U s t a r o m seraju, gdje je slavio v j e n a n j e s m u f t i j i n o m k e r i , bavio se m i l j u da u g u i m a e h u , f a v o r i t k i n j u svoga oca, s u l t a n i j u Mjeseev lik, e n u izvanredne ljepote i duha, iz b o j a z n i da u o d s u t n o s t i ne bude l i e n p r i j e s t o l j a ako b i ona uznastojala p o s t a v i t i svoga sina na p r i j e s t o l . H t i o je p o u d a v a t i dvije stotine e n s k i h osoba iz seraja. Zaista je udao dvije svoje sestre, a l i bez i k a k v o g a slavlja. Jednu, j o kao dijete (s n e p u n i h sedam godina), o b u d o v j e l u s u p r u g u N a s u h - p a e k o j i j e u m r o j o kao njezin z a r u n i k , udao j e za H a f i z - p a u , n a m j e s n i k a V a n a . D r u g u je udao za B a j r a m -agu, t u r n a k d i b a u k a i r s k i h j a n j i a r a k o j i j e m o r n a r i c o m trebao o d j e d r i t i o n a m o . Jedan san, m a d a r a z l i i t o t u m a e n , p o t k r i j e p i o je sultana u n a m j e r i da p o d u z m e h o d o a e u M e k u . Osman je u snu sjedio na p r i j e s t o l u i u i o (recitirao) K u r a n k a d l i n a i e Poslanik pa m u ga oduzme i g o r n j i dio o k l o p a te ga pljusne. Osman, zbunjen t i m snom, u p i t a h o d u t o o n z n a i . Ovaj je rekao da je to Poslanikov p r i j e k o r zbog njegove k o l e b l j i v o s t i u pogledu h a d i l u k a . Osman o v i m t u m a e n j e m n i j e b i o sasvim zadovoljan pa je u p i t a o v e l i k o g a e j h a M a h m u t a iz U s k u d a r a od k o j e g je u o t u m a e n j e ne u h o d i n u smislu, nego k a k o su to t u m a i l i v e z i r i : K u r a n je zakon, oklop-haljetak je svijet; sultan t r e b a i n i t i p o k o r u i p r o m i j e n i t i se. Da i n i p o k o r u , treba p o s j e t i t i grobove s v o j i h p r e a . 203

[ B i l o je o d r e e n o da se sultanov a t o r p o s t a v i u U s k i i d a r u 17. s v i b n j a (maja). M u f t i j a tada p o a l j e s u l t a n u f e t v u s o v i m s a d r a j e m : v l a d a r i m a n i j e n u n o h o d o a e n j e , nego j e n j i h o v a p r v a d u n o s t pravednost, osobito k a d a p r i j e t e n e m i r i . I v e l i k i e j h M a h m u t iz U s k u d a r a savjetovao j e sultana u t o m s m i s l u . D v o r s k i zvjezdoznanac M e h m e d - e l e b i , poznat po v i e astrolo k i h spisa, p r o r i c a o je da su sva ova nastojanja uzaludna, j e r se ove godine, k a d se dvije v e l i k e zvijezde n e s r e e ( S a t u r n i Mars) s u s r e u u R a k u , a o s i m toga, po nebeskim znacima sultan o v a r o e n j a , z b i v a p o m r a e n j e sunca, po zvijezdama t a k o e r nesretno; da d o d u e , n e k i p o v o l j n i znaci i izgledi postoje, a l i tek n a k o n d v a mjeseca; da je t e k u i mjesec, v e po arapskoj izreci, v r i j e m e u d n i h d o g a a j a . D a n p r i j e nego je p o b i j e n sultanov a t o r u U s k i i d a r u , d o e do uzbune j a n j i a r a i spahija k o j i su sve ove p r i p r e m e d o i v j e l i kao da su uperene na n j i h o v o u n i t e n j e . V o j n i c i se skupe u n o v i m kasarnama, a onda na T r g u mesa, gdje i m se p r i d r u e i v o j n i c i sa flote k o j i d o j u r e u grad. O n i z a k l j u e da se n a j p r i j e h o d a i v e l i k i vezir u p o z n a j u s n j i h o v i m z a h t j e v o m , a da ga o n i o n d a iznesu s u l t a n u . A l i h o d i n seraj j e b i o zatvoren, a o n je s p r o z o r a gledao n a sakupljeno m n o t v o . O n o j e l u p a l o na v r a t a i v i k a l o : Sii efendija i prenesi p a d i a h u r i j e i o b i n o g s v i j e t a . H o d a pobjegne p r e o b u e n , a v r a t a k u e b u d u razvaljena i ona o p l j a k a n a . Pred serajom v e l i k o g vezira, n e k i su njegovi s t r a a r i b a c a l i strijele k o j e su neke v o j n i k e u s m r t i l e , a neke ranile. K a k o su o v i b i l i nenaoru a n i , a n o b l i z u , o d l u e se u j u t r o n a o r u a t i i r a z i u se. i m je u o za u z b u n u v o j n i k a , s u l t a n je sazvao u l e m u i zapitao za razlog i l i j e k . O n i ga obavijeste da v o j n i c i n i s u z a d o v o l j n i t i m a z i j s k i m p u t o v a n j e m i da t r a e p r o g o n h o d e i kizlarage. S u l t a n 19.5.1622. p r i s t a n e da ne ide n a h a d , a l i o d b i j e s m i j e n i t i svoje pouzdan i k e . S l i j e d e e j u t r o , p o b u n j e n i v o j n i c i , k o j i su se s a k u p i l i u p r e d v o r j u d a m i j e M e h m e d a I I , p o z o v u u l e m u da b i se posavjet o v a l i . N a k o n j s k o t r k a l i t e , gdje su o t i l i p o s l i j e m o l i t v e , d o u m u f t i j a E s a d u l l a h , v r h o v n i glavar e r i f a H u b a r i , e j h - i m a m A j a Sofije O m e r i d r u g a ugledna u l e m a . O d n j i h se z a t r a i fetva za z a k o n i t o pogubljenje e s t o r i c e v r h o v n i h u p r a v l j a a d r a v n i h poslova: h o d e O m e r a , kizlarage Sulejmana, s e g b a n b a e Nasuh-age, k a j m a k a m a A h m e t - p a e , defterdara B a k i - p a e i v e l i k o g vez i r a D i l a v e r - p a e . U z a l u d je u l e m a m o l i l a sultana za u s t u p k e u pogledu o v i h zahtjeva, o n n i j e n i u e m u h t i o p o p u s t i t i . Masa, k o j a j e n a s l u t i l a da n i j e u s l i a n a , n a v a l i i I a h k o p r o v a l i u p r v o d v o r i t e seraja, gdje j e , u z v i k u j u i , p o n a v l j a l a svoje zahtjeve. Onda p r o g u r a u d r u g o d v o r i t e i o p k o l i d i v a n , a l i su opet nekol i k o sati samo glasno v i k a l i te zahtjeve. P o t o m p r o v a l i i u t r e e d v o r i t e i t a d a n e k i glas u z v i k n e : H o e m o sultana M u s t a f u i o d m a h svi to p r i h v a t e u j e d a n glas. A k a k o ga n i s u m o g l i n a i n i g d j e p o odajama, u l e m a i m samo p r s t o m p o k a e p u t harema, gdje masa n a v a l i stalno v i u i i s t o . T a d a d o u do zgrade k o j a 204

nije u o p e i m a l a v r a t a iz koje, na n j i h o v o uzvikivanje, o d g o v o r i s l a b a a n glas: S u l t a n M u s t a f a j e o v d j e . Razvali se k u a , u b i j e par Crnaca, k o j i su bacali strijele na masu, r a z v e u u e t a o d zavjesa sale za d i v a n . T u se n a i e n a sultana M u s t a f u k o j i je sjedio na j e d n o m s t a r o m m a d r a c u , a p r e d n j i m su stajale d v i j e r o b i n j e . N e k i v o j n i k m u se o b r a t i : P a d i a h u m o j , v o j s k a Vas e k a v a n i . A u m j e s t o svakog odgovora, M u s t a f a r e e : V o d e ! Ve je b i o t r e i dan, k a k o je b i o ostavljen bez jela i p i a . Iznesen je i p o s t a v l j e n na m u f t i j i n a k o n j a , a k a k o je b i o slab, o d n i j e l i su ga u p r i j e s t o l n u d v o r a n u . K a d a je v o j s k a do k r a j a razvalila k u u u k o j o j je M u s t a f a b i o zatvoren, o d j e d n o m se otvore v r a t a h a r e m a na k o j a i z b i j u v e l i k i vezir i kizlaraga, a v o j n i c i i h smjesta s a s j e u na k o m a d e . S u l t a n M u s t a f a je donesen u salu za d i v a n i p o b u n j e n i c i z a t r a e od u l e m e da m u se p o k l o n i . U l e m a se u s p r o t i v i , s v a a j u i se s n j i m a i t v r d e i da je vladav i n a sultana Osmana z a k o n i t a . A l i o t r e sablje n a d v l a d a j u pravne razloge, te se u l e m a , i p a k , p o k l o n i n o v o m v l a d a r u . ]

M e u t i m se sultan Osman posavjetovao u seraju s novoi m e n o v a n i m v e l i k i m v e z i r o m H u s e i n o m i b o s t a n d i b a o m Mahm u t o m t o b i t r e b a l o u i n i t i . Ovi su savjetovali da opet p r i d o bije j a n j i a r e p r e k o n j i h o v a staroga age b a c i v i m u se u n a r u a j . To b i v a i l o , rekao je s u l t a n Osman, k a d b i j a n j i a r i sami b i l i p o b u n j e n i c i , a l i su spahije i ulema na n j i h o v o j s t r a n i . N a j s i g u r n i j e je o t i i u A z i j u i t a m o s a e k a t i dok sami ne uvide k a k v o g v l a d a r a su sebi uzeli. H t i o je brodice seraja o p r e m i t i l j u d s t v o m , ali su b o s t a n d i j e , k o j i su veslali, p o b j e g l i . Sada n i j e preostalo d r u g o nego u p o t r i j e b i t i sredstvo koje su p r e d l o i l i v e l i k i vezir i b o s t a n d i b a a . N o u je sultan Osman o t i a o j a n j i a r s k o m agi k o j i je u p r a v o b i o u d a m i j i j a n j i a r s k e kasarne k o d s u l t a n a Mustafe, a l i , k a d je o t o m b i o o b a v i j e t e n , o d m a h se v r a t i o . H u s e i n - p a a je p o n i o sa s o b o m deset kesa zlata i u p u t i o se p r e m a P r i n e v s k o j d a m i j i (u b l i z i n i j a n j i a r s k e kasarne) da neke glavare p o d m i t i z l a t o m i l a s k a v i m r i j e i m a . S u l t a n Osm a n j e n a g o v o r i o j a n j i a r s k o g agu da o b e a s v a k o m j a n j i a r u pedeset d u k a t a , crvena s u k n a za o d j e u , a s p a h i j a m a deset a k i n a d o p l a t e ako ga opet b u d u p r i m i l i za vladara. G l a v a r i , k o j i m a je to p r e d l o i o , sloili su se da p r i h v a t e taj p r i j e d l o g , u k o l i k o ga aga da na s k u p t i n i . S l i j e d e e g a j u t r a , u petak, p o a o je aga 20. 5.1622. iz svoje Porte u j a n j i a r s k u k a s a r n u , gdje su v e saznali za nam j e r u s k o j o m je d o a o , te su sebi zadali r i j e da n e e dopustit i da do toga d o e . K a d a se popeo na stepenicu g o v o r i t i , u l o se odozgo: U d a r i t e na njega i ne d o p u s t i t e m u g o v o r i t i . Jedan ga je straga g u r n u o niz stepenice i o d m a h su ga sasjekli, a le b a c i l i na r a s k r e k o j e d i j e l i e t i r i ulice k o d Akseraja. N j e g o v i p r a t i o c i , e h a j a i a u , j e d v a su se spasili u d a m i j u . Jedan j a n j i a r s k i general-potpukovnik (sagardibai) i neki pukovnici 205

p o l i su u s t a r i seraj u t i zapovijed sultanije, M u s t a f i n e m a j k e , t k o b i trebao b i t i v e l i k i vezir. B u d u i da su znali da j e v a l i d a sklona s v o m zetu D a u t u , r o e n o m Bosancu, k o j i se o d p a a uspeo na p o l o a j r u m e l i j s k o g beglerbega, k a p u d a n p a e , p a d o M u s t a f i n o g zeta, p r e d l o i l i su ga za v e l i k o g vezira i p r i j e d l o g je o d m a h p r i h v a e n . I m a l i nekoga m e u v a m a k o j i zna pisati? u p i t a v a l i d a . T a d a i s t u p i j a n j i a r K a r a Musab i na l i c u mjesta n a p i e d o k u m e n t o p o d j e l i osam do deset p o l o a j a ; p o l o aj velikoga vezira j e d o d i j e l j e n D a u t - p a i , j a n j i a r s k i aga je postao v r h o v n i t i t o n o a , a D e r v i - a g a je p o l o a j d r a v n o g a u p r a v i t e l j a z a d r a o za sebe. U isto j e v r i j e m e s k u p i n a p o b u n j e n i ka p l j a k a l a k u u nadglednika mitnice, M u r a t aua, k o j i je bio sakupljao novac za tobolac. O s l o b o e n i , r a s k o v a n i r o b o v i sa gal i j a o p l j a k a l i su k u u p o l i c i j s k o g p r e d s t o j n i k a k o j i i h j e p r i j e k a n j a v a o . J a n j i a r i su s u l t a n u M u s t a f i p r e d a l i m o l b u da d o b i j u glave svih o n i h k o j i su, o d b a c i v a n j e m staroga k a n u n a , h t j e l i uvesti novine, kao k a j m a k a m A h m e t - p a a , defterdar B a k i - p a a , h o d a Omer-efendija, s e g b a n b a a Nasuh-aga i s m i j e n j e n i aga, k o j i je r a n i j e kao j a n j i a r s k i e h a j a E d r e n a mnoge j a n j i a r e dao b a c i t i u T u n d u . J o su m o l i l i da n j i h o v i s m i j e n j e n i o f i c i r i ne d o u opet na p o l o a j i da j a n j i a r s k o g agu ne u z m u iz i s t i h , da v e l i k i vezir n e o g r a n i e n o m m o i d r i uzde vladavine i da o b u s t a v i svako p o d m i i v a n j e . S u l t a n o v o m o d l u k o m odobrene su ove e l j e i p o k l i c i sa e l j o m za s r e u g r o m o g l a s n o su o d j e k n u l i . P o t o je j a n j i a r s k i aga b i o s a s j e e n , p o l a j e g o m i l a pobunjen i k a u a g i n u P o r t u po sultana Osmana k o j i se j o u v i j e k t a m o nalazio. N a l i su ga sakrivenoga u b i j e l o j d o n j o j h a l j i , bez t u r b a n a na glavi, samo s k a p i c o m k o j a u p i j a z n o j . Spahija, k o j i ga j e u h v a t i o , stavio m u j e svoj p r l j a v i t u r b a n na glavu, a njega n a o n i s k o kljuse. H u s e i n - p a a , kojega su h t j e l i povesti sa s o b o m , o t r g n u o se i p o k u a o p o b j e i , a u d a r c i s a b l j o m p r o g o n i t e l j a o d b i j a l i su se o njegovu d v o s t r u k u o k l o p n u n a v l a k u k o j u j e i m a o i s p o d o d j e e . K o n a n o su m u o d s j e k l i glavu k o j u su d o n i j e l i u j a n j i a r s k u d a m i j u . Platio je danak n e p o m i r l j i v o j j a n j i a r s k o j m r n j i k o j u j e na sebe n a v u k a o p r e d H o i n o m t i m e t o i h je gonio u v a t r u , a n a r o i t o n a i n o m k o j i m i h j e oslovljavao. U m j e s t o da i h l i j e p i m r i j e i m a o d u e v i , napao i h j e : M o d a p a d i a h n e m a dosta v o j n i k a ? K a d m a g a r c i b u d u p a l i , privezat e m o k o n j e . B o s t a d i b a a M a h m u t je spasio i v o t , j e r je p r i n o n o j o p h o d n j i t o i o n i c a mnoge j a n j i a r e , k o j e je po sultanovoj zapovijedi trebao b a c i t i u m o r e , p o t a j n o p u s t i o p o b j e i . K a d je Osman d o a o do H u s e i n o v a l e a , k o j i j e l e a o na cesti, p l a k a o j e i rekao: Ovaj je n e v i n , da sam ga p o s l u a o , ne b i se t a nesre a s r u i l a na m o j u glavu; zaveli su me h o d i n i k i z l a r a g i n l o savjet. Ovako p o k a j n i k o p r i z n a n j e nije d i r n u l o p o b u n j e n i k e . N a p u t u do kasarne sasuli su na njega n e m i l o i nedrago. N e k i su m u se u lice p o d r u g i v a l i : D r a g i Osmane, m l a d i g o s p o d a r u , zar V a m ne b i b i l o po v o l j i n a p a s t i t o i o n i c e pa j a n j i a r e i 206

spahije p r i k o v a t i n a galije i l i i h b a c i t i u m o r e ? D r u g i su m u v i k a l i u u i : J e s u l i V a i p r e i i z g r a d i l i ovo carstvo segbanim a , n o v o z a d o b i j e n o m n e r e d o v i t o m m i l i c i j s k o m v o j s k o m ? Jesu l i ove t v r a v e o s v o j i l i b o s t a n d i j e i E g i p a n i ? N i s u l i segbani p o h a r a l i A z i j u p o b u n o m ? Jedan d r z o v i t i k l i p a n , sin j e d n o g a zlatara, u t i n u o ga j e uz s r a m o t n e r i j e i u b e d r o . B e z o b r a z n i e , p r o k l e t n i e ! , rekao j e Osman p l a u i , zar j a n i s a m v a p a d i a h ? Uz takve j e m u e n i k e postaje Osman d o a o u kasarn u gdje j e p r e d a n n a u v a n j e h a s e k i j u S a r i Mehmed-agi. B i l o j e podne i s m i n a r e t a j e odzvanjao poziv na m o l i t v u u petak; u vojsci j e tada zavladalo m i l j e n j e da se o b j a v l j u j e Osmanovo s m a k n u e i o d m a h se z a u o p i glas: N e k a m u ne u i n e n i t a n a a o . Sada v l a d a sultan M u s t a f a , a u m j e s t o njega t r e b a u v a t i sultana Osmana ako b i n a m u b u d u e z a t r e b a o . Da b i s m i r i o n e m i r , D a u t - p a a dovede nesretnoga sultana na p r o z o r da b i pokazao vojsci da j o ivi. M e u t i m j e s u l t a n M u s t a f a sjedio i z m e u d v i j u r o b i n j a , s v o j i h d r u b e n i c a u z a t v o r u , d r u i n a g l a v n o m m i h r a b u d a m i j e ; s v r e m e n a n a v r i j e m e , k a d se p o v e a v a l a galama, s k o i o j e u p l a e n do p r o z o r a i p r i l j u b i o se za e l j e z n e r e e t k e ; samo su ga t e k o m m u k o m doveli opet n a t r a g do m a j k e k o j a j e tepala o v o m g l u p a v o m i p l a l j i v o m zecu r i j e i m a : Doi, d o i m o j lave! S u l t a n Osman oslovi svoj u o k o l i n u d i r l j i v i m r i j e i m a : t o namjeravate u i n i t i sa svoj i m p a d i a h o m ? V i e t e dovesti carstvo do p r o p a s t i , a i sebe e t e u p r o p a s t i t i , v i j a n j i a r i ! Onda j e zbacio s t a r i t u r b a n s glave i p l a k a o g o v o r e i agama: O p r o s t i t e , ako sam vas ne z n a j u i u v r i j e d i o . J u e r sam b i o p a d i a h , a danas sam g o l , u z m i t e p r i m j e r i v a m a svijet n e e o s t a t i . Da m u z a t v o r i grk l j a n , prebaci m u d e b e d i b a a , k o j i j e d o a o s D a u t - p a o m , ular. Osman, j a k i spretan, u h v a t i ga. Age su p o v i k n u l i : S t a n i t e , ako n e t o k r i v o poduzmete, svi smo i z g u b l j e n i ! O s m a n j e rekao D a u t u : O k r u t n i e , t o sam t i u i n i o ? D v a p u t a sam t i o p r o s t i o s m r t n u p r e s u d u i n a m j e s t i o te, odakle tvoje n e p r i j a teljstvo p r e m a m e n i ? M u s t a f i n a m a j k a - v a l i d a sa svoje je strane r e k l a n e p r i j a t e l j s k i agama: O n j e z m i j a , k a d b i se oslobodio, n i k o g a ne b i ostavio n a ivotu. Tada mahne D a u t - p a a p o d r u g i p u t a d e b e d i j i da m u p r e b a c i u l a r i po d r u g i p u t a se tome suprotstave age. Osman j e opet g o v o r i o h a s e k i j u , svome u v a r u : T k o te je postavio n a taj p o l o a j ? S u l t a n M u s t a f a , o d g o v o r i haseki. S u l t a n M u s t a f a j e l u d a , o n ne zna n i za svoje i m e ; d o i , o t v o r i p r o z o r i daj m i g o v o r i t i sa s v o j i m s l u g a m a . H a s e k i se s a a l i i o t v o r i p r o z o r k o j i gleda u predvorje d a m i j e gdje j e b i l a p o b u n j e n a v o j s k a . Osman i m j e g o v o r i o : Moje age spahija, v i s t a r j e i n e j a n j i a r a , m o j i o e v i ! Zbog m l a d e n a k e n e p r o m i l j e n o s t i p o s l u a o sam licemjerne r i j e i . Z a t o me t o l i k o p o n i a v a t e , zar me n e e t e vie? D i g l a se s v e o p a v i k a : Mi n e e m o T v o j u vlast n i T v o j u k r v . U t o m a s u baci d e b e d i j a n a D a u t o v znak po t r e i p u t a u l a r i haseki
207

s p r i j e i i po t r e i p u t a t a j i n . Popodne su sultana M u s t a f u s njegove d v i j e r o b i n j e i s n j e g o v o m m a j k o m odvezli u seraj i p o s t a v i l i ga n a p r i j e s t o l . V o j s k a se r a z i l a i samo j e m a l o v o j n i k a ostalo na Osmanovoj s t r a i . J a n j i a r i su u g o m i l a m a ili d i j e l o m p r e m a seraju, a d i j e l o m p r e m a aginoj P o r t i da t r a g a j u za o n i h dvanaest kesa zlata t o i h j e p r o l e n o i sultan Osman donio iz seraja. N a k o n m n o g o g i dugog h a l a b u e n j a prona e n a j e j e d n a , na k o j u se g o m i l a s r u i zbog p l j a k e . O d d r u g i h jedanaest n i j e b i l o n i traga n i glasa. i m j u sultan M u s t a f a stigao u seraj, d o a o j e i D a u t - p a a , v e l i k i vezir, sa s v o j i m e h a j o m Omerom, d e b e i b a o m i policijskim p o r u n i k o m Kalender O g r i j e m , t j . Kalender, o t m i a r djece, da sultana Osmana o d v e d u iz d a m i j e j a n j i a r s k e kasarne u zatvor S e d a m k u l a . Nevjeroj a t n o m n o g o n a r o d a se o k u p i l o . K a d su se r a z i l i , a v r a t a se S e d a m k u l a z a t v o r i l a , z a p o e o j e v e l i k i vezir sa svoja t r i p o m o n i k a k r v n i k u a k c i j u . Osman, p u n m l a d e n a k e snage, dugo se o p i r a o e t v o r i c i s l a b i j i h ; k o n a n o m u d e b e d i j a prebaci ular oko vrata, a Ogri m u r u k a m a s m r v i spolovilo. Time je i z v r e n o nedjelo p r v o g a v l a d a r s k o g u b o j s t v a koje baca m r l j u n a o s m a n s k u povijest. Njegovo je odrezano u h o predano carici- m a j k i ( v a l i d i ) , M u s t a f i n o j m a j c i . T a k o j e u t r i s t o dvadeset i d r u g o j g o d i n i , p o t o j e Osman I osnovao Carstvo, pao Osman I I kao r t v a p l a n a da u n i t i j a n j i a r e . D o a o j e sa e t r n a e s t godina na p r i j e s t o l i b i o e s n a e s t i sultan. Za k r a t k o v r i j e m e o d e t i r i godine, n a k o n e g a je kao o s a m n a e s t o g o d i n j i m l a d i z b a e n s p r i j e s t o l j a , izvana gonjen na rat, i z n u t r a p r i t i s n u t p o b u n o m , i m a o j e Osman v r e m e n a i volje samo za j e d n u j e d i n u g r a d n j u , za v o d e n i t o r a n j (Pvrgos, danas nazvan Burgas) n a i z v o r i m a H i d r a u l i s a , t j . beogradske vode, n a zapadnoj o b a l i Crnoga m o r a , e t i r i sata o d m o r a u u n u t r a n j o s t k o p n a . P r v i g r a d i t e l j vodenoga bazena b i o j e g r k i car A n d r o n i k o s K o m n e n , i j e j e s m a k n u e b i l o n a j u a s n i j e i najodvratnije o d svih vladarskih umorstava k r v l j u pokrivene b i zantijske p o v i j e s t i , kao t o j e Osmanovo s m a k n u e b i l o naju a s n i j e i n a j t r a g i n i j e djelo osmanske v o j n e pobune. B u d u i d a su Osman i A n d r o n i k o s b i l i g r a d i t e l j i vodenoga bazena B u r gasa, u u m o v i t u o s a m l j e n u k r a j u , k o j i n a r o i t o odgovara sjetn i m p r i r o d a m a , u c a r i g r a d s k i m k r o n i k a m a o v o d o v o d u t a dva i m e n a stoje j e d n o k r a j drugoga; t a k o n e k a i ovdje v l a d a r i b u d u zajedno p r o m a t r a n i u z a d n j i m a s o v i m a svoga t r a g i n o g s v r e t k a k a o k r v a v e r t v e nezauzdana n a r o d n o g bijesa i v o j n i k o g a nasilja. K a d a j e A n d r o n i k o s d o a o u H e l a t ( d a n a n j i Bebek), gdje j e p r i j e toga b i o oslijepio A l e k s i j a K o m n e n a i z a t v o r i o ga u k u l u , u z b u n i l o se m o r e i bacalo ga n e k o l i k o p u t a n a o b a l u d o k ga k r v n i c i n i s u u l a n c i m a b a c i l i u k u l u Anemas B l a h e r n s k e palae. More kao da je mislilo na s m a k n u a k o j i m a je tako esto o b e a s t i o n j e g o v u v o d u . U p r i s u t n o s t i Isaka, njegova t a k m a c a 208

na p r i j e s t o l , p l j u s k a l i su ga i m u i l i u d a r c i m a n o g u s p r i j e d a i straga. e n e , i j e je m u e v e dao o s l i j e p i t i , u p a l e su m u k o s u i izbijale zube i t u k l e a k a m a . Jedna m u j e r u k a o d s j e e n a , j e d n o oko i u p a n o ; o s t a v l j a l i su ga bez j e l a i bez p i a . Nekol i k o dana iza toga i z g u b i o j e i d r u g o o k o i n a b i j e d n o j devi su ga v o d i l i k r o z g r a d gdje je b i o i z l o e n p o r u z i n a j n i e fukare. N e k i su s l o m i l i b a t i n e na njegovoj goloj glavi, d r u g i su izlijev a l i n o n e posude na njega, n a p u n i l i m u nos b l a t o m i n a t i s n u l i m u s p u v e pune n e i s t i u u s t a . Jedna m u je p r o s t i t u t k a i z l i l a k i p u u v o d u u lice. Onda su ga o b j e s i l i n a t r k a l i t u k o d dva stupa, i z m e u k i p o v a v u i c e i hijene k o j e p r i j e t e da se m e u s o b n o n a p a d n u . O n j e uzdisao: G o s p o d a r u B o e , s m i l u j m i se, ne p r e b i j s l o m l j e n u t r s t i k u ! Z l o i n c i su m u s t r g n u l i o d j e u s t i j e l a , j e d a n m u je u d r i j e l o g u r n u o k o p l j e k o j e j e izilo na s t r a n j i c u . Dva L a t i n a su m u u l e a g u r a l a m a e v e da i s p r o b a j u k o j i je b o l j i . T a d a je izdahnuo s t a v l j a j u i k r v a v i b a t r l j a k r u k e na usta, v a l j d a d a p o s i e k r v . Ove m u k e , k o j i m a je u b i j e n taj car, n a j s t r a n i j e su, k o l i k o n a m je poznato, k o j e s p o m i n j e povijest p r i g o d o m s m a k n u a o k r u n j e n i h glava, a b i z a n t i j s k o barb a r s t v o j e u t o m daleko n a d m a i l o t u r s k o . S j e a n j e na o v u s r a m o t u g r k e i osmanske povijesti dostaje da o t r u j e u i t a k u m s k e osame na v o d e n o m bazenu Burgasa. K a d n a k o n j a k i h k i a vode H i d r a u l i s a crvenkasto p a d a j u u m r a m o r n i t o r a n j , kao u k r v a v i b u n a r , i n i se da k r v obojice g r a d i t e l j a , cara A n d r o n i k o s a i sultana Osmana, o s v e t n i k i v r i j e p j e n e i se o d bijesa. N e t o t o f a n t a z i j i i s t o n j a k i h h i s t o r i o g r a f a sigurno ne b i izm a k l o , da su t o u l i o p r v o m g r a d i t e l j u t o r n j a i n j e g o v u tragi n o m s v r e t k u . U p o m a n j k a n j u t a k v a povijesnoga znanja gomil a j u o s m a n s k i h i s t o r i a r i , p r i g o d o m t r a g i n o g Osmanova s v r e t k a , a l o p o j k e i znamenja k o j e i ovdje t r e b a s p o m e n u t i , u k o l i k o su i n j e n i c e i g r a a za t u m a e n j e n a r o d n o g a p r a z n o v j e r j a . V e l i k i B o j i b i sa dva uzla, r a t i kuga, b i u j u T u r s k u i p r e v i e e s t o , a da b i m o g l i b i t i s m a t r a n i i z v a n r e d n i m z n a m e n i m a . T a a s t p r i p a d a samo n a r o i t o m p u s t o e n j u elemenata, v o d i , v a t r i , vjetru i zemlji; poplavama, p o a r i m a , orkanima, zemljotresima i l i n e o b i n i m m e t e o r i m a . K a o znamen t r a g i n o g a Osmanova s v r e t k a n a v o d i povijest carstva: v e l i k i p o a r u Bezistanu u C a r i g r a d u ; p o p l a v u zbog j e d n o g p r o l o m a o b l a k a k o j i je j e d a n dio C a r i g r a d a p o p l a v i o ; smrzavanje B o s f o r a i zbog toga p r o u z r o e n e gladi; padanje m e t e o r i t a i p o j a v a v e l i k o g a k o m e t a te k o n a n o dvije p o m r i n e sunca u g o d i n i Osmanova r o e n j a i u g o d i n i njegove s m r t i .

14 Historija osmanskog carstva II

209

GLAVA Od ustolienja

ETRDESETPETA sultana

Mustafe I do smjenjivanja

[ P o k o p nesretnog Osmana o b a v l j e n j e istog dana k a d a j e p o g u b l j e n . Po o b i a j u , m u f t i j a j e trebao v o d i t i p o k o p n u m o l i t v u , a l i o n n i j e d o a o ; b i l o j e t o i l i zbog a l o s t i n a d n j e g o v o m n e s r e t n o m s u d b i n o m i l i iz m r n j e ; j o o d b i t k e k o d H o i n a b i o j e u z a t e g n u t i m o d n o s i m a sa s u l t a n o m , a j o v i e k a d a m u j e i z n u d i o k e r k i n u r u k u . Po p o g u b l j e n j u sultana, p o v u k a o se, a n a j v i a a s t I s l a m a dana j e Jahja e f e n d i j i ; j e d n a k o j e prom i j e n j e n o v i e aga, v e i n a n a m j e s n i t v a p o t v r e n a , H a s a n - p a a j e postao defterdar, a o r u n i k n o v o g sultana n a m j e s n i k E g i p t a . 22.5.1622. D r u g o g dana p o u s t o l i e n j u p o d i j e l j e n j e p r i j e s t o l n i d a r spahij a m a ; n j i m a j e sada dana povlastica, k o j a j e r a n i j e b i l a u k i n u t a , a sada p o n o v n o o i v l j e n a , da r a s p o l a u r e g i s t r o m glavarine r a d i k u p l j e n j a ovog poreza, a o n i su ga p r o d a v a l i o n i m a k o j i najvie daju. I s p l a t a dara j a n j i a r a kasnila j e m a l o , j e r su o n i t r a i l i d a i m se p l a t i samo u z l a t u ; svaki j e d o b i o 25 d u k a t a , te j e cijela s u m a p r i j e s t o l n o g dara iznosila j e d a n i p o l m i l i j u n duk a t a ; a i n a e j e g o d i n j e davanje o d d v i j e a k e k o d j a n j i a r a i pet a k i spahija iznosilo 600.000 d u k a t a . Onog dana kada su j a n j i a r i o d b i l i p r i m i t i d a r k o j i nije zlato, uzbunile su se spahije p r o t i v D a u t - p a e , k o j e m u su t r a i l i r a u n , z a t o j e u b i o Osmana k o j i m u j e b i o d a n k a o zalog; k a d a j e ovaj rekao d a j e t o b i o 11.6.1622. nalog sultana Mustafe, o n i su se r a z i l i . T r i sedmice kasnije sastala su se o b a r o d a vojske i t r a i l a glave r a n i j i h o d l i n i k a k o j i n i s u b i l i p o g u b l j e n i , a l i su o v i v e b i l i svi p o b j e g l i , p a j e v e l i k i vezir naredio da i h se t r a i . U i s t o j n o i p a e v i su u b i l i u seraju v r h o v n o g d v o r s k o g u p r a v i t e l j a v a n j s k o g d v o r a , v j e r o j a t n o zbog njegove s t r o g o e , p a , d a b i o p r a v d a l i p r e d v o j s k o m , i z j a v i l i su d a j e h t i o p o b i t i p r i n e v e . V o j s k a p r i g o v o r i v e l i k o m v e z i r u zbog n o v o g u b o j s t v a , a l i se o n zakune d a n i t a n i j e znao. V e l i k i vezir D a u t - p a a , k o j e g v o j ska n i j e v o l j e l a zbog Osmanova p o g u b l j e n j a , b i o j e o m r z n u t i u n a r o d u zbog toga t o j e p o v l a i v a o t l a e n j u v o j n i k a k o j i m a j e dao poreske k n j i g e i u p r a v u p o b o n i h zaklada (vakufa). Muft i j a j e sugerirao v a l i d i da b i trebalo m a k n u t i njezina zeta, te 11.6.1622. o n bude smijenjen, a n a j v i a a s t Carstva b u d e dana A l b a n c u M e r e H u s e i n u . Ovaj j e b i o n i s k o g r o d a i svojstava, a s v o j u karijeru zapoeo je kao kuhar v o j s k o v o e na Ugarsku Mehmeda S a t u r d i j a , t j . k o j i p r a v i borbene n o e v e . O d k u h a r a j e postao spahija, a u , sobar, v r h o v n i sobar, d r u g i k o n j u n i k , a n a k o n Osmanova u s t o l i e n j a egipatski n a m j e s n i k . Samo j e najv e i n e d o s t a t a k v a l j a n i h l j u d i doveo do t a k v o g i z b o r a u n a d i 210

da e o n s v o j o m s t r o g o o m i e s t i n o m u s p j e t i zauzdati v o j n i k e ; a o n j e , j e d n a k o kao njegov p r e t h o d n i k , rasipao r i z n i c u udovol j a v a j u i e l j a m a vojske. Onog dana, k a d a se u A h m e t o v o j da- 2 1 . 6 . m i j i m u l a z i m i m a , t j . k a n d i d a t i m a , spahija i silahdara d i j e l i l o po 500 a k i kao d a r za ovce, d o e do sukoba i z m e u m u l a z i m a dva r o d a . Tada iznenada u l e t i n e k i b j e s o m u n i k s n o e m u r u c i n a v r a t a v i u i : t o ste u i n i l i sa s u l t a n o m O s m a n o m ? i z a p o n e b o s t i sve o k o sebe, te d r u g i s k o e i sasijeku ga. Jednog kasnijeg dana savjetovao se m u f t i j a sa v r h o v n i m sucima o pro- 30. 6. b l e m u u k l j u i v a n j a novca o d zaklada nove d a m i j e (Ahmetove) u j a v n u r i z n i c u . T r u p e , n a k o j e j e u l e m a b i l a k i v n a , j e r su j e p r i s i l i l e n a p o k o r n o s t n o v o m s u l t a n u , navale n a to da s u v i n e p r i h o d e p o b o n i h zaklada (vakufa) t r e b a zauzeti j a v n a r i z n i c a , te o t a d a p r o p a d a j u ove zaklade (vakufi). V e l i k i vezir je p o k u a o da m a k n e iz glavnog grada a k t i v n o g s u d i o n i k a zadnje p r o m j e n e n a p r i j e s t o l u , D e r v i - a g u , j a n j i a r s k o g agu, t i m e t o m u j e dodijelio n a m j e s n i t v o K a r a m a n a , a l i se v o j s k a o d m a h u z b u n i i p r e d a p i s m e n i podnesak. T a d a d o e n e v j e r o j a t a n h a t i e r i f : Daut-paa, G u r d i M e h m e d - p a a , Lefkeli Mustafa-paa, k o j i v a m od ove t r o j i c e h o e b i t i v e l i k i vezir, m e n i j e p r a v o . Ovaj hatierif d o e izravno o d sultanije-valide, k o j a j e v l a d a l a u i m e svoga blesastog sina i sama j e i s p o d vela razgovarala sa pobun j e n i c i m a ; p r v i p u t a , t o je p r o t i v n o s v a k o m k a n u n u , da se j e d n a e n a nalazi n a e l u osmanske zastave. K a k o se t r u p e n i s u mogle o d l u i t i m e u o v o m t r o j i c o m , o d g o v o r i ona: P a d i a h b i mogao i m e n o v a t i , ako h o e . B u d e i m e n o v a n M u s t a f a - p a a , j e r je b i o m u sultanove a m m e . A l i n e t o kasnije v o j s k a ustane p r o t i v njega, j e r j e b i o p o d k u p l j i v i k r t , te mjesto dobije Gurdi M e h m e d - p a a . ]

Za ova t r i mjeseca drugoga v l a d a n j a sultana Mustafe pokazala se njegova tupost, k o j a j e g r a n i i l a s l u d o u , daleko jasnij e nego za t r i mjeseca njegove prve vladavine. T r a o j e po seraju i k u c a o n a sva v r a t a p a zvao svoga s m a k n u t o g a n e a k a Osmana da d o e i skine s njega teret v l a d a n j a o d kojega j e v e davno u m o r a n . Jednoga j e dana, na k o n j u , h t i o u j e d a n a m a c i kada se v r a t i o k u i h t i o j e da a m a c nose za n j i m . Za b a j r a m ske s v e a n o s t i n i j e h t i o sjesti n a p r i j e s t o l , nego j e s t o j e i p r i m a o r u k o l j u b o d d v o r s k i h i d r a v n i h i n o v n i k a , t o su m n o g i p r i p i sivali njegovoj g l u p o s t i , a m n o g i njegovoj s k r o m n o s t i i elji da o p o n a a o b i a j s t a r i h halifa. P r e m d a se u njegovu h o d u , kao i u u k o e n i m b u l j a v i m o i m a o i t o v a l a p o t p u n a odsutnost d u h a m n o g i su u t o m v i d j e l i , n a r o i t o e j h o v i , znak svetosti i nadzemaljskog u s h i e n j a . Jednoga j e dana naredio u v r t u p a l a e u U s k i i d a r u b o s t a n d i b a i da ode n a j e d n o mjesto k o j e m u j e ozn a i o , gdje e n a i i v u z a k o p a n u o v c u i neka m u je donese. B o s t a n d i b a a je otiao onamo pa n a e na o d r e e n o m mjestu

14*

211

o v c u sa svezanim n o g a m a , s a i v e n o m g u b i c o m i o i m a p a m u je donese. Ovaj j e r a z v e e , izvadi n i t i iz gubice i o i j u i p r e d a o v c u b o s t a n d i b a i s n a r e d b o m d a j e gaji d o k ne naraste. I z gleda d a j e M u s t a f a o v c u sa svezanim nogama, z a s i t i m u s t i m a i o i m a s m a t r a o s i m b o l o m samoga sebe. T a k v i izrazi, k o j i m a je pokazao d a n i k o m e ne eli zla, izrazi njegove g l u p o s t i , m o g l i su m u d o d u e p r i b a v i t i glas svetosti, a l i m u n i s u p r i b a v i l i p o t o vanje p o t r e b n o v l a d a r u . A k o su ga e j h o v i s j e d n e strane proglasili s v e t i m , t o s u ga, s druge strane, p r e z i r a l i v o j n i c i i sve v i e j e raslo e z n u e za u b i j e n i m O s m a n o m . N a k r a j u ramazana g o v o r i o j e e j h D e r a h I b r a h i m - e f e n d i j a : Ve j e t r i dana t o se sveti p a d i a h z a t v o r i o u j e d n u s o b u gdje stalno m o l i i p l a e , a da n i s k i m ne g o v o r i . U s v o j i m r a z m i l j a n j i m a ugledao j e svoga p r e t h o d n i k a Osmana n a v i s o k o j stepenici, n a d r u g o m e svijet u . B o g e m u se s m i l o v a t i ! A l i v i m o r a t e m o l i t i ! Ovakav govor j e d i r n u o s l u a o c e do suza. Poslije B a j r a m a j e d o l o do zabrane v i n a . K r a n i , vlasnici gostionica, p o s l u a l i su i z a t v o r i l i svoje gostionice, a l i se j a n j i a r i , k o j i s u n a E d r e n s k i m v r a t i m a i n a P j e a n i m v r a t i m a t o i l i p i e , n i s u o b a z i r a l i n a z a b r a n u i prodavali s u ga sada k a o i p r i j e . Samo n e k i j a n j i a r i su se p o m i 22.9. 1622. j e a l i sa s p a h i j a m a k o j i su t r a i l i d a se svrgne v e l i k i vezir Mere H u s e i n . D a n iza njegova s m j e n j i v a n j a , s a k u p i o j e D e r v i - a g a j a n j i a r e ; o n se n a k o n s v r g n u a M e r e H u s e i n a opet v r a t i o n a svoj p o l o a j i u p i t a o : J e s u l i se j a n j i a r i p o m i j e a l i sa s p a h i j a m a da z a t r a e smjenjivanje v e l i k o g a v e z i r a ? G l a v a r i su o d g o v o r i l i : Mi n e m a m o p r i t u b i n a vezire i n i t k o o d n a i h d r u g o v a se n i j e u m i j e a o m e u spahije. D a smo t o t r e b a l i u i n i t i , m i b i s m o po k a n u n u sultana S u l e j m a n a pozvali n a e s t a r j e i n e i nekoli14.10.1622. c i n u p o s l a l i p a d i a h u . T r i sedmice n a k o n toga, s m i j e n j e n j e D e r v i sa svoga p o l o a j a i i m e n o v a n za b u d i m s k o g a beglerbega. Povod za t o b i l a j e s v a a s j a n j i a r i m a zbog p o s t a v l j a n j a n a p o l o a j za p r i k u p l j a n j e p r i h o d a , za t o su i n a e u p o t r i j e b l j e n i sam o g e d i i k l u j a n j i a r a , a D e r v i j e k o r i s t i o svoje vlastite sluge. U r a s p r i , k o j a j e p r i t o m nastala, kleo j e D e r v i j a n j i a r e . O n i n j e g o v u k l e t v u n i s u p r i h v a t i l i i i z r a d i l i su njegovo smjenjivanje. S dokumentom, k o j i je to dopustio, d o a o j e j o i jedan drugi k o j i j e p o t v r d i o sva i m e n o v a n j a i p o s t a v l j a n j a t o i h j e v r i o D e r v i - a g a . T o j e b i l a u a r e n a i s k r a v r s t e vlade i b o l j e uprave, n a t o su n o v o m v e l i k o m v e z i r u d a l i p r a v o njegovi p r i j a n j i pol o a j i , j e r j e b i o n a m j e s n i k E g i p t a , Bosne i Beograda i v e j e t r i p u t a b i o k a j m a k a m za p r i j a n j i h v e l i k i h vezira. 28. 10. Prve m j e r e g r u z i j s k o g evnuha, v e l i k o g a vezira M e h m e d a p o t v r d i l e su o p e m i l j e n j e d a j e o n n a j b o l j a glava u Carstvu, j e d i n a k o j a j e k a d r a z a d r a t i o p u p r o p a s t t o odasvud p r i j e t i . O n j e sazvao o p u s k u p t i n u vezira i uleme s k o j i m a se posavjetovao o s r e d s t v i m a u s p o s t a v l j a n j a r e d a i m i r a u glavnome gradu, t o su v e neko v r i j e m e u g r o e n i zbog n o n o g g r a b e a i u m o r s t a v a . D r u g i v e l i k i nered izazvan j e n e s r e t n o m m j e r o m 212

Mere Huseina d a s p a h i j a m a d a mjesta u p r a v i t e l j a p o b o n i h zak l a d a (vakufa). M n o g i s e k r e t a r i d i v a n a i d r u g i i n o v n i c i napustil i su svoje p o l o a j e i d a l i se u p i s a t i k a o spahije da b i t i m p u t e m d o b i l i u n o s n a m j e s t a u p r a v i t e l j a p o b o n i h n a d a r b i n a (vakufa). D o g o d i l o se da su sluge aga, a da n i s u v r i l i s l u b u spahija, doli n a mjesta m u l a z i m a i t a k o n e p r a v i l n o d o l i n a mjesta u p r a v i t e l j a . M e h m e d - p a a je naredio d a se odsad p r e m a k a n u n u sam o i s l u e n e spahije unaprijede u m u l a z i m e i kao t a k v i d o b i v a j u p o l o a j e u p r a v i t e l j a . Stare su spahije o v o m n a r e d b o m b i l e zadovoljne, a l i su se nove suprotstavile. K a d j e D e r v i - a g a postao b u d i m s k i n a m j e s n i k , p o d n i j e l i su p r o t i v njega t u b u s i r o a d i njegova p r e t h o d n i k a , k o d p r o m j e n e n a p r i j e s t o l j u ubijenoga j a n j i a r s k o g age, d a j e p o k r a o n j i h o v i m e t a k . D e r v i - a g a j e t o poricao, a l i k a d su age s v j e d o i l e p r o t i v njega, v e l i k i ga j e vezir osudio d a to n a d o k n a d i . B u d u i d a j e o d b i o t o u i n i t i , d o l o je sultanovo p i s m o k o j i m j e j a n j i a r s k i aga M u s t a f a i m e n o v a n da u t j e r a nasljedstvo A l i j i n i h s i r o t a . V e l i k i vezir p o k u a o j e i s v e a n i m d o l a s k o m m o r n a r i c e i poslanstava p o d i i sjaj carstva i d v o r a . U i s t o m mjesecu mogao se p r o m a t r a t i dolazak m o r n a rice iz Crnoga m o r a p o d z a p o v j e d n i t v o m R e d e p - p a e , z a t i m b r o d o v l j a k o j e j e dolazilo iz B i j e l o g a m o r a , p o d zapovjedni t v o m k a p u d a n p a e H a l i l a i s v e a n i ulazak j e d n o g p e r z i j s k o g poslanstva. V e su deset g o d i n a K o z a c i u z n e m i r a v a l i obale Crnoga m o r a s v o j i m gusarenjem i j o n i j e d a n v o j s k o v o a , k o j i j e poslan p r o t i v n j i h n a m o r e , nije izvojevao takve p r e d n o s t i kao R e d e p - p a a k o j i j e sada u a o uz veselu g r m l j a v i n u p u a k a 1.10.1622. i t o p o v a s osamnaest o s v o j e n i h k o z a k i h a j k i i p e t s t o t i n a zarobljenih Kozaka. On je u sveanoj povorci poljubio sultanu r u k u i o d l i k o v a n j e b o g a t o m p o a s n o m o d j e o m . Dvanaest d a n a kasnije v r a t i o se H a l i l - p a a s b r o d o v l j e m , o s l a b l j e n i m u e t i r i oluje, iz Sredozemnog m o r a . P e r z i j s k i p o s l a n i k A g a Riza d o a o je s d a r o v i m a p o e l j e t i s r e u p r i g o d o m stupanja n a p r i j e s t o l . 12.10. e t i r i stotine k a p i d i j a i t i s u u j a n j i a r a p r a t i l o ga j e n a sve a n i p r i j e m , za v r i j e m e k o j e su n j e m u i dvadesetorici d r u g i h iz njegove p r a t n j e o b u k l i p o a s n u o d j e u . a u i su p o s l a n i u B e i u V e n e c i j u d o n i j e t i vijest s v e a n o g a dolaska n a p r i j e s t o l i p r e d a t i sultanovo p i s m o .

[ M j e s t o aveti pobune, t o j e dugo v r e m e n a p u s t o i l a azijske strane, j e zavladala avet v o j n i k e vladavine u C a r i g r a d u . M n o g i n i s u znali t o j e gore, p o k r a j i n s k e b u n e i l i p o b u n e vojske, segb a n i i levendi i l i r o b o v i P o r t e ( j a n j i a r i i spahije). Z a k o n i t o i nezakonito n a o r u a n a m o , stvorena samo za z a t i t u Carstva, cijepala se iz svoga j e d i n s t v a , n a s t u p a j u i j e d n a u g l a v n o m grad u , a d r u g a u p r o v i n c i j i . Nezauzdana s a m o v o l j a r o b o v a P o r t e , t o j e sav p o r e d a k i u p r a v l j a n j e u C a r i g r a d u d r a l a p o d gvo213

z d e n o m p e t o m , u z b u n i l a j e k o n a n o duhove u najudaljenijim p o d r u j i m a Carstva, te n e r a s p o l o e n j e n a r o d a u g l a v n o m g r a d u , t o se s i l o m z a t o m l j i v a l o , p r o t i v j a n j i a r a i spahija p r o v a l i na g r a n i c a m a S i r i j e i A r m e n i j e . U C a r i g r a d u su samo p o g r d n o gov o r i l i o j a n j i a r i m a ; t a k o i p r i g o d o m njihove g u v e o k o svoga age. S t r e p e za s o k o l a r a (njihov aga je to r a n i j e b i o ) , a l i su m i r n o k a o n i j e m i a v o l i gledali k a k o se p a d i a h a , iji k r u h i sol j e d u , k o j i j e n j i m a i n j e g o v o m s u p a r n i k u b i o p o v j e r e n samo kao zalog, davi. U T r i p o l i s u i E r z u r u m u n a m j e s n i c i su o d l u i l i s a b l j o m i z r a z i t i ovo n e r a s p o l o e n j e n a r o d a i p r o g l a s i l i su se p r o t i v n i c i m a r o b o v a P o r t e . P r v i se zvao Sejfedinoglu, t j . J u s u f - p a i n sin, p o r i j e k l o m T u r k m e n a c iz M a r a a , p r v o t n o v o d i deva, a o n d a levend, t j . v o j n i k k o j i h a r a , k o j i se s b r o j n o m o b i t e l j i spustio u p l o d n i k r a j i z m e u D a m a s k a i Ake i t a m o t i r a n s k i vladao. N a m j e s n i t v o j e d o b i o n a k o n t o je p o t u k a o p o b u n j e n i k e . K a d a j e u b i j e n Osman, o n p r o t j e r a j a n j i a r e iz svoga p o d r u j a , gdje j e p o m o u segbana samostalno vladao. t o se t i e drugoga, A b a z a - p a e , o n j e potjecao o d p r a s t a r o g roda sa s j e v e r o i s t o n i h strana C r n o g m o r a , a uzdigao se uz H a l i l a , k a p u d a n p a u , k o j i m u je, k a d a j e postao v e l i k i vezir, dao nam j e s n i t v o M a r a a ; t o k o m vojne n a H o i n , b i o je beglerbeg E r z e r u m a . J o za Osmanova i v o t a , v o d i o je s n j i m p r e p i s k u p r i p r e m a j u i p l a n za u n i t e n j e j a n j i a r a . A j o i h j e r a n i j e , zbog n j i h o v a s u k o b a sa n j e g o v i m l j u d i m a , p r o t j e r a o i z a m i j e n i o segb a n i m a , a o n i su p o k u a v a l i p o s t i i p r a v d u u C a r i g r a d u . 1.1.1623. Od p o e t k a 1623. godine z a p o e l e su spahije m e t e , b i l o iz g r i n j e savjesti i l i o s j e a j a stida, k o j e m j e c i l j b i o k a n j a vanje u b o j i c a s u l t a n a Osmana. N e k o l i k o p u t a su d o l a z i l i na d i v a n , a o b r a t i l i su se i m u f t i j i t r a e i fetvu. O n i m o d g o v o r i da n j i h o v u e l j u m o r a p r e n i j e t i s u l t a n u , te, ako o n n i j e dao nalog za u s m r e n j e , nema p r e p r e k e da ne da fetvu. K a d a su t r e e g dana p o n o v n o r o g o b o r i l i , d o e h a t i e r i f k o j i m s u l t a n o b j a v i da n i j e dao nalog, nego da j e p o g u b l j e n j e djelo D a u t - p a e . Odm a h je p o g u b l j e n d e b e d i b a a k o j i j e Osmanovo o t s j e e n o uho predao M u s t a f i n o j m a t e r i , a k a k o se D a u t - p a a b i o v e r a n i j e s k r i o , nastala je p o t r a g a za n j i m . K o n a n o j e p r o n a e n u k u i n e k o g spahije, s a k r i v e n u slamu, i z v u e n i u n a f t o m u p r l j a n o j o d j e i stavljen na k o l a i odveden u zatvor. I p o l i c i j s k i prets t o j n i k K a l e n d e r o g l u , k o j i j e p r i t o m t r a g i n o m d o g a a j u nav u k a o n a sebe o p u m r n j u , t a k o e r j e i s p r a e n u Sedam kul a . K a d a j e n a d i v a n u p a l a s m r t n a osuda, izvedu k r v n i c i osu e n i k a i dovedu na g u b i l i t e . V e je b i o p r i p r e m l j e n , p o k l e k n u t i v e j e k r v n i k izvadio s a b l j u iz k o r i c a , k a d je D a u t - p a a izvadio iz n j e d a r a sudsku p r e s u d u , t o j u j e k a o v e l i k i vezir d o b i o o d kazaskera o z a k o n i t o s t i Osmanova p o g u b l j e n j a , kao i h a t i e r i f sultana M u s t a f e k o j i m se nalagala Osmanova s m r t , te sve to v i s o k o podigao. T a d a j e nastala graja, j a n j i a r i ga opkole, po214

sade n a k o n j a i p o v e d u k a j a n j i a r s k o j Srednjoj d a m i j i . J o su u t o k u v o n j e v o j n i c i m o l i l i za oprost, a k a d a i m j e t o p a a o b e a o , o b u k u ga d i j e l o v i m a svoje o d j e e . D o a v i u d a m i j u , stave m u d r a v n i t u r b a n ( m u d e v v e z e ) n a glavu, a o n d a nastane s t r k a o k o podjele p o l o a j a k o j e i m j e o n , p o d n j i h o v o m p r i s i l o m , o b i l n o o b e a v a o . U m e u v r e m e n u j e d i v a n saznao za t o k s t v a r i , te se o d l u i d a se kazna m o r a i z v r i t i ; u p u t i se dvije stotine kapidija, t j , s t r a a r a n a v r a t i m a seraja, k o j e j e v o d i o v r h o v n i sobar R a h i k i D a m a d i A h m e t ; n a n j i h o v u naglu p o j a v u , nastane s t r k a i bijeg, te o n i p o n o v n o v r a t e D a u t - p a u i s t i m p u t e m k o j i m je Osman i a o u Sedam k u l a , gdje b u d e u d a v l j e n , a t i j e l o m u 9.1.1623. b a e n o u m o r e ; z a t i m i ostali s u d i o n i c i sultanova u m o r s t v a b u d u p o b i j e n i . I a k o j e cijela ova a k c i j a b i l a izvedena d a se osveti Osmanova s m r t , i p a k j o j j e u p o z a d i n i b i l a s p l e t k a M e r e Huseina. O n j e b i o p r o t i v n i k v e l i k o g vezira M e h m e d - p a e , k o j i j e b i o p o u z d a n i k carice-majke i v r l o star, te j e H u s e i n - p a a p o t i cao v o j s k u g o v o r e i d a dvije e n e vode Carstvo u p r o p a s t . Janji a r i i spahije se u s p r o t i v e , d o u n a d i v a n i izjave v e l i k o m v e z i r u 5.5. u lice d a e ga r a s k o m a d a t i a k o se ne p o v u e . Ovaj t o u i n i , a na p r i j e d l o g v o j n i k a z a m i j e n i ga Mere H u s e i n . G u r d i M e h m e d - p a a i H a l i l - p a a , j e d i n e dvije glave sposobne za v o e n j e dr a v n i h poslova, p r o g n a n i su, j e d a n u B r u s u , a d r u g i u M a l h a r u ; k a p u d a n p a a postane p o b j e d n i k n a d K o z a c i m a , R e d e p - p a a . O d z n a a j n i j i h v a n j s k o - p o l i t i k i h zbivanja, t r e b a i s t a i pregovore o p o l j s k o m m i r u . P o l j s k i p o s l a n i k knez o d Z b a r a v a polagano j e i a o k a C a r i g r a d u , j e r su p r i l i k e t a m o b i l e neustaljene. Tek j e k r a j e m studenog (novembra) u a o u g r a d u n a j s v e a n i j o j p o v o r d sa v o j n i c i m a , k o l i m a , p a e v i m a , s u k u p n o p r e k o t r i stotine osoba. B i o j e p r i m l j e n n a s v e a n o m d i v a n u , gdje se istovremeno pojavi i r u s k i p o s l a n i k . T u su se o b a p o s l a n i k a , u p r i s u u vezira, e s t o k o p o s v a a l a : r u s k i j e predbacivao d a su se Poljaci iz s t r a h a o d Rusa p o n i z i l a p r e d O s m a n i m a , a ovaj m u j e o d v r a a o d a su R u s i b i l i n a r u i o c i m i r o v n i h pregovora. Usprkos d o b r o n a m j e r n o s t i valide-sultan (carice-majke) i njezinog zeta D a u t - p a e i H a l i l - p a e , z a u z i m a n j u engleskog p o s l a n i k a i venecijanskog k o n z u l a , G u r d i M e h m e d p a a j e o n e m o g u i o dogovor. T e k k a d j e o n pao, a z a m i j e n i o ga Mere H u s e i n - p a a , d o l o j e do m i r a . O n j e z a k l j u e n n a t e m e l j u k a p i t u l a c i j e , potpisane za S u l e j m a n a i obnavljane n a k o n njega. T r i sedmice p o M u s t a f i n o m u s t o l i e n j u d o l o j e poslanstvo Gabora B e t h l e n a d a se i s p r i a za m i r s k l o p l j e n s a u s t r i j s k i m c a r e m i da p o k a e s p r e m n o s t d a z a r a t i , a k o P o r t a da p o d r k u . Engleski p o s l a n i k j e o t v o r e n o rekao d a n i engleski n i e k i k r a l j n e e p r i s t a t i n i n a j e d a n k o r a k k o j i b i T u r k e doveo u srce N j e m a k e . Poslanstvo j e d o n i j e l o i danak o d 10.000 d u k a t a i ilo j e nazad u t r a v n j u ( a p r i l u ) , k a d a i r u s k i i p o l j s k i p o s l a n i k , uz o b e a n j e Porte d a e i h p o d r a t i , a k o z a p o n u r a t . N a
j

17.1.1622. g ^

18.2. 1623.

22.8.1622.

215

B e t h l e n o v a p o d m e t a n j a da se u d r u i o sa v i e k r a n s k i h sila, a u s t r i j s k i car j e napisao s u l t a n u u v j e r a v a j u i ga u svoje m i r o ljubivo raspoloenje i za dokaz j e naveo da e u s k o r o p o s l a t i j e d n o poslanstvo da e s t i t a u s t o l i e n j e i o b n o v i m i r . Mere H u s i n je zadobio p o l o a j v e l i k o g vezira o d vojske uz o b e a n j e 100.000 d u k a t a . Nezauzdana v o j n i k a v l a d a v i n a dostigla je n a j v i i v r h u osmanskoj h i s t o r i j i , j e r se ne samo prijestol, nego i p o l o a j v e l i k o g vezira k u p o v a o o d j a n j i a r a i spahij a . Pa i p o r e d toga t o je n a t o m p o l o a j u b i o n j i h o v k a n d i d a t , s t a l n i su p o a r i , i p a k , g o v o r i l i o nezadovoljstvu t r u p a sa stan j e m Carstva. O n i su d o k a z i v a l i z l o v o l j u j a n j i a r a p r o t i v p o b u n e A b a z a - p a e . Jedan j a n j i a r s k i p u k o v n i k , k o j i m u je b i o odaslan, v r a t i o se s v i j e u da je A b a z a - p a a u p u n o j p o b u n i , da j e s a n d a k e u n a m j e s n i t v u E r z u r u m a dao s v o j i m l j u d i m a , da je na svaku k u u u d a r i o namet 1.000 a k i , te da j e podigao v o j sku od 15.000 l j u d i . Z a t i m j e A b a z a - p a a m a r i r a o k a A n g o r i ( A n k a r i ) i Sivasu i pozvao o k o l n e s a n d a k b e g e da m u se p r i d r u e , t o su n e k i i u i n i l i . K a d a je stigao u K a n g r i j u , ( K a n g i r i -Cenhreja), d o e k a ga N u g a j - p a a . U s v i m selima, k r o z k o j a je prolazio, o d u z i m a o j e s v o j i n u j a n j i a r a . Neke, k o j i su p a l i u njegove r u k e , u b i o je smjesta, a druge je m u i o t a k o da i h je potk i v a o . B j e g u n c i su se slivali k a C a r i g r a d u . K a d a je sa 40.000 r a t n i k a opsjeo A n k a r u , beglerbezima A n a d o l i j e i K a r a m a n a nal o e n o je da sa s v o j i m t r u p a m a k r e n u na njega, a s e r d a r o m je i m e n o v a n M a h m u t , i k a l i n sin, sa 4.000 j a n j i a r a i 4.000 spahija. Ovaj k r e n e , a l i se v r a t i , k a d a j e u v i d i o njegovu p r e m o . Abaza- p a a je opsjedao A n k a r u t r i mjeseca, zauzeo j e g r a d , a l i n i j e mogao uzeti t v r a v u , te se p o v u e n a z i m i t e . U m e u v r e m e n u se v e l i k i vezir u d v a r a o j a n j i a r i m a , a da b i mogao u d o v o l j i t i n j i h o v i m z a h t j e v i m a , m o r a o j e u d a r a t i nove namete. D o k j e on u m i r i v a o j a n j i a r e , uzrogobore spahije, n a j p r i j e p r o t i v H a l i l a , n a j o m i l j e n i j e g o d vezira, a o n d a p r o t i v opale v r i j e d n o s t i novca. D v a p u t a su n a p r a v i l i g u v u na d i v a n u , pa su z l a t o m i z a k u p n i m m j e s t i m a b i l i u m i r e n i . K a k o za nared n u i s p l a t u n i j e b i l o novca, v e l i k i vezir i valide-sultan (majkasultanija) narede da se k o v n i c a preseli u seraj, kao i da se prenese svo zlato i sva srebrenina da b i se od toga k o v a o novac. A da b i se svidio j a n j i a r i m a , v e l i k i vezir se u p i e u n j i h o v e redove. Da b i d o a o do novca, h t i o je s m i j e n i t i v l a k o g v o j v o d u Radula, a l i se ovaj p o n o v n o p o t v r d i za 30.000 t a l i r a . Spahije su o p t e r e i v a l e k u e n o v i m n a m e t i m a , p a su i s t r a n i p o s l a n i c i b i l i o p t e r e e n i n e i z d r l j i v i m j a r m o m v o j n i k e vladavine. Sve mjere i s c r p l j i v a n j a , t o i h j e poduzeo v e l i k i vezir, n i s u mogle p r i d o b i t i spahije. Sa j e d n o g divana, gdje su o n i p o n o v n o r o g o b o r i l i , m o r a o j e p o b j e i . O n i se o n d a skupe n a k o n j s k o m t r k a l i t u , gdje i h s v e l i k o m m u k o m u m i r e m u f t i j a i kazaskeri. Spahije t a d a p o z o v u j a n j i a r e da se u d r u e , k a k o b i s r u i l i t i r a 216

n i j u r o b a , k u h a r a - v e l i k o g vezira, t o o v i o d b i j u . Ovaj j e b i o t o l i k o siguran u s v o j u m o d a o ovoj n i j e izvijestio n i sultana n i c a r i c u - m a j k u (valide-sultan). Bezobzirnost s k o j o m j e postupao sa svima, k o j i n i s u b i l i j a n j i a r i , nije i m a l a granica. O n je dao t a p o v i m a i s t u i beglerbege i u l e m u , t o se n i j e u s u d i o n i j e d a n s u l t a n n i v e l i k i vezir n i p r i j e n i poslije njega. T o j e bio znak za u l e m u da izrazi svoje d u b o k o nezadovoljstvo sa v l a d a v i n o m raspojasane v o j n i k e v l a s t i . S a k u p i se u Mehmedovoj d a m i j i , gdje, o s i m p r o t e s t a zbog i s t u e n o g k a d i j e , iznese o p t u b e zbog nevjerovanja i l i k r i v o v j e r s t v a M e r e H u s e i n a d o k je b i o egipatski n a m j e s n i k . Pod v o d s t v o m smijenjenog anadolskog v r h o v n o g suca Jahja efendije, n a p i e u l e m a f e t v u k o j o m se v e l i k i vezir o p t u u j e za k r i v o v j e r s t v o i k o j o m se p r o l i v a n j e njegove k r v i p r o g l a u j e z a k o n i t i m . Z a t i m p o z o v u m u f t i j u u d a m i j u da i h p o d r i u tome, a l i o n pristane samo n a t o da o b a v i j e s t i sultana. U m e u v r e m e n u , i m j e u o za skup uleme, v e l i k i vezir p o a l j e d v o j i c u aga s p o z i v o m da se r a s t u r e i smire. K a d a ovi d o u , b u d u i s t u e n i i i z b a e n i iz d a m i j e . T a d a se o d l u i p o s l a t i delegaciju do j a n j i a r a da s n j i m a pregovara, a o v i odgovore: Gdje je u l e m a , g o s p o d a r i n a i , t u smo i m i . T o ove p r e v a r i i u m i r i . V e l i k i vezir, tada, p o a l j e do uleme n a k i b u l -erefa (izabranog o d p l e m e n i t i h ) , p r e t s t o j n i k a e m i r a , a l i istovremeno p r i p r e m i j a n j i a r s k e regrute da, ako treba, s i l o m razj u r e sastanak. P r e d s t o j n i k e m i r a d o e , o d r i m o l i t v u , a z a t i m stane n a g o v a r a t i u l e m u . K a d a n i j e n i t a postigao, izvadi h a t i erif, a u l e m a ga o d b i j e u z v i k u j u i da s u l t a n o n j e m u n i t a n e zna. P o t o m p r e d s t o j n i k a e m i r a udalje iz d a m i j e . Z a t i m u z m u turban A k e m s e d i n a (koji je predvodio pobjedonosnu vojsku M e h m e d a I I p r i osvajanju Carigrada i k o j i j e p r o n a a o E j u b o v g r o b ) , o d v i j u ga k a o zastavu, d o d a j u svoje t u r b a n s k e ovoje, slome t a p o v e , i z a u iz d a m i j e , n a t a k n u s v o j u t a k o s p r a v l j e n u zastavu n a stepenice t o vode n a s u l t a n s k i b a l k o n , posade t a m o sve emire, k o j e su m o g l i p r o n a i , i z a p o n u u i t i ( r e c i t i r a t i ) sure o osvajanju. J a n j i a r i s u m i r o v a l i do n o i , a k a k o se skup n i t a d a n i j e r a s t u r a o , k r e n u n a d a m i j u . C i m j e u l e m a u l a za to, v e i n a se i z g u b i p o d i z l i k o m da j e n o . J a n j i a r s k i aga d o e do P r i n e v s k e d a m i j e i t a m o se zaustavi da b i se o b a v i l a ve e r n j a m o l i t v a . A l i n e k i l a h k o m i s l e n i i k r v o l o n i j a n j i a r i , bijesni r e g r u t i k o j i su sa a u o m Karaman-zadeom b i l i izaslani n a p r i j e d , n a p a d n u o r u j e m n a u l e m u k o j a se j o nalazila u d a m i j i i p r o h o d u v i e osoba. Par dana kasnije su k o l o v o e ove bune: Jahja efendija, e r i f efendija, Ali-elebi-zade, osam u p r a v i t e l j a k o l a i n e k i suci, p r o g n a n i iz glavnog grada, c a r i g r a d s k i sudac s m i j e n j e n i u p u e n n a p o l j s k o d o b r o . Gnjev uleme i o b r t n i k i h cehova p r o t i v j a n j i a r a zbog toga j e b i o j o v e i i , da se Osvete, p o d j a r i v a l i su j o v i e A b a z a - p a u n a osvetu Osmanove k r v i . ]

217

Sretno u g u e n i ustanak uleme p o o t r i o j e H u s e i n o v u t i r a n i j u umjesto da je u b l a i . B j e s n i o je s v a k i m d a n o m sve o t r i j e i n e u m o l j i v i je b a t i n a m a i s m r t n i m kaznama. Jedan sekretar divana, k o j e m u ie p r i j e t i o da e ga d a t i b a t i n a t i , n a p u s t i o je slu b u , d r u g i su na m u k a m a u m r l i . K a k o j e sve to p r o l o neosve e n o , o d l u i o je da se j e d n i m d r a v n i m i n a s i l n i m u d a r o m najedanput r i j e i s v o j i h n e p r i j a t e l j a spahija i n j i h o v i h sinova. B o s t a n d i j e seraja, n a o r u a n i kao egipatski v o j n i c i , i d o b a r b r o j v j e r n i h j a n j i a r a t r e b a l i su s l i j e d e o m p r i l i k o m d o i na d i v a n , p o d i z l i k o m da o e k u j u p r i j e m jednoga p o s l a n i k a pa su t r e b a l i s k u h i n j s k e strane i z b i t i u drugo d v o r i t e seraja i u n i t i t i sakupljene spahije sve do zadnjega o v j e k a . K a k o je u p r a v o b i l o p r e d B a j r a m s k u s v e a n o s t , o d l o e n o je i z v o e n j e p l a n a o u n i t a v a n j u u r o t n i k i h skupova n a k o n s v e a n i h dana. Za t i h j e dana sjedio Huseinov b l a g a j n i k u j e d n o j d a a r i , p r o m a t r a o p r o l a z n i k e i t a k o se zabavljao. V i e spahija je n a i l o i h t j e l o se s m j e s t i t i u ovoj d a a r i . V l a s n i k i h je z a m o l i o da odu drugamo, j e r je ovdje j e d n a v r l o visoka l i n o s t , j e d a n o d u n u t r a n j i h i n o v n i k a velikoga vezira. Mi s m o , r e k l i su spahije, povjerenici carske r a t n e s l u b e i sjest e m o gdje h o e m o . Jedan o d b l a g a j n i k o v i h l j u d i , k o j i i m j e m o r a o p r a v i t i mjesta, nije mogao svladati z l o v o l j u i j e z i k i r e e : S a m o se t u posadite, poslije s v e a n o s t i e vas v e i s t r i j e b i t i . Ova se r i j e r a i r i l a kao v a t r a m e u s p a h i j a m a i n a s l i j e d e e m d i v a n u n a p a l i su velikoga vezira: Ti nas h o e u n i t i t i , m i te v i e n e e m o za vezira. K i z l a r a g a i carica-majka su h t j e l i v e l i k o g a vezira pot a k n u t i da preda p e a t . On se ustezao i izjavio je da b i ga, kad b i ga predao, dao samo j a n j i a r i m a . Mere H u s e i n j e pobjegao na v r a t a j a n j i a r s k o g age. Po p r i j a n j e m p r i m j e r u Mevvei Hasana ( V o a r a ) nahuckao je i n a o r u a o j a n j i a r e p r o t i v spahija, pa se nadao da e n j i h o v i m c i j e p a n j e m i s v a o m o s i g u r a t i v i j e k svojoj t i r a n i j i . N e k i j a n j i a r i su se v e i z r a z i l i u k o r i s t M e r e Huseina, k a d je n j i h o v n o v i e h a j a , B a j r a m , p o d m u k l a p o l i t i k a glava, p o e o o b r a i v a t i p r o s t e v o j n i k e i n a g o v a r a t i i h na d r u g o . P r e d o i o i m j e k a k o su spahije n j i h o v i r a t n i d r u g o v i , p r o t i v k o j i h i h p o d j a r u j e samo v e l i k i vezir po n j i h o v i m glavar i m a . Ovi n a r a v n o p r i m a j u od M e r e Huseina dosta zlata, a l i t o od toga i m a j u o n i , p r o s t i vojnici? N i j e m u d r o i t a v o t i j e l o spah i j a u i n i t i s v o j i m n e p r i j a t e l j e m . I a k o su j a n j i a r i u g l a v n o m g r a d u j a i , to j e u p o k r a j i n i o b r n u t o i neka se ne d a j u zavesti o d glavara. A k o i h z a p i t a j u za m i l j e n j e , neka odgovore da b i i o n i eljeli n e p r i s t r a n o g a v e l i k o g a vezira. K a d su p r i o p e m u s t a n k u spahije t r a i l e s v r g n u e v e l i k o g a vezira, o d v r a t i l i su j a n j i a r s k i g l a v a r i da su s o v i m zadovoljni. Sada su i m spahije predbacile p r i s t r a n o s t j e r da su p o t p l a e n i M e r e H u s e i n o v i m 2 0 . 8 . 1 6 2 3 . z l a t o m . N e k a svi j a n j i a r i p r e d a j u glasove. T a d a se podigne o p a v i k a , po B a j r a m o v i m u p u t a m a : I m i e l i m o n e p r i s t r a n o g a vezira, t a m o gdje su n a i d r u g o v i , t a m o smo i mi. T a k o je M e r e 218

H u s e i n b i o p r i s i l j e n p r e d a t i m u f t i j i p e a t k o j i ga j e zamotao u j e d n u m a r a m u i predao s u l t a n u . Ovaj ga p r e d a K e m a n k e A l i - p a i , t j . Aliji s t r i j e l c u . Njegov je p r v i d r a v n i k i i n b i o da se posavjetuje s m u f t i j o m , s k a z a s k e r i m a i d r u g i m v i s o k i m dr a v n i m i n o v n i c i m a o s u l t a n o v u s v r g n u u k o j i je zbog u m n e zaostalosti posve nepodesan za v l a d a v i n u i p o d k o j i m c a r s t v o m m o r a p r o p a s t i . Svi su b i l i j e d n o d u n i , samo je p o t e k o a b i l a u tome t o je, uz v a n j s k u i u n u t r a n j u iscrpljenost blagajne, b i l o n e m o g u e s m o i dva m i l i j u n a zlata za u o b i a j e n i p o k l o n prigod o m dolaska na p r i j e s t o l . O n i su dakle p r e g o v a r a l i s v o j s k o m , k o j o j j e b i l a j a s n a k r a j n j a opasnost i p o e t a k p r o p a s t i . O d r e k l i su se p o k l o n a p r i g o d o m dolaska na p r i j e s t o l i suglasili se sa p r o m j e n o m na p r i j e s t o l u . T a k o je sultan Mustafa, k o j i se nalazio u D a u t - p a i n o j p a l a i , po o v o m e o t p r e m l j e n u seraj i p r i j e izlaska sunca, s l i j e d e e g a dana, s v i m a j e u t u s v r h u o k u p l j e n i m d r a v n i m i d v o r s k i m i n o v n i c i m a s a o p e n o da j e na p r i j e s t o l p o s t a v l j e n n a j s t a r i j i A h m e t o v sin, j e d a n a e s t o g o d i n j i p r i n c M u rat, e t v r t i s u l t a n toga i m e n a , i svi su m u se p o k l o n i l i . M u s t a f i n o s v r g n u e b i l a je m j e r a t o j u je nalagala najh i t n i j a p o t r e b a , j e r j e p r i njegovoj p o t p u n o j nesposobnosti i o d s u t n o s t i d u h a o k o p r i j e s t o l j a lebdjela samo sjena vlasti, bez i k a k v o g ugleda i m o i , t o je p r i j e t i l o s l o m o m Carstva p o d el j e z n i m j a r m o m v o j n i k e vlasti i uz p o b u n u u p o k r a j i n a m a . Propast j e b i l a o p a zbog g u b i t k a o t r g n u t i h p o k r a j i n a , zbog g u b i t k a s t a n o v n i t v a u j o z a d r a n i m a , zbog n a m e t a i e s t o k a i z n u i v a n j a , zbog pohlepe n a m j e s n i k a i v o j n i k a , zbog p o d m i t l j i vosti sudaca i vezira, zbog p r e m o i i o b i j e s t i j a n j i a r a i spahija, zbog p o b u n e Abaze i Bagdada i zbog p o t p u n o g a p r o p a d a n j a kanuna. P o k r a j i n e Gruzija, G e n d e , E r e v a n , Bagdad, Basra, svega devetnaest s a n d a k a , b i l o je u r u k a m a Perzijanaca. D o p r i n o s i k r u n s k i h d o b a r a iznosili su nekada dvije t i s u e e t i r i stotine e t r d e s e t i j e d a n tovar, dvije stotine e t r d e s e t i e t i r i m i l i j u n a i s t o t i n u t i s u a a k i , a sada je b i l o izgubljeno e t r d e set osam m i l i j u n a pet s t o t i n a t i s u a a k i p r i h o d a o d k r u n s k i h i m a n j a (havasa) o v i h o t r g n u t i h p o k r a j i n a . V e i n u o s t a l i h k r u n s k i h i m a n j a t r e b a l o je i z d a t i za a r p a l u k , t j . novac za j e a m , za p r o t e k c i o n a e i l i za p a m a k l u k , t j . novac za f e r e d e i p a p u e za sultanije, t a k o da je j e d v a deset m i l i j u n a a k i u l o u r i z n i c u . P r i j e e z d e s e t g o d i n a n a p r a v l j e n je popis svih n a s t a n j e n i h sela u O s m a n s k o m c a r s t v u i n j i h o v je b r o j iznosio pet s t o t i n a t i s u a pedeset i t r i ; p r e d t r i godine, neposredno p r i j e i z b i j a n j a p o l j skoga r a t a , p r o n a e n o je da se n j i h o v b r o j smanjio za sedam deset i pet t i s u a . T a k v o nestajanje s t a n o v n i t v a b i l o je p r i r o d n a posljedica t l a e n j a . N e k a d a je svaka k u a p l a a l a samo e t r d e s e t do pedeset a k i poreza i e t r d e s e t avariza i l i izvanr e d n i h usluga, od dvije ovce se p l a a l o j e d n u a k u za porez, a t r i , n a j v i e pet a k i g u l a m i j e , t j . porez na d j e a k e za komesar a ( m u b a i r a ) . Sada se p l a a l o po glavi d v i j e stotine i e t r d e s e t 219

10.9.

a k i , svaka j e k u i p l a a l a t r i stotine a k i z-> izvanrednu s l u b u , a za svaku ovcu po a k u . Odjeli spahija preuzeli su p r a v o n a sakupljanje o v i h poreza i p r o d a v a l i ga svake godine onome t k o j e za njega n a j v i e p l a t i o ; p r o d a j a se v r i l a u p r e d v o r j u d a m i je sultana M e h m e d a s j e d n i m i j e d n i m i p o l p j a s t e r o m gulamije. Ovi su z a k u p n i c i u t j e r i v a l i g l a v a r i n u sa sedam do o s a m stotina a k i poreza po glavi i po o g n j i t u , sa sedam do osam a k i o d ovce, u A z i j i a k sa dvadeset i e s t do trideset a k i . P r o p a d a n j a P o r t i n i h slugu, t j . r e d o v i t o p l a e n i h e t a , n a i m e j a n j i a r a i e s t k o n j i k i h o d r e d a tjelesne s t r a e sa zastavama, s v a k i m je d a n o m postajalo v e e zbog zanemarivanja staroga k a n u n a . a u a , kap l a r a ( m u m d i ) , u m i r o v l j e n i k a ( o t u r a k ) s v a k i m je d a n o m b i l o sve v i e ; b r o j a u a j e narastao o d p r v o b i t n a t r i na e t r d e s e t do pedeset, a b r o j k a p l a r a na p r e k o s t o t i n u . Zato se s m a n j i o b r o j l e t e i h e t a , a k i n d i j a , k o j i su nekada b i l i n a j s t r a n i j a m o osmanske vojske za u p a d a n j a u zemlje. N j i h o v je b r o j spao od dvadeset t i s u a na svega n e k o l i k o t i s u a . N e r e d o v i t e e t e , t j . p j e a c i , j u r i i k , m u s e l e m i , t j . o s l o b o e n i u E v r o p i , pijadegan i ( p j e a c i ) u A z i j i n i s u v i e n i p o l a z i l i u rat, nego s u r a t n u slubu p r e p u t a l i naprosto lenskim e t a m a . Debelli, t j . borci-ratnici, k o j e su d a l i n o s i o c i lena, n i s u b i l i kao i n a e k u p l j e n i r o b o v i , nego p l a e n i u n a j m l j e n i c i . Od lena je v e l i k i dio pao u korpe, t j . dana su t a k v i m a k o j i b i se p o j a v l j i v a l i na s m o t r a m a d o k u m e n a t a , a l i n i k a d a na b o j i t u . K a d a je v e l i k i vezir N a s u h h t i o z a p r i j e i t i nered i u E d r e n u i z v r i o pregled nosilaca lena, p o j a v i l e su se sluge v e l e d o s t o j n i k a , k o j i m a su davana lena, p r e o b u e n i i n a o r u a n i kao spahije, n o s i o c i lena i z l o u p o t r e b a je ostala p o s t a r o m . T a k o su p r o p a d a l i o d r e d i spahija i silahdara, j e r su a u i , u i j i m su r u k a m a b i l i p a p i r i , d a v a l i u p r a njene p o l o a j e slugama uleme i l i o b r t n i c i m a . Jedna o d naj k o d l j i v i j i h n o v i n a b i l a je ona t o j u je uveo sekretar j a n j i a r a , Askeraji M e h m e d , a to su sipahioglan, k a n d i d a t i za u p r a n j e n e p o l o a j e spahija i zamjene, t o i h je uveo j a n j i a r s k i aga M u stafa. K o n a n o su p o s t o j a l a m n o g a k r u n s k a i m a n j a , t o su v i s o k i m d r a v n i m i n o v n i c i m a b i l a dana samo na izvjesno v r i j e m e , a o v i su i h u k o r i s t s v o j i h o b i t e l j i davali u vakf, t j . p r e o b r a e na su u v j e r s k a i m a n j a k o j a se ne m o g u p r o d a v a t i , a u p r a v i t e l j s k i p o l o a j i v a k u f a i d a m i j a b i l i su u r u k a m a spahija o t k a d su o v i i m a l i p r e m o . N a taj su n a i n sa svih s t r a n a p r o p a d a l i stari kanuni. A k o s v r n e m o pogled sa stanja p r o p a d a n j a u s t a n o v a i pok r a j i n a , do kojega je d o l o zbog n e m o i sultana i v o j n i k e prem o i , na stanje u k o j e m su se, za v r i j e m e ove g r o z n i a v e izmjene i z m e u pobune i nasilnosti, nalazile k n j i e v n o s t i njegovanje znanosti, p r i i n j a n a m se n e o b i n i m da su se n a l e na v i o j t o k i p r o c v a t a i d u h o v n o g sklada, nego t o se to m o g l o v i d j e t i p o d p r a n j a v i m o b l a k o m ustanova u p r o p a d a n j u i o e k i v a t i da b i se n e t o m o g l o u t i uz zveket s a b l j i p o b u n j e n i h r o b o v a . Ova, n a 220

p r v i pogled, n e o b i n a p o j a v a nestaje k a d p o n e m o p r o m a t r a t i m o utjecaja, t o ga j e i m a l a u l e m a , t j . v i s o k o p r i v i l e g i r a n i stale u e n j a k a , u sistemu vladavine. M u f t i j a i kazaskeri b i l i su n a e l u svih savjetovanja o r a t u i o m i r u , savjetovanja o p r o m j e n i v e l i k i h vezira, p a a k i sultana; v i d j e l i smo da su se ustezali p o k l o n i t i se u m n o zaostalom M u s t a f i , v i d j e l i smo da su se o k u p i l i u d a m i j i sultana M e h m e d a o k o t u r b a n a e j h a Ak e m s e d i n a kao o k o svete zastave pobune. U o v o m t a k o m o n o m t i j e l u osmanske h i j e r a r h i j e , v o d i l o j e samo znanje zakona do njegovih n a j v i i h a s t i i zato su p r a v n i m z n a n o s t i m a i teologij i p o d r e e n e discipline: m e t a f i z i k a , m a t e m a t i k a , a s t r o n o m i j a i m e d i c i n a u sistemu osmanskog s t u d i j a , pa su se j o u v i j e k n j i m a b a v i l i kao zaradama za svakodnevni i v o t i s l u b o m , da b i zbog izvanrednog u i n k a u t i m d i s c i p l i n a m a d o p r l i do unosnih zvanja, da b i se uspeli n a p o l o a j k o l s k o g a u p r a v i t e l j a , suca i v r h o v n o g a p o k r a j i n s k o g suca, d v o r s k o g a a s t r o n o m a , dvorskog l i j e n i k a i l i d v o r s k o g a i m a m a , p a sve do n a j v i e g p r a v n o g p o l o a j a , do m u f t i j e i l i i s l a m s k o g e j h a . Taj j e p o l o a j b i o dos t i a n svakoj u l e m i , a l i ga j e n a j l a k e d o b i o n a j u e n i j i . Uz t a k v o sretno ohrabrenje i izglede da e zasluge u e n o g a o v j e k a b i t i primjereno nagraene visokim dravnim slubama i unosnim a s t i m a , ne m o e nas z a u d i t i a r k o j i m su se i z u a v a l e pravne znanosti. P r i m j e r sultana, k o j i su svi, p o e v i o d o s v a j a a Carigrada p a sve do zaostaloga Mustafe, n a g r a i v a l i pjesnike i sami n o s i l i p j e s n i k a imena, p o t a k a o j e p r o c v a t t u r s k o g a p j e s n i t v a . a k j e M u s t a f i n a zaostalost, s m a t r a n a za svetost i odsutnost d u h a k o j i se k r e e u v i i m sferama, p o t i c a l a u n u t r a n j a r a z m i ljanja ejhova i procvat mistike. A k o se o s v r e m o sada n a k r a j u v l a d a n j a sultana Mustafe na stanje u k n j i e v n o s t i za p o s l j e d n j i h dvadeset g o d i n a o d s m r t i sultana M e h m e d a , pogledat e m o u b u d u n o s t , u k r v a v u vladav i n u sultana M u r a t a I V . B i t e n a m m n o g o zgodnije ovdje spom e n u t i ono m a l o i s t a k n u t i h i m e n a m e u u e n j a c i m a u t o m r a z u z d a n o m r a z d o b l j u , nego t o k o m ove vladavine za k o j e je k r v n i k j e d v a mogao o d a h n u t i o d svoje rabote, a j o manje je mogao slobodno d i s a t i u e n i o v j e k , k a d su g o d i n j a c i carstva i k r v n i k o v i d n e v n i c i b i l i j e d n o te isto i k a d je umjesto t i n t e t e k l a k r v . N a m j e r n o e m o i sa sasvim r a z l i i t o g s t a j a l i t a p r e m a jedn o j o d o s m a n s k i h b i o g r a f i j a u e n j a k a s p o m e n u t i n a j p r i j e biog r a f i j u h i s t o r i a r a , v e zato j e r ove u p r a v i l u p r e u u j u i v o t o p i s i o s m a n s k i h u e n j a k a . T o j e u t n j a k o j a nas ovdje o p o m i n j e da u i n i m o neke napomene. i v o t o p i s i p r a v n i k a i e j h o v a i najo d a b r a n i j i p j e s n i c i p r u i t e b u d u e m p i s c u osmanske k n j i e v n e h i s t o r i j e i p o v i j e s t i u e n i h l j u d i dosta g r a e za o p i r n a djela. Samo p i s c i h i s t o r i j e , u k o l i k o n i s u p r i p a d a l i t i j e l u uleme i ukol i k o m o d a u s p u t n i s u b i l i j o i p j e s n i c i , izai e p r a z n i h r u k u u b o g a t i m i z v o r i m a osmanske p o v i j e s t i u e n i h l j u d i . I s t r a i v a m o r a n j i h o v e i v o t n e o k o l n o s t i m u n o s a b i r a t i iz n j i h o v i h vla221

s t i t i h djela, u k o l i k o su kao a k t i v n e l i n o s t i n a s t u p a l i u d r a v n i m s l u b a m a i l i i h m o r a s a b i r a t i iz d r u g i h p o v i j e s t i . u t n j a biografa p r a v n i k a T a k o p r i i - z a d e a , A t a i j a i n j i h o v i h n a s t a v l j a a o ivotu i nastojanjima historiografa i njihovih suvremenika, k o j i , a k i a k o su b i l i v i s o k i i n o v n i c i p e r a i l i m a a , n i a n d i j e , deft e r d a r i , s a n d a k b e z i , p a e , i p a k n i s u b i l i u l e m a , o i t i je dokaz 0 j e d n o s t r a n o s t i i nepravdi k o j a i h je i s k l j u i v a l a , o c e h o v s k o m 1 u s k o m d u h u k o j i je o d u v i j e k nanosio l j u d i m a zlo u s v i m podnebljima i vremenima i svim narodima. Rimski i punski senat, v i s o k a a n g l i k a n s k a c r k v a i v i s o k i o s m a n s k i dostojanstvenici n i t a se ne r a z l i k u j u . M e u l e g i j o m uleme i e j h o v a , i j e i v o t n e o k o l n o s t i pune svescima bogate biografije, nalazi se o t p r i l i k e samo e t i r i stotine pisaca. Svi d r u g i su p r i m l j e n i , i bez spisateljskih dokaza, m e u pisce, n a p r o s t o zato j e r su p r i p a d a l i t i j e l u uleme, j e r su b i l i na i s t a k n u t i m p o l o a j i m a u h i j e r a r h i j i , d o k m n o g i h i s t o r i o g r a f i , k o j e treba c i j e n i t i , i d r u g i pisci n i s u navedeni n i po i m e n u , n a p r o s t o j e r nisu b i l i ulema, t j . znalci p r a v a i zakona I s l a m a . N i s u svi d o k t o r i prava i teologije s v o j i m d o k t o r s k i m d i p l o m a m a u e n j a c i p r a v a i zakona, a m n o g i u e n j a c i n i s u d o k t o r i . T a k o je v e i n a uleme, k o j a je p r i m l j e n a u osmanske biografije, u k n j i e v n o s t i bez traga iezla, dok l j u d i izvanrednoga talenta i zasluga u n j i m a n i s u n a l i mjesta, a z a s l u n i su za povijest i geografiju svoga n a r o d a i zemlje i to t o su z a b i l j e i l i d o g a a j e k o j i m a su b i l i svjedoci, a ponekad i p o k r e t a i . Da nije h i s t o r i o g r a f e L u t f i j a , Hasanbeg-zadea i A l i j u isticalo i n e t o drugo, n a i m e p r v i je b i o v e l i k i vezir, d r u g i reis-efend i j a , a t r e i p j e s n i k , b i o g r a f i j e z n a m e n i t i h Osmana o n j i m a ne b i saznale, a u s p o m e n a n a n j i h o v e i v o t n e p r i l i k e s p a e n a j e o d zaborava, n a p r o s t o t o su napisane b i o g r a f i j e v e l i k i h vezira, reis-efendija i p j e s n i k a . T a k v i su z n a m e n i t i O s m a n i k o j e su u t n j o m p r e l i pisci b i o g r a f i j a : P e e v i ( I b r a h i m Pecevi-Alajbeg o v i ) , iz P e u h a , k o j i j e n a j p r i j e b i o sekretar v e l i k o g a vezira lala M e h m e d - p a e , a kao t a k a v p r e g o v a r a d v o s t r u k e k a p i t u l a cije G r a n a ( p r i g u b i t k u i p o n o v n o m zauzimanju), z a t i m defterdar iz D i j a r b e k r a i k o n a n o na k r a j u svoje p o v i j e s t i , k o j a se s v r a v a p o e t k o m vladavine M u r a t a I V , beglerbeg Rake. Sin n i a n d i j e M e h m e d a , pisac v e i m d i j e l o m o d l i n e h i s t o r i j e svij e t a , od s t v a r a n j a svijeta do vlade sultana S u l e j m a n a , p i e djelo p o d n a z i v o m : O g l e d a l o s t v o r o v a ; Safi, h i s t o r i o g r a f dogaaja vlade s u l t a n a A h m e t a , n a p o l a u p r o z i , n a p o l a u s t i h u , u dva sveska, j e d a n o p o n a a t e l j Seadedina, pisac k r u n e h i s t o r i j e , iji je sin z a p o e o nastavak. Albanac M e h m e d , p j e s n i k Divana, obuh v a t i o je p o v i j e s t osamdeset i sedam i s l a m s k i h d i n a s t i j a pod n a s l o v o m : I z b o r p o v i j e s t i . N a j p r i j e j e to djelo posvetio sult a n u Osmanu, a o n d a je uz d o d a t a k jedne posebne povijesti predao s u l t a n u M u r a t u I V . Sudac iz Erevana, D e r a h - z a d e , opisao je p e r z i j s k i r a t i zauzimanje E r e v a n a po a h u Abazu za 222

sultana A h m e t a . N u r i , sudac iz Bagdada, opisao je zauzimanje toga g r a d a za M u r a t a I V . T u g i , h i s t o r i o g r a f , opisuje svrgavanje Osmana I I I s p r i j e s t o l a . N a d i r i je opjevao u k n j i z i j u n a k a ovoga nesretnog kneza. S l i j e d e a t r o j i c a : H u k m i K o d a , H u s e i n i S a r i A b d u l l a h , isto b i se t a k o m a l o m o g l i o b r a d o v a t i , kao o n i h preth o d n i h sedam, da su i h o s m a n s k i b i o g r a f i n a r o i t o i s t a k l i , da sva t r o j i c a n i s u b i l a n a p o l o a j u reis-efendije i l i d r a v n o g a sek r e t a r a za vanjske poslove p a s u n a l i a s n o m j e s t o u b i o g r a f i j a m a reis-efendija k o d R e s m i A h m e t a . H u k m i je b i o dva p u t a reis-efendija i j e d a n p u t n i a n d i j a , a o s i m toga je n a m j e t e n kao a h n a m e d i , t j . p j e v a j u n a k i h p j e s a m a . Za S u l e j m a n a je kao p j e v a djela s u l t a n a na v l a s t i polazio s t o p a m a s v o j i h p r e t h o d n i k a , Perzijanaca A r i f i j a , L o k m a n a i T a ' a l i k d i - z a d e a . Reis-efendija K o d a H u s e i n j e za v o j n o g a p o h o d a u Bagdad preveo po z a p o v i j e d i s u l t a n a M u r a t a a r a p s k u povijest svijeta, Vijesti o c a r s t v i m a , a napisao je i v e l i k o h i s t o r i j s k o djelo: R i j e t k i d o g a a j i , koje, i a k o m u nedostaje organske povezan o s t i , z n a l a k i m p r o m a t r a n j e m odaje svakako p r a g m a t i n o g samostalnog m i s l i o c a . K o n a n o j e t u j o reis-efendija Sari Abd u l l a h , t j . uti sluga B o j i , pisac v i e m i s t i n i h djela, t u m a Mesnevije i s a k u p l j a izvanredno v r i j e d n e z b i r k e d r a v n i k i h spisa p o d i m e n o m P r a v i l n o s t u m j e t n o s t i pisanja p i s m a , k o j a s a d r i s t o t i n u i pedeset s u l t a n o v i h p i s a m a i d r u g i h d o k u m e n a t a , o d l i a n nastavak z b i r k e d r a v n i k i h d o k u m e n a t a njegova preth o d n i k a reis-efendije F e r i d u n a i p r a v a r i z n i c a d o k u m e n t a r n i h p r i l o g a osmanske povijesti. O s i m h i s t o r i a r a , z a s l u u j u (po n a e m p o r e t k u , a ne osmans k o m k o j i m a su na p r v o m m j e s t u teolozi, p r a v n i c i i e j h o v i , a z a t i m dolaze pjesnici, g o v o r n i c i i h i s t o r i o g r a f i ) a s n i spomen pisci e n c i k l o p e d i j a , g r a m a t i k a , u m j e t n i c i g o v o r a i pjesnici. N e ' v i j e v i m stopama, k o j i je, k a o p j e s n i k , poznat po dvije r o m a n t i n e pjesme ( P a p i g a i g a v r a n i N a d a h n u e d i v o v a ) , pisao e n c i k l o p e d i j u dvanaest znanosti p o d n a s l o v o m : R e z u l t a t i znan j a , te T a k o p r u - z a d e o v i m s t o p a m a (pisac velike enciklopedije od t r i stotine i sedam znanstvenih grana p o d n a s l o v o m : P r e d m e t i z n a n o s t i ) , i a o je K e m a l , T a k o p r i i - z a d e o v sin, kao prev o d i l a c njegove arapske enciklopedije na t u r s k i jezik; M e h m e d E m i r iz i r v a n a b i o je pisac k o r i s n i h p r i m j e n a hakana, enciklopedije o d pedeset i e t i r i grane znanosti, a m u l a A l i j a iz Akerm a n a b i o j e pisac rasprave o pet znanosti, p o s v e e n e t a t a r s k o m h a n u Gazi-Giraju. U l i n g v i s t i c i su se i s t a k l i : m u l a M e h m e d iz A j d i n a l i j e p i m i z v a c i m a iz k l a s i n i h d j e l a i r j e n i c i m a ; m u l a A k K a f t a n iz K a s t a m o n u a istakao se s i n t a k s i k i m k o m e n t a r o m i p r i j e v o d i m a a r a p s k i h spisa iz nauke o d e k l i n a c i j i , sintaksi, m e t r i c i i n a u c i o r i m i ; M e h m e d Daut-zade poznat j e po r j e n i k u , p o d i m e n o m N a h o e , k o j i s a d r i ispravke arapskog r j e n i k a D e v h e r i j a . Ovo je razdoblje b i l o v r h u n a c t u r s k e u m j e t n o s t i pisanja pisama. O s i m gore v e spomenutog z b o r n i k a d r a v n i 223

 k i h spisa reis-efendije S a r i A b d u l l a h a , s a d r e m n o g o b r o j n e z b i r k e p i s a m a iz ovoga r a z d o b l j a i dokaze o t o m e . U l e m a i dr a v n i sekretari natjecali su se k i e n i m s t i l o m u p i s m i m a . H a d i Kaefa daje u Fezlekeu p a l m u m e u s v i m o s m a n s k i m p i s c i m a pisama K e r i m e l e b i j i k o j i j e pisao i arapske b i o g r a f i j e te i h z a t i m preveo n a t u r s k i . S n j i m su se n a t j e c a l i c i f r a s t i N e r k e s i , p r a v i N a r c i s osmanske u m j e t n o s t i sastavljanja pisama, p j e s n i k Gani-zade, Azmi-zade H a l e t i i Nevi-zade A t a i , o b o j i c a s i n o v i p r i n e v s k i h u i t e l j a , p r i n e v i g o v o r n i t v a ; Kinali-zade K e r a m i , b r a t znamenitoga p j e s n i k o g a b i o g r a f a ; e j h i , s a k u p l j a Nerkesi j e v i h pisama; O k i - z a d e , s i n reis-efendije i k a s n i j i p a a Haleba; O k i M e h m e d - p a a , V e j s i , p j e s n i k , o k o j e m e se govor i t i za v l a d a n j a M u r a t a I V iz p o l i t i k i h razloga, pa Tursun-zade, iji su sudski d o k u m e n t i i sastavci j o i danas u t u r s k i m sudnicama uzor stila. M e u dvjesta pedeset p j e s n i k a , k o j e n a v o d i n a s t a v l j a r a n i j i h b i o g r a f i j a , p j e s n i k Riza u p r v o j p o l o v i n i jedanaestog s t o l j e a po H i d r e t a , ostavio j e Nevi-zade A t a i , pisac biografija tisuu u e n i h pravnika, jednu petorku, t j . z b i r k u od pet r o m a n t i n i h p j e s a m a po u z o r u n a N i z a m i j a , n a j v e e g perzijskog p j e s n i k a - r o m a n t i k a , i t u r s k i Sinan M u i d i j a i B i h i t i j a . S n j i m su se kao p j e s n i c i - r o m a n t i c i n a t j e c a l i : Kaf-zade, sin sak u p l j a a cvjetova, kao pisac Lejle i M e d n u n a i jedne k n j i g e darova; Hasan A d i l iz t i p a poznat j e kao pisac a h a i prosjak a ; V u d u d i je prevodilac Gazalijeva K r a l j e v s k o g a o g l e d a l a i poznat po p j e s m a m a : F a n t a z i j a i p r i j a t e l j i c a i L j e p o t i c a i s m i s a o ; Risaati j e poznat p o Lejli i M e d n u n u i J u s u f u i Z u l e j h i . Albanac A h m e t j e napisao K n j i g u l e g e n d i , po u z o r u n a V r t b l a e n s t v a o d F u z u l i j a , a Bosanac D e r v i ( B a j e z i d a g i ) preveo je k n j i g u D a r e l j i v o s t o d D u n j a i j a . K i z i l d e H a j r e d i n iz Pergama napisao j e t u r s k i k o m e n t a r z n a m e n i t o j k a s i d i M u n f e r i d e (rascijepana), a Hasan J u r i n i k a s i d i H a n f a h d i j e i Div a n u a r a p s k o g p j e s n i k a m i s t i k a I b n Fariza. R u s t e m - p a i n sin, m u l a H u s e i n , napisao j e kao n e k a d a Deli B i r a d e r ( l u d i b r a t ) epistole u r i m i , iz E g i p t a u C a r i g r a d , a N i g i s a r i pjesme-rugalice. Nefijeve satire s p o m e n u t e m o n a r o i t o zbog t r a g i n e sudbine n j i h o v a pisca i zbog n j i h o v i h p o l i t i k i h s t r e m l j e n j a . P r e d s t o j n i k e m i r a , e r i f - e f e n d i j a , m u f t i j e E s a d i M e h m e d , Seadedinovi sinov i , p r o i r i l i su z n a m e n i t u p j e s m u - p o h v a l n i c u M u h a m m e d u , Burda-i B u s i r i , u petoredne strofe. M e u t u r s k i m p j e s n i c i m a su b i l i i k n i n s k i h a n o v i , Gazi-Giraj, s p j e s n i k i m i m e n o m Gazaji, njegov sin, Seadet-Giraj, p o d i m e n o m A r i f i , i B e h a d i r - G i r a j , Selamet-Girajev sin, p o d i m e n o m Rezmi. T a k o su se o k u a l i i sultani u gazelima: sultan A h m e t p o d p j e s n i k i m i m e n o m B a h t i , t j . sretni; s u l t a n Osman p o d i m e n o m Farsi, t j . p e r z i j s k i , a sultan M u r a t I V p o d i m e n o m M u r a d i , t j . d r a g o v o l j n i . S u l t a n Osman, k o j i je vladao tako k r a t k o i t a k o nesretno, n a l o i o j e a k t r o j i c i pjesnika da n a p i u k r a l j e v s k u k n j i g u , t j . ep o njegovoj vladavi224

n i . N a d i r i j u je pisao do nesretnoga p o l j s k o g r a t a u dvije t i s u e d i s t i h a , n a t j e u i se s p e r z i j s k i m p j e s n i k o m G u n a b a d i j e m i Hat i f i j e m , a K e m a l n i j e smogao v i e n a p i s a t i nego samo u v o d , p r e k i n u t s v o j o m s m r u j o p r i j e nesretne s m r t i svoga j u n a k a . O d n e k i h pet s t o t i n a u e n i h p r a v n i k a i e j h o v a , k o j e navodi njihov biograf Atai u e t r d e s e t a k godina prije s v r e t k a vladavine M u r a t a I I I do M u r a t a I V , samo se e t r d e s e t n j i h i s t i u k a o pisci. N a u e n e m u f t i j e , k o j i su t a k o o d l u u j u e z a h v a a l i u t o k zbivanja, v e smo m i s l i l i p r i d o g a a j i m a u k o j i m a su o n i b i l i n j i h o v e poluge i l i r t v e , a i u b u d u e e m o t a k o p o s t u p a t i . D j e l i m a n a j i s t a k n u t i j i u e n j a c i - p r a v n i c i toga vremenskoga raz d o b l j a j e s u : A l t i p a r m a k , t j . e s t o p r s t i , prevodilac: S t u p n j e v a p o s l a n s t a v a i h i s t o r i j s k e G a l e r i j e s l i k a ; Rizaj A l t i e l e b i , sudac iz Meke, sabrao je deset v e l i k i h z b i r k i f e t v i p o d n a s l o v o m : P o v r a t a k m l a d o s t i u j e d n o m i z v a t k u . M e n a v H i d a j e t , k o j i je ostavio j e d a n b r o j p r a v n i h djela; m u f t i j a iz U s k u b a (Skopje) s a k u p l j a je f e t v i , a l i i pjesnik, a A t a i je iz njegova S k l a d i t a t a j n i preuzeo neke stihove u svoj C v j e t n i d a a k . K a r a d a A h m e t iz H a m i d a napisao je j e d a n nastavak T a k o p r u - z a d e o v i h b i o g r a f i j a . Bosanac m u l a K a z i napisao je k o m e n t a r K u d u r i j e v o j d o g m a t i c i u e t i r i sveska. M u l a M e h m e d Tabib-zade, t j . l i j e n i k o v s i n , ostavio je veliko m e d i c i n s k o djelo, p o d naslov o m : V r t z d r a v i h i gaj o n i h k o j i se d o b r o o s j e a j u . S astron o m o m M u n e d i m e l e b i j o m u p o z n a l i smo se ve p r i l i k o m njegovih a s t r o l o k i h p r o r i c a n j a ; H u b a r i i M e h m e d D e r a h - z a d e i s t i c a l i su se s v o j i m l i j e p i m r u k o p i s o m i p r v i je d o b i o ime po n a j s i t n i j e m k u r z i v n o m p i s m u , t a k o f i n o m kao p r a i n a : p r a n i . M e h m e d A t u f i j e pisao djela o a l k e m i j i i u m r o od kuge; preds t o j n i k e m i r a , A l l a m e ( u e n i ) , pisao je rasprave u d u h u M u r a t a I V i n j e m u za v o l j u o j e d n o m n a d o m j e s t k u kafe o d k o m u k i k a f i n a z r n a i o t r o se o b o r i o na d u h a n . Kadi-zade nije igrao u l o g u u e n j a k a nego f a n a t i k a . N i t k o nije odigrao v e u i l j e p u u l o g u m e u e j h o v i m a nego M a h m u t efendija iz U s k u d a r a , iji j e a t o r e s t o b i o s k l o n i t e s m i j e n j e n i h i p r o g n a n i h v e l i k i h vezir a k o j i , kao t o smo v i d j e l i , p o d z a t i t o m d e r v i k e halje n i s u v r i l i p o k o r u , nego su u z a k l o n u e k a l i na b o l j a v r e m e n a . Pisao je arapske i t u r s k e m i s t i n e rasprave i m i s t i n e pjesme. I s m a i l dede iz A n k a r e , e j h t e k i j e reda M e v l e v i , t o j u je u t e m e l j i o I s k e n d e r - p a a u G a l a t i , k o m e n t i r a o je Mesnevi svoga o s n i v a a reda, D e l a l e d i n R u m i j a , i izdao sedmi njegov svezak. P r o t i v njegove rasprave, napisane u k o r i s t b u b n j a i flaute uz ples derv i a , i s t u p i o j e e j h l i j e n i k a - r a n a r n i k a I b r a h i m kao njegov prot i v n i k . I b r a h i m je, p r i j e nego se posvetio znanosti, b i o k r o t i t e l j z m i j a , a z a t i m j e napisao k n j i g u u k o j o j t u m a i snove. O d A l i -bega, Husrev-begova sina iz I z n i k a , j e d n o g od E d e b a l i j e v i h pot o m a k a , s l i j e d b e n i k a e j h a M a h m u t a , pisca a l k e m i j s k i h rasprava, p o s t o j i poslanica s n a s l o v o m : Od najslabijeg sljedbenika
15 Historija osmanskog carstva II

225

n a j s a v r e n i j e m m a j s t o r u uz M a h m u t o v odgovor: Od najslab i j e g s i r o m a h a n a j u e n i j o j u l e m i . e j h I b r a h i m L i k a n i , jedan o d n a j v e i h e g i p a t s k i h u e n j a k a , pisao j e o b i t i B o j e g j e d i n s t v a , r a s p r a v u o u p o t r e b i d u h a n a i razne egzegetske rasprave. Jahjae d i n E k m e k d i - z a d e ( t a k o e r pekarev sin k a o z n a m e n i t i defterdar), n a s l j e d n i k e j h a G i i l e n - z a d e a u E g i p t u , b i o j e n a glasu s velike svetosti i stekao je glas da posjeduje vrhunaravno znanje n a p i s a v i r j e n i k o j e z i k u p t i c a . e j h E b u l h a i s iz T u n i s a , p r e v o d i l a c j e velike B u h a r i j e v e z b i r k e p r e d a j a (hadisa); svoje v e l i k o bogatstvo j e k o r i s t i o za i z g r a d n j u t e k i j a i k o l a i Buharijeve prijepise, k o j i h j e i m a o o k o t i s u u p r i m j e r a k a . Njegov sljedbenik i nasljednik, Seid M e h m e d d o n i o j e njegov T a r i k a t - n a m e , t j . u p u t e za i v o t u r a z m i l j a n j u , u C a r i g r a d . E v l i j a Mehmed-efendija, i m a m jedne d a m i j e n a T r g u s t a r e t i n a r n i c a u C a r i g r a d u , b i o j e n a j z n a m e n i t i j i u i l a c ( r e c i t a t o r ) K u r a n a svoga vremena. e j h Omer-efendija, A b d u l m u m i n o v sljedbenik, e j h t u m a a , p o k o p a n j e uz s v o j u t e k i j u . O t r a o p r e k a i z m e u m i s t i cizma, k o j i j e s v o j u n a u k u mogao izloiti v r l o m n o g o s t r a n o i i j a se u d o r e d n o s t b u j n o r a z v i j a l a p o d b l a g i m p o d n e b l j e m i r o k o g r u d n e savjesti, i stroge p r a v o v j e r n o s t i , k o j a j e k a r a m a u s k o g t u m a e n j a K n j i g e odrezala sve izrasline vanjske religiozne d e r v i k e s l u b e ; sve e se to p o k a z a t i za s l i j e d e i h v l a d a v i n a u r a s p r i sufija i kadizadelija, t j . Kadi-zadeovih sljedbenika.

GLAVA Od ustolienja

ETRDESET/ESTA vladarskog

Murata IV do njegova osamostaljivanja

10.9.1623.

[ M u r a t se u dvanaestoj g o d i n i uspeo n a p r i j e s t o l uz pom o svoje m a j k e sultanije M a h p e j k e r ( m j e s e e v o lice), o p e n i t o zvane K o e m . S v e a n o s t i su b i l e k r a t k e i bez sjaja, j e r n i j e b i l o vremena za p r i p r e m u , m a l o j e vezira b i l o u C a r i g r a d u , a r i z n i c a iscrpljena. M a d a su se j a n j i a r i i spahije o d r e k l i u o b i a j e n o g dara za u s t o l i e n j e , i p a k su ga z a t r a i l i i m j e n j i h o v k a n d i d a t zasjeo na p r i j e s t o l . K a k o j e vanjska r i z n i c a b i l a potp u n o prazna, p o t r a i l o se sredstava u u n u t r a n j o j i s a k u p i l o o k o dva m i l i j u n a d u k a t a za p o d j e l u dara i p o v e a n j e p l a a . U t u s v r h u se z a t r a i l a p o s u d b a o d s t r a n i h p o s l a n i k a u iznosu o d 30.000 d u k a t a (suma starog danka p o k o r e n i h zemalja kao t o su bile S r b i j a i Ugarska), a l i su se o n i i s p r i a l i d a ga n e m a j u . 226

D o s a d a n j i e h a j a j a n j i a r a , Bajram-aga, k o j i i h j e n a g o v o r i o da sa s p a h i j a m a i z v r e p r o m j e n u na p r i j e s t o l u , postao j e n j i h o v aga, a njegov p r e t h o d n i k e t e d i n a m j e s n i k E g i p t a ; p r v i j e d o b i o za e n u s u l t a n o v u sestru, dvije druge su v e r a n i j e b i l e udane za H a f i z - p a u , n a m j e s n i k a D i j a r b e k r a , i k a p u d a n p a u R e d e p a . P r v i potez novog v e l i k o g vezira K e m a n k e (strijelac) bio j e smjenjivanje m u f t i j e Jahja efendije na ije mjesto j e doveo svoga zeta Bostan-zade e f e n d i j u . P o k u a o j e m a k n u t i i oba p r v a vezira, n e k a d a n j e v e l i k e vezire G u r d i M e h m e d a i H a l i l a , ali u t o m e n i j e uspio. V l a d a v i n a M u r a t a I V z a p o e l a j e s izgledima d r a v n o g slab l j e n j a , p o d s j e v a j u i m sabljama b u n t o v n i h t r u p a , s p o t p u n o p r a z n o m b l a g a j n o m , p o d p l a m e n o m azapske pobune i s gubitk o m Bagdada, n a j j a e g i s t o n o g u p o r i t a Carstva. U n j e m u su dva B e k i r a b i l i p o b u n j e n i k i zapovjednici. Jedan b i j a e s u b a a i l i p o l i c i j s k i p r e t s t o j n i k , b o g a t s t v o m i o b i t e l j s k i m vezama t a k o ugledan i m o a n o v j e k da j e vlast beglerbega p r e d n j e g o v o m b i l a n e o p s t o j e a , te j e na e l u 12.000 azapa i z e m a l j s k i h t r u p a bio p r a v i gospodar grada. Jedan njegov glavar, k o j i se isto zvao B e k i r , a k o j e g j e poslao p r e m a A r a d u i Semevatu da p o k u p i porez, odmetne se z a d r a v i novac. U p r a v n i k B e k i r krene sa 1.000 azapa p r o t i v o d m e t n u t i h , a u g r a d u kao b u l j u k b a u o s t a v i svoga sina. N e k i M e h m e d , azapski aga, h t i o je sada i s k o r i s t i t i p r i l i k u i o d s t r a n i t i B e k i r a p o m o u njegova sina. N o p l a n p r o padne j e r j e sin b i o odan ocu, te M e h m e d a p o t j e r a u t v r a v u , gdje n a e p o d r k u k o d beglerbega Jusufa. Tada d o e do opsade t v r a v e , k o j a se j o p o j a a , kada se B e k i r v r a t i u g r a d n a k o n t o j e p o b i j e d i o o d m e t n u t e . N e k o l i k o se d a n a J u s u f - p a a s najve o m h r a b r o u b r a n i o , sve d o k n i j e , p o d u a v a j u i t o p n i k e , pogoen p u k o m kroz p u k a r n i c u i isti dan u m r o . Sada kapetan azapa, M e h m e d , s t u p i u pregovore sa s v o j i m n e p r i j a t e l j e m i z a m o l i slobodan odlazak, t o ovaj d o p u s t i . O n , s m a r a m o m o k o v r a t a kao u o b i a j e n i m z n a k o m predaje na m i lost p o b j e d n i k u , i z a e sa svoja dva sina, a B e k i r i h u h v a t i , svee, smjesti na a m a c p u n i b l j a i p e t r o l e j a i , p o t o ga zapali, p u s t i n a T i g r i s , gdje izgore i nestanu. P o t o m o b a v i j e s t i P o r t u da j e u g u i o b u n u u g r a d u i izbjegao p a i n o l u k a v s t v o k o j i m ga je h t i o liiti i v o t a , te z a t r a i n a m j e s n i t v o . Mere H u s e i n , t a d a n j i v e l i k i vezir, d o d i j e l i ga S u l e j m a n - p a i kojega j e u p r a v o m a k n u o iz D i j a r b e k r a , a ovaj p o a l j e svoga s l u b e n i k a A l i j u kao m u t e s e l i m a , t j . p o v j e r e n i k a o v l a t e n o g da u m e u v r e m e n u preuzme n a m j e s n i t v o . N o k a d a ovaj nije b i o p u t e n u B a g d a d i kada j e o d b i j e n r i j e i m a : O v d j e ne t r e b a m o p a e , o d r e d i se H a f i z - p a a , n a m j e s n i k D i j a r b e k r a , za serdara p r o t i v p o b u n j e n i k a . On z a p o n e s a k u p l j a t i t r u p e o k o l n i h k u r d s k i h begova i namjesnika. U to m u stigne vijest iz Carigrada da t a m o k r u e glasine k a k o j e o d B e k i r a p o t p l a e n i zato nije s k l o n ii na njega. N a t o on o d m a h krene k a K e r k u k u i n a r e d i n a m j e s n i k u K u r d i s t a n a , 15* 227

K o r H u s e i n - p a i , da m u d o e u susret sa k u r d s k i m b e g o v i m a S u h r a n a i p a a m a B o s t a n o m i Sulej m a n o m . O v i d o u do B e h r u fa, te k a k o ne n a i u na H a f i z - p a u , k r e n u do Bagdada i u t a b o r e se. T u i h B e k i r z a p o n e u z n e m i r a v a t i , te se p o v u k u do r i j e k e T i gris. Tada o n p o a l j e agu g o n u l l u j a , M u s t a f u , sa 3.000 r a t n i k a da goni p a e . I d u i dan d o e do b i t k e i t r u p e S u l e j m a n - p a e p r e t r p e poraz. T a d a se H a f i z - p a a p o u r i , o k u p i v i oko sebe t r u p e p a a Bostana, K o r H u s e i n a i A b d u l e i sedam k u r d s k i h begova (Haze, Egila, T e r d i l a , Palue, A r h a n i j a , H a r p u r t a i Amadije). D o e do b i t k e u k o j o j se o d l u i s u d b i n a p o b u n j e n i k a . e t i r i t i s u e bude u b i j e n o i n j i h o v e glave p o l o e n e p r e d noge H a f i z - p a e . Podijele se a s t i b e g o v i m a i zlato od t r i do deset d u k a t a po o v j e k u . S l i j e d e i dan se o d l u i k r e n u t i na Bagdad. A l i segbani o d b i j u p o k r e t , dok ne d o b i j u po deset p j a s t e r a dara; H a f i z - p a a i h je p o k u a o u m i r i t i r e d o v i t o m o p s k r b o m i s a n d a c i m a , a l i m u o n i p o k a u B e k i r o v o p i s m o , u k o j e m je o b e a v a o po deset pjastera; k o n a n o , p r i s t a n u na pet pjastera. D a n kasnije u m r e S u l e j m a n - p a a k o j i je b i o o d r e e n za n a m j e s n i k a Bagdada. P r i t i s n u t izvana, a i u n u t r a zbog nedostajanja n a m i r n i c a , Bek i r se o b r a t i a h u Abazu s p r i j e d l o g o m da m u p r e d a g r a d . Ovaj to j e d v a d o e k a , j e r je, e k a j u i samo n e k u p r i l i k u , j o r a n i j e poslao p r e m a e h i r b a n u h a n a hanova, K a r h a j a sa 30.000 v o j n i k a . Perzijanci stupe u k o n t a k t sa H a f i z - p a o m da b i ga u v j e r i l i u p o t r e b u da se p o v u e , no b u d u o d b i j e n i . O b a v i j e t e n da je 300 Perzijanaca tajno p r i h v a e n o u B a g d a d u , te da je d r u g i perzijs k i z a p o v i j e d n i k b l i z u , H a f i z - p a a sazove r a t n o v i j e e , na k o j e m se z a k l j u i da je j e d i n i n a i n s p a a v a n j a za Carstvo, dodjela n a m j e s n i t v a B e k i r u . N o k a k o se p r i t o m H a f i z - p a a p o s l u i o j e d n o m p o d v a l o m , p l a n p r o p a d n e i z a p o n e opsada grada. U to v r i j e m e d o e vijest o M u r a t o v o m u s t o l i e n j u i B e k i r o v o m pokor a v a n j u a h u . N a r a t n o m v i j e u se sada o z b i l j n o o d l u i da se n a m j e s n i t v o ipak preda Bekiru. S u b a a B e k i r , sada B e k i r - p a a , s v i m je s i l a m a nastojao i z b j e i Perzijancima, te p o r u i a h u da m u zahvaljuje na p o m o i kao susjedu i da m u je s p r e m a n j e d n o u i n i t i s l i n u u s l u g u . U m e u v r e m e n u o n dade na zidine o b j e s i t i 300 Perzijanaca k o j i su m u d o l i u Bagdad u p o m o ; zahvali se H a f i z - p a i , p o a l j e m u darove, te obavijesti ga da se m o e v r a t i t i , te ovaj krene p u t M o s u l a . Tek t o o n ode, d o e h a n h a n o v a K a r h a j i z a t r a i m i r n u p r e d a j u grada. B e k i r o d g o v o r i da j e v o l j a n d a t i deset k a r a v a n a deva i 10.000 p j a s t e r a za o b e t e e n j e begova, a l i da g r a d a ne da. A o n d a o d m a h o b a v i j e s t i H a f i z - p a u o p e r z i j s k o j opsadi. Ovaj m u p o a l j e o p s k r b u k o j a , s r e o m , stigne p r i j e a h a , 1.8.1623. k a d se p o j a v i e t r n a e s t o g dana po o d b i j e n o j p r e d a j i . B e k i r o b a v i j e s t i H a f i z - p a u , ovaj v e l i k o g vezira K e m a n k e A l i j u , no ovaj se na to nije obazirao. N a ponovljene zahtjeve za p o m o , H a f i z - p a a p o a l j e K o r H u s e i n - p a u u p o m o , a sam krene k a M a r d i n u , j e r je u o da azapi u g r o a v a j u D i j a r b e k r . K o r H u s e i n 228

bude pozvan o d h a n a h a n o v a d a p r e g o v a r a j u o p o n o v n o j uspostavi p e r z i j s k o g m i r a . K a d a ovaj d o e , padne zapravo u z a m k u i n a v j e r u bude p o g u b l j e n sa i t a v o m s v o j o m p r a t n j o m . Hafizp a a d o b i j e iz Bagdada p o n o v l j e n a p i s m a za p o m o u k o j i m a ga B e k i r o b a v j e t a v a d a se v e m i n e s t a v l j a j u p o d zidine i da j e u k r a j n j o j o s k u d i c i sa n a m i r n i c a m a . Opet se o n o b r a t i v e l i k o m v e z i r u , a l i bez i k a k v a r e z u l t a t a . G r a d j e b i o p o t p u n o i s c r p l j e n i izgladnjen, te a h , k o r i s t e i t u p r i l i k u , u p u t i t a j n u p o r u k u B e k i r o v o m s i n u M e h m e d u , o b e a v a j u i m u namjesni t v o a k o o t v o r i v r a t a grada. S l i j e d e e g j u t r a su p e r z i j s k i glasni- 28.9.1623. ci u z v i k i v a l i d a se s v i m g r a a n i m a j a m e d o b r a , m i r i v j e r a . M e h m e d p r e d a g r a d , B e k i r i b r a t m u O m e r b u d u dovedeni p r e d a h a i zatvoreni. e t i r i dana p o t o m , b u d u s v i g r a a n i p o p i s a n i i , u interesu m i r a , r a z o r u a n i . D v a dana kasnije, r a z o r u a n e t r u p e su pozvane, predane n a p r i s m o t r u Perzijancima, i t o e t i r i do pet v o j n i k a n a j e d n o g Perzijanca, n j i h o v e k u e z a p e a e n e , i m a n j a p o p i sana, o n i s a m i , k o n a n o , z a t v o r e n i . Sedmog dana su zatvorena v r a t a grada, j a v n o j e i z v i k a n a h o v nalog d a s v a k i Perzijanac predane sunite m u i sedam dana da b i i m i z n u d i o p r i z n a n j e 0 n j i h o v o j i m o v i n i . M n o g i su d u u i s p u s t i l i p o d m u k a m a , a d r u gi su b i l i o s a k a e n i . a h j e u p o e t k u h t i o p o b i t i sve i t e l j e Bagdada. P o t o ga j e Sejid D i i r a d , p r e t s t o j n i k e m i r a Bagdada i u var H u s e i n o v a g r o b a , n a g o v o r i o da b a r p o t e d i i i t e , p r e d a m u spisak i i t a i sunita, n a k o j e m j e o n sve sunite, k o j e j e j o b i l o m o g u e prikazati kao iite, n a z n a i o takvima, spasivi i m ivot na taj n a i n ; s v i d r u g i s u n i t i , navedeni kao t a k v i , b i l i su u s m r e n i . Sudac Bagdada, N u r i efendija i i m a m velike d a m i j e , Omer efend i j a k o j i m a j e dana p o n u d a da p o g r d o m O m e r a i Osmana spase svoj i v o t , izbace pogrde n a samoga a h a . Ovaj, r a z l j u e n , d a i h u e t i m a , p r o v u e n i m k r o z n j i h o v e obraze i vilice, o b j e s i t i na palme, s n a z n a k o m da, t k o v o l i A l i j u , m o e s t r i j e l j a t i n a n j i h , te se n a ovaj n a i n o k o n a n j i h o v a m u e n i k a s m r t . B e k i r j e z a t v o r e n u e l j e z n i kafez, m u e n j e sedam dana t a k o d a m u se n i t r e n u t a k n i j e dalo zaspati, a onda j e v a t r o m , da se sav t o p i o , p r i s i l j e n o t k r i t i gdje m u se nalazi blago. Njegov s i n , u d o v i t e , stajao j e k r a j a h a s a o m vode u r u c i s m i j u i se p r e n o m o c u . A o n d a j e B e k i r s m j e t e n n a a m a c p u n p e t r o l e j a , k o j i j e zapal j e n i g u r n u t n a T i g r i s , gdje j e n a o i g l e d c i j e l o g Bagdada, isp u s t i o d u u . u d o v i n a n e p r i r o d n o s t njegova sina zgrozila j e 1 samoga a h a , te ga j e o n u p u t i o k a H o r a s a n u , gdje j e p o t o m , u p o k u a j u da u m a k n e , b i o u b i j e n . a h j e naredio razaranje grobova velikog i m a m a E b u Hanife i ejha Abdulkadira Gilanija, te j e o p l j a k a o n j i h o v e srebrene lampe, a v l e , v r a t a , stepenice i druge ukrase. B a g d a d j e predao Sari-hanu, K u r d e i Arape iz okolice pozvao j e n a p o k o r n o s t ; K a r h a j - h a n a j e poslao n a kazneni pohod p r o t i v M a r d i n a . Posjetio j e i grobove i m a m a A l i j e i Huseina. H a f i z - p a a , n a vijest o p a d u grada, p o v u k a o se u D i j a r b e k r , 229

5.10.1623.

mj.2. 1624.

3. 4.1624.

mj.8. 1624.

a slijedio ga j e i B o s t a n - p a a , p r e p u s t i v i K e r k u k Perzijancima. H a f i z - p a a dade p o s t a v i t i topove, te j e t r i mjeseca u v r i v a o grad. U m e u v r e m e n u d o e iz C a r i g r a d a h r a b r i Albanac K u u k A h m e t , t j . m a l i A h m e t , k a o v o j v o d a M a r d i n a , a Hafiz-pa a d o b i j e n a l o g da krene k a M o s u l u . Ahmet-aga sa 500 segbana zauzme p r e d g r a e i , p o t o Perzijanci p o b j e g n u p r e d n j i m , zaposjedne g r a d ; bega S i n d a r a , k o j i j e n a z a t r a e n u p o m o kasno stigao, d a o b j e s i t i n a v r h p a l a e ; za n a m j e s n i k a M o s u l a predloi P o r t i svoga b r a t i a Sulejman-bega i t o bude o d o b r e n o . D o k j e Bagdad pao zbog toga t o ga v e l i k i vezir nije podr a o , ovaj se, u m e u v r e m e n u , b a v i o t i m e d a m a k n e j e d n o g sup a r n i k a sa svoga p u t a . B i o j e t o B e b r M e h m e d - p a a , za sultan a Osmana zapovjednik izvidnice. B i o j e i m e n o v a n za namjesn i k a Damaska, a o n d a B u d i m a , gdje n i j e b i o d o b r o d o a o spah i j a m a k o j i su ga se s j e a l i iz v r e m e n a r a n i j e g sultana. O n dade 20.000 d u k a t a d v o j i c i s v o j i h p o u z d a n i k a d a i m i h podijele, a o v i p o l a d a j u , a p o l a s a k r i j u . K a d a o n z a t r a i dokaze o p o d j e l i novca, o n i obavijeste spahije d a j e p o l o v i c u novca p o v u k a o , a o v i ga o p t u e k o d v e l i k o g vezira d a i h m i t i n a p o b u n u d a b i postao v e l i k i vezir. Ovaj p o a l j e svoga zeta d a t o p r o v j e r i i , k a d a m u o n p o t v r d i , p r e d l o i s u l t a n u njegovo pogubljenje, j e r b u n i t r u pe. Pozovu ga n a d i v a n i t u pogube u d o g o v o r u sa b o s t a n d i j o m k o j i j e , i n a e , b i o s k l o n B e b r M e h m e d u , a l i j e s u v i e kasno p r i m i j e t i o da j e o n o s u e n o lice. U s k o r o p o t o m se pobune j a n j i a r i t r a e i smjenjivanje n j i h o v o g age, n a t o j e s u l t a n b i o p r i siljen. Bajram-aga, njegov zet, b i o j e o b e t e e n k r u n s k i m d o b r i m a , a z a m i j e n i o ga j e sultanov o r u n i k H u s r e v . M u f t i j a u m i r i j a n j i a r e i d o b i j e n j i h o v o o b e a n j e d a n e e r e m e t i t i m i r . Mjesec dana kasnije, v e l i k i vezir j e o b o r e n o d m u f t i j e Esada i nek a d a n j e g kizlarage Mustafe, k o j e j e o n pozvao iz E g i p t a . Esad j e znao d a j e samo zamjena, d o k v e l i k i vezir ne u h v a t i p r i l i k u da p o s t a v i svoga p u n c a Bostan-zadea, p a ga j e k o d sultana opt u i o zbog p o d m i t l j i v o s t i i n a s i l n o s t i . A iznevjerio ga j e i nekad a n j i kizlaraga. S u l t a n d a p r e g l e d a t i i z v j e t a j e iz k o j i h se vidjel o t e k o stanje Carstva. Pad Bagdada j e b i o p o v o d , j e r j e v e l i k i vezir s u l t a n u zatajio p r a v o stanje. Popodne j e b i o pozvan u ser a j , z a t r a e n i su o d njega p e a t i i v o t , a i m e t a k oduzet. P e a t je prisilno p r i m i o stari erkez Mehmed, n e k a d a n j i o r u n i k , a sada n a m j e s n i k Damaska; a s n j i m j e preuzeo i v r h o v n o zapov j e d n i t v o p r o t i v Abaze. M e r e H u s e i n , n e k a d a n j i v e l i k i vezir, k o j i se u z a l u d nadao d a e s j a n j i a r i m a izai n a b o j n o polje, a sada j e elio mjesto k a j m a k a m a , d o b i o je u e mjesto njega. M e u n j e g o v i m d o b r i m a n a l o se 50.000 d u k a t a i d r a g i m kamen j e m i s k i e n a sablja goleme v r i j e d n o s t i . Par dana z a t i m , s u l t a n n a p u s t i C a r i g r a d , uz k u k n j a v u i t e l j a desne obale B o s f o r a , t o su j e m a l o p r i j e toga p o h a r a l i K o z a c i . U t o j g o d i n i d o l i su o d g o v o r i n a p i s m a t o su g o d i n u dana r a n i j e b i l a poslana s o b a v i j e u o u s t o l i e n j u . S E n g l e s k o m i 230

Francuskom, Venecijom i Poljskom, Nizozemskom i Erdeljom obnovljene su k a p i t u l a c i j e , a s A u s t r i j o m naredne godine m i r . G l a v n i p r e d m e t p a n j e p o m o r s k i h sila, Engleske, Francuske i Nizozemske, b i j a e sigurnost n j i h o v e t r g o v i n e i p l o v i d b e o d t r i gusarske o b l a s t i : A l i r a , T u n i s a i T r i p o l i s a ; p o t o P o r t a nije v i e m o g l a v l a d a t i o v i m o b l a s t i m a , a n i t e t u n a k n a i v a t i , nastali su posebni p r e g o v o r i i u g o v o r i o v i h sila s o v i m zemljama-podl o n i c a m a Osmanskog carstva. S A u s t r i j o m je b i l o natege oko obnove m i r a , pa su se i d u e godine sastali o v l a t e n i c i A u s t r i j e , T u r s k e i E r d e l j a i s k l o p i l i u g o v o r od sedam l a n o v a , o d k o j i h je p r v i o b n o v i o i t v a n s k i m i r , no u e s t o s t a l i h se n i j e r i j e i l o p i t a n j e V a a , r u e n j e h r v a t s k i h u t v r d a , spor o k o sela i poravnanje u vezi o p t u b i za povrede m i r a , nego se u p u t i l o na d a l j n j e pregovore s P o r t o m , te o d l u k e a r b i t r a e . Abaza j e stao na e l o azijske p o b u n e kao o s v j e d o e n i prot i v n i k nasilne Osmanove s m r t i , p r o t i v j a n j i a r a n j e g o v i h uboj i c a . U Sivasu su ga j a n j i a r i m i r n o e k a l i , j e r n i s u sudjelovali u b u n i p r o t i v sultana Osmana. I p a k je t u Abazin n a m j e s n i k Dafer o k r u t n o pogubio trojicu njihovih voa; kroz njihove p r o b u e n e p l e k e p r o v u e n e su i zapaljene s v i j e e ; vezani t a k o n a deve, v o e n i su k r o z grad, a telali su v i k a l i : Ovo je nagrada za one k o j i su izdali svoga p a d i a h a . P o t o m su svi j a n j i a r i , t o p d i j e , d e b e d i j e , r e g r u t i i d r u g i d j e a c i - v o j n i c i nemilos r d n o p o b i j e n i , samo su p o t e e n e spahije i d r u g i k o n j a n i c i ; nasilnost i t i r a n i j a segbana i levenda p r o t i v j a n j i a r a n i s u imal i granica. Odatle Abaza, s k u p a sa K u l a u n o m , beglerbegom M a r a a , k o j i m u p r i e umjesto da se b o r i s n j i m , krene p r o t i v j a k e u t v r d e a b i n K a r a h i s a r i z m e u T o k a t a i E r z u r u m a . T u ga je e k a o M u r t a z a - p a a sa 10.000 r a t n i k a . U e s t o k o m b o j u , u k o j e m su obje strane pokazale u d a o d h r a b r o s t i , M u r t a z a - p a a je b i o p o b i j e e n i p r i s i l j e n p o v u i se u t v r a v u . I a k o j e t v r a v a b i l a p o t p u n o n e p r i s t u p a n a j e r je b i l a p o d i g n u t a na s t r m o j s t i j e n i , M u r t a z a - p a a se predao uz slobodan odlazak, te je p r e a o u tab o r p o b u n j e n i k a ; neke n a j h r a b r i j e spahije o d b i j u t u s r a m n u p r e d a j u , te o s t a n u u t v r a v i , iz k o j e su u n o n i m n a p a d i m a nan o s i l i goleme t e t e . U m e u v r e m e n u j e M e h m e d - p a a , nazvan T a j j a r , t j . letei, zbog b r z i n e svoga k r e t a n j a , d o a o u Sivas i p r i d o b i o i t e l j e . Abaza je u v o j n o m p o r e t k u k r e n u o p r o t i v Tok a t a s n a m j e r o m da p r o d u i k a C a r i g r a d u . K o d T o k a t a d o u j e da je T a j j a r zauzeo Sivas te p r o m i j e n i pravac m a r a . T a j j a r se n a p r a v i n j e g o v i m p r i s t a o m , p o a l j e m u p r i j a t e l j s k o poslanstvo i darove. G r a d je b i o o t v o r e n , a l i zaposjednut i Abaza je m i r no u a o u njega. O n d a je T a j j a r z a p o e o r o v a r i t i : n a j p r i j e j e p r i d o b i o K u l a u n - p a u za u r o t u p r o t i v Abaze d o g o v o r i v i n o n i p r e p a d , a o n d a to d o j a v i Abazi. S p l e t k a je p o s t u p n o razar a l a j e d i n s t v o , te j e na k r a j u dovela do toga da je Abaza u b i o Kulauna. 231

28.5.1624.

15.8.

K r a j e m s v i b n j a (maja) krene v e l i k i vezir e r k e z M e h m e d p r o t i v Abaze. U A k e h i r u , gdje se p r o s l a v i o B a j r a m , u t a b o r e se s v o j s k a m a beglerbezi K a r a m a n a i Anadolije. U m e u v r e m e n u , u b l i z i n i K o n j e , u r a v n i c i t o se zove M a l a l i v a d a , Abazin z a p o v j e d n i k a p u r B e k i r iznenada napadne S a f e r - p a u i l j o b r a dog, u h v a t i ga i , na Abazin nalog, p o g u b i . V e l i k i vezir je t r i sed m i c e t a b o r o v a o u r a v n i c i K o n j e n a s t o j e i p r i d o b i t i Abazu na m i r n i s p o r a z u m ; n a savjet k a j s e r i j s k o g e j h a , Abaza se o d l u i r a d i j e za b o j . V e l i k i vezir se p r e b a c i u r a v n i c u K a j s e r i j e , te je p o l o v i c o m k o l o v o z a (avgusta) b i o n a m o s t u K a r a s u a . Potajice j e pregovarao sa p l e m e n i m a T u r k m e n a c a da m u p r i j e u na dan b o j a . B i l o je v e p o p o d n e k a d a je d o l o do a r k i . V e l i k i vezir, k o j i se o d l u i o za b i t k u n a r e d n o g dana, n a r e d i da p r e s t a n u a r ke; na to se uznemire spahije i z a v i u da se m a r i r a . V e l i k i vez i r je sa p o z l a e n o m k a c i g o m na glavi sjedio u a t o r u , k a d su zaklepetala k o p l j a i z a z v e a l e sablje. On se i p i i i z a e : t o to t r e b a z n a i t i , a g a ? zapita, v i t l a j u i s v o j o m s a b l j o m na t r i strane. B u n t o v n i c i u u t e , n e p r i j a t e l j i se p o v u k u i b i t k a b i o d l u e n a za s u t r a . U j u t r o je d o l o do b o r b e . V e z i r o v a v o j s k a je raspore e n a po k a n u n u : u s r e d i n i j a n j i a r i iza t o p o v a , i s p r e d o v i h a r k a r i , lijevo k r i l o se oslanjalo na b r d o , a desno se i r i l o u ravn i c u . P r v i nalet p o b u n j e n i k a b i o je p a k l e n s k i e s t o k i v e su se j a n j i a r i p o v l a i l i , k a d a je svoj b u z d o v a n zavitlao j a n j i a r s k i aga H u s r e v p o v i k a v i : Ne p o p u t a j , p o b j e d n i e ! i s j u r i o se s k o n j e m u redove p o b u n j e n i k a . J a n j i a r i zastanu, zaspu v a t r o m , segbani p j e k e i levendi na k o n j i m a n a j u r e j e d n i druge. D o k i h j e Abaza zaustavljao, postane svjestan da su se T u r k m e n c i , na i j u je a k t i v n u p o m o r a u n a o , p o s t u p n o p o v u k l i u b r d a . U me u v r e m e n u su Abazu n a p u s t i l i T a j j a r - p a a i M u r t a z a - p a a , k o j i su se samo p r a v i l i da su s n j i m , te su se sada o k r e n u l i p r o t i v njega. N o o n nije g u b i o h r a b r o s t . A l i k a d a m u je b i o p o g o e n k o n j i j u r i o k r o z redove bez j a h a a , l a n a vijest da je pao o d l u i b i t k u . i m je v i d i o da j e b i t k a izgubljena, popne se na svoga v r a n c a , n a j b r e g k o n j a t o ga je i m a o s p r e m n o g za slu a j bijega, uzme blago sa s o b o m i okrene l e a svojoj vojsci t o se b o r i l a . Levendi n a t i s n u za n j i m k o l i k o su d o p u t a l i n j i h o v i k o n j i , a j a n j i a r i navale t u i segbane za o d m a z d u . Svi su zarob l j e n i c i p o s j e e n i i b r d o glava s l o e n o p r e d v e l i k i m v e z i r o m . O n o d m a h p o a l j e p r e m a N i k d i (Nigde) r u m e l i j s k o g i anadolskog beglerbega, p a u N u g a j a i D a u t - p a u sa 1.000 dragovoljacakonjanika da zarobe Abazin h a r e m i blago. O n i bez o t p o i n k a s t i g n u za e t r d e s e t osam sati u b l i z i n u N i k d e (Nigde), a l i t u o d T u r k m e n a c a saznaju da j e a p u r k r e n u o s n j i m a p u t Sivasa. I l i j a z - p a a krene o d m a h sa n a j p o k r e t n i ] i m a i sa samo t r i stotine l j u d i k o j i su ga m o g l i s l i j e d i t i , za d r u g i h e t r d e s e t osam sati z a u za a p u r o v a l e a . P o b u n j e n i c i b u d u p o t u e n i , pohvat a n i i p o b i j e n i , a n j i h o v e glave i h a r e m s d j e c o m p o s l a n velik o m v e z i r u u Sivas. Abaza j e pobjegao p r e m a E r z u r u m u , a ve232

l i k i vezir se p o k r e n e do T e r d a n a . A l i , p o t o j e zbog poodmakl o g d o b a opsada E r z u r u m a b i l a n e i z v o d l j i v a , a Abaza p r e k o svoga r o a k a pregovarao, d o e do pogodbe n a t e m e l j u k o j e j e Abaza b i o p o t v r e n kao n a m j e s n i k E r z u r u m a , i p a k p o d u v j e t o m da p r i m i deset glavara j a n j i a r a sa n j i h o v i m v o j n i c i m a kao u v a re t v r a v e a da i m ne nanese n i n a j m a n j u t e t u . Abaza p r i stane, a v e l i k i vezir ode k a T o k a t u n a z i m i t e . Te godine u m r e m u f t i j a E s a d efendija, punac sultana Osmana, j e d a n o d najdos t o j n i j i h i n a j n e p o d m i t l j i v i j i h l j u d i k o j i su i k a d a b i l i na o v o m p o l o a j u . M u f t i j a Jahja efendija postane po d r u g i p u t a e j hulislam. D o k j e v e l i k i vezir r a t o v a o p r o t i v Abaze, k r e n u o j e kapu- 1624 d a n p a a p r o t i v k r i m s k o g hana Mehmed-Giraja. Ne j e d a n p u t s m i j e n j e n i su se h a n o v i o r u a n o s u p r o t s t a v l j a l i ; a l i sada se po p r v i p u t a usudio n a s t u p i t i k r i m s k i h a n kao j e d n a k po r o d u , t o v i e kao gospodar o d p l e m e n i t i j e g soja nego t o j e osmanski, po p r v i p u t a su osmanske t r u p e b i l e p o t p u n o p o t u e n e o d tatarske vojske i po p r v i p u t a p r k o s i o j e s m i j e n j e n i h a n s v o j o m n a d m o i P o r t i n o j n e m o i . Razloga za P o r t i n o nezadovoljstvo b i l o j e v i e . V e j e b i l o r e e n o da j e Mehmed-Giraja z a t v o r i o s u l t a n A h m e t , k a d a m u j e b i l o dostavljeno da ga N a s u h - p a a k a n i u s t o l i i t i n a osmanski p r i j e s t o l ; da j e p o t o m na dan p r v o g u s t o l i e n j a sultana Osmana pobjegao iz Sedam k u l a , z a t i m j e u h v a e n i poslan na Rodos, a odatle, n a k o n M u s t a f i n o g d r u g o g u s t o l i e n j a , postavljen za hana. O d m a h d o e i njegov b r a t a h i n iz Perzije, gdje je ivio kao bjegunac n a A b a z o v o m d v o r u i bude p o s t a v l j e n za k a l g u , t j . n a s l j e d n i k a i o t a d a z a p o i n j e zlorab a v l a s t i o d strane ove b r a e . Za druge vladavine l u d o g Mustafe osile se b r a a a posebno a h i n . O n se d o g o v o r i o s b r a t o m da k r e n u n a Edrene, pa, ako u s p i j u , d o b i t e osmanski p r i j e stol, ako ne, m o g u p o b j e i u Perziju. U t u s v r h u su s a k u p l j a l i v e l i k u v o j s k u , a l i su i m a l i o p o z i c i j u u s i n o v i m a Selamet-Giraja i Gazi-Giraja k o j i su, i i n a e , b i l i nezadovoljni n j i h o v o m vladav i n o m , a pogotovo k a d a su p o l o a j n u r e d i n a , t j . d r u g o g nasljed n i k a , d a l i k o p i l e t u jedne moldavske r o b i n j e k o j e j e d o t a d a ivjelo kao p a s t i r da b i izbjegao gnjev Feth-Giraja k o j i se n j e g o v i m r o e n j e m o s j e a o prevaren o d svoje r o p k i n j e , neke P o l j k i n j e . I z m e u m l a d o g n u r e d i n a i H u s a m - G i r a j a , Gazi-Girajeva sina, do l o j e do e s t o k e s v a e n a nekoj d v o r s k o j s v e a n o s t i , te je ovaj m l a d i a na m o l d a v s k o m p o g r d n o nazvao m o l d a v s k i m pastirs k i m m o m k o m . Ovaj v a n b r a n i sin t v o r i otada n o v u l i n i j u Giraja, k o j a se o d stare r a z l i k u j e t i m e t o se zove o b a n - G i r a j , t j . p a s t i r s k i G i r a j . O s i m t o su na P o r t u stizale mnoge p r i t u be p r o t i v M e h m e d a i a h i n a , d o l o je i do p o g u b l j e n j a d v a j u r u s k i h p o s l a n i k a , k o j i su se, po i z r i c a n j u e s t i t k e za u s t o l i e n j e , p r e k o K r i m a v r a a l i k u i , a i h a n - G i r a j i h j e posjekao i n j i h o ve darove p r i s v o j i o . 233

P o r t a n a t o skine M e h m e d - G i r a j a i i m e n u j e D a n i b e k - G i r a j a . V e z i r i Hasan i I b r a h i m odvedu ovoga sa e t i r i galije u K a f u i odatle izvijeste o o t p o r u M e h m e d o v o m . K a p u d a n p a a R e d e p k o j i se spremao i s p l o v i t i za arhipelag, krene k a K a f i n o s e i k r i m s k o m m u f t i j i E b u B e k r u i m i r z a m a i i r i n b e z i m a nalog d a p r i z n a j u novog hana. V e z i r i , k a p u d a n p a a i k a f s k i beglerbeg sastanu se i n a p i u p i s m o M e h m e d u i a h i n u , da b i i h p r i v o l j e l i za odlazak i p r i h v a a n j e n a m j e s n i t v a M o r e j e i l i Hercegovine. O v i to o d b i j u i d o e do o t v o r e n o g rata. N a k o n t o j e p o t r a j a o neko v r i j e m e , m o r a d n e k a p u d a n p a a o d l u i t i b o r b u , j e r j e nedostajalo vode. N a k o n t r i sedmice n a e se o n p r e d 100.000 N u gaja i 8.000 K o z a k a , te O s m a n i b u d u p o t u e n i o d deset p u t a j a e g p r o t i v n i k a ; u n o i su se h t j e l i u a m i t i , a l i n i s u i m a l i o r u a za t o ; tada j e d a n p u k o v n i k p r e d l o i kao j e d i n o sredstvo spasa da k a p u d a n p a a n a p i e p i s m o M e h m e d - G i r a j u k o j i m ga p o t v r u j e za hana. T o se p r i h v a t i i i s t i p u k o v n i k odnese p i s m o u tat a r s k i tabor, a P o r t i n i k a n d i d a t i za p o l o a j hana i n a s l j e d n i k a , D a n i b e k i njegov b r a t Devlet, b u d u otposlani za K a f u . i m se u t a t a r s k o m t a b o r u u l o za n j i h o v odlazak, o b n o v i se napad na o s m a n s k u v o j s k u i z a v r i n j e z i n i m p o t p u n i m p o r a z o m . Palo je m n o t v o v o j n i k a , a zajedno m n o g o i h j e zarobljeno; o v i m a su se T a t a r i t a k o r u g a l i da su j e d n o g z a r o b l j e n i k a p r o d a v a l i za a u buze. K o l a i blago, cijela p r t l j a g a k a p u d a n p a e p a l a je u r u k e T a t a r a ; H a s a n - p a a i v i e p u k o v n i k a su p a l i ; I b r a h i m - p a a u m r e u K a f i o d rana; t i s u u m o r n a r a bude zarobljeno, sedamnaest v e l i k i h t o p o v a osvojeno. t o se m o g l o spasiti, t i s k a l o se k a f l o t i . S l i j e d e e g dana, T a t a r i ispune K a f u . a h i n - G i r a j da o b j a v i t i da se u r o k u o d t r i dana svi itelji grada m o r a j u u k r c a t i na b r o d o v e . T r i dana su o v i h r l i l i p r e m a f l o t i k o j a i h sve n i j e m o g l a preuzeti. Tada, k o n a n o , k a p u d a n p a a p o a l j e suba u M e h m e d a da pregovara b a r za K a f u . Mehmed-Giraj m u u d u g o m g o v o r u iznese p r i g o v o r e n a P o r t i n e nepravde, a z a t i m s b r a t o m sazove n a d i v a n tatarske begove i nugajske m i r z e , koj i se sloe sa o s m a n s k i m p r i j e d l o z i m a . P u k o v n i k ode i p o n o v o se v r a t i sa p o a s n i m k a f t a n i m a za Mehmed-Giraja, a h i n - G i r a j a i m i r z e ; 300 k o n j a n i k a i j e d a n s u l t a n i z j a u m u u susret, j e r j e b i o donosilac povelje o p o t v r d i M e h m e d - G i r a j a za hana; ovaj p o l j u b i p o v e l j u , stavi j e n a g l a v u i o b u e k a f t a n . e z d e s e t sed a m j a n j i a r a , sedamdeset o r u a r a , trideset t r i azapa, k o j i su b i l i u h v a e n i , b u d u p r e d a n i i poslani s p i s m o m h a n a kapudanp a i . Osam dana p o t o m , h a n n a p u s t i K a f u , a k a p u d a n p a a otp l o v i u C a r i g r a d . Sada su b r a a j o n a s i l n i j e vladala. P o t o m j e a h i n - G i r a j o p u s t o i o obale Dunava, A k e r m a n , K i l i , I s m a i l i u r e v o . H t i o se d o m o i i Babataga, k a d m u d o e i suprotstav i se K a n t e m i r sa 30.000 T a t a r a iz D o b r u d e i o k o l i c e Babataga i p r u i m u t a k o s m r t o n o s n u b i t k u , da j e D u n a v b i o c r v e n o d k r v i . Samo se m a l o n j i h , a m e u n j i m a i a h i n - G i r a j , spasilo p r e k o Dunava. 234

U s r p n j u ( j u l u ) se pojave p r v i p u t a K o z a c i n a B o s f o r u , 21.7.1624. p r e d C a r i g r a d o m sa s t o t i n u pedeset d u g i h , b r z o p l o v e i h i l i ves l a j u i h a m a c a sa deset v e s l a a na svakoj s t r a n i , svako veslo sa dva v e s l a a , o s i m n j i h pedeset s p u k a m a i sabljama, s jedn a k i m prednjim i zadnjim dijelom i prenosivom k r m o m , tako da su o n i , a da se b r o d i ne o k r e e , m o g l i u p r a v l j a t i od n a p r i j e d i l i o d pozadi. Sada su p r v i p u t a Kozaci, i d u i s t o p a m a Skita, B u g a r a i Rusa, k o j i su p r i j e m n o g o s t o l j e a d o p i r a l i do ist i h obala, p r o d r l i do B o s f o r a , o p u s t o i l i evropske obale, te zap a l i l i B u j u k d e r e , J e n i k o j i I s t i n j u . Iz carigradske l u k e i s p l o v i o d m a h e t i r i do pet s t o t i n a b r o d o v a , v e l i k i h i m a l i h , da sprije e daljnje p r o d i r a n j e . V e l i k i lanac, o u v a n j o iz d o b a osvajan j a Carigrada, b i o j e n a p r a v l j e n do b o s f o r s k i h t v r a v a , da i h zaustavi; 10.000 n a o r u a n i h p o j u r i l o je iz grada d u obala Bosfora, da z a t i t e od d a l j n j e g n j i h o v o g i s k r c a v a n j a i p u s t o e n j a . K o z a c i su c i j e l i dan p l o v i l i s r e d i n o m kanala, da b i se sa zalask o m sunca p o v u k l i na C r n o m o r e . N e k o l i k o dana z a t i m d o l i su u j o v e e m b r o j u , a l i samo do d r i j e l a Bosfora, zapalili svjet i o n i k i v r a t i l i se s p l i j e n o m . P o r t a se u to v r i j e m e b a v i l a presu i v a n j e m spora oko u t v r d e A r k o k o j i su m e u s o b o m v o d i l i Alir i Tunis. Iz T u n i s a su d o l i m u f t i j a i j a n j i a r s k i aga, a iz A l i r a d v o j i c a s m i j e n j e n i h j a n j i a r s k i h aga, d v o j i c a b u l j u k b a a , d v o j i c a j a j a b a a i dvojica o d o b a a . P r e s u e n o je na v e l i k o m s k u p u l j u d i od zakona da u b u d u e A r k o p l a a P o r t i 2.000 pjastera kao z a k u p n o d o b r o , a ovaj se z a k u p n i novac m o r a godi n j e sa s u r o m , t j . s u l t a n s k i m d a r o m , p o s l a t i po p o v j e r e n i k u koj i ide u M e k u i M e d i n u da se p o d i j e l i s i r o t i n j i oba grada. Poslana j e o p r e m a za o s n a e n j e v e l i k o g vezira u T o k a t u ; 20.000 j a n j i a r a u p u e n o j e kao s t r a a t v r a v e u E r z u r u m u , namjesnik u D i j a r b e k r a dobavljeno je 40.000 m j e i n a , dvanaest p o l j s k i h t o p o v a s o p r e m o m , 400 splavova o d m j e i n e , 120.000 k g . j e m a , 40.000 k g . p e n i c e i dvopeka, v o j v o d i od Asafa i K l i s a n a l o e n a je k u p o v i n a 225 redova deva i 50.000 ovaca. K r a j e m godine u m r e u T o k a t u , n a k o n duge bolesti, v e l i k i vezir e r k e z Mehmed- 29.12. - p a a . J a n j i a r s k i aga H u s r e v i defterdar B a k i - p a a p r e d l o e , uz i z v j e t a j , Hafiza, n a m j e s n i k a D i j a r b e k r a , za njegovog nas l j e d n i k a . I a k o su se u C a r i g r a d u u d i l i da j a n j i a r s k i aga nije p r e d l o i o sebe, s l o e se s p r i j e d l o g m da H a f i z - p a a bude imenovan.]

N o v i v e l i k i vezir H a f i z - p a a podigao j e p o e t k o m s v i b n j a 5.5. 1625. svoj a t o r na r a v n i c i e k u k k o d D i j a r b e k r a . K a r a m a n s k i beglerbeg, e r k e z Hasan, k o j i j e p r e z i m i o u o k o l i c i H u s n k e j f a , po a o je u susret j e d n o m o d r e d u perzijske vojske k o j i se nalazio na rijeci Zlatnoga mosta (Altun Koprisi), u blizini K e r k u k a u K u r d i s t a n u . e t i r i t i s u e Osmana p o t u k l o je deset t i s u a Perzijanaca, iza K e r k u k a , a odatle i h o t j e r a l o . N e k o l i k o s t o t i n a 235

glava poslano je u D i j a r b e k r , a B o s t a n - p a a je zaposjeo K e r k u k . V a n i j i j e b i o poraz k o j i j e u G r u z i j i p r e t r p i o p e r z i j s k i h a n K a r h a j zbog Magrav-hanove izdaje . . . M a g r a v i njegovi u r o t n i c i n a p a d n u K a r h a j a i posij eku ga. Perzijska v o j s k a j e n a p r i j e v o j u u n i t e n a i k a u da je o d trideset t i s u a Perzijanaca j e d v a deseti d i o pobjegao. K a r h a j i njegov sin E m i r g u n e , ( E m i r g a n ) , pa Kazgan-han, i r v a n s k i h a n Jusuf, M e h m e d i Sulejman-han i j o deset sultana je p o b i j e n o . N j i h o v e glave i j o e s t do sedam t i s u a d r u g i h glava poslano j e u v o j n i l o g o r u D i j a r b e k r , gdje su, n a t a k n u t e na kolac, n o e n e u t r i j u m f u . Magrav-han je m o l i o u s v o m p i s m u da v e l i k i vezir d o e u G r u z i j u , b u d u i je osvanuo sretan dan da o s v o j i G e n d e , K a r a b a g , i r van i E r d e b i l . Bez o b z i r a na P e e v i j e v o r a z l o n o p r i k a z i v a n j e pol o a j a , a P e e v i je b i o h i s t o r i a r i p r i s u t a n k a d je stiglo M a g r a vovo p i s m o , H a f i z - p a a n i j e h t i o n i t a u t i o n e k o j p r o m j e n i svoga n a r e e n j a koje je glasilo: p r e m a B a g d a d u . K a d a je p r o l o e s t sedmica, a da se n i t a n a r o i t o nije d o g o d i l o , v r a t i l a se m o r n a r i c a d u evropske obale b o j e i se da b i K o z a c i opet m o g l i u i u Bosfor d o k su o n i na C r n o m e m o r u . J e d r i l i su o d K a r a H i r m e n a u u d a l j e n o s t i sedam do o s a m m i l j a o d k o p n a , d o k p o v i k s j a r b o l a ne n a j a v i i l j a s t e b r a d e (tako su nazivali Kozake). Svi su se n a o r u a l i da i h d o e k a j u . Od e t r d e s e t i t r i galije te flote samo je dvadeset i j e d n a b i l a s k a p u d a n p a o m , druge su bile n a p u k l e i l i su zaostale b u d u i da su l o e j e d r i l e . Devet od dvadeset i jedne galije bile su j a n j i a r s k e . K a d a su K o zaci n a l i b r o d o v l j e razasuto p r i v r e m e n u bez v j e t r a , s n a n o su veslali da ga n a p a d n u , t o je b i l o l a h k o na m o r u bez v j e t r a , d o k p r i j a k o m v j e t r u dvadeset a j k i n i j e u s t a n j u p r i b l i i t i se j e d n o j g a l i j i . P r e m a svakoj g a l i j i veslalo je dvadeset do t r i d e set a m a c a , a u s v a k o m a m c u je b i l a posada o d pedeset Kozak a . N a p a d a l i su b j e s o m u n o m h r a b r o u . N a j e i je b i o napad na b a t a r d u , t j . a d m i r a l s k i b r o d , k o j i se mogao p r e p o z n a t i po t r i fenjera. N e k o l i k o s t o t i n a K o z a k a je d u u kao i s a b l j u stavil o m e u zube i slijepo se b a c i l o na b r o d . Penjali su se na b r o d i p r o d r l i sve do srednjega j a r b o l a . V e s l a i , od k o j i h su v e i n a b i l i z a r o b l j e n i Kozaci, p r e s t a l i su veslati i o t e a l i b o r b u . S te k o m m u k o m su suzbijeni. T o p o v i su na s t r a n j e m d i j e l u potop i l i a m c e k o j i su se talasali s obje strane. Gotovo da su zauzel i i Memi-begovu g a l i j u , a on j e b i o e h a j a o r u a r n i c e . P i j a l i n a galija je m o r a l a i z d r a t i n a j l j u u b o r b u . S i g u r n o b i p o b j e d a p r i p a l a K o z a c i m a , da nije b i l o v j e t r a k o j i se podigao za v r i j e m e b i t k e , n a d u o j e d r a galija, pa i h o d v u k a o od b l i z i n e a m a c a . K o z a k i a m c i su b i l i t a k o l a h k o g r a e n i da i h j e b i l o izvanredno t e k o p o t o p i t i , a K o z a c i su se u n j i m a b o r i l i , m a k a r do v r a t a b i l i u v o d i . B i t k a se v o d i l a c i j e l i dan i j e d v a j e sedamdeset am a c a b i l o p o t o p l j e n o ; s l i j e d e e g dana su p o p i s a l i ugrabljene a m c e i zarobljene Kozake. B i l o j e s t o t i n u sedamdeset i dva a m c a i sedam s t o t i n a osamdeset K o z a k a . To j e b i l a n a j s j a j n i 236

j a p o b j e d a t o j u j e d o t a d a izvojevala osmanska p o m o r s k a sila p r o t i v K o z a k a . K o d B a l i k a j e b r o d o v l j e izgubilo u o l u j i et i r i b r o d a , a d r u g i su sa z a r o b l j e n i c i m a pobjedonosno u l i u Car i g r a d . Ovoga l j e t a je v e l i k a p o a s t kuge i s t o n a zaraza pogodi- m j . 4.1626. la glavni g r a d i njegovu o k o l i c u . Do j a v n i h m o l i t a v a nije d o l o p r i j e nego je b r o j d n e v n i h s m r t n i h s l u a j e v a dosegao t i s u u . M o l i t v e su o d r a n e u d a m i j i O k m e j d a n a (na t r g u sa l u k o v i ma), iza b r o d o g r a d i l i t a . I z E g i p t a je u l a samo p o l o v i n a god i n j e g danka, t r i s t a t i s u a d u k a t a , t a k o e r zbog kuge k o j a je t a m o zavladala i k o j a je u n a m j e s n i k o v i m e g i p a t s k i m a n a l i m a nazvana B a j r a m - p a i n a k u g a , j e r se razmahala u njegovo v r i jeme. K a d a je p o p u s t i l a kuga, opet su u p r i l i e n e javne m o l i t v e , ali ne p r o t i v kuge, nego m o l i t v e za rat, da se opet osvoji Bagdad. Taj zadatak dan je v e l i k o m v e z i r u H a f i z u . J o u jesen iste godine k a d a je H a f i z - p a i b i l o n a r e e n o da kao v e l i k i vezir p o e p o n o v n o o s v o j i t i Bagdad, logorovao je na r a v n i c i o l e k a p r e d D i j a r b e k r o m . N a m j e s n i t v o D i j a r b e k r a dano je n a m j e s n i k u Haleba, M u r a t - p a i , s v e z i r s k o m a s t i , a njegovo je n a m j e s n i t v o dano n e k a d a n j e m n a m j e s n i k u Damaska, M u s t a f a - p a i . N a i z v j e t a j u h o d a da je v e l i k i dio perzijske posade Bagdada p o a o na h a d i l u k u I m a m A l i na E u f r a t u , poslan i su a n a d o l s k i beglerbeg I l i j a s - p a a i A b d a l - p a a s petnaest t i s u a l j u d i da o p s j e d n u Bagdad s Helleve i I m a m Musine strane da b i t a k o o n i m h o d o a s n i c i m a odrezali p u t p o v r a t k a . Hafiz-paa o d r a r a t n o v i j e e i o d m a h z a k l j u i da p o e s v o j s k o m na Bagdad samo s e t i r i lagana topa, bez d r u g o g t o p n i t v a . Hafiz je b i o znanstveno obrazovan o v j e k k o j i je i sam pisao dob r u p r o z u i stihove, a l i je b i o l a k p r i p r o s u i v a n j u i sve uzimao na l a h k u r u k u . N a p u t u u M e d a i n j e d e k l a m i r a o svoje vlastite stihove da vojsci u l i j e h r a b r o s t i i da je r a s p o l o i . I z n a d Staroga M o s u l a p r e a o je p r e k o Tigrisa, a u M o s u l u je p o d i j e l i o i v e n e n a m i r n i c e pa p r e a o V e l i k i i M a l i Zab p r e m a K e r k u k u . Ovdje j e o d r a n o r a t n o v i j e e , da l i je u p u t n o Bagdad opsjeda- m j . 10 .1625 t i bez t e k o g a o r u j a , p o t o je M u r a t - p a a , u m j e s t o da o t j e r a Perzijance u p l a i v i i h , ove p r e s t r a i o , p a su se nedavno Saruh a n i M i r Fetah u b a c i l i u g r a d sa sedam do osam t i s u a Perzijanaca. P r i g o v o r , da je p r o a o Kasim-dan, k a d a su i n a e e t e p u t a n e na z i m o v a l i t a , o b e s n a e n j e i m a j u i u v i d u da bagdadsku k l i m u ne t r e b a p r o s u i v a t i po k l i m i d r u g i h zemalja, b u d u i da je l j e t i n e m o g u e p r o v e s t i opsadu zbog prevelike v r u i n e . Jedan p e r z i j s k i glasnik je d o n i o Ahmet-hanovo p i s m o s m o l b o m da Osmani ne o p u s t o e njegovu v l a s t i t u z e m l j u dok ne d o e a h kojega se m o e o e k i v a t i za dvadeset dana. V e l i k i vezir je poslao n a m j e s n i k a M o s u l a na svoje n a m j e s n i t v o da t a m o s a k u p i i v e n e n a m i r n i c e , B o s t a n - p a u ostavio kao posadu u K e r k u k u , a sam k r e n u o p r e m a B a g d a d u ; logorovao je b l i z u g r o b a velikoga i m a m a E b u Hanife. O s j e a l o se p o m a n j k a n j e opsadnoga u , u . 237

o r u j a i v o j s k a se r u g a l a v e l i k o m e veziru k o j i j e u r a t n o m vije u u D i j a r b e k r a rekao: K j u e v i Bagdada su u m o m e d e p u . Ona j e d i n a t r i t o p a postavljena su iza k o a r a za k a m u f l a u , a dvanaestoga dana e t e su se u k o p a l e u rovove. H a l e p s k i namjes n i k M u s t a f a - p a a je stajao na r u b u vode; j a n j i a r s k i aga, vezir H u s r e v - p a a , j e b i o o d V r a t i j u t m i n e sve do perzijske o b r a m bene u t v r d e ; r u m e l i j s k i n a m j e s n i k G u r d i M e h m e d - p a a , anad o l s k i n a m j e s n i k I l i j a s - p a a , M a r a - p a a , N u g a j - p a a , onaj iz Sivasa, T a j a r - p a a , te k a r a m a n s k i e r k e z H a s a n - p a a p o l i su na rovove sa segbanima. H a f i z - p a a je spavao u r o v u hrabrei r a d n i k e i k o p a e l a g u m a r i j e i m a i d a r o v i m a . Po k a n u n u je n o u d r a l o l o g o r s k u s t r a u e s t s k u p i n a spahija. Za dva mjeseca su i s k o p a l i pedeset i dva l a g u m a , a l i su i h sve o t k r i l i Perzijanci i p o t o p i l i u v o d i . Dan i n o su na z i d i n a m a n a j h r a b r i j e a h o v e e t e d r a l e s t r a u , t j . mazenderani; o d r u b a vode sve do B i j e l i h v r a t i j u zaplamtjele su svake n o i b a k l j e i u n a o k o l o se z a u o p o k l i k : J e d a n je B o g , t o j e odzvanjalo o d j e d n o g a t o r n j a do drugoga. L a h k u t e t u , t o su je p r o u z r o k o v a l a ona t r i t o p a na z i d i n a m a , o d m a h su p o p u n i l i r o v o v s k i m k o a r a m a t o su i h p l e l i o d p a l m i n o g a l i a i n a p u n i l i z e m l j o m . Palme, k o j e je v o j s k a p o s j e k l a i d o v u k l a do r o v o v a da i h n j i m a ispune, n o u su v e i m d i j e l o m o d n i j e l i A r a p i . N a n e u v a n i m mjestim a , od V e l i k o g a i m a m a sve do V r a t i j u t m i n e , svake n o i su se u u l j a l i p e r z i j s k i k o n j a n i c i . Dvadeset i sedmoga dana opsade p r o g l a e n a je o p a navala. N e k a je m i n a o t v o r i l a b e d e m za pet do e s t l a k a t a t o je d o p u t a l o p r o d o r . S b o j n i m p o k l i k o m Allah, A l l a h , p r o d r l i su O s m a n i u g r a d , a l i su se Perzijanci u k o p a l i iza bedema i o p k o l i l i v o d e n i m j a r k o v i m a te b r a n i l i dalje p r o d i r a n j e . N a v a l a se o k r e n u l a , j a n j i a r s k i aga i h je u d a r c i m a sablje tjerao dalje, a l i t o nije k o r i s t i l o . S l i j e d e e g a dana je p r o d o r na b e d e m u opet i s p u n j e n p a l m i n i m k o a r a m a . Stigla je vijest da se p r i b l i a v a sam a h s v e l i k o m v o j s k o m , da je Zejnel-han, poslan n a p r i j e d s deset t i s u a k o n j a n i k a , p r e a o D i j a l u i da je k o d e h r b a n a p o h v a t a n o t r i t i s u e o s m a n s k i h h r a n i t e l j a stoke. V e l i k i vezir je u l o g o r u k o d Bagdada o d r a o r a t n o v i j e e . M u s t a f a - p a a iz H a l e b a je m i s l i o da m o g u b i r a t i samo i z m e u dvije s t v a r i : t r e b a l i napasti a h a i l i b i se t r e b a l o v r a t i t i . On je glasao za ovo posljednje i h t i o je ovo u zapisnik uneseno m i l j e nje o p r a v d a t i p r e d s u l t a n o m . M e u t i m , j a n j i a r i za p o v r a t a k n i s u h t j e l i n i u t i : U m r i j e t e m o do posljednjeg o v j e k a ; dok B a g d a d ne bude zauzet, n e e m o n a p u s t i t i r o v o v e . Spahije su r e k l e : Ako v i budete b d j e l i u r o v o v i m a , n a m a n e e b i t i dosadno da se d r i m o na o t v o r e n o m b o j i t u . I t a k o je o d l u e n o da i z d r e p r i opsadi. L o g o r je s l e a u v r e n r o v o v i m a i z i d i n a m a , k u l a m a i v r a t i m a , t a k o da je s te strane sasvim n a l i k o v a o na u t v r e n i g r a d . I z C a r i g r a d a su t r a i l i topove, a v r e n e su i p r i p r e m e za d o p r e m u topa od sto f u n t i (izbacivao je kamene kugle o d 49 oke, o d 110 1/4 f u n t i ) iz Basre. T a j a r M e h m e d - p a a , k o j i 238

j e s dva o d r e d a spahija poslan Zejnel-hanu u susret, v r a t i o se j e r su Perzijanci d o e k a l i s t o t i n u T a t a r a koje je poslao n a p r i j e d t e sve p o b i l i o s i m desetoro n j i h . P r i a n j e jedne lude u m a lo da n i j e u z b u n i l o i t a v l o g o r i u m a l o da defterdara Omer-pau, r o e n o g a Perzijanca, n i j e stajalo glave. Iz D i j a r b e k r a j e stiglo dvanaest splavi s m u n i c i j o m i dvadeset e t i r i s d v o p e k o m , a b i l i su i s t o v a r e n i u d v o r c u v e l i k o g a i m a m a . D r u g o g a dana su l o g o r u z b u d i l i glasinama da j e defterdar Omer i s p o r u i o Perzij a n c i m a dvopek. Defterdar j e pozvan p r e d v o j n o g a suca, a zat i m je doveden p r e d v e l i k o g a vezira. I s p o s t a v i l o se da se r a d i o p o i l j c i t o su j e l j u d i samoga v e l i k o g a vezira d o p r e m i l i u dvorac v e l i k o g a i m a m a . O n o m l u d i i l i l u a k u o d s j e k l i su glavu. Defterdar j e i p a k izgubio p o l o a j j e r j e u k a l j a n a njegova a s t , a njegovo j e mjesto dano Osman e f e n d i j i iz T o k a t a . U n o i , kada j e stigla vijest da a h l o g o r u j e n a o b a l i Dijale, Perzijanci su se n a s v i m b a g d a d s k i m b e d e m i m a p o j a v i l i kao n a o r u a n nasad, glava t i k do glave, t a k o da s v o j i m b r o j e m p r e s t r a e n e p r i j a t e l j a . Postavljeni su svi t o p o v i , pucalo se iz s v i h p u a k a i slav l j e j e p o t r a j a l o t r i dana i t r i n o i . V e l i k i vezir j e u r a t n o m v i j e u p r e d l o i o da sam p o e napasti Zejnel-hana k o j i j e logorovao s ove strane Dijale i da j a n j i a r s k o g agu ostavi t u za k a j m a k a m a . P r i j e d l o g nije o d o b r e n . M u r a t - p a a i a n a d o l s k i beglerbeg I l i j a s - p a a o t p o s l a n i su sa sedam t o p o v a i n e k o l i k o t i s u a A r a p a . M u r a t - p a a j e p o t u e n pobjegao i v r a t i o se u logor. Perz i j a n c i su ga s l i j e d i l i sve do logorskoga j a r k a . H a f i z - p a a j e sam p o a o do j a r k a i t a m o j e p r o b d i o n o . Z a p o v j e d n i k T e r d i la, T e l i I b r a h i m , e h a j a i a u iz D i j a r b e k r a b i l i su m e u pog i n u l i m . U j e d n o j o d n a r e d n i h n o i je K u u k Ahmet-aga uhvatio i predveo Perzijanca B e r h u d a r a , j e d n o g a o d n a j b o l j i h a h o v i h t o p n i k a i l a g u m a r a . a h ga j e poslao u Bagdad s t i s u u duk a t a i z a l i h o m hrane. On j e u n o i z a m i j e n i o l o g o r s k a svjetla za gradska pa j e zalutao sa s v o j i m k o n j e m , zapleo se u logorska u e t a , te pao sa s v o j i m l j u d i m a u z a r o b l j e n i t v o . N j e g o v i m p r a t i o c i m a su o d s j e k l i glave, a B e r h u d a r j e z a r o b l j e n poslan u M o s u l . B u d u i da se o s j e a l a n e s t a i c a novca, u d v o r c u velikoga i m a m a izdan j e k o v a n i novac; b i l i su to bagdadski srebrnjaci. T a k o j e opsada t r a j a l a v e e s t i mjesec. Jednoga j u t r a , k a d a j e v e l i k i vezir sa s v o j o m p r a t n j o m igrao d i r i d k o d d v o r c a v e l i k o g a i m a m a , podigne se p r a i n a s obalne strane D i j a l e gdje su se mogle v i d j e t i p r v e skupine ah o v i h e t a . Jedan glasnik je p j e i c e stigao sa a h o v i m p i s m o m za v e l i k o g a vezira. Ovaj ga p r o i t a i n a r e d i da se nastavi s bacan j e m d i r i d a . N e k i su m r m l j a l i : Da l i j e to v r i j e m e da se i g r a d i r i d k a d su n e p r i j a t e l j s k e skupine na v i d i k u . V e l i k i vezir l j u t i t o r e e : G l a s n i k u e o d g o v o r i t i j e d a n beglerbeg, a j a se n e u d a t i s m e t a t i u sferama svoga s v i j e t a ; i p o e p o l a h k o i u s t r a j n o b a c a t i d i r i d (koplje) u l o g o r da p o k a e a h o v u g l a s n i k u svoje u m i j e e u v j e b a m a o r u j e m i svoj m i r . D o a v i do a t o r a , gla239 6.6.1627*

snik z a t r a i odgovor. Dat u ga n a k o n b i t k e , r e e Hafiz, a u taj a s se z a u v o j n a glazba da o k u p i v o j n i k e . P a i n a p r a t n j a se p r i k l j u i A b d a l u kao s t r i j e l c u , a v e l i k o m v e z i r u s desne strane su b i l i : n a m j e s n i k K a r a m a n a , e r k e z H a s a n i M u r a t - p a a , s lijeve strane n a m j e s n i k Sivasa T a j a r M e h m e d - p a a i s i l a h d a r i , na desnom k r i l u su bile j o r u m e l i j s k e e t e i one iz H a l e b a , a na l i j e v o m anadolske e t e i spahije, j e d n i k r a j d r u g i h ( t o n i p o t o ne odgovara p o r e t k u po k a n u n u ) i to zato t o su e t e u p r a vo t a k o stajale, a t o r i su b i l i daleko, a v r i j e m e k r a t k o . Ovaj p r v i susret sa a h o m zbio se samo m e u p r e t h o d n i c i m a obje vojske, a z a v r i o je s n e k o l i c i n o m z a r o b l j e n i k a i s n e k o l i k o glava. Z a t i m su iz Basre stigle r a t n e splavi s d r v e n i m s t i j e n a m a i s p r o c j e p i m a za pucanje t a k o da su v e s l a i b i l i s i g u r n i iza stij e n a od dasaka; v o z i l i su iz Basre i Carigrada velike topove. B u d u i da su n e p r i j a t e l j i d r a l i obale Dijale i svaki dan o t i m a l i k o n j e na p a i , poslao je Hafiz Albanca O m e r - p a u da u v a okol i c u T e k r i t a . N a p a l i su ga Perzijanci i on je izgubio sve svoje ljude, te se spasio z a h v a l j u j u i to samo b r z i n i svoga k o n j a ; sam je d o l o u M o s u l . Oteto je j o devet r e d o v a deva koje su s maj u r a velikoga vezira doveli h a n u , a s k l a d i t a u F e l u d i r a z o r i l i su n e p r i j a t e l j i . Od a h a je stigao j o j e d a n glasnik s i z j a v o m da je Bagdad oteo iz r u k u p o b u n j e n i k a i o n ga eli i z m o l i t i o d sultana samo za svoga sina, pa nije p o t r e b n o da se v e l i k i vezir zam a r a b o j e v i m a . H a f i z - p a a o d g o v o r i da je p a d i a h o v n e o g r a n i e n i m o g u n i k i da je njegova stvar da o d l u n o o d g o v o r i Bagdad se ne m o e n a p u s t i t i . P a d i a h o v o n a r e e n j e glasi, ako je a h d o a o h o d o a s t i t i k A l i j i n u g r o b u (na E u f r a t u ) , n e k a posjet i g r o b e j h a Safija (u E r d e b i l u ) . Do drugoga susreta sa a h o v o m v o j s k o m , a l i samo d j e l o m i n o g a , d o l o je k o d P t i j e u t v r d e ( K u l a r k a l a a s i ) t o su je Perzijanci h t j e l i o p s k r b i t i hran o m . N a k o n o k r a j a , gdje su a n a d o l s k i i r u m e l i j s k i beglerbeg dospjeli u b o j n u v a t r u , vojske su i t a v dan stajale j e d n a nasup r o t d r u g o j , a n a v e e r su se v r a t i l e u a t o r . Sultan-zade Osman-beg iz B o l u a je s l i j e d e e g dana, k a d a se s v e l i k i m v e z i r o m ja u i v r a a o s g r o b a v e l i k o g i m a m a , u b i j e n j e d n i m j e d i n i m top o v s k i m m e t k o m . M u r a t - p a a je d o a o na l u d u p o m i s a o da bagdadska v r a t a polije n a f t o m i zapali, pa t a k o osvoji g r a d . Da b i to izveo, kopao je na V r a t i m a t m i n e m a l o ispod bedema i postavio n e k o l i k o Ijestava. Nafta, k o j a je zaplamsala na Vrat i m a t m i n e , osvijetlila je samo t i m b o l j e glupost toga pothvata. N e k o l i k o dana kasnije je j e d a n j a n j i a r donio u h v a e n o g g o l u b a - l i s t o n o u k o j i j e nosio h i t n o p i s m o za M i r Fetaha, u p u e n o p e r z i j s k o m z a p o v j e d n i k u Bagdada, pa ga obavijestio o dolasku e l j n o i e k i v a n e hrane. N e s t a i c a h r a n e je na obje strane b i l a velika, a l i j e u t v r a v i b i l a j o i v e a nego u t u r s k o m log o r u . Opsjedani su p o j e l i v e i sve p a l m i n o l i e i p a l m e su u b a g d a d s k i m v r t o v i m a stajale ogoljene kao j a r b o l i i p o p r e n i b a l v a n i bez j e d r a . Neke su b r o d o v e sa i v e n i m n a m i r n i c a m a po240

h v a t a l i . D o t r e e g a j e susreta sa a h o m d o l o k o d l o g o r s k o g a 2 7 . 5 . 1 6 2 7 . j a r k a . Taj j e z n a a j a n zbog r t v o v a n j a t i s u u i pet s t o t i n a Perzijanaca. O v i su se u a h o v u p r i s u s t v u zakleli da e Osmane pot u i i l i se n e e ivi v r a t i t i , a a h i h je o d u e v i o d r e i a u u r u ci te i m b i o s v j e d o k o m . U znak da su se posvetili s m r t i desnu r u k u su sve do l a k t a o b o j i l i crveno da b i n a z n a i l i da e svoje r u k e k u p a t i u n e p r i j a t e l j s k o j k r v i , a to e ujedno b i t i znak, ako b i se n a k o n b i t k e p o k a z a l i ivi, da i h o d m a h u b i j u . Perzijanci su n a p a d a l i s t r i strane da b i se p o s t a v i l i k a k o su se n a d a l i izm e u vode i j a r k a . J a n j i a r i su k l e a l i s i p a j u i tanad, a spahije su s v o j i m d u g i m c i j e v i m a p o g a a l i p o p u t m u n j a . M n o g i kon j i su t u m a r a l i bez k o n j a n i k a i z m e u obje vojske. T a d a se naj e d n o m o t v o r i a h o v a t o r , u k o j e m je a s p r i j e stajao s pehar o m u r u c i kao svjedok s m r t i p o s v e e n i h , i o n se p o v u e sa skup i n o m s m r t i p o s v e e n i h r a t n i k a . U n a t o H a f i z - p a i n e opomene da j e to samo p e r z i j s k a l u k a v t i n a , p o j a h a M u r a t - p a a neoprezno n a p r i j e d sa s v o j i m o d r e d o m . B u j i c a s m r t i p o s v e e n i h , k o j i su se v r a a l i , svlada njegovu e t u . N a i l i su p o p u t v a l o v a o l u j n o g m o r a u t a m n o j n o i . U svojoj s r e d i n i i m a l i su n a r o i t u v r s t u n o s i l j k i na k o j e su s t a v l j a l i svoje m r t v e i n o s i l i i h kao m u e n i k e n a t r a g u svoj l o g o r . Spahije su se z b u n i l i . S i l a h d a r i u t e zastave p r u a l i su h r a b a r o t p o r , ali su i o n i p o t i s n u t i do j a r k a . R u m Mehmed-aga, k o j i se p r i j e toga rugao j a n j i a r i m a da su k u k a v i ce, i sam je t r a i o k o d n j i h z a t i t u , na n j i h o v u l o g o r s k o m e j a r k u . J a n j i a r i su ga h t j e l i s a s j e i na k o m a d e , a l i su se zadovol j i l i t i m e da m u o d s i j e k u noge k o j e su m u p o s l u i l e za b i j e g . Sada su se p o k o l e b a l i i s a m i j a n j i a r i . Osobna h r a b r o s t velikoga vezira i r i j e n j i h o v a age H u s r e v a u s p j e l a je o h r a b r i t i koleb l j i v c e . D r u g o v i ! oslovi i h s o r u j e m u r u c i . Za k o j i ste dan t e d j e l i s v o j u h r a b r o s t , ako ne za d a n a n j i ? A n a d o l s k i beglerbeg, I l i j a s , opet je sabrao svoje e t e i bacio se na s k u p i n u s m r t i p o s v e e n i h . Svih t i s u u i pet s t o t i n a je p o g i n u l o . Osmanska j e v o j s k a s p a e n a poraza. S g u b i c i m a , k o j i su s obje strane b i l i vel i k i , v r a t i l e su se obje vojske p o p o d n e u svoje a t o r e . N a k o n n e k o l i k o sedmica d o a o je j e d a n a h o v glasnik i z a t r a i o da i m se p o a l j e p r e g o v a r a . V e l i k i vezir p o a l j e u p e r z i j s k i t a b o r sel a m - a u a ( a u a pozdrava), M u s t a f u , i p r e d s t o j n i k a m u l a z i m a ( k a n d i d a t a ) silahdara, I b r a h i m a e l e b i j u . S l i j e d e e g a dana se pov r a t i s e l a m - a u s p e r z i j s k i m p o s l a n i k o m Tuhte-hanom. Poslanik poljubi r u k u , preda pismo i b i prijazno ugoen. Slijedei je dan pozvan na d i v a n . Poslanika su s a s l u a l i na e t i r i divana, o d r a n i h j e d a n za d r u g i m . U p r v o m je p o n o v i o zahtjev, k o j i je p o d n i o v e p r v i glasnik, da s u l t a n p o k l o n i Bagdad njegovu sin u . U d r u g o m je rekao, ako b i a h v r a t i o Bagdad, o n d a b i sult a n u b i o p r e p u t e n A l i j i n g r o b . V e l i k i vezir o d g o v o r i : S v a k o m k a m e n u na A l i j i n o m g r o b u p o s v e e n o j e t i s u u glava i ako tra i m o Bagdad, to j e samo za to da o u v a m o sveto m j e s t o . N a
\d Historija osmanskog carstva II

241

t r e e m d i v a n u p o s l a n i k z a t r a i kao n a d o m j e s t a k za p o v r a t a k Bagdada da i m se o d s t u p i : I m a m A l i , Hele, D e v e z e r , F e l u d e i i t a v a l i j e v a obala. Ako b i h za to dao svoje o d o b r e n j e , r e e v e l i k i vezir, ne b i ga dala v o j s k a . N a e t v r t o m d i v a n u o b e a no je da e o d s t u p i t i e l j e n o p o d r u j e . V e l i k i je vezir rekao: Ako v a m o d s t u p i m o i I m a m A l i , p r i v a t n i vlasnici i m a n j a n e e h t j e t i p r e d a t i z e m l j i t e . U m i j e a se p o s l a n i k o v s t r i c : S v a k i daje samo ono a h u t o je a h o v o . V e l i k i vezir ga opomene n a red, j e r n e m a p r a v o govora. B i l i su se dakle d o g o v o r i l i da e Perzijanci sami m o r a t i p r e g o v a r a t i s v l a s n i c i m a i u t o m s u s m i s l u o d g o v o r i l i a h u . V e l i k i je vezir pogostio p o s l a n i k a Tuhte-hana u s v o m a t o r u . D r u g o g a dana, k a d a su sobne sluge pop r a v l j a l e sagove i divane, n a l i su u t r o k u t presavijene k o m a d e svilenoga p a p i r a , a n a s v a k o m je k o m a d u b i l o napisano . To j e v a i l o za o e v i d n o a r o b n j a t v o i m e je p e r z i j s k i p o s l a n i k h t i o o s i g u r a t i u s p j e h s v o j i h pregovora. je slovo k o j e se ne pojavl j u j e u p r v o j s u r i K u r a n a i o ijoj je d e m o n s k o j snazi napisao Perzijanac Behaedin A m i l i n a r o i t u r a s p r a v u . K a o t o je to slovo i z b a e n o iz p r v e sure, b i t e o d b a e n i i o n i k o j i su n j i m e zakleti. M u d r o s t i d i v a n a b i l o je jasno da je a h svom poslanik u dao na p u t i a r o b n j a t v o zajedno s n a r e d b a m a , a m a l a trouglasta p i s m a su spaljena. Dan n a k o n t o je p o s l a n i k p o g o e n u a t o r u v e l i k o g a vez i r a d o l o je do v o j n e pobune. N e m a m o v i e n i k o n j a n i magarca za jahanje n i za h r a n u , z a t o da ostanemo j o o v d j e ? p r o n i j e l a se l o g o r o m v i k a . a t o r v e l i k o g a vezira j e s r u e n , a o n sam je s i l o m p o s t a v l j e n na k o n j a i z a r o b l j e n odveden prem a u t v r d i velikoga i m a m a . Perzijski p o s l a n i k je p r o m a t r a o o v u k o m e d i j u . M u r a t - p a i n e p r i s t a l i c e su spopale svetu zastavu da je postave p r e d M u r a t - p a i n a t o r , kao a t o r v e l i k o g a vezira. S t j e g o n o a Osman v r s t o se d r a o zastave i d o v i k n u o pobunjen i c i m a : T k o m o e s k i n u t i v e l i k o g a vezira o s i m p a d i a h a ? Ovo je sultanov a t o r . D o k ne u m r e m , zastava n e e o d a v d e . Ustanic i su ga s i l o m o d v l a i l i , a k a d a nije p u s t i o zastavu, o d s j e k l i su m u r u k e . N a p u t u do u t v r d e velikoga i m a m a n e k o l i k o je star j e i n a d o l o u susret p o v o r c i pa je zaustave p r i k a z u j u i j o j da je to v e l i k i vezir, da ne m o e b i t i b a e n u z a t v o r i , ako b i i h nep r i j a t e l j sada napao, b i l i b i bez poglavara i bez p o m o i . Podign u t je a t o r u k o j i su uveli v e l i k o g a vezira. O b r a t i o se pobunjen i c i m a i rekao: D r u g o v i ! t o e l i t e ? Gdje su o n i k o j i e radije u m r i j e t i nego n a p u s t i t i B a g d a d ? T a d a su svi zajedno pov i k n u l i : O d s j e e n i smo od dovoza i p o m o i , n e m o g u e n a m je ostati, p r i p r e m i se za p o l a z a k . V e l i k i vezir o d g o v o r i : e k a j te samo j o n e k o l i k o dana, n a p o s l a n i k M u s t a f a je k o d a h a . J a n j i a r i , k o j i su u r o v o v i m a i m a l i velike g u b i t k e i l i su i h boljele noge, b i l i su n a j u p o r n i j i . R e k l i su: Ako i m a t e j o i j e d n u sablju, zauzmite s a m i Bagdad i l i e m o z a m o l i t i crvenoglave (Perzijance) da dopuste da nesmetano o d e t e . B u d u i da nije po242

m o g l o n i k a k v o nagovaranje, p r o g l a e n o j e da se t r e i dan odla- 2 1 . 6 . 1 6 2 7 . zi. Preostala j e j o j e d n a j e d i n a nada u uspjeh: silno v e l i k a m i na t o su je n a p u n i l i s t r i stotine v r e a p u a n o g a p r a h a i na k o j o j se r a d i l o dan i n o . J a n j i a r i su v e izili iz rovova, a n j i h o v a su m j e s t a zauzeli segbani velikoga vezira k a d je d o l o do p o t p u n o g a neuspjeha m i n e . Zapalila se j e d n a v r e a b a r u t a , koj a je zbog neopreza ostala l e a t i na u u m i n e j o p r i j e nego je t a b i l a d o b r o u v r e n a , p a je o g r o m n a v a t r a zaplamtjela d u zidina u m j e s t o i s p o d n j i h . M i n a se r a s p r s n u l a p r e m a vani umjesto p r e m a u n u t r a pa je p o k o p a l a sve r a d n i k e . To je b i o signal za o p i m e t e . O p l j a k a n e su i v e n e n a m i r n i c e k o j e su j o postojale, t e k a p r t l j a g a je b i l a spaljena, t o p o v i su iz l o g o r a odvu e n i u u t v r d u velikoga i m a m a k a m o je o t i l a v e i n a j a n j i a r a , a i sam v e l i k i vezir. Neposredno p r i j e nego je ta vijest o pobun i u l o g o r u i o o d l a s k u e t a stigla do a h a Abasa, o t p r a v i o je ovaj t u r s k o g a p o s l a n i k a M u s t a f u s j e d n i m p i s m o m u p u e n i m vel i k o m veziru. N o , j e d v a t o je ovaj o t i a o , p o j a h a l i su za n j i m ah o v i l j u d i i doveli ga n a t r a g . a h je z a t r a i o da m u v r a t i p i s m o , poderao ga i rekao: I s p o d a s t i n a m je da t v r a v u i z r u i m o vojsci k o j a odlazi. a u d o e k v e l i k o m veziru a l e i t o nije p o e k a o j o n e k o l i k o dana. Da je do mene b i l o , r e e Hafiz, r a d o b i h j o i mjesecima p r i e k a o , a l i t k o t o m o e u i n i t i p r o t i v uzbune i a r o l i j a ? Sada su u v e l i k o m neredu ili o d Bagdada u M o s u l . t o zbog p o m a n j k a n j a t e g l e e m a r v e n i s u m o g l i p o n i j e t i sa s o b o m , s p a l i l i su i l i pobacali u T i g r i s . V e l i k e topove su r a s t a v i l i na dijelove, a n a j l j e p i , Sulejmanov, k o j i je stajao iza a t o r a velikoga vezira, b i l i su z a k o p a n i . V r e m e n o m se to izdalo a h u , o t k o p a l o , pa kao r a t n i plijen-trofej o d v e e n o u Isfahan. Perzijanci i h n i s u p r i o d l a s k u l o g o r a n i m a l o u z n e m i r i v a l i , i n j i m a j e ponestalo snage i h r a b r o s t i pa su se m i r o l j u b i v o pom i j e a l i m e u Osmane na o d l a s k u p o m a u i i m o t p r e m i t i t o su j o m o g l i o t p r e m i t i , a d r u g o su i m preuzeli u p r i j a t e l j s k o m s p o r a z u m u . V e l i k i je vezir poveo sa s o b o m perzijskoga poslan i k a Tuhte-hana. N a d r u g o m o d m o r i t u s t i g l i su a h o v i poslan i c i i z a t r a i l i da i m se v r a t i p o s l a n i k . V e l i k i vezir ga p o a l j e n a t r a g po a u u M u s t a f i sa s v i m z a r o b l j e n i c i m a . V e l i k i vezir se nadao da e a h a na taj n a i n s p r i j e i t i da ga p r o g o n i , a l i se p r e r a u n a o u p e r z i j s k o j v e l i k o d u n o s t i . N a t r e o j n o n o j postaji k o d J a r l i j a b i l i su i m Perzijanci v e za l e i m a . V e l i k i vez i r je M u r a t - p a i p o v j e r i o zalaznicu, a l i ovaj nastavi s napredov a n j e m , a da se nije u o p e obazirao na zapovijed. V e l i k i je vezir b i o p r i s i l j e n na b i t k u do k o j e je d o l o iza j e d n o g a j a r k a . Vel i k i vezir p o s t a v i sedam p r e o s t a l i h t o p o v a p r o t i v Perzijanaca k o j i su ga s l i j e d i l i bez t e k o g a o r u j a , pa i h p o t j e r a n a t r a g uz g u b i t a k o d n e k o l i k o m r t v i h i z a r o b l j e n i h . S l i j e d e e v e e r i nak o n b i t k e pozove v e l i k i vezir M u r a t - p a u , k o j i j u e r nije poslu a o n a r e d b u i k o j i j e v e i r a n i j e zbog samovolje i t v r d o k o r n o g a p o n a a n j a b i o glavna poluga p o v l a e n j a . Sluge-sobari velikoga 16* 243

vezira s p o p a d n u ga, u g u e i o d s i j e k u m u g l a v u . K o d K i z i l h a n a j e v o j s k a o p l j a k a l a neke splavi natovarene i v e n i m n a m i r n i c a m a . P o m a n j k a n j e i v e a i p o m u t n j a d o s t i g l i su v r h u n a c . O k a dvopeka stajala j e dvanaest pjastera, v j e d r o zobi se nije m o g l o d o b i t i n i za s t o t i n u d u k a t a . Preostale k o n j e su u g u i l i i p o j e l i , a m n o g i su se h r a n i l i i r o m , m n o g i su osam dana ivjeli samo o d vode. P j e i c e su p r e l i r i j e k u A l t u n s u (zlatnu v o d u ) , a u ab u je glad o l a k a n a s n e t o b r a n a , mesa i novca. P r i s p j e l i novac p o d i j e l i l i su za p l a u , p r i e m u j e m o m a d p r e d s t o j n i k a m u l a z i m a spahija ovoga sasjekla na komade. V e l i k i vezir j e K a r a Bekir-agi, k o j i m u je d o a o iz Basre u p o m o , dao n a m j e s n i t v o grada M o s u l a , a e r k e z a Hasana j e ostavio s p o s a d o m . K o d D i j a r b e k r a je r a s p u s t i o v o j s k u , n a m j e s n i t v o D a m a s k a j e dao G u r d i M e h m e d - p a i , a r u m e l i j s k o n a m j e s n i t v o je dao Sulejm a n - p a i . I z v j e t a j o p r e k i n u t o j d e v e t m j e s e n o j opsadi poslao je po e v n u h u Ali-agi s u l t a n u . K a d j e s u l t a n usmeno o b a v i j e t e n o p r e t r p l j e n i m m u k a m a te opsade, poslao ga je s c a r s k i m pism o m do H a f i z - p a e , k o j e m u je n a r e e n o da p r e z i m i u H a l e b u . Poslao m u j e p o a s n u o d j e u . P o t o v a o j e h r a b r o s t v e l i k o g a vezira, t o j e devet mjeseci i z d r a o , u s p r k o s t o m e t o i s h o d nije b i o sretan. U C a r i g r a d u se s l o m i o v a l v o j n e p o b u n e , k o j a je dovela do p r e k i d a opsade Bagdada, no razmahao se u n o v o j p o b u n i spah i j a i j a n j i a r a . P o t a k n u t i na p o b u n u k a p u d a n p a o m R e d e b o m , t r a i l i su glavu k a j m a k a m a , G u r d i M e h m e d - p a i n u glavu, d e v e d e s e t o g o d i n j e g evnuha, j e r je p r o m i j e n i o novac i j e r nije poslao p o m o u Bagdad. K o d d a m i j e s u l t a n a M e h m e d a o k u p i l i su se na ustanak. Svoje su e l j e p o s l a l i u I s t a v r o s , gdje je b o r a v i o v e l i k i gospodar na azijskoj o b a l i Bosfora. On i v a l i d a su se silno p r e p a l i , j e r su o s j e a l i da e se s G u r d i M e h m e d o m s l o m i t i n a j v r i stup n j i h o v e v l a s t i . eljeli su da m u b a r i v o t spase. K a p u d a n p a a R e d e b , sultanov zet, i m e n o v a n je k a j m a k a m o m i poslan do p o b u n j e n i k a . S m j e n j i v a n j e m G u r d i Mehmed a i o d u z i m a n j e m njegove i m o v i n e t r e b a l o je s m i r i t i p o b u n j e n i ke. O n i su t r a i l i njegovu s m r t h v a l e i se s m r u sultana Osmana. V a l i d a i s u l t a n su d r h t a l i za v l a s t i t i i v o t . Devedesetogodi n j i starac G u r d i M e h m e d , k o j i je sedamdeset g o d i n a s l u i o d r a v u za osam sultana, b i o je s r u b a g r o b a nasilno u njega gurn u t . P o l o a j k a p u d a n p a e dan je Hasan-agi, k o j i j e p r v o b i o sedl a r kizlarage Mustafe, o n d a n a d z o r n i k k u h i n j e , a z a t i m a u b a a. O e n i o se s u l t a n i j o m A i o m , s u l t a n o v o m sestrom. Ova je pob u n a b i l a djelo samo n e k i h e s t t i s u a spahija i j a n j i a r a koje j e s u l t a n m o r a o p o s l u a t i . Za m a l o dana su u C a r i g r a d u pristale dvije galije s j a n j i a r i m a , k o j i su, o p l a k u j u i G u r d i Mehmed o v u s m r t , z a t r a i l i glavu s e g b a n b a e Sari M e h m e d a iz M i h a l i d a . P r o t u s r e d s t v o p o b u n e b i l a je d r u g a p o b u n a . Jedno carsko p i s m o o d o b r a v a l o j e n j i h o v u e l j u da s k i n u s e g b a n b a i n u glavu s g l a v a m a druge e s n a e s t o r i c e i z a z i v a a n e m i r a . N o u su 244

u h a p e n i , u g u e n i i u m o r e b a e n i S a r i M e h m e d i d v o j i c a kolov o a posljednje pobune, L o f d a l i O m e r i D a m d i - z a d e A h m e t , a Husein-aga je i m e n o v a n s e g b a n b a o m . S v o j n o m n e d i s c i p l i n o m i l o j e u k o r a k i p r o p a d a n j e d r a v n i h i m a n j a u z a k u p u k o j i su z l o u p o t r e b o m davani m u l a z i m i m a , k a n d i d a t i m a spahija i j a n j i a r a . H a f i z - p a a je m u l a z i m i m a , t j . k a n d i d a t i m a za lena, davao p o l o a j e n a d z o r n i k a , u p r a v i t e l j a , u t j e r i v a a novca i z a k u p n i k a , a n i j e se d r a o staroga n a e l a da te p o l o a j e da svake t r e e godine (da se u r o d j e d n o g a p r e n o s i n a d r u g o g a i da se uz d o v o e nje j a m c a da p r a v o za i s p l a t u zakupnine) t a k o da nije b i o poznat i s t i g o d i n j i p r i n o s , a p r i h o d i su p o t p u n o p r o p a d a l i . Doga a l o se da je v i e d a m i j a ostalo zatvoreno, a n j i h o v i m n o v c e m od zaklada u p r a v l j a l i su j a n j i a r i i spahije. S u l t a n , k o j i se o t o j sablazni osobno o s v j e d o i o j a u i j e d n o m k r o z g r a d , sazvao je vezire k o j i m a j e to o t r o p r i g o v o r i o , a n a r o i t o j e napao k a j m a k a m a t o t r p i t a k a v nered. I z d a n a je stroga zapovijed k o j o m se v e l i k o m veziru H a f i z u z a b r a n j u j e da dalje i m e n u j e m u l a z i m e i da z a t i e n e p o l o a j e da j a n j i a r i m a . T r e b a l o je p o s l a t i popise p r e o s t a l i h j a n j i a r a , a u p r a e n a m j e s t a spahija n i s u smjela kao dosad b i t i dana n e z a s l u n i m osobama. Ovaj j e f e r m a n zasad ostao n e z a p a e n zbog n e m i r n i h r a t n i h t o k o v a i tek je kasnije p o e o djelovati. M u f t i j a , k o j i je zato dao s v o j u p u n u suglasnost, o d b i o je i z d a t i f e t v u da se smakne zatvoreni s u l t a n Mustafa k o j i je j o u v i j e k b i o p o d r k a j a n j i a r a k o j i su ga m o g l i i po t r e i p u t a s t a v i t i na p r i j e s t o l . M u f t i j a je to o d b i o , obrazloivi kao n e d o p u t e n o da se u b i j e b u d a l a , pa je zbog toga pao u sultanovu nemilost. P o b u n a j a n j i a r a b i l a j e u C a r i g r a d u v a t r e n i signal kojem u je odgovarao d r u g i u t a b o r u v e l i k o g a vezira u H a l e b u . Jan j i a r i su h t j e l i svoga t a j n i k a M a l k o - e f e n d i j u r a z n i j e t i na komade, no on i m je pobjegao i sretno se spasio u C a r i g r a d . K a r a Mezak, p o b u n j e n i a u , k o j i je p r i g o d o m dolaska s u l t a n a Mustafe na p r i j e s t o l izdao d o k u m e n t e za e s n a e s t d r a v n i h slu b i j e r nije b i l o d r a v n o g a sekretara, ovoga je p u t a postao rt v o m j a n j i a r a i svoje sudbine. R a z b i l i su m u glavu, a t i j e l o su m u b a c i l i na s m e t i t e . Ova d v o s t r u k a p o b u n a , u C a r i g r a d u i Halebu, te Abazini n o v i p o k r e t i u E r z u r u m u doveli su do smjenji- ! 12.1626. v a n j a v e l i k o g a vezira. N a v e l i k o m v i j e u , u p r i s u t n o s t i m u f t i j e i u e n i h zakonodavaca, p r e d a n je d r a v n i p e a t p r i j a n j e m vel i k o m veziru H a l i l - p a i , u n a d i da e taj b i t i u s t a n j u s m i r i t i svoga k l i j e n t a Abazu. P o l o a j j a n j i a r s k o g age dan je, suprotno s v i m d o s a d a n j i m o b i a j i m a , a u b a i A l i j i , a p o l o a j deft e r d a r a dan je B e k i r - p a i . S m i j e n j e n i v e l i k i vezir Hafiz i smijen j e n i j a n j i a r s k i aga H u s r e v p r e m j e t e n i su kao veziri na P o r t u . P r v i , Hafiz, o e n i o se za d e s e t o g o d i n j u p r i n c e z u . Te su godine u C a r i g r a d u b r a t B e h a d i r I m a m K u l i h a n a , k o j i j e kao h a n vladao B u h a r o m i b i o gospodar Uzbeka, i A l i j a Mehmed-han po245

l j u b i l i s u l t a n u r u k u . Prije osam g o d i n a je dospio u perzijsko z a r o b l j e n i t v o , pa j e za v r i j e m e bagdadske opsade u h v a t i o p r i l i k u p o b j e i . Z a d r a v i se v i e o d g o d i n u dana u C a r i g r a d u , po a o j e na h a d i l u k u M e k u sa s u l t a n o v i m p i s m o m , u p u e n i m u z b e k o m e hanu Behadir I m a m K u l i j u i s pismom u p u e n i m v e l i k o m M o g u l u , i n d i j s k o m a h u S e l i m u . Pojavio se i v r h o v n i n a d z o r n i k t a l a tatarskoga hana, Zulfikar-aga, s p o s l a n s t v o m i m o l b o m da se p o p r a v i Sokolovac ( T u h a n g e d i d i ) k o d O a k o va, p r o t i v k o z a k i h upadanja, a o n sam b i na d r u g o j s t r a n i p r i jevoza sagradio u t v r d u . Sokolovac j e p o d i g n u t j o za v r i j e m e sultana Sulejmana. Z b o g toga j e bosanski n a m j e s n i k M e h m e d - p a a i m e n o v a n n a m j e s n i k o m O a k o v a , a beglerbegu iz Kafe n a r e e n o j e da sa svoga p o d r u j a p o a l j e deset t i s u a r a d n i k a s l o p a t a m a k o j i e k o p a t i rovove na m j e s t i m a k o j a e b i t i isu e n a , a nalaze se na k r i m s k o j s t r a n i gdje v o d a o k r u u j e Oak o v ; trebalo j e u r e d i t i i slabi t o k r i j e k e . O a k o v je t u r s k i U z u i t o je isto i m e za Dnjepar ( k o d B i z a n t i n a c a Z a p a d n i Oksus, iji d a n a n j i l i m a n t v o r i njegov o z o l i m n i d i o . K a k o j e r i j e k a nazvana po U z i m a , O a k o v j e i m a o p o r e s k u u p r a v u k o j a j e b i la p o d r e e n a e f t e r d a r u n a D u n a v u , a sada j e dobio v l a s t i t o g a defterdara. O b o j i c i hanova j e poslana p o a s n a o d j e a s p o a s n i m sabljama, Mehmed-hanu i a h i n - G i r a j u . T a t a r s k i se p o s l o v i n i s u m o g l i o b a v i t i bez p o l j s k i h , oboje j e b i l o u u s k o j vezi. Premda j e p o s l j e d n j i p o l j s k i p o s l a n i k p r o l e godine d o b r o p r i m l j e n , ove j e godine f e r m a n o m n a r e e n o t a t a r s k o m e h a n u da upadne u Podolje. K a d a su se T a t a r i h t j e l i p o v u i , s n a e i h o l u j a . P r i p r i j e l a z u p r e k o D n j e s t r a n a p a d n u i h Poljaci i p o b i j u i h p r e k o e t r d e s e t t i s u a . N a k o n ovoga poraza poslao je k a j m a k a m G u r d i M e h m e d jednoga a u a u P o l j s k u da p o r i e izdane naredbe i da z a t r a i da i m se p o a l j e poslanik. O d m a h n a k o n toga se na P o r t i pojave p o l j s k i n u n c i j i t a t a r s k i p o s l a n i k , a ovaj d o e s d v i j e galije iji su teret b i l i e r k e s k i d j e a c i i djevojice, da b i p r e k i n u l i m e u s o b n e upade T a t a r a i K o z a k a . Nedavno j e opet e z d e s e t K o z a k a o p u s t o i l o k r a j o k o O a k o v a . Dvadeset i pet i h je preuzelo t u r s k o b r o d o v l j e , a d r u g i su ugro a v a l i Crno m o r e . Oba su se hana, M e h m e d i a h i n - G i r a j , put e m svoga p o s l a n i k a , p r o t i v i l i u k l j u i v a n j u u p o l i t i k i m i r , o s i m a k o i m se svake godine p o l o i za o t k u p n i n u e t r d e s e t t i s u a t a l i r a . N u n c i j je d o d u e n a k o n toga prosvjedovao, j e r P o l j s k a n i k a d a n e e p r i z n a t i takav danak, b a r e m t o n e e u i n i t i pismen o . I p a k j e d o l o do p o r a v n a n j a samo uz taj u v j e t i j e d n a kop i j a u g o v o r a o t o m poslana je h a n u . Za v e u sigurnost d o v r e n a j e j o u t v r d a iznad B u j u k d e r e a n a o b a l i Crnoga m o r a da se odbiju Kozaci od Bosfora. 4.12.1626. V e t r e i dan p o t o j e i m e n o v a n za v e l i k o g a vezira, H a l i l p o e u s p r k o s o t r o j z i m i iz Carigrada u U s k i i d a r . B i l a je t a k o e s t o k a m e a v a i b i l o j e t o l i k o h l a d n o da su se n a b r a d a m a l j u d i stvarale sige, a v i e l j u d i se a k s m r z n u l o . Ova za Cari246

g r a d n e o b i n o o t r a z i m a b i l a j e p r e d z n a k za o t r u n e p o t e n u b o r b u s A b a z o m . H a l i l , p o t o v a l a c velikoga e j h a M a h m u ta iz U s k u d a r a , k o j e m u je r a n i j e p o d n i o i z v j e t a j o s v o j i m pob j e d a m a , u i j u se e l i j u s k l o n i o k a d je p r v i p u t a b i o smijen j e n s p o l o a j a velikoga vezira, sada ga je posjetio. e j h je samo r e k a o : D a k l e , T i si j o j e d a n p u t postao v r h o v n i vojskov o a ? i v i e nije rekao n i r i j e i . H a l i l i z a e o j a e n zbog toga. N j e g o v i su p r a t i o c i lakonske e j h o v e r i j e i p r o t u m a i l i kao n e t o t o s l u t i n a zlo. U K o n j i donese H a l i l u v r h o v n i sobar d r a v n i p e a t k o j i je oduzeo s m i j e n j e n o m v e l i k o m veziru u Halebu. U A d a n i je n a m j e s n i k K u u k H u s e i n - p a a s m a k n u t sa- 24.3.1627. m o zbog sumnje da se s p o r a z u m i o s Abazom. Njegovo je m j e s t o p r e d a n o B o s t a n - p a i . N a k o n e t r n a e s t dana v e l i k i vezir u e s v e a n o u H a l e b gdje je nad a g o m silahdara, D u g i m Mustaf o m , izrekao s m r t n u osudu, t a k o e r samo zbog sumnje. I s t o m n a k o n t r i mjeseca postavljen je a t o r velikoga vezira p r e d g r a d da p o e dalje. P o l o a j u m r l o g a j a n j i a r s k o g age d o b i o je Hal i l , poznat p o d i m e n o m K a z i k T i m u r , t j . eljezo za s t u p , 4.7. k o j i je u n a p r i j e e n o d n a d z o r n i k a spahija za agu, t o se p r o t i v i l o s v i m k a n u n i m a ; i to u n a p r e e n j e od age nad s p a h i j a m a za j a n j i a r s k o g agu b i l o je p r o t u z a k o n i t o , j e r do v r e m e n a k a d j e s u l t a n Osman s k i n u t s p r i j e s t o l a , na p o l o a j j a n j i a r s k o g generala b i l i su u n a p r e i v a n i v e i n o m samo s t j e g o n o e svete zastave, sobari, v e i n o m v r h o v n i k o n j u a r . V e l i k o m veziru stigle su e t e , k o j e m u je doveo n e k a d a n j i a n a d o l s k i beglerbeg, sada u n a p r i j e e n za vezira, t j . p a u od t r i tuga, D i l e n g Husei n - p a a . P o l o v i n o m s r p n j a (jula) v o j s k a p o e iz Haleba, sedmi 14.7. dan p r i j e e E u f r a t , a dvadeset i sedmoga dana n a e se p r e d D i - 7.8. j a r b e k r o m na B r e u l j k u g a z e l a . Stigla je vijest da su Perzijanc i u g r o z i l i A h i s k u pa su o n a m o p o s l a n i n a m j e s n i c i D i j a r b e k r a , Haleba, M a r a a i R u m e l i j e sa s v o j i m e t a m a , a odaslan je i j a n j i a r s k i aga iz D i j a r b e k r a , a l i k - a g a , svega e t i r i do pet t i sua ljudi pod vrhovnim z a p o v j e d n i t v o m Dileng Husein-pae. B o s t a n - p a a p r i m i n a r e e n j e da pozove A b a z a - p a u na surad17.8. n j u . Abaza s p o a s t i m a p r i m i p a u k o j e g su m u poslali, pa odg o v o r i na p i s m o v e l i k o g a vezira: Ja sam p a d i a h o v p o n i z n i sluga, zemlja je v a a , ali v i znate da se levendi boje j a n j i a r a , s m i r i t e i h d o l a z e i sa M u - s t r a n e , d o k e m o m i s ove strane p o i s p a a m a kao serasker u A h i s k u . V e l i k i vezir m u je uzv r a t i o p i u i m u : V o j n i c i Te ovdje n e e za seraskera, p o i dakle dalje kao t o T i je n a r e e n o i v r i s l u b u da T i p a d i a h o p r o s t i . Abaza k o j i je u h v a t i o n e k a H a l i l o v a p i s m a , k o j a su o i g l e d n o u k a z i v a l a da ga t r e b a u n i t i t i , b i o j e oprezan pa je uz i z l i k u da se s p r e m a p r o t i v Ahiske logorovao k o d I l i d e (tople k u p e l j i ) , u b l i z i n i E r z u r u m a . Poslao je p a a m a e r z u r u m skoga suca. D i l e n g - p a a , h r a b a r a l i p r i j e k i n e p r o m i l j e n ratn i k , d o e k a suca o t r i m r i j e i m a : K a k a v m o m i n a t i je taj Abaza, j a sam l a h k o u n i t i o D e n n e t o g l u a k o j i j e r e k a o da na247

v o d n o p o t j e e o d v l a d a r s k e k r v i . S A b a z o m m i sigurno ne b i b i l o t e e k a d b i m i se u s p r o t i v i o . Abaza p o k a z a g l a t k u s t r a n u potpune pokornosti. Erzurumska gradska vrata i t r n i c a b i l i su s l o b o d n i za j a n j i a r e k o j i su l o g o r o v a l i p r e d V e s l a k i m v r a t i m a p o d z a p o v j e d n i t v o m poglavara v o j n i h v j e b i . D i l e n g - p a i n l o g o r nije b i o daleko o d I l i d e . Abazi j e b i l o poznato da se u t o m p o t h v a t u p r o t i v A h i s k e zapravo r a d i o njegovoj glavi i da e k a j u samo zgodan t r e n u t a k da izvedu p o t h v a t . T o j e saznao d i j e l o m iz u h v a e n i h pisama, a d i j e l o m o d m n o g i h svoj i h u h o d a k o j i su ga o t o m o b a v i j e s t i l i . D a t o predusretne, napao j e jedne n o i l o g o r j a n j i a r a k o j i n i s u s l u t i l i n i t a zla, u b i o i h j e i l i i h j e zarobio i o d m a h p o a o na p u t p r e m a I l i d i . D i l e n g je dan p r i j e o d l u i o da s l i j e d e e j u t r o p o e u E r z u r u m . U n o i stigne n e k i K u r d s c r n i m t u r b a n o m i z a t r a i da smjesta g o v o r i sa seraskerom. D i l e n g o v i l j u d i ga o d b i j u , i puste e k a t i do s v a n u a . T a d a t o b o n j i K u r d baci na z e m l j u svoj t u r b a n i p o v i e : Ja sam j a n j i a r k o j i je izbjegao Abazino k r v o p r o l i e. O d m a h su ga odveli seraskeru i ovaj n a r e d i p o k r e t . U pras k o z o r j u su b i l i na ulazu gorskoga p r i j e v o j a i z m e u I l i d e i Erz u r u m a . D i l e n g - p a a r e e : Ovdje e m o se z a u s t a v i t i . Zor- p a a , n a m j e s n i k M a r a a , rekao m u je da b i b i l o daleko oprezn i j e da l o g o r u j u s one strane p r i j e v o j a , j e r Abaza sigurno ne m i r u j e . D i l e n g m u o d g o v o r i : Moj sin je slab i bolestan, mor a m o se ovdje z a u s t a v i t i . P r e p o r u i m o se B o g u , r e e Zor- p a a i odjaha sa s v o j i m a . i t a v e n o i je padala k i a . H u s e i n D i l e n g je s k i n u o o d j e u pa j e zajedno sa a t o r i m a r a s p r o s t r o d a se s u i . K a d je p o t p u n o zadanilo, zatalasa se Abazina skup i n a o k l o p l j e n i h k o n j a n i k a p o p u t bujice i i z a e iz prolaza te napadne b e z b r i n e ljude. D i l e n g se u d o n j o j o d j e i o d zelene svile vine na k o n j a p o u r u j u i ga j e r je b i o spretan k o n j a n i k . Abazin r i z n i a r se baci na njega i zabode m u k o p l j e u v r a t . D i l e n g o v i sinovi i H u s r e v u b i j e n i su zajedno s v i e p a a . al i k M e h m e d , j a n j i a r s k i aga iz D i j a r b e k r a , padne s k o n j a , ali ga opet p o d i g n u na nj i on uspije p o b j e i . T r a b z o n s k i beglerbeg i B o s t a n - p a a su b i l i z a r o b l j e n i ; t o se b i j e g o m m o g l o spas t i , b j e a l o je cestom p r e m a H u s n k e j f u . Poraz je b i o o p i . K a d a je Abaza n a a o seraskera, gdje u zelenoj svilenoj o d j e i p l i v a u svojoj k r v i , s i e s k o n j a , stavi njegovu glavu u k r i l o , a n i j e b i o j o m r t a v i r e e m u blage r i j e i : P a a , m o j brate, o t v o r i svoje oi! O n se nije p o m a k n u o . P a a , m o j b r a t e ! T v o j sin j o ivi. Tada D i l e n g o t v o r i oi, glasno uzdahne i o d m a h i h p o n o v o z a t v o r i . S t a v i l i su ga na k o n j a da ga dovedu u E r z u r u m a l i je na p u t u m r o . Njegov le je b a e n . U E r z u r u m u je i z v r e n p o k o l j j a n j i a r a , n j i h o v i v o e su r a e t v o r e n e , a n j i h o v i o t r g n u t i u d o v i o b j e e n i na nazubljene gradske bedeme. Beglerbeg H u s r e v - p a a i ostale zarobljene p a e i begovi u g u e n i su i j e d i n i j e B o s t a n - p a a ostao iv. J a n j i a r e su p o t r a i l i u s v i m s k r o v i t i m a i p r e o b l a k a m a , pa i h z a t i m n e m i l o s r d n o p o b i l i . Da 248

i h p r e p o z n a j u , r a z o d j e l i su i h sve do donjega r u b l j a . J a n j i a r i su n o s i l i o b i n o h l a e , a l i takve da su i m k o l j e n a b i l a izrezana da i h p r i p o k l e k u i p u c a n j u ne z a t e u . Dakle, i m se v i d j e l o k o l j e n o , odletjela b i glava. T a k o su s m a k n u t i m n o g i n e d u n i kao j a n j i a r i samo zato t o su n o s i l i takve h l a e . Jedan p r a v i j a n j i a r , k o j e m u j e aga k o j i ga j e trebao u b i t i iz s a m i l o s t i pok l o n i o i v o t , d o n i o j e vijest o t o m j a d n o m p o r a z u p a a u Carigrad. V e l i k i j e vezir m o r a o zbog toga poraza i zbog toga t o su Perzijanci u s k o r o z a t i m o s v o j i l i A h i s k u s l u a t i mnoge rugalice, a k a u da i h j e n a to Abaza p o t a j n o podbadao. Te su rugalice p o d s j e t i l e i n a poraz k o j i j e p r i j e toga k o d E r d e b i l a p r e t r p i o o d Perzijanaca. O n j e p o a o p r e m a I l i d i , a o n d a j e logorovao n a e r z u r u m s k o j v i s o r a v n i . P r e m d a j e Abaza nekada b i o K a l i lo v n o s a o r u j a , n i j e m u o t v o r i o gradska v r a t a , v e j e u p r a v i o topove n a t v r a v u i n a njegove a t o r e . H a l i l n i j e i m a o o r u j a za opsadu, pa j e m o r a o a k iz T o r t u m a d o b a v i t i n e k o l i k o top o v a t e k o g a k a l i b r a . Magrav-hanov dolazak ( k o j i j e b i o gruz i j s k i knez) u l i o j e v o j s c i h r a b r o s t . Ponio j e sa s o b o m v e l i k i t o p za opsjedanje, dva d r u g a stigla su iz O l t i j a . P r o d i r a n j e posade iz t v r a v e dovelo j e do b o r b i s i z m j e n i n o m s r e o m . Opsjedanje je bez uspjeha t r a j a l o v e sedamdeset dana k a d k r a j e m studenoga (novembra) zapadne d u b o k snijeg. V o j s k a se u najd u b l j e m snijegu na b e s p u i m a u p u t i l a p r e m a T o k a t u , k u d a j e stigla s v e l i k i m g u b i t k o m p r t l j a g e i l j u d i n a k o n dvadeset pet o d n e v n o g hoda. Osmanska v o j s k a n i k a d a nije t o l i k o p r e p a t i l a zbog o t r e zime kao ove godine. U opasnoj p l a n i n s k o j o b l a s t i E v b a J o l u smrznuo se v e l i k i b r o j l j u d i . M n o g i m a su se smrznule r u k e i noge. K a d su s t i g l i u T o k a t , odrezano j e v i e nego t i s u u l j u d s k i h r u k u i l i n o g u . M o r a l i su se b o r i t i ne samo prot i v d u b o k o g snijega nego i s o p a s n o u g o r s k i h cesta bez traga k o j e su v o d i l e d u p o n o r a i pada l a v i n a . H o d a n j e m vojske uzd r m a l e su se mase p l a n i n s k o g a snijega, a k a d su se j e d n o m p o k r e n u l e , zasipale b i i t a v e skupine l j u d i k o j i m a o n d a nije b i l o spasa. U T o k a t u se p o j a v i P i r Solak, zapovjednik E r z i n d a na, i A t a u l l a h iz B a j b u r d a , k o j i su dosad p o d r a v a l i Abazu, p a su d o l i m o l i t i za o p r o t a j i s l u b u . M i l o s t i v o su p r i m l j e n i , a d o b i l i su mjesta glavara u k o n j i c i . T a j p r i m j e r d o b r o j e djelovao t a k o da j e m n o g o A b a z i n i h p r i s t a a p o k a j n i k i do l o u l o g o r . U C a r i g r a d u su u h v a t i l i d v o j i c u A b a z i n i h u h o d a i , p o t o su i m k r o z p l e a p r o v u k l i zapaljene fenjere, b i l a j e j e d n o m o d s j e e n a glava, a drugoga su p r i b i l i n a k l i n . S u l t a n M u r a t je b i o o n e r a s p o l o e n zbog H a l i l o v a neuspjeha u r a t u prot i v Abaze, t o j e dovelo do s m j e n j i v a n j a v e l i k o g a vezira, k o j i j e pozvan u C a r i g r a d za e t v r t o g a vezira. N a k o n svoga dolaska uskoro je u m r o u visokoj starosti, a pokopan je u Uskudaru. B i o j e j e d a n o d n a j u m j e r e n i j i h v e l i k i h vezira Osmanskog car249

12.9.1627.

25- U . ^0 .12.

6.4.1628.

stva. Ne samo o s m a n s k i h i s t o r i a r i , nego i i z v j e t a j i e v r o p s k i h p o s l a n i k a jednoglasno ga hvale zbog u m j e r e n o s t i i p r a v d o l j u bivosti... N a s l j e d n i k A r m e n c a H a l i l a b i o j e Bosanac Husrev, nekad a n j i silahdar, onda j a n j i a r s k i aga i vezir, a sada j e ispred R e d e p - p a e , starijega vezira, u n a p r i j e e n na n a j v i i p o l o a j u d r a v i , za v o j s k o v o u v o j s k e p r o t i v Abaze, p o t o je n e k o l i k o dana b i o i m e n o v a n kao n a m j e s n i k D i j a r b e k r a . P r i m i o je car1.6.1628. s k i p e a t na v o j n o m p o h o d u , u I z m i t u . P o e t k o m l i p n j a (juna) stigao je u T o k a t gdje j e o t r i n u s v o j i h u p r a v n i h n a e l a izra a v a o m a e m . U t j e r i v a u poreza iz H a m i d a , E m i r u e f t e r d a r u , n i a n d i j i logora, T o k a t l i j u , te begu iz Manise, Sultan-zade Had a - p a i , o d s j e e n e su glave. H u s r e v - p a a je sjedio p r e d s v o j i m a t o r o m na stolici g l e d a j u i s m a k n u a , k a o t o je t o nekada i n i o s t r a n i k o p a b u n a r a , s t a r i M u r a t - p a a . Za s m a k n u e H a d a - p a e , sina jedne sultanije, n i j e o d m a h d o a o k r v n i k . K a da j e obavio s v o j u s l u b u , z a t r a i H u s r e v p o l i c u za noge i t a p , p a j e dao k r v n i k u u d a r i t i pet s t o t i n a udaraca p o t a b a n i m a t o n i j e o d m a h b i o p r i r u c i . Gruzijac Magrav-han, p o b j e d n i k n a d K a r h a j e m , kao m u s l i m a n je p o a e n m j e s t o m sobara. Pobunjene spahije s m i r i l i su i m e n o v a v i i h n o v i m m u l a z i m i m a , t j . k a n d i d a t i m a za p o l o a j u b i r a a poreza, uprave i pisare. Mehmed-efendija iz znamenite o b i t e l j i M a l k o po t r e i je p u t a imen o v a n za j a n j i a r s k o g t a j n i k a . K a d j e na o p r o t a j u d o a o u l o g o r da s u l t a n u p o l j u b i r u k u , r e e m u s u l t a n : u j , M a l k o efendijo! I m a v e neko v r i j e m e t o su nestali p o p i s i j a n j i a r a i t o su u neredu, nastoj da u k l o n i m r t v e i da n i k o g a ne u p i e bez m o j e zapovijedi, i n a e u T i o d s j e i glavu. M a l k o j e b i o m a r l j i v i v j e r a n sluga pa je v e l i k o m v e z i r u u T o k a t poslao m i l i j u n a k i i t a m o je pregledao spiskove j a n j i a r a . Za Samsun j e u k r c a n o dvanaest t o p o v a srednje v e l i i n e , a odande je svaki o t p r e m l j e n s t r i p a r i b i v o l a p r e k o T o k a t a i Sivasa p r e m a E r z u r u m u . Beglerbezi iz R u m e l i j e , A n a d o l i j e , M a r a a , Sivasa i K a r a m a n a o t i l i su v e n a p r i j e d p r e m a E r z i n d a n u . V e l i k i 22.6. vezir j e ubrzao svoj odlazak iz T o k a t a b o j e i se da b i E r z u r u m 1628. mogao pasti Perzijancima u r u k e , kao Bagdad. U Sivasu je v o j sci p o d i j e l j e n a h r a n a , a n e m i r n o m e p o g l a v i c i T u r k m e n a c a K u u r - b e g u o d s j e e n a je glava. r t v e n a s v e a n o s t je p r o s l a v l j e n a 11.8. u K o h i s a r u . N a a k e h i r s k u r a v n i c u je stiglo o r u j e o d p a e Haleba, N u g a j - p a e i t i s u u centi p u a n o g a p r a h a iz E g i p t a . 27.8. N a k o n e s n a e s t d a n a stigla j e vijest o d J u s u f - p a e , k o j e g j e Abaza u Hasankaleu o t r o opsjedao, da Abaza o e k u j e dolazak velikoga vezira tek za dvadeset dana i da b i m u p r i u b r z a n o m v o j n o m p o h o d u m o g l i o d s j e i p u t p r e m a E r z u r u m u . K a d je H u s r e v - p a a p r i m i o t u vijest, dao se s l e t e i m o d r e d o m na p u t , a generalu t o p n i t v a j e izdao zapovijed da t o p o v i m o r a j u b i t i t r i dana n a k o n dolaska v e l i k o g a vezira p r e d E r z u r u m o m , ina e e t o p n i k i general t o p l a t i t i s v o j o m g l a v o m . Sam j e sa svo250

j o m k o n j i c o m pohitao preko Camurlua i M a m a Hatuna u Erzur u m p r e v a l i v i e t v e r o d n e v n i p u t za d v a dana. Abaza, i z n e n a e n n e o e k i v a n o m v i j e u o t a k o b r z o m dolasku, nije i m a o vremena u b a c i t i se u t v r a v u ; i t o j e j o n e o v r e n o l e a l o u h a m b a r i m a , a t v r a v a nije b i l a o p s k r b l j e n a p o t r e b n o m z a l i h o m . e j h K a j serije, A b a z i n savjetodavac, ovaj p u t a m u je predskazao da se t v r a v a n e e m o i o d u p r i j e t i . P o t o j e stiglo t e k o o r u j e , smjestio se Husrev s l o g o r o m n a u z v i i c i p r e d g r a d o m k o j a se zove D e v e b o j n u (devin v r a t ) . V e l i k i vezir i r u m e l i j s k i beglerbeg p o s t a v i l i su sa strane i s p r e d p r e d g r a a sedam topova, A h m e t - p a a j e s one strane grada k o j i se zove K u n b e d , t j . svod, o t v o r i o o d v o d n i j a r a k , a M a r h a v Mehmed-beg i h j e o t v o r i o sa strane G r u z i j s k i h g r a d s k i h v r a t i j u . N o , istovremeno j e v e l i k i vezir z a p o e o s A b a z o m pregovore p u t e m j e d n o g Abazinog zem l j a k a o m i r o l j u b i v o j p r e d a j i uz o b e a n j e p o t p u n o g p o m i l o v a n j a . V e se e t r n a e s t i d a n n a k o n opsade p o j a v i o p r e d v e l i k i m v e z i r o m e j h K a i s e r i j e , sa d r u g o m e s t o r i c o m e j h o v a , s m r t v a k i m p o k r o v i m a o k o v r a t a , m o l e i m i l o s t . O n i su i z j a v i l i da j e Abaza s p r e m a n o t i i a k o M u s l i h u d i n - a g a , j e d a n o d najugledn i j i h aga i n a j p o v j e r l j i v i j i h l i n o s t i v e l i k o g a vezira, d o e k njem u i ode s n j i m . V e l i k i vezir p r i s t a n a taj zahtjev. Abaza p o e k v e l i k o m v e z i r u u logor, gdje j e d o b r o s t i v o p r i m l j e n i odjeven p o a s n o m o d j e o m . e s t s t o t i n a l j u d i njegove p r a t n j e upisano j e u d e b e d i j e . Abaza p o e sa s v i m s v o j i m b l a g o m l o g o r o v a t i uz v e l i k o g a vezira. Ovaj preuzme t v r a v u , a z a p o v j e d n i t v o u n j o j i n a m j e s n i t v o p o v j e r i T a j a r M e h m e d - p a i . U svom izv j e t a j u P o r t i p o n u d i o j e j a n j i a r s k o g agu H a l i l a za namjesnik a u E g i p t u . N i t i j e d a n o d ova d v a p r i j e d l o g a n i j e o d o b r i o sult a n , p a j e E g i p a t d a n M e h m e d - p a i , j e d n o m t i e n i k u kizlarage Mustafe, a H a l i l j e umjesto Abaze i m e n o v a n za e r z u r u m s k o g n a m j e s n i k a ; Mehmed-aga, B a k i - p a i n e h a j a , posta j a n j i a r s k i general. S t i g l a j e vijest d a j e Perzijanac e m s i - h a n k r e n u o prem a K a r s u gdje j e o p u s t o i o k r a j k a d j e , p r i b l i i v i se E r z u r u m u , v i d i o da j e p r e k a s n o stigao, a l i ga j e onda p o t u k a o Kose Sefer- p a a , n a m j e s n i k K a r s a , te z a r o b i o . Kose S e f e r - p a a j e za nagrad u d o b i o s a n d a k E r d e h a n i druge k o j e j e z a m o l i o da m u se dadu. U K a r s u j e za n a m j e s n i k a p o s t a v l j e n I b r a h i m - p a a . Jus u f - p a a , h r a b r i b r a n i t e l j Hasankalea p r o t i v Abaze, m i l o s t i v o j e o d l i k o v a n , a za z a t i t u Ahiske i granice odaslan j e j e d a n beglerbeg. P o l o v i n o m listopada podigne se H u s r e v s A b a z o m i sa zarobljenim e m s i - h a n o m i s i t a v o m vojskom u Carigrad; vojska se v e t r i godine n i j e v r a a l a u C a r i g r a d , nego j e z i m o v a l a u A z i j i . P o e t k o m p r o s i n c a u e o n u t r i j u m f u u C a r i g r a d . Prem a Abazi i e j h u , njegovu s a v j e t n i k u , i t a v i m se p u t e m p r i j a t e l j s k i p o n i o i H u s r e v j e dao n e v j e r o j a t a n p r i m j e r v j e r n o odr a n e r i j e i , p r e m d a j e dana j e d n o m n e v j e r n o m , t o j e i n a e b i o n e u v e n i p r i m j e r za j e d n o g a v e l i k o g vezira. 251

5.9.1628.

18.9.

14.10.

9.12.

H u s r e v o v ulazak n i j e b i o k a o onaj O z d e m i r o v i d r u g i h vel i k i h vezira, p o b j e d n i k a n a I s t o k u , i n i j e se o d l i k o v a o bogats t v o m darova, a l i j e p r i s u t n o s t p o b i j e e n o g a b i o n a j l j e p i t r o f e j , j e r j e njegova osoba p r e d s t a v l j a l a m n o g o g o d i n j i u a s za j a n j i a r e . P o m i l o v a n j e k a o o s v e t n i k Osmanove k r v i . K a d a j e v e l i k i vezir k o d v r t n i h v r a t i j u ujahao u seraj, s j a i Abaza p a krene p j e i c e p r e d n j i m . H u s r e v j e , d o a v i sa carskog p r i m a n j a , d o n i o n a t r a g p o t v r e n o p o m i l o v a n j e za Abazu uz sjajne carske darove, j e d n u d i j a m a n t i m a bogato o p t o e n u s a b l j u i dvije v e l i k e perjanice s d i j a m a n t i m a k o j e su visile j e d n a s desne, a d r u g a s lijeve strane t u r b a n a k o j i j e b i o u o b l i k u v a l j k a . N a k o n n e k o l i k o dana p r i m i o j e Abaza bosansko n a m j e s n i t v o , kao t o su p r i j e toga a z i j s k i p o b u n j e n i c i d o b i l i t e m i v a r s k o , t a k o da j e n e m i r n a p e r z i j s k o j g r a n i c i bez t e t e u t r n u o n a m a a r s k o j . K o l i k o j e t a m j e r a b i l a m u d r a i k a k o se P o r t a s te strane t r e b a l a m a l o b o j a t i opasnosti zbog Abazinog povezivan j a s n e p r i j a t e l j i m a , dokazuje neznanje t o ga j e pokazao k a d j e , p r i p o s j e t u carskoga p o s l a n i k a b a r u n a K u e f s t e i n , k o j i ga j e posjetio kao b u d u e g a p o g r a n i n o g susjeda, postavljao p i t a n j a . Pitao ga j e da l i su e k a i B e n e k o l i k o p o g r a n i n i h u t v r d a i l i n e t o d r u g o . T o j e b i l o geografsko znanje bosanskoga n a m j e s n i k a . K a j s e r i j s k i e j h , A b a z i n savjetodavac, o t p o s l a n j e v e u Sivas, svoj r o d n i grad, s d n e v n o m m i r o v i n o m o d s t o t i n u 13.12. i pedeset a k i . e t v r t i dan n a k o n ulaska sredio j e H u s r e v na 1628. d i v a n u r e d m e u v e z i r i m a k o j i n i k a d a dosad n i s u u t a k o velik o m b r o j u s j e d i l i n a d i v a n u . Za S u l e j m a n a Zakonodavca b i l o i h j e tek e t i r i , onda pet i e s t , za n j e g o v i h n a s l j e d n i k a sedam do osam, a sada i h j e devet sjedilo na k l u p a m a za vezire p o d k u b e t o m d i v a n a i d v o j i c a kao n i a n d i j a i defterdar na mjestim a k o j a su b i l a o d r e e n a za te s l u b e . Pojavio se c a r s k i d o k u m e n t , k o j i j e b i o u s u p r o t n o s t i s j e d n i m r a n i j i m i k o j i j e polo a j e m u l a z i m a opet d o d j e l j i v a o spahijama, a i z u z i m a o o d b r o j a o v i h n a d a r b i n a samo carske vakufe (vjerske zaklade i i m a n j a ) . H u s r e v j e na s v o m p o l o a j u i m a o n e o g r a n i e n u vlast i u p o t r i j e b i o je u p u n o m s m i s l u te r i j e i , ne t r p e i n i k a k v o g a s u p r o t s t a v l j a n j a , p a je i n a j m a n j i p o k u a j g u i o u k r v i . Njegova se r i j e s l u a l a kao carsko p i s m o , kao o d l u k a sudbine. V i e je n j e g o v i h n a r e d b i o z a k u p u i porezu postalo s t a l n i m k a m i n o m , a izdani su na zahtjev m u f t i j e Jahje. T o v i e p o a s t i z a s l u u j e p r a v d o l j u b i v o s t i h r a b r o s t staroga M a l k o a , j a n j i a r s k o g tajn i k a , k o j i se, v j e r n o p o s l u a v i s u l t a n o v u usmeno d a n u naredb u , u p o r n o s u p r o t s t a v l j a o na v l a s t i t u r u k u s k o v a n i m p r o m j e n a m a velikoga vezira glede pregleda j a n j i a r s k i h popisa: N a p i i m o m e , napadne ga v e l i k i vezir, o n a k o k a k o T i j a nare u j e m , zar j a n i s a m p a d i a h o v m o n i k i v e l i k i vezir? M a l k o ustane, p o l j u b i v e l i k o m e v e z i r u o d j e u i r e e : M i l o s t i v i gospod i n e , g l a v o m o d g o v a r a m za ono t o m i r u k a n a p i e , r a z r i j e i t e m e d u n o s t i k o j e u se r a d o o d r e i . B e s k o r i s n a usta i lijene 252

r u k e t r e b a l o j e p o sultanovoj n a r e d b i b r i s a t i s popisa, a k a d s u o v i u l i o t o m da i m se s t a r i sekretar s u p r o t s t a v l j a , h t j e l i su m u s l o m i t i a t o r i d o v i k i v a l i m u : Silnie, da se s v i d i sult a n u , h o e n a m oduzeti k r u h i u k r a s t i n a m n a u p l a u . Vel i k i vezir j e n a t o p o d n i o s u l t a n u i z v j e t a j : Ovoga t a j n i k a j a n j i a r i nee, p a n a njegovo mjesto p r e d l o i Osman-efendiju, stvorenje k o j e j e v i e p a n j e posvetilo njegovoj nego sultanov o j r i j e i . B a j r a m , p o s l j e d n j i egipatski namjesnik, i M u s t a f a iz Preveze, p o s l j e d n j i defterdarov k a j m a k a m , zatvoreni su u S e d a m k u l a . P o t o su se kao pijavice n a p i l i k r v i zemalja u k o j i m a su b i l i , opet su o s l o b o e n i . P e t k o m j e Abaza o b i a v a o n a k o n m o l i t v e sa s v o j o m p r a t n j o m i g r a t i d i r i d na t r k a l i t u , a sultan j e s u i t k o m p r o m a t r a o iz I b r a h i m o v e p a l a e (u k o j o j j e sada stanovao njegov zet R e d e b - p a a ) v j e t e v j e b e oru j e m v i t e k o g a o s v e t n i k a Osmanove k r v i . N e f i , pisac satira, ij e u u i b l a t o u m o e n o pero n i j e p o t e d i l o n i k o g a o d v e l i k i h vezira, samo j e s H u s r e v o m n a p r a v i o i z n i m k u , p a j e njegov pov r a t a k u C a r i g r a d opjevao u j e d n o j z n a m e n i t o j o d i .

[ P o r t a se m o r a l a p o z a b a v i t i i s m i r i v a n j e m Jemena i K r i m a . UJemenu j e i m a m Sejida otvoreno uzeo h a l i f s k u t i t u l u E m i r - u l - m u m i n i n , t j . v l a d a r p r a v o v j e r n i h , i opsjeo n a m j e s n i k a H a j d a r - p a u u Sani. P o t o j e G u r d i A h m e t - p a a , n a m j e s n i k E t i o p i j e , b i o o t r o v a n , to se n a j h r a b r i j i egipatski beg, Kansu-beg, p o s t a v i za n a m j e s n i k a Jemena; u C a r i g r a d u se s k u p i l o 10.000 v o j n i k a sastavljenih o d raznog o l o a i u p u t i l o u o v u d a l e k u p r o v i n c i j u . E m i r K a n s u d o e , z a d r i se neko v r i j e m e , p o n o v o z a t i m p r e d a Sanu i m a m u i v r a t i se. K a d j e b i o u D i d i , p o a l j e m u erif Meke darove, a o n ga i z d a j n i k i objesi i n a njegovo mjesto postavi n a j p r i j e e r i f a Mesuda, a o n d a Sejida. N a K r i m u je ponovo d o l o do p r o m j e n e hana. Mehmed- 3. 1. 1628. -Giraj, k o j i j e p r o t i v P o r t i n e volje m o r a o b i t i postavljen, sada j e s m i j e n j e n , a p o s t a v l j e n j e D a n i b e k ; da zavlada, m o r a l i su m u p o m o i flota pod k a p u d a n p a o m Hasanom i s kopnenom v o j s k o m v e z i r i H u s e i n iz B a n j a l u k e i K e n a n - p a a . K a n t e m i r M i r z a , k o j i je, po s m j e n j i v a n j u u S i l i s t r i , postao beg K u m u l d i ne, a sada i a o sa p a a m a , u p u t i se N u g a j i m a , da b i p o n o v n o podigao s v o j u p a l u o b i t e l j . S m i j e n j e n i h a n pobjegne Kozacim a , te d o e sa 40.000 r a t n i k a , d i j e l o m K o z a k a , a d i j e l o m Tat a r a ; d o e do e s t o k o g i k r v a v o g b o j a sa D a n i b e k - G i r a j e m , n j e g o v i m b r a t o m Devlet-Girajem i K a n t e m i r o m , k o j i su se bor i l i b i j e s n o m s r a n o u ; padne M e h m e d - G i r a j , a h i n - G i r a j pobjegne, glava k o z a k o g h e t m a n a bude i s t a k n u t a n a v r h u Kafe i K r i m umiren. Dogaaji na K r i m u i bijeg ahin-Giraja k a Poljskoj b i l i su u z r o k o m p o l j s k o g i r u s k o g poslanstva. Prvo se staralo da se o s i g u r a o d t a t a r s k o g upada, a drugo j e c i j e l u z i m u i p r o l j e 253

e p r o b o r a v i l o u C a r i g r a d u . F r a n c u s k i p o s l a n i k j e nastojao uvesti jezuite u C a r i g r a d i p o t p o m o i j e d n o g g r k o g propagandistu, kojeg j e poslao k a r d i n a l B a n d i n i . Pet j e z u i t a k o j i su se, p o t p o m o g n u t i o d f r a n c u s k o g p o s l a n i k a , u s p r k o s t o m e t o su p r o t i v n j i h r a d i l i venecijanski i engleski p o s l a n i c i , h t j e l i potp u n o u g n i j e z d i t i u C a r i g r a d u , k o t a l i su g r k u c r k v u 12.000 tal i r a , i snovali su p o b u n u p r o t i v g r k e t a m p e k o j a se d i g l a n a j e z u i t s k i poticaj u k u i kalogere Metakse, te su sve k n j i g e b i l e u z a p e n e . Zalaganjem engleskog i venecijanskog p o s l a n i k a , Metaksa j e p o n o v n o p u t e n , u z a p e n e k n j i g e su v r a e n e , a l i su za to j e z u i t i b i l i u k l o n j e n i i u k r c a n i n a b r o d . K a d a j e f r a n c u s k i p o s l a n i k , v a t r e n i z a t i t n i k j e z u i t a , z a p r i j e t i o da e i sam o t p u t o v a t i , r e k l i su m u k a j m a k a m i v e z i r i da s u l t a n p o t u j e k r a l j a Francuske kao d o b r o g i starog p r i j a t e l j a i da se ne m o e vjer o v a t i da p r i j a t e l j s t v o ovisi o t i e n j u i z d a j n i k a , s u p r o t n o s v i m p r a v i l i m a d o b r o g v l a d a n j a . G l a v n a n a m j e r a j e z u i t a b i l a je da se u v r s t e n a o t o c i m a A r h i p e l a g a i p r i c r k v i Svetog groba u Jer u z a l e m u . N a Naksosu su i m p r i m a t i b i l i s k l o n i , a l i su i h n a H i o s u z a t v o r i l i . K a d a j e n e t o kasnije d o a o a u s t r i j s k i p o s l a n i k u Carigrad, t r a i l i su o n i , p o z i v a j u i se sasvim p r o i z v o l j n o n a B e k i m i r , da i m isposluje p r i s t u p i p r i j e m u Osmansko carstvo. O n i su b i l i z a d r a n i kao p a n j o l s k e uhode. N i j e d n a sila n i j e t a k o e s t o z a p o i n j a l a pregovore o k a p i t u l a c i j i sa P o r t o m , t a k o e s t o p r e k i d a l a , na t a j n i m p u t e v i m a v o d i l a i , u s p r k o s s v i m n a s t o j a n j i m a j e z u i t a , e n a i idova, t e k o e k o j e su p o s t a v l j a l i m i n i s t r i n e p r i j a t e l j s k i h e v r o p s k i h sila, m a n j e sretno prevladavala, do p a n j o l s k a . A sada su se u j e d i n i l i svi p o s l a n i c i da osujete pregovore o p a n j o l s k o m m i r u , t o i h j e v o d i o zastupn i k n a p u l j s k o g p o t k r a l j a , a p o d r a v a o a u s t r i j s k i p o s l a n i k . Preg o v o r i n i s u u s p j e l i , a o n d a su z a s t u p n i k n a p u l j s k o g p o t k r a l j a i sam p o t k r a l j napisali p i s m o p o l j s k o m h e t m a n u p o t i u i K o zake na uznemiravanje t u r s k e granice. Sada s u l t a n M u r a t I V n i j e v i e b i o dijete o d dvanaest god i n a , nego m l a d i o d sedamnaest. Narastao v e l i k i m , mesnata, maslinasta lica, c r n i h o i j u i stroga izgleda, t o a n u s v o j i m pos t u p c i m a i radoznao t a k o da j e sudjelovao u svemu t o m u j e b i l o novo i n e o b i n o , da j e h t i o b i t i t o n o o b a v i j e t e n o svemu t o se d o g a a l o . On se bavio s p r e a v a n j e m zloraba u d o d j e l i lena i , p r e m d a j e zasluga p r o p i s i v a n j a u vezi lena, a b i l a su sada opala, v j e r o j a t n o p r i p a d a l a v e l i k o m v e z i r u H u s r e v u i l i ef t e r d a r u , i p a k su nosila i m e k a n u n a M u r a t a I V . O n j e z a p o e o o s j e a t i s v o j u snagu i zamaralo ga j e t u t o r s t v o m a j k e , sultan i j e K o e m , k o j a j e p r e k o kizlarage Mustafe v l a d a l a u ime sultana i i m e n o v a l a v e l i k e vezire. O n se l j u t i o zbog v e l i k e z a t i te t o j u j e ona p r u a l a svojoj i l i k i z l a r a g i n o j t v o r e v i n i , n o v o m k a p u d a n p a i i zetu Hasanu. D a b i pokazao s v o j u z l o v o l j u , a zet a i m a j k u z a p l a i o , oduzeo je sestru k a p u d a n p a i . B i j a e t o m a l o v r e m e n a p r e d pogubljenje zeta K a r a Mustafe, k o j i j e zbog 254

t l a e n j a u A z i j i b i o p o s j e e n ; h a r e m jedne sultanije n i j e se smio oskrvnaviti u t o i t e m jednog na smrt o s u e n o g prijestupn i k a ; no ovog p u t a se, i p a k , ostalo samo n a sijevanju sultanove zlovolje. Da b i ga u b l a i l a i u m i r i l a , p o a l j e m u carica-majk a 10.000 d u k a t a na j e d n u s v e a n o s t t o j u je p r i r e d i l a za sin a , o s i m dara u k o n j i m a u k r a e n i m d r a g i m k a m e n j e m . Opasna bolest u g r o z i l a j e s n a n u m l a d o s t sultana. Iste godine u m r l a su dva poznavaoca zakona. Jedan j e b i o v e l i k i e j h M e h m e d iz U s k u d a r a , n a j v i i s t r u n j a k za i v o t u r a z m i l j a n j u , k o j i se pov u k a o iz svijeta u s v o j u sobicu i t a m o se predao p o b o n o s t i . A d r u g i je b i o Uveiz i l i V e j z i , sin suca iz A l a e h i r a , k o j i je b i o dogurao do kazaskera i p r o s l a v i o se ne samo u k r a s n i m izrazom s v o j i h p i s a m a i s v o j i h p o s l a n i k i h legendi, nego prvenstveno i j e d n o m p o l i t i k o m s a t i r o m i tzv. K n j i g o m snova, k o j a , p o d izl i k o m razgovaranja sa v e l i k i m l j u d i m a r a n i j e g doba, s a d r i r a z m a t r a n j a o u z r o c i m a p r o p a s t i Carstva i u e n j e o m u d r o s t i v l a d a n j a . Satira, o t r a i neotesana, opisuje t a d a n j e propadanje svih o b i a j a i reda zbog p o t k u p l j i v o s t i i t l a e n j a , n a s i l j a i pobune. B i j a e t o t m u r n o v r i j e m e m l a d o s t i 17. s t o l j e a , u koj e m je pobuna drmala veinu evropskih prijestola, fanatizam o t r i o n o e v e u b o j i c a k r a l j e v a , k u g a g u t a l a stotine t i s u a ne samo u C a r i g r a d u , nego i u Engleskoj i F r a n c u s k o j , vojske U n i j e i Lige b u i l e srce N j e m a k e , F r a n c u s k a i T u r s k a i s t o d o b n o opsjedale svoje zapadne i i s t o n e g r a n i n e t v r a v e (La Rochelle i Bagdad), a iz c r n i h o b l a i n a r a t a i bune, t o su se g o m i l a l i n a d E v r o p o m i A z i j o m , k r v a v o o s v i j e t l j e n i u b o j s t v o m sultana (Osmana), t o su ga izvrili p o b u n j e n i k i v o j n i c i , j o k r v a v i j e j e i z b i j a l a zvijezda njegova osvetnika, M u r a t a I V .

GLAVA Od pohoda Husrev-pae

ETRDESETSEDMA na Istok do Abazina pogubljenja

V e l i k i vezir H u s r e v - p a a se p o e t k o m p r o l j e a n a o r u a p r o t i v H a m a d a n a . a t o r i su p o d i g n u t i k o d U s k u d a r a . R e d e p - p a a j e preuzeo mjesto k a j m a k a m a u C a r i g r a d u , a k a p u d a n p a a j e s m o r n a r i c o m i s p l o v i o na B i j e l o m o r e . P r i i s p l a i v a n j u p l a a p o b u n i l e su se spahije z a h t i j e v a j u i d o b a r novac za l o , pjastere za a k e . K o l o v o a m a ustanka, M e h m e d Daglar D e l i j i ( t j . p l a n i n s k a luda) i M u t e s e l i m M e h m e d u o d s j e e n e su glave. H u srev j e t r a i o popise n a pregled, p a j e v l a s t i t o m r u k o m i z b r i 255

2.5.1629,

sao i m e n a p o b u n j e n i k a ; o n se p o i g r a v a o m i l j u da j a n j i a r i m a za v o l j u u n i t i spahije, a l i b l i s k i r a t ga j e p r i s i l i o u r e d i t i s t v a r i i spahije i z m i r i t i s j a n j i a r i m a i sa sobom, u p i s u j u i p o n o v o one izbrisane, za t o su m u p o l j u b i l i r u k u . Samo j e n a j v e a n u d a m o g l a H u s r e v a p r i s i l i t i n a t a k v u blagost, i n a e j e udovoljavao svojoj s k l o n o s t i da p o g u b i . Postojan i h r a b a r , a l i ujedno d i v l j i i nasilan, u s k i h v i d i k a i k r t e r u k e , o p e n i t o j e b i o o m r a e n i svi su ga se b o j a l i . H u s r e v n i j e m i s l i o n a t o da se rane zadane s r d i t o u i o h o l o u m o g u u b l a i t i samo b a l z a m o m dar e l j i v o s t i i v e l e d u n o s t i i da se k r t o s t i n i s k o s t m o g u previd j e t i p o d v e l o m p o n i z n o s t i i blagosti. Srca m u n i s u b i l a s k l o n a i p r e d o s j e a j za i s h o d r a t a n i j e b i o p o v o l j a n . K a d a je u U s k i i d a r u p r o l o m o b l a k a o t p l a v i o v i e a t o r a , d o l o je do istog nar o d n o g sujevjerja kao p r i H a l i l o v u p o l a s k u . K a o t o j e snijeg, k o j i je tada padao predskazao lavine, t a k o j e k i a sada m o r a l a b i t i predznak za silne padavine p o d k o j i m a e p a t i t i v o j ska, t o se zaista d o g o d i l o . I p a k j e splasnutu s r a n o s t v o j s k e p o d i g l a vijest, k o j a j e stigla u U s k i i d a r j o p r i j e odlaska v o j ske, da j e v e l i k i p e r z i j s k i v l a d a r a h Abas u m r o n a k o n e t r d e set e t v e r o g o d i n j e vladavine i da ga j e n a p r i j e s t o l u naslijed i o njegov u n u k Z a m M i r z a , Safijev sin, p r i m i v i o e v o i m e Safi. Abas j e b i o v e l i k i v l a d a r , a l i j e slava njegove vladavine p o k r i v e n a k r v l j u d r a v n i k i h u m o r s t a v a . O s i m toga t o se p r i svome d o l a s k u na vlast k r v a v o istakao z a k l a v i pobunjene poglavice k u r d s k i h i t u r k m e n s k i h plemena k o j i su se u s u d i l i o d njega t r a i t i p r i j e s t o l , i g o s a n j e kao u b o j i c a svoga sina i fanat i n i iit. N a j v e e g a krasnopisca svojega vremena, a i o n i h kas n i j i h , A m a d a E l h u s e i n i j a j e , bez p o t o v a n j a p r e m a znanosti i u m j e t n o s t i , dao s m a k n u t i , naprosto zato t o j e b i o g o r l j i v i s u n i t . Pjesnik N e f i j e v e l i k o m v e z i r u u j e d n o j z n a m e n i t o j kas i d i p o e l i o s r e u p r i g o d o m a h o v e s m r t i , a p o i n j e t i m e da j e a h o v a d u a u s t r a h u o d Husrevove sablje pobjegla u pakao, 9 . 7 . 1 6 2 9 . a da n i j e s a e k a l a H u s r e v o v dolazak. P o e t k o m s r p n j a (jula) podigao se logor u U s k i i d a r u , a duga k r v a v a p r u g a s m a k n u a o b i l j e a v a l a je v o j n i p u t k o j i m j e H u s r e v i a o kao k r v a v i prete a M u r a t a , k o j i j e n e k o l i k o g o d i n a kasnije postaje toga istoga p u t a za Bagdad o b i l j e a v a o k r v a v i m s u d o m . K o d A k e h i r a j e sudac Osman Avni-efendija b i o b a e n u zatvor i , p r e m d a j e zat i m o s l o b o e n , u m r o je na dan o s l o b o e n j a o d u a s a i straha. U K o n j i je s t a r i Albanac D u r m i - b e g , k o j i j e s l u i o v e za Sul e j m a n a Zakonodavca p r e d v i e nego e z d e s e t godina, a onda u R u m e l i j i v l a s t i t o m r u k o m u b i o v a r a l i c u k o j i se izdavao za M e h d i j a , n a j p r i j e o b u e n u p o a s n u o d j e u , a onda, o c r n j e n o d svoga n e p r i j a t e l j a J u s u f - p a e ( k o j i j e u r a t u p r o t i v Abaze b i o H u s r e v o v v o j n i p r i j a t e l j ) , pozvan p r e d v e l i k o g a vezira pol o i t i r a u n o svom b l a g u . O n o d g o v o r i da d r i v e l i k i b r o j levenda k o j i m u n i s u d o p u t a l i s a k u p l j a t i blago. V e l i k i vezir m u r e e : P r e d a j svoje blago i l i u T i s k i n u t i glavu. S t a r i beg j e 256

d o p u s t i o d a m u bijes i j e z i k slobodno govore: Ako m o j a s nije d o a o , ne m o e m e u b i t i . A k o u r o n i r u k e u m o j u n e v i n u k r v , j a u n a S u d n j e m d a n u svoje r u k e s t a v i t i o k o Tvoga v r a t a . M e n i j e p r e k o osamdeset g o d i n a i isto sam t o l i k o rana zadobio u b o r b i za v j e r u i carstvo, a l i p o d t a k v i m k r v o e d n i m s i l n i k o m k a k a v si T i , bolje j e u m r i j e t i nego ivjeti. Govor njegova slob o d n a j e z i k a zaustavi o t r i c a m a a , a p r e b r o j a n i oiljci na njeg o v u r a z g o l i e n o m t r u p u p o t v r d i l i su i s t i n i t o s t njegova p o s m r t n a govora. K a d j e v e l i k i vezir v e p r e a o K o n j u , stigle su p r i t u b e p r o t i v Magrav-bega, p o b j e d n i k a n a d K a r h a j e m , s a d a njega m u s l i m a n a , iji su se G r u z i j c i k o d K o n j e p r e d a l i svakoj a k o m r a z b l u d n i t v u . U g r a b i l i su djevojke, o d r e z a l i i m k o s u , p a su i h s t a v i l i n a k o n j e preodjevene u d j e a k e . V e l i k i vezir p o a l j e anadolskog beglerbega i bega iz N i g d e da u h v a t e M a g r a v a i njegove Gruzijce, a s a m nastavi p o h o d o m u H a l e b . M a grav j e sa s i n o m i e t r d e s e t o r i c o m Gruzijaca z a r o b l j e n i predveden p r e d v e l i k o g a vezira k o j i j e sjedio p r e d s v o j i m a t o r o m . M a g r a v j e b i o starac srednjega rasta, a l i n e o b i n o j a k e tjelesne g r a e t a k o da ga o b i n o n i s u d r u g a i j e zvali nego b i k . Bez o b z i r a n a svoje velike zasluge, t o i h j e u i n i o u G r u z i j i za Carstvo, odrezali s u v r a t n j e m u , n j e g o v i m s i n o v i m a i e t r d e s e t o r i c i Gruzijaca. N a k o n o d m o r a o d sedamnaest dana nastavljen j e v o j n i p o h o d iz Haleba. A n a d o l s k i n a m j e s n i k Z o r - p a a poslan j e s u l u f e d i j a m a lijevoga k r i l a p r o t i v t u r k m e n s k o g a plemena B i n Del i , t j . t i s u u l u d a , k o j i su pasli stada o k o Urfe i B i r e d i k a . Dotjerao i m j e deset t i s u a ovaca i s t o t i n u redova deva t a k o da j e u l o g o r u vladalo i z o b i l j e i j e f t i n o a . K o d B i r e d i k a , u pov i j e s t i poznatog p o r i m s k i m i b i z a n t i j s k i m r a t o v i m a s Perzij a n c i m a i skeli p r e k o E u f r a t a , o d r e e n o j e da se sagradi stot i n u b r o d o v a , t o p n i t v o i h r a n a su t r e b a l i b i t i odvezeni u zaljev F e l u d e , gdje se izlijeva iz T i g r i s a u E u f r a t v o d e n i k a n a l A n a c e p r a k t a i l i r i j e k a I s a . U D i j a r b e k r u su p o d i j e l i l i p l a u i 2.11.1629. i v e n e n a m i r n i c e . H a l i l d i - z a d e M u s t a f a j e sa s t r i j e l c i m a - a r k a r i m a poslan n a p r i j e d u M a r d i n . K o d K o h i s a r a , u t v r d e k o j a lei n a j e d n o m b r d u i z m e u Rohe i N u s a j b i n a , poslan j e n a p r i j e d daefterdar E b u b e k r - p a a , j e d a n o d n a j s t a r i j i h i n a j z a s l u n i j i h vezira, a n a k o n jedne p r e p i r k e dospio j e u zatvor u M a r d i n u . Povod za t o j e b i l a p o i l j k a o d osamdeset t i s u a pjastera, t o j u j e poslao M a n o g l u , d r u z i j s k i knez, i k o j a j e stigla u l o gor. O d toga j e defterdar dao v e z i r o v u e h a j i , H a d i A j v a d Sul e j m a n u , n a njegov zahtjev trideset t i s u a pjastera. V e l i k i vez i r j e t r a i o t i h trideset t i s u a , a defterdar o d g o v o r i da i h j e u p r a v o i s p l a t i o e h a j i . Ovaj u n e p r i l i c i t o m o r a za t o pokazati r a u n , b a c i svu k r i v n j u n a defterdara, p a j o v i e p o d j a r i bijes v e l i k o g a vezira. Defterdar j e iz M a r d i n a odveden u M o sul i n a p u t u u b i j e n , a njegovo j e i m a n j e oduzeto; njegov j e poloaj d a n M u s t a f a - p a i Nigde. U M o s u l stigne t e k o o r u j e 17.12.
1 7 Historija osmanskog carstva II

257

k o j e su iz Carigrada v o z i l i u Pajas, a odande p r e k o K o h i s a r a i Nusaja k o p n o m uz g u b i t a k o d n e k o l i k o t i s u a b i v o l a . S t r a n e k i e su M e z o p o t a m i j u p r e t v o r i l e u jezero, T i g r i s i E u f r a t su se u isto v r i j e m e p r e l i l i , pa su s v o j i m v o d a m a p r e k r i l i z e m l j u koj a lei m e u n j i m a , a samo su mjesta n a u z v i s i n a m a s t r i l a pop u t o t o k a iz vode. K a d a se v o d a p o v u k l a , b l a t o j e b i l o t a k o d u b o k o da se u l o g o r u n i j e m o g l o ii o d j e d n o g a t o r a do d r u goga, nego se m o r a l o j a h a t i . B i l o j e svakako p o t r e b n o ovdje provesti z i m u koja je uskoro nastupila s o t r i n o m n e u v e n o m u o v i m k r a j e v i m a . U M o s u l u , gdje i n a j s t a r i j i l j u d i j o n i s u v i d j e l i snijega, padao j e snijeg; u D i j a r b e k r u j e snijeg zatrpao ulice, a izvan grada j e b i o devet p e d l j a v i s o k . P r i s l i j e d e o j i s p l a t i p l a a spahije s u se p o b u n i l e , n i s u htjele dalje t r p j e t i p r e t p o s t a v l j e n o g i m m u l a z i m b a u , t j . v r h o v n i k a k a n d i d a t a za u b i r a n j e poreza i mjesta u u p r a v i , j e d n o g a g r u b o g T u r i n a . R a s k o m a d a l i su ga b o d e i m a , a onda su m i r n o p o l i u svoje 28.1.1630. a t o r e . Sedamdeset dana su k o d M o s u l a i z d r a l i u a t o r i m a p o d k i o m i p o d i g l i i h k o n c e m s i j e n j a (januara). Perzijska posada j e iz u t v r d a D e l u k i K e r k u k pobjegla u B a g d a d n a vijest da se p r i b l i a v a osmanska v o j s k a . Begovi o k o l n i h k u r d s k i h plemena d o l i su v e l i k o m v e z i r u p o l j u b i t i r u k u p o k l o n i v i m u se. Doli su: Sejid-han, s t a r i v l a d a r A m a d i j e , kojega je j o s u l t a n Sul e j m a n p o t v r d i o u n a s l j e d n o m p r a v u , p a Mire-beg, poglavica k u r d s k o g plemena S u r a n a s e t r d e s e t t i s u a iz plemena Bad a n , m i j e a n o g plemena o d A r a p a i K u r d a , k o j i su o b i l a z i l i okol i c o m Bagdada. D o n i j e l i su v o j s c i trideset t i s u a ovaca na dar. D a topove o t p r e m e E u f r a t o m i T i g r i s o m u Bagdad, g r a d i l i su brodove. K a d a j e v e l i k i vezir d o a o na u e Zaba, r i j e k a j e b i l a t a k o n a b u j a l a da se v o j s k a m o g l a p r e b a c i t i samo s p l a v i m a t o su i h K u r d i na b r z i n u sastavili od n a p u h a n i h m j e i n a , a l i je p r i t o m ipak potonulo mnogo prtljage, teglee marve i ljudi. N a t r e e m l o g o r i t u o d prijelaza r i j e k e Zab o d r a o j e v e l i k i vezir r a t n o v i j e e s k u r d s k i m begovima i z a k l j u i l o se da j e n e m o g u e u o v o m g o d i n j e m d o b u , k a d su sve r i j e k e nabujale i izale iz k o r i t a , z a p o e t i opsadu Bagdada. U o s t a l o m i A h m e t , gospodar k u r d s k i h plemena A r d e l a n a i Suhrana, p r i j e t i uznem i r i t i v o j s k u s l e a , p a j e n a j p a m e t n i j e da se v o j s k a sada okrene p r e m a glavnome g r a d u e h i r s o r u . P o d r u j e k u r d s k i h begova, Mire-bega i Bistam-bega, odakle se p r v i o d v o j i o sumnjaj u i u logor, a d r u g i j e o i g l e d n o b i o na p e r z i j s k o j s t r a n i , pro e l j a l i su, a stada o t j e r a l i u logor. Meso j e b i l o t a k o j e f t i n o da n i t k o n i j e h t i o d a t i deset a k i za o v c u , a l i na p o h o d u izme u Zaba i Zlatne r i j e k e posta n e s t a i c a u i t u t a k o v e l i k a da se k i l a j e m a nije m o g l a d o b i t i n i za deset pjastera. O v u n e s t a i c u u b l a i dolazak M u r a t - h a n a , Ahmet-hanova n e a k a , k o j i je sa est i l i sedam h a n o v s k i h sinova dovezao v e l i k o m v e z i r u i t o o d hanova. Iz sela K o j - s a n d a k a , s k l o n i h Perzijancima, u t j e r a l i su deset t i s u a ovaca, a l i t a k o m r a v i h da su n a n j i m a b i l i sa258

m o k o s t i k o a . Zaklane su, a o d n j i h o v i h k r z n a su n a p r a v l j e n e m j e i n e za p r i j e v o z vojske p r e k o A l t u n s u - r i j e k e (Zlatne rijeke). Jedan j a n j i a r , po z a n i m a n j u b r o d s k i tesar, n a p r a v i o j e o d o b o r e n i h debla a m a c k o j i j e presvukao u i n j e n i m volovs k i m k o a m a . U t o m su se a m c u prevezli v e l i k i vezir i glav a r i . M a j s t o r j e za n a g r a d u d o b i o dvije stotine pjastera. K a k o su se kasnije i d r u g i p o s l u i l i t i m a m c e m , to j e za njega Zlatn a r i j e k a zaista postala z l a t n i m i z v o r o m . Mnoge teretne ivot i n j e , koje su preplivavale r i j e k u , bile su z a t i m s t r u j o m odnesene p r e m a dolje, a m n o g i k o n j a n i c i su nestali. General t e k o ga o r u j a , Hamza-aga, k o j e m u j e v e l i k i vezir naredio da postol j a za topove, prevezene s p l a v i m a na m j e i n a m a , o d m a h odveze na u z v i s i n u i da i h t a m o p o s t a v i , ostavio i h j e na o b a l i r i j e k e . U n o i se voda p o d i g l a i o d n i j e l a p o s t o l j a i l i i h j e p r e v a l i l a . D e b e d i - p a a j e taj g u b i t a k p l a t i o s v o j o m g l a v o m . I s t o g a dan a i u isto v r i j e m e izgorjela m u j e k u a u C a r i g r a d u . V o j s k a j e ila s o n u strane Zlatne r i j e k e p r e k o L u h a n a i Z e b s t i n a r a (Zelenoga j a v o r a ) p r e m a p o d r u j u plemena Ardelana i Suhrana, iji j e v l a d a r Ahmet-han d o a o sa s v o j i m brat o m M u m i n - h a n o m p o k o r i t i se v e l i k o m v e z i r u . O n i h p r i m i s p o a s n o m o d j e o m i n a r o i t o o d l i k u j e ovoga posljednjega, j e r j e b i o sunit. Z a p o v j e d n i k S u r u d a , T i m u r - h a n , i o n i Hazue, I b r a h i m i Mehmed-han, p o l j u b i l i su m u r u k u p o k l o n i v i m u se. i t a v o p o d r u j e Ardelana od Zaba sve do e h i r s o r a podijeljeno j e na trideset i devet s a n d a k a i p o k o r e n o ; vie o d dvadeset k u r d s k i h hanova j e odalo p o a s t , d i j e l o m d r a g o v o l j n o , d i j e l o m p r i s i l n o . V e l i k i vezir j e logorovao u e h i r s o r u , zapravo najstar i j e m g l a v n o m g r a d u K u r d i s t a n a , k o j i se u najstarije v r i j e m e zvao N i m r a h , t j . n a pola p u t a , j e r se g r a d nalazi n a p o l a puta i z m e u A z e r b e j d a n a (Tebriz) i Medaina. Po svom graditel j u K u b a d Ben F i r u z u iz dinastije Sasan g r a d j e d o b i o ime irf i r u z , o d e g a j e kasnije nastalo ime e h i r s o r . S u l t a n S u l e j m a n je n a j e d n o m i z d v o j e n o m b r e u l j k u izvan grada sagradio dvorac u k o j e m su nekada stolovale p a e . Zvao se Giilanber, t j . r u i n a a m b r a . a h Abas ga je p r i j e dvadeset g o d i n a p o r u i o i na u z v i s i n i su ostali samo j o t r a g o v i p o j e d i n i h k u l a , tragovi z i d i n a na o b a l i r i j e k e i t r a g o v i bedema k o j i su opasavali v a n j s k u t v r a v u . V e l i k i vezir je o d r a o d i v a n i r e e n o je da, u k o l i k o u t v r d a na t o m m j e s t u ne b i b i l a k o r i s n a , s u l t a n Sulejm a n j e ne b i b i o sagradio, a da nije n e p r i j a t e l j u opasna, ne b i j e a h Abas p o r u i o ; dakle u t v r d u treba opet s a g r a d i t i . Za sed a m sedmica g r a e v i n a j e b i l a gotova. N a k r a j u sutjeske, na i j e m izlasku lei e h i r s o r , z j a p i p o n o r , znamenit p o d i m e n o m P l a v a v j e t i c a . Odavde se u z d i e s t r m a stijena o k r u n j e n a u t v r d o m t o su j e za sultana S u l e j m a n a s t e k o m m u k o m svladali, a zvala se u t v r d o m j u r i n i k a A l i j e ( a l i m A l i kalaasi). N j e z i n tad a n j i zapovjednik, e j h A b d u l l a h , d o a o j e p o k r i t i se v e l i k o m v e z i r u , a svoga sina H u s r e v a ostavio j e u n j e g o v i m r u k a m a . 17* 259

6.5.1630.

I z m e u d v o r c a R u i n e a m b r e i u t v r d e A l i j e - j u r i n i k a lei u t v r d a K a l a a i a r h , t j . d v o r a c sa t o k o v i m a , gdje k a m e n i t e stepenice vode dolje u j e d n u v e l i k u s p i l j u . N a s u p r o t t o j s p i l j i p o d i e se na j e d n o m b r i j e g u o p u s t o e n a u t v r d a J e z d e d i r d . Izm e u ova dva b r i j e g a izvire v o d a k o j a k r o z g u d u r u izlazi p r e m a e h i r s o r u i t v o r i r i j e k u toga grada. U b l i z i n i grada d r e n e k u p r o p a l u p r o s t o r i j u , k o j a je n a d s v o e n a , za A l e k s a n d r o v grob. T u j e n a v o d n o b i l o p o k o p a n o njegovo t i j e l o p r i j e nego je odvezeno u A l e k s a n d r i j u . U o v o m d i v l j e m g r a b e l j i v o m k r a j u dob r o su se slagali H u s r e v o v a p r i r o d n a d i v l j i n a i g r a e n j e u t v r da, a l i je g r a d n j a zbog p o m a n j k a n j a g r a d i t e l j a i zbog neznanja p o m o n i k a slabo n a p r e d o v a l a . Z i d o v i , k o j i j e d v a t o su b i l i p o d i g n u t i , opet su se r u i l i p o d p l j u s k o m k i e . Begovi i beglerbezi gacali su po b l a t u i nadgledavali r a d n i k e . Dragocjeno v r i j e m e da se o t p o n e s o p s j e d a n j e m Bagdada, u K u r d i s t a n u je u l u d o rasipano. D o k je v e l i k i vezir logorovao k o d e h i r s o r a , b o r a v i o je han hanova, p e r z i j s k i general Zejnel-han, u p o k r a j i n i H a m a d a n , u v a j u i g r a n i c u . e t r d e s e t d v o j i c a s m r t i posve e n i h Perzijanaca smjestili su se kao ubojice, p o d v o d s t v o m svoga poglavara A h m e t a Diizda, t j . A h m e t a l o p o v a , u u t v r d u Nefsid, iza e m i r a n a , odakle su se, p r e r u e n i , p o j e d i n a n o ubac i v a l i u logor, pa po n o i k r a l i i u b i j a l i . K o n a n o je u h v a e n j e d a n p r e o b u e n u I n d i j c a , pa b u d u i da su k o d njega n a l i b o d e , n o , u e i d r u g i l o p o v s k i alat, i z m a m i l i su od njega skrov i t e u b o j i c a . Jedan h r a b r i j u n a k u vojsci, spahija R u m i Mehmed, d o b i j e nalog da sa sedamdeset k o n j a n i k a o i s t i prolaz Nefsida. N o u je prolaz n a p a d n u t . M r a k je p o m i j e a o sve bez i z b o r a u t o j b i c i . K a d se razdanilo, l e a o j e A h m e t - L o p o v u b i j e n sa trideset i e s t s v o j i h l j u d i . T r i d e s e t i m k o n j a n i k a k o j i su se p o v r a t i l i s R u m M e h m e d o m dana su spahijska m j e s t a s dvadeset a k i dnevne p l a e . R u m M e h m e d o v o ime u v o j s c i pos t o j i od ove n o i . Beglerbeg T r i p o l i s a u S i r i j i , Parmaksiz, t j . M u s t a f a bez p r s t i j u , d o a o je sa s v o j i m e t a m a p r e k o H a l e b a i D i j a r b e k r a u M o s u l pa je odavde nastavio sa s v o j i m a p u t des n o m o b a l o m T i g r i s a p r e m a B a g d a d u , j e r m u je b i l o nepoznato da je v e l i k i vezir p r o m i j e n i o pravac p u t a . K o d I m a m Huseina, na b o j i t u Kerbele, koje je p o s v e e n o H u s e i n o v o m m u e n i k o m s m r t i , d o l o m u je u susret e s t s t o t i n a Perzijanaca, koj e je p o t u k a o . I s t o je t a k o a r a p s k i e m i r M u h e n a o g l u u o k o l i c i Bagdada s v o j i m v o j n i m k r s t a r e n j e m nanio P e r z i j a n c i m a t e t u . N a vijest o t i m p r e d n o s t i m a poslao je v e l i k i vezir h r a b r o g a G e n Osmana, j e d n o g Abazinog suborca, p r e m a N e d e f u . On o s v o j i sveti A l i j i n g r o b , zaposjedne H e l u i R u m a h i j u pa ostane o n d a u posadi u I m a m H u s e i n u . V e l i k i vezir k o n a n o p o e iz e h i r s o r a p r e m a H a s a n a b a d u (Hasanova g r a e v i n a ) i Bagd e n n a n u ( r a j s k o m v r t u ) , Ahmet-hanovoj p r i j e s t o l n i c i . Hasanabad, k o j i je sagradio Uzun-Hasan, v e l i k i knez d i n a s t i j e Bijelo260

ga o v n a , p o n j e g o v u je i m e n u nazvan, kao t o j e po n j e m u nazvana i Hasankalaa (Hasanova u t v r d a ) k o d E r z u r u m a , k o j a lei n a po p u t a i z m e u e h i r s o r a i H a m a d a n a , osam postaja udaljena o d j e d n o g a i o d drugoga grada. N a p u t u od e h i r s o r a prem a Hasankaleu lei v r s t i g r a d M i h r e b a n . Da ga osvoji, poslao j e v e l i k i vezir i s p r e d sebe deset t i s u a l j u d i p o d v o d s t v o m N u g a j - p a e , beglerbega Haleba. Pod n j e g o v i m r u k o v o d s t v o m su b i l i r u m e l i j s k i beglerbeg D e l i J u s u f - p a a , beglerbeg Damaska K u u k A h m e t - p a a , beglerbeg Sivasa H a l i l , beglerbeg Adane Sohte S u n d u k - p a a i j a n j i a r i p o d T u r n a d i M u s t a f o m , k o j i je zastupao e h a j u . U t v r d a se p r e d a l a i T u r n a d i j e zaposjedne sa s v o j i m j a n j i a r i m a , d o k su beglerbezi l o g o r o v a l i izvan nje do dolaska v e l i k o g a vezira. M e u t i m , Zejnel, h a n hanova, p o e s e t r d e s e t t i s u a v o j n i k a , po savjetu o p u r b e k i r a , Abazina sub o r c a , r a v n o n a e h i r s o r da b i t a m o napao logor v e l i k o g a vezira. B o r b a je b i l a t e k a , kao ona k o d a l d i r a n a . Beglerbezi su izveli u d e s n a djela h r a b r o s t i p r o t i v e t v e r o s t r u k o p r e m o n e n e p r i j a t e l j s k e snage, n a r o i t o H a l i l - p a a , beglerbeg Sivasa koj i j e zbog u p o r n o s t i o d t o g dana p r i m i o i m e T i m u r k a z i k , t j . eljezni s t u p i to i m e i nadalje z a d r a o . Zejnel j e suzbijen s g u b i t k o m o d t r i t i s u e m r t v i h i dvije t i s u e z a r o b l j e n i k a . K a d j e stigao u a h o v l o g o r k o d B e p a r m a k a (Pet p r s t i j u ) , s m a k n u t j e , a Rustem, h a n iz Tebriza, i m e n o v a n j e za hana. Z o r - p a i n dolazak, kojega j e v e l i k i vezir poslao u p o m o d o b i v i vijest da Zejnel-han ide p r e m a M i h r e b a n u , o d l u i o j e b i t k u . U l o g o r u vel i k o g a vezira j e i z b i l a p o b u n a spahija k o j i su t r a i l i h r a n u i d v o s t r u k u p l a u . I s p l a i v a n j e m d v o s t r u k e p l a e i o d o b r e n i m pov e a n j e m o d dvije a k e dnevno po o v j e k u u t i a n a j e p o b u n a . P o t o j e v e l i k i vezir pedeset i t r i dana p r o b o r a v i o u e h i r sora, z a v r i o g r a d n j u i t v r a v u o p s k r b i o t e k i m o r u j e m i posadom, p o a o j e p r e m a M i h r e b a n u , gdje j e stigao e s t i dan. S l i j e d e e g a dana j e o d r a n d i v a n , izloeni su r a t n i t r o f e j i i pod i j e l j e n a j e s v e a n a o d j e a . O d M i h r e b a n a su n a p r e d o v a l i prem a p r i j e v o j u Serabadu, a p r e t h o d n i c a j e povjerena beglerbegu iz D i j a r b e k r a , a l i d i - z a d e u . V e se n e k o l i k o p u t a p o t u i o n a bega Hazue, K u r d a M i r M e h m e d a , iji sjaj i razmetanje m u se n i s u d o p a l i i k o j e g j e zbog toga o c r n i o k o d v e l i k o g vezira, kao da zanemaruje p r e d s t r a e . V e l i k i vezir m u se v e b i o j e d a n p u t z a p r i j e t i o s m r u , a beg, k o j i j e znao da se H u s r e v te s t v a r i v r l o t o n o p r i d r a v a o , otada se p r i b l i a v a o v e l i k o m v e z i r u samo oprezno i s o k l o p o m p o d o d j e o m . P r i u l a s k u u prolaz prijev o j a , gdje j e beglerbeg D i j a r b e k r a opet o p t u i o k u r d s k o g a bega da j e zanemario p r e t h o d n i c u , dao ga j e v e l i k i vezir pozvati p r e d sebe e s t o k o m u p r e d b a c u j u i ; pozvao j e k r v n i k a . N a t u r i j e , beg i z v u e za takav s l u a j p r i p r a v n o o r u j e i b a c i se na v e l i k o g a vezira k o j i j e iza a t o r s k o g a j a r b o l a sjedio n a s t o l i c i . e h a j a S u l e j m a n se baci n a v e l i k o g a v e z i r a i p r e d s a b l j u da 261

27.4.1630.

ga z a t i t i , a t a m u o d s i j e e t r i p r s t a i r a s k o l i j a r b o l . Age u n u t r a n j i h poslova n a p a l i su hana o d o s t r a g i r a s k o m a d a l i ga svoj i m b o d e i m a . Sedam K u r d a , k o j i su i s u k a l i sablje u o b r a n u svoga bega, s a s j e e n i su, a l e e v e su b a c i l i zajedno s b e g o v i m p r e d a t o r . S l i j e d e i dan su p r e l i p r i j e v o j i p o d i g l i l o g o r s njegove druge strane, u e j h A j a r o v o j d o l i n i . H u s r e v , da s m i r i svoj bijes i l i b o l j e r e i da s m i r i uznemirene K u r d e zbog s m r t i svoga najuglednijega bega, dao je isto t a k o o d r a t i p o g r e b n i govor za beglerbega D i j a r b e k r a . Njegovo je n a m j e s n i t v o dob i o H a l i l , eljezni s t u p , a S u n b i i l l i i Ali-paa je postao beglerbeg Sivasa. N a k o n e t i r i postaje zastali su k o d Hasanabada, p r i j e s t o l n i c e hana plemena A r d e l a n . U j e d n o j d o l i n i o k r u e n o j n i s k i m b r e u l j c i m a , kao t o j e to D o l i n a s l a t k i h v o d a k o d Carigrada, uzdizala se uz j e d n u m a l u r j e i c u e t v e r o u g l a s t a pal a a k o j a je nosila ime R a j s k i v r t . obje je strane b i l a zasjenjena u m a m a platana, a odaje su i m a l e t r i k a t a o p l o e n a dijelom zlatom i lazurom, dijelom perzijskim porculanom, a d i j e l o m m r a m o r u s l i n o j i z g l a a n o j sadrenoj p r e v l a c i , na e m u su bile besramne slike i druge, k o j e p o d s j e a j u na najglasovit i j u i s t o n j a k u g a l e r i j u slika, na d v o r a n u s l i k a u E r t e n g u , gdje se p e r z i j s k i s l i k a r M a n i istakao s v o j o m u m j e t n o u k o j a ga j e n a v i j e s t i l a kao p r o r o k a ( o s n i v a a Manihejaca). B u d u i da je Ahmet-han b i o pobjegao, b i l a je i t a v a p a l a a o p u s t o e na, t a k o da su p r e o s t a l i samo z i d o v i . t o se god m o g l o o t k i n u t i , p r o z o r i i v r a t a , sve je u n i t e n o . Ahmet-hanov b r a t , M u m i n - h a n , dokazao je s v o j u p r i v r e n o s t p r e m a O s m a n i m a zauzevi u t v r d u Pelengan i p o s l a v i i m deset z a r o b l j e n i h Perzijanaca k o j i m a su o d s j e k l i glave, kao t o su p r i j e toga u i n i l i to k o d e h i r s o r a s dvije t i s u e z a r o b l j e n i k a k o j i su p o s l a n i o d M i h r e b a n a . U t v r d a , t o su je Perzijanci zaposjeli p r e k o p u t a sela Naiser ( s l i j e d e a postaja), nije u z n e m i r a v a n a . Put za Ham a d a n v o d i o je k r o z bogata i t n a d o b r o navodnjena p o l j a i 10.6.1630. d o b r o nastanjena sela; p o e t k o m l i p n j a (juna) l o g o r o v a l i su p r e d H a m a d a n o m . H a m a d a n , stara E k b a t a n a , u H e r o d o t o v o v r i j e m e opasana s e d m e r o s t r u k i m z i d i n a m a , u P o l i b i j e v o v r i j e me je v e bez z i d i n a i otada i bez u t v r d e . U v r i j e m e n a j v e e g a p r o c v a t a Perzijskoga carstva, m j e r i o je g r a d dva parazanga u opsegu. G r a d su o s v o j i l i B e d i l , V e r k a o v sin, z a t i m M e r d a v i d , knez D i l e m i a n a , a k o n a n o ga j e D e n g i z osvojio, p o t p u n o ga r a z o r i v i uz o p e k r v o p r o l i e n a d i t e l j i m a . Otada se g r a d opet podigao do v e l i i n e Edrene, sa pet do e s t t i s u a k u a , m e u njima vie p a l a a s oslikanim zidovima po perzijskom ukusu i s v i e d a m i j a , od k o j i h se j e d n a zvala D a m i j a - s - t i s u u - i - j e d n i m - s t u p o m , j e r j e k r o v i t e t a k o v j e t o s a g r a e n o da se t i s u u debla slilo u j e d n o j e d i n o k o j e j e nosilo sav teret. Jedno p r o r o a n s t v o j e u i n i l o p r o p a s t grada o v i s n i m o t o j d a m i j i . K r a t k o v r i j e m e p r i j e dolaska t u r s k e vojske, s l o m i l o se deblo i d a m i j a se s r u i l a . Ova je d a m i j a n a glasu kao D a m i j a - s - t i s u u - i - j e d 262

n i m - s t u p o m i n i t a m a n j e slavna nego p r i j e toga h r a m Anaitise, k o j o j su u t r i glavna grada stare Perzije, u E k b a t a n u , Suzi i B a b i l o n u , p o d i g n u t i d i v n i h r a m o v i . Onaj u E k b a t a n u je i m a o zlatne stupove i srebrne crijepove. K o d d a n a n j e velike d a m i j e , idovi p o s j e u j u grobove Estere i M a r d o h a j a . M u s l i m a n i posje u j u g r o b v e l i k o g a p j e s n i k a - m i s t i k a A t a r a i E b u l a l i Hafiza. Prij a t a n p o l o a j grada m e u v r t o v i m a i d o b r o n a v o d n j e n i m p o l j i m a p r i b a v i o m u je od v a j k a d a z a s l u e n i glas da u t j e e na razvedravanje duha, a itelji grada su u s v i m v r e m e n i m a b i l i o d a n i i g r i i zabavi. U g o d n a l j e t n a h l a d o v i n a u H a m a d a n u dala je araps k i m i p e r z i j s k i m p j e s n i c i m a m a t e r i j a l a za hvalospjeve, ali su u svojim stihovima kudili hladnu zimu. Najznaajniji meu n j e g o v i m u e n j a c i m a b i o je Bediuzzeman H a m a d a n i , t j . rijetk i u v r e m e n u H s a m a d a n a , pisac m i s t i n i h spjevova k o j i , nak o n H a r i r i j e v i h , u i v a j u p r v i stupanj m e u t i m u m j e t n i k i m d j e l i m a arapske r e t o r i k e . N a j o t r i j e se o k o m i o na svoje sunar o d n j a k e , k a d je r e k a o da su h a m a d a n s k i d j e a c i i z u e n i kao starci, a starci su d j e t i n j a s t i p o p u t d j e a k a . Ovaj l i j e p i , b o g a t i i r a d o s n i g r a d itelji n i s u n a p u s t i l i k a d i m se p r i b l i i l a osmanska v o j s k a , ne s l u t e i k a k v a i m s u d b i n a p r e d s t o j i , pa su p o s t a l i r t v o m osmanskog s i l n i t v a i bijesa razaranja, u e m u je Osman H u s r e v nastojao n a d m a i t i D e n g i z a . Svo d r v e e u o k o l i c i je s r u e n o , sve su k u e spaljene, t a k o da se nadaleko v i d i o samo o b l a k d i m a i pepela. K a m e n i z i d o v i , k o j i su se o d u p r i j e l i v a t r i , r a z o r e n i su e k i i m a , k o p a a m a , m a l j e v i m a i k i j a a m a i sravn j e n i sa z e m l j o m . Svi Perzijanci su i z v u e n i iz s k r o v i t a , gdje su m i s l i l i da su s i g u r n i , dovedeni su p r e d velikoga vezira i ods j e e n a i m je glava. P u s t o e n j e je t r a j a l o e s t dana i nije ostao n i k a m e n na k a m e n u , pa su H u s r e v o v o ime kao: H u s r e v - h a n , n e m i l o s r d a n o v j e k , p r o n i j e l i do k r a j n j i h granica Perzije. Sed m i dan je p o a o dalje cestom od K a z v i n a p r e m a D e r g i i z i n u . Dergiizin, i n a e d r u g o o d m o r i t e na p u t u o d H a m a d a n a u K a z v i n , d o s t i g n u t je n a k o n t r e e g dana h o d a i za t r i dana isto je t a k o o p u s t o e n kao H a m a d a n . B u d u i da je b i l o j o deset p o s t a j a do K a z v i n a , o d r a n o je r a t n o v i j e e j e r n a cesti n i j e b i l o dosta vode. O d b i l o se da v o j s k a dalje ide u K a z v i n , j e r ako b i i ovaj r a z o r i l i kao H a m a d a n i Dergiizin, i p a k se t i m e ne b i i z v r i l a n a r e d b a da se o s v o j i Bagdad. N e k i su m i s l i l i da se ide u E r d e b i l , gdje su b i l i g r o b o v i a h o v a (kao t o su nekada u E r d e b i l u b i l i g r o b o v i s t a r i h p e r z i j s k i h k r a l j e v a ) , a l i reis-efend i j a , Musli-efendija, ustane i jasno se izjasni za to da se p r i j e svega p o s l u a sultanova n a r e d b a i i z v r i opsada Bagdada. Tak o je o d l u e n o da se v r a t e iz Derguzina, pa je v o j n i p o h o d do Bagdada p r e v a l j e n u e z d e s e t etapa cestom o d B e p a r m a k a (Pet p r s t i j u ) . D u E l v e n d planine d o l i su u Serabad i G e d o v u p r e m a b r d u B i s u t u n , u Bagistan, i l i z e m l j u v i n o g r a d a po Diod o m iz Sicilije, i do spilje T a k b o s t a n t j . v r t n a b o g o m o l j a ,

263

gdje s p o m e n i c i s t a r i h p e r z i j s k i h k r a l j e v a s l u e n o v o p e r z i j s k i m p j e s n i c i m a - r o m a n t i c i m a za radove u k o j i m a je k u r d s k i k i p a r Ferhat o b r a d i o s v o j u l j u b a v p r e m a l i j e p o j i l j u p k o j i r i n kle u i o k o m i t o h r i d i t u l j u b a v o v j e k o v j e i o , k a u , s p i l j a m a , dvor a n a m a u h r i d i i k a n a l i m a . V e je S e m i r a m i d a p r o k o p a l a O r o n tes, po p r i a n j u D i o d o r a , da v o d o m o p s k r b i E k b a t a n u i da okree b r d o Bagistan ( B i s t u t u n ) . V e tada je zemlja b i l a na glasu zbog p l o d n o s t i s v o j i h v i n o g r a d a i d r v e a . Po n o v o p e r z i j s k o j pjes n i k o j v e r z i j i , k a n a l S e m i r a m i d e se danas zove i r i n i n m l i j e n i k a n a l k o j i je Ferhat iskopao da dovede s v j e e m l i j e k o za s l a t k u , m l j e k o p u t u l j e p o t i c u ( i r i n se naziva i j e d n o i d r u g o ) , a lijepo i p k o v o d r v e e u r a v n i c i su m l a d i c e Ferhatove b r a d v e k o j a je u m o e n a u k r v njegova srca i , b a e n a s h r i d i , zastala u z e m l j i i kao p l o d nosi i p a k , i j a zrnca i n e t o l i k o k r v a v i h srdaca. Razvaline staroga D i j a n i n a h r a m a iz K o n g o b a r a su za Perzijanca p a l a a H u s r e v Perviza, i r i n i n a supruga, a razvaline iz Artem i t e i l i D e s t a d e r d a danas se z o v u i r i n i n a p a l a a (kasr i r i n ) . Od H a m a d a n a do K e r m a n a h a n a , do B i s u t u n a i T a k b o s t a n a , o d Orontesa do Zagrosa, o d K a s r Lusuza ( K o n g o h a r ) do Kasr i r i n a ( A r t e m i t a sve je to l i j e p a z e m l j a v r t o v a , p o d r u j e staroperzijske h i s t o r i j s k e predaje i n o v o p e r z i j s k o g r o m a n t i k o g p j e s n i t v a , i j u p o z o r n i c u n i o z b i l j n a povijest ne smije u t k e m i m o i i . Za v r i j e m e v o j n o g p o h o d a v e l i k i vezir je d o b i o obavijest da su t i s u a k o n j a n i k a i e t i r i t i s u e strijelaca s p u k a m a iz Mazenderana s m j e t e n i u r a v n i c a m a Dertenga i Cemhala. Izaslao je p r o t i v n j i h r u m e l i j s k o g i anadolskog beglerbega, onoga iz Adane i Damaska, a k a d su b i l i preslabi za n a d m o n e Perzijance, poslao i m j e u p o m o i k a r a m a n s k o g beglerbega sa e s t t i s u a l j u d i . Perzijanci su p o t u e n i , a L o r i H u s e i n se s m u k o m spasio, Baba-han je zarobljen. Njegova r j e i t o s t m u spasi i v o t i H u s r e v ga z a d r i k o d sebe kao ugodnoga z a b a v l j a a . V e l i k i vezir p r i j e e a h o v - m o s t , p r e k o kojega je p r e a o nekada sultan S u l e j m a n , te razapne a t o r u r a v n i c i D e t m a h i , o d a k l e je b i l o j o trideset etapa h o d a do Bagdada. I l o se p l o d n o m z e m l j o m , d o b r o nastanjenu u selima, gdje je b i l o u i z o b i l j u i t a , r i e i j e m a , a l i j e nedostajalo d r u g i h p o t r e p t i n a , t a k o da je p o t k o v a stajala pet pjastera, oka soli dva d u k a t a , o k a mesa p o l a pjaster a , a o k a dvopeka dva pjastera; o k a maslaca je stajala v i e o d j e d n o g a d u k a t a . Od D e t m a h i j a se u e s t etapa h o d a d o l o u H a r u n a b a d . Da zaposjednu s l i j e d e i p r i j e v o j Dertenga (uska vrata), ostavljeno je t u pet s t o t i n a j a n j i a r a i beglerbeg T r i p o l i s a . P r e a v i K a s r i r i n i H u l v a n , i z a l o se n a r a v n i c u . O v a m o je stiglo p o j a a n j e iz Carigrada i t e k o o r u j e iz M o s u l a . I l o se 6 . 9 . 1 6 3 0 . p r e k o M o s t a t r s t i k e ( C u b u k k o p r u ) N a a m a n i j e , p a se v o j s k a s t a b o r o m smjestila u b l i z i n i g r o b a v e l i k o g a i m a m a , k o d B a d o laba, na o b a l i E u f r a t a . J a n j i a r i m a je dana d v o s t r u k a p l a a , a spahije su d o b i l i jedanaest p j a s t e r a d j e a k o g a d o d a t k a po o264

v j e k u . T u su se o d m a r a l i e t r n a e s t dana sve do dolaska t e k i h 20.9. t o p o v a . P o t o su s t i g l i , i s t o v a r e n i su sa splavi i s t a v l j e n i n a pos t o l j a . V e l i k i vezir je m e u t i m posjetio grob v e l i k o g a i m a m a , 6.10. p r i s u s t v o v a o t a m o p e t k o m o b r e d n o j m o l i t v i za cara, gdje j e n a k o n pohvale e t i r i j u h a l i f a s v e a n o spomenuto i sultanovo i m e . O d v o d n i j a r c i o t v o r e n i su k o n c e m mjeseca t o j e po astrol o k o m s u j e v j e r j u m u s l i m a n a b i o nesretan dan, j e r t o t r e b a u s p j e t i ne smije b i t i poduzeto p r i k r a j u mjeseca k a d j e u p a d u , nego n a p o e t k u mjeseca k a d j e u p o r a s t u . S v r a t i j u U t v r d e n a j v e e g a i m a m a sve do obale T i g r i s a p r e k o p u t a seraja i Sulejmanove k u l e , o p l o e n e r a z n o b o j n i m p o r c u l a n o m , postavljeno j e sedam t o p o v a v e l i k o g a vezira, a sa strane P t i j e g d v o r c a ( K u l a r kalaasi) o t v o r e n a j e v a t r a . Dnevno j e v i e o d pet s t o t i n a t a n a d i i z b a e n o u g r a d k o j i j e odgov o r i o n a j e d n a k i n a i n , d o b r o m v a t r o m . N a m j e s n i k Bagdada Safi K u l i - n a n s n e k a d a n j i m d a r o h o m Isfahana, e m i r o m Fetah o m i e m i r o m D e m a l o m , v r l o h r a b r o je b r a n i o g r a d . O t v o r i n a b e d e m i m a o d m a h su opet z a t r p a n i k o a r a m a o d p a l m i . Vel i k i j e vezir naredio, p r o t i v s v i h p r a v i l a i r a t n i h o b i a j a , da se t a b o r p r i m a k n e t i k uz rovove, a i n a e su b i l i n a izvjesnoj udal j e n o s t i o d n j i h . M j e i n e za splavi napunjene su z e m l j o m da su o p s j e d a t e l j i m a s l u i l e kao g r u d o b r a n , a iza n j i h su r a d i l i u r e d i k o m o r a . K a t i b e l e b i , znamenit p o d i m e n o m H a d i H a l i f a , v e l i k i pisac enciklopedije, geograf i h i s t o r i o g r a f , b i o j e tada p r i p r a v n i k u u r e d u za g l a v n u k o n t r o l u k o m o r e , pa je iza t i h m j e i n a - g r u d o b r a n a d r a o u r o v o v i m a svoje popise, te t u g o v o r i k a o o e v i d a c opsjedanja. T o p o v s k a p a l j b a iz t v r a v e m n o g o toga j e u l o g o r u u n i t i l a i , umjesto da se m a k n e s p o d r u j a t o p o v a , n a d o m a k i m se p r i b l i i o . N o u su opsjedani p o s t a v i l i n a bedeme t o l i k o b a k l j i i fenjera da j e b i l o svijetlo kao po d a n u i n i t a se n i j e m o g l o u r o v o v i m a poduzeti u k o r i s n o m m r a k u . U t o k u o d mjesec dana postavljeno j e d o d u e sedamnaest laguma, a l i su o p s j e d n u t i sve o t k r i l i i u n i t i l i . Z b o g l o e g p u a n o g p r a h a i l o e g a m e t a l a bile su r u p e za paljenje n a top o v s k i m c i j e v i m a p r o i r e n e do v e l i i n e a k e . B e d e m i t v r a v e su b i l i sve do r u b a j a r k a sasvim i z r e e t a n i , samo se p o l o v i c a k u l e sultana S u l e j m a n a j o d r a l a s one strane p r e m a v o d i . J a r a k j e b i o i s p u n j e n z e m l j o m i t a k o j e v o j s k a pozvana n a j u r i . Uz u o b i a j e n e p o v i k e : Allah! Allah! p o l i su u n a v a l u . 9.11.1630. Razvaline zidova, k o j e su o p s j e d a t e l j i m a s l u i l e za penjanje, s k o t r l j a l e su se p o d n j i h o v i m nogama, a o n i su skupa s n j i m a p a l i n a t r a g i , d o k j e bedem gore b i o ogoljen, odozdol se n i j e m o g l o na njega d o i i Perzijanci su ga o t r o b r a n i l i . O n i k o j i su se n a r i j e c i p r i b l i i l i b e d e m i m a , n a s u k a l i su se n a p l i i n i , i z l o e n i p u a n i m m e c i m a . N e k i su b i l i u d e s n o h r a b r i , a l i i m u s p j e h n i j e b i o sretan. M a l i Abaza, tada general m u n i c i j e , u b i j e n j e t o p o v s k i m m e t k o m . G e n Osman je t a n e t o m r a n j e n u g l e a n j , p a j e pao u v o d u ; j e d a n o d n j e g o v i h d r u g o v a , k o j i ga j e h t i o iz1

265

14.11. 1630.

12.12. 1630.

v u i iz vode, sam j e u n j u o d v u e n i o b o j i c a su se u t o p i l i . Sur M u r t a z a - p a a , zapovijedi d v o j i c i s v o j i h s t e g o n o a da i s t a k n u zastave i , p o t o su o b o j i c a p a l i , stavi svoj h a n d a r u bedem, stane na njega, postavi zastavu i p r i m i tane u prsa. S t r a e ( k a r a k u l l u k d i ) i b a k l j o n o e v e l i k o g a vezira, k o j i su s v o m snag o m p r o d i r a l i n a p r i j e d , p o s t a l i su r t v e svoga a r a ; A h m e t - p a a je r a n j e n . Pala je v e e r i t r e b a l o je o t i i . H u s r e v se p j e n i o o d bijesa kao ranjena z m i j a . Da o h l a d i svoj bijes, p o a l j e po Perzijanca, kojega je p r i m i o u d r u t v o s v o j i h n a j p o v j e r l j i v i h l j u d i , pa Baba-hanu o d s i j e e glavu, a to isto u i n i i s a l b a n s k i m skad a r s k i m b e g o m , j e r je iz njegovih usta u o e l j u : Ako ostanem ( m r t a v ) , p o k o p a j t e me uz g r o b i m a m a M u s e . Taj m o m a k je iit, odsijecite m u glavu! r e e H u s r e v . Pet dana n a k o n te navale o d l u e n o j e u r a t n o m v i j e u da se vrate. Pri o d l a s k u je H u s r e v zapao u i s t u p o g r e k u t o j u je u i n i o p r i p o v l a e n j u iz Bagdada: kao t o se tada dao zavesti od K u r d a da p o t r o i t o l i k o v r e m e n a i l j u d i u e h i r s o r u , t a k o je sada, s l u a j u i p r i j e d l o g A r a p a , poslao beglerbega D i j a r b e k r a , H a l i l a (eljezni s t u p ) , s t i s u u a d e m o g l a n a , k o j i m a j e o b e a o da e i h p r i m i t i za spahije, i s t i s u u spahija, k o j i su d o b i l i e t i r i a k e d o d a t k a , i s tri tisue janjiara, topdija i kovaa oruara u Helu i D u v a z e r . P o t o je v o j s k a p r e l a T i g r i s , s l o m l j e n je m o s t , a t i s u u l j u d i je u n a j m l j e n o p r a t i t i dvadeset t o p o v a u M o s u l s o b e a n j e m da e b i t i p r i m l j e n i m e u spahije sa e s t a k i . I l o se od I m a m Muse p r e k o A k e h i r a , J e n i d a , I m a m Semera, T e k r i t a i T o p r a k k a l a a gdje je v r e n a isplata. N a k o n mjesec dana s t i g l i su u M o s u l . M e u t i m je A h m e t , a r d e l a n s k i han, s trideset t i s u a Perzijanaca napao p a e k o j i su ostali u e h i r s o r u i prot j e r a o i h . O m e r - p a a , A b d a l - p a a , M u s t a f a - p a a - b e z - p r s t i j u , Bek i r - p a a i slijepi r i z n i a r I b r a h i m - p a a d o l i su u M o s u l i s p r i a v a j u i se za bijeg. H u s r e v i h ljubezno p r i m i i da i m p o a s n u o d j e u i j o su u t o j o d j e i pozvani d o i u d r u g u o d a j u , gdje su upale delije ( h r a b r i ) velikoga vezira s i s u k a n i m s a b l j a m a pa su p o s j e k l i p r v u d v o j i c u s p o m e n u t i h p a a . M u s t a f a - p a a - b e z - p r s t i j u se na neko v r i j e m e spasio z a h v a l j u i to svom b r z o m k o n j u , a l i su i njega s t i g l i i sasjekli. e r k e z D i l a v e r - p a a je sasvim p r o t i v volje i m e n o v a n za p a u T r i p o l i s a . Toga se p o l o a j a p r i m i o samo iz straha da b i ga o d b i j a n j e k o t a l o glave. H a l i l - p a u , n a m j e s n i k a D i j a r b e k r a , su zajedno s o n i m a Adane i K a r a m a n a p r o t j e r a l i Perzijanci iz Hele, F e l u d e i D u v a z e r a . P r o t i v arapskog e m i r a E b u r i M u d l i d a , k o j i je b i o d v o l i a n , pa a s p r i s t a j a o uz Osmane, a s uz Perzijance, izaslan je j e d a n o d r e d da ga u n i t i . On padne s k o n j a te s l o m i v r a t . N a m j e s t o njega H u s r e v i m e n u j e e m i r a Sad Ben Fejafa za e m i r a A r a p a p u s t i n j e . T a j a r M e h m e d - p a a j e d o b i o n a m j e s n i t v o D i j a r b e k r a , povjereno m u je i u t v r d i M o s u l , a v e l i k i vezir p o e p r e k o S i n d a r a , H a t u n i j e i a k i r b a z a r a u M a r d i n . Iz Urfe (Rohe) i D i j a r b e k r a n a r u e n i su tesari za i z g r a d n j u t v r a v e , a u A d a n u i M a r a su p o s l a n i l j u d i 266

k u p i t i bivole. P o r t i j e v e l i k i vezir p o d n i o i z v j e t a j o p o t r e b a m a za s l i j e d e e p r o l j e e i z a t r a i o da m u p o a l j e p o m o n u tatars k u v o j s k u i da ga p o t p o m o g n u sa K r i m a . Z i m u j e proveo u Mardinu.

[ T e godine s r u i se n a K a b u silno n e v r i j e m e k o j e j e p o t o p i m j . 4. v o d o m , t a k o da su se z i d o v i s r u i l i . P r e t s t o j n i k e m i r a , S e j i d 1630. M e h m e d efendija, o d r e e n j e p o v j e r e n i k o m za p o n o v n u izgradn j u i s u m a j e n a m a k n u t a o d k o p t s k e glavarine u E g i p t u . Pali z i d o v i b i l i su p o r u e n i do samog temelja, sve d o k se n i s u u k a zale zelene stijene n a k o j i m a p o i v a K a b a , i o v i iz t e m e l j a nanovo p o d i g n u t i . B i j a e to, p r e m a i s l a m s k o j p o v i j e s t i , jedanaesti p u t da se K a b a g r a d i l a iz osnova. P r v i p u t a j e to, k a k o prenosi islamska povijest, u i n i o a n e o , p r e m a u z o r u na nebeski p r i j e s t o l n i a t o r k o j i j e b l i s t a j u i r u b i n ; d r u g i p u t a A d a m (Adem), iz k a m e n j a , t o ga j e a n e o nanio sa pet p l a n i n a , L i b a n o n a , A r a r a t a , Sinaja, M a s l i n o v e gore i H a r e , a o n d a sedam p u t a o b i a o o k o nje, kao na n a j v i e m n e b u o k o p r i j e s t o l n o g a t o r a V j e i t o g . Ova A d a m o v a (Ademova) K a b a b i l a j e uzeta n a nebo s n j i m i Set j e izgradio d r u g u o d gline i kamena, a ta j e por u e n a u p o t o p u . A b r a h a m ( I b r a h i m ) j e o b n o v i o g r a d n j u i oph o d o d sedam p u t a , a n a k o n njega, A m a l e k i t i i D u r h e m i t i k o j i su n a s t a v i l i o k o l i c u grada. Sedma g r a d n j a j e b i l a povijesna. Kasa, K e l a b o v sin, p o n o v n i g r a d i t e l j Kabe i v i j e n i c e B e n i K u r e i a , n a j p l e m e n i t i j e g a r a p s k o g r o d a , p r i s v o j i o j e za i s t i r o d z a t i t u K a b e i e s t p o l o a j a d o b r o b i t i : u v a r k l j u e v a , nadzorn i k p i a , n a d z o r n i k ishrane h a d i j a , g r a d s k i v i j e n i k , stjegono a i v o j s k o v o a . K a d a j e u 7. s t o l j e u po k r a n s k o m r a u n a n j u B e n i K u r e i izgradio K a b u , k o j u su r a z o r i l i vjetar i v a t r a , s p o r i l i su se o k o toga k o m e u a s t p r i p a d a s neba p a l i c r n i k a m e n (aerolit) p o s t a v i t i na njegovo mjesto, d o k se n i s u sloili da t u a s t povjere p r v o m k o j i n a i e k r o z v r a t a Safe. B i o j e to m l a d i M u h a m m e d , k a s n i j i v j e s n i k I s l a m a . A b d u l l a h , Z u b e j r o v sin, izgradio j e nanovo K a b u t o j u j e Jezid, M u a v i j i n sin, o p s a d o m r a z o r i o . Njega j e p o t i s n u o s i l n i k H a d a d , n a m j e s n i k halifata, o d k o j e g je p o t e k l o n a j v i e k r v i , k o j i je na nalog halife A b d u l m e l i k a p o r u i o p r o i r e n u g r a d n j u I b n Z u b e j r a i opseg K a b e v r a t i o na s t a r i opseg gradnje B e n i K u r e i a . T a k o j e p o e l a g r a d n j a 1630. godine, a da ista n i k a d a n i j e b i l a u c i j e l o s t i i posve o b n o v l j e n a . H a l i f e i s u l t a n i su se, istina, s t a r a l i za poj e d i n a p o b o l j a n j a i davali su p o b o n e zaklade (vakufe); osm a n s k i su s u l t a n i S e l i m , S u l e j m a n , M e h m e d I I I i A h m e t I p o l j e p a l i i o b o g a t i l i svetu k u u , a l i n i j e d a n o d n j i h n i j e iznova izgradio, te j e M u r a t I V stekao slavu jedanaestog g r a d i t e l j a Kabe. G l a v n i g r a d se, o s i m toga, pozabavio j e d n i m d o t a d a ne u v e n i m d o g a a j e m : sultanija-miljenica poklonila je svojoj zaovi, s u l t a n i j i - k a j m a k a m o v o j e n i k o l i j e v k u u k r a e n u d r a g i m 267

k a m e n j e m k a d a je r o d i l a d j e v o j i c u , n a e m u je k a j m a k a m p r i m a o e s t i t k e svih v e l i k a a ; za t a k a v dar i t a k v u n a v a l u zbog ro e n j a jedne d j e v o j i c e d o t a d a se n i j e u l o . M e u s u c i m a j e d o l o do m n o g i h p r o m j e n a i u n a p r e e n j a , a u n a p r i j e e n i su i p a e v i u seraju. Dvadeset p a e v a je postalo glasnici, t r p e z n i c i i l i spahije, a m e u n j i m a o d g o j e n i sin D a n b u l a d Huseina, ozlog l a e n o g p o b u n j e n i k a iz H a i e b a (Alep), v r h o v n i konjunik. P r o m i j e n j e n i su n a m j e s n i c i Bosne i B u d i m a ; ovdje j e m j e s t o M u r t a z a - p a e , k o j i je o t i a o u O a k o v , d o a o Perzijanac Hasan-aga, a u B o s n u , mjesto M u r a t - p a e , p o s t a v l j e n j e M e h m e d - p a a , sin nekog g r k o g popa, ne bez v e l i k o g nezadovoljstva. Mustafa- p a a od Preveze, k o j i se o d n a d z o r n i k a k u h i n j e v i n u o do deft e r d a r a , a b i o je poznat po s t r o g o i s v o j i h naplata, d o b i o je vezirski p o l o a j za t a k o v e l i k u v a n o s t s v o j i h f i n a n c i j s k i h m j e r a . Jedna od n j e g o v i h n a j k o b n i j i h m j e r a b i l a j e da je z a p o e o g l a v a r i n u p a u a l n o j a v n o p r o d a v a t i , t a k o da su tada z a k u p n i c i i s t j e r i v a l i ne samo d a n u s u m u , nego i d a b i n u n a m i r e p o d i m e n o m g u l a m i j e , t j . d a b i n a za d j e a k e , i , o s i m t o g a , samov o l j n o j o i t e k i novac o d s i r o m a n i h p o d a n i k a . U Portom zatienim k n e e v i n a m a (Erdelj, Moldavska, Vla k a ) p r o m i j e n i l i su se v l a d a r i , u p r v o j zbog s m r t i G a b o r a Bethlena, k o j e g je naslijedio b r a t Stefan, a kasnije Rakoczv k a o i z a b r a n i knez E r d e l j a , i j a e obitelj odsada cijelo s t o l j e e b i t i oslonac bune u U g a r s k o j . U V l a k o j i M o l d a v s k o j n a s t u p i t e n a j p r i j e g r k i p u s t o l o v i kao t r a i t e l j i k n e e v s k o g p r i j e s t o l a . V l a darske stolice o b i h k n e e v s t v a , na k o j i m a su r a n i j e sjedili samo d o m o r o c i , bile su i g r a k e s r e b r o l j u b i v i h vezira i a s t o h l e p n i h p u s t o l o v a , Saksonaca, H r v a t a , P o l j a k a , G r k a i T a l i j a n a . S Rus i j o m i P o l j s k o m , T a t a r i i K o z a c i su r e m e t i l i m i r i v a l j a n i dogovor. T a t a r i su u p a l i u r u s k o p o d r u j e i t a m o b i l i p o t u e n i , te su se u p r a v o s p r e m a l i za p o n o v n i u p a d da se osvete za poraz, k a d i h j e v e l i k i vezir pozvao u Perziju. t o se t i e K o z a k a , 1630. M u r t a z a - p a a je sklopio s p o r a z u m sa P o l j s k o m k o j i je, u g l a v n o m , o b n o v i o stare dogovore o d r a n j u T a t a r a na u z d i i p l a a n j u 1629. d a n k a h a n u , te o i e n j u o t o k a o d K o z a k a . N a ove j e i a o vez i r K e n a n - p a a sa e t r n a e s t galija, da b i kaznio h o r d e k o j e su uznemiravale c r n o m o r s k e luke. T r i stotine k o z a k i h a m a c a , svaki sa pedeset l j u d i , p r i m i j e e n o je k o d o t o k a M o n a s t i r , n o p o v u k l i su se, te je d o l o do s u k o b a samo sa osamnaest, o d k o j i h j e zauzeto sedam i z a r o b l j e n i c i dovedeni u C a r i g r a d . I d u e godine j e u O a k o v i a o sam k a p u d a n p a a , p o d i j e l i o p o a s n e kaftane M u r t a z a - p a i i K a n t e m i r M i r z i , te p o t u k a o Kozake k o j i m a je uzeo dvadeset pet a j k i i 800 z a r o b l j e n i k a doveo u C a r i g r a d . D o k je o n b i o t a m o , p o k u a l i su ga s m i j e n i t i R e d e p - p a a , k a j m a k a m , i M u r t a z a - p a a , b u d i m s k i n a m j e s n i k , no to 19.10. n i j e uspjelo. A l i samo z a k r a t k o : na dan Poslanikova r o e n j a 1630. b i o j e s m i j e n j e n , a m j e s t o je zauzeo D a n b u l a d o v sin, k o j i je s t u p i o u seraj i b i o znanstveno obrazovan. Hasan, m a d a u v o l j i 268

s u l t a n i j i - m i l j e n i c i , n i j e u s p i o z a d r a t i a d m i r a l s k i p o l o a j , nego j e , s n a l o g o m da podigne t r u p e , p o s l a n u R u m e l i j u . N a p u t u k a T i r h a l i k o d S o k o l s k o g m o s t a ( T u h a n K o p r i i s u ) u m r e iznenada, po o p e m m i l j e n j u o t r o v a n o d R e d e p k a j m a k a m a ; istov r e m e n o s n j i m , u m r l i su i s a s t a v l j a k i t n j a s t i h p i s a m a i p j e s n i k Azmi-zade H a l e t i i a s t r o n o m i astrolog M e h m e d - e l e b i ; p i s m a i d i v a n p r v o g , efemeride i t a b l i c a r o d o v a drugoga b i l i su o p e n i t o cijenjeni; H a l e t i je, o s i m vie s v o j i h djela, ostavio b i b l i o t e k u o d 34.000 k n j i g a , a sve su bile p o p r a e n e n j e g o v i m b i l j e k a m a . L j e t o je b i l o p o o d m a k l o , k a d a se v e l i k i vezir H u s r e v pokrenuo o d M a r d i n a k a K o h i s a r u i t u je e k a o t a t a r s k u i s p o m o . K a k o ove nije b i l o , p o b u n e se p o e t k o m r u j n a (septembra) j a n j i a r i i spahije p r i g o v a r a j u i e k a n j u mjesecima i o d l u c i da se t a k o kasno krene. V e l i k i vezir se suglasi i krene D i j a r b e k r u . K o d sela a r i k o j n a i e na Tatare k o j i su b i l i bez opreme, reda i v o d s t v a . V o j s k a se smjesti na z i m i t e u H a l e b (Alep), a T a t a r i su o d r e e n i u p o d r u j e o k o E r z u r u m a . Spahije z a t r a e da Hafiz-paa, s m i j e n j e n i v e l i k i vezir, i defterdar M u s t a f a - p a a b u d u p o s l a n i u t a b o r . Z n a j u i da je taj zahtjev dan po n a g o v o r u v e l i k o g vezira k a k o b i i h p o g u b i o , o v i o r g a n i z i r a j u s p l e t k u uz p o m o s u l t a n o v a p o u z d a n i k a Hasana, p r i k a u v e l i k o g vezira n e s p o s o b n i m i n a s i l n i k i m , te ga s u l t a n s m i j e n i . N a njegovo m j e s t o d o e po d r u g i p u t a sultanov zet H a f i z - p a a ; Hasan, s u l t a n o v p o u z d a n i k , postane j a n j i a r s k i aga, a M u s t a f a v r h o v n i defterdar. K a d a a u donese nalog, p o b u n i se tabor, te uz njegovu p o d r k u krene v e l i k i vezir p u t Carigrada. U M a l a t i j i n a i e n a v r h o v n o g sobara A h m e t a s c a r s k i m h a t i e r i f o m k o j i m m u se t r a i p e a t . N a k o n k r a e g p r e m i l j a n j a , izvadi iz njed a r a s i m b o l n a j v i e v l a s t i i p r e d a ga r i j e i m a : N a l o g je m o g a g o s p o d a r a . On o b u e u p l a e n o g v r h o v n o g sobara u s a m u r o v i n u , da m u lijepo osedlanog k o n j a i par kesa zlata, j e r je donosilac svakog carskog h a t i e r i f a , b i o m i l o s t i v i l i ne, d o s t o j a n p o t o vanja.

m j . 8. 1631.

29. 7.

16.10.

S m j e n j i v a n j e H u s r e v - p a e b i l o je signal za v o j n i k u b u n u u Dijarbekru i Maloj Aziji. U Dijarbekru trupe zatrae isplatu, a k a d a se to o d b i j e , one o p l j a k a j u k u e i t r n i c u . N a m j e s t o u m r l o g starog v o e a z i j s k i h p o b u n j e n i k a , p o j a v i se sada j e d a n d r u g i po i m e n u Deli I l a h i , t j . b o a n s k a l u d a . U K o n j i se, u m j e s t o m o n o g spahije K a t i b M u s t a f a e l e b i j e k o j i je v o d i o p o b u n j e n i k e , p o j a v i d r u g i M u s t a f a e l e b i j a i o k u p i sve nezad o v o l j n i k e zemlje; s l i n o su se u v r s t i l i B a m a O m e r u K a r a h i saru, K i n a l i o g l u u A j d i n u , K o r A l i j a u E s k i e h i r u i I n o n i j u , Kose a b a n u I s k i l i b u i svi o v i v o i spahija d o g o v o r i l i su se da iznude p o n o v n o postavljanje H u s r e v - p a e . U m j e s t o da d a j u n e k i u s t u p a k o v o m o p e m zahtjevu v o j n i k a , v e z i r i na o p e m v i j e a n j u z a k l j u e da u p u t e poziv v o j s c i , k o j i m se t r u p a m a , k o j e su sudjelovale u v o j n i na e h i r s o r , H a m a d a n i Bagdad, 10.11.1631 dozvoljava p o v r a t a k P o r t i . Pod t o m i z l i k o m , a i da je v r i j e m e 269

isplate, n a m a m e se i azijski b u n t o v n i c i k a C a r i g r a d u , gdje su k o d kovnice d r a l i p o b u n j e n i k i skup. T r i mjeseca se b u n a n a b i j a l a 6 . 2 . 1 6 3 2 . e s t i n o m , a o n d a je p r o v a l i l a u mjesecu r e d e p u . T r i dana zar e d o m skupljale su se spahije na t r k a l i t u k o n j a i t r a i l i glave v e l i k o g vezira Hafiza, m u f t i j e Jahje, defterdara Mustafe i n o v o g j a n j i a r s k o g age Hasana H a l i f e i d r u g i h p o u z d a n i k a , sve s k u p a sedamnaest glava. D u a n i su b i l i zatvoreni, a seraj je b i o u n a j v e e m s t r a h u . D r u g o g dana su d o l i do v r a t a p a l a e , a l i su se v r a t i l i k a d a i m j e r e e n o da e i m se i d u e g dana s a o p i t i o d l u k a . T r e e g dana su v e r a n o u j u t r o i s p u n i l i p r v o d v o r i t e seraja; vezir B a j r a m - p a a p o a l j e v e l i k o m veziru glasnika s por u k o m da se sakrije; ovaj o d g o v o r i s o s m i j e h o m da zna s v o j u s u d b i n u i da se ne b o j i u m r i j e t i i nastavi p u t divana. K a d a je d o a o u seraj, zaspe ga k i a k a m e n j a te ga njegovi v o j n i c i spase k r o z b o l n i c u seraja; p r i t o m je izgubio d r a v n i t u r b a n i k a f t a n k o j e m u , n e t o kasnije, donese b o s t a n d i b a a , te o n ode sult a n u da m u v r a t i c a r s k i p e a t , a o n d a sjedne u a m a c za U s k i i dar. U m e u v r e m e n u su p o b u n j e n i c i p r o d r l i u d r u g o d v o r i t e seraja do sale za d i v a n i t r a i l i da s u l t a n d o e na d i v a n . Sultan se p o j a v i i o d r i d i v a n s t o j e k e r e k a v i : S t o h o e t e , sluge m o j e ? O n i su b i l i u svome g o v o r u bezobrazni i t r a i l i su glave: M o r a n a m i h i z r u i t i da i h r a s k o m a d a m o , i n a e e b i t i j o g o r e . O n i su se v r s t o t i s k a l i oko sultana i b i l i su na r u k o h v a t o d njega. A on i m r e e : N i s t e v o l j n i u t i m o j e r i j e i , z a t o ste me zvali? V r a t i se u zadnje d v o r i t e seraja o k r u e n od v e i n e p a e v a k o j i su ga uzeli u s r e d i n u , p o b u n j e n i c i za n j i m kao r i j e k a . P a e v i su sretno z a t v o r i l i v r a t a , ali je v i k a postala tada j o j a a : S e d a m n a e s t glava i l i e b i t i s k i n u t s p r i j e s t o l j a . R e d e p - p a a , k o j i je b i o t a j n i p o k r e t a cijele bune, p r e d o i o je s u l t a n u nu n o s t da i m se u d o v o l j i . Tada s u l t a n n a r e d i da se Hafiz pozove nazad. P o r t a b l a e n s t v a ( p o r t a n a j d u b l j e g d v o r i t a ) p o n o v n o se o t v o r i ; s u l t a n se popne po d r u g i put na p o d i g n u t i p r i j e s t o l , da znak i e t i r i p o b u n j e n i k a , dva j a n j i a r a i d v o j i c a spahija, istupe p r e d njega. On i h je nagovarao da ne r a z a r a j u a s t h a l i f a t a ; n i t a nije p o m o g l o , o n i su ostali p r i zahtjevu da p a d n u mnoge glave. H a f i z - p a a , k o j i je u m e u v r e m e n u pod V r a t i m a b l a e n stva v r i o o b r e d n o p r a n j e (abdest) kao p r i p r e m u za s m r t , k a d j e v i d i o da sultanovo nagovaranje ne p o m a e , i s t u p i i r e e : P a d i a h u m o j ! n e k a t i s u u r o b o v a kao Hafiz b u d u tvoje r t v e , samo te m o l i m , ne u b i j me, nego me p r e p u s t i n j i m a da u m r e m kao m u e n i k i da m o j a nevina k r v padne na njihove glave. M o j e t i j e l o p o k o p a j u U s k i i d a r u ; na to p o l j u b i t l o i r e e : U i m e Boga, D o b r o i n i t e l j a , M i l o s t i v o g , nema m o i i snage do p r i B o g u S v e v i n j e m , N a j v e e m ; m i smo B o j i , i m i M u se vra a m o . I kao h e r o j i s t u p i na p r o s t o r . S u l t a n je jecao, p a e v i su p l a k a l i , v e z i r i m a su oi bile pune suza. Spahije su p r i s t u p a l i po j e d a n k n j e m u . Da b i svoj ivot p o l o i o kao m u e n i k , o b o r i on p r v o g a j a k i m a m a r o m n a z e m l j u , n a to d r u g i s k o e s

270

n o e v i m a na njega i nanesu m u sedamnaest s m r t n i h rana, j e d a n j a n j i a r m u k l e k n e na p r s a i o t s i j e e glavu. P a e v i p o k r i j u tije- 9 . 2 . 1 6 3 2 . l o sa zeleno-svilenom t k a n i n o m . S u l t a n r e e : Pa d o b r o , p o t o B o g p o s t o j i , osvetit e te, osvetit e se t v o j i m m u i t e l j i m a , k o j i se Boga ne boje i Poslanika ne s r a m e , i v r a t i se u seraj. T i j e l o se p o k o p a u U s k i i d a r u . P r i j e nego t o je o t i a o , z a t r a e p o b u n j e n i c i o d njega prisegu da e m i t o u n i t i t i , da se s l u b e n e e p r o d a v a t i , da se n e d u n i n e e s m j e n j i v a t i , da lena n e e p r o p a d a t i , a s u l t a n je b i o p r i s i l j e n z a k l e t i se p o b u n j e n i c i m a , k o j i su s a m i b i l i z a e t n i c i svih o v i h zala. U k a s n i j o j guvi su z a h t i j e v a l i i m u f t i j i n u glavu, j e r je b i o p r i j a t e l j o m r z n u t o g I l i j a z - p a e . On je b i o smijenjen, a njegovo mjesto dano A h i -zade H u s e i n efendiji. e m i efendija je o d v r h o v n o g kazaskera A n a d o l i j e postao v r h o v n i kazasker R u m e l i j e , a oba suca, E v r o pe i Azije, smijenjena su zbog o p t u b i za p o d m i t l j i v o s t ; defterdar M u s t a f a - p a a je smijenjen, a j a n j i a r s k o g agu Hasana za t i t i l i su j a n j i a r i , t a k o da j e d o l o do kavge i z m e u n j i h i spahija.]

M u r a t , k o j i je v r l o jasno v i d i o da je s v i m v o j n i m p o b u n a m a z a e t n i k s m i j e n j e n i v e l i k i vezir H u s r e v - p a a , m i s l i o je na to da ga smakne, t o je m e u t i m b i l o v r l o t e k o izvesti zbog udaljen o s t i i njegove m o i . Pozvao je n a m j e s n i k a O a k o v a M u r t a z u i , dajui m u toboe n a m j e s n i t v o Dijarbekra, u r u i m u istodobno s m r t n i nalog za Husreva. M u r t a z a z a m o l i da ga sultan r i j e i toga, m e u n j i m i zbog toga, t o b i , ako m u i z v r e n j e zapovijedi i uspije, m o r a o s t r e p i t i da p r i o b r a u n u velikoga H u s r e v o v a imet k a ne bude o p t u e n za u t a j e n novac. Ja e l i m samo njegovu glavu, njegov i m e t a k neka bude T v o j , r e e sultan. R e d e p - p a a , k o j i se k o n a n o osigurao za n a j v i e dostojanstvo u C a r s t v u p o t i u i uzbune i u b o j s t v a , obavijestio je Husreva, k o j i je u T o k a t u l e a o bolestan o d kostobolje, o M u r t a z i n u poslanstvu. Ovaj m u p o a l j e u susret d v o j i c u s v o j i h e h a j a , p r i j a n j e g a Sulejman-agu i s a d a n j e g a M a d a r a A l i j u . M u r t a z i n i slobodnjaci i levend i , k o j i su m i s l i l i da o v i dolaze s n e p r i j a t e l j s k o m n a m j e r o m , n a p a d n u i h i o n i se p o b i j u . B o s t a n d i j a Laz A h m e t , k o j i je za M u r t a z o m poslan s j e d n i m d r u g i m n a l o g o m za u b o j s t v o u O s m a n d i k , p r o i t a o je s m r t n u osudu sucu u T o k a t u i r e k a o da t o p o v i na u t v r d i , k o j a se zove B e d u i n s k i a r d a k , t r e b a da b u d u u p r a v l j e n i p r e m a H u s r e v o v u d v o r c u , a sudac se o d m a h nak o n toga nije vie tome u s p r o t i v i o . K a d a su t o p o v i p o e l i g r u h a t i , itelji su poloili o r u j e , a M u r t a z i n i o d r e d i su o p k o l i l i H u s r e v o v u k u u . M u r t a z a je o b j a v i o : G l a v a p r i p a d a p a d i a h u , a i m e t a k m u p r e d a n je na s l o b o d n u volju i k u a e h a j e S u l e j m a n a je o d m a h o p l j a k a n a . Drugoga e h a j u , A l i j u M a a ra, je j e d a n M u r t a z i n p a h t i o u b i t i u a s u kad se sagnuo da M u r t a z i p o l j u b i r u k u , a l i ga M u r t a z a z a d r a . H u s r e v p o a l j e

271

glas M u r t a z i da m o e d o i , da j e spreman u t i p o d i a h o v e naredbe. U isto v r i j e m e p o s t a v i sve svoje s t r a e s i s u k a n o m s a b l j o m n a v r a t a da M u r t a z u sasijeku p r i u l a e n j u . Ovaj, b i l o da j e o t o m o b a v i j e t e n i l i iz opreza, p o a l j e carsko p i s m o po s v o m eh a j i Z u l f i k a r u . i m ga j e H u s r e v p r o i t a o , r e e : Mi smo B o j i i v r a a m o se k B o g u , a zapovijed je u p a d i a h a , a za M u r t a z u je m r m l j a o u b r a d u : Ta b u d a l a ! K a d j e i m a o carevu z a p o v i j e d u r u k a m a , z a t o m i j e o d m a h n i j e pokazao? t o j e t r e b a l o pos t a v i t i topove da me p r i k a e kao p o b u n j e n i k a . B o e s a u v a j , to j e B o j a zapovijed, a l i , ako B o g t a k o h o e , n e e n i T i i z b j e i osveti i j o e m n o g o glava p a s t i . Oprao se, p o m o l i o , p o k a j n i k i se o k r e n u o K i b l i i stavio glavu u p e t l j u . J o j e i s t i dan, u petak n a v e e r , u g u e n , o p r a n i i z l o e n , a z a t i m p o k o p a n , p o t o j e za njega u d a m i j i o d r a n a m o l i t v a za m r t v e . M u r t a z a j e zaplijen i o i m e t a k osamdeset t i s u a d u k a t a , deset t i s u a pjastera i uzeo sve s t v a r i zajedno s g l a v o m k o j u j e poslao po F e r i d u n 11.3.1632. -efendiji P o r t i , gdje j e stigla mjesec dana n a k o n H a z i f - p a i n a u m o r s t v a . M u r t a z a , k o j i j e za zahvalnost d o b i o r u k u sultanije, H a f i z - p a i n e udovice, nastavio j e p u t u D i j a r b e k r . eljezni s t u p H a l i l s a u v a o je E r z u r u m . N a mjesto karamanskog n a m j e s n i k a e r k e z A h m e t - p a e postavljen j e D i l a v e r - p a a k o j i se t r u d i o da u K o n j i v r i p r a v d u i da p o d a n i c i m a o l a k a terete. 12.3. D a n n a k o n t o j e p r i s p j e l a H u s r e v o v a glava, e t e su se p o n o v o p o b u n i l e , a t r n i c a j e b i l a t r i dana zatvorena. Potajno podjaren i o d v e l i k o g a vezira R e d e p a , t r a i l i su kao k r v n u osvetu za H u s r e v - p a i n o nepravedno u m o r s t v o glave defterdara Mustafa- p a e , j a n j i a r s k o g age Hasana i p o v j e r l j i v e sultanove osobe Muse, m l a d i a kojega j e s u l t a n osobno n a j v i e v o l i o . D r u g o g a 14.3. dana j a k e s n j e n e padavine r a s t u r e m n o t v o . T r e e g a dana j e drskost p o b u n j e n i k a p r e l a sve d o s a d a n j e granice neobuzdan o s t i . N i s u t r a i l i samo te t r i glave, nego i t o da p r e d n j i h doved u p r i n e v e - b r a u da se o s v j e d o e da su ivi. S u l t a n se p o j a v i i r e e i m : M u s t a f a i Hasan su s a k r i v e n i , o n ne zna gdje, ali t o j e s k r i v i o M u s a ? V a n s p r i n e v i m a ! z a j e i d r e k a mnogob r o j n e z v i j e r i . e t i r i b r a t a , p r i n e v i : Bajezid, S u l e j m a n , K a s i m i I b r a h i m se pojave n a V r a t i m a b l a e n s t v a . D v o j i c a s t a r i j i h , Bajezid i S u l e j m a n , istupe i p r o g o v o r e m n o t v u : t o h o e t e o d nas, p u s t i t e nas n a m i r u i skrivene, ne u z i m a j t e n a a i m e n a u gubice, i n a e e t e u i n i t i da nas n e d u n e dovedete u s u m n j u . V i se ne b o j i t e B o g a i ne p l a i t e se p a d i a h a . B o g e nas i bez vas u v a t i . P o b u n j e n i c i su t r a i l i j a m s t v o za sigurnost i v o t a p r i n e v a . M u f t i j a Ahi-zade H u s e i n i v e l i k i vezir dosta su neprom i l j e n o p o n u d i l i j a m s t v o za s u l t a n o v u r i j e i p r i n e v i su odvedeni n a t r a g . R e d e p - p a a j e s u l t a n u dao v j e r o l o m n i savjet da M u s u p o a l j e k n j e m u u k u u k a k o b i spasio one t r i zatra e n e glave, a M u s u mogao p o k a z a t i v o j s c i t o b i s t i a l o n j i h o v bijes. M u r a t se dugo u s t r u a v a o da p r i m i taj i z d a j n i k i p r i j e d 272

l o g i da se rastane o d l j u b l j e n o g a m l a d i a . K o n a n o v e l i k i vez i r p r i d o b i za s v o j u zamisao i k a p u d a n p a u D a n b u l a d - z a d e a i o b o j i c a k o n a n o nagovore s u l t a n a j a m e i za M u s u s v o j i m i v o t o m . T a k o v a m ga p r e d a j e m na u v a n j e , a l i , ako m u i d l a k a padne s glave, v i e t e m i o d g o v a r a t i za t o , r e e M u r a t . Slijedei dan su p o b u n j e n i c i g a l a m i l i p r e d p a l a o m velikoga vezira z a h t i j e v a j u i t i e n i k a M u s u . M u s a se u s t r u a v a o p o j a v i t i se. Dijete, r e e R e d e p , da se s u l t a n u spasi i v o t , t i s u u i v o t a kao m o j i t v o j ne z n a e n i t a , a l i v i d j e t e m o t o je m o g u e uin i t i . Dao je izvesti M u s u , p o t a j n o n a r e d i v i s v o j i m l j u d i m a da ga g u r n u niz stepenice. i m je pao, p a l i su na njega b o d e i i prob o l i ga, dok je R e d e p - p a a uz p r i j e t v o r n o u a s a v a n j e odzgor v i k n u o : S t a n i t e , j a sam m u z a j a m i o i v o t . J a n j i a r s k i gener a l Hasan, k o j i j e sebi na m o r e u z u k o d Bebeka sagradio k r a s n u l j e t n u p a l a u i t a m o se s a k r i o , n a e n je u mehter-hani, t j . z b o r u s v i r a a , stavljen na k o n j a i na t r k a l i t u b a e n s k o n j a , p r e m d a je m o l i o da m u p o t e d e i v o t ; l e su m u o b j e s i l i za noge na neko d r v o . Defterdar M u s t a f a n a e n je u j e d n o j k u i b l i z u p a l a e V e f a m e j d a n , odakle je doveden u seraj velikoga vezira na t r k a l i t u . V e l i k i vezir je o t i a o k s u l t a n u da donese njegovu n a r e d b u za s m a k n u e . M u s t a f a j e odveden vezanim r u k a m a na t r g i k r v n i k m u je odsjekao glavu. Spahije su m u noge zavezali u e t o m , o d v u k l i le i za noge ga objesili na d r v o . Njegovo i m a n j e je p r i p a l o d r a v i , samo k u a na Sulejm a n i j i je ostavljena njegovu sinu. P l i m a v o j n i k e p o b u n e sve se v i e i v i e r a z m a h a l a i dostigla o n u t o k u k a o k a d je sultan Osman s k i n u t s p r i j e s t o l a . M e u g l a v a r i m a p o b u n j e n i h spahija j a v n o se r a s p r a v l j a l o o t o m da s u l t a n a M u r a t a s k i n u s p r i j e s t o l a , a po svemu s u d e i b i do toga i d o l o da se nije o t r o s u p r o t s t a v i o v j e r n i j a n j i a r s k i aga Kose M e h m e d , t j . M e h m e d sa i l j a t o m b r a d o m i sa strane spahija, R u m Mehmed, t j . Mehmed Grk. R u m Mehmed, jedan od dosad n a j u t j e c a j n i j i h glavara pobune, s m a t r a o je u p u t n i j i m da, u v r s t i v i sultana M u r a t a na p r i j e s t o l u , stekne zasluge nego da nesigurno r a u n a na m i l o s t j e d n o g a od njegove b r a e . On j e o t k r i o postojanost M u r a t o v a k a r a k t e r a i s p r a v o m je na to r a u n a o . T a k o su i l j o b r a d i i Grk o n e m o g u i l i p r o m j e n u na p r i j e s t o l u p u t e m p o b u n j e n i k a , p a su se s p o r a z u m j e l i sa seraj o m . . . Dva mjeseca se talasala ta v o j n i k a neizvjesnost u glavnome g r a d u , a da n i t k o nije mogao p o m o i i l i savjetovati t o da se u i n i . K o n a n o je sam s u l t a n posjekao razgranato d r v o p o b u n e s m a k n u v i v e l i k o g a vezira R e d e p - p a u . B i l o m u je poznato da j e R e d e p stajao iza t i h p o b u n a u glavnome g r a d u , kao i u A z i j i , osobito iza one p o b u n e I l i j a s - p a e u A j d i n u . Po R u m u i Kose M e h m e d u je saznao za R e d e p o v o s r a m o t n o sudjelovanje u u b o j s t v u svoga l j u b l j e n o g a m l a d i a Muse. R e d e p je, skupa sa k a p u d a n p a i n i m , D a n b u l a d o v i m i v o t o m , j a m i o za M u s i n
18 Historija osmanskog carstva II

273

ivot, a m u f t i j i n i m za i v o t p r i n e v a ; povreda ovoga j a m s t v a i ovo z l o i n s t v o p a l i su d u b o k o na M u r a t o v u u l j i v o s t u v r i j e e n o g v e l i a n s t v a . N i k a d a nije mogao o p r o s t i t i v e l i k o m veziru, s v o m u r j a k u , n a i n na k o j i ga je izveo iz u n u t r a n j o s t i harem a m e u p o b u n j e n i k e , k o j i su z a h t i j e v a l i sedamnaest glava i osobito k a k o ga je, u l i j e v a j u i m u strah, p j e i c e p o t j e r a o na d i van. Rekao je tada: P a d i a h u , u z m i t e v o d u , t j . i z v r i t e z a k o n o m o d r e e n o p r a n j e , da se p r i p r e m i t e na s m r t . Sve to i opasnost da izgubi p r i j e s t o l i i v o t kao s u l t a n Osman, p o t a k l i su svu 18.5.1632. s u l t a n o v u e n e r g i j u . Jednoga dana, k a d a se o d r a v a o d i v a n , v e k a d a je R e d e p k r e n u o k u i , p o j a v i o se j e d a n sobar i pozvao ga j o j e d n o m u seraj. N a d r u g i m v r a t i m a su ga evnusi u p u t i l i do j e d n i h m a l i h v r a t i j u , k o j a su se nalazila lijevo o d s r e d i n j i h v r a t i j u , gdje ga o e k u j e sultan. P r i u l a s k u ga u p l a e m n o g i c r n i evnusi, kao m n o g i c r n i g a v r a n i ! T a k o j e j e d v a u a o zbog k o s t o b o l j e o d koje je p a t i o i d o a o u s l i j e d e u o d a j u u k o j o j se nalazio sultan. Doi o v a m o , e p a v i v o o b u n e , p o z d r a v i ga sultan, a v e l i k o m veziru je d u a zastala na j e z i k u k a d j e , g o v o r e i , uvjeravao sultana u s v o j u nevinost. N e v j e r n i c e , uzm i v o d u (da se p r i p r a v i na s m r t , r e e m u M u r a t p o d r u g l j i v i m b i j e s o m , a l i m u za to n i j e dao v r e m e n a , nego j e nastavio: B r z o m i odsijecite g l a v u toga i z d a j n i k a . B u d u i da k r v n i k n i j e b i o p r i r u c i , njegov su posao izvrili b i j e l i evnusi i p o s l a l i ga u g u e n o g a u m r t v a n i c u . P o b u n j e n i c i , o d k o j i h ga je j e d n a gomila o t p r a t i l a sve do seraja, u p l a e n o su se r a t r k a l i k a d su ugledali njegov l e p r e d v r a t i m a carske p a l a e . S p o s l j e d n j i m R e d e p o v i m d a h o m , M u r a t je u d a h n u o p r v i dah neovisne vladavine k o j a p o i n j e o v i m r a z d o b l j e m . Deset g o d i n a je b i o na p r i j e s t o l u kao sjena, p o d t u t o r s t v o m svoje majke i velikoga vezira i p o d e l j e z n i m j a r m o m p o b u n j e n i k a . Sada se d v a d e s e t o g o d i n j i m l a d i u s u d i o p o s t a t i samovladar, p a je p o a o k r v l j u p o k r o p l j e n i m p u t e m nove vladavine. D u b o k o u njegovoj n u t r i n i p o i v a l a je n e i z b r i s i v a m r n j a zbog podjarm l j i v a n j a i zloupotrebe njegove m l a d o s t i k o j u je mogao u t a i t i samo o s j e a j osvete, pa je o t a d a vladao sam, kao s i l n i k . K a o v j e r n o i o d l u n o o r u j e p o s l u i o m u je n o v i v e l i k i vezir Tabanij a s i M e h m e d , t j . M e h m e d s v e l i k i m t a b a n i m a , Albanac, ti e n i k kizlarage Mustafe, k o j i je kao v r h o v n i k o n j u n i k i s t u p i o iz seraja i u p r a v o se v r a t i o s n a m j e s n i t v a iz E g i p t a . Dvadeset 29.5.1632. devetog s v i b n j a b i o je n e o b i n i dan solsticija M u r a t o v e vladavine, p r o m j e n e o d p o b u n j e n i k e t m i n e do svijetlijeg p o d r u j a p r a v i l i m a u r e e n e stege. Toga dana su t r e b a l e b i t i podijeljene s l u b e k a n d i d a t i m a , m u l a z i m i m a , a do n j i h su se d o m o g l e spah i j e z l o u p o t r e b a m a . Z b o g toga su se o k u p i l i na t r k a l i t u k a d a se p r i j e d l o g , k o j i je dan v e l i k o m e veziru, v r a t i o p o t p i s a n vlastit o m r u k o m o d samoga sultana: N e k a se s p a h i j a m a ne d a j u s l u b e na k o j e n i s u i m a l i p r a v a za m o j i h p r e d a k a . Ujedno je u t a n a e n o da se d i v a n o d r i s n o g u , n a m o r s k o j o b a l i p r e d se274

r a j e m , u Sinanovoj v i l i . T u su se p o j a v i l i : v e l i k i vezir, m u f t i j a , o b o j i c a v r h o v n i h p o k r a j i n s k i h sudaca, p r e d s t o j n i k e m i r a , Alame efendija, p a i m a m - p r e d a v a Aje Sofije Kadi-zade, u l e m a , aga i j a n j i a r s k i glavari, age e s t k o n j a n i k i h odreda s t j e g o n o a i carske tjelesne s t r a e . S u l t a n sjedne na p r i j e s t o l k o j i m u j e p r i p r a v l j e n , a svi d r u g i su stajali. K a d m o j e spahije p o s t a n u p o s l u n i i p o k o r n i , n e k a m i p o a l j u neke o d s v o j i h s t a r j e i n a , r e e M u r a t , pa o d m a h z a t i m oslovi j a n j i a r e kao vjerne sluge k o j i se p o k o r a v a j u r i j e i K u r a n a i p r e d a j i (hadisu). T u m a i o i m j e r e d a k : B u d i t e p o s l u n i B o g u i P o s l a n i k u i V a i m predp o s t a v l j e n i m a . J a n j i a r i su m u u z v i k i v a n j e m p o e l j e l i dug iv o t i s r e t n u v l a d a v i n u , u v j e r a v a j u i ga u s v o j u v j e r n o s t . Vi poznajete ono m j e s t o u p r e d a j i (hadisu), gdje se t r a i b e z u v j e t n i p o s l u h p r e m a k n e e v i m a , pa b i o t o i e t i o p s k i r o b . Prestanite dakle z a t i i v a t i p o b u n j e n i k e , da b i i s t r i j e b e i i h s u z b i l i nev o l j u , a v i e t e , kao i v a i p r e c i , s t e i zasluge za p r i j e s t o l , nastavio je sultan. Mi s l u a m o p a d i a h a , jednoglasno povika e j a n j i a r i , m i ne t i t i m o p o b u n j e n i k e i t k o n j e m u n i j e p o v o l j i , n i j e n i n a m a . O d m a h je donesen K u r a n i j a n j i a r i su se na njega zakleli: T a k o n a m Boga! S B o g o m ! Po B o g u ! N j i h o va izjava i zakletva upisana je u zapisnik. Sada se M u r a t o b r a t i delegatima na t r k a l i t u o k u p l j e n i h spahija k o j i su, u s t r a h u ako p o a l j u poznate i z a z i v a e n e m i r a o v i b i m o g l i b i t i i z a d r a n i , poslali zaista n a j u m j e r e n i j e i n a j r a z b o r i t i j e s t a r j e i n e . Vi ste spahije u d n a e l j a d k o j o j je t e k o o b j a s n i t i t o j e p r a v o . I m a vas e t r d e s e t t i s u a , a h o e t e sve s l u b e k o j i h svega n e m a n i pet s t o t i n a . V i ste s v a i m z a h t j e v i m a doveli Carstvo na niske grane i i s c r p i l i ga v a i m n a m e t i m a . P r i m a m l j e n i s l u b a m a , m e u v a m a su se u m n o i l i z l i k o v c i k o j i ne s l u a j u r i j e s t a r j e i n a i n a j r a z b o r i t i j i h , k a o t o ste v i , k o j i s v l a e p o d a n i k e , p r o d i r u p o b o n e zaklade i kao p o b u n j e n i c i izlaze na zao g l a s . Spahije o d v r a t e : Mi ne p r e u z i m a m o ime p o b u n j e n i k a , m i smo p r i j a t e l j i T v o j i h p r i j a t e l j a i n e p r i j a t e l j i T v o j i h n e p r i j a t e l j a ; m i ne odobravamo zloine poinjene protiv p a d i a h a , ali i h nismo u s t a n j u z a u z d a t i . I m a t e p r a v o , n a s t a v i M u r a t . Vi ne m o e t e v i e zagospodariti z l i m a k o j i su u v e i n i ; ako ste i s k r e n i , izbacite i h iz s v o j i h redova, ne t r a i t e dalje s l u b e i z a k u n i t e se kao v a a b r a a j a n j i a r i na r i j e U z v i e n o g p i s m a K u r a n a . Delegat i , o k r u e n i t a k v o m m n o i n o m j a n j i a r a , stajali su usamljeno t u i nisu m o g l i d r u g o nego se p o d v r i n a r e e n o j i m zakletvi. N e k o l i k o i z a z i v a a n e m i r a , k o j i su se b i l i u v u k l i m e u m n o t v o , sada su h t j e l i p o d i i svoj glas; l a k o su svladani i i z b a e n i . P r e d s t o j n i k e m i r a zapisao je u zapisnik z a k l e t v u spahija. Onda M u r a t pozove suce. N e k o l i k o n a j s t a r i j i h r u m e l i j s k i h i anadols k i h sudaca i z a u p r e d s u l t a n a i ovaj r e e : Vi ste o p t u e n i da p r i m a t e m i t o i da k v a r i t e p o d a n i k e , t o i m a t e na to rei? Boe s a u v a j da m i t o m i s k r e e m o p r a v d u i l i da p o d j a r m l j u j e m o p o d a n i k e . M e u t i m , m i n e m a m o sredstva p r a v u d a t i ug18* 275

led i slobodno djelovati. K a d p o d a n i k e h o e m o z a t i t i t i p r e d o b i j e s n i m s p a h i j a m a i u t j e r i v a i m a poreza, k a u da nas podan i c i p o d m i u j u . S m j e n j u j u nas bez istrage i o d p a k o s t i ne mo e m o n a i z a t i t e , r e k o e . Jedan r u m e l i j s k i sudac uze r i j e : K a d sam se s u p r o t s t a v i o u c j e n j i v a n j u spahija, n a p a l i su sudn i c u i o p l j a k a l i m o j u k u u . Ja za to z n a m , r e e s u l t a n . Jedan a z i j s k i sudac, h r a b a r A r a p , i s u e s a b l j u i r e e : P a d i a h u , sredstvo za te zloupotrebe samo je s a b l j a . S u l t a n i i t a v a s k u p t i n a u p r a v e poglede na b i j e s o m razjareno lice a r a p s k o g suca k o j i n i j e n i t a v i e govorio. Izjava sudaca je p r i m l j e n a u z a p i s n i k i p o t v r e n a n j i h o v o m p r i s e g o m . N a to je sastavljen ugovor, p o t v r e n c a r e v o m r u k o m i o d velikoga vezira, m u f t i j e , vezira B a j r a m a i B e h a d i r H u s e i n a te p r e d s t a v n i k a e m i r a , po koj e m e e k a n j e spahija na s l u b e u p r a v i t e l j a , n a d z o r n i k a , utjer i v a a poreza i p i s a r a b i t i u k i n u t o , a o b e a n j e , k o j e su d a l i j a n j i a r i , spahije i suci o o d r a v a n j u j a v n o g a p o r e t k a uz f o r m u l u da se z a t i u j u B o j i m i P o s l a n i k o v i m p r o k l e t s t v o m , te prok l e t s t v o m svih a n e l a i m u s l i m a n a , s v e a n o je stavljeno u isp r a v u . T r i dana n a k o n toga s u l t a n je pozvao na d i v a n oba generala silahdara i spahija, D a f e r a i Ahmet-agu, pa o d n j i h t r a i o da m u i z r u e p o b u n j e n i k e glave. A h m e t o v a i s p r i k a kan j e n a j e da m u j e s a m o m o d s j e e n a glava t o je z a j a m i l o D a f e r - a g i n u s p r e m n u p o s l u n o s t . S l i j e d e e g a dana se sakupe v e z i r i , u l e m a i j a n j i a r s k e s t a r j e i n e k o d velikoga vezira. M u f t i j a j e rekao da je u z a l u d a n svaki p o k u a j da se spahije smire pa je p r e d l o i o da i h se p o t p u n o zatre. S t a r j e i n e j a n j i a r a i spahija s u p r o t s t a v i l i su se t o m p r i j e d l o g u , a l i s u z a j a m i l i da e i z v r i t i sultanove naredbe i i z r u i t i k o l o v o e pobune. O t o m e j e s u l t a n u podnesen i z v j e t a j . E n e r g i n a o d l u k a j e glasila da se glave Saka M e h m e d a , G u r d i Rizvana i d r u g i h p o b u n j e n i k a bace p r e d carska v r a t a . Saka ( v o d o n o a ) M e h m e d je smjesta p o z v a n p r e d velikoga vezira. D o a o j e p u n p o u z d a n j a zbog nar o d n e s k l o n o s t i i p o b u n j e n i k e m o i . D o m o g l i su ga se, h t i o j e g o v o r i t i , a l i je v e l i k i vezir d o v i k n u o : B r z o z a k o l j i t e t u s v i n j u ! i bio je zaklan, a s n j i m i D e m i n A l i j a ; t i j e l a su i m b a e n a u m o r e . D a d u ( a r o b n j a k ) Osman je u h v a e n i u b i j e n k o d k u e na gozbi. J e m i i ( v o a r ) M u s t a f a j e nestao, S a l i h efendija je pobjegao u E g i p a t , gdje je kasnije za v l a d a n j a sultana I b r a h i m a dobio zasluenu nagradu. Mahmudoglu, Sari (uti) M u s t a f a i G i i l A b d i (sluga r u a ) su se s a k r i l i , a B i a k d i o g i u (sin k o v a a n o e v a ) M e h m e d pobjegao je u svoje r o d n o mjesto Ilbesan, dok j e o b j e e n j a k K u m r u , t j . g r l i c a , o b j e e n . T a k o su n a j z n a a j n i j i p o b u n j e n i c i i m n o g i b e z i m e n i u k l o n j e n i s p u t a . Za t u g o d i n u je j o e t r d e s e t do pedeset m a n j i h s l u b i p o d i j e l j e n o o d r e d i m a desnoga i lijevoga k r i l a , a l i p o p i s i o por e z i m a i m n i s u u r u e n i nego je s v a k o m o v j e k u dano e s t pjastera p o d n a z i v o m b e r i v a za d j e a k e . V r e m e n o m j e i to prestalo i o n i su d o b i v a l i samo o b i n u p l a u . T a k o j e M u r a t I V u dese-

276

t o j g o d i n i svoga v l a d a n j a , p o l o v i n o m jedanaestog s t o l j e a po H i d r e t u , n a s t u p i o kao n a j v e i o s m a n s k i v l a d a r toga s t o l j e a vrstim, ali krvavim korakom. Jedan o d n a j u t j e c a j n i j i h i n a j v i e n i j i h p o b u n j e n i k i h poglav a r a b i o j e D e l i I l a h i , b o a n s k a l u d a , n e a k Daglardelije, t j . P l a n i n s k e l u d e , k o j i j e k o d Bagdada b i o glasnogovornik pobune, j e d a n o d g l a v n i h razloga n a p u t a n j a opsade. K a d su se t a m o spahije s p r e m i l i za n a v a l u , d o v i k n u o i m je P l a n i n s k a l u d a : Z a t o j u r i a t e ? K a d O s m a n i b u d u i m a l i Bagdad, n e e vas v i e t r e b a t i p a e vas sve skupa s l o m i t i . T a k o je o d b i o spahije o d navale i p r o u z r o i o p o v l a e n j e vojske. D o s t o j a n ne a k P l a n i n s k e l u d e b i o j e B o a n s k a l u d a , k o j i j e ivio u S i d i i B e j e h i r i j u kao u s r e d i t u t i r a n s k e p a u i n e , k o j o m j e opleo i t a v K a r a m a n . B i o j e sudac i i z v r i l a c sile u svemu i sva e m u . Njegov zastupnik S a r i M u s t a f a dao j e i s t u i h o d u R e d e pa, j e d n o g a o d n a j u g l e d n i j i h i t e l j a S i d i e h i r i j a , j e r p r e d n j i m n i j e ustao. B o a n s k a l u d a j e p o v r h toga uzeo j o t i s u u a k i za o v a r i n u . Jednoga j a n j i a r a j e dao o b j e s i t i u n j e g o v o m p u stenom fesu. N j e g o v a j e m o ila dotle da j e k a r a m a n s k i nam j e s n i k , e r k e z A h m e t - p a a , b i o p r i s i l j e n o b r a t i t i se pobunjen i k u i m o l i t i ga za u t j e r i v a n j e poreza, p o t p u n o ovisan o njegov o j m i l o s t i . B o a n s k o j l u d i j e to b i o d o b r o d o a o posao. U c j e n o m b i dobivao d v o s t r u k o i t r o s t r u k o i t a k o je o b i a o sve k a r a m a n s k e gradove. Ovaj g l u p i i g r u b i T u r i n n i j e se dao z a d r a t i da ne ode u C a r i g r a d , usprkos s v i m o p o m e n a m a svoga staroga o r t a k a R u m a M e h m e d a , z a t r a i t i , k a k o j e rekao, s v o j u p l a u . Jedva t o j e odsjeo u C a r i g r a d u , o k r u i ga h r p a l j u d i k o j e j e b i o t l a i o i o s i r o m a i o . S i l o m su ga o d v u k l i na sud da zadovolje n a n j e m u svoje p r a v o . Parnica j e u r e d n o v o e n a , a v o d i l i su j e v r h o v n i p o k r a j i n s k i suci n a d i v a n u i , b u d u i da n i j e i m a o dosta sredstava n a m i r i t i svoje v j e r o v n i k e i nadomjes t i t i p r i i n j e n u t e t u , i z r e e n a m u je s m r t n a osuda. Spahije su m o l i l e da se osuda ne izvri po b i j e l o m e danu nego da se odloi na n o . U n o i p o e p o l i c i j s k i namjesnik u zatvor, pa i z v r i s m r t n u osudu. Nedaleko S i d i e h i r i j a , u j e d n o m selu k o d B o s k i r a , u D e r e k o i u (selo u d o l i n i ) ivio je j e d a n stari p o b u n j e n i k j o od vremena sultana A h m e t a , p o b u n j e n i k k o j i je u p o b u n a m a osijedio. Zvao se Dereli H a l i l , t j . Halil iz d o l i n e , a b i o j e u n e p r i j a t e l j s t v u s gore s p o m e n u t o m B o a n s k o m l u d o m . K a d j e taj b i o s m a k n u t , d o l a je do p r i m j e n e t u r s k a poslovica: S m r t magarca je svadba za pse i p e r z i j s k a B u n d e v a j e pala na z e m l j u , a bostan je i z r a s t a o . H a l i l iz d o l i n e o d m a h se b a c i na v l a s n i t v o B o a n s k e lude da r a z b a t i n i njegova sina H i d a j e t a . Ovaj pobjegne u K o n j u sa a h o m A n s a r o m , a u e m N u r u l l a h o m i d r u g i m o r t a c i m a svoga oca, gdje se nalazio G r k M e h m e d j o u v i j e k o e k u j u i i s p r a v u za o b e a n o m u n a m j e s n i t v o M a r a a , a b i o je u o s t a l o m u p r i j a t e l j s t v u s P o r t o m . Ovaj j a v i u C a r i g r a d o t o m e i z a m o l i da s i n H i d a j e t ne okaje k r i v i c u svoga

277

oca B o a n s k e l u d e . A h m e t - p a a , n a m j e s n i k K a r a m a n a , k o j i je j o u v i j e k sjedio u B o l v a d i n u , d o b i o je nalog da s v o j s k o m p o e p r o t i v Dereli H a l i l a . I p r i s t a l i c e p o g i n u l o g B o a n s k e l u d e , a h Ansar i d r u g i p o l i su p r o t i v njega. M u j e z i n i su sa sidi e h i r s k i h m i n a r e t a o g l a a v a l i : Halil-aga e se u K a v a k u t u i sa a h o m A n s a r o m , svo gradsko s t a n o v n i t v o neka se n a o r u a i neka p o e u b o j , a t k o ne p o e i ne p o s l u a poziv, taj je nev j e r n i k i njegova e n a n e k a o d njega bude r a s t a v l j e n a ! Osmans k i h i s t o r i a r , p r i p o v j e d a ove zgode k o j i se u p r a v o nalazio u S i d i e h i r i j u na o d m o r u k o d svoga strica, u p i t a ovoga po k o j e m z a k o n i k u je izdana ta fetva, pa te k o j i ne i z a u na b o j n o polje s H a l i l o m p r o g l a u j e n e v j e r n i c i m a i izjavljuje da su r a s t a v l j e n i o d s v o j i h e n a . S t r i c m u r e e s m i j u i se neka ga sam za to p i t a . N e a k izbjegne t o m pozivu, j e r j e o t i a o u K o n j u , a l i je stric i m a o o t r a o k a p a n j a s H a l i l o m . Te iste n o i d o a o j e Ahmet- p a a ; zaposjedne g r a d i o p k o l i H a l i l o v u k u u . O n je r a e t v o r e n i e t i r i k o m a d a njegova t i j e l a b a e n a su na t r g . Jedan o d njegov i h o r t a k a , J a j d i ( i z r a i v a l u k o v a ) Hasan, u h v a e n je te iste n o i i o b r a u n je ispao t a k o da m u j e o d s j e e n a glava. Ahmet- p a a preuzme i m a n j e Halila-iz-doline, a s i m a n j e m i r u k u njegove bogate udovice. Gore s p o m e n u t i p o b u n j e n i c i su b i l i spahije, sluge u k o n j u n i c i i l i n i t a bolje. M o n i j i o v j e k , kojega su se i spahije bojale kao svoga p r o t i v n i k a , b i o je vezir U i j a s - p a a , n a m j e s n i k K a r a sija. R o e n je u B a l i k e s i r u , a poznat p o d i m e n o m Solakoglu, t j . sin l j e v o r u k o g a i l i kao sin s t r i j e l c a , nekada j e u n i t i o p o b u n j e n i k e K a r a s i j a , a p o d H a f i z - p a o m je b i o kao a n a d o l s k i beglerbeg z a s l u a n u r a t u p r i p r v o j opsadi Bagdada. P o s v a d i v i se s H u s r e v - p a o m , n a a o se u o k o l i c i B e r g a m a i K a r a s i j a i na b r d u I d i sa u n o v a e n i m l e v e n d i m a i s a r i d i j a m a i , za v r i j e m e p o b u n j e n i k e a n a r h i j e u C a r i g r a d u , d o b i o je kao glavar k o j e g su se b o j a l i dostojanstvo vezira s t r i tuga, s u o b i a j e n i m lancem, s i m b o l o m te p o a s t i . Dva svoja kapetana, K a r a M a h m u t a i S a r i Osmana, t j . C r n o g a M a h m u t a i u t o g a O s m a n a , poslao j e s l e v e n d i m a i s a r i d i j a m a na M i t i l e n u da o t o k p o d v r g n u njegovoj v l a s t i . M e u t i m se su itelji b r a n i l i pa su Crni i uti sa s v o j i m l j u d i m a p o b i j e n i . Sretnije je p r o a o sa s a n d a k - b e g o m Manise I b r a h i m B i a k i o g l u o m , t j . sin k o v a a n o e v a k o j i nije p o s l u a o j e d n u o d n j e g o v i h n a r e d b i . I l i j a s - p a i n i levend i i s a r i d i j e o p s j e d n u M a n i s u i zauzmu g r a d k o j i su p l j a k a l i t r i dana. Od toga dana I l i j a s j e z a m i l j a o da je o s v a j a svijeta. N o i je p r o v o d i o i t a j u i i p r e v o d e i a h n a m u i T i m u r o v e zgode i k a d a m u je, p r i g o d o m b o l e s t i , m u f t i j a Jahja-efendija poslao j e d n o g a o d p r v i h c a r i g r a d s k i h l i j e n i k a , Omer-efendiju, poslao je ovoga n a t r a g s v e l i k i m d a r o v i m a m u f t i j i i d r u g i m o d l i n i c i m a k a d je ozdravio. Z b o g toga su se u z b u n i l e e t e p r o t i v m u f t i j e i p r o t i v njega je to izneseno kao j e d n a o d g l a v n i h o p t u b i 278

 t o je t o m p r i g o d o m poslao l i j e n i k a ; i to j e p r i d o n i j e l o da je smijenjen. Svojevremeno j e I l i j a s - p a a d o b i o n a m j e s n i t v o Damaska, a l i u m j e s t o da ode o n a m o poslao j e j e d n o g a o d s v o j i h l j u d i , Jusufa, da kao m u t e s e l i m , t j . povjerenik-zamjenik, preuzme n a m j e s n i t v o . Sada su p r o t i v njega izaslani vezir K i i u k A h m e t - p a a i namjesnik Karamana erkez Dilaver-paa. Ilijas- p a a o t p r e m i svoje n a j b o l j e s t v a r i u B e r g a m , i j u o b r a n u je p o v j e r i o j e d n o m od s v o j i h aga, L a i n u , d o k j e o n sa s v o j i m o r t a c i m a b i o u k r a j u o k o Ide, k o j i je s i l o m p o k o r i o svojoj v l a s t i i p o d i m e n o m b o r a c a (debelli) i lovaca n a k o n j i m a ( a t l i i segban) o k u p i o do deset t i s u a l j u d i s k o j i m a je na r a v n i c i A l a e h i r a b i o u v o j n o j p r i p r a v n o s t i . A n a d o l s k i i k a r a m a n s k i beglerbezi su ga n a p a l i i p o t u k l i . B i o j e p r i s i l j e n da se sa s v o j i m v j e r n i m p r i s t a a m a u b a c i u b e r g a m s k u u t v r d u . B e r g a m , o d star i n e poznat kao E s k u l a p o v o u t o i t e , b i o je sada u t o i t e p o b u n j e n i k a k o j i su kao m n o g i N i m r o d i stanovali p o d k r a s n i m raz v a l i n a m a grada, k o j e su u o i m a T u r a k a bile N i m r o d o v a p r i j e stolnica. Oba vezira, K i i u k A h m e t i Dilaver, k o j i n i s u v i d j e l i m o g u n o s t da s i l o m zauzmu u t v r d u , ili su p u t e m m i r n i h preg o v o r a . Poslali su I l i j a s - p a i t r e n j e i d r u g a o s v j e e n j a , e g a m u j e u u t v r d i m o r a l o n e d o s t a j a t i . J a v i l i s u se u C a r i g r a d i i s h o d i l i carsko p i s m o s p o t p u n i m o p r o t e n j e m . T r i p a e su se sastale i potpisale u g o v o r k o j i m su oba n a m j e s n i k a , anadols k i i k a r a m a n s k i , z a j a m i l i I l i j a s - p a i po sultanovoj r i j e i p o t p u n i zaborav p r o l o g a i p r i j e m u m i l o s t i . O v o m su p r e d a j o m opet s m i r e n i M a n i s a , K a r a s i , I d a , B e r g a m , B a l i k e s i r , E d r e m i t , Ajazma, Alaehir, Filadelfija, Menmen i Foa. V e l i k i b r o j pobunjenika u h v a t i o je u b i j e g u e r k e z A h m e t - p a a , k o j i je j o u v i j e k bor a v i o u B o l v a d i n u , i u n i t i o i h . D i l a v e r - p a a je o t i a o u K a r a m a n , a K i i u k A h m e t - p a a s I l i j a s - p a o m u C a r i g r a d , gdje je ovaj po u g o v o r u sa s u l t a n o m trebao b i t i opet p r i m l j e n u m i l o s t i . Odvedeni su na p r i j e m u p a l a u u I s t a v r o s u na azijskoj stran i B o s f o r a . N e v j e r n i e ! , oslovi M u r a t I l i j a s a , z a t o n i s i o t i a o u Damask, j a sam t i dao to n a m j e s n i t v o . I l i j a s se i s p r i a da je b i o bolestan. P r o k l e t n i e , n i s i b i o bolestan da o p u s t o i s j e d i t e m o j i h p r e d a k a , M a n i s u ! O d s j e i t e glavu o v o m nevjern i k u ! B o s t a n d i j e ga zgrabe i j e d a n o d n j i h , nazvan T u l u d i , prereza m u n o e m g r k l j a n . K i i u k A h m e t , k o j i je I l i j a s - p a i z a j a m i o i v o t , d r h t a o je sada za svoj i v o t . Znao j e da su se p o d a n i c i G e r m i j a n a p o t u i l i na njega. N a k o n izvjesne stanke ga oslovi s u l t a n : N e v j e r n i e ! P r o t i v tebe su stigle p r i t u b e , z a t o p o d j a r m l j u j e p o d a n i k e ? Kuiik Ahmet odgovori: udotvorce, m i l o s t i v i care i k r a l j u ! S v e m o g u i B o g neka z a t i t i V a e p l e m e n i t o postojanje. Ja p r i z n a j e m da sam p o d j a r m l j i v a o podanike, a l i t o sam uzeo, u p o t r i j e b i o sam za v o j s k u . Bez t i h poreza i i z d a t a k a n i k a d a ne b i h sastavio e t e , a ovaj ne b i to okajao u V a o j p r i s u t n o s t i . O s i m toga, o d toga t o sam uzeo j o sam e z d e s e t t i s u a p j a s t e r a d u a n za t o sam j a m i o vojsci. 279

U b i t e me, o p r o s t i t e m i , j e d n o i d r u g o j e V a a o d l u k a , zapovijed j e u moga slavnoga cara i k r a l j a . P o u i v i ga o b o l j e m p o n a a n j u p r e m a p o d a n i c i m a , M u r a t ga o t p r e m i o b u e n o g u p o a s n u o d j e u , kao nagradu za u i n j e n e usluge u s v o j s t v u n a m j e s n i k a Damaska. e h a j a p r i j a n j e g a v e l i k o g a vezira H u s r e v - p a e , H a di A j v a d Sulejman-aga postao j e t e m i v a r s k i m n a m j e s n i k o m , a D i l a v e r - p a a j e i m e n o v a n n a m j e s n i k o m Sivasa; e r k e z A h m e t - p a i i N u g a j - p a i p o t v r e n a su n a m j e s n i t v a K a r a m a n a i Haleba. U V l a k o j i M o l d a v s k o j su t a k o e r zamijenjene v o j v o d e , t o nije ilo bez p r o l i j e v a n j a k r v i . P r o t i v Radula, kojega je Port a i m e n o v a l a za v l a k o g a kneza, E l i j a s o v a sina, p r u a o j e Abaza ( z n a m e n i t i azijski p o b u n j e n i k ) , sada u n a p r i j e e n o d bosanskog n a m j e s n i k a za n a m j e s n i k a O a k o v a , p o d r k u svome t i e n i k u V l a h u M a t i j i Besarabi i m e u te dvije s t r a n k e d o e do b i t k e u k o j o j j e R a d u l p o t u e n pobjegao u M o l d a v s k u , a p o b j e d n i k Besaraba j e p o t v r e n za v l a k o g a kneza s v o j v o d s k i m znacima k o j e su bile poslane R a d u l u . U M o l d a v s k o j j e ovdje nastanjeni P o l j a k M i r o n B e r n a v s k i , k o j i j e v e t r i godine b i o na k n e e v s k o m p r i j e s t o l u , nastojao sa p r i j e s t o l a p o t i s n u t i G r k a Aleksand r a E l i j a s a . K o n a n o j e p o a o u C a r i g r a d , a l i j e b a e n u zatvor S e d a m k u l a , pa j e s v o j u n e m i r n u glavu ostavio u r u k a m a k r v n i k a . U C a r i g r a d u i u n a m j e s n i t v i m a neprestano su b i l i n a d j e l u u e i m a p r o t i v p o b u n j e n i k a . e r k e z A l i j a , j e d a n o d glav a r a spahija b i o j e n a t r k a l i t u , p r e k o p u t a lavljega kaveza, o b j e e n u s a m u r o v i n i . N o v o i m e n o v a n i defterdar, N i j d e l i M u s t a f a - p a a , pao je k o d sultana u nemilost zbog svoje n e p o t e d n e k r u t o s t i ; jednoga j e j u t r a n a e n m r t a v k o d carske pekarnice. Mahmudoglu, jedan od sudionika u ubojstvu Hafiz-pae, z a t u e n j e i onda p r e d a n m o r s k i m v a l o v i m a . J a n j i a r s k i aga, i l j a t o b r a d i M e h m e d , i s t i o je j a n j i a r e o d n e m i r n i h glava. S t r a h j e p r e d n j i m bio t o l i k o velik da n i t k o , k o j e g je dao p o z v a t i , nije o t i a o k n j e m u , a da nije obavio o b r e d n o pranje p r i j e s m r t i . Svako j u t r o su se na m o r u m o g l i v i d j e t i leevi k o j i su n o u bacani u m o r e i k o j e su prepoznavali kao spahije i l i j a n j i a r e . S u l t a n j e o s o b n o m h r a b r o u i v l a d a r s k i m d u h o m ulijevao s t r a h i u a s u p o b u n j e n i k e . Jahao j e bez straha d o b r o n a o r u a n , p r a e n o d v r s n i h j a h a a i o t i a o onamo gdje su se sakupljale spahije i l i druge skupine pa i h r a s p r i o . N a t r k a l i t u se v j e b a o u bacanju dirida i odapinjanju strijela. Bio je izvrstan b a c a koplja i strijelac, a najbolje b i n a g r a i v a o d o d a t k o m na p l a u . Kose A l i j a i Feridun-efendija, dva p o t i c a t e l j a pobune, d o b i l i su s v o j u z a s l u e n u nagradu. F e r i d u n je n a a o s m r t , j e r je bio donosilac jednoga poveza za g l a v u M u r t a z a - p a i , beglerbegu D i j a r b e k r a . U povezu je b i l o u i v e n o carsko p i s m o k o j e je t r a i l o s m r t za donosioca, t o j e beg i z v r i o . Kiiiik A h m e t , n a m j e s n i k Damaska, d o b i o j e n a r e d b u da u n i t i d r u z i j s k u p o b u n u na L i b a n o n u . N a s v o m p u t u onamo o i s t i o j e s i r i j s k e p r i j e v o j e o d p o z n a t i h 280

p o b u n j e n i k a . U L a o d i c e j i u b i j e n je a l i k D e r v i . U b l i z i n i K a i serije b i l i su l u k a v s t v o m i z m a m l j e n i iz s v o j i h s k r o v i t a u planini Ardi turkmenski buntovnici Bojuni Indelibegi, Hadi A h m e t i njegov sin Omer, pa su u H a l e b u razapeti i na devama v o e n i u n a o k o l o . Glava B a b a U m r e v i s a iz K a r a h i s a r a poslana je u C a r i g r a d . N i j e b i l o t a k o l a k o svladati R u m M e h m e d - p a u , g l a v e i n u p o b u n j e n i h spahija, k o j i je v e vie p u t a s p o m e n u t , j e r se r a n i j e rastao sa s v o j i m o r t a c i m a pa i h izdao, n a k o n e g a je u d a l j e n n a m j e s n i t v o m M a r a a . R o e n u selu K e s k i n b l i z u E s k i e h i r a , n a j p r i j e je i a o z e m l j o m s u t j e r i v a e m poreza K a r a k a - z a d e o m , a o n d a je u H u s r e v - p a i n o v r i j e m e postao p o t p a l j i v a pobune. K a d a je H u s r e v - p a a p o d i j e l i o s p a h i j a m a p o l o a j e , d o b i o je R u m M e h m e d v o j v o d s t v o Sile, a z a t i m je postao vrhovn i n a d z o r n i k r u d n i k a b a k r a . K a o takav je o p u s t o i o k r a j oko Kas t a m o n u a sa s v o j i m t j e r a i m a . N a r o i t o je to i n i o U r u d Gazi k o j i j e sa e z d e s e t do osamdeset p a n d u r a ucjenjivao z e m l j u . N a k o n H a f i z - p a i n a u b o j s t v a p r i d r u i o se elji d r u g i h pobunjen i k a k o j i su t r a i l i svrgavanje s p r i j e s t o l a , pa se u K o n j i u d r u i o sa s k u p i n o m p o b u n j e n i k a k o j i su izbjegli z a s l u e n o j nagrad i . Da ga u k l o n e , o b e a l i su m u n a m j e s n i t v o M a r a a i o t a d a se naselio u A n t e p u . K a d a je Deli J u s u f - p a a d o a o na g r a n i c u K a r a m a n a , a j e d a n je d r u g i p o b u n j e n i k i poglavica i m e n o v a n za n a m j e s n i k a u D a m a s k u , poslao m u je R u m M e h m e d p o r u k u da ne d o e u njegovu b l i z i n u da se, B o e s a u v a j ! , levendi ne b i p o s v a d i l i . J u s u f - p a a je p o s l u a o upozorenje. I s t u p o r u k u j e poslao K i i u k A h m e t - p a i k o j i je bio na p o l a s k u u S i r i j u , a ovaj izvijesti P o r t u da, u k o l i k o se eli r i j e i t i R u m M e h m e d a , za to n i t k o ne b i bio s p r e t n i j i do Ali-bega iz Behesnija, poznatog p o d i m e n o m B a j t a r o g l u , t j . sin v e t e r i n a r a , k o j i se u p e r z i j s k o m r a t u slavno istakao k o d I m a m Huseina. Ali-beg j e p r i m i o ovaj zadatak. N a o p o m e n u R u m M e h m e d a da m u se ne p r i b l i i , po a l j e Ali-beg d v o j i c u s v o j i h l j u d i k n j e m u s r i j e i m a u m i r e n j a da eli o t i i samo u Behesni i da ga ne eli u z n e m i r a v a t i . R u m M e h m e d dade u b i t i o n u d v o j i c u , pa se u v r s t i u A n t e p u . Ali-beg ga opsjedne uz p o m o i t e l j a toga k r a j a , osvoji g r a d , pa n j e m u i s v i m a n j e g o v i m a da o d s j e i glave. Za nagradu, t o je pao R u m M e h m e d , d o b i o je u p r a n j e n o n a m j e s n i t v o M a r a a . Deli Jusuf- p a a , na ije je m j e s t o za n a m j e s n i k a Damaska i m e n o v a n K i i u k A h m e t - p a a , d o a o je u Carigrad. B i o je to lijep i h r a b a r borac, a l i na zlu glasu zbog s v o j i h u c j e n j i v a n j a i H u s r e v - p a i n o v j e k . Jedne ramazanske n o i pozvan je s u l t a n u gdje je u m r o n a s i l n o m s m r u , t o m u je pravedna p l a a , j e r je sam t o l i k e b i o liio i v o t a . Oni k o j i su njegov le o d n i j e l i u p r e d v o r j e Aje Sofije na u k o p , r e k l i su da m u rana, t o j u je zadobio u b i c i k o d e h i r s o r a sa L o r i Husein-hanom, j o nije b i l a zarasla. D o k su u C a r i g r a d u i u A z i j i b j e s o m u n o v l a d a l i u e i m a p r o t i v p o b u n j e n i k a , bjesnio je i u A r a b i j i g r a a n s k i rat, k a k o u Jemenu, t a k o i u H i d a z u . A j d i n - p a u , n e k a d a n j e g etiopskog na281

m j e s n i k a , k o j i j e i m e n o v a n j e m e n s k i m n a m j e s n i k o m i k o j i se u v r s t i o u M o ' i ( M o k i ) da v o d i b o r b u p r o t i v sejidskog i m a m a , e r i f a K a s i m a , sina e r i f a M u h a m m e d a , n a p u s t i l i su A r a p i . Ahmet- p a a , k o j i j e u M e k i postavio (na mjesto j e m e n s k o g e r i f a ) e r i f a A h m e d a , b i o j e , k a o t o j e r a n i j e v e spomenuto, po e g i p a t s k o m beglerbegu B a j r a m - p a i m a k n u t s p u t a . e r i f a A h m e d a j e z a t i m u b i o novo i m e n o v a n i j e m e n s k i beglerbeg, egipatski beg Kansu- p a a , p a j e opet postavio jemenskoga e r i f a . U b i o j e i Ajdin-pa u p a se v r a t i o u Z e b i d . U d o l i n i D e n a n d o l o j e do b i t k e m e u osmanskim e t a m a pod Kansu-painim zapovjednitvom i onih p o d i m a m o m . S t o t i n u t i s u a A r a p a m a i l o se o r u j a . N j i h o v i m j e desnim k r i l o m zapovijedao crnac S i i n b u l , a l i j e v i m su zapov i j e d a l a i m a m o v a b r a a , H a s a n i H u s e i n , s r e d i n o m j e zapovijedio sam i m a m . K a n s u - p a a postavi na svoje desno k r i l o svoga e h a j u Jusufa, na l i j e v o Idriz-agu, s t a r j e i n u o l o a k o j i j e reg r u t i r a n u C a r i g r a d u k a o b u d u e spahije, a sam j e v o d i o sred i n u . O s m a n i su p o t u e n i . Jusuf e h a j a j e pobjegao u Z e b i d . K a n s u , k o j i j e saznao da se Jusuf umjesto njega h t i o nametnut i za v o j s k o v o u , poslao j e u b o j i c u u Z e b i d i taj j e e h a j i gurn u o b o d e u prsa. N a to se p o b u n e J u s u f - p a i n e p r i s t a e , zatvore p a u u Z e b i d u i z a t r a e D e l i - p a u i sekretara d a i h raskomad a j u kao z a e t n i k e e h a j i n a u m o r s t v a . P a a j e b i o p r i s i l j e n i z r u i t i i h . Bagra, k o j a j e d o l a iz Carigrada, u z m e i h u z a t i t u ; o s t a l i su ivi, a p o b u n a j e u t i a n a d a r o v i m a . B u d u i da j e I d r i z u m r o , na njegovo mjesto s t u p i K o r M e h m e d kao aga crvene zastave. On p o e s p j e a c i m a i s k o n j a n i c i m a p r o t i v A r a p a iz plemena Seranik, k o j i su za o r u j e i m a l i o k l o p e p r e s v u e n e r i b l j o m k o o m i k o p l j a . O n p o t u e ova i d r u g a arapska plemena p a se p o t v r d i u p o s j e d u Zebida i Taeza. K a n s u se i p a k n i j e m o gao d o m o i Sane. T r i godine su p r o t e k l e u m a l i m a r k a m a uz m n o g o m u k e . Jedva j e b i l o j o devet s t o t i n a o d o n i h carigrads k i h k a n d i d a t a za b u d u a mjesta spahija. N i za te l j u d e n i j e mogao s m o i p l a e , u p u t i o i h j e u C a r i g r a d da t a m o z a t r a e eljena mjesta za spahije. K o r M e h m e d j e i a o k o p n o m u D i d u p a j e ugrozio M e k u . e r i f S e j i d m u p o e u susret s dvadeset do trideset t i s u a A r a p a , a sve b u n a r e o d D i d e do M e k e dao je n a p u n i t i z e m l j o m . K o r M a h m u t i n j e g o v i h devet s t o t i n a hrab r i h j u n a k a s k o r o su skapali o d e i d o k n i s u p r o n a l i zatrpane b u n a r e , p a i h opet o t k o p a l i . K o n a n o d o e do b i t k e . Z b o g nesp r e t n o s t i A r a p a n j i h o v p u a n i p r a h p o l e t i u zrak, s n j i m i er i f M u h a m m e d , a erif S e j i d pobjegne u p u s t i n j u . K o r M e h m e d i j.3.1631. njegovi h r a b r i j u n a c i u u u M e k u gdje su p l j a k a l i . O n d a su kao h o d o a s n i c i sedam p u t a o b i l a z i l i K a b u . N a m j e s t o e r i f a Sejida postavljen j e za e r i f a po t r e i p u t a j e m e n s k i erif K o r M a h m u t k o j i j e d o b r o znao da zbog z l o i n a p o i n j e n i h u M e k i n e e n a i i n a dobar p r i j e m u C a r i g r a d u , p a p o e p u t e m p r e m a B a s r i ; n i s u ga s l i j e d i l i svi njegovi v o j n i c i , j e r t r i stotine p o e u C a r i g r a d p o d v o d s t v o m Mustafa-bega. M e u t i m j e egipatski 282

n a m j e s n i k H a l i l - p a a n a glas o t i m n e r e d i m a poslao K o d u K a sim-bega s e t a m a da opet p o s t a v i p r i j a n j e g a e r i f a Sejida. Kasim-beg, svjetski o v j e k , k o j i se nije h t i o p o b i t i s t a k o ogor e n i m p r o b i s v j e t i m a kao t o su b i l i t r i s t a Mustafa-begovih l j u d i , p o a l j e i m e m i r u l h a d a I b r a h i m - b e g a da s n j i m a pregovara. Mustafa-beg, o b u e n p o a s n o m o d j e o m , p o e p r e k o S i r i j e u C a r i g r a d . erif opet zauzme v l a d a r s k o mjesto u M e k i . K o r M a h m u t , k o j i j e v i d i o da ga p r o g o n i p r e m o n a a r a p s k a v o j s k a , u b a c i se u u t v r d u T u r b e u d o l i n i Vadiul-Abbas. e s t s t o t i n a njeg o v i h l j u d i n a p u s t i ga da p o u s Mustafa-begom u Carigrad, a e m i r u l h a d (poglavar h o d o a a ) I b r a h i m - b e g o t p r a t i o ga j e sigurno u Siriju. K o r Mahmuta, k o j i je htio poi svojim putem u B a s r u , svladali su A r a p i i odveli zarobljenog u M e k u . Njegove p r i s t a l i c e su s m a k n u t e , a o n j e s r a z b i j e n i m nogama b a e n n a mjesto gdje su b i l e lubanje. N e k i erif i njegov b r a t o s u e n i su m j 8 . 1 6 3 1 . s u d s k o m p r e s u d o m n a s m r t k a o ubojice posljednjega bega Dide. e t e , k o j e su s k a r a v a n o m h o d o a s n i k a p o l e u S i r i j u , b i l e su j o j o d k o r i s t i p r o t i v p u s t i n j s k i h A r a p a . O v i su ove godine z a t r p a l i b u n a r e da z a d r e h o d o a s n i k e , a ceste su z a k r i l i hrpam a t r n o v i t o g d r v e a . Jemenski v o j n i c i s u odagnali Arape i spal i l i zapreke. O v i m uslugama su i z b r i s a l i k r i v i c u za z l o i n e t o su i h p o i n i l i u Jemenu i M e k i . N j i h o v o m v o i M u s t a f i dan j e p o l o a j s a n d a k b e g a u K a s t a m o n u u . M e u t i m , k a d su se ostali v r a t i l i u C a r i g r a d p a o d v e l i k o g a vezira Mehmeda-s-velikim- t a b a n i m a z a t r a i l i mjesta spahija, k o j a su i m b i l a o b e a n a p r i o d l a s k u u A r a b i j u , p o t j e r a o i h j e sa divana, a da n i j e n i saslu- 1633. a o n j i h o v e zahtjeve. V r a t i o se i K a n s u - p a a u C a r i g r a d , a Jem e n j e sasvim p r e p u t e n v l a d a v i n i Sejida.

[ M a l o po proslavi r o e n j a jednog princa, kada je cijeli 7.8. g r a d p l i v a o u svjetlosti, i z b i l a j e s t r a n a v a t r a k o j a j e opusto i l a g r a d . Ona se p o j a v i l a usred p r i s t a n i t a , n a s t r a n i p r e m a g r a d u p r e d v r a t i m a Diib A l i j a , iz k u d e l j e k o j o m j e b i o ispu- 2 . 9 . n j e n j e d a n b r o d . Z a h v a t i l a j e p r i u v i t e a m a c a d u obale sve do o b l i n j i h v r a t a A j a K a p u , p r o b i l a se u t r n i c u M u s t a f a - p a e i g u t a l a t r i do e t i r i k a t a v i s o k i h p a l a a H a m z a - p a e , Jahja-pa e , A i k - p a e i e m i efendije. Odatle se r a s p u k l a n a t r i r u k a v ca; j e d a n se protezao b a p r e m a S e l i m o v o j d a m i j i ; d r u g i se p r u i o d u m o r s k e strane p r e m a H a j d a r - p a i i d a m i j e U s k u b l i i p r e m a v r a t i m a U n k a p a n i ( s k l a d i t e b r a n a ) , vezirskoj u z v i i c i , g u t a j u i p a l a u K u r u n d i - z a d e Mustafe; t r e i se d o h v a t i o pravca p r e m a M e h m e d o v o j d a m i j i , u l i c a m a i p a l a a m a t o su se nalazile n a obje njezine strane, v e l i k o g K a r a m a n a , m a l o g K a r a m a n a , t r n i c e s a r a a (sedlara) p a sve do Sarigiirza. D o k se sult a n sa s v i m b o s t a n d i j a m a i v e z i r i m a t r u d i o zaustaviti v a t r u k o d Selimove d a m i j e , izbije o n a iza l e a , gdje su se zapalile 283

stare i nove j a n j i a r s k e kasarne i Srednja d a m i j a , a r i t e pobune t o je p r e o k r e t a l a p r i j e s t o l j a . L i n i j a h a r a n j a p r o d u i l a se d u l j i n o m od p r i s t a n i t a k a M u l a K u r a n i j u , t j . c i j e l o m i r i n o m Carigrada; i r i n a m a od F a n a r s k i h v r a t i j u do B a k i - p a i n e i L u t f i - p a i n e d a m i j e , na seraj a h H u b a n a i k o n j s k u t r n i c u iznad s k l a d i t a b r a n a . U t o m c i j e l o m opsegu o d dvije t r e i n e grada, samo su dvije k u e bile n e o t e e n e , sve u svemu izgorilo je m j . 9 . 20.000 k u a . T a k v a v e l i k a v a t r a izazvala je u n a r o d u nezadovolj1633. stvo, k o j e se u g l a v n o m i z r a a v a l o u kafanama. Iz straha da to ne dadne p o v o d a za nove p o a r e i pobune, dan je nalog da se sve one p o r u e ; i s t i n a , i r a n i j e za M u r a t a I I I i A h m e t a I izdavane su s l i n e zabrane, a l i je to p o t r a j a l o samo par dana; a sada su kafane u c i j e l o m Carstvu, za sve vladavine M u r a t a I V i njegova n a s l j e d n i k a I b r a h i m a , bile zatvorene, sve do doba M e h m e d a I V . A uz to je, onda, slijedila zabrana p u e n j a d u h a n a p o d prijet n j o m s m r t n e kazne, a i z l i k a je b i l a opasnost od vatre; u stvar i , p o l i c i j a je t a k o r a s t u r a l a skupove besposlenih b r b l j a v a c a , gdje se ogovarala v l a d a v i n a . Te zabrane izazvale su mnoge p r i m j e d b e i epigrame. M n o g i su svoj u i t a k u k a f i i d u h a n u p l a t i l i g l a v o m . Sam s u l t a n je n o u , a i d a n j u , obilazio g r a d p r o v j e r a v a j u i p r o v e d b u zabrana. e j h e j h o v a , glasoviti m i s t i a r Sivazi-zade, sjedio je j e d n o u v i l i v r h o v n o g k o n j u n i k a s d r u t v o m u r a z g o v o r u , k a d je nenadano n a i a o s u l t a n i pozvao d r u t v o koje je k o d njega. Donijele su m u se k n j i g e i tespih ( m o l i t v e n a b r o j a n i c a ) . N e u n i n a j m a n j e s m e t a t i u l e m u sa k n j i g a m a , p i sare sa p e r i m a i m a s t i l o m , d e r v i e sa t e s p i h o m , i l i m o m za m o l i t v u ( s e r d a d a ) i d u g o m h a l j o m , k o j i se e t a j u i s k u p l j a j u . Ovaj e j h je bio, od s m r t i v e l i k o g e j h a M a h m u t a od U s k u d a r a , v o m i s t i a r a u C a r i g r a d u , kao t o je e j h Kadi-zade b i o v o 27.9.1633. d o g m a t i a r a . N a dan Poslanikovog r o e n j a , k a d a se, kao i obi n o dvanaestog rebiul-evela, svetkovalo u n o v o j d a m i j i s u l t a n a A h m e t a na k o n j s k o m t r k a l i t u , izlagala su oba e j h a , j e d a n za d r u g i m . N a j p r i j e se popeo na g o v o r n i c u e j h Sivasi-zade, a onda njegov p r o t i v n i k k o j i je, zbog sultanove z a t i t e , d o p u s t i o sebi p o n e k u s l o b o d n i j u r i j e . On se o b o r i o na v e l i k a e ; i s p r i a o je j e d n u o d a l a t u r s k o g Eulenspigela, N a s r e d i n - h o d e k o j i , k a d je j e d n o orao s m a l i m i v e l i k i m v o l o m , a m a l i nije h t i o v u i , t u k a o velikog; z a p i t a n z a t o to i n i , rekao je: j e r m a l i ne v u e , d o k nije u v e l i k o m v i d i o p r i m j e r . N e k i su v e l i k a i i ulem a , k o j i su se o s j e t i l i p o g o e n i m a , h t j e l i i z l a g a a o t j e r a t i sa govornice, a l i i h je s p r i j e i o m u f t i j a , Kadi-zadeov s r o d n i k , pred o i v i da to nije zgodno u s u l t a n o v o m p r i s u u . N e t o r a n i j e 14.6. J u l e m a izgubila j e d n o g o d s v o j i h n a j d o s t o j n i j i h l a n o v a , j e r je u m r o v r h o v n i sudac R u m e l i j e , M e h m e d K a r a e l e b i - z a d e ; b i o je sin Hasana K a r a e l e b i - z a d e a , v o j n o g suca R u m e l i j e za M u r a t a I I I ; Hasanov otac b i j a e sudac K a r a e l e b i , t j . c r n i m l a d i gos p o d i n , a njegov djed M e v l a n a H u s a m e d i n , b r a t v e l i k o g vezira 284
e

R u m M e h m e d a p o d s u l t a n o m M e h m e d o m O s v a j a e m (el-Fatihom), o r o e n s jednom od najuglednijih karamanskih obitelji. M e h m e d j e ostavio pjesme p o d i m e n o m S u h u r i , a u t e m e l j i o j e j e d n u d a m i j u , p o r e d d r u g i h zaklada u B r u s i i E d r e n u . Bosanac M u r t a z a - p a a , n a m j e s n i k D i j a r b e k r a , d o v r i o j e p r o t i v Perzije u v r e n j e M o s u l a , uz p o m o s e g b a n b a e Muse k o j i j e za to d o b i o n a m j e s n i t v o V a n a . M u r t a z a - p a a sakupi v o j s k u k o d M a r d i n a , d o k su Perzijanci b i l i p o t i s n u t i po T a h m u r a -hanu iz Gruzije. Perziju su r a s t r z a l i u n u t a r n j i n e m i r i . P o t o su Perzijanci sada k r e n u l i k a V a n u , d o b i j e v e l i k i vezir Mehmed- p a a nalog da se t o je m o g u e b r e p o k r e n e na P e r z i j u , te o n p o l o v i c o m listopada ( o k t o b r a ) ode k a U s k i i d a r u . U K a v k a z u m u d o e a h i r v a n a sa 200 k o n j a n i k a - p r e b j e g l i c a , te m u se da sand a k Alaje. U M a l t e p i , gdje j e s u l t a n j o v j e b a o v o j s k u , p a d n u e t i r i vezira u n e m i l o s t , j e r n i t i su doveli dosta v o j n i k a n i t i su i h o p r e m i l i za rat; b o s t a n d i b a a i h odvede g a l i j o m , oduzme i m i m e t a k i ostavi i h u m j e s t i m a progonstva. M a h m u t - p a a n i a n d i j a ode na h a d u M e k u , S e m i n M e h m e d - p a a u p r o g o n s t v o na Rodos, M u s t a f a - p a a iz M o s t a r a kao s a n d a k b e g u Selefke u I i l u , J u s u f - p a a kao s a n d a k b e g u K l i s u B o s n i , a Hasan-pa a , krasnopisac, n e k a d a n j i j a n j i a r s k i aga, d o b i j e n a m j e s n i tvo Bosne. D o e dan kasnije vijest da su se Perzijanci p o v u k l i od V a n a , t o izazove radost cijelog t a b o r a . S u l t a n ga j e p r a t i o do K a z i k l i i j a , gdje j e v e l i k o m v e z i r u dao n a j o d r e e n i j e naloge za o d r a n j e stroge stege i onda se v r a t i o u C a r i g r a d . Dva mjeseca po o d l a s k u iz Carigrada, u e u H a l e b (Alep). Sedmi dan se o d r i s v e a n i d i v a n kao u C a r i g r a d u . T r i dana pot o m d o e h a t i e r i f , k o j i m se n a l a e pogubljenje N u g a j - p a e , n a m j e s n i k a Haleba, j e r se n e m a r n o odnosio s p r a m p o b u n j e n i k a , te o n bude p o g u b l j e n . Njegovo mjesto dobije sa v e z i r s k o m as t i silahdar A h m e t - p a a , k o j i j e nedavno i z a a o iz seraja. K a d a je s u l t a n p o e t k o m p r o s i n c a (decembra) i a o u B r u s u i v i d i o k a k o se u I z m i t u d o b r o o d r a v a j u gradske zidine i p a l a a , da b i izrazio svoje zadovoljstvo, dao je g r a d s k o m sucu G u m i i - z a d e u uvjeravanje da ga n i k a d a n e e s m i j e n i t i ; a l i k a d a j e p r e k o I z m i ta i a o p r e m a I z n i k u i v i d i o u k a k v o m su l o e m s t a n j u ceste, p o a l j e v r h o v n o g sobara s n a l o g o m da objesi suca. Uzalud j e ovaj pokazivao c a r s k i h a t i e r i f . Pred i z v r e n j e s m r t n e kazne, obr a t i se sudac s a k u p l j e n o m n a r o d u r i j e i m a : M u s l i m a n i , u z i m a m vas za svjedoke da u m i r e m n e d u a n . T r i dana je visio na grads k i m v r a t i m a , z a t i m j e p o k o p a n ; sve do u k o p i t a k r v j e ozna a v a l a p u t , t o j e n a r o d u b i o znak njegove n e d u n o s t i . S u l t a n j e p r e k o Inegola o t i a o u B r u s u p o s j e t i t i grobove s v o j i h predaka i tople k u p k e . V j e a n j e suca u z b u n i l o j e u l e m u u Carigrad u i m u f t i j a Ahi-zade n a p i e p i s m o c a r i c i - m a j c i (valide-sultan) da opomene sina da m u to ne donosi n a k l o n o s t i , osobito k o d naroda k o j i je j o uzbunjen. N a nesreu, na r u k u kod pretstojn i k a e m i r a , A l a m e efendije, b i l o je opet g o v o r a o t o m t r a g i 285

n o m d o g a a j u , i d o u n i c i su d o j a v i l i s u l t a n i j i da j e m u f t i j a , p r i tome, kazao r i j e o s m j e n i na p r i j e s t o l u . N a to, ona p o a l j e sult a n u m u f t i j i n o o p o m i n j u e p i s m o , s l a k o n s k i m l i s t i e m : Lave m o j ! u r i nazad, g o v o r i se o o b a r a n j u s p r i j e s t o l a . Ovaj to d o b i j e u l o v u i , n i t a ne r e k a v i , krene h i t n o nazad, te t r e e g dana n a v e e r do j a e do p a l a e u U s k i i d a r u i o t p r a v i o d m a h bos t a n d i b a u s n a l o g o m da m u f t i j u i sina m u , c a r i g r a d s k o g suca, u k r c a na b r o d za Cipar. Jahja efendija d o e po t r e i p u t a za e j h u l - i s l a m a , a K a r a e l e b i - z a d e o v sin, Abdulaziz efendija, za carigradsKog suca. S l i j e d e e g ' j u t r a , n a r e d i s u l t a n b o s t a n d i b a i da se odveze b r o d o m za p r o g o n j e n i m a , te, a k o su izvan pod r u j a glavnoga grada, ne t r e b a i h dalje s l i j e d i t i , a ako se nalaze u n u t a r tog p o d r u j a , o n d a i h t r e b a p o g u b i t i ; j e d a n n e u v e n nalog k o j i , o t k a k o p o s t o j i Carstvo, nije b i o izdan p r o t i v n a j v i e g vjersko-pravnog p o l o a j a , a djelo j e M u r a t o v e n a s i l n o s t i i osobne osvete; j e r o n n i j e h t i o n i z a b o r a v i t i n i o p r o s t i t i da se m u f tija u v o j n i k o j p o b u n i , t o j e z a p r i j e t i l a p r i j e s t o l u , o d v a i o , s v e l i k i m v e z i r o m R e d e p o m , b i t i talac za i v o t p r i n e v a , t o je b i o z l o i n uvrede v e l i a n s t v a . B o s t a n d i b a a je dostigao b r o d s m u f t i j o m , j e r m u je v j e t a r b i o s u p r o t a n , d o k j e b r o d s njeg o v i m s i n o m o d m a k a o n a debelo m o r e . S u l t a n je, u m e u v r e m e n u , dojahao do v r a t a Sedam k u l a , p o r e d m o r a , i d o a o do i s k r c a l i t a . On da znak b o s t a n d i b a i da smjesta izvri s m r t n u p r e s u d u . Ovaj smjesti m u f t i j u na k o l a sa s l a m o m , odvede ga k r o z A j a Stefana k a selu K a b r i j a (Lijepo v r e l o ) , na m o r s k o j obal i , gdje b u d e u b i j e n u k u i n e k o g j a n j i a r a i z a t r p a n u m o r s k i pijesak. G r o b , k o j i je sebi m u f t i j a b i o izgradio u C a r i g r a d u , ostao j e p r a z a n . U H a l e b u (Alepu) su se p o e t k o m p r o l j e a u z b u n i l i j a n j i a r i , p o d i z l i k o m da ele p j a s t e r m j e s t o a k e za p l a u , s a k u p i l i se i z a t r a i l i smjenjivanje n j i h o v o g age, e h a j e i sekretara. Met e n i c i su o k r u i l i k u u age i v i k a l i su: Mi te n e e m o ! A aga je odgovarao: Ni j a vas n e u i k r o z p r o z o r u p u t i n e k o l i k o strijela u r u l j u . O n i se na to u p u t e v e l i k o m veziru, te i h o n pozove n a d i v a n da b i i h u m i r i o ; no o n i se n i s u d a l i , te i m o n u d o v o l j i . A l i o n i z a t r a e a g i n u glavu, j e r i h j e gaao s t r i j e l a m a . V e l i k i vezir i h o b a v i j e s t i da je pobjegao, a l i o b e a da e ga p o t r a i t i . N a to o n i p o n u bacati k a m e n j e na v e l i k o g vezira, ond a se njegova p r a t n j a b a c i na n j i h , te d o e do t u n j a v e u k o j o j je v i e o d pedeset l j u d i u b i j e n o ; k o n a n o b u d u m e t e n i c i p r o t j e 1.3. r a n i . Ostali k o j i n i s u sudjelovali u p u t e p i s m o v e l i k o m veziru m o l e i za i s p r i k u i z a k l i n j u i se da n i s u sudjelovali u t o m sram n o m d o g a a j u . Ovaj oduzme i m e t a k t r o j i c i bjegunaca i izvijes t i C a r i g r a d da b i b i l o k o r i s n o i h p o g u b i t i , a o s o b i t o agu Mehm e d a i l j o b r a d o g . S u l t a n to t a d a n a r e d i , a aga, k o j e g v r h o v n i sobar n a e , i z m o l i ovoga da ga odvede u C a r i g r a d u v j e r e n da e 2 1 . 3.1634. ga s u l t a n zbog n j e g o v i h zasluga s i g u r n o p o t e d j e t i . Doveden j e p r e d sultana, a l i s m r t n i nalog j e b i o o b n o v l j e n , te m u k r v n i k 286

o d s i j e e glavu. J a n j i a r s k i e h a j a j e u h v a e n u S a m a n l i j i i njegova glava j e poslana u C a r i g r a d , d o k j e sekretar zasada izmaknuo. H u s r e v - p a i n ehaja, H a d i Ajvad Sulejman, jedan od k r i vaca p o d H u s r e v o m izbile pobune, b i o j e z a s l u e n o p o s j e e n . U C a r i g r a d u je b i o p o g u b l j e n spahija S a r i M u s t a f a , j e d a n o d uboj i c a H a f i z - p a e , k o j e g se s u l t a n osobno s j e a o . S p a h i j a E k i U z u n Hasan, k o j i j e tada kao j a n j i a r g a l a m i o u s u l t a n o v o m p r i s u u , b i o j e sada doveden n a g u b i l i t e , a i njegov s u d r u g Giilabd i , k o j i j e , dosada, kao d e r v i u t e k i j i M a h m u t a iz U s k u d a r a b i o izmakao i s t r a z i , u h v a e n j e t a k o e r o d B a j r a m - p a e i poslan u g r o b . I p r e d s t o j n i k e m i r a , A l l a m e , t j . u e n i , kao p j e s n i k i pism o t v o r a c poznat p o d i m e n o m e j h i , k o j i j e zbog toga t o je u b i j e n o m m u f t i j i dao r u a k , b i o p r o t j e r a n u M e k u , u m r o j e u Jenbunu. L i j e n i k Sejid M e h m e d o d Galate, s a s t a v l j a male enc i k l o p e d i j e o d dvanaest znanosti, k o j i j e , neko v r i j e m e , u d a l j e n u n e m i l o s t i , sada j e ponovo v r a e n n a svoje mjesto. Radost zbog r o e n j a j e d n o g p r i n c a , zbog e g a su C a r i g r a d , U s k i i d a r i Galata b i l i t r i n o i osvijetljeni, n i j e p o t r a j a l a , j e r j e o n u m r o k r o z n e k o l i k o dana. P o l o v i c o m s i j e n j a d o a o j e n a m j e s n i k Da- 19.1.1634. maska, Kiiiik A h m e t - p a a u H a l e b (Alep), u t a b o r v e l i k o m vezir u i d o n i o z a d n j i nalog za v o j n u p r o t i v F a h r e d i n M a n o g l u a , kneza D r u z a , p o d k o j i m j e L i b a n o n b i o u b u n i trideset g o d i n a . N a k o n D a n b u l a d o v e pobune i saveza sa v e l i k i m t o s k a n s k i m v o j v o d o m , F a h r e d i n se u p u t i o u F i r e n c u i t u se povezao vezam a p o l i t i k o g p r i j a t e l j s t v a . Otada se e m i r o v a m o sve v i e u v r i v a l a u r a v n i c i B a l b e k a i b r d i m a A n t i - L i b a n o n a zbog pog o d n o s t i p e r z i j s k o g r a t a i v o j n i k i h p o b u n a u C a r i g r a d u . Njegov n e p r i j a t e l j s k i p o s t u p a k sa s p a h i j a m a , koje j e H u s r e v - p a a b i o poslao u S i r i j u n a z i m i t e , a o n i h j e p o b i o , p o n o v n o j e r a z j a r i o M u r a t a . K a p u d a n p a a sa e t r d e s e t b r o d o v a i namjesn i k D a m a s k a o d r e e n i su za u n i t e n j e te bune. K i i u k A h m e t p o a l j e n a j p r i j e neke t r u p e k o j u b u d u p o t u e n e , a n a to prenese zapovijed n a e m i r u l h a d a F e r i h o g l u a , k o j e m F a h r e d i n o v sin, e m i r A l i j a i z a e u susret sa 10.000 p u a n i h strijelaca. A r a p i b u d u p o t u e n i , e m i r A l i j a r a n j e n , te m u j a n j i a r Deli H u s e i n 15-10. iz D a m a s k a o d s i j e e g l a v u i za to d o b i j e 100 d u k a t a , 100 ovaca i d o i v o t n o z a p o v j e d n i k o mjesto Tripolisa u Siriji. A h m e t - p a a krene sam na F a h r e d i n a i p o t u e ga k o d Safeda. F a h r e d i n pobjegne sa s v o j i m b l a g o m u n e p r i s t u p a n e planinske p e i n e Sufa, gdje ga A h m e t - p a a opsjedne. D a b i p r o k r i o p u t , A h m e t - p a a je zapalio k r e n j a k o stijenje i n a njega dao p r o s i p a t i s i r e da b i ga u i n i o s i p k i m i t a k o l a k e r u i o b u d a k o m . T a k o m u j e uspjelo p r o b u i t i ga i p e i n e i s p u n i t i z a p a l j e n i m g r a n j e m , t a k o da j e F a h r e d i n n a k r a j u b i o p r i s i l j e n n a p r e d a j u . A h m e t - p a a m u oduzme blago, p o k l o n i n j e m u i s i n o v i m a i v o t i p o a l j e i h s p i s m o m o p o b j e d i u Carigrad, gdje b u d u izvedeni p r e d sultan a , F a h r e d i n b a e n u zatvor, a oba sina preuzeta za p a e v e u seraj Galate. Jedan o d n j i h , H u s e i n , dospije u n a j u n u t r a n j i j u 287

sobu p l e m i a - p a e v a , postane e h a j a riznice, te j e kasnije, p o d v l a d a v i n o m M e h m e d a I V , i a o kao p o s l a n i k u I n d i j u , napisao z b i r k u d u h o v i t i h g o v o r a i h i s t o r i j u svoga doba; u d u b o k o j star o s t i b i o j e p r i j a t e l j h i s t o r i a r a N a i m e , k o j i j e o d njega saznao n a j v e i d i o d o g a a j a za vladavine I b r a h i m a i M e h m e d a I V . ]

K a o t o j e F a h r e d i n o v o i m e tada o b i l a z i l o A z i j u i E v r o p u , t a k o je b i l o i s A b a z i n i m i m e n o m v e r a n i j e , a i kasnije; o n se, p o d i z l i k o m k r v n e osvete za sultana Osmana kao n a m j e s n i k E r z u r u m a p o b u n i o , a o n d a j e p o m i l o v a n i postao bosanski nam j e s n i k . S i s t o m n e u m o l j i v o m s t r o g o u , k o j o m j e p r i j e proganjao j a n j i a r e u A r m e n i j i , sada i h je d r a o n a u z d i u povjeren i m m u s a n d a c i m a T a l i d a (Pljevija), H e r s e k a (Hercegovine i Perepula ( P r i j e p o l j a ) . J a n j i a r i su m u o t e a v a l i u p r a v l j a n j e k o l i k o god su m o g l i , n a s i l n i m u t j e r i v a n j e m poreza i d r u g i m razuzdanostima, p a su m u n a v a l i l i na v r a t j e d n u o d n a j m o n i j i h o b i t e l j i u z e m l j i L u b o g l u ( L j u b o v i ) . Mustafa-beg L u b o g l u I j u b o v i i j a n j i a r Osman n a p a l i su Abazu k o j i j e b i o u l o v u u d o l i n i Gacke. Abaza i njegova p r a t n j a , o d l i n i s t r i j e l c i , p o t i s n u l i su n a p a d a e p l j u s k o m s t r i j e l a . J a n j i a r Osman je p r o b o den pao. L u b o g l u ( L j u b o v i ) j e pobjegao, i m e t a k m u je zaplijen j e n , a j a n j i a r i P r i j e p o l j a su zauzdani. Abaza se poveselio t o su j a n j i a r i p r e k r i l i z a k l e t v u o s p o r a z u m u m e u n j i m a i t o se sad opet m o e slobodno o s v e i v a t i . H a d i S u l e j m a n L u b o g l u ( L j u b o v i ) , b r a t prognanoga Mustafa-bega, u v r s t i o se u u t v r d i N o v i , iz k o j e ga j e Abaza i z d a j o m n a m a m i o u s m r t po n a g o v o r u o b i t e l j i a b a n l i i ( a b a n o v i ) , druge m o n e v e l i k a k e bosanske o b i t e l j i . Ona j e Abazi o b e a l a pet s t o t i n a t i s u a a k i za d u n u p l a u posadi u N o v o m ako u b i j e L u b o g l u o v e ( L j u b i e v e ) . Abaza k o j i j e zarobio O m e r a L u b o g l u a ( L j u b o v i a ) , S u l e j m a n o v a sina, p r e v a r i o je njega i njegova oca o b e a n j i m a da e i m p r u i t i sigurnost i p r i j a t e l j s t v o i doveo do toga da j e svu t r o j i c u L u b o g l u a ( L j u b o v i a ) stavio p o d s v o j u vlast, Sulejmana, njegova sina Omera i s t r i c a M u s t a f u . O p t u i v i i h k r i v i m , p o t k u p l j e n i m svjedocima i o k r i v i v i i h za t e k a t l a e n j a , Abaza i h o s u d i n a '. 8.1630. r t . K a d j e p r e d i z v r e n j e s m r t n e osude, otac o p l a k i v a o sin o v u s m r t , d o v i k n e m u o v a j : t o p l a e , deseti j e m u h a r r e m ( g o d i n j i c a Huseinove m u e n i k e s m r t i ) , m i s l i na to da e i nas u b i t i r u k a t i r a n i n a p o p u t J e z i d a . Poslije n j i h o v a u b o j s t v a i zapljene n j i h o v e i m o v i n e , zahtijevala j e posada da j o j H a d i H a s a n a b a n l i i ( a b a n o v i ) i s p l a t i zaostalu p l a u , a l i k a d j e rekao da j e Abaza uzeo novac, p o b u n j e n i c i su ga k a m e n o v a l i . Abaza je p o t o m p r e k o K l i s a d o a o p r e d Zadar, k o j i j e p r i j e toga opsjedao Ejne-han i zahtijevao da ga venecijanski zapovjedn i k p u s t i u posjet t v r a v i . K a d a j e zapovjednik t v r a v e o d b i o t a k o opasan posjet, o p k o l i o je Abaza Zadar, a l i j e m o r a o napus t i t i opsadu j e r se k o n z u l (bajlo) p o t u i o u C a r i g r a d u . Z b o g
s m

288

bajlove p r i t u b e b i o j e Abaza s m i j e n j e n s bosanskog namjesni t v a . Preko seraja j e p o a o u Beograd, gdje j e neko v r i j e m e bor a v i o na b r e u l j k u H a v a l i (Avali), j u n o o d Beograda i sagradio v i l u ( k o k ) k o j a j e prozvana po n j e m u . M n o g o se t r u d i o da d o b i j e b u d i m s k o n a m j e s n i t v o , a l i m u j e to b i l o uzaludno. K o n a n o j e o t i a o za n a m j e s n i k a u V i d i n i k a o p o g r a n i n i vojskov o a S i l i s t r e i O a k o v a n a obale Dunava. Ovdje se n a o r u a o za r a t p r o t i v Poljske. N e p r i j a t e l j s t v o p r e m a P o l j s k o j izazvalo j e r u s k o poslanstvo, k o j e j e i z r i i t o zahtijevalo da P o r t a p r e k o Abaze napadne P o l j s k u , j e r a u s t r i j s k i car n i j e u s t a n j u p o m o i Poljskoj . . .

1633.

[ M i s i j a poljskog poslanika Aleksandra Trzebinskija nije n a i l a n a p r i j a t e l j s k o r a s p o l o e n j e k o d sultana; t o v i e , o n b i jesno n a j a v i r a t Poljskog. Pozove se M u r t a z a - p a a , sada namjesnik D i j a r b e k r a , a nekada B u d i m a i O a k o v a , kao dobar poznavalac granice; u Beograd se u p u t e sobari da p r i b a v e ivotne n a m i r n i c e i p o n t o n e za mostove. T r i sedmice kasnije, krene 20.3. k r o z E d r e n s k a v r a t a i s u l t a n u t a b o r . K a o k a j m a k a m j e ostao K e n a n - p a a , a e t i r i vezira: B a j r a m , M u r t a z a , H a l i l , D a f e r , te m u f t i j a i oba kazaskera, defterdar Omer, s e g b a n b a a M u s t a f a i Abaza ( p o a e n v i s o k i m s t u p n j e m p o v j e r l j i v e sultanove okolice) p r a t i l i su sultana u Edrene, gdje se p r i s p j e l o k r a j e m travnja (aprila). ahin-aga, n e k a d a n j i v r h o v n i k o n j u n i k , k o j i je b i o poslan kao p o s l a n i k u P o l j s k u i t a m o stigao istovremeno 27.4.1634. sa T r z e b i n s k i m , j a v i o j e da Poljska, v e u r a t u s R u s i j o m , svesrdno t r a i m i r . K r a j e m s r p n j a (jula), poslan j e n a P o l j s k u M u r - 27.7. t a z a - p a a kao seradr sa 20.000 b o s a n s k i h r a t n i k a , k o j e je v o d i o S u l e j m a n - p a a , sa D a n b u l a d o v i m s i n o m , vezir M u s t a f a - p a a sa r u m e l i j s k i m t r u p a m a , te dvadeset pet t o p o v a . U u r e v u ga d o e k a v l a k i v o j v o d a i t u p o n o v o d o b i j e vijest da P o l j s k a eli m i r . T u i z v r i n o v a postavljenja: silahdar H u s e i n i z a e iz ser a j a i bude i m e n o v a n za b u d i m s k o g n a m j e s n i k a , a s i l a h d a r o m postane j e d a n o d n a j p r i s n i j i h s u l t a n o v i h p o u z d a n i k a , M u s t a f a Bazirdan-zade, t j . trgovev sin. Odmah potom novi b u d i m s k i n a m j e s n i k ode za n a m j e s n i k a Bosne, a n a njegovo mjesto do e vezir B a j r a m - p a a . H u s e i n , k o j i , nezadovoljan B o s n o m , n i j e mogao z a d r a t i B u d i m , dobije p r i h o d e K a s t a m o n u a kao novac za j e a m i , p o t o , u m e u v r e m e n u , p r i s p i j e s m i j e n j e n i kapud a n p a a , d o b i j e o n B u d i m , a B a j r a m - p a a ponovo svoje mjesto m e u v e z i r i m a p o d k u b e t o m divana. S u l t a n se z a t i m v r a t i u Ca- 5.8. r i g r a d s p u n o sjaja. U l i s t o p a d u ( o k t o b r u ) d o e a h i n - a g a , pos l a n i k u P o l j s k o j , poslan o d M u r t a z a - p a e da d o b i j e s u l t a n o v u p r i v o l u za p o l j s k i m i r . Po n j e m u b i se T a t a r i p o d K a n t e m i r o m , naseljeni u stepama B j e l g o r o d a , t r e b a l i u d a l j i t i , z a p o r o k i K o zaci d r a t i na u z d i , ne b i se v i e t r a i l o razaranje g r a n i n i h u t v r d a n a D n j e s t r u , p o t v r d i l e b i se v o j v o d e M o l d a v s k e i V l a k e ,
J9 Historija osmanskog carstva II

289

obostrano b i se v r a t i l i z a r o b l j e n i c i , o d r a v a l e b i se t r g o v i n s k e veze, T a t a r i m a b i se p l a a o u o b i a j e n i danak. a h i n - a g a je doveo i t a t a r s k o g p r i n c a I s l a m - G i r a j a kojeg j e oslobodio iz sedm o g o d i n j e g p o l j s k o g z a t o e n i t v a . M u r t a z a - p a a je pozvan u C a r i g r a d gdje dobije za n a g r a d u r u k u sultanije, k o j u je nekada z a r u i o v e l i k i vezir N a s u h - p a a , a k o j a t i m e n i j e b i l a zadovoljna. Te godine, k a d a j e o b n o v l j e n p o l j s k i m i r , b i l a je o b n o v l j e n a i k a p i t u l a c i j a sa U d r u e n i m d r a v a m a . Za o b n o v u m i r a sa A u s t r i j o m b i l i su, s obje strane, i m e n o v a n i poslanici; r a z m i j e n i l i su se o b o s t r a n i p r i g o v o r i i p r i j e d l o z i . Z a t i m j e a u s t r i j s k i posla26.3.1634. n i k o t i a o u C a r i g r a d , te j e t a m o p o l u i o u v j e r a v a n j a o m i r u , no m a l o j e postigao na svoje a l b e . U to v r i j e m e j e neka r a z b o j n i k a b a n d a u n i j e l a nesigurnost u s a n d a k Kodaeli, potukla je janjiare, ali je bila u n i t e n a o d j e d n o g odjela b o s t a n d i b a a . Z b o g n e d o s t a t k a masla zavlada u C a r i g r a d u nezadovoljstvo, a i k o d sultana p r o t i v carigradskog suca o k o j e m ovisi o p s k r b a t r n i c e ; o n bude o s u e n n a s m r t , a l i ga spasi vezir B a j r a m - p a a , te bude izgnan n a Cipar. S u l t a n se n a l j u t i i na n a m j e s n i k a Bosne, Hasana K r a s n o p i s c a , n e k a d a n j e g k a p u d a n p a u , a na to ga je potakao njegov m i l j e n i k , Bosanac M u s t a f a B a z i r d a n - z a d e , k o j i je, kao nekada m i l j e n i k M u s a (kojeg j e r t v o v a o , p l a u i , p o b u n j e n i c i m a ) , i m a o odl u u j u i utjecaj na r a z d i o b u p o l o a j a , na i v o t i s m r t . M u s t a f a j e nekada b i o u s l u b i H a s a n - p a e K r a s n o p i s c a , a sada se zakleo da e ga o s u d i t i na s m r t . On je isposlovao n a m j e s n i t v o Bosne S u l e j m a n - p a i , k o j i j e i s t o d o b n o o v l a t e n da izvri s m r t n u kaznu na svome p r e t h o d n i k u . Jedan o d a n i Hasanov sluga na Port i , a b a n , k o j i je b i o o b a v i j e t e n o tome o d m a h po Sulejmanov o m o d l a s k u za B o s n u , p o j u r i o j e za n j i m da ga stigne, v e u o a j u , j e r su na svakoj p o s t a j i v e b i l i zauzeti k o n j i za Sulejm a n a ; k o n a n o , n a zadnjoj p o s t a j i p r e d Sarajevom (Seraj), n a Glasincu ( H a l a s i n d e ) , uspije m u d o b i t i p r e d n o s t p r e d Sulejm a n o m k o j i se, u g o e n o d nekog spahije, z a d r i p r e k o ramazanske n o i . V j e r n i sluga n a e gospodara u d a m i j i na n o n o j m o l i t v i (teraviji) i o b a v i j e s t i ga da je iza njega s m r t n a kazna i njezin i z v r i l a c . Hasan se s k r i j e u k u u svoje sestre. Sat p o t o m d o e S u l e j m a n , n a e p a l a u p r a z n u , zauzme svu i m o v i n u , da sve p r e t r a i t i i k u u p a i n e sestre, gdje j e Hasan, o b u e n u enske h a l j i n e , b i o u s i g u r n o s t i . P o t o se t u n i j e o s j e a o s i g u r n i m , prebaci se u k u u suca Reis-zade A l i efendije. K a d p r e t r a g a d o e , o n i h zastidi zbog sumnje da t a k o ugledan sudac s k r i v a sultanova n e p r i j a t e l j a , te o n i ne pregledaju k u u . Hasan se s k r i v a o u j e d n o j p e i n i na b r d u A r i h a n , gdje bude izdan, s l u a j n o o t k r i v e n od nekog v l a k o g p a s t i r a . V l a h se v r a t i kao u h o d a da s t r a a r i m a p o k a e p u t . Hasan, v e na o t v o r e n o m , probode ga s t r i j e l o m i odbjegne u n a j d u b l j u u m u . T r i z i m s k a mjeseca proveo j e u n a j v e i m i v o t n i m opasnostima, a u p r o l j e e u m a k n e u Cari290

g r a d , gdje se sretno s k r i j e zauvijek. Da b i nehat n a m j e s n i k a , k o j e m je r t v a i z m a k l a , na k o r i s t a n n a i n kaznio, s u l t a n m u u p u t i h a t i e r i f : S u l e j m a n - p a a , k u n e m se da u t i , ako se poj a v i na t a b o r s k o m p o l j u s m a n j e o d 20.000 v o j n i k a , o d s j e i g l a v u . S u l e j m a n - p a a s k u p i sve t o je b i l o p r e k o sedam god i n a i p o j a v i se sa v o j s k o m od 20.000 l j u d i u E d r e n u . . . ]

U m i r u i u r a t u , u E d r e n u i u C a r i g r a d u , M u r a t je e s t o k o i n e u m o r n o bjesnio. B i l a je to a l o s n a j e d n o l i n o s t g u e n j a i p o g u b l j e n j a , i a k o su o t v o r e n i i l i s k r i v e n i razlozi b i l i mnogos t r u k i . S m i l j e n o i n e s m i l j e n o djelovanje, p r e d u m i l j a j i slu a j , k r i v n j a i nevinost, sila i n e m o b i l i su j e d n a k a nedjela i h r a n a u e t u i sablji; nasilna s m r t je harala, a s p o j e d i n a n o a s masovno i n a i l a naglo p o p u t m u n j e , o d n o s e i sve p o p u t kuge. U ovoj s m r t o n o s n o j j e d n o l i k o s t i izdvajaju se s m a k n u a pjes n i k a N e f ' i j a i vezira Abaze. N e f ' i iz Hasankalea, n a j v e i osmanski s a t i r i a r , dugo je u i v a o a s t da bude u n a j p r i s n i j e m sultan o v u d r u t v u dok ovaj nije, i t a j u i j e d n o m njegove S t r i j e l e s u d b i n e , u p l a e n m u n j o m , k o j a je p r e d n j i m u d a r i l a , poderao satire i u d a l j i o p j e s n i k a . N o on ga je poslije opet n a m j e s t i o u u r e d u za porez na g l a v a r i n u i ponovo ga p r i v u k a o u svoje d r u tvo. Jedna s a t i r a uperena na vezira B a j r a m - p a u , k o j i se nedavno v r a t i o s t r i d r u g a vezira u p u e n i h na Rodos, s l o m i l a je pjesn i k u v r a t . B a j r a m je za to saznao i t r a i o z a d o v o l j t i n u , pa j u je i d o b i o p j e s n i k o v o m s m r t n o m o s u d o m . Ulema, p r o t i v k o j e je b i l a u p u e n a v e i n a n j e g o v i h s t r i j e l a , izdala je f e t v u : pravedna je s m r t s t r i j e l o m m u n j e u g r o e n o g a l j i v d i j e , ije se pero u s u d i l o p o p u t m a a r a n i t i vezire. Z a t v o r e n je u seraju, u o d a j u za d r v a , a o n d a je, u g u e n , b a e n u m o r e . K a d ga je a u b a a , s u r o v i T u r i n , v o d i o do te sobe, rekao m u j e : Doi N e f ' i , idemo u d r v a iz k o j i h m o e i z r e z b a r i t i strijele s u d b i n e ! P r o k l e t i Turine!, ree Nef'i, hoe l i i t i , batino, b i t i duhovit? i poeo p s o v a t i vezira, t a k o da je z a v r i o kao t o je ivio. J o v i e u e n j a izazvalo je n e o e k i v a n o Abazino s m a k n u e , j e r ga je, otk a d se v r a t i o s obale D u n a v a u C a r i g r a d , sultan o d l i k o v a o najv e i m o d l i k o v a n j i m a , a n e o b i n o m u se dopalo b i t i u d r u t v u neobrazovanoga, a l i genijalnog v i t e k o g o v j e k a . Bez njega n i j e mogao n i u e t n j u , n i na jahanje, n i t i j u r i t i konje. S u l t a n je o p o n a a o Abazu u k r o j u o d j e e , o p o n a a o je n a i n k a k o je opasao sablju i o m o t a o t u r b a n oko glave, a s n j i m ga je o p o n a a o i c i j e l i d v o r . K a f t a n i , t u r b a n i , k o n j s k a o p r e m a i o r u j e , sve je m o r a l o b i t i abazinski da b i se d r u g i m a dopalo, a sam Abaza b i o je d i k t a t o r m o d e kao n i t k o p r i j e n i poslije njega. N j e g o v i p l a n o v i za perzijski r a t silno su o d u e v i l i sultana. P a d i a h u , rekao je, p o a l j e v o j s k u kao i o b i n o u E r z u r u m , a j a u s t r i t i s u e k o n j a n i k a u p a s t i p r e k o A s t r a h a n a i Derbenda u i r v a n pa u v a m u j e d n o m r a t n o m p o h o d u o s v o j i t i I r a n . t o su se 19* 291

vie takvi planovi dopadali sultanu, to vie je protiv n j i h bio v e z i r - k a j m a k a m B a j r a m - p a a , m u f t i j a Jahja efendija i m i l j e n i k - t i t o n o a M u s t a f a . Ovaj se zakleo da e se Abazi osobno osvet i t i , j e r Abaza, kao b o s a n s k i n a m j e s n i k , M u s t a f i n a oca n i j e dod u e zbog njegova bogatstva s m a k n u o , ali ga je n a sve m o g u e n a i n e m u i o i s t r a i o . O v i t r i u m v i r i , k o j i su tada v l a d a l i u sjen i vjeno isukanog m a a , nita nisu propustili da b i razdraili M u r a t o v o s u m n j i a v o , u l j i v o r a s p o l o e n j e p r e m a Abazi. Uskor o se sultanova s u m n j a pokazala kao opasni p r e t e a njegova gnjeva. Jednoga dana, k a d a je M u r a t kao o b i n o k o d T o p o v s k i h v r a t i j u j a h a o iz grada, a Abaza m u k o d G r b a v i h v r a t a d o a o u susret pa h t i o sii p o l j u b i t i m u stremen, a M u r a t m u kao o b i n o n a r e d i o da ostane sjediti, n a j e d n o m p o v i k n e o f i c i r u k o j i je j a h a o na izvjesnoj u d a l j e n o s t i : B o s t a n d i j o , b r z o o v a m o ! K a d j e ovaj d o j u r i o , rekao m u j e : K a d Abaza s i e , u z m i m u s a b l j u ! Abaza o d m a h s i e i p r e d a m a . Z a r ne z n a da je p r o t i v n o dvorskom obiaju, ree m u bostandija, jahati kraj padiaha sa s a b l j o m ? Abazu je to p o b u d i l o da tajno o t p r e m i e t r d e s e t do pedeset k o n j a u O s k i i d a r s m i l j a j u i p o t a j n i bijeg u A z i j u . Po o b i a j u , k a d je s m i l j a o izvesti n e k i v e l i k i p l a n , hodao je u s p a v a e m r u h u i t a v u n o amo-tamo na o s a m l j e n i m m j e s t i m a , v r t e i m e u p r s t i m a kuglice tespiha. Sultana su o t o m e obavijes t i l i i to je n a r a v n o j o v i e p o v e a l o njegovu s u m n j u . O d l u i o j e spor i z m e u A r m e n a c a i G r k a o t o m t k o e u i u posjed crkve Sv. g r o b a u Jeruzalemu. A r m e n c i su Abazi d a l i dvadeset t i s u a p j a s t e r a da b i ga p r e d o b i l i za sebe. M u r a t i o t o m o b a v i j e t e n pozove Abazu i u p i t a ga k o l i k o su m u A r m e n c i dali za o b e a n e usluge. Abaza, m u c a j u i , nerado p r i z n a dvanaest t i s u a . Ova la je p r e v r i l a m j e r u M u r a t o v a gnjeva. Onaj dan k a d a se na divan u trebao o d l u i t i spor i z m e u A r m e n a c a i G r k a p r e d vezirom- k a j m a k a m o m B a j r a m o m i kazaskerima, M u r a t se j o p r i j e svan u a u p u t i iz A n a d o l u h i s a r a ( d v o r c a Anadol), gdje j e spavao u zgradi b o s t a n d i b a e D u d e a , samo s n j i m , o d a k l e se prevezu u R u m e l i h i s a r (dvorac R u m e l i ) , a o n d a o d j a u u g r a d . N a nek o g a seljaka, k o j i m u j e s v o j o m v o l o v s k o m zapregom zatvorio p u t za B e i k t a , odapne M u r a t s t r i j e l u t a k o da se s r u i o i zapovij e d i o b o s t a n d i j i da m u o d m a h o d s i j e e glavu. D u g o p o i v i o , p a d i a h u ! D u a ga je n a p u s t i l a i m ga je p o g o d i l a V a a strijela! rekao j e b o s t a n d i b a a pa je t a k o spasio i v o t seljaku k o j i j e b i o samo r a n j e n . J o p r i j e izlaska sunca b i o je M u r a t u pred v o r j u Aja-Sofije. T a m o je naredio D u d e u da p r e o b u e n ode na d i v a n i da veziru p r e d a zapovijed da se s v i m A r m e n c i m a , k o j i su d o l i zbog r j e e n j a spora, o d s i j e e glava. D u d e p o e , oduzme o d j e u j e d n o m e r u m e l i j s k o m v o j n i k u na k o j e g je nai a o , preda ga na u v a n j e i p o e u v o j n i k o v u o d i j e l u i s m o l b o m na d i v a n . B a j r a m - p a a , k o j i je p r e r u e n o g b o s t a n d i b a u o d m a h prepoznao, p r i i n j a o se da ga ne poznaje, uzme m o l b u i dade je za to z a d u e n o m i n o v n i k u . D o k je i t a o m o l b u , u p i t a jezi292

k o m n i j e m i h u seraju j e d n i m p o g l e d o m iz ugla o k a : K a k v i h n o v o s t i ima? D u d e k r o z stisnute zube o d g o v o r i : G n j e v n i s u d . B a j r a m ga pozove k sebi i D u d e k a j m a k a m u u uho a p n e k r v a v i nalog. Ovaj ga s a o p i k a z a s k e r i m a k o j i su se n a d n j i m sneb i v a l i . K a j m a k a m o d m a h da k r v n i c i m a i p o l i c i j s k o m p r e d s t o j n i k u n a l o g da se n e k i m A r m e n c i m a , k o j i su se u v e l i k o m b r o j u p o j a v i l i na d i v a n u , o d s i j e k u glave t o su o v i smjesta u i n i l i . M u r a t je, m e u t i m , stigao u seraj; o d m a h je dao zvati Abazu i n a r e d i o da ga zatvore u v r t u k o d P t i j e k r l e t k e . D u d e u j e predao c e d u l j u k o j i je po j e d n o m b o s t a n d i j i p o a l j e Abazi. To j e v o l j a m o g a p a d i a h a , rekao j e v i t e k i osvetnik Osmanove k r v i , i z m o l i o s a m r t n u m o l i t v u , p r e p o r u i o s v o j u d u u Stvoritel j u , a t i j e l o k r v n i c i m a . S u t r a d a n su o p r a l i le i sa s v e a n i m t u r b a n o m vezira p o l o i l i ga n a dasku. M u f t i j a , v e z i r i i svi velik i d o s t o j a n s t v e n i c i i s p r a t i l i su p o g r e b n u p o v o r k u . U p r e d v o r j u Bajezidove d a m i j e i z v r e n a je p o k o p n a m o l i t v a , a tijelo je stavljeno u n a d g r o b n i mauzolej za v e l i k o g a vezira, starog M u rata, k o p a a b u n a r a , i uz njega je sahranjeno. T a k o j e pao Abaza, k o j i je b i o u h v a e n kao p o b u n j e n i k m e u D a n b u l a d o v i m e t a m a i na m o l b u H a l i l - p a e tada izbjegao da ga bace u bunar; i p a k je na k o n c u u g r o b u postao susjed starome k o p a u b u n a r a . T a k o j e M u r a t n a g r a d i o o s v e t n i k a k r v i svoga b r a t a , onoga k o j i je s l o m i o j a n j i a r e ; b i o j e to borac p r o t i v Perzijanaca i P o l j a k a , o r u e k o j e je p o b u n u u g u i l o p o b u n o m , g u e i je kao n a s i l n i k n a s i l n o m s m r u . ]

24.8.1634.

GLAVA CETRDESETOSMA
Od Muratova mara na Erzurum do njegove smrti

[ M u r a t , k o j i za dvanaest g o d i n a svoje vladavine n i j e i a o dalje o d B r u s e i E d r e n a , o d l u i o je sada osobno v o d i t i r a t prot i v Perzije, da b i p o v r a t i o i s t o n e g r a n i n e t v r a v e . U v e l j a i j e u d a r e n t a b o r u U s k i i d a r u . Cijelo p u a n s t v o Carigrada podij e l j e n o u pedeset redova, a o v i u pedeset cehova (esnafa), slav i l o j e njegov odlazak. Ovaj r a t n i k i p r i z o r i m a o je svoj vii c i l j . O n je dao p o v o d a t o m e da se upozna cijela snaga c a r i g r a d s k i h i t e l j a i da se p r i nastaloj p o t r e b i m o e r a u n a t i na izvanredn u p o m o k o j a se od cehova m o e o e k i v a t i . U r e e n j e cehova, starije o d Osmanskog carstva, b i l j e i se iz d o b a cvjetanja halifata, k a d j e i d e j a v j e r s k o g b r a t i m l j e n j a sa d e r v i k i h redova b i 293

21.2.1635.

la prenesena na cehove i , p r e m a k a z i v a n j u , v o d i l a je sve do Pos l a n i k a i njegova p r v a e t i r i d r u g a i n a s l j e d n i k a . S v a k i ceh je i m a o po j e d n o g p o s l a n i k a i l i svetog o v j e k a za z a t i t n i k a . Kona p r e g a a , n a p r a v l j e n a od b i j e l i h svilenih p r e g a a , t o j u je Gabrijel (Debrail) poklonio Poslaniku u n o n o m putovanju k r o z sedam nebesa, c e h o v i m a je sveti s i m b o l saveza, kao t o je d e r v i k i m bratstvima i redovima o p a s a i ilim. Sultan, sveano 13.4.1635. i s p r a e n , b i o j e v e u v e l i k o na m a r u , k a d a je k a j m a k a m Bajr a m - p a a d o b i o nalog da o k o n a sa d r u s k i m v o j v o d o m Fahred i n o m i n j e g o v i m s t a r i j i m s i n o m ; o n i su u s m r e n i , j e r je Fahred i n o v u j a k p o t u k a o p a u o d D a m a s k a i o p l j a k a o sirijske gradove. S u l t a n o v odlazak b i o je p o p r a e n u n a p r e i v a n j i m a , a i o t r i m n a l o g o m da n i j e d a n j a n j i a r bez s u l t a n o v a znanja ne izostane s vojne kao i n v a l i d ( o t u r a k ) i l i o s l o b o e n i k ( k u r i d i ) . V e je k o d K a z i k l i i d e r b e n d a (prijelaz k o d kolca) s u l t a n saznao da je vrlo zasluni v o j n i k Galatali-elebi p r e k r i o ovu naredbu i b i l a je p r i m i j e n j e n a s m r t n a kazna, t o e se na ovoj v o j n i v r l o e s t o k o r i s t i t i . K o d K o n j e j e s u l t a n i z m a k a o v o j s c i za j e d n u postaju; razgledao je Ahmedek, k o n j a n s k u t v r a v u , t o j u je izgradio s e l d u k i s u l t a n Azedin K e i k a v u s , a o n d a u t e m e l j i o p r v u m e v l e v i j s k u t e k i j u Carstva, p r i g r o b u M e v l a n a D e l a l e d i n a Rum i j a . P o t o ga je e j h ugostio s k r o m n i m j e l o m , M u r a t je poklon i o t e k i j i nove p r i h o d e , m e u o s t a l i m da j o j v o j v o d a od Suhle pla a g o d i n j e 2.000 pjastera. V o j s k a se, zbog e s t i h p o g u b l j e n j a , p l a i l a sultana, ali m u se i d i v i l a , j e r je b i o n e o b i n o s n a a n . J e d n o m i s k o i d i v l j i j a r a c na p u t , a M u r a t se smjesta b a c i na njega i o b o r i ga. e s t o je vezira M u s a - p a u , k o j i je b i o j e d a n od n a j v i i h i n a j j a i h l j u d i , u z i m a o za o p a s a , podizao i neko v r i j e m e d r a o u z r a k u . V i e mjeseci, na p o h o d u , kao j a s t u k m u je s l u i l o njegovo sedlo, a kao p o k r i v a p r o s t i r k a t o d o e p o d sedlo. N a k o n e t r n a e s t o d n e v n o g o d m o r a u Sivasu, m a r je krenuo k a E r z u r u m u . V e l i k i vezir .Mehmed, k o j i j e p r e z i m i o u H a l e b u (Alepu), krene odatle, te d o e u E r z u r u m , gdje, po c a r s k o m h a t i e r i f u , p o g u b i n a m j e s n i k a H a l i l - p a u ; ovome se, na taj n a i n , osvetio M u r t a z a - p a a , i s k o r i s t i v i p o l o a j k a j m a k a m a u v o j n o m tabor u ; H a l i l o v o mjesto dano je Kiiiik A h m e t - p a i , a ono u Damask u silihdaru Mustafa-pai. Kada je sultan d o a o u Ilide, t j . t o p l e k u p k e , p r e d E r z u r u m o m , da p o s t a v i t i p r i j e s t o l p r e d at o r , ispred kojeg, po r a n g u , p r o e m i m o h o d ; k a d a je r e d d o a o n a v e l i k o g vezira, k o j i se p r i b l i a v a o sa s v e t o m P o s l a n i k o v o m zastavom, ustane sultan s p r i j e s t o l a , krene m u par k o r a k a u susret, uzme zastavu i z a d r i je neko v r i j e m e u r u c i , p r e d a unu3.7. t r a n j e m agi i v r a t i se na p r i j e s t o l . I d u e g dana je s u l t a n sve10.7.1635. a n o u a o u E r z u r u m . Odatle se i l o k a E r e v a n u , a sedmi dan 2 6 . 7 . se u d a r i o t a b o r p r e d K a r s o m . Deset dana kasnije, v o j s k a je ila k r o z G o k k i i n b e d (nebeski svod) na E r e v a n p o d t o p o v i m a t v r a ve. S n a a n v j e t a r i p r a i n a o n e m o g u i l i su da se p r o t i v n i c i v i 294

de. K a d a se b i l o t i k uz t v r a v u , r e e v o d i s u l t a n u : P a d i a h u m o j , m i smo sad p r e d E r e v a n o m , no ne m o e se v i d j e t i o d pra i n e . Ovdje se zaustavite d o k v o j s k a ne p r i s t i g n e . S t r a l j i v e!, o d v r a t i m u sultan, ega se b o j i ? Z a r u i s t i n u u m i r e o v j e k k o j e m s m r t n i j e s u d b i n a ? N o k a k o j e v j e t a r rastjerao p r a i n u , a topovske kugle letjele p r e k o glava, s u l t a n se v r a t i i u t a b o r i n a H u n k a r d e p u (carski b r e u l j a k ) . E r e v a n j e v e l i i n o m kao s t a r i seraj u C a r i g r a d u , t a k o da su ga kugle opsjedatelja preletale. P e r z i j s k i zapovjednik b i o j e E m i r g u n e , k o j e m j e , po o e v o j s m r t i , u nasljedstvo dano namjes n i t v o A r a n a ; a o s i m toga, a h j e u p u t i o u t v r a v u e m i r a Fetaha, k o j i j e h r a b r o b r a n i o Bagdad, sa 12.000 strijelaca. G r a d j e b i o o p k o l j e n , svakog j e z a p o v j e d n i k a ponaosob s u l t a n p o t i cao n a h r a b r o s t , a vojsci je o b e a o posebne nagrade. N a k o n t o j e sedmicu dana t v r a v a t u e n a t o p o v i m a i n a k o n t o j e s r u e n a golema k u l a i p r o v a l j e n v e l i k i o t v o r , p o j a v i se p e r z i j s k i izaslanik sa p r i j e d l o g o m osmodnevnog p r i m i r j a , n a k o n k o j e g se t v r a v a eli p r e d a t i . N a taj p r i j e d l o g pobjesni sultan i htjede p o g u b i t i izaslanika k o j e g j e d v a spasi v e l i k i vezir. S l i j e d e e g 6.8.1635. j u t r a d o e Murat-aga, e h a j a E m i r g u n e a , a sultan o d r i halebe-divan n a k o j e m z a t r a i o d izaslanika p r e d a j u . S l i j e d e e g j u t r a 8 . 8 . o t v o r e se v r a t a Erevana i h a n E m i r g u n e krene k r o z dva reda t r u p a do sultanova a t o r a , a onda Tahmasp K u l i - h a n , general 12.000 strijelaca, i e m i r Fetah sa sabljama o k o v r a t a . P o k l a n j a m t i ono t o t i p r i p a d a , r e e M u r a t E m i r g u n e u , da m u t r i p o a s n e o d j e e i t r i tuga, d r a g i m k a m e n j e m o p r e m l j e n i n o i sablju, te t i t u l u J u s u f - p a e . T i s u u pet s t o t i n a strijelaca s pu k a m a , k o j e j e M i r Fetahovo v l a s t i t o l j u d s t v o , o t i l o je slobod n o sa s v o j i m p r t l j a g o m i e n a m a , a j e d n a k o njegov sin sa 2.000 r a t n i k a i o r u j e m . E m i r g u n e j e predao spisak svih trideset g o d i n a slaganih zaliha i blaga. E m i r g u n e J u s u f - p a a d o b i j e sa v e z i r s k o m a s t i n a m j e s n i t v o H a l e b a (Alepa), a njegov eh a j a n a m j e s n i t v o T r i p o l i s a , no oba i p a k p o a l j u samo upravn o g p o v j e r e n i k a . Po osvojenju grada p o a l j e s u l t a n v r h o v n o g sobara Salih-agu i p o u z d a n i k a B e i r - a g u u C a r i g r a d s n a r e d b o m da g r a d bude o s v i j e t l j e n sedam dana; a l i o s i m p i s m a o pobjedi, napie i tajni hatierif k a j m a k a m u Bajram-pai i bostandib a i D u d e u k o j i m i m n a r e d i da, za svetkovine, pogube njeg o v u b r a u Bajezida i Sulejmana. N i j e i m o p r o s t i o n i zabor a v i o da su onog dana k a d a j e izbila p o b u n a v o j n i k a z a h t i j e v a l i da m u f t i j a i v e l i k i vezir j a m e sigurnost n j i h o v i h i v o t a . A l i sultanov p l a n da s v e a n o s t p r e k r i j e p r i n e v s k e s m r t i nije uspio. Radost zbog pobjede b i l a j e p r i g u e n a v i j e u o p o g u b l j e n j u . S u l t a n j e p r i m a o e s t i t k e sve gospode, v o j n a glazba j e svirala; p r o u e n o je p r v o k u r a n s k o sure, a o n d a obavljena i m o l i t v a za osvojenje cijele Perzije. M u r t a z a - p a a j e h a t i e r i f o m d o b i o n a m j e s n i t v o Erevana. Z a t i m j e s u l t a n prisustvovao u v e l i k o j d a m i j i t v r a v e s k u p n o j m o l i t v i p e t k o m obavljenoj n a njegovo 295

ime. P o t o j e sultanov i m a m , E v l i j a efendija, k r a t k o vremena p r i j e toga u m r o , njegovo mjesto zauzme m u f t i j a . Z a t i m su o p k o p i b i l i i z r a v n a n i , z i d o v i o p r a v i j e n i , 12.000 o p r e m l j e n i h r a 20.8. 1635. t n i k a ostavljeno, te s o s t a l i m a s u l t a n o t i e . Pravac m u j e b i o Tebriz; k a d a j e p r e k o Sufijana d o a o u H a d i H a r a m , p r i s p i j e m u vijest o d A h m e t - p a e d a j e Rustem-han pisao M u r t a z a - p a i i da j e p o n u d i o m i r ; p r e d T e b r i z o m , k a d a se u t a b o r i o u r a v n i 11.9. c i Sadabad, i s t u r i p r e t h o d n i c e ; j a n j i a r i ga t u obavijeste d a se a h nalazi samo pet m a r e v a daleko i d a j e p o n u d a m i r a l u 12.9. kavstvo. I d u e g dana u e u g r a d , p o s j e t i d a m i j u sultana U z u n Hasana, te n a r e d i d a se a h o v a p a l a a i g r a d razore. H t i o j e r a z o r i t i i U z u n H a s a n o v u d a m i j u , a l i j e p o t e d i , n a k o n t o ga j e m u f t i j a u p o z o r i o da o n a n i j e djelo k r i v o v j e r n i k a , nego prav o v j e r n o g sunite; poharane zgrade predane su p l a m e n u . P o t o se b l i i l a z i m a , a h a r a n j e m se v o j s k a sama l i a v a l a sredstava 15.9. za i v o t , s u l t a n n a r e d i p o v r a t a k . M a r j e i a o p r e k o v e l i k o g sela e b i s t e r , k o j e j e b i l o r o d n o mjesto v i e u e n i h l j u d i , a n a j g l a s o v i t i j i j e M a h m u t e b i s t e r i , a u t o r glasovite m i s t i k e pjesme: R u i n a l i j e h a tajne. V e l i k i vezir u V a n u d o b i j e , uz svoj p o l o a j , n a m j e s n i t v o R u m e l i j e k a o d a r za j e a m , k a o t o j e t o d o b i l o v i e vezira za Sulejmana, i nalog d a ostane i sa j a n j i a r s k i m a g o m V a n a v j e b a v o j s k u ; s u l t a n ode za D i j a r b e k r , gdje stigne n a k o n sedamnaest dana i , zbog k o s t o b o l j e , ostane 14.11.1635. e t r n a e s t dana. V e l i k i vezir ga o t p r a t i d v a m a r a p r e k o Malat i j e , a onda, s n a l o g o m d a u v a g r a n i c u , v r a t i se u D i j a r b e k r . 25.12. K r a j e m godine d o e s u l t a n u C a r i g r a d , gdje ga s v e a n o d o e k a j u . Jedino j e k a j m a k a m nosio v i s o k i v a l j k a s t i d r a v n i turb a n , svi o s t a l i v e l i k a i , n a i z r i i t i sultanov nalog, ovijene a l m e o d svile i shavle; j a n j i a r s k i aga u o k l o p u , s u t o - s v i l e n i m turb a n o m o v i j e n i m o k o kacige; M u r a t u o k l o p u o d glave do pete, o k o zlatne kacige b i j e l i povez o m o t a n kao d i j a d e m , n a b i j e l o m povezu c r n a perjanica, a n a c r n i m p e r i m a b i j e l i d i j a m a n t i ; rat n i k a n o n j a , kao o n a s t a r i h j u n a k a a h - n a m e , d a v n i h perzijs k i h careva, k a k v u p r i j e i n a k o n njega nije nosio n i j e d a n osmanski sultan. J o u E r e v a n u s u l t a n j e naredio k a j m a k a m u B a j r a m u da p o p r a v i gradske zidine i ovaj j e , u t u s v r h u , g l o b i o sve vlasnike k u a n a z i d i n a m a i u p r a v i t e l j e p o b o n i h zaklada. A t a k o e r j e o d r e d i o da se svi i t e l j i a z i j s k i h p o k r a j i n a , k o j i su o d b u n a b j e a l i u C a r i g r a d , p o n o v o vrate u svoje krajeve. T o n i j e uspjel o , samo s u se n a p u n i l e kese i s t r a i t e l j a . Po s u l t a n o v o m nalog u p r o v o d i l o se m a l t r e t i r a n j e stranaca, p a a k i p o s l a n i k a ; jed n a k o su zaredala m n o g a p o g u b l j e n j a s u l t a n o v i h u g l e d n i k a . Sedam dana p o s u l t a n o v o m p o v r a t k u , p o j a v i se p e r z i j s k a 26.12.1635. v o j s k a p r e d E r e v a n o m k o j e g p o t p u n o opsjedne. V e l i k i vezir n a r e d i o d m a h m n o g i m beglerbezima d a se n a u u t a b o r u u E r 16.2.1636. z u r u m u , a l i j e odaziv b i o n i k a k a v , j e r se v o j s k a v e b i l a povu296

k l a n a z i m i t e . U C a r i g r a d u j e a k j a n j i a r s k i aga n a v r a t i m a P a r m a k u d a r i o s t r a t i t e , gdje su n e k i , zbog neodaziva, b i l i pog u b l j e n i za p r i m j e r d r u g i m a . K r a j e m o u j k a ( m a r t a ) o d r i vel i k i vezir sa n a m j e s n i c i m a Sivasa i A n a d o l a r a t n o v i j e e i zak l j u i da smjesta i d u k a K a r s u . Popodne stigne vijest d a se E r e v a n m o e d r a t i j e d v a pet dana, da j e M u r t a z a - p a a r a n j e n i u m r o i da zapovijeda njegov e h a j a Z u l f i k a r . P a e K a r a m a n a i A n a d o l a k r e n u , a l i se E r e v a n u m e u v r e m e n u , o p k o l j e n sa svih strana, p r e d a . T i j e l o M u r t a z a - p a e , p r a e n o o d reis efendije B e k i r a i M e h m e d a e h a j e , p r i s p i j e u C a r i g r a d ; posada se h r a b r o b r a n i l a t o k o m cijele n e o b i n o e s t o k e zime. a h z a d r i Z u l f i k a r a , v i n d i k - p a u i M e m i - p a u , a ostale begove p u s t i slob o d n o o t i i . V e l i k i vezir se p o v u e k a E r z u r u m u , a n a m j e s n i k H a l e b a (Alepa) ostane u H a s a n k a l e u . M u r a t p r i m i vijest m i r n o i d r a v n i k i r a z b o r i t o , a l i se i s k a l i n a s e k r e t a r u j a n j i a r a Osman u k o j i bude p o g u b l j e n , j e r j e bez m n o g o b i r a n j a u p i s i v a o u j a n j i a r e . A o n d a j e palo v i e p o g u b l j e n j a , m e u k o j i m a j e najpoznatije bilo pogubljenje Danbulad-zade Mustafa-pae. U s p r k o s m n o g i m zaslugama n a b o j n o m p o l j u , u s p r k o s r u c i sultanije Aie, nije m u se o p r o s t i l o t o j e sa v e l i k i m v e z i r o m Red e p o m n e k a d a zagovarao i v o t l j u b i m c a Muse, a i p a k ga predao p o b u n j e n i c i m a . K a k o su d o l e o p t u b e da j e u K a r a m a n u v j e a o n e d u n e ljude, b i l a j e t o p r i l i k a d a ga se m a k n e .

30.3.

1.4.1636.

14.6.

2.7.1636.

P e r z i j s k i h a n Rusem krene sa 20.000 r a t n i k a p r e m a e h i r s o r u i K e r k u k u . A a h se, n a k o n t o j e h a n u i r v a n a i G e n d e a sa 4.000 r a t n i k a naredio o b n o v u Erevana, p o v u e k a Isfahanu. U M o s u l u j e b i o K u u k A h m e t - p a a , h r a b r i Albanac, k o j i j e v e p o d H o i n o m k a o glavar j a n j i a r a r e d o v i t o k r v a r i o kao e l o vojske; z a t i m j e k a o v o j v o d a M a r d i n a i T u r k m e n a c a i m a o dragocjene zasluge, u n i t i v i opasnog p o b u n j e n i k a I l i j a s - p a u , a u K a j seriji T u r k m e n c a H a d i A h m e t o g l u Ahmet-bega, te u S i r i j i savladao e m i r a Druza, za t o j e d o b i o k a o vezir t r i tuga. O n je o d r a v a o p r i j a t e l j s k e odnose sa A h m e t - h a n o m , kurdskim begom od Ardelana. Otkako j e b i o o b i j e e n k o d a h a , mada s n j i m o r o e n , d r a o se Osmana. H a n obavijesti svoga p r i j a t e l j a A h m e t - p a u d a j e n a njega k r e n u l o p e t p e r z i j s k i h hanova, d a se osvete za slona, k o j e g j e ovaj oduzeo o d Zejnil-hana, a o n ga j e iz I n d i j e v o d i o a h u , i poslao u C a r i g r a d . Ahmet-han, k o j i 19.9. je o d Porte d o b i o dvije p o a s n e o d j e e , d v a t u g a i d r a g i m k a m e n j e m o p t o e n u sablju, u d r u i se sa A h m e t - p a o m i o n i se suprotstave n a d m o n i j o j snazi u r a v n i c i M i h r e b a n a . D v a dana i n o i t r a j a l a j e b i t k a , a l i s u O s m a n i i K u r d i b i l i n a k r a j u pot u e n i . A h m e t - p a a , bolestan, n i j e se mogao d r a t i n a k o n j u , p a j e b i o p r i s i l j e n sii i sjesti n a z e m l j u . O n uzme abdest (obredno p r a n j e ) , p o s v e t i v i se s m r t i , z a t i m se p o n o v n o popne n a kon j a i r e e : I e k u j e m m u e n i k u s m r t , n e m a m druge elje n a svijetu, a v i se p o b r i n i t e s v a k i za s e . V e i n a se r a s t u r i . O n se s k o n j e m d r a o uz j e d a n stijeg k o j e g j e zastavnik v r s t o dr297

 a o , i oslanjao se n a njega. Jedan Perzijanac s r u i zastavnika i trgne zastavu, a A h m e t - p a a padne s k o n j a . Perzijanac se b a c i n a njega, p o s i j e e ga, a g l a v u p o a l j e h a n u k o j i j e , zavijenu u s v i l u , u p u t i a h u . a h , p o t u j u i g l a v u t a k o h r a b r a o v j e k a , vrat i j e , p o t o m , sa p o s l a n i k o m S a r i d e I b r a h i m o m i ona bude pok o p a n a u D a m a s k u . Njegov p r i j a t e l j Ahmet-han, k o j i se v r a t i o u M o s u l , u s k o r o u m r e zbog poraza iz v i t e k o g o s j e a j a , dosto6. 10. 1636. j a n p o t o m a k svoga v e l i k o g p r e t k a Salahedina. K a k o j e z i m a nastupala, v e l i k i vezir krene iz E r z u r u m a na z i m i t e u D i j a r b e k r . N i zapadna granica n i j e b i l a m i r n a n i l i e n a nevolje. Bosna i Ugarska su b i l e uznemirene zbog k u p l j e n j a izvanrednog poreza na a j k e ( a m c e ) , i m e se m o r a l a o t k u p i t i s l u b a p r o t i v k o z a k i h a j k i . U B o s n i su se i t e l j i b u n i l i i , k a d je defterdar u v a t r i potegao sablju, d o e do g u v e i nasilja. Defterdar i sudac b u d u s m i j e n j e n i , n a mjesto p r v o g d o e d r u g i defterdar iz Carigrada, h i s t o r i a r , I b r a h i m P e e v i , d o k n a mjesto drugoga a r i h u l m i n a r efendija, otac h i s t o r i a r a poznatog p o d i m e n o m a r i hulminar-zade, t j . sin p a l i t e l j a s v j e t i o n i k a (jednog d o g m a t i k o g djela). U b l i z i n i N i a izbije v a t r a u v a r o i c i R a a n j p r i l i k o m k u p l j e n j a ovog o d b i j a n o g poreza. U B e o g r a d u su se u tvravi oslobodili zatoeni Maari, ubili straare, zatvorili vrata t v r a v e i p o e l i g a a t i grad. M u t e s e l i m O m e r p o a l j e suca M u stafu. k o j i j e b i o r o d o m iz B u d i m a i znao m a a r s k i , da pregov a r a o m i r n o j p r e d a j i . D v o j i c a , k o j i o t o m e n i s u h t j e l i u t i , bace se u v o d u , j e d a n sretno p r e p l i v a Savu i pobjegne, a d r u g i bude u h v a e n u D u n a v u i n a b i j e n na kolac. I s t a sudbina zadesi d v o j i c u o d osam p o b u n j e n i k a , a e s t i h bude p o s j e e n o . S i n Nas u h - p a e , n a m j e s n i k B u d i m a , k o j i j e b a polazio na novo namjes n i t v o , u v i za d o g a a j , v r a t i se u r n o p r e r u e n , bude p u t e n o d zapovjednika t v r a v e , k o j i je b i o sluga njegova oca-velikog vezira, i opere s u m n j u , k o j a b i m o g l a pasti zbog l o e g u v a n j a granice, k r v l j u dizdara i m u t e s e l i m a . U B u d i m u o n postavi jednog svog o v j e k a za j a n j i a r s k o g agu, m a d a j e P o r t a n a ovo mjesto i m e n o v a l a H u n u o g l u Osmana o d Sarajeva; da b i ovoga zadovoljio, o n m u da s a n d a k , a l i j e ovaj u p o r n o t r a i o o d sultana m u d a n i p o l o a j , te krene p u t Carigrada t r a i t i p r a v d u ; n a d r u g o j p o s t a j i ga u h v a t i p o v j e r e n i k , k o j i je za n j i m b i o u p u e n , z a t v o r i ga u Beogradu, a onda u d a v i . O z b i l j n i j e su b i l i u z n e m i r e n i E r d e l j i Ugarska s n a s t u p o m Rakoczvja. Po s m r t i Gabora Bethlena, sultan je poslao p i s m o a u s t r i j s k o m c a r u u k o j e m ga je p o t s j e a o da m u , n a k o n Bethlenove s m r t i , p r i p a d a imenovanje novog v l a d a r a . T r o j i c a su se natjecala za mjesto v l a d a r a : Stefan B e t h l e n , p o d z a t i t o m Porte, M o j s i j e Szekelv p o d v e d s k i m utjecajem i Rakoczv koj e g j e p o d r a v a l a j e d n a s t r a n k a na d v o r u a u s t r i j s k o g v l a d a r a . Ovaj z a d n j i , n e p o d r a n valjano n i o d Porte n i o d A u s t r i j e , u p o e t k u j e b i o u d o b r i m o d n o s i m a sa B e t h l e n o m , a l i , k a d a j e ovaj h t i o n a p u s t i t i z e m l j u , p o k u a ga u h v a t i t i . B e t h l e n pobjeg298

ne u B u d i m k o d p a e k o j e m P o r t a n a r e d i da ga s i l o m p o s t a v i u E r d e l j u . B u d i m s k i n a m j e s n i k , N a s u h p a a - z a d e , pozove nam j e s n i k a T e m i v a r a , B e k i r - p a u , i n a m j e s n i k a Bosne, Salih-pa u (ovaj j e o d n i o k a j m a k a m u sultanov nalog za u b o j s t v o njegove b r a e , p r i n e v a ) , te se vojske s u e l e i z m e u u l e i T e m i v a r a . E r d e l j c i i M a a r i , k o j e j e v o d i o B e t h l e n , vezali su oko r u ke m a r a m i c u da b i se raspoznavali o d Rakoczvjevih v o j n i k a ; a l i je ovaj znao za taj znak, te je p a r s t o t i n a s v o j i h t a k o ozna i o i t i m l u k a v s t v o m se p r i b l i i o B e t b l e n o v i m v o j n i c i m a i iznenadio i h ; n o je z b r k u samo p o v e a l a ; osmanska v o j s k a b i l a * j e p o t u e n a . B u d i m s k i n a m j e s n i k se prebaci p r e k o M a r o a , a Rakoczvjeva v o j s k a ostane sakupljena k o d Slatine. R a t n i m l u k a v s t v o m uspio j e Nasuh-zade j e d n o u z b u n i t i n e p r i j a t e l j s k i t a b o r i d i j e l o m o p l j a k a t i , a onda se v r a t i o u B u d i m , B e k i r u T e m i v a r , a S a l i h u B a n j a l u k u . B e k i r - p a a , na k o j e g j e Nasuh-zade prebacio k r i v i c u zbog poraza, b i o j e pozvan u C a r i g r a d i p o g u b l j e n ; Nasuh-zade je smijenjen, a njegovo mjesto po d r u g i p u t a d o b i j e M u s a - p a a ; Rakoczv bude p o t v r e n za kneza Erdel j a ; S a l i h - p a a je s m i j e n j e n d i j e l o m zbog g u v e o k o u t j e r i v a n j a poreza na a j k e , d i j e l o m zbog poraza u E r d e l j u , d i j e l o m j e r j e sebi d o p u s t i o , bez sultanova o d o b r e n j a , k u p i t i porez na p j e k e ( t i i f e n k d i a k e ) , a njegov p o l o a j j e dan b o s t a n d i b a i D u d e u , i z v r i t e l j u m n o g i h v i i h s m r t n i h presuda i pogubit e l j u p r i n e v a . S a l i h u je d u n o s t nosioca s m r t n i h presuda p r i n e v i m a , t o j u je r a n i j e obavljao, j o u v i j e k t o l i k o v r i j e d i l a da m u je spasila i v o t ; njegov i m e t a k j e oduzet, p r e k o toga se zat r a i l o j o 40.000 pjastera, t o j e j e d n i m d i j e l o m p l a t i o , a za d r u g i je dao napismeno; da b i o d r a v a o i v o t , dan m u je s a n d a k K a r a b a i n , gdje j e u s k o r o u m r o , i to, k a k o se p r i a , o t r o v a n .
3

IAI

U s k o r o s u l t a n s m i j e n i v e l i k o g vezira k o j e m , i p a k , nije opro- 2 . 2 . 1 6 3 7 . stio g u b i t a k Erevana. P r i d o l a s k u u Carigrad, b i o j e zatvoren k o d k u e za ptice u v r t u , u o b i a j e n o m s v r a t i t u s m i j e n j e n i h vel i k i h vezira. N o v i v e l i k i vezir B a j r a m - p a a o t i a o j e sa t u g o v i m a u U s k i i d a r i odatle trideset dana kasnije k r e n u o za H a l e b (Alep). K a p u d a n p a a , k o j i je e s t mjeseci izbavio po A r h i p e l a gu, a v r a t i o se sa dva n e p r i j a t e l j s k a b r o d a , preuzeo j e i d u n o s t k a j m a k a m a . Z a t v o r e n i v e l i k i vezir, n a k o n t o j e b i o z a t o e n t r i mjeseca, ponovno j e p r i m l j e n u m i l o s t i otposlan kao namjesn i k u O a k o v , gdje je b a p r o m j e n a k r i m s k o g h a n a t r a i l a vanoga o v j e k a . N a i m e , D a n i b e k - G i r a j se n i j e odazvao p o z i v u da sudjeluje na v o j n i p r o t i v Perzije, pa j e s m i j e n j e n i poslan na Rodos, a z a m i j e n i o ga j e I n a j e t - G i r a j ; o v a j , m a d a odgojen u I s l a m i j i , n i j e opravdao nade, j e r , mjesto da krene za Perzij u , uznemiravao j e granice n e p r i j a t e l j s t v o m sa K a n t e m i r o m , k n e z o m N u g a j a . N u g a j i su se d i j e l i l i na t r i plemena; v e l i k i N u gaji u v e l i k o j T a t a r s k o j k o j i n i s u b i l i p o d l o n i n i j e d n o m h a n u ; m a l i N u g a j i , k o j i su se p r i v i d n o p o k o r a v a l i k r i m s k o m h a n u , a u s t v a r i su m u b i l i n e p r i j a t e l j s k i r a s p o l o e n i ; M a n s u r i , najgra299

b e l j i v i , iji se knez K a n t e m i r j o o d h o i n s k e v o j n e b i o istakao s v o j i m o r u j e m i b i o j e u t r a j n o m n e p r i j a t e l j s t v u sa k r i m s k i m h a n o v i m a . K a d a j e h a n napao Mansure, z a m o l i K a n t e m i r da o d g o v o r i s i l o m , a l i m u t o zbog Poljske bude u s k r a e n o ; b u de pozvan u Carigrad, gdje d o e , a o b i t e l j i d o b r a ostavi u K i l i j u . Njegov r o d se p o k o r i n a d m o i h a n a k o j i o p u s t o i k r a j o k o A k e r m a n a , iz K i l i j a o d v u e K a n t e m i r o v u o b i t e l j i blago, opsjedne K a f u , zauzme i o p l j a k a . P o t o m naseli Nugaje iz B u d a k a (Besarabija) n a K r i m i o n i m u p r i s e g n u da e se u b u d u e p o k o r a v a t i samo h a n u . H a n se a k u s u d i u p i s m u m u f t i j i Jahja e f e n d i j i z a t r a i t i K a n t e m i r o v o i z r u e n j e , udaljenje o s m a n s k i h t r u p a i u l e m u kao taoce m i r a . N a t o P o r t a s m i j e n i Inajet-Giraj a i h a n s k i p o l o a j da B e h a d i r - G i r a j u . N a t u vijest, I n a j e t se u p u t i k a o b a l i ; njegova b r a a u t a b o r e se k o d O a k o v a da nov o m h a n u s p r i j e e ulaz u z e m l j u . T o i s k o r i s t e K a n t e m i r o v a b r a a , Selman i Orak, p r i v i d n o p o d l o n i h a n u , te i h sa 78.000 0. 4.1637. ] \ j g j n a p a d n u , u b i j u i osvete se p r a v i m p o k o l j e m . Inajet-Giraj tada shvati da m u j e j e d i n i spas p u t u C a r i g r a d , gdje su se o n i K a n t e m i r o p t u i v a l i p r e d s u l t a n o m . S u l t a n p r e d b a c i h a n u nev j e r u i izdajstvo i da ga u d a v i t i , a K a n t e m i r u d o d i j e l i s a n d a k K a r a h i s a r a . Ovaj pozove j e d n o g svoga sina u C a r i g r a d , a ovaj 5-7- se n a p i j e i u b i j e o v j e k a , n a t o ga s u l t a n o s u d i na s m r t . Znaj u i da e se takav j u n a k kao t o j e K a n t e m i r s v e t i t i , o n i njega o s u d i n a s m r t . Te g u v e na g r a n i c i i m a l e su za p o s l j e d i c u gub i t a k Azova k o j e g u z m u K o z a c i .
U a a

Pad t a k o z n a a j n i h r t a v a kao t o j e k r i m s k i h a n i knez N u g a j a , s l i j e d i l a su b r o j n a p o g u b l j e n j a d o s t o j a n s t v e n i k a zakon a i d r u g i h . B i l o j e u t o m e sultanove samovolje, objede, spletk i i a m b i c i j a ; a k j e m a l o nedostajalo da r t v o m sultanove nas i l n o s t i padne i p e r z i j s k i p o s l a n i k Maksud-han. D o a o j e sa m i r o v n i m p r i j e d l o g o m i b o g a t i m d a r o v i m a : osam i n d i j s k i h k o n j a visoke v r i j e d n o s t i , e t r d e s e t d v o g r b i h deva, s t o t i n u pedeset m i skala n a j i s t i j e g m o u s a i isto t o l i k o n a j f i n i j e a m b r e u v r e a m a sa a h o v i m p e a t o m , trideset s m o t a k a n a j b o l j e s a m u r o v i ne, osam v e l i k i h , z l a t o m i s r e b r o m p r o t k a n i h i l i m a i v i e svil e n i h , m n o g i t u r b a n i o d n a j f i n i j e g m u s l i n a , shavle, z l a t n a i sreb r n a p l a t n a , osam l u k o v a izvrsno n a p r a v l j e n i h . B i o j e s m j e t e n 9. 8.1637. u c a r s k u p a l a u u e t v r t i D a u t - p a e i n e k o l i k o dana p o t o m p r i m l j e n k o d sultana; no p o t o n j e g o v i p r i j e d l o z i n i s u b i l i p r i h v a t l j i v i , b i o j e s m j e t e n u j e d n u o d a j u p o d n a j s t r o i j o m pask o m . P r o z o r i , o g n j i t a , d o v o d i z r a k a b i l i su z a e p l j e n i i zakov a n i , t a k o da j e carska p a l a a za njega b i l a p r a v a staroperzijska k u a m r a k a . Poslanik j e n e k a k o uspio da d v o j i c u s v o j i h l j u di p r e o b u e n e i s pismom ukljui u p r a t n j u novog namjesnika H a l e b a (Alepa), k o j i j e t a m o odlazio n a d u n o s t , a l i o n i b u d u o t k r i v e n i , p i s m o oduzeto i svezani o t p r a v l j e n i u C a r i g r a d ; sult a n i m da o d s j e i noseve i u i i objesi i h n a s p r a m n j i h o v a sta300

na. M u r a t , k o j i j e v e p r i p r i j e m u rekao p o s l a n i k u da e i i n a Perziju, z a p o n e p r i p r e m e i p o a l j e v e l i k o g vezira n a p r i j e d . U A m a s i j i , gdje se o d m a r a o , B a j r a m - p a a da v l a s t i t i h 15.000 pjastera za v o d o v o d , a onda j o 15.000 pjastera, sve u n o v i m sreb r n i m d r a h m a m a ; o s i m toga, u t e m e l j i o j e j e d n u t e k i j u Mevlev i j a , za e j h a dnevno o d r e d i 75 a s p r i , a za d e r v i e odgovaraju e i z d r a v a n j e ; u N i g d i j e o b n o v i o n a svoj r a u n h a n i izgradio 26.5.1637. d u a n e . P o t o j e o b i a o g r a n i c u i p o d i j e l i o novac za v o j s k u , p o n o v o se v r a t i u A m a s i j u . U m e u v r e m e n u j e p o t v r d i o v l a - 25.6. k o g v o j v o d u M a t i j u Besarabu. N a m j e s n i k C i p r a , E s k i Jusufp a a , b i o j e o d suca o p t u e n da v r i nasilje i t l a k u , p a j e pozvan u C a r i g r a d i p r e d a n n a i s p i t i v a n j e k o z b e g - d i s i , t j . dvors k o m s l u b e n i k u ; no o n se i z v u e , p r e b a c i odgovornost n a suca, te ovaj n e v i n strada; J u s u f - p a a ode za n a m j e s n i k a Kafe. U C a r i g r a d u j e o d r e e n o da se f o r m i r a 5.000 n o v i h j a n j i a r a i odr e e n j e j e d a n p u k o v n i k za r e g r u t i r a n j e p o d a n i k e djece. B a j r a m - p a a , n a m j e s n i k Bosne, d o b i o j e nalog d a salije 5.000 top o v s k i h k u g l i , svaka o d 25 o k l a , t j . 56 f u n t i , i d a i h donese za opsadu Bagdada. U jesen i z i m u i z b i j e k u g a k o j a j e n a v e l i k o m o r i l a a t o m p r i l i k o m j e s u l t a n u m o r i o j e d n o g o d j o d v a pre' " ostala b r a t a , K a s i m a , k o j i j e i m a o d u h a i obrazovanja, p a ga se s u l t a n bojao kao opasnog s u p a r n i k a . Sedam dana p o t o m , p o b o d e n i su t u g o v i za p o h o d . P o e t k o m t r a v n j a ( a p r i l a ) , s u l t a n krene u p u n o m p o r e t k u u U s k u - 1*4. dar, gdje se v o j s k a u s t r o j a v a l a mjesec dana. M a r do Bagdada z a p o e o j e p o e t k o m s v i b n j a (maja), a o d m j e r e n j e n a s t o t i n u 8.5.1638. deset postaja. N a petoj p o s t a j i se m u l e i m u d e r i s i oproste i vrate. P r i j e o d l a s k a o b a v i l o se u s u l t a n o v o m p r i s u u i s p i t i v a n j e k a n d i d a t a za suce, j e r se o n p o n e k a d starao o n j i h o v o j sposobn o s t i i z n a n j u i s p i t i v a n j e m k o j e j e sam o b a v l j a o . D v a smijenjen a suca iz Bruse, s m i j e n j e n i suci iz K a i r a i J e n i e h i r a , k o j i su m o l i l i za u p r a n j e n o mjesto u E d r e n u , i s p i t i v a o j e s a m M u r a t . Postavio i m j e d v a p i t a n j a : 1) d a l i j e v j e r a supstancija i l i akc i d e n c i j a i p o d k o j u o d deset k a t e g o r i j a r a z u m a spada?; 2) d a l i j e p r e k r i t e l j onaj k o j i j e prisegao d a n e e j e s t i meso, a k o jede r i b u ? T r i k a n d i d a t a su predlagala d a se p o m o g n u knjigam a , a e t v r t i , Edhem-zade, o d g o v o r i o j e smjesta n a d r u g o p i t a n j e : v j e r a p o t u j e ono t o j e u o b i a j e n o , dakle i o b i a j n o s t jez i k a , a ovaj p o d r i b o m ne i z r a a v a meso, te onaj k o j i prisegne da n e e j e s t i meso, a jede r i b u , ne k r i prisegu. A n a p r v o p i tanje j e z a m o l i o d a pismeno o d g o v o r i u posebnoj r a s p r a v i . Sult a n u se dopadne njegova d o m i l j a t o s t , te m u da s u d a k o mjesto. To m u se v i e dopadalo, nego o t r e r i j e i strogog i n e p o t k u p l j i vog v r h o v n o g suca A n a d o l i j e , A h m e t M u i t efendije, k o j i m a j e i z g r d i o neke s u d a k e p r i p o m o n i k e , m u f t i j i n e t i e n i k e , a i neke druge zbog p o t k u p l j i v o s t i , i t o bez o b z i r a n a r a n g , te, ocr-

301

n j e n k o d sultana, bude smjesta p r o g n a n u Beograd. N a p u t u je s u l t a n o b a v i j e t e n da m u je s u l t a n i j a - m i l j e n i c a , k o j a ga je p r a t i l a na o v o m p o h o d u , r o d i l a sina. N a e t r n a e s t o j p o s t a j i u I n o n i j u , d o e m u u susret v e l i k i vezir sa s j a j n o m p r a t n j o m . U E s k i e h i r u s u l t a n p o s j e t i grob svoga p r e t k a po m a j c i , e j h a E d e b a l i j a , i j a je k i M a l h a t u n b i l a m a j k a Osmana, u t e m e l j i telja Carstva; a u Sidigaziju g r o b Sid B a t a l a , v i t e k o g b o r c a , b r a n i a Islama protiv Grka u Maloj Aziji. U Akehiru, pokopi t u N a s r e d i n h o d e , b o r a v i l o se dva dana. S u l t a n p o s j e t i tekij u k o j a se nalazila j u n o od grada, gdje se nalazio n a p r a v l j e n v o d o p a d . O d u e v l j e n m j e s t o m , s u l t a n n a p i e e t i r i s t i h a na p r o z o r i n a r e d i m u f t i j i da stihuje j e d a n d o d a t a k tome, t o ovaj n a p r a v i . U I l h u n je d o l a obavijest od suca iz E s k i e h i r a o neredim a k o j i m a je p o d r u j e ugrozio n e k i f a n a t i k i d e r v i iz Sakarije, k o j i se izdavao za M e h d i j a , t j . p r e t e u Sudnjeg dana. Silihd a r o v e h a j a b i o je poslan p r o t i v njega sa e t i r i bega i 400 500 r a t n i k a . F a n a t i k je b i o v e s k u p i o par t i s u a o l o a iz podr u j a Sakarije, M o d r e n i , K o d a I l i j a , k o j i su sebe nazivali derv i i m a , i s u k o b i o se sa a n a d o l s k i m beglerbegom. e h a j a ode sa 34000 neredovite vojske (levende i s a r i d e ) i p o t u e ga, te on bude u s m r e n u m u k a m a . e j h B e k i r , p r e d s t o j n i k mevlevijske t e k i j e u K o n j i , u p r a v i t e l j cijelog r e d a u O s m a n s k o m c a r s t v u , k o j e g je M u r a t p r i p r v o m p r o l a z u na v o j n u zasuo d o b r o i n s t v i m a i d o z n a i o m u , m e u o s t a l i m , g o d i n j e 100.000 a k i za k u h i n j u od p r i h o d a Suhle, z a s l u e n o je pao u s u l t a n o v u n e m i l o s t , j e r je p o d a n i k e Suhle e s t o k o t l a i o i , m j e s t o da n a m i j e n j e n i novac shodno u p o t r i j e b i , g o m i l a o ga je u v r e i c e . M u r a t ga je v e h t i o o s u d i t i na s m r t , a l i ga je, na m o l b u m u f t i j e i d r u g i h , poslao u p r o g o n s t v o . Arif-elebi o d K a r a h i s a r a postane e j h reda, a e j h B e k i r m i r n o z a v r i svoj i v o t u k u i B a j r a m - p a e , v e l i k o g vezira, u C a r i g r a d u . C i j e l i m p u t e m z a t i m s u l t a n je dij e l i o p r a v d u , te je b i l o dosta p o g u b l j e n j a i k a n j a v a n j a . a k je u s m r t i o i svoga l i j e n i k a , E m i r - e l e b i j u . Njega je m r z i o silahd a r p a a , te ga je o p t u i o da u i v a o p i j . S u l t a n z a t r a i od lijen i k a da izvadi iz n j e d a r a o p i j , a k a d a to ovaj u i n i , zapita ga: t o je to? L i j e n i k r e e : S a s v i m n e k o d l j i v i o p i j . O n d a ga p o j e d i . K a d a on uzme n e k o l i k o p i l u l a , r e e : P o d i a h u m o j , to je dosta, p r e k o toga je o t r o v . N o s u l t a n ga p r i s i l i p o j e s t i cij e l u dozu i n a t j e r a ga da igra s n j i m a h , da se u v j e r i u s m r t n i u i n a k . N a k o n t r i igre, l i j e n i k ne mogne v i e , ode k u i , gdje su m u njegovi p o m o n i c i p r i p r e m i l i l i j e k . Ne t r e b a m l i j e k a , r e e on, t k o i m a m o n o g n e p r i j a t e l j a , kao t o je silahdar, tome je bolje u m r i j e t i nego ivjeti. On uzme r a z h l a e n i e r b e t , k o j i po j a k o j dozi o p i j a djeluje kao o t r o v i i s p u s t i d u u ; a Zejn i l - A b i d i n , t i e n i k silahdarov, postane sultanov l i j e n i k . 302

U D u l a b u u m r e v e l i k i vezir B a j r a m - p a a p r i r o d n o m smr- 1 7 . 8 . 1 6 3 8 . u . B i o je blag i u m j e r e n o v j e k , d r a g o v o l j n o n i j e p o t a k a o n i j e d n u o k r u t n u osudu, a i k a d a b i n a s t u p i l a n u d a , on b i je m u d r o u b l a a v a o . B i o je u p i s a n u r e d d e r v i a Z e j n i i za n j i h je izgradio u C a r i g r a d u t e k i j u , k o l u i , p o r e d n j i h , s v o j u g r o b n i c u , gdje je i p o k o p a n . P o l o a j je p r i p a o k a p u d a n p a i M u s t a f i , a l i na zalaganje R u s n a m e d i I b r a h i m a , k o j i je b i o u v e l i k o j m i l o sti k o d sultana, c a r s k i p e a t bude dan n a m j e s n i k u M o s u l a , Tajj a r M e h m e d - p a i . U D i j a r b e k r u d o e n o v i v e l i k i vezir i t u ga s u l t a n o b d a r i , a podare se i n a m j e s n i t v a . Z a p o v j e d n i k obale, a r a p s k i e m i r A b u r i , t r u p e H a l e b a (Alepa) i T r i p o l i s a i namjes n i k D i j a r b e k r a , D e r v i - p a a , b u d u p o s l a n i n a p r i j e d kao preth o d n i c a . Sam s u l t a n je v j e b a o j a n j i a r e , a invalide je poslao nazad sa m i r o v i n o m od e t i r i a k e . U D e r a h u u m r e Rusnam e d i I b r a h i m , k o j i je petnaest g o d i n a i m a o n a j v e i utjecaj n a sultana, m a d a je bio samo h o d a divana, a n i t i vezir n i t i d r a v n i t a j n i k . P r i d o l a s k u u M o s u l b i o je p o s j e e n t u r n a d i b a a D e r v i - a g a ( g e n e r a l - p o r u n i k j a n j i a r a ) zbog n e z a k o n i t o p r i m l j e n o g novca. On je, sa j a j a b a o m K a z h a d i - z a d e M u s t a f o m , d o b i o nalog da k u p i k r a n s k u djecu na r u m e l i j s k o j gran i c i , o n na desnom k r i l u , t j . d u Dunava, d r u g i u sredini, t j . u B o s n i i A l b a n i j i , a D e v e d i M u s t a f a na l i j e v o m k r i l u , t j . u G r k o j . K a d a se p o j a v i o p r e d s u l t a n o m , ovaj m u p o v i e : P r o k l e t n i e , h o u s t i a t i p r o t i v tebe prispjele t u b e . H e j , e h a j a ! ehaja j a n j i a r a , B e k t a , k o j i nije znao da se poziv odnosi na njega, stajao je, d o k ga d r u g i n i s u p o t a k l i , j e r n i t k o d r u g i ne b i smio s t a v i t i r u k u na j e d n o g generala, te ga ovaj uzme za j a k u i p r e d a k r v n i k u . I s t o d o b n o se izda za C a r i g r a d s m r t n i nalog za d r u g o g k u p i t e l j a djece, K a z h a d i - z a d e a , dok se t r e i spasi na m o l b u v e l i k o g vezira. Ovo uzimanje p o d a n i k e djece b i l o je zadnje, t o ga s p o m i n j e osmanska h i s t o r i j a , i t a k o je p o d najve i m o s m a n s k i m s i l n i k o m b i l a u k i n u t a ova n a s i l n i k a m j e r a . U M o s u l u m u d o e i n d i j s k i p o s l a n i k i m e u d a r o v i m a donese i t i t n a p r a v l j e n o d slonovog uha, a p r e v u e n k o o m nosoroga, k o j i se s m a t r a o n e p r o b o j n i m za m e t a k i s j e i v o . M u r a t ga poloi i u d a r i ga b u z d o v a n o m t a k o j a k i m u d a r c e m da se on, nep r o b o j a n , rascijepi i skroz s k r i , t a k o da se v r h o r u j a v i d i o i z n u t r a , a onda ga p o a l j e nazad p o s l a n i k u , napunjenog sa stot i n u d u k a t a . U M o s u l u se v o j s k a r a s p o r e i v a l a za p r e d s t o j e i o k r a j . U K e r k u k u nosilac tuga nije h t i o vie p r e t h o d i t i , p r e m a s t a r o m o b i a j u , da tugovi i d u ispred vojske samo do neprijateljske granice, a o n d a iza nje. K a p u d a n p a a p r e d o i s u l t a n u da je H u s r e v - p a a , na svome p o h o d u na Bagdad, ove stavio ozada tek k a d a je v i d i o n e p r i j a t e l j a i da b i se p o n o v n o p o t o v a n j e starog o b i a j a m o g l o d r a t i z n a k o m straha i m a l o d u j a ; o d m a h su tugovi dani n a p r i j e d . S t o t i n u devedeset sedmog dana od iz- 15.9.1638 laska iz U s k u d a r a , n a k o n s t o t i n u deset m a r e v a i osamdeset e s t o d m o r i t a , v o j s k a je b i l a p r e d B a g d a d o m . ] 303

O g r a d i t e l j i m a i o p u s t o i t e l j i m a Bagdada, o n j e g o v i m zgrad a m a i z n a m e n i t o s t i m a v e je b i l o r i j e i p r i p r v o m osvajanju g r a d a za I b r a h i m - p a e p o d S u l e j m a n o m V e l i k i m . Ovdje je nap r o s t o p o t r e b n o u z e t i u o b z i r p o l o a j grada, opseg i pravac g r a d s k i h v r a t i j u u p o g l e d u opsade k o j a je u t o k u . B a g d a d j e s m j e t e n na i s t o n o j o b a l i T i g r i s a i sa svih s t r a n a je o k r u e n z i d i n a m a i k u l a m a , a k na onoj s t r a n i p r e m a v o d i . S te strane p r e m a v o d i t a d a je b i l o devedeset i sedam k u l a , na t r i kopnene strane je b i l o s t o t i n u i e t r n a e s t k u l a , dakle svega zajedno dvije stotine i jedanaest k u l a . i t a v opseg zidina je p r e m j e r i o N u r i , Z i j a e d i n o v sin, h i s t o r i a r k o j i je opisao zauzimanje Bagdada, pa je i z m j e r i o da zidine i m a j u opseg o d deset t i s u a kor a k a , r a u n a j u i pedeset zubaca i z m e u svake kule, a udaljenost j e d n o g zupca o d drugoga o b r a u n a o je n a j e d a n k o r a k . N a zapadnoj s t r a n i T i g r i s a lei na s u p r o t n o j s t r a n i p r e d g r a e K u l a r kala'asi, t j . P t i j i dvorac, a j o dalje gore na desnoj o b a l i T i g r i s a je n a d g r o b n i s p o m e n i k i m a m a K a z i m a , t j . onoga k o j i svladava bijes; n j e m u n a s u p r o t , n a l i j e v o j o b a l i Tigrisa, dakle na istoj s t r a n i n a k o j o j je i g r a d , u z d i e se dvorac I m a m i a ' z e m i , t j . dvorac n a j v e e g a i m a m a , uz k o j i je i n a d g r o b n i s p o m e n i k i m a m a E b u Hanife. G r a d s k a v r a t a , k o j a se s one strane n a j p r i j e o t v a r a j u , zovu se V r a t a velikoga i m a m a . T i k uz n j i h , na sjeverozapadnom u g l u grada, u z d i e se namjesnikov a p a l a a . N a s u p r o t V r a t i j u velikoga i m a m a , r a v n o u t o m s m j e r u (na j u g o z o p a d n o m u g l u grada), o t v a r a j u se V r a t a t m i ne ( K a r a n l i k k a p u ) ; na t r e o j k o p n e n o j s t r a n i , u s p o r e d n o s T i g r i s o m , o t v a r a j u se Bijela v r a t a ( A k k a p u ) , a n a s t r a n i p r e m a v o d i su V r a t a na m o s t u . Nazvana su t a k o po m o s t u k o j i povezuje g r a d s p r e d g r a e m ( K u l a r kala'asi). U dvije p r i j a n j e opsade H a f i z - p a a j e napao g r a d na sjeverozapadnom k r a j u k o d V r a t i j u n a j v e e g a i m a m a , a z a t i m je H u s r e v - p a a napao g r a d na j u g o i s t o n o m k r a j u k o d V r a t i j u t m i n e . O t e e n j e bedema za ove dvije opsade se otada p o p r a v i l o i te su strane p o n o v o popravljene, j e r se p r e t p o s t a v l j a l o da e p o n o v o b i t i napadnute, d o k je strana k o d Bijelih v r a t i j u u s r e d i n i bedema b i l a u prop a d a n j u . To je M u r a t saznao na s v o m v o j n o m p o h o d u o d M i r M e h m e d a , Perzijanca, k o j i je b i o z a r o b l j e n sa svoja dva b r a t a pa je trebao b i t i u b i j e n kao i o n i , a l i je na m o l b u s i l a h d a r p a e p o m i l o v a n i o s l o b o e n . S u l t a n o v a t o r je b i o p o d i g n u t p r e d d v o r c e m velikoga i m a m a , na b r e u l j k u o k r e n u t o m p r e m a T i g r i su. M u r a t se nije o s j e a o d o s t o j n i m s t u p i t i na p r a g g r o b a velikoga i m a m a , dok kao p o b j e d n i k ne uspije p o l o i t i na n j glavu. O n i sada nije u a o u a t o r , nego se p o u r i o dalje do vojske. Te v e e r i p o d i j e l i l i su v o j s c i m o t i k e , lopate i d r u g o o r u e za opsjedanje da j o iste n o i z a p o n e s k o p a n j e m r o v o v a . Pred Bij e l i m v r a t i m a su stajali v e l i k i vezir, j a n j i a r s k i aga i r u m e l i j s k i beglerbeg, a iza n j i h dolje sve do V r a t i j u t m i n e kapudanp a a , beglerbeg Sivasa i s a m s u n d i b a a ( e t v r t i j a n j i a r s k i ge304

neral) s e t r d e s e t s t a r j e i n a , a n a d o l s k i beglerbeg i egipatske e t e , s a g a r d i b a a ( t r e i g e n e r a l - p o r u n i k ) sa e t r d e s e t s t a r j e i n a . G i i r d i b a a i N u g a j p a a - z a d e b i l i su n a p r e d s t r a i . Prema perzijskoj s t r a n i p o v j e r e n a je o b r a n a Bagdada n a m j e s n i k u B e k t a -hanu, a p o d n j e g o v i m z a p o v j e d n i t v o m Halef-hanu, generalu strijelaca s p u k a m a , s dvanaest t i s u a n a j b o l j i h strijelaca, i M i r F e t a h u k o j e m u je s u l t a n M u r a t r a n i j e iz E r e v a n a d o p u s t i o slobodno o t i i . P o t o su p r v e n o i n a p a l i rovove, s l i j e d e e g a dana su postavili topove n a z e m l j u ; deset t o p o v a je dodijeljeno v e l i k o m veziru, e s t k a p u d a n p a i , e t i r i H u s e i n - p a i ( a n a d o l s k o m beglerbegu) i sva t r o j i c a su p o e l i p u c a t i . e t v r t o g a dana su silahr a r p a a i a h i n - p a a iz T r i p o l i s a s dvanaest t i s u a l j u d i p r e l i T i g r i s da p o h a r a j u e h i r b a n , ije granate su nadaleko poznate zbog svoje v e l i i n e . Jednu o d n j i h su d o n i j e l i s u l t a n u i t e i l a je e t i r i stotine d r a h m i . S i l a h d a r p a a je z a t i m zaposjeo na zap a d n o j s t r a n i T i g r i s a Ptiji d v o r a c ( K u l a r kala'asi) da s ove strane p u c a na g r a d . S v o m e h a j i je p r e p u s t i o b r i g u za t o , a sam je b i o n e r a z d r u i v sa s u l t a n o m i samo j e n e k o l i k o p u t a na dan d o a o p o g l e d a t i p o l o a j e . K a d a su osmoga dana r o v o v i 23.11.1638. dovedeni v e do r u e n j a , a k u l e bile v e s r u e n e , n a p u n i l i su opsjedani u g r a d u r u p e u b e d e m i m a k o a r a m a i s p l e t e n i m o d p a l m i n a lia i napunjene z e m l j o m i t a k o i h p o p r a v i l i . Od dvanaest p e r z i j s k i h z a r o b l j e n i k a k o j e je K e n a n - p a a poslao kao p l i j e n izvojevane pobjede nad Perzijancima, o s m o r i c i su o d m a h o d s j e k l i glave, a l i su e t v o r i c u , b u d u i da su b i l i t r u b a i , p r i s i l i l i u r o v o v i m a s v i r a t i p e r z i j s k u b o j n u p j e s m u da opsjednut i m a u l i j u s t r a h u k o s t i da je v o j s k a p o t u e n a . Z a t i m su i n j i h u b i l i i dvanaest glava i s t a k n u l i na kolce p r e d r o v o v i m a . V o j s c i su p o d i j e l i l i v r e e i ovnujske k o e , o b o r e n o je v i e od t i s u u p a l m i n i h stabala i n a r e e n o da n a p r a v i g r u d o b r a n e . i t a v a je v o j s k a b i l a zaposlena da i z g r a d i nasipe za opsadu k o j i su se p o p u t b r d a uzdizali p o d o b l a k e , a l i u o b l a c i m a p r a i n e . Sultan je svojom p r i s u t n o u potakao s r a n o s t radnika: Pokaite se, n e k a v a m ne u z m a n j k a a r a za o i t o v a n j e vjere! V e l i k i vezir je p u c a n j e m r a z o r i o k u l u na B i j e l i m v r a t i m a , kapudanp a a o n u i k a l i n u , d o k j e b i o bagdadski n a m j e s n i k , a Husein- p a a je u n i t i o druge dvije kule. Z i d i n e su bile u d u i n i od osam s t o t i n a l a k a t a sravnjene sa z e m l j o m k a d su h t j e l i j u r i a t i . K a d su saznali da u n u t r a postoje v e l i k i j a r c i i z a k l o n i , d a l i su prednost t o m e da nastave kopanje rovova. Devet topova, k o j i su s t i g l i T i g r i s o m , p o d i j e l j e n i su na p o s t o l j a opsjedatelja. N o , Perzijanci su t r i dana p a l i l i v a t r e od veselja, j e r su d o b i l i vijest da a h s dvanaest t i s u a l j u d i s t o j i na D i j a l i . P u s t i n j s k i e m i r E b u r i d o a o je s deset t i s u a t o v a r a n a devama, sa h r a n o m i sa z a r o b l j e n i m p e r z i j s k i m Ali-hanom. O n j e u a o po a r a p s k o m o b i a j u , p o k o j e m se i n o s i l j k e za e n e p o j a v l j u j u s r e d i n o m m e u k o p l j i m a . M u r a t m u p o e n e k o l i k o k o r a k a u susret, p r i 20 Historija osmanskog carstva II

305

9.12.1638. m i ga s p o a s t i m a i da e t r d e s e t s e d m o r i c i iz njegove p r a t n j e 13.12. p o a s n u o d j e u . Ponovo su vojsci p o d i j e l i l i dvije stotine ezdeset t i s u a v r e a , k o j e su napunjene z e m l j o m , poslagane n a jark e ispunjene z e m l j o m da p o s l u e k a o nasip. N a m j e s n i k H a l e b a i Tripolisa s pustinjskim p a d i a h o m , arapskim emirom Eburi o m , p o s l a n i su p r e m a D i j a l i d a odande p o t j e r a j u p e r z i j s k u v o j s k u . i m su se p r i b l i i l i , Perzijanci se p o v u k u . S l i j e d e e g dana j e d o l o do vatrene b o r b e u k o j o j su p o g i n u l i aga dobrovoljaca i alajbeg iz i r m e n a . S r d i t zbog toga, s u l t a n j e o t r i m 23.12 r i j e i m a napao v e l i k o g a vezira i p r e k o r i o ga t o j e odugovla i o s n a v a l o m b u d u i da su j a r c i n a p u n j e n i , a nasipi p o d i g n u t i . O n o d g o v o r i : N e k a r o b T a j j a r p u s t i s v o j u d u u , samo d a T i p a d i a h u o s v o j i g r a d ! Z a s l i j e d e i d a n j e o b j a v l j e n a navala. i t a v e n o i h r a b r i j u n a c i n i s u spavali, neprestano u z v i k u j u i : Allah a k b e r ! ( B o g j e velik!) i j o p r i j e s v a n u a z a p o e l i s b o r b o m . V e z i r i , j a n j i a r s k i aga i beglerbezi su n a p u s t i l i rovove p a su p o l i n a nasipe za n a v a l u , gore p r e m a k u l a m a . V e l i k i 24.12. vezir i s u k a n o m s a b l j o m u p r e d n j i m r e d o v i m a navale kosio j e p e r z i j s k e glave kao kosa s m r t i . Jedan m e t a k iz p u k e ga p o g o d i u e l o i i z a e n a s t r a n j o j s t r a n i glave. Age su ga odnijele u at o r d o b r o v o l j a c a n a r u b u j a r k a . N a i m a k a e da j e p t i c a njegova d u h a odletjela iz tjelesnoga kaveza u r a j s k i r u i n g a j ; iv i o j e sretno i o d l e b d i o j e kao m u e n i k . Sahranjen j e uz grobn i c u v e l i k o g a i m a m a , do n o g u svoga oca, n e k a d a n j e g bagdadskog n a m j e s n i k a . B i o j e t o d r u g i v e l i k i o s m a n s k i vezir k o j i j e s o r u j e m u r u c i pao n a b o j n o m e p o l j u . M u r a t j e uzdisao: O, T a j j a r u ! T i si v i e v r i j e d i o nego s t o t i n u t v r a v a , v i e o d Bagdada. B o g n e k a T i p o d a r i v j e n o svijetlo svoga m i l o s r a ! Onda j e predao p e a t k a p u d a n p a i M u s t a f i s r i j e i m a : P o k a i m i se, o d Tebe o e k u j e m da m i o s v o j i B a g d a d i p o r t v o v n u slubu. Neka T i bog pomogne! Mustafa poljubi zemlju i ree: M o l i m b l a g o n a k l o n o s t svoga p a d i a h a i dobre elje, p a d o e do p r o d o r a u b e d e m u , gdje p a d o m v e l i k o g a vezira nije pala s r a n o s t v o j n i k a , a l i j e oslabila, p a j u j e p o n o v o p o t a k n u o . Vel i k i vezir j e navaljivao sa s v o j i m l e v e n d i m a i agama. V o j s k a j e za n j i m j u r i a l a k a o v u l k a n s k a b u j i c a uz p o v i k : T k o zna k o j i j e d a n s m r t n i d a n . Njegov e h a j a ( m i n i s t a r u n u t r a n j i h poslova) i mnoge age njegova v a n j s k o g i u n u t r a n j e g dvorjanstva p a l i su k r a j njega, a o n n i j e m i r o v a o d o k sve k u l e n i s u b i 25.12. ]e zauzete. S l i j e d e e g a dana, e t r n a e s t i d a n opsade, i s t i d a n k a d a j e S u l e j m a n Zakonodavac p r i j e s t o t i n u i e s n a e s t godina b i o osvojio Rodos, b e d e m K r a n s t v a i zapadnog v i t e t v a , predao se Bagdad, bedem perzijske granice i halifske v l a s t i , i , po t o j e petnaest g o d i n a b i o o t u e n o d Osmanskog carstva, opet m u j e p r i p o j e n sve do d a n a n j e g a dana. P o t o j e b a g d a d s k i h a n p u t e m j e d n o g a Perzijanca b i o p o n u d i o p r e d a j u , p o l i su a u b a a i n i g d e j s k i H a s a n - p a a p o njega u logor. O d a t o r a v e l i k o g a vezira v o d i l i su ga k r o z po306

s t a v l j e n i d v o r e d u sultanov a t o r , a d v o r e d su s o b i j u s t r a n a t v o r i l i spahije i s i l a h d a r i . S u l t a n je sjedio u a t o r u na zlatnom e p r i j e s t o l j u , glavu je povezao povezom na n a i n levenda, a s t u r b a n a su se sijale perjanice s d i j a m a n t i m a ; na k o l j e n i m a m u j e l e a l a sablja o p t o e n a d r a g i m k a m e n j e m , s lijeve i s desne strane su stajali p a e v i z l a t n i m d r a g u l j i m a o p t o e n i m poj a s i m a . M u f t i j a , veziri, s t u p o v i Divana, b i l i su na s v o j i m mjes t i m a i i t a v D i v a n se i n i o kao t u m a e n j e teksta u K u r a n u : P o d a r i l i smo t i o e v i d n u p o b j e d u . Sada j e u a o v e l i k i vezir p r e d h a n o m . H a n p o l j u b i z e m l j u i z a m o l i za o p r o t a j zbog p r u e n o g o t p o r a . Ja T i o p r a t a m uz uvjet da j o danas n a p u s t i g r a d . Da si p r i j e d o a o , ne b i i m a l i t o l i k o m u k e , a l i T i opra t a m j e r si se t o l i k o zalagao u s l u b i svoga g o s p o d a r a . H a n je o b d a r e n d r a g u l j i m a u k r a e n o m p e r j a n i c o m , h a n d a r o m i po a s n i m k r z n e n i m k a p u t o m , p o d s t a v l j e n i m i z n u t r a i izvana sam o m s a m u r o v i n o m . H a n o v i i s u l t a n i n e k a j o danas napuste g r a d i svaki neka ode k u d a h o e , k a h u i l i k m e n i , j a n i k o g a ne p r i s i l j a v a m , p o n o v o p r o g o v o r i s u l t a n . B e k t a - h a n p o e u a t o r v e l i k o g a vezira pa n a p i e p i s m o M i r Fetahu, Jar A l i j i , Halefu i N a k d Ali-hanu, s t a r j e i n a m a i k a p e t a n i m a , da do podne o d u . U p o z o r i o je ujedno velikoga vezira da d o b r o p r i p a z i n a k u l e da ne b i i z n u t r a m i n a m a bile dignute u zrak. B u d u i da nije izgledalo da posada k a n i o t i i , z a p o e na k u l a m a i bedemim a p o n o v o b o r b a . H a n o v i M i r Fetah, Jar A l i j a i H a l e f u b a c i l i su se u k u l u N a r i n k a d su to v i d j e l i , a Osmani su u l i u g r a d . Perzijanci, k o j i su k o d V r a t i j u t m i n e t r e b a l i n a p u s t i t i grad, g u r a l i su se i zastali. T u r c i su n a p a l i p a i n seraj i bezistan har a j u i i h . D o l o je do s v e o p e g h a r a n j a i u b i j a n j a , p r e m d a je o b e a n a sloboda v l a s n i t v a i p o t e d a i v o t a . V e l i k i vezir je sam d o a o u s p o s t a v i t i red, a l i j e sve b i l o uzalud; i Perzijanci su j o b i l i n a o r u a n i pa su se b r a n i l i s n e k i h k u l a . K r a j vel i k o g a vezira j e s t r i j e l o m p o g o e n reis efendija I s m a i l te je poginuo, a s i l a h d a r p a u , na kojega je j e d a n Perzijanac podigao sablju, spasio j e u d a r c a j e d a n o d n j e g o v i h p a e v a . D o k se to d o g a a l o u g r a d u , d o a o j e j e d a n g o l o b r a d i m l a d i iz r u m e l i j ske vojske p r e d sultana i rekao m u : P a d i a h u , t i si p r u i o sigurnost, a m i n i s m o . t o to g o v o r i , r e e M u r a t . Taj nastav i : P a d i a h u , u o v o m su r a t u o s t a l i m o j otac, stric, m o j a bra a i n e a c i i j a n i k o g a v i e n e m a m ; sada se p r u i l a p r i l i k a , za t o h o e z a p r i j e i t i t o k osvete? A k o T i o p r a t a o v i m p r o k l e t n i c i m a , m i i m ne p r a t a m o , zaista ne! M u r a t se glasno n a s m i j e i p u s t i ga o t i i . Jedan b a g d a d s k i e j h dovede d v o j i c u vezanih Perzijanaca. M u r a t l j u t i t r e e : J a sam i m o p r o s t i o , t o i h T i vee? e j h o d v r a t i : O p e t su se m a i l i o r u j a i n i s u p r i m i l i p r u e n i i m oprotaj. M u r a t otpremi jednoga malog tatarskog d j e a k a na k o n j u da ga izvijesti o t o m t o se u g r a d u zbiva. K a d je ovaj d o n i o vijest o b o r b i na V r a t i m a t m i n e , o s m r t i reis efendije i opasnosti k o j u j e p r e t r p i o silahdar, p o a l j e M u 20* 307

r a t anadolskog beglerbega s n a r e d b o m da u m i r i Perzijance, a u k o l i k o se ne b i p o k o r i l i da i h sve p o b i j e . S i l a h d a r i Husein- p a a p o z o v u u k u l i zatvorene hanove. M i r Fetah, H a l e f i Jar A l i j a su se p r e d a l i i , p o t o su b i l i dovedeni p r e d sultana, pred a n i su s i l a h d a r a na u v a n j e . Oba sina M i r Fetaha su nastav i l a s o b r a n o m , a n a k o n n e k o l i k o sati su t o p o v i , u p e r e n i p r o t i v Perzijanaca, m e u n j i m a izazvali s t r a a n poraz. S v i m a o n i m a k o j i su ivi u h v a e n i , bile su o d s j e e n e glave p r e d s u l t a n o v i m a t o r o m . M i r F e t a h o v i m s i n o v i m a j o j e d n o m je p i s m e n o pon u e n a sigurnost t o su j e ovaj p u t a p r i m i l i . A n a d o l s k i beglerbeg je p r o d r o u k u l u N a r i n pa je Perzijance otjerao u d a r c i m a buzdovana sa z i d i n a . K r v o e d n a t u r s k a v o j s k a n i j e h t j e l a , me u t i m , u t i o p r u e n o j s i g u r n o s t i , pa je u b i j a l a sve t o j o j je d o l o n a p u t . Samo j e n e k o l i k o s t o t i n a Perzijanaca pobjeglo k r o z V r a t a t m i n e p r e m a D i j a l i . Ove su p r o g o n i l e egipatske e t e i v e i n u p o b i l i . N e k o l i k o s t o t i n a i h se spasilo u e h i r b a n u j e d n o v e l i k o n a d s v o e n o zdanje k o j e se s r u i l o i v e i n u u b i l o . O d trideset t i s u a Perzijanaca, k o j i su izbjegli opsadi Bagdada, pobjeglo i h j e j e d v a t r i stotine u a h o v logor. Deset t i s u a i h j e palo za v r i j e m e opsade, a dvadeset t i s u a i h j e p o b i j e n o n a dan predaje. Z a t i m j e izdana zapovijed da se s a u v a j u v l a s n i t v o i i v o t m i r o l j u b i v i h p o d a n i k a i da se B a g d a d ne l i i p u a n s t v a . M u r a t je sada h o d o a s t i o na g r o b v e l i k o g a imam a , pa j e o d r a o D i v a n p r i g o d o m pobjede. V r h o v n i k o n j u n i k Halil-aga poslan j e u C a r i g r a d s p o a s t i vezira kao donosilac radosne v i j e s t i o o s v o j e n o m g r a d u . Hanedanaga-zade s i s t i m je z a d a t k o m p o a o kao p o s l a n i k u B e . B e k t a - h a n , r o e n i Armenac, naglo je u m r o , o t r o v a n o d vlastite e n e k o j a nije i m a l a volje p r a t i t i ga u T u r s k u . Poslana je s i t a v i m i m e t k o m netakn u t a s v o m ocu L o r Husein-hanu, g o s p o d a r u p o d r u j a M e n d e l i , s one strane Dijale. B e k t a - h a n j e na dan predaje po K u r d u K a r g a j u , k o j i je b i o m e u M u r a t o v i m p o v j e r l j i v i m osobama- z a b a v l j a i m a , poslao s u l t a n u l i j e p u p e r z i j s k u s a b l j u sa zlatn i m resama. K a r g a j , k o j i j e n e o d o l j i v o p o e l i o lijepe rese, zam i j e n i o j u je. Sultanov o r u n i k j e u p i t a o h a n a da l i n e m a rese k o j e b i bile dostojne sablje. T a k o se saznalo za zamjenu, a K a r g a j je zbog toga z a m i j e n i o i v o t sa s m r u . N a m j e s n i t v o B a g d a d a predano je j a n j i a r s k o m agi, M a l o m Hasanu, a zap o v j e d n i t v o posade j e d o b i o j a n j i a r s k i aga B e k t a s osam t i s u a m o m a k a . S i l a h d a r p a a i z a a o je kao k a p u d a n p a a , a njegovo m j e s t o zauzme M e l e k A h m e t kao silahdar. Ovoga je zapala s r e a da zadobije r u k u sultanije K i j e s n e u v e n i m m i r a z o m d v o s t r u k o g egipatskog blaga, za k o l i k o se nije n i p r i j e n i 12. k a s n i j e u l o . N a k o n e t r d e s e t dana i s t u p i o je iz h a r e m a i Melek A h m e t , k a s n i j i v e l i k i vezir, kao n a m j e s n i k D i j a r b e k r a s t r i tuga, a S i j a v u , k o j i je kasnije za M e h m e d a I V dva p u t a postao v e l i k i m v e z i r o m , postao je silahdar. Nenadana poplava, za k o j u 308

k a u da je s u l t a n u predskazao n e k i d e r v i , r a z o r i l a je sve rovove i radove za opsadu, pa j e u b r z a l a s u l t a n o v u n a r e d b u za polazak. M u f t i j a Jahja se pozabavio p o n o v n i m u s p o s t a v l j a n j e m grobnice v e l i k o g a e j h a A b d u l k a d i r G i l a n i j a . G r o b n i c a je b i l a u k r a e n a z l a t n i m i s r e b r n i m s v j e t i l j k a m a , a lijes je u k r a e n zelenom v u n e n o m t k a n i n o m i t u r b a n o m . . . P o l o v i n o m s i j e n j a (januara) M u r a t se v r a a o iz Bagdada 17.1.1639. u D i j a r b e k r . U T e b r i z u je i n d i j s k i p o s l a n i k , k o j i je u p r a v o stigao p r e d opsjedanje pa se z a d r a o o e k u j u i p i s m o o p o b j e d i , p o l j u b i o s u l t a n u r u k u , a sobar Arslan-aga p o e s n j i m kao poslanik u I n d i j u . Perzijski p o s l a n i k M a k s u d , k o j i je n a j p r i j e b i o zatvoren u U s k i i d a r u , a o n d a za v r i j e m e r a t a b i o zatvoren u utv r d i Pajas, d o a o je u M o s u l na p r i j e m ; o b u e n je u p o a s n u o d j e u i o t p r a v l j e n s c a r s k i m p i s m o m , u p u e n o m a h u Safi 2 7 . 1 . B e h a d i r u , B o g s v e m o g u i , neka t i p o m o g n e ! U n j e m u se p r i j e t i l o da e se p r e z i m i t i na g r a n i c i i da e se u p r o l j e e o p e t p o j a v i t i , ako zaposjednute zemlje, k o j e su j o u p e r z i j s k i m r u k a m a , ne b u d u predane o s m a n s k i m beglerbezima i ako ne bud u p o s l a n i u o b i a j e n i d a r o v i . Pismo s v r a v a isto t a k o g r u b o kao t o p o i n j e : Ako si m u k a r a c , i z a i n a megdan, j e r o n i k o j i se d r z n u uzeti vlast, ne p r i s t a j u da sjede iza prednjega dijela k u e i p o g r e k a j e ako netko, t k o se b o j i k o n j a , u z j a i i o p a e m a . t o je u v j e n o s t i d o s u e n o , dogodit e se. Ne al o s t i se dakle i d o i m i u susret. Blago onome, t k o slijedi prav i p u t ! B a j r a m s k a s v e a n o s t je p r o s l a v l j e n a u selu M u d e r i - 5 . 2 . s k o j u k o d D i j a r b e k r a . K a k o su z l a t a r i iz D i j a r b e k r a b i l i znam e n i t i p o s v o m r a d u , ovdje su i z r a e n i s r e b r n i p r i v j e s c i za g r o b n a j v e e g a i m a m a i p o s l a n i onamo. V r h o v n i k o n j u n i k I b ir M e h m e d d o b i o je n a m j e s n i t v o B u d i m a , a v r h o v n i sobar H u s e i n je d o b i o p o l o a j v r h o v n o g k o n j u n i k a . U D i j a r b e k r u je s m a k n u e j e d n o g j e d i n o g e j h a , M a h m u t a iz U r m i j e , u z b u n i l o n j e g o v i h trideset do e t r d e s e t t i s u a p r i s t a a daleko v i e nego s m a k n u e isto t o l i k o Perzijanaca. U i t a v o m k r a j u o k o T e b r i za, Erevana, E r z u r u m a , M o s u l a , Urfe (Rohe) i V a n a o n je vaio za sveca, a sada za m u e n i k a , j e r o i t o nije b i o k r i v . K a o p r i k r i v e n u k r i v i c u naveli su n a j b o l j e u p u e n i h i s t o r i a r i - s u v r e m e n i c i , F a h r e d i n o v sin i H a d i H a l i f a , s l i j e d e e dvije: u r m i j s k i e j h je z a t i t i o j e d n u F a h r e d i n o v u k e r k o j a je izbjegla k r v o p r o l i u svoje o b i t e l j i u S i r i j i pa je p o b j e g l a k n j e m u . e j h j u je na v o j n o m p o h o d u u E r e v a n p r i k a z a o s u l t a n u kao u p u e n u u u m i j e e p r a v l j e n j a zlata, b i l o da j o j j e t i m e h t i o spasiti iv o t b i l o da ga je ona p r e v a r i l a . M u r a t je dao t i s u u p j a s t e r a i o d m a h je pozvao p o v j e r e n i k a da p r i s u s t v u j e a l k e m i k o m pos t u p k u . K a k o se S i r i j k a veselo zabavljala g l a z b o m i s m l a d i m l j u d i m a iz D i j a r b e k r a , u m j e s t o da i s p o r u i o b e a n o zlato, zap e a t i o je p o v j e r e n i k n j e z i n u a l k e m i k u s p r e m u , pa je o t o m izvijestio sultana k o j i j u je dao b a c i t i u v o d u . Djelovanje njegove s r d b e se p r o t e g n u l o i na e j h a k o j i ga je znano i l i nezna309

no p r e v a r i o . Izgleda da j e daleko v i e djelovala s m r t n a osuda zbog e j h o v i h m n o g o b r o j n i h p o l i t i k i h p r i s t a a i zbog s t r a h a da n e e p o i stopama e j h a B o r k b i i d e Mustafe, k o j i j e n e k o , i l i e j h a Sakarije, k o j i j e nedavno, u z b u n i o M a l u A z i j u pobun o m i da n e e m o d a kao nekada e j h T o v a r t u M a g r i b u osnov a t i d i n a s t i j u i l i k a o e j h I s m a i l k o j i j e , ne v i e nego p r e d jed n i m s t o l j e e m , u Perziji osnovao d i n a s t i j u Safi. B o j a o se d a i taj e j h ne b i p o e l i o n a s t u p i t i k a o o s n i v a dinastije p a j e iz opreza s k r a e n za glavu.

[ D o k j e v e l i k i vezir n a p e r z i j s k o j g r a n i c i pregovarao o m i r u , s u l t a n j e nastavio k a C a r i g r a d u , p r i m a j u i u s p u t uglednike, jedne s m j e n j u j u i , a druge p o s t a v l j a j u i . T a k o j e v r h o v n o m k o n j u n i k u I b i r M u s t a f i , uz n a m j e s n i t v o B u d i m a , d o d i j e l i o v e z i r s k u a s t , a njegovog j e p r e t h o d n i k a M e h m e d a postavio za k a j m a k a m a . H u s e i n , s i n N a s u h - p a e , postao j e n a m j e s n i k E r z u r u m a , a s m i j e n j e n i Defterdar-zade I b r a h i m - p a a pozvan j e 8. 6.1639. za defterdara. U I z n i k u su ga d o e k a l i itelji C a r i g r a d a i u l e m a . S u l t a n i j a - l j u b i m i c a , k o j a j e c i j e l i p o h o d i z d r a l a , poslana j e na9.6. p r i j e d sa e s t galija. S l i j e d e i d a n m u j e d o l a u susret sultanija-valida i u l a j e u seraj sa dvanaest k o i j a , ispred k o j i h su j a h a l i v e z i r i i ulema. Njezine k o i j e su b i l e zastrte z l a t n i m tkan i n a m a , t o k o v i su b i l i o k o v a n i s r e b r o m . I s t o g dana j e s u l t a n d o p l o v i o u C a r i g r a d sa pedeset osam galija, a i d u e g dana u a o j e u g r a d u p o b j e d n i k o m slavlju. Neposredno p r e d njegov dolazak u m r o j e l u d i s u l t a n M u s t a f a , b i l o p r i r o d n o b i l o o t r o v a n k a k o se g o v o r k a l o , j e r se o s m r t i v l a d a r a t v r d i l o u v i j e k najgo19.9. re. Z a t i m j e d o l a vijest o s k l o p l j e n o m m i r u k o j i j e i p o t v r e n uz ustupanje Erevana Perzijancima, a Bagdada O s m a n i m a . D i van j e o d r a n , uz p r i s u s t v o s t r a n i h poslanika, u n a j v e e m sjaj u . M u r a t j e sjedio n a z l a t n i m l i m o m o b l o e n o m p r i j e s t o l u , i j e su noge b i l e o d srebra i n a k o j e m j e k a l i g r a f M a h m u t el e b i napisao v e l i k i m k r a s n o p i s m o m kaside o osvajanju Bagdada p j e s n i k a D e v r i j a . U s k o r o z a t i m d o l o j e do p o g u b l j e n j a k a j m a k a m a M e h m e d a p r o t i v k o j e g su s p l e t k a r i l i s i l i h d a r p a a , H u s e i n - p a a i m u f t i j a , a n a njegovo mjesto d o e H u s e i n - p a a . V e l i k i vezir j e zaostao n a k o n osvojenja Bagdada, i z v r a v a o potrebne m j e r e obrane, i s p l a i v a o v o j s k u i p r i p r e m a o m i r . 17.5.1639. Ovaj j e , n a k o n pregovora, s v e a n o p o t p i s a n u p r i s u s t v u velik o g vezira, svih beglerbega, bega, aga i glavara t r u p a . N a tem e l j u njega p o d o s m a n s k u su vlast p o t p a d a l i Hasan, Bedre, M e n d e l e d i n , Derne, Derteng sa r a v n i c o m m e u n j i m a do Serm e n i l a , grane plemena Daf, naime plemena Siaedin i H a r u n i , sva sela i mjesta zapadno o d S i n d i r a , do t v r a v e a l i m , u b l i z i n i e h i r s o r a , skupa sa k l i s u r o m k o j a d o p i r e do e h i r s o r a i t v r a v o m K i z i l d e . a h ne smije u z n e m i r a v a t i t v r a v e A h i s k u , V a n , K a r s , e h i r s o r , Bagdad, B a s r u i d r u g a i s t o n a g r a n i n a 310

mjesta. Sve t v r a v e o d M e n d e l e d i n a do Dertenga, Jerea i Serd u i j a , sa s v i m i s t o n o o d t v r a v e S i n d i r selima i m j e s t i m a , u m a m a i p o l j i m a , i M i h r e b a n sa s v i m p r i p a d a j u i m , p o k o r a vat e se a h u , a T u r c i i h n e e u z n e m i r a v a t i . Perzijanci e sruiti t v r a v u Sindir, a T u r c i t v r a v e K o t u r , M a k u r i Mahazberd t o se nalaze n a g r a n i c i V a n a i K a r s a . P o e t k o m s v i b n j a (maja) b i o j e v e u M o s u l u , gdje j e p r i - 1.5. m i o c a r s k i h a t i e r i f s p o t v r d o m u g o v o r a o m i r u . Mjesec dana p o t o m b i o j e u D i j a r b e k r u , gdje j e d o b i o o d Porte p o t v r d u za 16.6.. D e r v i - p a u kao n a m j e s n i k a Bagdada i za k o n j u n i k a Hasan-agu kao n a m j e s n i k a A n a d o l a . K r a j e m l i s t o p a d a d o b i j e nalog 28.10.1639. za p o v r a t a k u C a r i g r a d , a k a k o se z a d r a o , dobije n o v i da u b r z a p o v r a t a k ; p o e t k o m s i j e n j a (januara) b i o j e u C a r i g r a d u , a u 5.1.1640. susret m u p o l a postaje i z a u veziri, u l e m a i s t u b o v i divana; o n u z j a e k o n j a u k r a e n o g d r a g i m k a m e n j e m t o m u ga j e sult a n poslao po v r h o v n o m k o n j u n i k u , te sa t a k o s v e a n o m pratn j o m d o e do carske p a l a e . Uzme P o s l a n i k o v u zastavu u r u k e , p o l j u b i t l o i ustane sa r u k a m a s k l o p l j e n i m p r e k o g r u d i . Lala, o b r a t i se sultan, b u d i d o b r o d o a o , m o j k r u h si z a k o n i t o zasluio i n a r e d i da ga s v e a n o o b u k u u s a m u r o v i n u . Z a t i m je o t i a o u s v o j u p a l a u i p o t o m n a P o r t u gdje j e p r i m a o r u k o l j u b e . Tok o m t o g l j e t a j e Pijale, e h a j a b r o d o g r a d i l i t a , k o j i je v o d i o e t r d e s e t b r o d o v a n a Crno m o r e , o d n i o v i e s t r u k e pobjede n a d K o z a c i m a , mnoge a m c e ( a j k e ) zadobio, r a t n i k e zarobio i pobjedonosno s n j i m a d o a o u Carigrad. O d Bagdada j e d o l a v i jest da j e D e r v i - p a a , n a m j e s n i k grada, u s m r t i o u v a r a A l i j i n a groba, bez o b z i r a n a to t o j e ovaj, D i i r a d , p r e m d a iit, p r i p o k o l j u s u n i t a o d strane a h a Abaza, spasio mnoge sunite. Usm r e n je zbog prevare i j e d a n M a g r i b i j a , t j . zapadni A f r i k a n a c , k o j i se pretvarao da zna p r a v i t i zlato. Sultana, k o j i j e v e u D i j a r b e k r u poboljevao o d k o s t o b o l j e , sada j e , p r i l o v u o b a l o m Bosfora, e s t o k o zahvatila bolest, da se deset dana strahovalo za njegov i v o t . Za vojne na B a g d a d d o g a a l a su se n a albanskoj g r a n i c i m n o g a n e m i r n a z b i v a n j a . N a j p r i j e su z e m l j u u z b u n j i v a l i izme u Selanika i U s k i i b a a l b a n s k i b u n t o v n i c i i d r u m s k i r a z b o j n i c i iz k l e m e n t a n s k i h b r d a . I z m e u Jenibazara i V i e g r a d a nalazi se prolaz R o g o n a , n e o b i n o opasno mjesto, t o su ga zaposjeli r a z b o j n i c i i p l j a k a l i karavane. Uz t o su se n a bosanskoj gran i c i d i g l i n a u s t a n a k A l b a n c i iz Podgorice. Begovi S k a d r a i Ohrida zanemare da i h p o k o r e , t a k o da se nalog p r e n i o n a namjes n i k a Bosne D u d e - p a u . Ovaj krene iz E d r e n a p r e k o F i l i b a (Plovdiv) k a Jenibazaru. Ovdje d o b i j e vijest da su Venecijanci, u posjedu Z a d r a i i b e n i k a , zasjeli u trideset dva sela i da je na p r i j a v u P o r t i , t o j u j e u p u t i o g r a n i n i kapetan B u r a k o g l u M u s t a f a , i m e n o v a n a k o m i s i j a za i s p i t i v a n j e granice. P o t o j e u s k o r o d o b i o nalog p r e k o divanskog a u a Jusufa, k o j i m j e i s p i t i v a n j e granice povjereno n j e m u i sucu M u l i iz Sarajeva

311

(Bosnaserai), krene o n p r a v o k a Sarajevu. Sudac se v e p r i j e njegova dolaska o t p u t i o k a K l i s u , a u Jusuf j e p r o d u i o za Zadar, a D u d e - p a a j e taborovao u Sarajevu na l i j e p o j l i v a d i , t o se zvala Kulahuz-zadeovi v r t o v i . D o k je t u b i o p r i s v e a n o m r u k u , nadigne se o d b r d a T r e b e v i e s t o k o n e v r i j e m e i odnese sve a t o r e i r u a k , t o se uzme kao znak da p a i n u p o h o d u nebo nije sklono. Jusuf a u bude po d o l a s k u u Zadar u t a m n i e n od venecijanskog generala ( p r o c u r a t o r e ) , a sarajevski sudac stigne u r a v n i c u A h l u n a , gdje se o b i n o r a z o n o u j u begovi K l i s a . P o t o n i j e d o b i o v i j e s t i o d a u a iz Z a d r a , krene k a K l i s u , a odatle k a B i o g r a d u n a m o r u , gdje j e nekada F e r h a t - p a a kao n a m j e s n i k Bosne ( u b i j e n u v o j n o j p o b u n i u B u d i m u ) g r a n i c u u t v r i v a o t a k o da j e bacio buzdovan i objasnio da j e sve s ove strane buzdovana osmansko. Venecijanci su h t j e l i da g r a n i n e k o m i s i j e z a p o n u svoja i s p i t i v a n j a o d strane s a n d a k a K r k e , gdje su t u r s k i itelji Odvine i D r l j i k e isto t a k o p o v r e i v a l i gran i c u , da b i t a k o d o b i l i vremena i zaustavili i s p i t i v a n j e o t r i d e set dva sela n a s t r a n i K l i s a . Sudac je u vezi s t i m pisao D u d e - p a i , k o j i j e u m e u v r e m e n u , da b i se izvukao iz t o g neprijatn o g posla, z a t r a i o o d Carigrada i dobio n a m j e s n i t v o Osijeka. N a k o n dvadesetodnevnog z a d r a v a n j a u Sarajevu, krene o n o d k o t a r a V i s o k o p r e k o B a n j a l u k e k a O s i j e k u . Jusuf a u , oslobo e n u Z a d r u , uzeo j e o d suca K o t a r a p i s m e n i d o k u m e n a t o s t a n j u granice, dobavio i s t i i o d suca K l i s a i o t i a o s n j i m a i m o l b a m a g r a n i n i h i t e l j a u Sarajevo. U m e u v r e m e n u j e Dud e - p a a d o b i o p o n o v n o nalog da albanske p o b u n j e n i k e stjera u r e d , te se v r a t i u B a n j a l u k u i p r i v u e k sebi s a n d a k b e g e Hercegovine, K r k e i Z v o r n i k a . K a d j e d o a o u Podgoricu, p o k o r e se itelji k o t a r a B i d l u b a l i k i P i r . B i l a je l j u t a z i m a , j e d i n o dob a , k a d a se m o g l o p o n a d a t i da se s t e k n u neke p r e d n o s t i u r a t u p r o t i v g o r t a k a ; o n i su b i l i d i v l j i p l a n i n s k i n a r o d , bez reda i uprave, n a o r u a n i samo k o p l j i m a i p r a k a m a , sa i r o k i m no e v i m a za p a o m , n a v i k n u t i v e r a t i se po stijenama, gdje n i t k o d r u g i n i j e mogao d o i . Halil-beg, s m i j e n j e n i beg K r k e , u s u d i o se u t u p u s t o l o v i n u n a d a j u i se da e ga s l i j e d i t i D u d e - p a a , a ovaj j e k r e n u o k a S k a d r u ; k a d a se p o n o v n o o k r e n u o da b i se z d r u i o sa H a l i l o m , K l e m e n t a n c i m u z a p r i j e e p u t sa svih strana, b a c a j u i stijene u sve prolaze. N j i h o v knez V u k o d u d padne u b o r b i , a s n j i m i s r a n o s t njegova k r a j a , k o j i se dijel o m podvrgne i dobije p i s m o o s l o b o d i i s i g u r n o s t i , a d i j e l o m p r i s i l i o r u j e m na p o k o r n o s t . i t e l j i k l e m e n t a n s k i h b r d a p l e l i su k o s u u e t i r i pletenice i p r o p l i t a l i su i h s r e b r n i m l a n i i m a te i h o b a v i j a l i o k o u i j u i v r a t a , kao t o p l a n i n a o k r u u j e n j i h o v u z e m l j u sa e t i r i k r a k a . O d s j e e n u g l a v u n j i h o v a v l a d a r a p o a l j e D u d e s u l t a n u . B i o je p r i h v a e n njegov p r i j e d l o g da se p o n o v n o uspostavi u t v r d a R o a j , k o j a spada p o d sudsku nadl e n o s t T i r g u n e , a o d ijeg su p r o p a d a n j a K l e m e n t a n c i u i n i l i

312

n e s i g u r n o m o b l a s t i T i r g u n e , V u i t r n a , Jenibazara i D u k a i n a . P o t o m se D u d e v r a t i p r e k o Podgorice i Gackog, mj. 5.1638. K a d a j e d o a o u A k o d i j u , d o b i j e c a r s k i nalog k o j i se odnosio n a j e d n o g z a r o b l j e n i k a , p o i m e n u T i r e , sina G a p a r a , kapetana K a r l o v c a . T i r e j e upao p r e k o Save u p o d r u j e u t v r d e Bihaa, B i a , i za b i t k e j e p o l u p i j a n pao s k o n j a . Onda ga se d o k o p a j u n e k i v o j n i c i i odvedu kao p l i j e n u K l a d u u . K a p e t a n B i h a a I d r i z z a t r a i z a t o e n i k a , a l i ga ne dobije, te sa defterdar o m Sarajeva o d r e d i njegovu v r i j e d n o s t za o t k u p n a 40.000 d u k a t a . I b u d i m s k i i b o s a n s k i n a m j e s n i k h t j e l i su d o b i t i t a k o uglednog z a t o e n i k a , a k a d a i m v o j n i c i o d b i j u , izvijeste P o r t u k o j a ga, p o s t a r o m k a n u n u , z a t r a i za sultana. M e u t i m j e D u d e potajice pregovarao s ocem; ovaj d a o t k u p za sina o d 12.000 t a l i r a i n e k o l i k o posuda srebra. N a t o b i h a k i kapetan i sarajevski defterdar izvijeste P o r t u da se z a t o e n i c i iz grani n i h m j e s t a o t k u p l j u j u za 40.000 d u k a t a . S u l t a n se n a l j u t i i p o a l j e f e r m a n D u d e - p a i s n a l o g o m da se k a p e t a n i m a grani n i h u t v r d a o d s i j e k u glave i p o a l j e s u m a o d 40.000 d u k a t a ; a a k o o d b i j u to i z v r i t i , o n d a p a a m o r a k r e n u t i sa s v o m v o j s k o m n a n j i h , posade o v i h u t v r d a d a t i p o d s a b l j u i p o s t a v i t i , nove t r u p e . D u d e se i s p r i a i k r i v i c u p r e b a c i n a svog smijenjenog e h a j u k o j i se tada nalazio u M o s t a r u . M e u t i m se ne u s u d i silom nastupiti spram ehaje k o j i je bio p r i s t a a nekada m o n o g h o d e R u s n a m e d i I b r a h i m a ; pozove ga k sebi, a l i se ovaj i z v u e b o l e u . M e u t i m se s a d r a j f e r m a n a sazna i sve se u t v r d e uzbune. D u d e - p a a krene n a j h i t n i j e p r e k o Sarajeva, oda- mj- 5- 1638. kle uzme defterdara M a h m u t a , k a B a n j a l u c i , gdje odsjedne u seraju I b r a h i m - p a e . D a z a p l a i g r a n i a r e , p o a l j e f e r m a n n a i t a n j e n a sud. Pet do e s t t i s u a g r a n i a r a , k o j e se sakupe, o t j e r a j u donosioca f e r m a n a i a k t o p o v i m a zapucaju n a njega. D u d e , bez t r u p a , b u d u i da je u u r b i d o a o samo s p r a t n j o m , z a t v o r i se u p a l a u , sa n a j s t r o i j i m n a l o g o m s v o j i m segbanima da izbjegavaju svako n e p r i j a t e l j s t v o . Sobar M u s t a f a , sarajevski m u f t i j a B e i r efendija, b r a t H u s e i n - p a e k o j i j e kasnije u m r o kao s o f i j s k i n a m j e s n i k i b a n j a l u k i sudac M u r a t efendija b i l i su s n j i m . G r a n i a r i navale n a p a l a u sa z a h t j e v o m d a i m se i z r u i defterdar M a h m u t k o j i i h je o c r n i o k o d sultana. D u d e u p u t i d e f t e r d a r a tajno n o u s p i s m o m , a ovaj se u r i o t o l i k o da j e p u t o d e t r d e s e t osam sati p r e a o za e s t sati, u V i z e n d u , njegovo r o d n o m j e s t o , a odatle u Sarajevo. K a d a t o u j u grani a r i , zapale p a l a u sa sve e t i r i strane, v e i n a p a i n e p r a t n j e spasi se b i j e g o m , n e k i se bace u V r b a s k o j i j e z a p l j u s k i v a o zidove seraja. D u d e u v i d i da nema druge do n a o r u a t i segbane i s n j i m a i z a e u napad. P u k o v n i k D e r v i Jezuki nosio j e zastav u , a p a a j e k r e t a o za n j i m . G r a n i a r i ga d o e k a j u m e c i m a o d k o j i h samo j e d a n p o g o d i j e d n o g segbana, segbani i h h r a b r o n a p a d n u i razjure. itelji grada ugase v a t r u u seraju, u k o j e m izgori k u h i n j a i p a i n a b u n d a . P a a p o a l j e glasnika sarajevskom 3. 6.1639.

313

sucu da iznese njegov p o l o a j i p o a l j e nalog da m u se u p u t i sva vojska. Sudac, o d a n m u , i z a e o d m a h na u z v i i c u G u r i d a (Gorica), gdje i cehovi p o h o d u svoje zastave; a l i se sakupe svi itelji i z a p o n u g a l a m i t i p r o t i v defterdara te o d b i j u k r e n u t i . B i l o i h je n e m o g u e u m i r i t i . S l i j e d e e g dana zasjedne sudac u d a m i j i H u s r e v efendije i m a l o je nedostajalo da m u se s r u i o l u j a na glavu. Uz o b e a n j e da e o d l u i t i t o je p r a v o , n a k o n t o m u sve objasne, n a r o d se r a z i e . N a v e e r d o e glasnik iz B a n j a l u k e s v i j e u da su g r a n i a r i r a z j u r e n i i da v o j s k a nije p o t r e b n a . P a a je svoj a t o r u d a r i o na z g a r i t u seraja u Banjal u c i , a p r e k o m u f t i j e B e i r a i d r u g i h dao u p o z n a t i g r a n i a r e sa s a d r a j e m h a t i e r i f a . Ovi se k o n a n o urazume, p o t u e se na deft e r d a r o v u objedu, te ponude i s p l a t i t i d o b i j e n i h 12.000 t a l i r a i l i , ako to n i j e dostatno, p o n o v n o u h v a t i t i Tirea. D u d e d o e u Saraj e v o , gdje m u itelji p r i r e d e d o b r o d o l i c u . O m e r dizdar, j e d a n od o n i h i j a se glava t r a i l a , i Nasuh-aga, j e d a n od g l a v n i h pok r e t a a bune, ili su za C a r i g r a d sa s u e v i m z a p i s n i k o m , m o l b o m i t e l j a i i z v j e t a j e m n a m j e s n i k a . M u r a t , k o j e m je o t o m e dan i z v j e t a j t o k o m p o h o d a na Bagdad, s m i j e n i D u d e a sa bosanskog n a m j e s n i t v a i i m e n u j e a h i n - p a u . U m e u v r e m e n u je D u d e p o g u b i o vie g r a n i a r a , a l i nije d o a o do defterdara M a h m u t a , j e r je ovaj b i o t i e n i k s i l a h d a r p a e . Proslava osvajanja Bagdada b i l a je u B o s n i b a p r i k r a j u , k a d a je D u d e d o b i o vijest o svome s m j e n j i v a n j u i d o l a s k u n a s l j e d n i k a a h i n a , k o j i je b i o r o e n i Bosanac iz k o t a r a e l e b i bazari. D u d e je postao svjestan svoga s m j e n j i v a n j a i sa t o m s v i j e u o d m a h p r o m i j e n i o polumjesec na svojoj zastavi, j e r po j e d n o j p r e d r a s u d i , t o je k r u ila m e u s a n d a k b e z i m a , p r o m j e n a polumjeseca na zastavi pov l a i za s o b o m smjenjivanje sa s a n d a k a . U to v r i j e m e d o e vijest o p l j a k a n j u karavane v a a r a u R a a n i , t o su j e n a p a l i dvojica r a z b o j n i k i h voa, vojvoda Abdurahman i razbojnik Z u k o , p o h a r a l i je i devetnaest m u s l i m a n a u b i l i , a o n d a se povukl i u A k h i s a r , gdje su d o t j e r a l i dvadeset e t i r i natovarena k o n j a . a h i n z a p o n e svoju upravu s istragom u k o t a r u Akhisar, koja 1639. mnoge dovede do p r o p a s t i , z a t i m se p o v u e u Sarajevo, utabor i na P o d g o r i c i , o d r i i d u i dan d i v a n i u i n i ga n a r o d n i m slavl j e m zbog p o g u b l j e n j a silnog defterdara M a h m u t a . Ovaj, j e d n a o d n a j v e i h k r v o p i j a t u r s k i h financija, i z m i s l i o je, o s i m uobi a j e n i h , j o razna izvanredna sredstva c i j e e n j a ; m e u o s t a l i m a , postavio je posebnog m u f t i j u sa t i t u l o m : m u f t i j a riznice, k o j i je u s v i m s p o r n i m s l u a j e v i m a p r e s u i v a o u v i j e k u k o r i s t riznice. O s i m objede g r a n i a r a k o d sultana, njegovoj s m r t n o j osud i p r i d o n i o je i s l u a j sa V e n e c i j a n c i m a iz Valone. G o d i n u dana r a n i j e , u d r u e n a eskadra od e s n a e s t a l i r s k i h i t u n i s k i h b r o d o v a o p l j a k a l a je u J a d r a n s k o m m o r u blago Lorete, i s k r c a l a se na a p u l i j s k o j o b a l i , p o h a r a l a o k o l i c u N i k o t e i zaposjela j e d a n venecijanski b r o d . E s k a d r a o d m a l t e k i h , firent i n s k i h i p a n j o l s k i h b r o d o v a b i l a je razjedinjena, pa veneci314

1638.

j a n s k a flota o d dvadeset osam g a l i j a i d v i j e galeace preuzme k a z n u n a d h a r a t e l j i m a . P o t j e r a n i , o v i se smjeste u osmanskoj l u c i V a l o n i , gdje, p r o t i v n o d o g o v o r u , n a u z a t i t u . O n i pogode j a r b o l n a venecijanskom b r o d u , a f l o t a j e d a n m i n a r e t u grad. N a k o n t o i h j e venecijanski a d m i r a l e k a o mjesec dana, krene u l u k u i t u i h uzme p o d t o p o v i m a t v r a v e , petnaest g a l i j a u k o t v i n a K r f u , a a d m i r a l s k u g a l i j u odvede kao t r o f e j u V e n e c i j u . M u r a t o tome o b a v i j e t e n n a p o h o d u n a Bagdad, n a r e d i u p r v o m b i j e s u s v e o p e u b o j s t v o Venecijanaca u Carstvu. Trinaest dan a su v e l i k i vezir i s i l i h d a r z a d r a v a l i glasnika, d o k i m n i j e usp j e l o s m r t n u k a z n u p r o m i j e n i t i u nalog zatvaranja. Venecijans k i k o n z u l Contareni b i o j e zatvoren u odajama k a j m a k a m o v a e h a j e , a onda na zalaganje o s t a l i h p o s l a n i k a u v a n o d e t i r i a u a u svojoj k u i . S u l t a n izda nalog da se z a t v o r i l u k a S p l i t a i da se p r e k i n e svaka t r g o v i n a i z m e u Bosne i Venecije. Saraj e v s k i defterdar izvijesti n a to da r i z n i c a o d splitske carine d o b i j a g o d i n j e pet m i l i j u n a a k i . S u l t a n o d g o v o r i n a to k r a j nje negativno, a defterdar onda n a p i e p i s m o k a j m a k a m u u koj e m o p t u i za t u o d l u k u a h i n - p a u . K a j m a k a m p o k a e ovome to p i s m o , a n o v i bosanski n a m j e s n i k isposluje f e r m a n k o j i m se o p r a t a b o s a n s k i m g r a n i a r i m a , i s m r t n u k a z n u za defterdara, k o j a n a n j e g o v o m d i v a n u bude i z v r e n a . U A l i r u g u b i t a k b r o d o v l j a u z b u n i gusare, te z a p o v j e d n i k i z g u b l j e n i h b r o d o v a bude o s u e n na s m r t . O n pobjegne u Carig r a d , gdje M u r a t n a r e d i g r a d n j u deset g a l i j a da ga n j i m a o p r e m i . O n , b o j e i se z a t o e n i t v a zauvijek, r a d i j e j e n a svoj t r o a k g r a d i o dva b r o d a . I a k o su se n a l a z i l i u g l a v n o m g r a d u Carstva, gusari se n i s u o d r i c a l i svoga posla; o p l j a k a j u s a m u l u k u Carigrada, te n o u i d o v s k e k u e , a G r c i m a zarobe e n e i djecu; da b i se d o k o p a l i grivne jedne T u r k i n j e , o d s i j e k u j o j r u k u . V e n e c i j a n s k i k o n z u l to i s k o r i s t i te i h s v o m s i l i n o m o p t u i . A i s u l t a n sada n i j e b i o nesklon da uzme u o b z i r t e t u o d p r e k i n u t i h odnosa. Po M u r a t o v o m d o l a s k u stvar se sredi sa k o n z u l o m i s k l o p i sporazum, po k o j e m se p o t v r d i stara k a p i t u l a c i j a , p r i stup g u s a r i m a u osmanske l u k e dozvoljava samo ako ne t e t e venecijanske p o d a n i k e i brodove; k a n j a v a se zapovjednik Valone; V e n e c i j a n c i m a se dozvoljava napasti gusare na o t v o r e n o m m o r u , a n a k n a d u za t e t u i s p l a t i t e u iznosu o d 250.000 dukata. T a k o j e p o n o v n o uspostavljen m i r s V e n e c i j o m . ]

5.9.1638.

M u r a t je o d svoga p o v r a t k a iz p e r z i j s k o g r a t a p a t i o o d b o l o v a u b o k o v i m a i o d k o s t o b o l j e . P r v i e s t o k i napad n a k o n s m a k n u a e j h a iz U r m i j e b i o j e znak nebeskog gnjeva zbog n e v i n o p r o l i v e n e k r v i . Po savjetu l i j e n i k a odrekao se v e t r i do e t i r i mjeseca p r e k o m j e r n o g a p i a , a l i je u mjesecu posta, ramazanu, p o n o v n i e s t o k i napad izazvao z a b r i n u t o s t za njegov i v o t . Za B a j r a m se dosta d o b r o o s j e a o da na p r i j e s t o l j u p r i m i 2 5 . 1 . 1 6 4 0 . 315

 e s t i t k e uz r u k o l j u b p r i g o d o m s v e a n o s t i , na t o se po o b i a j u u p u t i o u S i n a n o v u v i l u na o b a l u m o r a da t a m o p r o m a t r a v o j n e v j e b e i p a e v s k o g a a n j e k o p l j e m . Odavde j e o t i a o u silahd a r p a i n u p a l a u na t r k a l i t u gdje se u v i l i nadisao s v j e e g a z r a k a , a l i se poslije toga s n a j p r i s n i j i m p o v j e r l j i v i m l j u d i m a opet predao n e u m j e r e n o s t i u p i u . . . D v o r s k i i m a m Jusuf-efendija k o j i je, g o v o r e i m u p r o t i v v i n a , v i d i o da je sve p r o l o n e k a njeno dok je M u r a t b i o zdrav, g o v o r i o m u je i za v r i j e m e b o l e s t i p o n e k a d o p o k a j a n j u , a o n d a se z a d r a v a o u p r e d s o b l j u . Petnae9.2.1640. sti dan o b o l j e n j a , n a k o n s u n e v a zalaza, k a d je M u r a t b i o na s a m r t i , dozvali su p a e v i p l a u i i m a m a do k r e v e t a p a je m o l i o m o l i t v u za s a m r t n i k e , s u r u Jasin sve dok s i l n i v l a d a r nije u m r o . M u r a t I V je u p u n o m s m i s l u te r i j e i b i o n a s i l n i k , i to u l j i v , k r v o e d a n i osvetoljubiv, i j a je v a n j t i n a , n a r o i t o u p o s l j e d n j i h sedam g o d i n a njegova vladanja, p o t p u n o odgovar a l a njegovoj u n u t r a n j o s t i . B i o j e l i j e p o v j e k , srednjega stasa, a l i zdepast, t a m n e kestenjaste kose, guste c r n e brade i c r n i h v a t r e n i h o i j u . N j i h o v j e p r i j e t e i pogled postao j o s t r a n i j i zbog b o r a k o j e su sastavile obje obrve. N a j e d a n m i g n j e g o v i h o b r v a p o d i g l o se na t i s u e r u k u , a k a d m u se n a b o r a l o e l o , s k o t r l j a l o se m n o g o t i s u a glava u p r a h . S v o j o m n e o b i n o m j a k o u i s p r e t n o u uspio je b a c i t i d i r i d (koplje) kao i strijele koje su dalje n o e n e nego p u a n a tanad; n j i m a je p r o b o p l o e , e t i r i palca debele i rasjekao m a e m i n d i j s k i t i t od slonovskog uha, p r e s v u e n o g a k o o m nosoroga. V o l i o j e lov na jelene, srne, z e e v e i veprove, d i v l j e koze i kozoroge koje je u b i j a o v l a s t i t o m r u k o m , a v o l i o je n a r o i t o velike lovove s hajk a m a , o d dvadeset i pet do trideset t i s u a h a j k a a . T i m e j e , o s o b i t o u posljednje v r i j e m e , zaboravio na b o l u b o k o v i m a t o je dobio u p e r z i j s k o m r a t u . N j e g o v i h r i j e i i m i g o v a b o j a l i su se kao o d l u k e sudbine i s l u a l i i h . K a o t o ptice o n i j e m e i b j e e p r e d o l u j o m k o j a nailazi, t a k o su svi o n i j e m i l i i b j e a l i p r e d njeg o v o m p r i s u t n o u . B i l o je n u n o da se l j u d i u p r i s u u s i l n i k a s p o r a z u m i j e v a j u z n a k o v i m a , pa je za njega j e z i k n i j e m i h t r z a j e m oka, m i c a n j e m usana i k e e n j e m z u b i i l i s m i j u l j e n j e m postigao svoje n a j v i e s a v r e n s t v o . T a k o j e b i l o s t a j n i m u h o d a r e n j e m , n j e g o v o m s v a k o d n e v n o m d a n j e m i n o n o m o b i l a e n j u neprestano p r e r u e n , a soj d o s t a v l j a a n i k a d a se nije mogao dosta u k r o t i t i kaznama, pa o n d a opet o h r a b r i t i nagradama. K a d a god je j a v n o p o a o na jahanje, j a n j i a r i su daleko odagnali n a r o d t a p o v i m a i k a m e n j e m , a l i su njegovi p a e v i i njegova n a j b l i a o k o l i n a b r z o i slijepo s l u a l i njegove migove, kao t o su nekada i s m a i l i j s k e ubojice s l u a l e starca s planine. K a d a m u je j e d n o g dana s b a l k o n a pao iz r u k e p a p i r , s t r o p o t a l i su se p a e v i niz stepenice g a z e i j e d a n drugoga, a j e d a n , da i h sve p r e d u h i t r i , s k o i o je s p r o z o r a , i a i o k u k , zgrabio p r v i p a p i r i d o e p a o n j i m e do sultana; na taj je n a i n , e p a j u i , p r i p r a v i o sebi p u t 316

do n a j v i i h p o l o a j a . M u r a t j e b i o nezasitan u e i za z l a t o m i k r v l j u . Jedna i d r u g a su tek o i v j e l e k a d a je s m a k n u o svoga zeta Redeb-pau i kada je u riznicu poteklo m i l i j u n dukata; u p o b u n i spahija, s u m o r s t v o m njegova m i l j e n i k a , u n j e m u su prob u e n e elje za osvetom i u m o r s t v o m . Ono t o n i s u mogle o d r a t i m o l b e i zagovori, z a k o n i i pravednost, m o g l o se o d r a t i samo z l a t o m . Da b i u t a i o e za z l a t o m , t e k l a j e n a v e l i k o k r v . I s l a m s k i zakon o l u k s u z u , k o j i zabranjuje u p o t r e b u z l a t n o g i srebrnog p o s u a i svilenu o d j e u za m u k a r c e , b i o je k a o za T i b e r i j a n a m e t n u t nasilno i svatko j e izbjegavao s k u p o c j e n u o d j e u i p o s u e i l i i h je s k r i v a o da ga ne p o d r a i . Njegova j e o k r u t n o s t proistjecala d i j e l o m iz pretjerane s t r o g o s t i p r o t i v pobune i z l o i n a p r o t i v d r a v e , a d i j e l o m j e t o b i o n a p r o s t o napadaj k o l e r i n e u l j i v o s t i k o j a je sve v i e prerastala u e l j u za u b o j s t v o m . T a k o je dao u t o p i t i e n e k o j e su plesale n a j e d n o j l i v a d i j e r m u se n i j e dopalo veselje; u o j e e n e k a k o a v r l j a j u n a t r n i c i , pa je zabranio da j e p o s j e u j u . Sina jednoga p a e , k o j i se i s u v i e p r i b l i i o z i d i n a m a seraja, v l a s t i t o m je r u k o m u s t r i j e l i o . a m a c sa e n a m a , k o j i se p r e v i e p r i b l i i o z i d o v i m a v r t a u seraju, dao j e daleko na o t v o r e n o m m o r u p o t o p i t i . P r i j e nego j e p o a o u Perziju, dao j e u svome p r i s u u d i r i g e n t u o d s j e i glavu, j e r je pjevao p e r z i j s k u p j e s m u u p o h v a l u p e r z i j s k o j hrab r o s t i . U o p e m k r v o p r o l i u Perzijanaca u B a g d a d u p o m i l o v a o je glazbenika a h k u l i j a k o j i je z a e l i o da ga p o d m a e m dovedu p r e d sultana, j e r m u n e t o v a n o m o r a o t k r i t i . Doveden p r e d M u r a t a rekao j e : Nije m i a o m o g a i v o t a , v e m i je a o zbog v i s o k a glazbena u m i j e a koje e sa m n o m n e s t a t i . Z a t r a i o j e i n s t r u m e n t sa e s t ica i d a l i su m u ga. N a n j e m u j e p r a t i o t u a l j k u i p o b j e d n i k u p j e s m u o k r v o p r o l i u u B a g d a d u i njegovo zauzimanje s t a k v i m u s p j e h o m , da ga j e M u r a t poveo sa sob o m u C a r i g r a d i po n j e m u j e uvedena p e r z i j s k a glazba. S l i a n susret u i n i o j e sultana p i j a n i c o m , a p o d s m r t n o m k a z n o m zab r a n i o j e p i t i v i n o . M u s t a f a B e k r i , o v j e k iz naroda, kojega je na jednoj svojoj o p h o d n j i n a a o p r i p i j a n e v a n j u , p i j a n p o n u d i da e k u p i t i C a r i g r a d i r o b i n j i n a sina ( t j . sultana). D r u g o je j u t r o , izveden p r e d sultana i p o d s j e t i t n a ono t o j e j u e r obeao, izvue B e k r i bocu vina t o j u je imao na prsima kazavi s u l t a n u : To j e t e k u e zlato k o j e v r i j e d i v i e o d svega blaga na s v i j e t u i k o j e p r e t v a r a prosjake u o s v a j a e svijeta, a uboge u rogate Iskendere ( A l e k s a n d r e ) . M u r a t , z a u e n zbog pouzdanja i vesela r a s p o l o e n j a pijanice, isprazni b o c u i t a k o je Mustafa B e k r i u to v r i j e m e b i o p r v i sultanov d r u g p r i p i u . Sa s v o j i m d r u g o v i m a - p i j a n i c a m a proveo je n o i k a d a j e k u g a u C a r i g r a d u dnevno odnosila t i s u u i pet s t o t i n a l j u d i . S a d a u l j e t i B o g k a n j a v a zle, rekao je, a z i m i e k a z n i t i d o b r e . Da b i p r o t j e r a o ovakve m e l a n k o l i n e m i s l i , p i o j e iz n a j v e i h peh a r a k o j i su se m o g l i n a i u Peri. Z a p o s l j e d n j i h sedam g o d i n a njegova v l a d a n j a b i l o j e po njegovu n a r e e n j u p o g u b l j e n o pre317

k o 50.000 l j u d i . B r o j k r v n i h r t a v a za njegove 1 7 - g o d i n j e vladavine, za p o b u n a , n a b o j n o m e p o l j u i p o d r u k o m k r v n i k a m o e se s i g u r n o p r o c i j e n i t i n a n a 100.000. D a j e i t a o M a c h i a v e l l i j a prevedenoga n a t u r s k i , m o e m o s m n o g o dob r a razloga p o d v r i s u m n j i , a l i njegova nasilnost b i l a je a v o l s k i j a o d M a c h i a v e l l i j e v a d r a v n i k o g u m i j e a , a n a j v i e gov o r i njegova d u b o k o skrivena, dugo odlagana o s v e t o l j u b i v o s t , o k o j i m a j e ova povijest dala t o l i k o p r i m j e r a , a opisana j e njegov i m v l a s t i t i m r i j e i m a : O s v e t a ne s t a r i , i a k o sijedi. U sedamnaest godina, d o k j e M u r a t b i o n a p r i j e s t o l u , b i o j e samo za pos l j e d j n i h sedam g o d i n a s a m o d r a c , a p r v i h deset g o d i n a protek l o j e p o d t u t o r s t v o m m a j k e i vezira, p o d i s u k a n o m s a b l j o m spahija i j a n j i a r a , u n e r a d u i d u h o v n o j r a s i j a n o s t i . V o l i o je pjesme i sam i h j e pjevao, b i o j e l j u b i t e l j u t r k a i k o n j a , u k o j e je u l o i o n a j v i e luksuza, i a k o j e zaustavio luksuz o d i j e v a n j a . I m a o j e n i t a manje o d devet s t o t i n a z l a t o m o p r e m l j e n i h k o n j a za jahanje, e t r d e s e t k o n j a za jahanje plemenite pasmine s ped i g r e o m , i m a o j e t r i do e t i r i stotine t r k a a , t r i t a l e s k o n j i m a u v i j e k ile n a p r i j e d , a t r i b i l e u t a b o r u . U svakoj j e t a l i b i l o sedam do osam s t o t i n a t e r e t n i h k o n j a . U v e i n i k o n j u n i c a jasle su b i l e srebrne, a k o j n i su b i l i p r i v e z a n i s r e b r n i m o k o v i m a . I m a o j e t i s u u i d v i j e stotine r e d o v a deva, o d toga e t i r i stotine za j a n j i a r e , osam s t o t i n a i h j e o d r e e n o za blago; b i l o j e sedam s t o t i n a r e d o v a mazgi. S v a k i j e p a i m a o dvadeset do trideset k o n j a . M u n j a , k o j a j e k r a j njega u d a r i l a k a d j e i t a o Nef'ijeve r u k o p i s e , p o p l a v a k o j a j e p o r u i l a zidove K a b e i o p a v o j n a p o b u n a , p r o b u d i l i su ga iz njegova d r i j e m e a . K a d a j e m u n j a u d a r i l a u B e i k t a u , u d a l j i o j e po m u f t i j i n o m savjetu n i j e m e d v o r j a n i n e i druge m i l j e n i k e . S l i j e d e e j e godine napisao njegov povjerljiv ovjek, Gurdali Koi-beg, n e o b i n o vrijedno raspravu o p r o p a d a n j u Carstva i n j e g o v i h ustanova. T o djelo u o s m a n s k o j l i t e r a t u r i i za pisca osmanske p o v i j e s t i zauzima isto mjesto k o j e u nas zauzima M o n t e s q u i e u o v a rasprava o p r o p a d a n j u R i m s k o ga carstva, o t r o r a z m a t r a j u i nerede, k o j i su uzeli maha, i tem e l j i t o r a z j a n j a v a j u i u z r o k e p r o c v a t a osmanske m o i , n a i m e n e o g r a n i e n o s t v e l i k o g a vezira, stalnost p o l o a j a , r u k o v o e n j e p r a v d o m , stegu i i s t o u o n i h k o j i su p l a e n i i l e n s k i h e t a u o d n o s u n a o b i n e k r u h o b o r c e . Raspravljanje o t i m u z r o c i m a stavlja G u r d a l i K o i - b e g u usta p e r z i j s k i m h a n o v i m a k o j e a h Abaz saziva p r i g o d o m svoga s t u p a n j a n a p r i j e s t o l , p a onda pred o a v a s u l t a n u k a k o j e a h Abaz, o d s t r a n i v i luksuz u odijevan j u , uspostavio v o j s k u o d dvanaest t i s u a r e d o v i t i h p l a e n i k i h o d j e l a i j e d n u v o j s k u o d e t r d e s e t t i s u a l j u d i k o j u m o r a j u han o v i u s p o s t a v i t i . A k o se b o r c i p a a b u d u u z i m a l i iz p l a e n i k i h e t a , t o j e po k a n u n u , a ne b u d u k u p l j e n i i l i uzeti r o b o v i i a k o lena b u d u opet kao nekada d a v a l i beglerbezi, a u l e m a n e e svoje p o l o a j e d o b i t i po m i l o s t i nego po zasluzi te k a d a b u d u prestala m i t a , v r a t i t e se opet C a r s t v u s t a r i sjaj. P r e d o i o j e s u l t a n u 318

p r i m j e r e k a k o su p r i j e u g u e n e v e l i k e pobune, kao za M e h m e d a I I kada je Mustafinu pobunu u D o b r u d i s etrdeset tisua l j u d i Ahmet-beg sasvim u g u i o ; k a k o j e za Bajezida I I bosanski namjesnik Jakub u g u i o pobunu zapovjednika u H r v a t s k o j ; kako je za M u r a t a I I I Gazi T i r e h a n - p a a u k r o t i o Kozake; k a k o je za M e h m e d a I I I M e v r e i H a s a n - p a a ( V o a r ) u g u i o j a n j i a r s k u pob u n u z a t v o r i v i v r a t a i p o h v a t a v i sve k o l o v o e . K o n a n o m u daje savjete za p e r z i j s k i r a t i za osvajanje Bagdada, k a k o se Perz i j u m o e s dvije strane napasti, i l i o d K a r s a p r e m a E r e v a n u i l i o d i l d i r a p r e m a T i f l i s u ( T b i l i s i j u ) , k a k o v o j s k a ne m o e prezim i t i u B a g d a d u nego j e t r e b a odvesti u D i j a r b e k r i l i E r z u r u m u z i m o v a l i t a i k a k o seraskeru t r e b a za p o m o p r i d o d a t i vezira- e h a j u . P l o d ovoga d o b r o g savjeta i onoga k o j i m u j e dao Razn a m e d i I b r a h i m b i l o je M u r a t o v o o s v j e t e n j e za samostalnu a k c i j u uz k r v a v u strogost. P o l o a j i m u l a z i m a su u k i n u t i , p o p i s i lena i uloge odjela u vojsci su pregledani; v o j s k a j e n a u z d i dr a n a zaprisegnutim ugovorima, a j o vie konopcem i m a e m . N a k o n pet godina, neposredno p r e d v o j n i p o h o d n a Bagdad, pregledane su p o n o v o k n j i g e za zijamete i t i m a r e , a z a k o n i o l u k s u z u s t r o i j e su p r i m i j e n j e n i , b r o j v o j n i k a , p l a e n i h i nepla e n i h , r e d o v i t i h i n e r e d o v i t i h odjela, popeo se na dvije stotine t i s u a l j u d i , o d s t o t i n u e z d e s e t i dvije j a n j i a r s k e k o m o r e odab r a n o j e trideset t i s u a , a o d e z d e s e t t i s u a k o a v a - o r u a r a t i s u u ; p r i h o d i su p r o r a u n a t i n a osam m i l i j u n a d u k a t a , o d lena n a s e t m i l i j u n a . U h a r e m u su vladale majka-valide i majka-haseki o b j e G r k i n j e ; haseki j e b i l a v i e r a s t r o n a nego d a r e l j i v a , a n a M u r a t a je i m a l a m a n j e utjecaja nego m a j k a . Ova je b i l a izvanredno r a z u m n a e n a , d r a v n i k i m u d r a , vesela i d a r e l j i va. Z a d r a l a j e v e l i k i utjecaj t o ga j e i m a l a v e za vladavine svoga m u a A h m e t a I , utjecaj k o j i j e o d r a l a l j e p o t o m i razum o m i kao m a j k a desetero djece (pet sinova i pet k e r i ) . Za prv i h pet g o d i n a M u r a t o v e vladavine v r i l a j e neprestano t u t o r sku u l o g u , a l i j u j e o n d a m o r a l a p r e p u s t i t i p r e m o n o m miljen i k u M u s t a f i , s i l a h d a r p a i , k o j i j e u i v a o u t o m u t j e c a j u do M u r a t o v a posljednjega daha, u n j e g o v u n a r u j u j e i u m r o . K a k a v je bio s t r a a n nasilnik i m a koliko zasluio grdnje ljudi, ipak m u povijest m o r a i z d a t i s v j e d o d b u da j e za s l a b i h v l a d a r a omek a h s a b l j u Osmanove dinastije ponovo o e l i i o u k r v i , h i d r u pobune u s v o j i m z e m l j a m a u g u i o u njezinoj v l a s t i t o j k r v i ; otrg n u t u p o g r a n i n u u t v r d u Bagdad, k u u spasa, u k o j o j je, i a k o ne spas za I s l a m , i p a k spas za i s t o n e osmanske granice, k o j e su C a r s t v u opet dane. Z l o u p o t r e b e , k o j e su se o d o m a i l e , dijel o m su obustavljene, p r i h o d i kao i o d j e l i vojske p o v e a n i su, u p r a v a p o b o n i h zaklada i d r u g i h s l u b i oduzeta j e spahijama, uloge j a n j i a r a i nosilaca lena o i e n e su o d p r o d i r a n j a sa strane; z a b r a n o m kaftana, v i n o t o j a i p r o d a v a o n i c a duhana podrezani su k o r i j e n i d r u b a m a l i j e n i h b r b l j a v a c a i p o l i t i k i h novat o r a ; n a d n a m j e s n i c i m a i s a k u p l j a i m a poreza stalno j e lebdje-

319

la sablja i t i m e d i j e l o m udaljena o d v r a t a p o d a n i k a . Osmansko carstvo, rastrgano s l a b o u njegovih p r e a i slabosti M e h m e d a I I I , zbog m l a d e n a k o g neiskustva A h m e t a I , zbog n e p r o m i l j e nog r e f o r m n o g a duha Osmana I I i zbog M u s t a f i n e m a l o u m n o s t i , oslabljeno g r a a n s k i m r a t o m i p r o m j e n a m a na p r i j e s t o l u , u s t a n c i m a u p o k r a j i n a m a i v o j n i m p o b u n a m a , sada j e u Medej i n u k o t l u o k r u t n e strogosti, p r o m i j e a n o m s a b l j o m , k r v a v o skuhano opet u j e d n u c j e l i n u , t a k o da e se o d r a t i p r i l i n o uspravno j o k r o z n e k o l i k o generacija, sve do doba k a d e se neprestano srozavati, sve do svoga pada, naime do m i r a u K a r l o v c i m a .

GLAVA Od ustolienja

ETRDESETDEVETA do venecijanskog rata

Ibrahimova

P r i p r i j e l a z u o d s t r a h o t a za k r v a v e vladavine s i l n i k a M u r a t a na r a s k o haremske vladavine raspusnog I b r a h i m a p r i d u i n a m je kao m u e n o m e k o j i , r i j e i v i se m u i l i t a , u p a d a u per i n u i l i kao p u t n i k u k o j i , p o t o se d o b r a n o nahodao po o t r o m v r u e m k a m e n j u lave, sada h o d a u m e k i m a r a p a m a po mek a n i m t e p i s i m a . I b r a h i m n i j e b i o o k r u t a n kao M u r a t I V i l i t u p a v kao M u s t a f a I i l i s m u k o m snagom M u r a t a I I I k o j i j u j e p o t v r d i o b r o j n o m djecom; b i o j e r a z b l u d a n i raspusan. K a d se e s t o k i t e m p e r a m e n t i i j a k e p r i r o d e p o d a j u r a z v r a t u p r e k o svake mjere, a da t i m e t o k poslova i p a k ne bude z a d r a n i k a d ne k o d e r i j e i i d j e l u , o p r a v d a t e i h sretan u s p j e h i u b l a i t e ne samo sud m n o t v a i s u v r e m e n i k a , v e i s t r o i sud m o r a l i s t a i sud h i s t o r i j e . M e u t i m , p r e z i r k a s n i j i h pokoljen j a i s u v r e m e n i k a s r u i t e se n a r a s p u s n i k a kojega j e putenost m o r a l n o oslabila, k o j i ne pokazuje talenta i a k t i v n o s t i , kojega n e m o z a d o v o l j i t i p r e k o r a e n e e l j e t o v r e stavlja p o d j a r a m hireva ena i miljenika, ljubavnica i u v a r a harema. Mnogoenstvo, k o j e u z n e m i r u j e d o m a i m i r i ne p r i d o n o s i j e d i n s t v u obiteljske v l a s t i , v a i l o j e o d n a j s t a r i j i h vremena, k o d a z i j s k i h i k o d a f r i k i h s i l n i k a , kao p o m o n o sredstvo vladarske sile i m u k e s v e m o i , j e r gdje se sklonost m u a d i j e l i na vie e n a , n i j e d n a n i j e i s k l j u i v a i v o t n a d r u i c a i d r u g a r i c a njegove sudbine, nego su sve j e d n a k o o b e z v r i j e e n e . Ovaj j e nazor b a r b a r s k e p o l i t i k e d v o s t r u k o nevaljan, j e r j e to povijest p o t v r d i l a valjan i m razlozima. Prvo, a k t a m o gdje j e m n o g o e n s t v o zakonski u t v r e n o , p l e m e n i t i j e m u k e p r i r o d e d a j u p r e d n o s t i p a k samo 320

jednoj nad o s t a l i m d r u b e n i c a m a u i t k a , kao p r a v o j gospodar i c i , o e m u ova povijest u Rokselani daje s v i j e t l i p r i m j e r . D r u go, p r o s t e p r i r o d e , k o j e su samo r o b o v i p u t e n o s t i , bez d o m i n a n t n e snage volje i v i e g i v o t n o g c i l j a , dijele m e u s o b o m , s m i j u i se, necijenjene i cijenjene m i l j e n i c e kao k r p e poderane o d j e e vladarske slave i s r e e n a r o d a , o e m u I b r a h i m o v a vladav i n a p r u a z n a a j a n dokaz. S t u p a n j ljestvice, na k o j e m se e n a nalazi kao e n a , supruga i l j u b a v n i c a u p r e d n j e a z i j s k i m i u e v r o p s k i m j e z i c i m a , d o d u e , jasno je odijeljen, a l i n i t i j e d a n o d o v i h p r v i h n e m a p r a v o ime za d o m a i c u , nego samo ime za d o m a i n a , kojega Perzijanac naziva k e o d a , t j . g o s p o d a r k u e (s j e d n o m p r o s t o r i j o m ) , od e g a je nastala n j e m a k a r i j e Gatte ( m u , s u p r u g ) . P r i o s t a l i m n a z i v i m a odnosa e n e p r e m a m u u v i d i m o da j o j je osnov p o j a m odvojene z a t v o r e n o s t i i l i p o j a m p r o s t o r i j e . A r a p s k a r i j e h a r e m , k o j a se u E v r o p i p o g r e n o s m a t r a l o o m p r o s t o r i j o m , o z n a a v a p o j a m n e p o v r e d i v a sveti t a ; p e r z i j s k i e b i s t a n z n a i p r o s t o r i j u za n o i l i za spavanje, a t u r s k i o d a l i k ( r i j e j e p r e l a u evropske jezike iz francuskoga: odalisque) n a j b l i i je n j e m a k o j r i j e i F r a u e n z i m m e r ( e n s k a soba). I s t o n j a k , dakle, ne gleda n a e n e u n a j o b i n i j e m o d n o s u k a o n a osobe, a l i i h ne s m a t r a n i s t v a r i m a , nego kao o d a j u z a t v o r e n u za u i t a k k o j a je n e p o v r e d i v a za stranca, t o z n a i i n j e m a k a r i j e Gemachel i l i Gemahl. D r u g a je stvar s i m e n o m m a j k e i m i l j e n i c e , r o d i t e l j i c e sinova; o n a se zove valide, t j . r o d i t e l j i c a , a d r u g a haseki, t j . n a j p r i s n i j a , n a j d r a a . M a j k a i m a n a d z o r n a d h a r e m o m , a d r u g a je p r e d a n a n a j p r i s n i j i m e l j a m a ; a s j e d n a , a s druga, a e s t o i obje s u d j e l u j u u vlasti, tako da p e r z i j s k i p o a s n i naslov v l a d a r i c a i e n a h a r e m a u k l j u u j e samo vlast nad h a r e m o m , a l i u z b i l j i e s t o postaje e n a carstva i gospodarica v l a d a r a . V e u n a j s t a r i j o j Perziji, k o l i - r a s a d n i k u najsavrenijega despotizma i n a j s m i l j e n i j e g a r o p s t v a , i m a p r i m j e r a da e n e n i s u bile samo gospodarice h a r e m a nego i k r a l j e v a , ne samo t i r a n k e srdaca nego i carstva. e t v e r o b r o j e n a , k o j i j e u I s l a m u zak o n i t , nalazimo v e k o d D a r i j a , k o j i je t a k o e r i m a o e t i r i e n e (Atosa, A r t i s t o n e , P a r m i s i F a j d i m e ) ; Perzijska Rokselana b i l a j e p r e t e a t u r s k o j s v o j i m i m e n o m ( R u e n , t j . o n a k o j a svij e t l i ) i Parizatis, t j . o n a k o j a je r o e n a od jedne v i l e , a b i l a j e i l u - p r e t e a s v o j i m k r v a v i m m j e r a m a i s k l j u i v e vlasti. Ratn i k u o d l u n o s t i h r a b r o s t R o d o g u n i n u v i d i m o , k a d je u k r a u j u i svoje u v o j k e , p r i m i l a vijest o n e p r i j a t e l j s k o m u p a d u , pa je n e o e l j a n o m k o s o m sjela na k o n j a i nije u r e d i l a k o s u d o k nije p o b i l a n e p r i j a t e l j a . S l i n o nalazimo i u K o s e m i n o j m u k o j h r a b r o s t i k o j a se p o s l u i l a v o j n i k i m o d r e d i m a za o d r a v a n j e svoje v l a s t i . U p r e d o s m a n s k o j , t a t a r s k o j i t u r s k o j p o v i j e s t i zasjala su m n o g a i m e n a v e l i k i h e n a koje su kao m a j k e i l i ljubavnice, sa s i n o m i l i m u e m dijelile vlast u c a r s t v u . Samo povijest
21 Historija osmanskog carstva I]

321

a r a p s k i h d i n a s t i j a j e d v a da poznaje k o j e i m e vladarice k o j a b i a k t i v n o djelovala, a l i zato poznaje to v i e p o b o n i h i u e n i h e n a i p j e s n i k i n j a i l i r o m a n t i n e ideale ljepote i l j u b a v i . Despotizam h a l i f a t a n i j e zaostajao za o n i m u P e r z i j s k o m c a r s t v u , u c a r s t v u k r a l j a k r a l j e v a , po e l j e z n o m i k r v a v o m n a s i l j u , a i p a k A r a p iskazuje e n i a s t , k o j o m j e i s p u n j e n d u h arapskog v i t e t v a , a s t t o j e k r i a r s k i m r a t o v i m a i po M a u r i m a p r e s a e n a u E v r o p u o p l e m e n i v i surovost evropskog v i t e t v a . I z o v i h h i s t o r i j s k i h i n j e n i c a p r o i z l a z i da m i j e a n j e e n a kao v l a d a r i c a u d r a v n e poslove a k s n a j j a e i z r a e n i m d e s p o t i z m o m n i j e u neskladu i , n a s u p r o t tome, da k l a n j a n j e d e s p o t i z m u u s t r a h o p o t o v a n j u ne priznaje zato e n a m a p r a v o sudjelovati u d r a v n i m p o s l o v i m a . A z i j s k i despotizam ne p r o i z l a z i iz h a r e m s k o g nasilja, k a k o su t o m i s l i l i i c i j e n j e n i pisci, i , o b r n u t o , h a r e m s k o nasilje se ne m o e izvesti iz despotizma, j e r i k o d s l o b o d o l j u b i v i h G r k a sa e n a m a u G y n a i k e i o n u n i s u bolje p o s t u p a l i nego u i s t o n j a k o m h a r e m u , a p o d d e s p o t s k i m j a r m o m a r a p s k i h h a l i f a i emir a i p a k j e d o l o do p r o c v a t a v i t e k e p o a s t i e n a m a p j e s m o m i m a e m . Po m i l j e n j u A r a p a , m u k a r a c t r e b a e n u p o a s t i t i s v i m p l e m e n i t i m o s j e a j i m a , sve s t r a s t i t r e b a da b u d u podjarm l j e n e p o d e z l o m l j u b i v i k o j a i h oplemenjuje, e n a m a neka p r i pada n a j v e i u k r a s a s t i i govora, i s k l j u i v a vlast nad i n o a m a , a l i n i p o t o vlast u d r a v i , k o j a po z a k o n u p r i p a d a m u k a r c u po d u g o g o d i n j o j t r a d i c i j i i po p r a v u j a e g a . T u r s k a p r i r o d a n e m a u svojoj osnovnoj l i n i j i o v u n j e n o s t a r a p s k i h o s j e a j a , a i p a k n a m pokazuje osmanska povijest da j e d e s p o t o m ovladala r o b i n j a i da se d i v a n o m u p r a v l j a iz h a r e m a . I z dosada i s p r i a n i h d o g a a j a u p o z n a l i smo i s k l j u i v i utjecaj R u s k i n j e Rokselane, Venecijanke Baffe, a d i j e l o m v e i G r k i n j e K o e m n a sultana, a po n j e m u i n a Carstvo, utjecaj k o j i je vladao b a r j e d n i m d i j e l o m . N o , taj utjecaj jedne e n e b i o j e blagoslov u u s p o r e d b i s p r o p a u k o j a j e nastala za I b r a h i m a p o d mnogog l a v o m v l a d a v i n o m e n a . R u s k i n j a , V e n e c i j a n k a i G r k i n j a vladale su S u l e j m a n o m , M u r a t o m I I I 1 A h m e t o m kao vladarice, a l i j e m e k u a s t i r a s t r o j e n i I b r a h i m stajao p o d o h l o k r a c i j o m ( v l a d a v i n o m bezakonja) h a r e m a .

[ K a d j e glasnik, p o M u r a t o v o j s m r t i , d o a o s r a d o s n i m uzv i k o m n a v r a t a kafeza, t j . p r i n e v s k e odaje, da n o v o m gospod a r u p o e l i s r e u i pozove ga na p r i j e s t o l , I b r a h i m z a k l j u a vrata o d straha da j e to samo l u k a v s t v o j o i v u e g M u r a t a da i njega, zadnjeg b r a t a , p o a l j e n a onaj svijet. S p u n o p o t o v a n j a p r o v a l j e n a su v r a t a , a o n d a j e njegovo skanjivanje o d s t r a n i l a sama s u l t a n i j a - m a j k a , K o e m , t o j e , o s i m toga, b i l o p o t k r i j e p ljeno i t i m e t o j e sultanovo t i j e l o proneseno i s p r e d v r a t a kafeza. Tek tada j e n o v i s u l t a n o t i a o u p r i j e s t o l n u d v o r a n u p r i m i t i 322

p o k l o n j e n j e s t u b o v a Carstva, uleme i aga, onda p o n i o s vezirim a b r a t o v o t i j e l o do serajskih v r a t a i , po s t a r o m o b i a j u osmanskog zauzea prijestola, otiao u Ejubovu d a m i j u i sveano se opasao s a b l j o m . U petak j e s u l t a n i j a - m a j k a , u p r a t n j i vezir a , p r i v e l a s u l t a n u nove r o b i n j e , u n a d i da b i mnoge mogle o i v j e t i snagu t o j e za j e d n u zgasnula. Ova s e d m i n a d v o r s k a s l u b a m i n i s t a r a i v e l i k a a p r i p r a t n j i n o v i h r o b i n j a za sultana v r i l a se, d o d u e , samo za doba I b r a h i m a ; a l i se i n a k o n njega z a d r a o d v o r s k i i d r a v n i c e r e m o n i j a l da u j e d n o j od sedam svetih n o i godine, naime u n o i K a d r a kada j e K u r a n s i a o s neba, d v o r s k i i d r a v n i a s n i c i p r a t e sa r a z n o b o j n i m svadbenim l a m p a m a sultana p r i p o v r a t k u iz A j a Sofije u seraj; t i m e se o b i l j e a v a l o n o n o svetkovanje n o i mladenaca, t o j u je sult a n p r o v o d i o s r o b i n j o m - d j e v i c o m , u n a d i da e , kao t o se Objava spustila s neba, i osmanskoj k u i b i t i s neba poslan nasljednik prijestola. U p o v o d u u s t o l i e n j a , o b a v i j e t e n e su evropske sile, te j e j e d a n a u i a o u F r a n c u s k u , E n g l e s k u i N i z o z e m s k u , mutefer i k a M e h m e d u V e n e c i j u , a j e d a n aga sa e z d e s e t k o n j a u B e , gdje j e , u sultanovo i m e , p r e d l o i o p r o d u e n j e m i r a uz u v j e t da 1. 5.1640. se P o l j a c i m a ne u k a e n i k a k v a p o m o . O d P o l j a k a j e j o M u r a t u b i o poslan izaslanik da o t k l o n i p r e p r e k e m i r u ; k a k o j e n a a o sultana, k o j i se o i t o v a o za m i r i pisao k r a l j u V l a d i s l a v u da b i ga o d v r a t i o o d ruske p o d r k e , R u s i su u p u t i l i dva p o s l a n i k a za e s t i t k e i p r i t o m e d o j a v i l i da n e e p o d r a t i Azov i Kozake p r o t i v k o j i h se spremala v o j n a . V e n e c i j a n s k o m p o s l a n i k u P i e t r u F o s c a r i n i j u z a j a m e n a j e o b n o v a k a p i t u l a c i j e , d o k su francus k o m i engleskom p o s l a n i k u opetovana u v j e r a v a n j a o s t a r o m p r i j a t e l j s t v u . S P o l j s k o m je o b n o v l j e n m i r p o d r a n i j i m u v j e t i m a , iji j e g l a v n i c i l j b i o o b o s t r a n a sigurnost granica o d K o z a k a i Tatara i isplata godinjeg danka o v i m zadnjima. P r i m l j e n je s v e a n o p e r z i j s k i p o s l a n i k I b r a h i m - h a n i o n j e o t p u t e n ne sam o sa dosada z a t o e n i m p e r z i j s k i m r a t n i m z a r o b l j e n i c i m a , nego i sa p o g u b l j e n j e m p e r z i j s k o g i z d a j n i k a E m i r g u n e a , sudruga M u r a t a I V . S A u s t r i j o m j e i l o t e e . O s m a n i su p r o d r l i u d o n j u m j . 8 . 1 6 4 0 . t a j e r s k u , d v a sela I m e l n i c e I s t r a k h o f , t o i h j e samo M u r a d i j e l i l a o d l u d b r e k i h d o b a r a g r o f a D r a k o v i a , p r i s i l i l i n a pok o r n o s t , zauzeli selo V i t i c u k o j e se nalazilo samo p o l a m i l j e o d L u d b r e g a , u b r a l i porez u i t u i m e d u , p o h a r a l i p r e m a Radk e r s b u r g u i u g r o z i l i b e r b u g r o a i , s n j o m u vezi, u b i r a n j e petine o d p o l j o p r i v r e d n i h p r o i z v o d a . B i l o j e u p a d a i o d K a n i e, pa j e H a s a n - p a a o d K a n i e , iz S o k o l o v i e v a r o d a , oporezo5. 1.1641. vao sva mjesta n a M u r i i R a b u . S u p r o t n o tome j e aga o d K o stajnice pisao n a d k a p e t a n u Petrinje da j e bosanski p a a n a l o i o da se ne upada, a l i se t u i o n a upade a u s t r i j s k i h e t a p r o t i v Dubice i N o v o g a . S o b z i r o m n a te sve obostrane upade, b i l o j e p o t r e b n o o b n o v i t i m i r . A l i v e l i k i vezir n i j e h t i o n i u t i o t o m e bez p o a s n o g dara o d 200.000 t a l i r a , p a su n a to A u s t r i 21* 323

j a n c i p r i s t a l i , uz d o d a t a k : j e d n o m za svagda. N a k o n toga su 19. 3. 1642. o n d a o p u n o m o e n i c i u Senu p o n o v n o s k l o p i l i m i r . M a l o kasnije d o e r u s k i p l e m i d a se u i m e c a r a i s p r i a zbog u b o j s t v a a u a , k o j e g j e P o r t a b i l a poslala u M o s k v u , a t o 24.5. p o i n i l i K o z a c i ; car j e b i o s p r e m a n v r a t i t i Azov, a k o s u l t a n 18.5. z a j a m i d a T a t a r i n e e napasti. D o l a z i l i su i d u b r o v a k i i er22.11.1642." d e l j s k i p o s l a n i c i sa u o b i a j e n i m d a n c i m a , a p r i s p i o j e i n o v i p e r z i j s k i p o s l a n i k Maksud-han. O n j e d o n i o vijest o u s t o l i e n j u Abaza I I , u b o j i c e oca, a h a Safija, i z a t r a i o j e o d m a h m i r n o 2 . 1 . razaranje u t v r d e M e l e t u p o d r u j u V a n a . P o e t k o m s i j e n j a sultan je b i o obradovan r o e n j e m jednog princa, Mehmeda, koj e m je uskoro slijedilo drugo r o e n j e , princa Sulejmana, k o j i e se p o p e t i n a p r i j e s t o l n a k o n svoga b r a t a M e h m e d a . ]
s u

V e l i k i vezir K a r a M u s t a f a ( p r v i m e u v e l i k i m v e z i r i m a za k o j e t o i m e K a r a n i j e b i l o sretno, a manje j e poznat k a o opsjedatelj B e a , d r u g i k o j i nosi t o i m e ) , po r o d u Albanac, k o j i se uspeo o d lice i k o t l a prostoga j a n j i a r a do k u l e h a j e i seg1642. b a n b a e , p r i opsadi E r e v a n a i do age, a p r i z a u z i m a n j u Bagdada stao j e n a mjesto v e l i k o g a vezira M e h m e d a T a j a r a k o j i j e t a m o pao p r i n a v a l i . U p r a v l j a o j e n a v r h o v n o m p o l o a j u u c a r s t v u s ljubavi prema redu i disciplini koja je od p o e t k a Ibrahimove vlade p o b u d i l a daleko v e e nade nego t o i h j e ispunjavala. Vel i k i vezir j e t r i m a s t v a r i m a p o k l a n j a o s v o j u n a r o i t u p a n j u : p o b o l j a n j u novca, o d r e d b a m a za t r i t e i n o v o m p o p i s u zem a l j a . Pjasteri i d u k a t i , gdje j e pjaster u k o l a n j u d o i v i o pogor a n j e o d s t o t i n u i dvadeset, a sada d r u g o p o g o r a n j e o d dvjesta pedeset a k i , dovedeni su k o v a n j e m novoga novca n a s v o j u p r v o b i t n u v r i j e d n o s t , n a i m e p u n i pjaster j e v r i j e d i o osamdeset, t a l i r s l a v l j i m l i k o m sedamdeset, a d u k a t j e s n i e n n a s t o t i n u i e z d e s e t a k i . Sistem o d r e d b i j e p r o t e g n u t p r e i r o k o , ne samo n a i v e n e n a m i r n i c e nego i n a t r i t e k o n j a i r o b o v a , a nadzorn i k p r o p i s a , Hasan, s p r o v o d i o i h j e t a k o n e o v j e n o strogo da su m n o g i d o l i p o d d r v e n u k a p u , t j . d r v e n i b a l v a n n a glavi, p a su t a k o k a n j e n i b i j e d n o skapavali p o d t e r e t o m k o j i i h j e sru i o . Povjerenici r u m e l i j s k i h i a n a d o l s k i h p o k r a j i n a su blagotvorn o m s t r o g o u p r i l i k d j e l u p r i p o p i s i v a n j u , p a su zapisali pravo, stvarno stanje s t a n o v n i t v a , te n a s t o j a l i n a i l i j e k a u podjel i poreza zbog u v r i j e e n i h n e p r a v d i i nereda. M n o g a su sela o d posljednjega popisa za M e h m e d a I I u R u m e l i j i i A n a d o l i j i b i l a i z g u b i l a s t a n o v n i t v o , d r u g a su b i l a vie n a p u e n a , a oporezovana su k a o i r a n i j e . I p a k o v a b l a g o t v o r n a m j e r a n i j e dugo p o t r a j a l a , j e r se trideset g o d i n a n a k o n toga h i s t o r i a r M e h m e d B e n H u s e i n B e n Nasuh, pisac I z b o r a d o g a a j a , t u i n a novo p r o padanje v a k u f a vezira i s u l t a n i j a zbog slobode u oporezovanju. K a k o za sultana M u r a t a I V t e k e kazne n a m e t n u t e p u a i m a duhana ( m e u k o j i m a j e b i l a i s m r t n a kazna p r i o p e t o v a n o m 324

s l u a j u ) j o n i s u d o k i n u t e , p r e l i su l j u b i t e l j i o s j e t i l n i h d r a i , t o i h p r u a d u h a n , s p u e n j a n a u m r k a v a n j e da b i sebi, kao t o t o k a e pisac, p r i b a v i l i u i t a k p r i k i h a n j u , a g o d i n j a c i 1642. n a m j a v l j a j u d a su te godine po p r v i p u t a m r k a l i d u h a n u O s m a n s k o m c a r s t v u . Strogost v e l i k o g a vezira se n e p r i s t r a n o i bez f a n a t i z m a i s p o l j a v a l a i u k o r i s t k r a n s k i h c r k a v a , k o j e j e b i o r a z o r i o a r o m obuzeti sudac H o d a - z a d e M e s u d z a g o v a r a j u i f a n a t i z a m k o d s t a n o v n i k a Bruse. Sudac n i j e d o p u s t i o da se sagradi n o v a g r k a c r k v a , j e r j e t a k v o g r a e n j e zabranjeno po z a k o n i m a I s l a m a . V e l i k i vezir ga j e zbog toga s m i j e n i o s p o l o a j a p o s l a v i i s t r a n e p o v j e r e n i k e , p o z v a v i n a odgovornost i k a z n i v i k o l o v o e k o j i su r a z o r i l i z a p o e t u g r a d n j u c r k v e i samostana. S m i j e n j e n i sudac H o d a - z a d e Mesud-efendija, k o j i j e trebao o t i i u b i j e d u , i p a k j e d o b i o d o p u t e n j e da stanuje u s v o m v r t u . B i o j e sin Mustafa-efendije, u i t e l j a sultana Ahmeta I , a v e j e p r i j e dvadeset g o d i n a postao m u d e r i s , a l i p r i j e nego j e d o b i o m j e s t o u B r u s i b i o j e deset g o d i n a s m i j e n j e n i sudac iz Haleba. Z b o g toga t o j e t a k o dugo b i o izvan u n o s n i h p o l o a j a , t o m u j e m u f t i j a Jahja efendija v l a s t i t o m r u k o m u r u io d i p l o m u , za k o j u su m u ostali suci p l a a l i i do pedeset t i s u a a k i za imenovanje, a n j e m u j u j e badava dao. Jahja efendija, k o j i j e v e t r e i p u t a v r i o n a j v i u s u d s k u vlast, u m r o j e s l i j e d e e godine o s t a v i v i dobar glas kao b i s t r a , m u i a v a glava, kao s t i h o t v o r a c , n a p i s a v i j e d a n d i v a n , p r e p j e v a v i hvalospjev P o s l a n i k u ( B u r d a ) , n a p i s a v i r a s p r a v u o d i o b i nasljedstva i m e d i c i n s k o djelo p o d n a s l o v o m V r t . Preveo je Gafarijev u h i s t o r i j s k u g a l e r i j u slika i b i o j e u t e m e l j i t e l j medrese k o j a j e po n j e m u nazvana i uz k o j u j e p o k o p a n . Njegov j e n a s l j e d n i k b i o E b u Said M e h m e d , Esadov sin, Seadedinov u n u k , k o j i j e kao i njegov p r e d b i o t r i p u t a m u f t i j a . U d r u g o j g o d i n i I b r a h i m o v e vlade m o r n a r i c a i v o j s k a su nao r u a n e da p o n o v o osvoje Azov k o j i j e p r i j e pet g o d i n a d o a o u r u k e K o z a k a . N a Huseinovo mjesto k a p u d a n p a e , k o j i j e u j e d n o v r i o d u n o s t n a m j e s n i k a O a k o v a , i m e n o v a n j e S i j a v u - 1641. - p a a kao k a p u d a n p a a , za z a p o v j e d n i k a m o r n a r i c e , a H u s e i n j e i m e n o v a n z a p o v j e d n i k o m k o p n e n i h e t a , povezan s T a t a r i m a pod z a p o v j e d n i t v o m Behadir-Giraja. Iz kanala je isplovilo trideset i osam v e l i k i h galija begova A r h i p e l a g a s n e k o l i k o tisu a j a n j i a r a i spahija, p o t o su trinaest dana s n a j v i i h bosfors k i h u t v r d a o e k i v a l i vjetar, a n a r o d u u C a r i g r a d u p r u i l i igrokaz s m a k n u v i nekog r u s k o g z a r o b l j e n i k a k o j i j e kao p r i p a d n i k odaje blagovaonice v e l i k o g a vezira b i o pobjegao, p a se p o m i j e a o s r o b o v i m a galija m o r n a r i c e , u n a d i da e se s m o r n a r i c o m v r a t i t i u s v o j u d o m o v i n u . N a p a l u b a m a m o r n a r i c e su se nalazile i sve b o s t a n d i j e seraja i m o m a d b r o d o g r a d i l i t a p o d zapov j e d n i t v o m e h a j e a d m i r a l i t e t a , Dugog Pijalea. R u m e l i j s k i m l e n s k i m e t a m a j e zapovijedao n a m j e s n i k S i l i s t r e , naime Mehm e d - p a a , s n a d i m k o m Sultan-zade j e r j e b i o u n u k jedne sul325

tanije po m a j c i . Azov j e b r a n i l o e t r n a e s t t i s u a za b o r b u spos o b n i h m u k a r a c a i osam t i s u a za r a t s r a n i h e n a . N j i h o v i su saveznici b i l i nespretnost opsjedatelja, nesloga t a t a r s k o g a h a n a i k a p u d a n p a e , n e s t a i c a i v e n i h n a m i r n i c a i zarazne b o l e s t i . 30. 10. T i m e su T u r c i b i l i p r i s i l j e n i da n a k o n t r i mjeseca p r e k i n u opsad u uz g u b i t a k o d sedam t i s u a j a n j i a r a i osam s t o t i n a d r u g i h v o j n i k a , ne r a u n a j u i ovamo V l a h e , Moldavce i Tatare k o j i su p a l i . Jedan d i o m o r n a r i c e , k o j i se v r a a o u C a r i g r a d , stradao j e n a u u D o n a i pao u r u k e K o z a k a . P r i p o v r a t k u u C a r i g r a d s m i j e n j e n j e u n e m i l o s t p a l i k a p u d a n p a a S i j a v u , a njegovo j e mjesto dano D u g o m Pijaleu. U s k o r o n a k o n p o v r a t k a iz Azova u m r e t a t a r s k i h a n B e h a d i r - G i r a j , a n a njegovo j e mjesto imenov a n h a n o m njegov m l a i b r a t M e h m e d - G i r a j , k o j i je do sada d r a n u z a t v o r u , p o t o j e , t a k o e r na Rodosu z a t v o r e n i a h i n G i r a j po sultanovoj z a p o v i j e d i s m a k n u t od M u s t a f a - p a e k o j i j e o n u d a p r o l a z i o p r e u z i m a j u i svoje egipatsko n a m j e s n i t v o . S l i j e d e e j e godine m o r n a r i c a p o n o v o i s p l o v i l a p r e m a Azovu. Zap o v j e d n i t v o na k o p n u j e p r i p a l o s u l t a n i j i n u u n u k u Mehmed- p a i , s n a d i m k o m D u v a n k a p i d i b a a , t j . m l a d i sobar, k o j i j e o d svoga posljednjeg egipatskog n a m j e s n i t v a i m e n o v a n namjesnik o m Silistre i k o j i je bio ve u p r o l o m e ratu; z a p o v j e d n i t v o m o r n a r i c e j e d o b i o n o v i k a p u d a n p a a Pijale. T a t a r s k o m h a n u j e po sobaru Hasanu poslan u o b i a j e n i d o p r i n o s za i z m e i dvanaest t i s u a d u k a t a , kao p o m o za r a t n o n a o r u a n j e ; s p r v i m p r o l j e t n i m d a n i m a p o a o j e sa s t o t i n u t i s u a T a t a r a p r o t i v Azova da sa s e r d a r o m Sultan-zade M e h m e d o m z a p o n e opsadu. P r i j e nego t o j e taj stigao, K o z a c i napuste g r a d p o t o su ga o d o z d o l p o t k o p a l i , odozgor zapalili t a k o da je odozdol n a i l a voda, a odozgor v a t r a . Tek n a k o n t r i dana stigne Sultan-zade M e h m e d k o j i j e g u b i t a k slave da je osvojio g r a d izravnao t i m e da ga j e opet izgradio. T a k o povijest K r i m a p r i d a j e j e d n a k u slavu opsjedanju Azova k o j e j e i z v r i o D e l i H u s e i n i o s v a j a n j u Azova k o j e j e izv r i o t a t a r s k i h a n , kao i p o n o v n o j i z g r a d n j i Sultan-zade Mehmeda. Ovaj j e kao g r a d i t e l j Azova p o a o s t o p a m a hanova Zlatne h o r d e , k r i m s k i h hanova i e n o v e a n a k o j i su se t u n a s e l i l i v e p r i j e t r i s t o l j e a . Za o b r a n u posjeda novo i z g r a e n o g grada ostalo j e dvadeset odreda j a n j i a r a , e s t n j i h o d t o p n i k o g odreda, deset o d o r u a r a , sedam t i s u a T a t a r a , sedam s a n d a k b e g a i dvanaest alajbega; svega dakle dvadeset i e s t t i s u a l j u d i i d o b a r dio t o p n i t v a , te I s l a m - p a a iz Kafe kao n a m j e s n i k . U p r a t n j i k a p u d a n p a e H u s e i n a i k r i m s k o g a h a n a nalazio se p r i opsadi i z a u z i m a n j u Azova kao m u j e z i n , t j . p o z i v a n a m o l i t v u , n a j v e i od svih o s m a n s k i h p u t n i k a , E v l i j a , k o j i j e svoja p u t o v a n j a ( u A z i j i do Perzije i A r a b i j e , u A f r i c i do E g i p t a i N u b i j e , u E v r o p i do N j e m a k e i v e d s k e ) z a p o e o one godine k a d a se I b r a h i m uspeo n a p r i j e s t o l . P u t o v a n j a j e d j e l o m i n o opisao u e t i r i sves k a i svagdje kao u p o t r e b i v trgovac b i o u m i j e a n u u p r a v n e poslove n a m j e s n i k a k o j e j e p r a t i o kao m u j e z i n i l i sekretar p a 326

je cijenjen izvor za d o g a a j e gdje j e b i o o e v i d a c , a l i ga ne m o e m o k o r i s t i t i bez opreza j e r v o l i p r e u v e l i a v a t i i pretjeravat!; u v e i n i zbivanja starije p o v i j e s t i je nepouzdan i l i m a t o v i t , a l i zato v r l o v j e r n o opisuje zemlje i m j e s t a k o j i m a j e sam p r o putovao. V e l i k i vezir K a r a M u s t a f a one se godine k a d a je osvojen Azov r i j e i o zbog svog p o l o a j a j o u v i j e k v r l o opasnog s i l a h d a r a Mustafe, s v e m o n o g t i e n i k a sultana M u r a t a iV. P r v i dokaz da je s i l a h d a r o v a z a t i t a slaba, b i l o j e s m a k n u e njegova t i e n i k a i z e m l j a k a K i n a o g l u a iz Teke k o j i je za M u r a t a I V , uz z a t i t u t i e n i k a , dugo b i o n e k a n j e n i p o b u n j e n i k u o k o l i c i Teke i A j d i na. Sada, i m e n o v a n n a m j e s n i k o m Sivasa, b i o je na prispjele p r i t u b e o d m a h u h a p e n i na t r g u A j a Sofije o b j e e n p r e d n e k o m m e s n i c o m ; sva i m o v i n a m u je oduzeta. Ovaj p o s t u p a k t i e n i k o v a d r u g a pokazao je t i e n i k u t o m u p r e d s t o j i . O d m a h n a k o n I b r a h i m o v a dolaska na p r i j e s t o l i m e n o v a n je za b u d i m skoga p a u i , p r i j e nego j e o t i a o na taj p o a s n i p o l o a j n a j v a n i j e p o g r a n i n e t v r a v e , d o a o j e na njegovo mjesto M u s a - p a a . Njegovo ime ivi sve do danas u m j e s t u k o j e je u v r s t i o d a s k a m a i zove se M u s a - p a i n a p a l a n k a (drvena u t v r d a ) . Ovaj je postao i po t r e i p u t a n a m j e s n i k B u d i m a , a sam M u s t a f a je i m e n o v a n n a m j e s n i k o m T e m i v a r a k o j i je kao t o smo u t o k u ove p o v i j e s t i v e v i d j e l i za p r i j a n j a v r e m e n a i m a o s v e m o n e m o n i k e k o j i su u l i j e v a l i s t r a h , kao D a n b u l a d a , i za k o j e je to m j e s t o b i l o po g l a v u opasno. B u d u i da je M u s t a f a , nek da prisan prijatelj i drug m o n i k a Murata I V , nakupio ogrom blago, pa je m e u o s t a l i m p r i s v o j i o osamdeset t i s u a d u k a t a o, g o d i n j e g a c i p a r s k o g danka, u m j e s t o da i h k o r i s t i za u z d r a v a n j e vojske, dao je t i m e p r i l i k u v e l i k o m v e z i r u da o d njega z a t r a i novac i povede i s t r a g u k o j a j e v o e n a t i m v e i m a r o m t o je p o s l o v n i z a s t u p n i k princeze K i j e - S u l t a n ( k e r i M u r a t a I V i j u r u k u je otac b i o o b e a o t i e n i k u ) , e h a j a m e v k u f a t d i Mehmed-efendija, h a r e m s k i m s p l e t k a m a k o d sultanije-majke osujetio p o v r a t a k o b e a n o g m l a d o e n j e . Rezultat i s t r a n e k o m i s i j e n i j e v i e u t j e r a o nego pedeset t i s u a pjastera, k o l i k o je n e k a d a n j i t i e n i k - s i l a h d a r naveo kao svu s v o j u i m o v i n u . V e l i k i vezir, koj i je v a l i d i n i m n a g o v j e t a j e m saznao o p l a n u s l i j e d e e svadbe, k o r i s t i o je t u p r i l i k u da k o d sultana i z n u d i h a t i e r i f za s m r t n u osudu. B o s t a n d i b a a iz Edrene, Sinan-aga, p r i m i nalog da s etrdeset n e u m o l j i v i h k r v n i k a i z v r i s m r t n u osudu. U f o n d dr a v n o g i m a n j a je u l o m n o t v o zlatnoga i srebrnoga p o s u a u v r i j e d n o s t i od pet t i s u a kesa novca uz m n o g o sakrivenog novca u C a r i g r a d u . V e l i k i vezir je z a t i m za sultana p r i r e d i o s j a j n u s v e a n o s t u n e k a d m u p o k l o n j e n o j E m i r g a n o v o j p a l a i na Bosf o r u , a k o j u je p r i j e toga posjedovao d r a v n i sekretar F e r i d u n , s a k u p l j a d r a v n i h spisa. D o v r e n a je i z g r a d n j a d a m i j e i k u p a l i t a , k o j e je valide-sultanija u t e m e l j i l a u U s k u d a r u , i , p r e m da j e silahdar u g u e n p r o t i v njezine volje, i p a k j e vezir o d r a o 327

20.1.

1642.

1*5.

s v o j u n e o g r a n i e n u vlast k o j a n e e v i e dugo p o t r a j a t i . U slije2 2 . 3 . d e o j g o d i n i , k a d j e u r a z d o b l j u o d t r i sedmice slavljeno r o e nje d v a j u p r i n e v a , A h m e t o v o (kasnije kao d r u g i s t i m i m e n o m n a p r i j e s t o l u ) i M u r a t o v o ( k o j i je u m r o n a k o n deset mjeseci), d o l o j e i do p a d a v e l i k o g a vezira. S m a k n u u v e l i k o g a vezira p r e t h o d i l o j e kao znamenje smak n u e j e d n o g po d r a v u opasnog n e p r i j a t e l j a , m o n o g a kao b u n t o v n i k a i s o r u j e m u r u c i , uz s m a k n u a n e k o l i k o d r u g i h p a a - u c j e n j i v a a . K a r a M u s t a f a - p a i n a strogost j e d o t a d suzbijala p o b u n u , k a k o u p o k r a j i n a m a t a k o i u glavnome g r a d u . T a k o j e H u s e i n - p a a kaznio i z a z i v a e n e m i r a , prenesenog iz S i l i s t r e u B o s n u . D e r v i M e h m e d - p a a iz Bagdada p o t u k a o j e pobunjene m j . 7 . Arape, p a j e v i e o d e s t s t o t i n a glava d o n i o n a t r a g u Bagdad. P r o t i v r a z b o j n i k a - h a j d u k a ( h a v d u t ) , k o j i su i n i l i n e s i g u r n i m d r u m o v e i z m e u Edrene i Soluna, poslani su l o v c i ; t a k o se nazivao j a n j i a r s k i p u k k o j i j e p r v o b i t n o p r a t i o sultana u l o v u , a kasnije b i o poslan kao p o g r a n i n a s t r a a ( n o b e t i ) u Bagdad, Eger, K a n i u i B u d i m . S n j i m a i s p o d r e e n i m m u b o s t a n d i j a m a i segbanima napao j e b o s t a n d i b a a E d r e n e r a z b o j n i k e 19.8. k o d K i r k k i l i s e i p o t u k a o i h . U C a r i g r a d u j e v e l i k i zemljotres s m a t r a n p r e t h o d n i k o m p o l i t i k i h potresa do k o j i h j e u s k o r o d o l o u o t v o r e n o j b o r b i s s i n o m Nasuha, n e k a d a v r l o m o n o g , p o n o s i t o g i bogatog v e l i k o g vezira. H u s e i n N a s u h p a a - z a d e , nam j e s n i k E r z u r u m a , p o n o s i t na o e v o p o r i j e k l o , d o p u t a o j e seb i ne samo n e p r o m i l j e n e r i j e i p r e m a v e l i k o m v e z i r u k o j e m u je p r i i o i m e o r b a d i , t j . v r h o v n i k u h a r j u h e ( o r b e ) , j e r j e vel i k i vezir p o d j a n j i a r i m a s l u i o odozdo, o d lice, p a n i j e znao n i p i s a t i n i i t a t i . N i j e p o s l u a o n i njegovu zapovijed k o j o m zabranjuje p o g r a n i n i m p a a m a i z d a t i fermane sa s u l t a n o v i m z n a k o m p o t p i s a . Z b o g toga m u j e v e l i k i vezir poslao agu k o j e g a j e o t p r a v i o r i j e i m a : I z r a i v a n j e znaka p o t p i s a j e m o j a ba t i n a , j a sam vezir i sin vezira, a ne kao T v o j p a a doseljeni A l b a n a c . N a taj n a i n j a v n o o b e a e n i aga v e l i k o g a vezira na s v o m j e p o v r a t k u u p o z o r i o na opasnost, j e r b i N a s u h u E r z u r u m u mogao p o e l j e t i da p o n o v i A b a z i n u u l o g u . V e l i k i vezir i m e n u j e Nasuhova sina n a m j e s n i k o m H a l e b a i t e k t o j e stupio n a mjesto u p r a v i t e l j a , ono j e dano K a m a l i k S i j a v u - p a i . K a k o su p o l o a j i tada r e d o v i t o b i l i p r o d a v a n i , o d b i j a o j e Nasuhov sin u s t u p i t i mjesto m u t e s e l i m u , t j . z a s t u p n i k u novoimenovanoga n a s l j e d n i k a , d o k ne u t j e r a b a r o n i h pedeset kesa novca t o i h j e dao za imenovanje. M u t e s e l i m se v r a t i neobavljena posla u C a r i g r a d t u e i se n a N a s u h p a a - z a d e o v s a m o v o l j n i postupak. D o l o j e carsko p i s m o k o j e j e N a s u h o v u s i n u dalo namjesni t v o Sivasa, a u k o l i k o b i se p r o t i v i o n a s t u p i t i ga, n a r e e n o j e neka se n a njega p o e o r u a n o m r u k o m . U isto v r i j e m e j e v e l i k i vez i r p o t a j n o pisao t a d a n j e m n a m j e s n i k u Sivasa, tzv. s l i j e p o m rizniaru I b r a h i m - p a i , p i t o m c u p o b u n j e n i k o g v o e Abaze: Tvo328

j e n a m j e s n i t v o j e samo t o b o e dano zbog poslova N a s u h o v u sinu, a ako ga h o e o s t v a r i t i , u n i t i ga k a k o god z n a . S l i j e p i r i z n i a r je dakle p o a o s v o j s k o m svoga n a m j e s n i t v a p r o t i v N a s u h o v a sina k o j i je dolazio s v o j s k o m t o j u je sakupio u H a l e b u (segbani i s a r i d i j e ) . S u k o b i l i su se u b l i z i n i K a j s e r i j e , slijepi r i z n i a r je p o t u e n i u b i j e n , a N a s u h o v sin, o d r e k a v i se n a m j e s n i t v a i c i l j a j u i na n e t o v i e , pisao je s v o j i m p r i j a t e l j i m a u C a r i g r a d kao i p a a m a k o j i su b i l i na p u t u t a m o j e r su b i l i p o s t a v l j e n i . Pisao j e da ide na P o r t u da s v o j u stvar b r a n i u p r i s u s t v u velikoga vezira i p a d i a h a . Ova vijest izazove s t r a h i trepet u glavnome g r a d u , d u a n i su zatvoreni, a izazivai n e m i r a su n a s t o j a l i l o v i t i u m u t n o m e . V e l i k i vezir n a r e d i da se d u a n i opet otvore, z a b r a n i sva g o v o r k a n j a o N a s u h p a a - z a deovu d o l a s k u , mnoge je dao z a t v o r i t i , a tuce n a j n e m i r n i j i h j e dao o b j e s i t i u r a z n i m u l i c a m a kao z a s t r a u j u i p r i m j e r d r u g i m a . A n a d o l s k i beglerbeg Cif t e l i O s m a n - p a a d o b i o je n a r e d b u da kao serdar p o e p r o t i v N a s u h o v a sina. N a s u h o v sin je d o a o v e u b l i z i n u I z m i t a , v e l i k i vezir j e dao u k r c a t i j a n j i a r e i b o s t a n d i j e za I z m i t da se na p u t u zak o p a j u u opkope i t a k o z a p r i j e e N a s u h p a a - z a d e o v o p r i b l i a v a nje glavnome g r a d u . G r a d s k i u p r a v i t e l j a b a n - a g a poslan je na r a v n i c u k o d G u j e g b r i j e g a , t j . T r o j e , da t a m o s a k u p i l j u d e za z e m a l j s k u o b r a n u . N a H o d i n o j l i v a d i , u b l i z i n i I z m i t a , spoj i l i su se o d r e d i k o j i su p o s l a n i iz Carigrada p o d Kajtaz-agom s o d r e d i m a e h s u v a r - b e g a , h a m i d s k o g a (antalijskog) s a n d a k b e ga. K a k o je O s m a n - p a a v i e dana otezao s n a v a l o m , pao je p o d s u m n j u da je u t a j n o m s p o r a z u m u s N a s u h - p a i n i m s i n o m , a K a j t a z o v i o d r e d i su glasno p o d b a d a l i . O s m a n - p a a p r i s i l n o p o e u b o j k o d sela A l i F a k i h a u k o j e m je pao s K a j t a z o m i s nekol i k o s t o t i n a d r u g i h . N a s u h p a i n sin z a b r a n i zarobljavanje i l i one u b i j e g u p r o g o n i t i , pa nesmetano nastavi p u t u U s k i i d a r . 3- ! 1643T a b o r o v a o je na uzvisini B u l g u r l u s l i j e p i m v i d i k o m , j e d n i m o d n a j l j e p i h v i d i k a na z e m l j i , gdje oko j e d n i m p o g l e d o m z a h v a a C r n o i M r a m o r n o m o r e , B o s f o r i glavni g r a d na sedam b r e u l j a k a sa s r e b r n i m Z l a t n i m r o g o m u l u c i . Da j e uznapredovao neposredno p r e d U s k u d a r o m , mogao b i ga se l a h k o d o m o i s nek o l i k o k o n j a n i k a , t o l i k i su b i l i s t r a h i p o m u t n j a u glavnome g r a d u , a l i o n je oklijevao. V j e r o v a o je p i s m i m a laskavaca i spletk a r a k o j i su m u p o t a j n o pisali u I z m i t da e m u i m d o e u b l i z i n u U s k u d a r a d o n i j e t i c a r s k i p e a t u susret. T a k o je izgubio t r i sedmice o e k u j u i d r a v n i p e a t i na n a j l j e p e m v i d i k o v c u zemlje ponestanu m u n a j l j e p i izgledi i v o t a . K r i v e nade m u je o j a a o njegov e h a j a B e k i r , p r o t i v kojega ga j e b r a t m u A l i j a m n o g o p u t a u z a l u d o p o m i n j a o . N a s u h p a a - z a d e ga na k o n c u d o d u e s m i j e n i da zadovolji b r a t a , a l i ga nije i v o t o m kaznio. Njegovo m j e s t o j e dao M u s l i m Mehmed-agi k o j i j e p r i j e toga b i o u Abazinoj s l u b i . B i o je to zao m o m a k k o j i m u j e l o e p o s l u i o na t o m o p a s n o m p o l o a j u . V e l i k i vezir 329

j e o s i m p r i j e v a r n i h p i s a m a p o k r e n u o j o i d r u g u p o l u g u . Nared i o j e j e d n o m s t a r o m t i e n i k u Nasuhova sina, I b r a h i m - a g i (uz p r i j e t n j u da e i z g u b i t i glavu), da ode svom d o b r o i n i t e l j u i da ga n a g o v o r i o t i i na evropsko k o p n o , gdje e m u navodno d a t i r u m e l i j s k o n a m j e s n i t v o . Nasuhov sin upadne u p o l o e n u stupicu, napisa p o k o r n o p i s m o v e l i k o m v e z i r u p a n a p u s t i t a b o r i p o e na evropsko k o p n o da t a m o preuzme r u m e l i j s k o namjesn i t v o . K a d ovo ne stigne i k a d u v i d i da j e p r e v a r e n i k a d su njegovi k a p e t a n i o k r e n u l i zastave j e r i m j e v o a n a p u s t i o t a b o r pa se b a c i l i v e l i k o m v e z i r u do n o g u , pobjegao je sa s v o j i m sin o m p r e m a P a r a v a d i j u , p r a e n o d deset k o n j a n i k a . T a m o j e sin a ostavio n a p o l j s k o m d o b r u Sune, a sam j e p o h i t a o u R u u k , u n a d i da e se odande m o i spasiti k o d t a t a r s k o g hana. U t o m a s u k a d j e stigao u R u u k , d o h v a t i o ga j e b o s t a n d i b a a s etrdeset b o s t a n d i j a k o j i su ga vezanoga v o d i l i u C a r i g r a d , d o k 1643. j e e h a j a v e l i k o g a vezira preuzeo e s n a e s t o g o d i n j e g a sina s dob r a . K a u da je N a s u h p a a - z a d e odveden p r e d v e l i k o g a vezira, d a j e obasipan n a j g o r i m p s o v k a m a i da j e p o d m u k a m a u m r o . S l i j e d e e g a j u t r a njegova j e glava b a e n a p r e d carska v r a t a na seraju, a b r a t a A l i j u su u k r c a l i i k o d e k m e d e a u g u i l i ; d r u g a dva b r a t a , Jusufa i Omera, su z a t v o r i l i , e h a j u Deli M u s l i m a su u h v a t i l i k o d G a l i p o l j a i do s m r t i ga m u i l i . Njegov n a s l j e d n i k B e k i r i sekretar Baki-aga su b a e n i u zatvor. N a s u h p a a - z a d i n sin M e h m e d i njegov b r a t i , A l i j i n sin, p r i m l j e n i su u c a r s k i seraj gdje su p o m i j e a n i s t a m n o m g o m i l o m p a e v a i sobara kao nekada D a m b u l a d o v i i F a h r e d i n o v i sinovi n a k o n smaknu a n j i h o v i h o e v a . M e h m e d , H u s e i n o v sin, k o j i j e b i o sin Nasuha, v e l i k o g a vezira, v r e m e n o m j e stekao manje opasno i m e i slavu nego otac i djed o p i s u j u i povijest jedne generacije, k r o z trideset g o d i n a p o e v i o d vlade s u l t a n a I b r a h i m a . Djelo j e napisano p o d n a s l o v o m : I z b o r d o g a a j a , s v e l i k i m p o z n a v a n j e m v e l i k i h poslova i s r i j e t k o m n e p r i s t r a n o u , a k i o o e v u smak n u u kao da to i n i j e b i o njegov otac, bez osobnog o s j e a nja, s p r i r o e n o m i l i m u d r o u u s j e e n o m s k r o m n o u . Skupoc j e n i r u k o p i s te p o v i j e s t i , k o j a dosad j o nigdje nije p r o n a e na, nalazi se m e u b l a g o m i s t o n j a k i h r u k o p i s a k r a l j e v s k e b i b l i o t e k e u Drezdenu. M e u p r o m j e n a m a n a m j e s n i k a , do k o j i h j e d o l o n a k o n s m a k n u a Nasuhova sina, n a j z n a a j n i j e j e b i l o napredovanje dvojice p o s l j e d n j i h e g i p a t s k i h n a m j e s n i k a , n a i m e ono bostand i j e M u s t a f a - p a e i m l a d o g a sobara Sultan-zade M e h m e d - p a e , k o j i su p o s t a l i v e z i r i K u b e t a . Posljednjeg smo v e s p o m e n u l i k a o z a p o v j e d n i k a p r o t i v Azova. Njegov j e n a s l j e d n i k o d m a h opozvan iz E g i p t a i m j e I b r a h i m s t u p i o na p r i j e s t o l i b a e n u tamnicu. K a n j e n je oduzimanjem imetka u vrijednosti od o s a m m i l i j u n a a k i , a o n d a j e o s l o b o e n p a opet k a n j e n s t r i m i l i j u n a a k i , a l i kao vezir k u p o l e p o m i l o v a n . U p r a v a njegova n a s l j e d n i k a u E g i p t u , M a k s u d - p a e (kojega j e n a t a j p o l o a j 330

imenovao v e l i k i vezir p r o t i v v a l i d i n e volje), i s t i c a l a se v e l i k o m p r a v d o l j u b i v o u i u k i d a n j e m i z v a n r e d n i h nameta, k o j i su p r o l i h g o d i n a n a s t a l i d i j e l o m zbog p o t r e b a za p e r z i j s k i rat, a d i j e l o m zbog g r a m z l j i v o s t i n a m j e s n i k a , p a i h j e u k i n u o n i t a manje nego e t r d e s e t . Ovaj r i j e t k i blagoslov j e d n o g p r a v e d n o g nam j e s n i k a t o l i k o je z a p a p r i l a e s t o k a kuga, da su u j e d n o m d a n u u K a i r u u Azher d a m i j i ( k o j a n a j b o l j e c v j e t a ) nad v i e od devedeset i dva l e a p r o u e n e m o l i t v e za m r t v e . Pogrobne p o v o r k e su slijedile j e d n a za d r u g o m kao r e d o v i deva k a d prolaze t r g o m . T a k o je b i l o da su dvjesta trideset sela ostala bez i t e l j a , sela k o j a su o p u s t j e l a zbog s m r t i s v o j i h p o s j e d n i k a . D r a v n o j kasi je p r i p a l o od u t e e n e isplate v o j n i k a i p l a a dvije stotine sedamdeset t i s u a a k i . Ovi s l u a j e v i i s p r a n j e n i h m j e s t a p r u ili su p r i l i k u za p o b u n u n a d z o r n i k a i z a k u p n i k a k o j i su odbij a l i p l a a t i u n a p r i j e d z a t r a e n u t r e i n u g o d i n j e g poreza. K a d n j i h o v zahtjev da se z a t r a e n a t r e i n a uzme od v i k a , od p r i h o da k o j i su p r i p a l i d r a v n o j b l a g a j n i , n i j e usvojen, s v r g n u l i su p a u . Te godine k a d je u p r a v l j a o , u A l e k s a n d r i j i su se j e d n o g a p e t k a , k a d su se m u s l i m a n i b i l i u d a m i j i o k u p i l i na m o l i t v u , o d e s t s t o t i n a k r a n s k i h r o b o v a s t o t i n u i pedeset o s l o b o d i l i s v o j i h lanaca p r i g o d o m p u t a n j a nekog b r o d a s naveza, prisvoj i l i v e l i k u g a l i j u i p o b j e g l i , a da i h l a e k o j e su i h p r o g o n i l e n i s u stigle. K a d a je do sultana stigla vijest da su e t e svrgnule M a k s u d - p a u , o b r a t i se ovaj p r i s u t n o m e generalu, s u p r u g u d o j i lje s u l t a n a M u r a t a , s t a r o m v e z i r u E j u b - p a i , r i j e i m a : D a j e m T i n a m j e s n i t v o u E g i p t u . E j u b p o l j u b i z e m l j u i i s p r i a se da nije sposoban za t u s l u b u . S u l t a n o d g o v o r i : t o je dano, dano je; p o i sada i r a d i . E j u b je p o a o kao n a m j e s n i k u K a i r o , a l i su u m j e s t o njega r a d i l i njegov sekretar d i v a n a i e h a j a u i j i m je r u k a m a E j u b b i o n a p r o s t o n j i h o v o o r u j e i k o j i su opet uvel i sve namete k o j e je b i o u k i n u o n j i h o v p r e t h o d n i k zbog umjer e n o s t i i p r a v d o l j u b i v o s t i . e h a j a je b i o m e v k u f a t d i M e h m e d -efendija, p o v j e r e n i k sultanije K i j e k o j a je d o s u e n a pogubljen o m s i l a h d a r u za nevjestu. V e l i k i je vezir K a r a M u s t a f a b i o sretan da o d s t r a n i toga s p l e t k a r a t i m e t o m u je stavio o b o k star o g a E j u b a . Jedan od n a j o d l i n i j i h p o m a g a a s m a k n u t o g a Nas u h p a a - z a d e a j e b i o Z u l f i k a r - p a a , s v r g n u t i n a m j e s n i k Safeda. Zaveden p i s m i m a s m a k n u t o g a , b i o je v e do K o n j e d o a o , t a m o p r i m i o d o d j e l u c i p a r s k o g a n a m j e s n i t v a i n a r e d b u da ode onam o . A l i sasvim u i s t o m d u h u p r e v i j a n e i dvosjekle p o l i t i k e , k o j a je N a s u h p a a - z a d e u dala n a m j e s n i t v o Sivasa, a s v r g n u t o m nam j e s n i k u p o t a j n o z a b r a n i l a da s v o m n a s l j e d n i k u o t v o r i v r a t a , d o g o d i l o se i sada. Sucu i v o j n o m agi na C i p r u je stigla t a j n a zapovijed da Z u l f i k a r - p a i ne dopuste dolazak na o t o k . Ovi su o d m a h u p r a v i t e l j a t r n i c e a b a n - a g u p o s l a l i k a o da je j a n j i a r ski aga, a l i je u s t v a r i trebao i z v r i t i n a d Z u l f i k a r o m k r v a v u n a r e d b u . a b a n - a g a uspava n a m j e s n i k a l a s k a n j e m , e k a j u i slij e d e i dolazak k a p u d a n p a e Pijalea k o j i se v r a a o n a k o n e s t o 331

1643.

m j e s e n o g h a r a j u e g p o h o d a na k a l a b r i j s k i m o b a l a m a s d v i j e ugrabljene l a e , dvije tartane, dvije stotine r o b o v a i n a t o v a r e n s m n o g o dragocjena p l i j e n a . N a s v o m p o v r a t k u u C a r i g r a d j e p r i s t a o na C i p r u . N a a b a n - a g i n m i g u k r c a Pijale n a m j e s n i k a Z u l f i k a r a na a d m i r a l s k i b r o d p o z i v a j u i ga n a n e k u p r o s l a v u k o j a se t i m e z a v r i l a da je n a m j e s n i k u o d s j e e n a glava s k o j o m se a b a n p o u r i o n a t r a g u C a r i g r a d . Jedno n i t a manje o d l i n o izvedeno s m a k n u e nego o n o Z u l f i k a r o v o b i l o je s m a k n u e nek a d a n j e g p o k r a j i n s k o g pisara iz M o r e j e i s a d a n j e g r u m e l i i skog n a m j e s n i k a F a i k - p a e , p o t o m k a o s v a j a a M o r e j e za Mehm e d a I I Turan-hana k o j i je p o k o p a n u M a l h a r i . O d u v i j e k je o k r i v l j e n za g r a m z l j i v o s t i ucjenjivanje i za vlade M u r a t a I V kaznio ga j e za to j e d n o m v e l i k i vezir H u s r e v - p a a s n i t a m a n j e nego s t i s u u udaraca t a p o m i , p r e m d a j e i m a o trideset t i s u a p j a s t e r a g o d i n j e g p r i h o d a , a b i o v e i s e d a m d e s e t o g o d i n j i starac, nije znao m j e r e s v o j i m u c j e n a m a . S o f i j s k i sudac M u i n e d i n S i n d a r i M e h m e d efendija d o a o je u C a r i g r a d kao o r g a n za p r i t u b e u z e m l j i p r o t i v n a m j e s n i k a . N a s u l t a n o v u zapovijed j e F a i k a svezao sobar e h b a z , t j . k r a l j e v soko, i svezanog ga doveo u C a r i g r a d , gdje b i ga r a d o spasio v e l i k i vezir, j e r m u j e kor i s t i o s v o j o m s l u b o m p r o t i v N a s u h p a a - z a d e a . F a i k - p a a se nadao da e se spasiti i z n o s e i D i l a v e r - p a i n o s v j e d o e n j e , a taj je b i o p r i j a n j i r u m e l i j s k i n a m j e s n i k , p r o t i v s u c a - t u i t e ! j a . Me u t i m , D i l a v e r - p a a , da l i zbog i s t i n o l j u b i v o s t i i l i zato t o je v i dio da je m o v e l i k o g a vezira u o p a d a n j u , p o s v j e d o i da je sudac p o t e n o v j e k , s k o j i m je sva zemlja zadovoljna. Fetva koj a j e z a t r a e n a o d m u f t i j e Jahje ila je u t o m p r a v c u da b i Faik o v o s m a k n u e b i l o v e p r i j e trideset g o d i n a p o t r e b n o ; i t a k o se F a i k o v a glava, glava Turan-hanova p o t o m k a k o j i j e b i o osvaj a M o r e j e , o t k o t r l j a l a nasred serajskog d v o r i t a . M a k a k o pravedno b i l o s m a k n u e staroga n a s i l n i k a n a d n a r o d o m , F a i k - p a e , ono n i j e b i l o djelo sultanove p r a v d o l j u b i v o s t i , a j o m a n j e p r a v d o l j u b i v o s t i v e l i k o g vezira, k o j i se tak o u s r d n o zauzeo za svoga t i e n i k a , da je h t i o svoj p o l o a j s t a v i t i s u l t a n u p r e d noge, nego je p r o s t o b i l o r e z u l t a t p l a n a isk o v a n o g p r o t i v samog v e l i k o g vezira. Taj se p l a n r o d i o u g l a v i njegova t i e n i k a , a zbog njega se m o r a o b o j a t i za v l a s t i t u glav u . Z a e t n i c i toga p l a n a b i l a su t r o j i c a , m o n i t r i u m v i r a t , k o j i je odsad u d o g o v o r u sa s u l t a n i ] o m - m a j k o m K o e m vladao cars t v o m . U o v o m t r i u m v i r a t u , p o d u t j e c a j e m te e n e i u i m e nem u e v n o g a sultana, b i l i su: v e l i k i vezir K u b e t a , t a k o z v a n i mlad i sobar Sultan-zade M e h m e d - p a a , sultanov t i t o n o a Jusuf i sultanov u i t e l j , u osmanskoj p o v i j e s t i , kao n i j e d a n h o d a p r i j e n i poslije njega, o z l o g l a e n i D i n d i - h o d a . P r v i je b i o Sultan-zade, t j . s u l t a n s k i p o t o m a k , j e r je po e n s k o j lozi u s r o d s t v u sa s u l t a n i j a m a , R u s t e m - p a i n o m s u p r u g o m (za Sulejmana) i Pij a l e - p a i n o m (za Selima I I ) , a o d g o j e n je u seraju. K a d a je sul332

t a n Osman I I p o a o u h o i n s k i r a t , i s t u p i o j e , j o v r l o m l a d , iz seraja kao sobar i otada j e z a d r a o naslov m l a d o g a sobara sultanskog p o t o m k a zbog svoje u m i l j a t e s a v i t l j i v o s t i . Z a sultan a I b r a h i m a b i o je n a m j e s n i k E g i p t a , z a t i m r u m e l i j s k i namjesnik, v r h o v n i serasker d r u g o g v o j n o g p o h o d a na Azov, a sada vezir K u b e t a . Z b o g vezirove l j u b o m o r e , k o j i j e u n j e m u , s pun i m p r a v o m , n a s l u i v a o t a k m a c a i n a s l j e d n i k a i bojao ga se, b i o j e poslan kao n a m j e s n i k u Damask. D r u g i , zbog svoje neposredne blizine sultanu, daleko o p a s n i j i n e p r i j a t e l j v e l i k o g a vezira b i o j e t i t o n o a Jusuf, kojega j e s u l t a n sada proglasio m u s a h i b o m , t j . p o v j e r l j i v i m m i l j e n i k o m , i u isto v r i j e m e vezir o m , t j . p a o m o d t r i tuga, da b a r u t o m e o p o n a a b r a t a M u r a ta. Sve t o je p r i j a n j i m i l j e n i k - t i t o n o a posjedovao, dano j e n j e m u , a p r i d o d a n m u j e i n a r o i t i e h a j a . N a j m o n i i j i histor i j s k i n a j z n a a j n i j i o d sve ove t r o j i c e b i o j e v e l i k i sablaznitelj uleme i svih h i s t o r i a r a , H u s e i n D i n d i h o d a , sin jednoga ejh a iz m a l o a z i j s k o g sela S a f r a n b u r l i , k o j i p o t j e e o d v e l i k o g a e j h a - m i s t i k a e r e f e d i n a iz K o n j e . H u s e i n j e d o d u e u Carigrad u d o v r i o nauke, a l i j e p r i u n a p r e i v a n j u uzlazne l i n i j e unosn i h p o l o a j a m u d e r i s a , u s k o r o ostavljen po s t r a n i , j e r se r a d i j e posvetio a r o b n j a k i m i z r e k a m a i b a j a n j u n a d b o l e s n i c i m a nego s t u d i j u p r a v n i h znanosti. Njegov u i t e l j , kao i b r a t k o j i se t a k o e r posvetio k a r i j e r i p r a v n i h a s t i , s t i d j e l i su ga se. Ono t o ga j e u o i m a uleme u i n i l o p r e z i r a v r i j e d n i m , d o n i j e l o m u j e ugled k o d sultana po e n a m a . N j e g o v a j e m a j k a poznans t v i m a u seraju uspjela da v a l i d a sazna da njezin sin H u s e i n posjeduje o d l i n e , o d oca n a s l i j e e n e izreke-bajalice i a r o b n i blagoslov, i m e je v e mnoge l j u d e izlijeio pa b i smio lijeiti i p a d i a h a , ije s r a n e napadaje i i m p o t e n c i j u l i j e n i c i n i s u u s t a n j u izlijeiti. T a j e vijest n a i l a na odobravanje k o d valide i k o d sultana i , k a d j e s u l t a n n a k o n p r v o g a p o k u a j a , v j e r o v a o d a m u j e bolje i l i m u j e zaista b o l j e b i l o , b i l a j e i s r e a bajitel j a osigurana. B i o j e p r e t o v a r e n z l a t n i m p o k l o n i m a i b o g a t o m t k a n i n o m , dobivao j e p r i h o d e u p r a n j e n i h mjesta k a p i d i j a i muteferika, vratara i opskrbnika vojnih p r e n o i t a . Premda red j o i n i j e b i o na n j e m u , j e r j e tek b i o u k a t e g o r i j i e t r d e s e t a a ( t j . m u d e r i s a p l a e n i h dnevno s e t r d e s e t a k i ) , b i o j e k a n d i d a t za p r v o u p r a n j e n o mjesto e z d e s e t a a . M u f t i j a Jahja-efendija rekao j e s u l t a n u da j e ovo imenovanje izvanredno, no, p r e m d a m u j e to p r e d o i o , postao j e t i e n i k za n e k o l i k o dana j e d n i m s u l t a n o v i m d o k u m e n t o m m u d e r i s na S u l e j m a n i j i , a u s k o r o zat i m imenovan je h o d o m , t j . sultanovim uiteljem. Kao takvom su m u n a r o d i p r a v n i c i d a l i n a d i m a k : D i n d i - h o d a . P r o t i v ovoga t r i j u m v i r a t a , k o j i j e s v o j i m utjecajem ovladao s u l t a n o m , n i t a n i j e pomogao d o b r o n a m j e r a n savjet jednoga starog, istinol j u b i v o g a vezira, i j e j e ime nepoznato, a l i k o j i j e s v o j o m k n j i g o m savjeta j e d n o g O g l e d a l o v l a d a r a za osmanske sultane ostavio v r i j e d n e u p u t e za u r e e n j e d v o r a i d r a v e u ono v r i j e m e . 333

S p o m e n u t i t r i j u m v i r i u j e d i n i l i su se da u p r o p a s t e v e l i k o g a vezira. M e u t i m , o n j e sam sebi p r i p r a v i o t u propast p u t e m nek o l i k o i n a k o j i se n i s u svidjeli s u l t a n u i h a r e m u i , n a d a j u i se i s h o d i t i p a d p r o t i v n i k a , ubrzao j e svoj v l a s t i t i pad. T i m e t o j e oduzeo mjesta u p r a n j e n a u p o p i s u j a n j i a r a , p o d i m e n o m avariz raspisao t e k i namet n a o b i t e l j i i u t j e r i v a o s v e o m t o n o u g l a v a r i n u p u t e m s t r o g i h m j e r a za to o d r e e n i h in o v n i k a k o j i su b i l i o p e n i t o t o l i k o o m r a e n i da su stanovnic i M e n m e n a zbog toga u b i l i svoga suca, K a r a M u s t a f a j e t a k o v e odavno na sebe navalio m r n j u vojske i naroda, kao i nep r i j a t e l j s t v o sultanije-valide u b i v i njezina t i e n i k a , p r i j a n j e ga silahdara, a i gnjev u p r a v i t e l j i c e h a r e m a ( e h a j a h a t u n ) zbog s l i j e d e e g p o v o d a . G o s p o a u p r a v i t e l j i c a j e za potrebe h a r e m a o d r e d i l a pet s t o t i n a t o v a r a d r v a , a l i je n j i h o v a i s p o r u k a odlo e n a zbog v a n i j i h poslova. K a d a j e v e l i k i vezir n e k o l i k o dana z a t i m sjedio n a d i v a n u , d o l a j e dva sata p r i j e njegova s v r e t k a zapovijed sultana da o d m a h p r e k i n e d i v a n i da se p o j a v i p r e d n j i m : Z a t o o n i h pet s t o t i n a t o v a r a d r v a za h a r e m n i j e v e isp o r u e n o ? , napadne s u l t a n s r d i t o v e l i k o g a vezira. K a r a M u s t a fa o d g o v o r i : I s p o r u i t e se i nastavi o n d a o p a s n o m pros t o d u n o u u k r i v o v r i j e m e : P a d i a h u , zar j e v r i j e d n o t r u d a da si me zbog pet s t o t i n a t o v a r a d r v a pozvao sa d i v a n a i dao ga p r e k i n u t i ; t i m e se o m e t a j u i o d u g o v l a e n a j v a n i j i p o s l o v i ; zbog pet s t o t i n a t o v a r a d r v a me p i t a , a ne p i t a za m o l b e svoj i h p o d a n i k a , za granice, za r i z n i c u ? M u f t i j a Jahja, k o j i j e za taj razgovor saznao o d Husein-efendije, dao j e p o z d r a v i t i v e l i k o g a vezira i p r i j a t e l j s k i ga posavjetovao da bude n a oprezu i da n i t a ne s m a t r a n i t a v n i m , t o s u l t a n s m a t r a v a n i m . K a r a M u s t a f a r e e : Zar n i j e u njegovu k o r i s t da k a e m i s t i n u , zar da m u laskam? B o l j e j e u m r i j e t i g o v o r e i slobodno nego rops k i i v j e t i . S t a k v i m m i s l i m a i da b i s r u i o silahdara, K a r a M u stafa da j a n j i a r s k o m e h a j i s t o t i n u kesa novaca s n a l o g o m da i h p o d i j e l i m e u oficire i n a j u v a e n i j e j a n j i a r s k e glavare da b i i h p r i v o l i o da, p r i s l i j e d e e m s v e a n o m d o l a s k u u seraj, n i ne t a k n u obarenu r i u i da onda navedu kao razlog s v o m nezadov o l j s t v u silahdarevu p r e m o , p r i e m u b i b i l a u g r o e n a vezirova z a k o n i t a s v e m o . N a n e s r e u , m i n a se o k r e n u l a p r o t i v t u i t e l j a . J a n j i a r s k i v r h o v n i o f i c i r i , v e dugo nezadovoljni s v e l i k i m v e z i r o m , n a j p r i j e su se posavjetovali s M u s l i h u d i n o m , j e d n i m o d n j i h o v i h n a j u g l e d n i j i h savjetnika, k o j i je agi p o v j e r i o t a j n u . Aga je p o a o s u l t a n u k o j i j e dao p o z v a t i M u s l i h u d i n a i dao da m u ovaj i s p r i p o v i j e d a t o k d o g a a j a . Z a t i m ga u p i t a o : Bi l i se s r d i l i m o j i r o b o v i , k a d b i h u b i o l a l u (velikoga v e z i r a ) ? S a u v a j b o e , o d g o v o r i M u s l i h u d i n , ije T v o j i h r o b o v a n i s u t a k o debele da b i se trebalo b o j a t i n j i h o v e t v r d o k o r n o s t i ; sve su te i j e tanke kao o t r i c a Tvoga m a a k o j e m su p o d l o n i ; vezirova s m r t e i h 334

sve silno r a z v e s e l i t i . S l i j e d e e g a dana, p r v o g a u m u s l i m a n s k o j 1 1 . 1 . 1 6 4 4 . g o d i n i , p r i s u s t v o v a o je s u l t a n d i v a n u iza r e e t k a s t o g p r o z o r a i k a d a se n e k o l i k o t u i l a c a p o t u i l o na n e p r a v d u , u d a r i s u l t a n na r e e t k e , t o je b i o znak da se p r e k i n e d i v a n . V e l i k o m veziru, k o j i je kao o b i n o h t i o p o i na p r i j e m , u s k r a e n o je to d o p u t e n j e . N e k a p o v j e r l j i v a osoba iz h a r e m a o b a v i j e s t i l a je v e l i k o g a vezir a o s t a n j u s t v a r i i on je odjahao k u i . t a v i o je na p r s a K u r a n i p o a o s n j i m k r o z e l j e z n a v r a t a u seraj, pa j e n a a o sultana gdje e e . S u l t a n m u r e e l j u t i t o : Lala, k a k o n e o b i n o d o l a z i k m e n i , nepozvan, kao u k u u svoga oca. V e l i k i vezir se p o e i s p r i a v a t i n a j j a i m prisegama, da je j a n j i a r e sve do sada dr a o na uzdi, a l i , ako b i se sada p o e l i b u n i t i , b i l o b i to zbog toga t o su p r o z r e l i d r a v n u t a j n u njegove opale i o g r a n i e n e vlas t i . Ti l a e , o d v r a t i m u I b r a h i m , p o b u n u si t i zasnovao, nai u drugoga k o j i e b i t i d o s t o j n i j i u v a t i m o j p e a t . Onda se o k r e n e b o s t a n d i b a i i r e e : P r i m i ga! B o s t a n d i b a a nije znao da l i ovo: p r i m i ga v a i samo za p e a t i l i za glavu i p r o t u m a i stvar na p r v i , p o v o l j n i j i n a i n . K a r a M u s t a f a o d j a e zasad u s m r t n o m s t r a n u k u i , gdje se b r z o p r e s v u e i pobjegne p r e k o h a r e m s k o g a k r o v a . K a d je b o s t a n d i b a a s u l t a n u d o n i o samo p e a t , ovaj se r a z l j u t i zbog nesporazuma i obrecne se n a njega: B r z o , donesi m i g l a v u n e v j e r n i k a ! B o s t a n d i b a a po u r i s pet s t o t i n a b o s t a n d i j a u vezirovu p a l a u k o j u j e n a a o z a k l j u a n u . Razvali v r a t a i p o a l j e b o s t a n d i j e na sve strane u izvide. K a r a M u s t a f a se m e u t i m s a k r i o u h r p u sijena k o d dam i j e N a l i , iza njegova seraja, u n a d i da e u n o i m o i p o b j e i iz nje. M e u t i m ga je opazio jedan b o s t a n d i j a , k o j i je na d r u gome k r o v u h a r e m a gledao p r e m a d a m i j i i opazio da se h r p a sijena m i e pa j u je spopao sa s v o j i m m o m c i m a . K a r a M u s t a f a se b o r i o i s u k a n i m m a e m , a l i j e svladan, svezan i na ponovljen u s u l t a n o v u zapovijed, kojega su o b a v i j e s t i l i da su ga u h v a t i l i , na H o d a - p a i n u t r g u p r e d v o d o s k o k o m u g u e n o d k r v n i k a K a r a A l i j e . C r n i M u s t a f a je u b i j e n od Crnoga A l i j e . L e je donesen p r e d s u l t a n a i o n d a p o p o k a n u g r o b n i c i k o j u j e sagradio Kara Mustafa. K a d su p r e t r a i l i K a r a M u s t a f i n u p a l a u , n a l i su u d e p u j e d n o g a o g r t a a samo trideset t i s u a d u k a t a u g o t o v u n o v c u . O s i m toga n i s u n a l i m n o g o dragocjenosti, a l i su u j e d n o m s k r i v e n o m k a b i n e t u n a l i s k u p o c j e n i p r i j e s t o l i pet u l j a n i h slika, njegovu i slike e t i r i j u v e l e d o s t o j n i k a carstva, sve p r i k o v a n e e l j e z n i m a v l i m a . N a r o d n o vjerovanje je to p r o t u m a i l o a r o b n j a t v o m . Zaista je pozvan j e d a n M a g r i b , t j . M a u r , za koga se g o v o r i l o da je velikoga vezira p o d u a v a o u a r o b n j a t v u , pa su ga s p a l i l i . Da je t i h pet p o r t r e t a s t a k v o m n a m j e r o m s l o i o , vrl o je v j e r o j a t n o , j e r je p o l o v i n o m sedamnaestog s t o l j e a b i l o p r o i r e n o vjerovanje u a s t r o l o k e , k a b a l i s t i k e (crno-magijske) i talismanske a r o b n e m o i , ne samo u T u r s k o j nego po i t a v o j E v r o p i . M e u t i m , isto j e t a k o m o g u e da je K a r a M u s t a f a b i o 335

naprosto ljubitelj slika koje je htio sakriti pred stranim o i m a u t o j s k r i v e n o j p r o s t o r i j i kao zabranjene s t v a r i . S t r o g o n a e l o I s l a m a zabranjuje sva u m j e t n i k a djela, b i l o slikarske, b i l o k i p a r s k e u m j e t n o s t i , k o j a p r e d s t a v l j a j u l j u d e kao u n a k a e n u s l i k u m a j s t o r s k o g djela S t v o r i t e l j a i n a u a v a da e n a S u d n j e m d a n u k i p o v i i slike t r a i t i o d s v o j i h stvaralaca d u u k o j u i m n i s u m o g l i u d a h n u t i . M i s a o n a p o r u k a i n e m u s l i m a n s k i m umjet n i c i m a , i j i m s l i k a m a i k i p o v i m a nedostaje d u a , t o je o p e n i to s l u a j k o d u m j e t n i k i h p o k u a j a Perzijanaca i T u r a k a , k o j i kao u k r a i v a i r u k o p i s a e s t o za ovo islamsko n a e l o n i s u mar i l i . U s k i c i o K a r a M u s t a f i n o j k a r a k t e r i s t i c i , t o j e dana u pret h o d n o r e e n o m , dodat e m o ovdje j o i s l i j e d e e crte. Nepom i r l j i v a p r i r o d a A l b a n c a izrazila se u njegovoj m r n j i ; t a k o j e m r z i o N a s u h - p a i n a sina v e zbog toga j e r j e ovaj kao sobar n a k o m i s i j i u A l b a n i j i dao s m a k n u t i j e d n o g K a r a M u s t a f i n o g r o a k a zbog ucjene bez o b z i r a n a p o n u e n i m u novac. O n sam n i j e p r i m a o m i t a , o s i m d a r o v a za davanje p o l o a j a , t o se b i l o v e uvelo. H u s e i n efendija (onaj i s t i k o j i j e po m u f t i j i v e l i k o m veziru poslao savjet u pogledu njegova p o n a a n j a p r e m a sultan u ) n a a o j e jednoga dana v e l i k o g a vezira v r l o r a z l j u e n o g na svoga p r e d s t o j n i k a za m o l b e Ahmet-bega (kasnijega velikoga vezira), k o j i se u s u d i o uzeti novac za d o k u m e n t e o p o d j e l i mjesta t o i h j e v e l i k i vezir v e potpisao. H u s e i n efendija se zauzeo za njega, da j e brz n a p e r u i da j e v r s t i h n o g u i da kao n i j e d a n d r u g i po i t a v d a n s t o j i i p i e . N a te r i j e i ga v e l i k i vezir opet p o t v r d i u s l u b i t o j u j e n a po v e b i o dao drugome. K a d a j e zagovornik o t i a o s d o b r o m v i j e u , v i k n e za n j i m v e l i k i vez i r : J o j e d n u stvar, H u s e i n efendijo! Ovaj d r o l j i n sin, taj p r e d s t o j n i k za m o l b e , i m a j o j e d n u v e l i k u g r e k u : k a d n a d i v a n u s t o j i preda m n o m , t o l i k o j e n e m a r n o odjeven i opasan da se k r o z labavo vezanu g o r n j u o d j e u v i d i njegov pojas o d g a a . Z a k l i n j e m Te, n a u i ga n a k o j i n a i n e se p o t e n o o b u i . H u sein m u to o b e a i uvede p r e d s t o j n i k a za m o l b e te ga v e l i k i vez i r p o m i l o v a uz r u k o l j u b . H i s t o r i o g r a f i o p e n i t o s p o m i n j u K a r a M u s t a f i n o i m e kao slavno zbog njegova smisla za u p r a v u , zbog njegovih u r e d b i i spomenika. O d m a h p r i I b r a h i m o v u s t u p a n j u n a vlast n e u m o l j i v o j e t r a i o da m u Venecijanci i s p o r u e ugov o r e n u s v o t u o d d v i j e stotine i pedeset t i s u a d u k a t a kao o d t e t u za s r a m o t u i t e t u t o su j e n a n i j e l i venecijanski b r o d o v i s r u i v i p u c a n j e m m i n a r e t u l u c i Valone, n a k r a j u vladavine M u r a t a I V . O g r a n i i o j e nepotrebne izdatke za m o r n a r i c u i kao k a p u d a n p a a K a r a M u s t a f a u t v r d i b r o j g a l i j a za A r h i p e l a g n a e t r d e s e t . K a d a j e b i o v e l i k i vezir, z a d r a o j e samo dvanaest t i s u a spahija i sedamnaest t i s u a j a n j i a r a , a ostale j e otpust i o . I z r a d a popisa u z e m l j a m a , odredbe i p o b o l j a n j e novca b i l i su njegovo djelo. Svaka t r i mjeseca v o j s k a j e d o b i v a l a r e d o v i t u p l a u u c a r s k i m t a l i r i m a ( d v o s t r u k i p j a s t e r i po osamdeset p a r a ) . I s p l a t u p a e v a u n o v o m seraju p r e n i o j e n a d i v a n i uveo da se 336

iz blagajne d i v a n a za svaku g o d i n u i s p l a t i novac za kaftane. Za v r i j e m e svoje p e t o g o d i n j e vezirske v l a s t i n a g o m i l a o je e s t t i s u a kesa u t e d e za r i z n i c u . M a d a nije znao i t a t i i p i s a t i , i p a k je o s j e a o k a k o je v e l i k o m veziru p o t r e b n o to znanje. O b i a v a o je r e i : P r i z n a j e m da n i s a m d o s t o j a n p o l o a j a na k o j e m j e s a m i da sam do njega d o a o samo zbog p o m a n j k a n j a ljudi. O s i m k o r i s n i h , gore s p o m e n u t i h u r e d b i u u p r a v i , k o j e su n j e g o v i m n a s l j e d n i c i m a s l u i l e kao smjernice, o v j e k o v j e i o je sebi ime i p o b o n i m zakladama. K o d M e k e je dao p r o i r i t i c r n u s t i j e n u , iz k o j e je dovedena v o d a o d Arefata, iji je p r o t o k iznosio samo e t i r i palca, i sagradio na i z v o r u Sarka u t v r d u za ije je u z d r a vanje i posadu g o d i n j e poslao dvije t i s u e pet s t o t i n a d u k a t a u M e k u . U Galati z a t v o r e n u c r k v u , s t o v a r i e p u a n o g p r a h a , p r e t v o r i o je u d a m i j u . U T o k a t u i Sivasu dao j e s a g r a d i t i r u e v n e M e h m e d - p a i n e hanove, a u O r t o k a b a d u je osnovao n o v u k o l o n i j u sa pet s t o t i n a o b i t e l j i , k o j a se zove J e n i e h i r - S i v a s . Za o b n o v u Mihal-begova m o s t a u E d r e n i u p o t r i j e b i o j e vie od dvadeset t i s u a pjastera. Drvene mostove s o n u s t r a n u o r l u a i k o d K u r u a j a je na istoj cesti p r e t v o r i o u kamene [ i z m e u (Plovdiva) F i l i b a i T a t a r b a z a r d i k a ] . K o d Egera je u t e m e l j i o k u p k e i k o l u , a u C a r i g r a d u je podigao m e d r e s u s v o d o s k o k o m i g r o b n i com u kojoj poiva.

[ C a r s k i p e a t poslan je s u l t a n s k o m i z d a n k u , tzv. m l a d o m s o b a r u , t a d a n j e m p a i Damaska. e h a j a K a r a Mustafe b i o je u d a v l j e n i njegovo t i j e l o i z l o e n o na p o r t i j a n j i a r s k o g age. G r a d i t e l j K a s i m , n a d z o r n i k b r o d o g r a d i l i t a N a r h d i Hasan, tajn i k sobara H u s e i n i p r e t s t o j n i k za m o l b e A h m e t , novoimenovan i e h a j a M e h m e d i sobar R e d e b , i s k r e n i p o u z d a n i c i o b j e e n o g v e l i k o g vezira, b i l i su zatvoreni, a l i su ova dva zadnja o d m a h b i l a p u t e n a ; m u f t i j a Jahja d o b i o je s a m u r o v i n u i t i s u u dukat a kao dar za d a n u fetvu i l i bar za p r e u t n o o d o b r a v a n j e pog u b l j e n j a v e l i k o g vezira. Od v a n i j i h p r o m j e n a b i l o j e u m i r o v l j e n j e n a m j e s n i k a H a l e b a (Alepa), S i j a v u - p a e , k o j i je u s k o r o o e n i o Safijehan, k e r sultanije Gevher. N o v i v e l i k i vezir je do a o p o e t k o m p r o l j e a u C a r i g r a d , t r e i dan zasjeo n a d i v a n i 10.3.1644. p o d i j e l i o n a m j e s n i t v a . P o g u b l j e n je i k a p u d a n p a a Pijale, j e r je o d d a r o v a u z l a t u i s r e b r u , t o i h j e daj M u h a m m e d iz T r i p o lisa poslao s u l t a n u i v e l i k o m veziru, z a d r a o p o l o v i c u za sebe; z a m i j e n i o ga j e B e k i r - p a a . Proslava dana Poslanikova r o e n j a obavljena je u d a m i j i sultana A h m e t a , a l i je, p r i t o m e , red rangova b i o p o r e m e e n : naime, D i n d i h o d a , a n a d o l i j s k i v o j n i sudac, k o j i je trebao b i t i iza svih k o j i su b i l i r u m e l i j s k i v o j n i suci, zasjeo je o d m a h do m u f t i j e n a l i j e v o o d p r e d v o d n i k o g m o l i t v e n o g mjesta. N a to se v e l i k o m v e z i r u p o t u i r u m e l i j s k i v o j n i sudac M u i d A h m e t efendija, a ovaj m u o d g o v o r i da v a l j a
22 Historija osmanskog carstva II

337

p o s t a t i m u f t i j a , t o ovome, n e t o kasnije, p o e za r u k o m . B i l o je i k a n j a v a n j a , kao, n a p r i m j e r , udaljenje M u s a - p a e , k o j i j e t r i p u t a b i o b u d i m s k i n a m j e s n i k , n a m j e s t o n a m j e s n i k a Sivasa, samo zato j e r j e b i o k a n d i d i r a n za v e l i k o g vezira; pale su i t r i n e m i r n e glave upisane u spisak p o b u n j e n i k a : U z u n Jusuf, M a t r a k d i S e l i m i K i n a o g l u ; h r a b r i n a m j e s n i k Kafe, I s l a m - p a a , k o j i se istakao p r o t i v K o z a k a ; serdar j a n j i a r a u B e o g r a d u , Ali-beg, k o j i n i j e i z v r a v a o carigradske naloge, b i o j e , svezan, o t p r a v l j e n u C a r i g r a d , doveden p r e d s u l t a n a i p o s j e e n . Ugled i utjecaj D i n d i h o d e r a s l i su s v a k i m d a n o m , te j e o n p o s t a v l j a o svoje l j u d e n a r a u n d r u g i h k o j i su t o z a s l u i l i p o s t a r o s t i i r a n g u . O n j e t a k o u r e d i o u n a p r e e n j e e j h a Deraha, p a O s m a n - e l e b i j e , k o j i n i j e h t i o p r i m i t i medresu, t o m u j u j e o d r e d i o m u f t i j a , nego j e vezama d o b i o mjesto n a Sulejm a n i j i . O n j e u r e d i o i da se s m i j e n j e n i a r h i t e k t K a s i m v r a t i n a svoj p o l o a j , j e r j e o t p u i o njegova n a s l j e d n i k a da p r e v i e t r o i n a g r a d n j u jedne k o n j u n i c e . H o d a j e na j a v n i t r o a k izgradio p r e k r a s n u p a l a u i za to m u j e iz riznice dana suma o d d v a milijuna aki. I ljubimicu Sekerbuliju (eerni peat) odobreni su p a l a a i v r t , a o p s k r b n i k g r a d a p o s t a v l j e n j e za njegova eh a j u ; m a l o dana p o t o m , d o b i j e o n , j e d n o za d r u g i m , m j e s t a generala spahija, generala j a n j i a r a , defterdara sa v e z i r s k i m rang o m i m u s a h i b a i l i p o v j e r l j i v o g d r u b e n i k a . N o v i vezir i m e n u j e svoga zeta za e h a j u l j u b i m c a e k e r b u l i j a , k o j i t a k o e r n a k o n n e k o l i k o dana, postane sobar, a o n d a j a n j i a r s k i aga sa vezirs k i m r a n g o m ; j e d n a n e u v e n a n o v i n a , j e r dosada n i j e d a n general trupa nije dobio vezirsku ast. N a K r i m u j e vladao M e h m e d - G i r a j , m l a i sin Selamet-Giraj a , i j e g j e starijeg sina, I s l a m - G i r a j a , m a k n u o u a z i j s k u t v r a v u Dardanela, S u l t a n i j u , p o g u b l j e n i v e l i k i vezir K a r a M u s t a f a . K a d a m u j e njegov z a g o v o r n i k Sefer-aga, n a k o n s m a k n u a ovoga, uspio i s p o s l o v a t i p r i j e s t o l , b i l i su o b o j i c a , n a Mehmed-Gira1644. j e v u p r i j a v u da unose n e m i r n a K r i m , u p u e n i n a Rodos. Mehmed-Giraj se bojao ne samo b r a t a , nego i K a l m u k a , k o j i su p r i j e t i l i da p r e k o V o l g e p r o d r u n a K r i m , a l i su b i l i o d b a e n i o d A l a i k a , v o e plemena K a b a r t a i . U t o j b i c i p o g i n u o j e Salan a m i r z a k o j e g j e e r k e z i m a u p o m o poslao t a t a r s k i h a n . Oko k n e e v s k e stolice e r k e z a n a d m e t a l a su se dva b r a t a , H a k a m a k - b e g i Antonak-beg. Ovaj d r u g i k r e n e s o r u j e m na b r a ta, a o n pobjegne S i j a v u - p a i u Azov. O n ga ne i z r u i , nego po a l j e u C a r i g r a d , gdje ga A h m e t I p o t v r d i za kneza e r k e z a . Nak o n p o g u b l j e n j a n a m j e s n i k a Kafe, I s l a m - p a e , b u d e o p t u e n kao njegov s u p o m a g a i M e h m e d - G i r a j , te sada o n ode u p r o g o n s t v o n a Rodos a b r a t m u I s l a m - G i r a j sa Rodosa n a h a n s k i p r i j e s t o l . K a d a n a s t u p i vlast, p o d r i Antonak-bega p r o t i v b r a t a m u i d a m u v r h o v n u z a p o v i j e d n a d e r k e z i m a . Serdar s v i h n j e g o v i h p o d u h v a t a ostao j e Sefer-aga k a o b a a g a , t j . z a p o v j e d n i k t r u p a . 338

N a e v r o p s k i m g r a n i c a m a j e u v e l i k o p r i j e t i o rat, sa Poljs k o m i R u s i j o m zbog T a t a r a i K o z a k a , a j o v i e s A u s t r i j o m zbog Rakoczvja, kneza E r d e l j a . V e je p r i I b r a h i m o v o m ustol i e n j u d o l o do nesporazuma sa P o l j s k o m . T r i godine p o t o m 1640. u p u e n j e p o s l a n i k u C a r i g r a d da se p o t u i na upade T a t a r a p r i j e t e i o d m a z d o m p o m o u z a p o r o k i h K o z a k a . I r u s k i se car a l i o na tatarske i t u r s k e upade k o j i se v r e iz Kafe. I d u e go- 1645. dine u p u e n i su p o s l a n i c i n o v o g r u s k o g cara A l e k s i j a da e s t i t a j u u s t o l i e n j e , a u z v r a e n o j e sa t u r s k i m p o s l a n i k o m ; s u l t a n je z a t r a i o da se K o z a c i d r e n a u z d i i da se p l a a danak tatarskom hanu. Puno s l o e n i j e b i l o je o d r a v a n j e m i r a s A u s t r i j o m zbog Rakoczvja. O n je, u g o d i n i o b n o v l j e n o g m i r a , p o s r e d s t v o m svoga 16. 9.1643. k a n c e l a r a i v e d s k o g p r e g o v a r a a , s t u p i o u savez sa v e d s k i m v o j s k o v o o m T o r s t e n s o n o m p r o t i v cara F e r d i n a n d a i p o k u a o za n a p a d na ovoga d o b i t i p o d r k u Porte. P o r t a je d a l a o b e a nje, a l i p o d u v j e t o m da n a j p r i j e p l a t i 20.000 d u k a t a . N o na k r a j u ga je i p a k p r i s i l i l a o t i i u B e i t a m o s k l o p i t i m i r s c a r e m , 8.8.1645. p o d u v j e t o m da knez, m j e s t o t r a e n i h e t r n a e s t k o m i t a t a , dob i j e sarno sedam i dva d o i v o t n o za njegove sinove, a, o s i m toga, i e t i r i ugledna u g a r s k a d o b r a . P o r t a m u je o d o b r i l a m o l b u d a m u se g o d i n j i danak s m a n j i od 15.000 na 10.000 d u k a t a . Po z a k l j u e n j u m i r a u Senu d o l o je do izmjene k o n t a k a t a . T a k o se p o s l a n i k za ugarska p i t a n j a Szeleptsenvi o b r a t i o bu- 2 . 8 . d i m s k o m p a i . O n m u j e o d g o v o r i o : Rakoczv nije uzeo o r u j e da zaposjedne U g a r s k u , nego da osveti H o m o n n a v e v u p o g r d u k o j i j e n a g r d i o e n u Rakoczvjevu kao k u r v u , njega samoga kao k o i j a a , sina k o i j a a ; u o s t a l o m , n j e m u (Musi) je svejedno da l i car tei m i r u i l i ne, j e r s u l t a n i m a u P e t i , S o f i j i , Beogradu, E g e r u 50.000 r a t n i k a s p r e m n i h za b o r b u , s k o j i m a j e o n u stan j u p r k o s i t i c i j e l o m S v e t o m r i m s k o m c a r s t v u . A u s t r i j s k i car j e p r e k o s v o j i h p o s l a n i k a nastojao s p r i j e i t i s m u t n j e Rakoczvj a . K o n a n o j e to p o l o za r u k o m g o s p o d a r u od Sernina k o j i je d o a o sa d a r o v i m a , m e u k o j i m a je b i o u m j e t n i v o d o s k o k k o j i se n a v i j a o k l j u e v i m a , z a t i m trideset k l j u e v a , zdjela, z a l i v a a i d r u g o srebreno p o s u e . K a k o je dan b i o k i a n , a u s t r i j s k i poslanik nije h t i o ii na zakazani p r i j e m , j e r je s m a t r a o da njegovi d a r o v i n e e b l i s t a t i . Jedva su ga p r i v o l j e l i , p r e d o a v a j u i m u da je s u l t a n o d r e d i o taj dan za p r i j e m i da to n i t k o ne smije p o r e m e t i t i ; n a njegovo t v r d o k o r n o o d b i j a n j e , uhvate ga i p r i sile, iz brige za njega s a m o g a , k a k o je rekao j e d a n o d najstar i j i h a u a . Poslanik se o b r a t i na n j e m a k o m , a s u l t a n ga est o k o i z g r d i zbog toga t o ga j e t a k o dugo e k a o , m i s l e i na pos l a n i k a a u s t r i j s k o g cara o p e n i t o , k o j e g j e z a t r a i o da d o e j o p r i j e g o d i n u dana, a o n se p o j a v i o tek sada. U v o d e i sobari p r i l a g o d e svoje p o n a a n j e s p r a m s u l t a n o v i h r i j e i , te su t a k o v r s t o d r a l i p o s l a n i k a , t a k o su ga s i l o m p r i g n u l i , t a k o su ga e s t o k o d r m a l i da m u je s p r s t a pao d i j a m a n t n i p r s t e n od 4.000 22* 339

dukata vrijednosti, k o j i m u je dan nakon prijema b i o vraen po j e d n o m d v o r s k o m s l u n i k u k o j e m se p o s l a n i k p o a l i o . Deset dana p o p r i j e m u , dao j e svoje pismene zahtjeve u e t i r i t o k e : slanje t u r s k o g v e l i k o g poslanstva, o d v r a a n j e Rakoczvja o d sav e z n i t v a sa v e a n i m a , i z m j e n a r a t i f i k a c i j a u g o v o r a u Senu i sastajanje g r a n i n i h k o m i s i j a . O v i z a h t j e v i b i l i su o d o b r e n i , a zahtjev za k l j u e v e svetog g r o b a b i o j e o d b i j e n , j e r m u j e r e e n o d a se o n i ne m o g u oduzeti o d G r k a k o j i m a i h j e v e Po7. 3.1645. s l a n i k b i o o b e a o . T e k se u p r o l j e e v r a t i o sa p o s l a n i k o m I b r a h i m - p a o m k o j i ga j e p r a t i o . M i r o l j u b i v i o d n o s i s A u s t r i j o m m o g l i b i b i t i u v j e t o v a n i p o g l a v i t o i z b i j a n j e m venecijanskog r a t a k o j i j e tada b u k n u o . ]

GLAVA PEDESETA
Od rata s Venecijom do pogubljenja sultanova

Povod za d v a d e s e t p e t o g o d i n j i venecijanski r a t i k o n a n a propast K a n d i j e p o t j e e p r v o b i t n o i neposredno, k a o i propast T r o j e , o d jedne e n e , a samo posredno o d m e k u n o g I b r a h i m a k o j i j e sve v i e t o n u o u g l i b h a r e m s k o g a u i v a n j a . N a p o e t k u njegova v l a d a n j a odgovaralo j e s v i m v e z i r i m a d a j e d i n o g pot o m k a Osmanova r o d a p o d u p i r u u njegovoj s k l o n o s t i p r e m a e n a m a d a r u j u i m u r o b i n j e , n a t j e u i se u t o m e m e u s o b n o . K a d g o d b i s u l t a n j a h a o o k o g r a d a i l i o t i a o n a zabavno putovanje, p o k l a n j a o j e s t r a i n a g r a d s k i m v r a t i m a e t i r i do pet kesa d u k a t a d a se m o l e za njegovu p l o d n o s t i p o t o m k e . O t k a d j e d o b i o p o l a tuceta sinova, nestalo j e s t r a h a o d i z u m i r a n j a Osmanova r o d a , a l i j e t i m v i e porasla njegova sklonost p r e m a r a z b l u d n o s t i ; k o l i k o j e ugled i utjecaj e n a rastao, u t o l i k o j m j e r i j e njegov padao. O d m a h n a p o e t k u njegova h a r e m s k o g v l a d a n j a , b i l a j e snaga dvadeset i e t v e r o g o d i n j e g m l a d o g ovjeka srazmjerna s n e u m j e r e n o u njegovih elja, tako da je j e d n o m u dvadeset i e t i r i sata dvadeset i e t i r i p u t a ostvario ono t o j e e l i o . K a d a m u d v o r s k i l i j e n i k Hamal-zade Mehmed-efendija za u m o r i depresiju, k o j i su o t u d a nastali, i za druge opasne znakove b o l e s t i te vrste n i j e znao savjetovati d r u g o sredstvo do u m j e r e n o s t i m i r , o d m a h j e pao u n e m i l o s t , p r o g n a n je n a P r i n e v s k e o t o k e , a njegovo j e mjesto dano Isa-efendiji. Poslanik M u h a m m e d j e znao r e i d a j e B o g svoje veselje i uit a k stavio u t r i s t v a r i : u m o l i t v u , u m i o m i r i s e i u e n e , a j e d a n 340

je p j e s n i k to p r o k o m e n t i r a o ovako: kao t o se m i o m i r i s i m o l i t v a u z d i u k n e b u , t a k o i e n e , kao m i r i s n a , p o b o n a b i a ive i z m e u m o l i t v e i m i o m i r i s a , te m u k a r c a u z d i u u nebesa. I b r a h i m je ovu p r e d a j u , s izvjesnom p r o m j e n o m , sasvim n a o p a k o p r i m i j e n i o ; njegovo veselje i j e d i n i u i t a k bile su e n e , m i o m i r i s i i k r z n a , a h a r e m za njega nije b i o d r u g o do m i o m i r i s i m a bogato p r o e t , m e k o m b o g a t o m h r a n o m n a p u n j e n krevet. Za r o b i n j e , a m b r u ( m i o m i r i s ) i k r z n a nije m u n i k a k v a svota b i l a p r e v i s o k a . Za njegova v l a d a n j a je cijena r o b i n j a m a t o l i k o pos k o i l a , da se n i j e d n a nije p r o d a v a l a i s p o d pet s t o t i n a pjaster a , a l j e p e i do dvije t i s u e . A m b r i , t o j u je udisao kao d i m , a d i j e l o m j u je za j a a n j e i v a c a t o p i o u p o r c u l a n s k o j p o s u d i n a d a r o m pa p i o p o m i j e a n u s k i p u o m k a f o m , cijena je tol i k o p o r a s l a da je j e d a n m i s k a l (jedna i po d r a h m a ) stajao i po petnaest do dvadeset pjastera. J e d n o m u n o i , t o je b i l a v e d o b r a n o p o o d m a k l a , k a d je u h a r e m u ponestalo a m b r i n a m i r i s a , n a p o m e n u o je j e d a n d v o r j a n i k da j e d a n engleski t r g o v a c u Galati i m a n a j v e i k o m a d a m b r e t o je ikada v i e n , u o b l i k u p i r a m i d e . Izaslanici, k o j i su o d m a h u p u e n i u Galatu, p r o b u d i l i su t r g o v c a iza sna i na njegov u a s o d v u k l i ga dva sata p r e d s v a n u e p r e d d v o r s k a v r a t a , gdje je m o r a o e k a t i do izlaska sunca. Onda je, bez daljnjega, za s v o j u a m b r i n u p i r a m i d u zak l j u i o d o b a r posao, d o b i v i za n j u t r i n a e s t t i s u a pjastera. L u k s u z u k r z n i m a b i o je t o l i k o v e l i k , da se sivi pervaz (sibirska vjeverica), ris 1 zerdav (hermelin) n i s u v i e n i gledali, j e d i no se cijenila s a m u r o v i n a , a njezina j e cijena sada p o s k o i l a e t r n a e s t e r o s t r u k o , i v i e od toga. O s i m smisla za e n e , a m b r u i s a m u r o v a k r z n a , I b r a h i m je cijenio i c v i j e e , b o g a t u o d j e u i glazbu. I b r a h i m je v o l i o c v i j e e kao s i m b o l e n e , zbog njen o s t i , boje i m i r i s a . U m j e s t o d i j a m a n t i m a o k i e n e a p l j i n e perjanice, k o j a u k r a u j e sultanov t u r b a n , o b i a v a o j e na glavu i l i za u h o z a t a k n u t i cvijet, t o u T u r s k o j v a i za n e p r i s t o j n o j e r j e to t a m o samo o b i a j n a s t r a n i h . . . U takvu d r u t v u i s takvim poslom I b r a h i m je provodio v r i j e m e po d a n u , a n o u je uz svjetlo b a k l j i odlazio iz Daut-pa i n a seraja i v r l j a o g r a d o m , pa se opet v r a a o u v e l i k i seraj; v j e n o ga je n e t o tjeralo, bez m i r a i o d m o r a , l o p t a u i t k a i ena. Sedam e n a i m a l o j e naziv haseki, t j . n a j p r i s n i j i h l j u b i m i c a , dok se k o n a n o s o s m o m , z n a m e n i t o m T e l l i , t j . i a n a , s v e a n o o e n i o , kao s u p r u g o m . Jedna d r u g a zvala se S a b a g l i , t j . o n a s v i s o k o p o d v e z a n o m k o s o m . Svaka je o d o v i h n a j b l i i h l j u b i m i c a i m a l a svoje dvorjane, svoga e h a j u , p r i h o d e sand a k a kao novac za p a p u e , svaka je i m a l a p o z l a e n a k o l a u k r a e n a d r a g i m k a m e n j e m , a m a c i p r i b o r za k o n j a . O s i m sultan i j a - l j u b i m i c a , i m a o je i r o b i n j e - m i l j e n i c e , a dvije najznamenit i j e bile su e k e r p a r a , t j . e e r l a m a i e k e r b u l i , t j . e e r n a k u t i j a . P r v a j e b i l a udana, a d r u g a j e b i l a i u s u v i e v e l i k o j

341

m i l o s t i , a da b i j e i k a d a u d a v a l i . S u l t a n i j e - l j u b i m i c e p r i m a l e su n a m j e s n i t v a k svome n o v c u za p a p u e , a t i e n i c e - r o b i n j e nam i j e n i l e su sebi n a j v i e d r a v n e s l u b e . . . K a d je I b r a h i m d o a o n a p r i j e s t o l , b i o j e u v i j e k v a a n pol o a j a k o d m e k u c a i e n a m a odanog I b r a h i m a d v o s t r u k o i trostruko vaan vrhovnog dvorskog upravitelja harema (kizlarage) u r u k a m a starog evnuha S u n b u l u a , t j . b o g a t z u m b u l o m . S u n b u l i j e u o b i a j e n o i m e za evnuhe, k o j i nose i m e n a cvij e a kao: Z u m b u l , T u l i p a n , N a r c i s (ve j e p r e s n a n i e v n u h r i m skog cara K l a u d i j a b i o p r v i d r u g Mesalinine m o i i n j e z i n i h sram o t n i h i n a , a n j e z i n se p o t k a z i v a zvao N a r c i s ) i l i i m se d a j u i m e n a m i o m i r i s a kao izraz s u p r o t n o s t i za n j i h o v u c r n u b o j u , kao: A m b r a , M o n j a k , K a m f o r ; sve b l a g o z v u n a , u g o d n a i m e n a d a b i p r i j a t n o s t lijepoga c v i j e a i m i r i s a k o j e o z n a u j u u n e k u r u k u p o m i r i l e e n e s n o s i o c i m a t i h i m e n a zbog n e p r i j a t n a o m r a e n a izgleda evnuha. S t a r i v r h o v n i e v n u h S u n b u l i i m a o j e svoj vlast i t i h a r e m , ne da m u bude za u p o t r e b u , t o se samo po sebi raz u m i j e , nego za p a r a d u , k a o t o j e t o n a I s t o k u u o b i a j e n o o d n a j s t a r i j i h vremena. Po h i s t o r i j s k o j p r e d a j i A r a p a , Perzijanaca i T u r a k a , b i o j e P u t i f a r , v r h o v n i faraonov r i z n i a r , e v n u h , i ark a l j u b a v njegove supruge Zulejhe p r e m a Jusufu gleda se t i m e u b l a e m svijetlu. Evnuha je bilo ve na perzijskom dvoru kral j a k r a l j e v a i ne samo da su t o b i l i v r h o v n i d v o r s k i u p r a v i t e l j i p a l a e i e n s k e odaje, nego s u to b i l i i v r h o v n i r i z n i a r i v r h o v n i sobar, j e r j e u s t a r o m u r e e n j u i s t o n j a k i h d v o r o v a r i z n i ca b i l a k r a j spavaonice i dolazak u sobu j e mogao b i t i d o p u t e n samo evnusima. Ovaj p r a s t a r i i s t o n j a k i o b i a j , da su nosioc i e t i r i j u v r h o v n i h d v o r s k i h s l u b i evnusi, o d r a o se u neprom i j e n j e n o m o b l i k u i u u r e e n j u osmanskog d v o r a ( o s i m v r h o v n o g sobara). V r h o v n i d v o r s k i u p r a v i t e l j p a l a e (kapuaga) j e poglavar b i j e l i h evnuha. V r h o v n i d v o r s k i u p r a v i t e l j h a r e m a ( k i zlaraga) j e poglavar c r n i h evnuha, a sultanov r i z n i a r (hazned a r ) t a k o e r j e evnuh. I v e z i r i su b i l i u m i r e n i t i m e da su evnusi d r a l i n a j v i e dvorske p o l o a j e , k o j i su i h d o v o d i l i u b l i z i n u sultana, d o k j e ovaj b i o d u h o m i r u k o v o e n j e m poslova p o d n j i h o v i m utjecajem. D a l i e u s a m o m h a r e m u d o m i n a n t n a vlast p r i p a s t i e v n u s i m a i l i e n a m a , da l i e u v l a s t i evnuha sudjelovati m i l j e n i c a i l i m a j k a , ovisi o s t a n j u d u h o v n o g raspol o e n j a i u d i e n a i l i n j i h o v i h u v a r a , o k a r a k t e r n o j slabosti i m u i c a m a sultana. D o k l e g o d j e d o m i n a n t n a e n a , b i l a to m a j k a i l i m i l j e n i c a , u s p o r a z u m u s e v n u h o m , dotle j e vlast harema nepodijeljena, a njegov m i r osiguran. K a d se m e u t i m k r a j raspusnika i s l a b i a , kao t o j e I b r a h i m , bore m i l j e n i c a s m i l j e n i c o m , a ove opet s m a j k o m da o v l a d a j u s u l t a n o m , p o r a e n je v r l o e s t o v r h o v n i e v n u h zajedno s p o b i j e e n o m s t r a n k o m . T o j e b i o s l u a j sa Sunbul-agom zbog s l i j e d e e g u z r o k a . U s k o r o n a k o n I b r a h i m o v a dolaska n a p r i j e s t o l , k u p i o j e za svoj vlastit i p a r a d n i h a r e m za e t i r i stotine i pedeset pjastera n e t a k n u t u 342

d j e v o j k u k o j a je u s k o r o z a t i m r o d i l a d j e a k a . S u n b u l i je prep o r u i o l i j e p u r o b i n j u za d o j i l j u p r i n c u M e h m e d u , k o j i se rodio u isto v r i j e m e . I b r a h i m je t o l i k o zavolio d j e a k a te r o b i n j e da m u je dao i s k l j u i v u p r e d n o s t p r e d s v o j i m v l a s t i t i m s i n o m . Z b o g toga se r a s r d i s u l t a n i j a - m a j k a p r v o r o e n o g a sina, k o l i k o na r o b i n j u , t o l i k o n a njezina z a t i t n i k a k i z l a r a g u S u n b u l i j a . K a d se jednoga dana I b r a h i m na svoj o m i l j e n i n a i n a l i o sa s v o j i m e n a m a i s djecom b a c a j u i i h j e d n o za d r u g i m u v r t n i bazen s v o d o m , dala je haseki, M e h m e d o v a m a j k a , g r d n j a m a o d u k a svom dugo s u z d r a n o m gnjevu p r e m a d o j i l j i i n j e z i n u sinu. I b r a h i m , zbog toga n a l j u e n , o t m e j o j p r i n c a M e h m e d a iz n a r u j a i b a c i ga, k u n u i , u j e d n u c i s t e r n u , gdje b i se u t o p i o da m u n i j e smjesta p r u e n a n a j h i t n i j a p o m o . O i l j a k na e l u , o d rane t o j u j e t o m p r i l i k o m zadobio, s v j e d o i o j e i t a v ivot o d i v l j a t v u njegova oca. K i z l a r a g a , k o j i n a k o n ove scene nije d r a o s i g u r n i m svoj p o l o a j , z a t r a i o j e sam d o p u t e n j e za h a d i l u k u M e k u i da se m i r n o p o v u e u E g i p a t , u o b i a j e n o m j e s t o o d m a r a l i t a s m i j e n j e n i h h a r e m s k i h u v a r a . Njegov je p o l o a j d o b i o T a j a t a r - a g a , a S u n b u l i se sa s v i m s v o j i m blag o m , n a g o m i l a n i m za t r i s u l t a n a , sa r o b i n j o m i n j e z i n i m s i n o m , s M e h m e d e f e n d i j o m iz Bruse, k o j i je i m e n o v a n za suca u K a i r u i d r u g i m h a d i j a m a za M e k u , u k r c a n a n o v i b r o d k o j i je u p r a v o d o a o iz C r n o g a m o r a . B i l i su to n o v o s a g r a e n i b r o d o v i Reis I b r a h i m - e l e b i j e , a l i se nije s a e k a l o da d o b i j e p r i k l a d n u o p r e m u , t a k o da je b r o d isplovio o b o r u a n samo s e t i r i t o p a , p r a e n s dvije druge l a e i sedam a j k i (brodica). Ovaj- o d r e d h a d i j a ^ p r o g o n i l o je e s t m a l t e k i h galija; n a p a l i su i h k o d K a r p a t o s a i zauzeli b r o d . Reis I b r a h i m - e l e b i i e v n u h S u n b u l i -aga p a l i su u b o r b i , njegovo blago i e n e p a l i su u m a l t e k e r u k e ; trideset e n a i t r i s t o t i n a i pedeset r o b o v a , sudac iz K a i r a i d o j i l j i n sin. Ova d v o j i c a su kasnije postala z n a m e n i t a raz l i i t i m p u t e v i m a , na d u h o v n o m i p o l i t i k o m p o l j u . Sudac iz K a i r a , o s l o b o e n iz z a r o b l j e n i t v a , uspeo se kasnije sve do najv i e p r a v n e a s t i , do m u f t i j e . D o j i l j i n a sina su M a l t e a n i proglasili za p r i n c a osmanske kr_y_L na r a u n vjere njegovih otaca, j e r - j e "odgojen" kao M a l t e a n i n i o b u e n u d o m i n i k a n c a . K a o tak v o g u E v r o p i su ga s m a t r a l i o s m a n s k i m p r i n c e m i l i su ga htjel i t a k v i m s m a t r a t i , p o d i m e n o m Padre O t t o m a n o . To je t r e i i s t o n j a k i p u s t o l o v , kojega su e v r o p s k i h i s t o r i o g r a f i pretvor i l i u osmanskog p r i n c a , j e r se p o l i t i c i s u v r e m e n i h k r a n s k i h v l a d a r a dopalo p o d r a t i t a k v o m i l j e n j e da b i se t i m i n d i v i d u a m a u s l u a j u p o t r e b e m o g l i p o s l u i t i kao k r u n s k i m pretend e n t i m a p r o t i v sultana. P r i j e trideset g o d i n a v a i o je sin jedne G r k i n j e , p o d i m e n o m Jahja za b r a t a A h m e t a I , i p o d t i m je imenom tumarao V a r a v o m , Pragom, Firencom, Napuljom i R i m o m . J o p r i j e gotovo dvjesta g o d i n a n a v o d n i je b r a t Mehmeda O s v a j a a (el-Fatiha) k r t e n od pape K a l i s t a I I I na njegovo ime, a k o d cara F r i d r i h a I I I je b i o u v e l i k o j m i l o s t i t a k o 343

d a ga j e p r a t i o n a n j e g o v i m p u t o v a n j i m a . O d cara j e za u z d r a vanje d o b i o na p o k l o n B r u k n a L a j t i gdje j e i p o k o p a n . U m r o j e k r a t k o p r i j e nego t o se trebao o e n i t i s v o j o m m l a d o m , gos p o i c o m o d Hoenfelda. Z b o g m i l o s t i k o d cara i zbog navodn o g srodstva sa s u l t a n o m i d u h o v n i m s r o d s t v o m s p a p o m poznat j e u p o v i j e s t i k a o Calixtus O t t o m a n u s .

[ M a l t e k i o d r e d b r o d o v a , po z a u z e u h o d o a s n i k o g b r o d a kizlarage, p r i s t a o j e n a j u n o j s t r a n i K r e t e , da uzme dvopek i i s k r c a konje. To j e b i l o d o v o l j n o da se sultan o d l u i za r a t prot i v Venecije, n a t o su ga dulje vremena p o t i c a l i silahdar-miljen i k i k a p u d a n p a a . G l a v n i poticatelj sultana n a o v u v o j n u b i o j e k a p u d a n p a a Jusuf, r o d o m D a l m a t i n a c iz V r a n e . Josip M a s k o v i , r o e n i r o b Ali-age, lenskog gospodara V r a n e i zemlje i z m e u Z a d r a i i b e n i k a , b i o j e , kao k o n j u a r Sinana, nadinskog bega, t a k o s i r o m a a n da m u j e j e d n a stara e n a p o k l o n i l a p a r opanaka; u Sarajevu se dopadne obrazovani i d u h o v i t i mlad i n e k o m p r o l a z e e m sobaru, k o j i ga uzme da m u za sedam a k i dnevno bude u v a r u seraju, gdje j e u s k o r o kao baltad i j a nosio d r v a za k u h i n j u i kao b o s t a n d i j a v o d u za polijevanje v r t a . Po p a d u silahdara Mustafe, dobije njegovo mjesto, a po p o g u b l j e n j u v e l i k o g vezira K a r a Mustafe, j o v e u vlast kao vezir i k a p u d a n p a a . Ali-beg i Sinan-beg, njegovi b i v i gos p o d a r i k o j i su sada b i l i u C a r i g r a d u , p o t i c a l i su njegovu mrn j u p r o t i v Venecije. Jusuf, k o j i j e nedavno svojoj d o b r o i n i telj k i , staroj e n i iz N a d i n a , poslao pet s t o t i n a pjastera, o d l u i se u svome r o d n o m m j e s t u p o d i i d a m i j u ; kada ga z a p i t a j u h o e l i c r i j e p n a b a v i t i u Ugarskoj i l i A p u l i j i , o d g o v o r i da e , kada d o e v r i j e m e p o k r i v a n j u , sam d o n i j e t i c r i j e p . Dugo j e u njemu kuhala m r n j a na Veneciju, a otimanje h o d o a s n i k o g b r o d a dalo j e p r i l i k u da se n e t o i pokrene. Postavljen j e za v r h o v n o g zapovjednika (serdara) p r o t i v M a l t e i kao n a j v e i dokaz s k l o n o s t i sultan ga z a r u i s v o j o m d v o i p o g o d i n j o m k e r kom F a t i m n m r > p r f m L - g a _ i f p l i V a flpfrl i vojska: osamdeset^ga11 ja, uz n j i h dvije mahone i l i velike galeace, j e d n a v e l i k a "gali-^HZIS^j-I?!^^ dTll^*k'ih,'' 'dva t u n l s k a , deset u h T T j u i l j i i i i l r n i _ zozeniTkihH!engleskinDrodova,~TI'i sli) lin a m a c a i l i TTaramursaja za t r a n s p o r t , rla^7je " "se"' pajibc u k r c a k r 7 DUU janjiara, _ 14.000 spalu] a, 3 0 T X f t T ~ i e r I ^ Krajem 30.4.1645.~travnj'a~^prlTa), v o j s k a l~flota- k i e i l t l iz Carigradarra K r e t u , n a j v e i o d sedam o t o k a Sredozemnog m o r a ; zbog svoje plodnosti zvanog g o j n i , k o j e j e i m e z a s l u i o , j e r su na n j e m u b u j n o r a s l i c e d r o v i , dunje, v i n o v a loza, smokve i i t a r i c e . N a k o n dom o r o d a k e g r k e v l a s t i u davna vremena, o s v o j i l i su ga R i m l j a n i , z a t i m , da b i u v r s t i l i vlast, u t e m e l j i l i su j e d n u k o l o n i j u , a Knosos j e b i o s j e d i t e n j i h o v o g n a m j e s n i k a . A r a p i su se iskr653. cali p r v i p u t a ve p o l o v i c o m 7 s t o l j e a pod v o d s t v o m M u a v i j e ,
gan , : , t

344

v o j s k o v o e halife Osmana. Pod M i h a j l o m B a l b o m , o t o k su o s v o j i l i A r a p i k o j i su se, p r o g n a n i iz K o r d o b e , neko v r i j e m e zad r a l i u A l e k s a n d r i j i , a o n d a se u v r s t i l i na K r e t i i t u se o d r a l i s t o t i n u trideset i e t i r i godine. Pod R o m a n o m , u n u k o m Baz i l i j a Macedonskog, Saraceni su b i l i p o t p u n o o t j e r a n i s o t o k a . Po osvajanju Carigrada o d B a l d u i n a i Dandola, pada K r e t a , u s t u p l j e n a p r v o m , u r u k e e n o v e k i h gusara, o d k o j i h je B o n i facije, g r o f o d M o n t f e r a t a , oduzme i p r o d a p o t o m V e n e c i j i . K r e t a n j e flote o d v i j a l o se u t a j n o s t i ne samo za neprijatel j a , nego i za same t r u p e . Tek n a k o n t r i sedmice, za k o j i h j e b i l o m a n e v r i r a n j a i o d m a r a n j a , p r i j e polaska n a otvoreno more iz N a v a r i n a , sazvani su svi kapetani i p r o i t a n i m je h a t i e r i f k o j i je nalagao osvajanje K r e t e . K r a j e m l i p n j a v e se b i l o k r a j K r e t e , te su u n o i n a p u s t o m o t o k u S i k e l i j a , t o je sluio samo za osmatranje, iskrcane t r u p e koje u n i t e venecijanske p o z o r n i k e . A s l i j e d e i dan o p l o v i se Capo Spada, te i s k r c a osamnaest m i l j a o d Kaneje; u n o i se m a r i r a l o k a K a n e j i i s l i j e d e e se j u t r o , na u a s i t e l j a , u t a b o r i l o na b r e u l j c i m a p r e d g r a d o m . D r u g i j e d a n odjel vojske, t o ga j e v o d i o A h m e t - p a a , s a n d a k b e g Amasije, zeuzeo je dvije u t v r d e , nekada zvane K o ite, a sada sv. T o d e r o . Po n j i h o v u z a u z e u , sva se f l o t a u s i d r i u l u c i Kaneje. Z a p o n e opsada grada, k o j i se o k r u i t e k i m t o p n i t v o m sa s v i h strana. G r a d je b i o u t v r e n j o za A r a p a , a Venecijanci su t o m e j o v i e p r i d o n i j e l i . T v r a v a je b i l a e t v o r o k u t n a sa sedam g r u d o b r a n a , a na s v a k o m je b i l o dvadeset v e l i k i h t o p o v a i petnaest na s v a k o m o d devet bedema t o su se dizali iznad n j i h ; na d v i j e strane su se nalazile velike uzvisine o d zemlje, n a k o j i m a je b i l o po dvadeset t o p o v a sa karte o m ; zidine su b i l e t a k o i r o k e da j e pet j a h a a m o g l o j a h a t i usporedo, a iza n j i h p o d n o j e o d zemlje, gdje j e m o g l o usporedo j a h a t i dvadeset j a h a a , d o k su o p k o p i b i l i petnaest a r i n a d u b o k i i sedamdeset dva i r o k i ; g r a d j e , o s i m toga, b i o ops k r b l j e n s k l a d i t i m a i z a l i h o m b a r u t a i druge opreme; g r a d j e bio izvrsno u t v r e n , j e r j e venecijanski zapovjednik k o r i s t i o sposobne i n e n j e r e . T r u p e u j a i n i o d 500 r a t n i k a , k o j e su poslane u p o m o , b i l e su p o t u e n e o d A l i r a c a , k o j i su p r i s t i g l i p a r dana r a n i j e i p r i d r u i l i se o p s j e d a t e l j i m a . U s k o r o je zauzet j e d a n nakos g r u d o b r a n a , a par dana kasnije o s m a n s k i v o j n i c i su ga d i g l i u zrak m i n a m a , n a p r a v i l i o t v o r i j u r i a l i , no b i l i su p o t i s n u t i . P o t o iz grada nije b i l o o d g o v o r a na p i s m o o pred a j i , i z v r e n a su dva e a i k r v a v i j a j u r i a , d o k t r e i posada n i j e n i e k a l a , nego je i s t a k l a b i j e l u zastavu i , n a k o n t o su d a n i taoci, potpisana j e p r e d a j a uz u v j e t slobodnog odlaska posade sa i m o v i n o m . Serdar je z a t r a i o da m u k l j u e v e p r e d a s a m p r o v i d u r Navagiero, a o n p o a l j e p l e m i a , zapovjednika lenske k o n j i c e Z a n c o r o l a u t u r s k i tabor, gdje j e doveden p r e d J u s u f - p a u , k o j i ga je darovao sa dvije srebrne zdjele pune n a j f i n i j e g v i n a . Dvije galije i dva gusarska b r o d a n a k r c a n i 345

827, 961

26.6.1645.

24.6.

25. 6.

27.6.

17.7.

6.17.8 17.8.

17. 12. 1645. su sa s t v a r i m a o d l a z e i h ; o n i su, e t v r t i dan, sa e n a m a i djec o m p r o l i i z m e u osmanske vojske, postrojene u redove, bez i k a k v e uvrede i t e t e . P o t o su zidine opravljene, g r a d o p s k r b l j e n o r u j e m i zalih a m a , ostavljena je posada od 4.000 spahija, 4.000 j a n j i a r a , t o p n i k a i o r u n i k a , 4.000 t v r a v s k i h v o j n i k a (hisar e r i ) , p o d z a p o v j e d n i t v o m H a s a n - p a e . K a d a su d a r o v i p o d i j e l j e n i m e u zapovjednike, f l o t a se u p u t i k a K a r i s t o s u , gdje egipatski brod o v i i s k r c a j u obilje hrane. Serdar J u s u f - p a a o t p l o v i za Carig r a d , gdje bude p r i m l j e n i d a r o v a n o d s u l t a n a na n a j s v e a n i j i n a i n . A f l o t a se u p u t i k a H i o s u , gdje se z a d r i zbog nevremena. D e l i H u s e i n , n o v i n a m j e s n i k Kaneje, krene k a K r e t i , a l i se zbog b o r b i u M o n e m b a z i j i p r i s i l n o v r a t i u N a p u l j R o m a n j s k i . I p a k je s t a r i n a m j e s n i k H a s a n - p a a m o r a o o t p l o v i t i u C a r i g r a d , a najava novoga unese s t r e p n j u u c i j e l i o t o k . Za ovoga r a t a z a m i j e n j e n je m u f t i j a E b u s a i d sa v o j n i m sucem M u i d A h m e t o m . Utjecaj D i n d i h o d e , k o j i je sa silahd a r o m J u s u f - p a o m , b i o p r a v i p o k r e t a venecijanskog r a t a prot i v volje v e l i k o g vezira, sada je porastao. Z b o g toga je d o l o do u n a p r e e n j a k o j a su se zbivala p o d i s k l j u i v i m u t j e c a j e m h a r e m a . D o g o d i o se v e l i k i p o a r k o j i je, zbog s n a n o g v j e t r a , u n i t i o v e l i k i dio grada. U M e k i je, opet, p o p l a v a n a p u n i l a K a b u v o d o m , t a k o da je t r i dana b i l a n e p r i s t u p a n a . N a j v a n i j a p r o m j e n a b i l a je smjena v e l i k o g vezira, m l a d o g s o b a r a Sultan-zade M e h m e d a . I a k o j e u p o e t k u i a o p o d r u k u sa Jusuf - p a o m , r a z i a o se s n j i m u vezi s p o h o d o m na K r e t u . K a d a je ovaj b i o p o b j e d o n o s n o i z v r e n , o n d a je p o k u a o s p l e t k a m a prot i v njega k o d sultana; t v r d i o je da je J u s u f - p a a d o b i o goleme novce o d Venecijanaca da b i p u s t i o posadu, na t o je s u l t a n h t i o z a t v o r i t i p o b j e d n i k a . N o z a t i t n i c i njegovi, sultanija-vali a i D i n d i h o d a , o d v r a t e ga o d toga i j o obavijeste da je, n a p r o t i v , v e l i k i vezir d o b i o o d venecijanskog k o n z u l a 60.000 d u k a t a da b i s p r i j e i o p o h o d . S u l t a n smjesta pozove v e l i k o g vezira da o d g o v o r i na te o p t u b e , a ovaj, s u v i e se r a z m e u i s v o j o m v l a u , d o p u s t i sebi s l o b o d u da o h o l o i n e u l j u d n o gov o r i o s v o j i m p r o t i v n i c i m a , pa a k i s u l t a n o m . K a d a je, p o t o m , 22. 8. d o a o na d i v a n i h t i o sjesti na svoje mjesto, d o e v r h o v n i sob a r i z a t r a i m u c a r s k i p e a t k o j i , p o t o ga j e J u s u f - p a a odb i o p r i m i t i , preuzme defterdar-vezir S a l i h - p a a . On je b i o rod o m Bosanac i z e m l j a k K a r a Mustafe, v r i o j e s l u b e u u n u t r a n j o j u p r a v i i uspeo se sve do p o l o a j a o p s k r b n i k a sobara (defter e m i n i ) , a o n d a je, p r o t i v n o s v a k o m k a n u n u , u n a p r i j e e n u j a n j i a r s k o g agu te, t o je j o n e u v e n i j e , za defterdara. Jedva 2 1 . 1 . 1 6 4 6 . je p r o l o mjesec d a n a o d toga, g l a v n i g r a d i Carstvo zatekne vijest o t r a g i n o j s m r t i o s v a j a a Kaneje, J u s u f - p a e . S u l t a n ga je pozvao i naredio m u i s p l o v i t i da b i d o v r i o osvajanje K r e t e . O n m u o d v r a t i da b r o d o v i lee j o u b r o d o g r a d i l i t u i d a je sredina zime. I b r a h i m m u na to p r e d b a c i da j e p u s t i o nevjer346

n i k e s n j i h o v i m b l a g o m , a da i h n i j e u n i t i o . Jusuf o d g o v o r i da j e u i n i o t o j e mogao, da n e t k o d r u g i m o e o t i i i naprav i t i v i e . S u l t a n m u bijesno n a l o i da ide i l i e ga d a t i u b i t i . P a a m u , m i s l e i v i e na t o da m u j e zet, o d g o v o r i da ne zna p o m o r s t v o i da t r e b a j u v e s l a i , bez k o j i h galije ne m o g u plov i t i . S u l t a n , r a z l j u e n , pozove b o s t a n d i b a u i n a r e d i da m u smjesta o d s i j e e glavu, t o ovaj ne u i n i o d m a h , nego Jusufa odvede u K u u za ptice, gdje su se i n a e z a t v a r a l i o s u e n i vez i r i . Uzaludne su b i l e m o l b e v e l i k o g vezira i defterdara. Jusuf tada n a p i e p i s m o sultanu, u k o j e m ga o b a v i j e s t i da e m u se ove n o i r o d i t i dijete i z a m o l i da m u , zbog svoje k e r i i l i djeteta, d o d i j e l i n a m j e s n i t v o . Po c i j e n u svoga i v o t a , b o s t a n d i b a a p r e d a p i s m o sultanu. S m r t n a kazna bude p o n o v l j e n a i pa a u d a v l j e n . T a k o j e z a v r i o J u s u f - p a a , m i l j e n i k - s i l a h d a r i kap u d a n p a a , k o j i j e b i o pravedan i i s k r e n o v j e k i k o j e m se moe p r i p i s a t i samo k r i v i c a da j e p r o u z r o k o v a o p a d i s m r t K a r a Mustafe. S u l t a n o v a nasilnost i f a n a t i z a m j o su se r a n i j e o i t o v a l i . O b a v i j e t e n da se venecijanska f l o t a i s k r c a l a n a o t o c i m a i povela 5.000 r o b i j a , n a r e d i o n , u bijesu, da se p o b i j u svi k r a n i . M u f t i j a E b u s a i d , k o j i j e dao f e t v u za k r e t s k i rat, j e d n a k u onoj Ebusuudovoj pod Selimom I I protiv Cipra, odbije dati fetvu za ovaj nalog i u k a e , n a bazi poreskog spiska Carigrada, da samo u n j e m u stanuje 200.000 G r k a i Armenaca. S u l t a n , tada, pristane p o t e d j e t i ivote svojih podanika, ali zatrai u s m r e nje svih F r a n a k a (Latina). S m n o g o m u k e uspije v e l i k i vezir, m u f t i j a , b o s t a n d i b a a i j a n j i a r s k i aga, da p o v u e svoj smrton o s n i nalog. K a d a j e t o o k o n a n o , P o r t a j e h t j e l a z a t o i t i sva k r a n s k a d u h o v n a lica zbog toga t o su m a l t e k i vitezovi nap a l i i zauzeli h o d o a s n i k i b r o d , j e r b i papa, k a o v r h o v n i glav a r k a t o l i k e c r k v e , m o r a o b i t i glavar i k r a n s k i h vitezova. T o j o d l u c i m o g l o j e p r i p o m o i spletkarenje j e z u i t a , k o j i su nas t o j a l i p o t i s n u t i franjevce iz posjeda c r k v e Svetog g r o b a u Jer u z a l e m u , p o t o su o v i b i l i v e i n o m V e n e c i j a n c i i p a n j o l c i , roeni neprijatelji Turaka. V e n e c i j a n s k i r a t t r a i o j e da a u s t r i j s k a granica ne bude r e m e e n a . Zato se o d Rakoczvja u g o v o r n o zahtijevalo da ne stupa u n e p r i j a t e l j s t v o sa c a r e m . a u , k o j i m u j e b i o u p u e n , 14. 5. 1645. p o u r i o j e s p r a t n j o m p r e m a R a k o c z v j u k o j i je u p r a v o opusto i o e n d r o v , a p o t o m k r e n u o k a F i l e k u . K a d a ga susretne, ne u s p i j u ga o d v r a t i t i o d n a u m a , j e r je b i o z a t i e n savezom sa v e a n i m a ; a taj j e i m a o t e t n i h posljedica za t u r s k i d i o Ugarske, j e r su se itelji v i e s t o t i n a mjesta t o g p o d r u j a r a s t u r i l i i p o r e z i se n i s u p l a a l i . A l i kada j e Rakoczv s k l o p i o m i r s Aus t r i j o m , poslao j e , kao i o b i n o , g o d i n j i danak, a da nije dostav i o u g o v o r e n i iznos o d 20.000 t a l i r a za sedam u g a r s k i h k o m i tata, t o j e izazvalo P o r t i n u k r i t i k u i p o t r a i v a n j a ; j e d n a k o je b i l o t o n i h p o t r a i v a n j a i o d A l e k s a n d r a , kneza A u k b a a , t j . 347

I m i r e t e , k o j e m se za u r e d n o p l a a n j e g a r a n t i r a l a sigurnost o d kneza M i n g r e l i j a . N o k a k o j e ovaj u z n e m i r i v a o i t u r s k e granice, upute se p a e na njega i to o k o n a j u . D o l o j e do natege s R u s i m a k o j i su p o s l a l i p o s l a n i k a da s p r i j e i t a t a r s k e upade. N a vijest da R u s i p o n o v n o p o i n j u g r a d i t i u t v r d u e r k e z Kerm a n , a da su d a l i i m o l b u za odobrenje, bude i m f e r m a n o m t o odobreno. P o l j s k o m k r a l j u , k o j i se p o t u i o n a Tatare, odgovoreno j e da e b i t i z a t i e n , ako se bude p r i d r a v a o u g o v o r a i p l a a o danak. N a K r e t u j e sada otposlan, u s v o j s t v u v r h o v n o g zapovjedn i k a , s m i j e n j e n i v e l i k i vezir, Sultan-zade M e h m e d , s n o v i m kap u d a n p a o m M u s o m . U m o r e n o g J u s u f - p a u j e , kao l j u b i m a c , p o u z d a n i k i zet, z a m i j e n i o d r u g i vezir F a z l i - p a a , k o j i je d o b i o i njegovu p a l a u i njegovu z a r u n i c u . P i r i n d i - z a d e , t j . sin p r o davca r i e , k o j i je n a k l o n o u r o b i n j e e k e r p a r a ( k o m a d i e e r a ) postao j a n j i a r s k i aga, d o b i o j e t a k o e r t i t u l u pouzdanik a - m i l j e n i k a (musahib) s m j e s t o m t r e e g vezira. P e t o g o d i n j i p r i n c M e h m e d d o b i o j e n a m j e s n i t v o Manise, t o su ga, nekada, p r i j e s t o l o n a s l j e d n i c i osobno v o d i l i , a sada j e to, mjesto n j i h , v r i o j e d a n m u t e s e l i m . T a k o se u p r a v l j a l o i s a n d a c i m a , t o su i h s u l t a n i j e - l j u b i m i c e (haseki) sebi p r i g r a b i l e p o g l a v i t o pomo u niske p o p u s t l j i v o s t i i u d v o r n o s t i smijenjenog v e l i k o g vezir a ; njega su o s m a n s k i i h t o r i a r i o p t u i v a l i kao z a e t n i k a izop a a v a n j a I b r a h i m a , zbog slijepe njegove suglasnosti sa s v i m h i r e v i m a r a z v r a t n o s t i i n e p r e k i d n o g njegovog r o p s k o g ulizivan j a . A p o g u b l j e n i K a r a M u s t a f a j e i m a o h r a b r o s t i p o n e k a d se s u k o b i t i sa b e z u m n i m h i r o v i m a s i l n i k a s u p r o t s t a v l j a j u i m u svoje m i l j e n j e . P o t o j e b i o , i p a k , s m i j e n j e n i i m e n o v a n v r h o v n i m z a p o v j e d n i k o m za K r e t u , o p r e m i se o n i krene k a r a v n i c i T r o j e , gdje su se v e b i l i i s k r c a l i n e p r i j a t e l j s k i v o j n i c i , k a k o b i i h p r i s i l i o na p o v l a e n j e . N a t u vijest i s p l o v i n a j b r e i a d m i r a l M u s a - p a a . K a k o se n j i h d v o j i c a n i s u d o b r o slagali, j e r j e s m i j e n j e n i v e l i k i vezir i dalje se nastojao p o n a a t i kao da je n a t o m p o l o a j u , ne d o e do prave b i t k e , nego samo do bezna26.5.1646. a j n o g a r k a n j a . Flote se udalje j e d n a o d druge, a osmanska o t p l o v i na K r e t u sa v r h o v n i m z a p o v j e d n i k o m , k o j i t a m o , dva 12.7. mjeseca p o t o m , u m r e o d groznice. N a K r e t i v o j n a o t p o n e u p r o l j e e sa d r a g o v o l j n i m podvrgavanjem K i z a m o s a ; u s k o r o se s u e l e i flote, a l i ne d o e do b o j a zbog opreza n a s t r a n i T u r a k a i snebivanja na s t r a n i Venecijanaca. H u s e i n - p a i n o ime o d r a l o j e s t r a h u Venecijanaca, k o j i su n j e g o v u s l i k u , k a k o n a svome v r a n c u K a j t a z u j u r i u b i t k u , p o n i j e l i u d o m o v i n u . K r a j Sude se nalazio j e d a n u t v r e n i samostan, k r a j kojeg je b i l o v i e a r k i , u j e d n o j o d k o j i h j e p o s j e e n o sedamdeset osam glava, dvadeset t r o j i c a zaroblje8 . 4 . n a i , skupa sa z a s t a v n i k o m , osvojena v e l i k a zastava sv. M a r k a . I z samostana j e , t r i dana kasnije, p r e a o j e d a n nizozemski pu348

k o v n i k sa s v o j i m l j u d i m a i o b e a o p r e d a j u u t v r d e , a l i j e t o o n e m o g u e n o v j e r n o u Albanaca u posadi. N a k o p n u su osm a n s k i v o j n i c i p o s t i g l i j o neke uspjehe i osvojenja. Flote su 27.4. bile n a j p r i j e usidrene, t u r s k a p r e d K a n e j o m , venecijanska p r e d S u d o m , a onda su se i z m i j e n i l e t i m e t o j e p r v a opsjedala Sud u , a d r u g a Kane j u . Venecijanci su n a p u s t i l i A p r i c o r n o i Cladisso, b i l o j e n e k o g uspjeha i n a j a r c i m a Sude; e h a j a M e h m e d i s e g b a n b a a M u r a t zauzeli su u t v r d u m a l o g o t o k a n a s p r a m K i zama. N o v i serdar, h r a b r i H u s e i n - p a a , opsjeo je R e t i m , j e d n o o d g l a v n i h mjesta o t o k a ; g r a d j e b i o slabo z a t i e n a l i ga j e b r a n i l a t v r a v a p o d i g n u t a n a s t i j e n i t o j e zasijecala u m o r e . P o e t k o m l i s t o p a d a ( o k t o b r a ) n a e t i su o p k o p i , a e t r n a e s t o g 2.10. d a n a izveden je e s t o k i j u r i , p r i k o j e m j e pao general Cornar o , a o d r a n a u m r o p r o v i d u r M o l i n o . Mjesec dana po opsadi 20.10. b i l a j e m i n a m a d i g n u t a v e l i k a k u l a t v r a v e , p a i p a k ona n i j e b i l a zauzeta; s l i j e d e e j u t r o v i h o r i l a se b i j e l a zastava n a bedem u , posada je p u t e n a sa s v o j i m d o b r i m a i j o j e o s l o b o e n j e d a n z a r o b l j e n i p u k o v n i k . H u s e i n - p a a bude o d sultana nagra e n za osvojenja, a o n m u p o a l j e 50.000 p j a s t e r a i v e l i k o m vez i r u 5.000 p j a s t e r a . ]

G o d i n a n a k o n t o je osvojen R e t i m , p r o t e k l a j e n a K r e t i u n e u s p j e l o m p o k u a j u opsade K a n d i j e , glavnoga grada i t a voga o t o k a , u b e z n a a j n i m a r k a m a i z a u z i m a n j u u t v r d e M i r a bello u b l i z i n i Jerapetre. Serdar se u s p r o t i v i o t o j e a b a n efendija, i m e n o v a n za defterdara, h t i o i z v r i t i p o p i s i t a v o g a o t o k a . Serdar j e m i s l i o da n i j e m u d r o u z b u n i t i p o d a n i k e por e s k i m n a m e t i m a p r i j e nego i t a v a z e m l j a ne bude u osmans k o m posjedu. K a p u d a n p a a M u s a , k o j i j e iz K a n d i j e p l o v i o u M o r e j u da s a k u p i v o j s k u , b i o j e o p k o l j e n o d skupine venec i j a n s k i h b r o d o v a p o d z a p o v j e d n i t v o m p r o k u r a t o r a sv. M a r k a , G r i m a n i j a , i zatvoren u N a p u l j u R o m a n j s k o m . K a d j e o t o m Ali-beg d o n i o vijest u C a r i g r a d i o l o e m s t a n j u njegovih g a l i j a , o d l u e v e l i k i vezir i m u f t i j a da sve k r a n s k e brodove, k o j i se nalaze u o s m a n s k i m l u k a m a zaplijene za P o r t u bez obz i r a n a ugovore i p r i j a t e l j s k e odnose. P r e m a t o m e su p o s l a n i f e r m a n i i o k r u n i c e u sve l u k e i s v i m k o n z u l i m a . U C a r i g r a d u , gdje b r o d o v i n i s u m o g l i p o b j e i , zaista su o d u z i m a n i , a k i f r a n c u s k i , u s p r k o s n a s t o j a n j u Francuske da posreduje u venec i j a n s k o m r a t u . U I z m i r u su m e u t i m svi o d j e d r i l i , a da se n i su p r i d r a v a l i P o r t i n e naredbe. Z b o g toga se r a z m a t r a o p r i j e d l o g da se l u k a u I z m i r u kao p o v o l j n o mjesto za f r a n a k i o t p o r r a z o r i i da se u b u d u e p r o g l a s i C a r i g r a d za j e d i n o mjesto istov a r a i u t o v a r a francuske t r g o v i n e . B u d u i d a j e ovaj nerazumn i p r i j e d l o g n a i a o na v i e zapreka nego z a g o v a r a a , zadovoljil i su se da u N a p u l j u R o m a n j s k o m zatvorenog k a p u d a n p a u 349

'

smijene. N a njegovo m j e s t o i s p l o v i t i e n i k i p o v j e r l j i v a osoba, sultanov zet, F a z l i - p a a , s b r o d o v l j e m o d trideset galija, n a k o j i m a j e b i l a posada o d petnaest t i s u a j a n j i a r a . K o d H i o s a 18.8.1647. je n a i a o na s i l o m iznajmljene francuske b r o d o v e k o j i su p r i m a l i azijske e t e i , n a k o n b e z n a a j n o g a o k r a j a s u j e d i n j e n i m v e n e c i j a n s k i m , m a l t e k i m i p a p i n s k i m b r o d o v l j e m k o j e se k r i a l o k o d H i o s a , m o r n a r i c a sretno stigne na K r e t u . N i j e i s k r c a l a 28.9. e t e i topove na K a n d i j i , gdje je iskrcavanje b i l o zatvoreno zbog venecijanske m o r n a r i c e , nego je i l a dolje n a k o p n o o d a k l e su t o p o v i d o v u e n i . Od p o e t k a r a t a n i s u b i l i s r e t n i j i venecij a n s k i p o t h v a t i n i n a k o p n u uz d a l m a t i n s k u g r a n i c u , gdje su l i k i s a n d a k b e g i njegov sin D u r a d - b e g p o d j a r i l i P o r t u n a d a l m a t i n s k i rat, d o k je I b r a h i m - p a a , b o s a n s k i n a m j e s n i k , b i o p r o t i v toga. L i k i s a n d a k b e g p o e s dvadeset t i s u a l j u d i i sed a m t o p o v s k i h o r u a p r e m a N o v i g r a d u k o j i se u p r o l i m rat o v i m a t a k o h r a b r o narugao n e p r i j a t e l j s k o j p r e m o i . K r u p a n j ( K r u p a ) , k o j i m u je b i o na p u t u , d o b i o je j o za v r e m e n a p o m o o d padovanske galije k o j a je p l o v i l a p r e m a K o t o r u . Stanovnici M a k a r s k e i Jelse p o k o r i l i su se R e p u b l i c i , a l i je N o v i g r a d pao u t u r s k e r u k e . G r a d R a a n a c j e na m o r s k o j o b a l i na m o r l a k o j g r a n i c i p r k o s i o Ali-begovu napadu, a suzbili su ga i stan o v n i c i G r a a c a . P r o v i d u r C a t o r t a pregovarao j e s M o r l a c i m a iz P u n k o r a (Poljica?) da p r i j e u na s t r a n u Venecije t o su o n i i o b e a l i i m bude razorena u t v r d a Dvare (V. Gubavica) k o j a j e b i l a u t u r s k i m r u k a m a . P r o v i d u r je o s v o j i , a M o r l a c i su m u 25.8. 1646. se p o k l o n i l i p r i njegovu s v e a n u u l a s k u u M a k a r s k u , a l i zato su s t a n o v n i c i N o v i g r a d a , V o d i c a , R a a n c a i o n i b l i z u Z a d r a preli T u r c i m a , j e r j e Ali-beg zauzeo T u r a n j i s t a r i Z a d a r ( Z a r a vecchia). Jedan venecijanski n a p a d n a S k r a d i n je neuspio, a T u r c i su p o t u e n i k o d Z e m u n i k a . Ovaj t v r d i g r a d , sedam m i l j a o d Z a d r a , o s v o j i l i su T u r c i za Selima I I , a t v o r i o je p o g r a n i n u u t v r d u na d a l m a t i n s k o j g r a n i c i . D u r a d - b e g , Ali-begov sin, pao je u o b r a n i grada k o j i je otac najposlije m o r a o p r e d a t i Venec i j a n c i m a . Sa Z e m u n i k o m p a l i su Polisano, I s l a m i S u k o v a r , k o j i lei i z m e u Z e m u n i k a i I s l a m a , V e n e c i j a n c i m a u r u k e . D a r l i n a je r a z r u e n a , a N o v i g r a d je n a t r a g osvojen. T v r d i N a d i n na u g o d n o m e b r e u l j k u , o k r u e n j a k i m b e d e m i m a u i j o j s r e d i n i se uzdizala v e l i k a k u l a , o s v o j i l i su Venecijanci i razor i l i . V r a n u , staro s j e d i t e v e l i k o g a p r i o r a t e m p l a r a , T u r c i su n a p u s t i l i , kao i V r p o l j e i R a i n e . K a d a su Venecijanci p o k u a l i n a v a l j i v a t i i na S k r a d i n i Solin, pa u g r o z i l i a k K l i s i K n i n , poj a v i o se k o n a n o n o v i b o s a n s k i n a m j e s n i k T e k e l i - p a a k o j i j e v e u o u j k u p o a o iz C a r i g r a d a s dvije t i s u e j a n j i a r a i s d v i j e t i s u e spahija. N a p u t u je u n i t i o r a z b o j n i k e skupine k o j e su d r a l e u n e s i g u r n o s t i k r a j o k o a t a l d e i Otavice. Pol o v i n o m k o l o y f i z a ( a u g u s t a ) p o j a v i o se sa i t a v o m v o j n o m snag o m predC^Snbenik^hi" i opsjedao o v u venecijansku p o g r a n i n u t v r a v u ( k a o ~ 1 t t r ^ - Z e n u n i k nekada b i l a t u r s k a ) i t a v e t r i sedN

350

mice, d o k n a k o n uzaludne navale nije n a p u s t i o opsadu. D r n i , g r a d k o j i lei i z m e u K l i s a i K n i n a , zaposjeli su Venecijanci. 8.9.1647. N a p r v i glas o p r i b l i a v a n j u Venecijanaca pobjegla j e t u r s k a posada p r e m a Cetini, fer u t v r d a K n i n i m a nesavladiv p o l o a j ; t i i e n e , na k o j o j je u t v r d a , o k r u e n e su dvjema rijekan-m. O n j a c i m a je p a l o u r u k e osam t o p o v a , m e u n j i m a ~ ] e a i i izliven za n a d v o j v o d e K a r l a i p u n i arsenal. Arsenal, m j e s t o i t v r a v a su spaljeni i opet n a p u t e n i , e m u se p r o t i v i o g r o f Scotto k o j i d i j e l i slavu sretnoga uspjeha ove vojne s generalima g r o f o m S a b i n o m i F o s c o l o m i sa v r h o v n i m z a p o v j e d n i k o m Z a d r a , b a r u n o m Degenfeldom. D o k su se u D a l m a c i j i i u K a n d i j i t a k o o t r o b o r i l i , s u l t a n I b r a h i m je u C a r i g r a d u b i o zabavljen j e d i n o e n a m a i l i posjet a m a p r o r i c a t e l j a sudbine i l j u d i k o j i su b a j a n j e m p r o t j e r i v a l i b o l e s t i . K a d je izjahao i l i se vozio u e t n j u , e s t o su m u na p u t stala k o l i c a i l i k o l a pa je v e l i k o m veziru o t r o naredio da se o d sada n a c a r i g r a d s k i m u l i c a m a ne s m i j u v i e p o j a v i t i k o l a . B i l o je to za jesenske ravnodnevice, k a d a j e I b r a h i m o t i a o do 18.9.1647. j e d n o g a i m a m a k o j i baja i t a k o suzbija bolesti, a stanovao j e u b l i z i n i D a u t - p a e . N a n e s r e u su m u d o l a k o l a n a p u t ; v e l i k i vezir je o d m a h dozvan i , k a d a se p o j a v i o , s m a t r a n j e k r i v i m za d r a v n i z l o i n j e r je t a k o l o e i s p u n i o gospodarevu z a b r a n u da ne da k o l i m a v i e v o z i t i i zato t r e b a u m r i j e t i . U z a l u d se h t i o i s p r i a t i . U g u i t e g a ! , r e e s i l n i k . U g u i t e g a ! , a b u d u i da nije n i k r v n i k a n i u e t a b i l o p r i r u c i , o b j e e n je u i m a m o v o j k u i b u n a r s k i m u e t o m . S t r a a n p r i m j e r k a k o despotizam r u k u j e p o l i c i j o m . D r a v n i p e a t je poslan po v r h o v n o m sobaru, n e k a d a n j e m k a p u d a n p a i M u s i , a A h m e t - p a a , n e k a d a n j i prets t o j n i k za m o l b e k o d v e l i k o g vezira K a r a Mustafe, i m e n o v a n j e k a j m a k a m o m . Oovaj je b i o l u k a v i s p l e t k a r i uspjelo m u je da imenovanje za v e l i k o g a vezira u i n i n e v a e i m p o d m i t i v i sam o g a s u l t a n a s t r i stotine t i s u a pjastera, pa je v e e t v r t i dan b i o i m e n o v a n za v e l i k o g a vezira, a a h i n - a g a j e n a k n a d n o poslan p o z v a t i nazad v r h o v n o g sobara. B u d u i da je n a k n a d n o p o s l a n i a h i n p u t e m u m r o o d kuge, d o a o j e M u s a s p e a t o m , n a p r o s t o i z l o e n u v r e d i t o je m o r a o p e a t p r e d a t i A h m e t - p a i a da svoj p o l o a j n i j e n i n a s t u p i o , i na D i v a n u m o r a o zauzeti m j e s t o d r u g o g a vezira. M u r t a z a - p a a , b r a t o b j e e n o g a v e l i k o g vezira, poslan je na mjesto smijenjenoga n a m j e s n i k a u B u d i m . N a njegovo je m j e s t o kao v r h o v n i k o n j u n i k p o s t a v l j e n dosad a n j i v r h o v n i sobar. N a m j e s n i k K a s t a m o n u a B o j u n i e g r i T u r a k - p a a postao j e a u - b a o m na p o r u g u s v o j i h n e p r i j a t e l j a , t o je, p o t o je v e b i o p a a , opet pao na agu. Zato se j e d a n a r a p s k i n o s a tereta, i j a su j a k a p l e a dosad nosila druge terete nego dvorske i d r a v n e p o a s t i , uspeo do v r h o v n o g a sob a r a i , i m j e taj p o l o a j postigao, o m o t a o j e oko glave o d m a h zeleni t u r b a n i u m j e s t o d r u g i h zasluga se h v a l i o P o s l a n i k o v i m p l e m s t v o m . Njegov p r i m j e r j e slijedio j a n j i a r s k i aga, aga spahija 351

i d r u g i , k o j i su n a j e d n o m svi osvanuli sa zelenim t u r b a n i m a , kao e m i r i k o j i su se t a k v i m a s a m i p r o g l a s i l i . S t i m p r o m j e n a m a u d v o r s k i m i d r a v n i m s l u b a m a d o l o je u isto v r i j e m e i d o d r u g i h n e u v e n i h p r o m j e n a u h a r e m u . V e n a k o n s m r t i smijenjenoga velikoga vezira Sultan-zade M e h m e d a b i l i su s a n d a c i B o l u i N i k o p o l j e , ije je p r i h o d e dobio kao novac za j e a m , sad a d a n i t r e o j i e s t o j haseki ( s u l t a n i j i - m i l j e n i c i ) kao novac za p a p u e ; sada je peta d o b i l a s a n d a k u H a m i d u , a sedma (najd r a a m e u svima) n a m j e s n i t v o Damaska kao novac za papu e , kao t o su n e k a d a supruge p e r z i j s k i h i e g i p a t s k i h k r a l j e v a dobivale p r i h o d e o d gradova kao svoj novac za veo, o p a s a i p a p u e . O s i m toga su p r i b a v i l e s v o j i m u p r a v i t e l j i m a i d v o r j a n i c i m a najunosnije p o l o a j e , p r e s k a u i i z a p o s t a v l j a j u i najzas l u n i j e l j u d e od poslova. Jedna od n a j v a n i j i h s t v a r i u cars t v u b i l o je tada dobavljanje p o t r e b n o g a snijega s O l i m p a za r a s h l a i v a n j e e r b e t a u seraju. Sudac iz Bruse s m a t r a o j e t u s t v a r t o l i k o v a n o m da se sam o h r a b r i o o t i i u s n j e n o p o d r u je, no t a m o se n a j e d n o m izgubio pa su m i s l i l i da ga je pokop a l a lavina. Njegovo je m j e s t o o d m a h dano j e d n o m t i e n i k u h a r e m s k e p r a l j e i k a d a se I d r i z opet p o j a v i o , i p a k je ostalo p r i n o v o j p o d j e l i mjesta. G o s p o a p r a l j a se z a t i m u d a l a za t o g svog t i e n i k a i , k a k o je s u l t a n i j a sada u posjedu p a l a e p r i j a n j e g a v e l i k o g a vezira Mustafe u m r l a , d o b i l a j u je h a r e m s k a p r a l j a . K a k o je u m r o D a f e r - p a a , zet k o j i je b i o o e n j e n za n a j m l a u I b r a h i m o v u k e r , u s r e e n je o b u d o v j e l o m r u k o m sultanova djeteta p o d r a v a t e l j carskog stremena, K e n a n - p a a . S u l t a n o v e sestre, s u l t a n i j a Aia, F a t i m a i Hanzade, u p u e n e su u seraj u E d r e n u . Za t r e u sultaniju-haseki i z r a e n a su k o l a , p o t p u n o u k r a e n a d r a g i m k a m e n j e m , j a v n o i z l o e n a na ogled kod Daut-pae. K o n a n o , jer Ibrahimovim m u i c a m a i eljama j o n i s u dostajale s k u p i n e r o b i n j a i d v o r o d sedam sultanija-haseki, o e n i o se f o r m a l n o j o s j e d n o m o s m o m s u p r u g o m , p r o t i v k a n u n a k o j i to b r a n i o s m a n s k i m v l a d a r i m a . B i o je to k a n u n , k o j i su p r i j e I b r a h i m a p r e k r i l i S u l e j m a n o e n i v i se s R o k s e l a n o m i Osman I I o e n i v i se s m u f t i j i n o m k e r i . Kizlar-aga i v e l i k i vezir b i l i su s u l t a n o v i o p u n o m o e n i c i i p o t p i s a l i su u m j e s t o njega v j e n a n i ugovor. Svadba je p r o s l a v l j e n a n a D a u t - p a i ; v e l i k i v e z i r i su za svadbeni dar svakoj e n i d o n i j e l i , o s i m n a k i t a i dragocjenosti, i l i j e p u r o b i n j u i t a k o se svadben i m darom nastojalo zadovoljiti ukusu mlade i m l a d o e n j e . N i k a k v o u d o t o se p r i t a k v o m r a s i p a n j u vladarove snage u r u k a m a e n a r a s p u s t i l a i b a n d a u d r a v n o j u p r a v i i t o nije vladao m i r u u n u t r a n j o s t i , pa je p o b u n a u p o k r a j i n a m a opet d i g l a glavu. U s a n d a k u Teke stijeg p o b u n e je d r a o H a j d a r o g l u , M e h m e d o v sin. Njegova oca su u t e k i j i V e l i Babe n a p a l i i u b i l i sa s v i m n j e g o v i m a . O e v u s m r t j e sin h t i o o s v e t i t i pobun o m . N a m j e s n i k u Sivasa, V a r v a r i Ali-pai ( B o n j a k ) , su za sve a n i dar z a t r a i l i trideset t i s u a p j a s t e r a i p o v r h toga je m o r a o

352

uzeti j o i I b i r - p a i n u z a r u n i c u iz Sivasa. O n se glede p r v o g a i z d a t k a i s p r i a o j e r n i j e u s t a n j u t o l i k o p l a t i t i , a d r u g o j e odb i o j e r n i j e d o p u t e n o z a k o n i t o o b e a n u z a r u n i c u jednoga m u s l i m a n a d a t i drugome. N a j p r i j e se o t o m u t j e l o i ovome k o j i j e to o d b i o poslane su a k p o t v r d e o njegovu n a m j e s n i t v u . Ali-paa, s l o b o d o u m a n i pravedan o v j e k , i m a o j e n a u m u d a d o k i n e n e v o l j u i da n a r o d o s l o b o d i n e s n o l j i v a tereta nasilni t v a , k a o t o j e to n e k a d a m i s l i o u i n i t i k o v a Kave k o j i j e za zastavu uzeo s v o j u ( k o n a t u ) p r e g a u . B i l a j e to misao o n i h s t a r i h Perzijanaca k o j a i m je u u s t i m a Platona i Ksenofona don i j e l a p o h v a l u s l o b o d o u m n i h . N i s u v i e m o g l i t r p j e t i j a r a m en a i r o b i n j a i b r z u p r o m j e n u n a m j e s n i t v a i k r o z t o nastalu p o m u t n j u , pa se u j e d i n i l o v i e n a m j e s n i k a k o j i su z a h t i j e v a l i c a r s k i d o k u m e n t po k o j e m se s l u b e n a m j e s n i t a v a i v o j s k e n i su mogle p r o m i j e n i t i p r i j e nego p r o u t r i godine. A l i V a r v a r i j e o d r a o n e k o v r i j e m e n a u z d i e t e , k o j e j e i z r i i t o sakupio da p o d r i ovaj zahtjev, b r a n e i gradove i sela o d n j i h o v e e l j e za p l j a k o m . K a d su ga zbog toga m a l o po m a l o s t a l i n a p u t a t i , p u s t i o j e uzde iz r u k u i n e p o d o p t i n e k o j e su sada s t v a r a l i daleko su n a d m a i l e n e v o l j u brze izmjene u g r o e n i h namjesnik a . I b i r - p a a j e d o b i o zapovijed da s v o j s k o m krene n a V a r v a r i A l i j u . T a k o je A n a d o l i j u zahvatio n e m i r , a n i t a manje Bagdad. P r i j a n j i v e l i k i vezir S a l i h j e Bagdad dao s v o m r i z n i a r u I b r a h i m u k o j i j e , n a k o n s m r t i svoga z a t i t n i k a , z a t v o r i o v r a t a Musa- p a i , i m e n o v a n o m n a m j e s n i k u Bagdada (a b i o j e t o taj i s t i koj i se t e k o p r e v a r i o u n a d i da e ga zapasti p o l o a j v e l i k o g a vezira). K o n a n o j e , h i n e i da se podvrgava, p u s t i o v o j s k u u n u t r a i zarobio je. i m je glas o t o m stigao u C a r i g r a d , poslan j e h i t n o u Bagdad M u r t a z a - p a a , k o j i j e tek p r e d k r a t k o v r i j e m e i m e n o v a n za b u d i m s k o g a namjesnika, Salihov b r a t , a s n j i m i d r u g i k o n j u n i k sa p i s m o m da p o g u b i p o b u n j e n o g I b r a h i m - p a u . Jedva t o j e M u r t a z a b i o na p u t u do novo m u danog namjes n i t v a k a d je i za n j i m poslan p o v j e r e n i k haseki M u r a t s nar e d b o m da donese njegovu glavu. Povjerenik i z v r i svoj zadat a k u D i j a r b e k r u , a d r u g i k o n j u n i k u Bagdadu. Glava pobun j e n i k a I b r a h i m a i ona M u r t a z a - p a e , kojega j e P o r t a imenovala n j e g o v i m n a s l j e d n i k o m , u isto su v r i j e m e stigle u Carig r a d , o t k o t r l j a n e n a p r a g carske p a l a e bez o b z i r a da l i j e n a m j e s n i t v o samo u z i m a n o i l i j e dano; j e d n a k o su r t v o v a n i . M u s a - p a a j e n a k o n I b r a h i m o v e s m r t i o s l o b o e n , pa j e s v o j u u p r a v u z a p o e o s m a k n u i m a n e k i h p r i s t a a svoga p r e t h o d n i k a , n a t o su d r u g i , u p l a i v i se, p r e l i k Perzijancima. Jedan poslanik H a j d a r o g l u o v i h p o b u n j e n i k a , u g l e d a j u i se n a p r i m j e r t o l i k o d r u g i h , zahtijevao j e za sebe n a m j e s n i t v o H a m i d a , k o j i j e o n p o b u n i o , te j e b i o u C a r i g r a d u zatvoren, a u m j e s t o anad o l s k o g n a m j e s n i k a poslan j e k a r a m a n s k i p r o t i v H a j d a r o g l u a . Zet, k a p u d a n p a a Fazlija s m i j e n j e n j e sa svog p o l o a j a , j e r su p r i l i k e toga vremena za to mjesto iziskivale p o m o r c a a ne ze23 Historija osmanskog carstva II

25.12.1647,

353

1648.

5.5.

30.5.

20.6.

t a , pa j e to mjesto dano d o s a d a n j e m e h a j i arsenala, v e nekoliko puta spomenutom Magarevu sinu (Himaroglu). Kao t o j e nekada U l u d A l i j a (Ochiali), k a l a b r e k i gusar, d o b i o to ime k a d j e d o b i o v r h o v n o z a p o v j e d n i t v o n a d m o r n a r i c o m i m o r i m a , p a ga je p r o m i j e n i o u i m e po z v u k u srodno, s b o l j i m z n a e n j e m , u K i l i , t j . sablja, t a k o j e sada H i m a r o g l u , t j . mag a r e v sin, p r o m i j e n j e n u po z v u k u srodno, a po s m i s l u b o l j e , A m m a r o g l u , t j . sin obrazovanog o v j e k a . U p o d r u j u A r h i p e l a g a n o v o m k a p u d a n p a i je d o l a u pom o bijesna o l u j a p r o t i v Venecijanaca. N j i h o v a j e m o r n a r i c a razbijena k o d Ipsare e s t o k o m o l u j o m , osamnaest g a l i j a i osam g a l i j o n a j e p r o p a l o , m e u n j i m a i a d m i r a l s k i b r o d s general o m - k a p e t a n o m G r i m a n i j e m . U g o d n a vijest o o v o m porazu, koj i su p r e t r p j e l i zbog elemenata, dospjela je u C a r i g r a d zajedno sa s t o t i n u glava i sedamdeset z a r o b l j e n i k a k o j e je predao H a bib-aga r a z o r i v i h r i d i n s k o gnijezdo K a r a b u z u . M e u t i m j e n a K r e t i serdar H u s e i n - p a a razgledavao k a n d i j s k u t v r a v u u elji da je opsjedne, d o k su Venecijanci opet d o l i u posjed M i rabele. Dosad se e k a l o s u n i t e n j e m r o v o v a p r e d K a n d i j o m d o k ne d o e o b e a n a m o r n a r i c a k o j a je trebala d o n i j e t i v o j n u isplat u za t r i e t v r t godine, h r a n u i u i z o b i l j u m u n i c i j e . U m j e s t o toga j e Ali-aga k o d N a p u l j a u p l o v i o s a d m i r a l s k i m b r o d o m s pla a m a za t r i mjeseca i sa s u k n o m za g o d i n u dana, a n i j e b i l o m o g u e dovesti h r a n u i d o v o l j n o m u n i c i j e . A l i zato je i p a k serdar dao k r a j e m t r a v n j a (aprila) p o s t a v i t i n a b r e u l j k u p r e d b o l n i c o m dva v e l i k a t o p a i e s t zmija (vrsta starog topa) iz k o j i h su p u c a l i n a bedem p r e k o p u t a . P o e t k o m svibnja (maj a ) su u n i t e n i r o v o v i p r e m a v e l i k o j u t v r d i sv. D e m e t r a , k o j a se u t u r s k i m i z v j e t a j i m a zove Bijeli b e d e m . N o u se pet h r a b r i h u s u d i l o izai iz t v r a v e i p r o d r i j e t i sve do serdarova a t o r a . M e u p a l i m a j e b i o s p r e t n i i n e n j e r Devert k o j i se slavjstakao v e p r i opsadi Kaneje. B a t e r i j e su u p r a v l j e n e o d sv. L u c i j e , t j . uzvisine k o j a se nalazi p r e k o p u t a bolnice p r e m a v i e p o l o e n i m b e d e m i m a Isusu i sv. M a r i j i . N a l i j e v o m k r i l u opsadnih r a d o v a su b i l i s a n d a k b e g o v i K a n g r i j e i Adane s anad o l s k i m e t a m a i sa e s t v e l i k i h t o p o v a za opsjedanje, n a des n o m k r i l u su b i l e r u m e l i j s k e e t e s isto t o l i k o topova, a izme u o b i h k r i l a je b i o p a a - s e r d a r . P r i j e d n o m p r o d o r u , do kojeg j d o l o n a k o n e t i r i sedmice, r a n j e n je sam serdar s dva taneta u b r a d u , od k o j i h je j e d n o p r o l o skroz na skroz, a d r u go j e ostalo. Ne p r i k l a n j a j u i t o m e p a n j u , povezao je b r a d u m a r a m o m i nastavio u l i j e v a t i o p s j e d a t e l j i m a a r u r o v o v i m a , d o k se n e p r i j a t e l j n i j e p o v u k a o . S m o r n a r i c o m se o e k i v a l o e t i r i stotine sedamdeset l a g u m a a iz Carigrada. M e u t i m , k a d s u b r o d o v i begova s t i g l i p r a z n i s v i j e s t i da j e m o r n a r i c a unut a r Dardanela b i l a o d v e n e c i j a n s k i h b r o d o v a s p r i j e e n a i s p l o v i t i , splasnula j e h r a b r o s t opsjedatelja i serdar j e u i n i o sve da je opet p o t a k n e . S r e t n i m u s p j e h o m p o s t a v l j e n i h m i n a i zbog poo a e

354

spanosti grofa L i v i j a N o r i s a k o j i je p o v j e r e n i m u v a n j s k i bedem K r u n u sv. M a r i j e n a p u s t i o bez i j e d n o g m e t k a , t u su se o p s j e d a t e l j i d o m o g l i bedema 1 u t v r d e Isusa sa e s t t o p o v a o d etrdeset f u n t i , pet s t o t i n a p u a k a , s t o t i n u b o m b i , zastava i vojne glazbe. N a s t a v i l o se p o s t a v l j a t i m i n e i p r a v i t i j a m e , a l i je ops j e d n u t i m a p o r a s l a snaga a i h r a b r o s t zbog dolaska m o r n a r i c e od sedamnaest galija i osam g a l i j o n a t r i j u v j e r s k i h sila, papinske, m a l t e k e i f i r e n t i n s k e . U o i m a T u r a k a o v i b r o d o v i z n a e isto t o u o i m a E v r o p e j c a p l j a k a k i t u n i k i , t r i p o l i t a n s k i i l i a l i r s k i b r o d o v i . Do sada su na r u m e l i j s k o m d e s n o m k r i l u postavili sedam m i n a i d i g l i i h u zrak, a n a a n a d o l s k o m k r i l u i h je ispaljeno jedanaest. Sada su na o n o m p o s t a v i l i j o sedam, a na o v o m j o pet m i n a svega trideset k o j e su poletjele u z r a k . I p a k je o d b i j e n o p i napad, u k o j e m su dva b r a t a , plem i i O u i r i n i , oba s v e e n i c i , n a l a s m r t na i s t o m b e d e m u i oboj i c a su zajedno p o k o p a n a . M n o g o b r o j n a t u r s k a k o n j i c a je o k r u ila bedeme S a b i j o n e r u , sv. D e m e t r i j a , K r e v a k o r e i sv. A n d r i j u . T u r c i su o s v o j i l i u t v r d u M a r t i n e n g o , a l i su je m o r a l i opet nap u s t i t i . V e n e c i j a n c i m a nije u s p i o p o t h v a t p r o t i v u t v r d e M i l o p o t a m i m e su m i s l i l i o d v u i opsjedatelje o<d k a n d i j s k i h zidina. O k r u j a A j a B a z i l i i K i z a m o , k o j a su se v e p o k o r i l i T u r c i m a , u z b u n i l i su s v e e n i c i . B i l i su o b j e e n i , a n e m i r i su se sti a l i . V i e od o v i h n e m i r a na K r e t i k o d i l a je n a p r e d o v a n j u kandijske opsade b u n a k o j a je i z b i l a u C a r i g r a d u , o e m u e m o dos k o r a p r i p o v i j e d a t i . Zbog t i h razloga, a d i j e l o m i zbog odugov l a e n j a e h a j e V e l i j a , opsada K a n d i j e ove godine nije napredovala. I z v j e t a j H u s e i n - p a e za C a r i g r a d , u k o j e m se p o t u i o to nije dola mornarica s potrebnim p o j a a n j e m u ljudstvu i o r u j u , imao je za p o s l j e d i c u da j e s m a k n u t k a p u d a n p a a , na ije je mjesto i m e n o v a n n a m j e s n i k Dardanela, V o j n u k Ahm e t - p a a . T a k o je M a g a r e v u s i n u p r o m j e n a i m e n a u O b r a zovanoga malo koristila i k r a t k o trajala.

3.7.1648.

4.8.

mj.7.

[Venecijanske glave su sada zamijenile p o s j e e n e glave nam j e s n i k a i l i b u n t o v n i k a . T a k o se sedam glava aga, p a a , vezira, n a m j e s n i k a i a d m i r a l a z a k o t r l j a l o p r e d c a r s k i m v r a t i m a ; k r i v e i n e d u n e , r t v e s t r o g o e z a k o n a i osobne s t r a s t i , t e k o je b i l o o d v a j a t i u s l o e n o j h r p i i , u c j e l i n i p o g u b l j e n j a , pravedne i nepravedne su se p r e t u r a l e j e d n a p r e k o druge. M e u pos l j e d n j i m a bile su p r i s t a e zadnjeg v e l i k o g vezira, S a l i h - p a e , k o j e je na s m r t m r z i o s a d a n j i , A h m e t - p a a ; u b i o j e njegovu b r a u , M u r t a z a - p a u i Zulfikar-agu; ostao je j o samo iv sin M e h m e d p - a a , n a m j e s n i k E r z u r u m a . Ovaj odbije o t i i u K a r s , nego se, uz p r k o s A h m e t - p a i , u p u t i u Akseraj, gdje o k u p i svoje p r i s t a e i p r i s t a e svoga oca. Usred n a j v e e zime, krene p r e k o K u m a h a i E r z i n d a n a , gdje n a e i z v i a e p o b u n j e n o g namjes23* 355

n i k a Sivasa, V a r v a r i Ali-pae, k o j i ga o b a v i j e s t i k a k o ga Ahmet- p a a goni, te da j e Ali-paa d o b i o p i s m o o d valide k o j i m ga poziva da s d o b r o o p r e m l j e n o m v o j s k o m krene k a U s k u d a r u i z a t r a i osam glava: v e l i k o g vezira, m u f t i j e , D i n d i h o d e , v r h o v n o g suca M u l a k a b a , B e k t a age, e l e b i e h a j e , M u s l i h e d i n -age i K a r a a u a ; s M e h m e d o m se u d r u e t r i p a e - v e z i r a i deset begova, te i h o n pozove k sebi u T o k a t da b i s n j i m ili u C a r i g r a d da se osveti svome n e p r i j a t e l j u . N a p u t u n a i e n a i z v r i o c e s m r t n e kazne nad s v o j i m s t r i c e m , k o j i su n o s i l i njeg o v u glavu. O n i m u se i s p r i a j u s t i m da su samo o r u e v l a s t i i o n i h p u s t i . Z n a j u i da je t i m e u g r o e n a i njegova glava, sak u p i o n o d m a h segbane i s a r i d e , t j . neredovite j a h a e i p j e a ke, i u p u t i d v o j i c u s v o j i h p o v j e r l j i v i h osoba s p o z i v n i m pism o m : t r p e z n i k a V a r v a r i Ali-pai, a svoga i m a m a , E v l i j u Mehmeda, p u t o p i s c a , k a g r a d u K o p n i u p r a v i t e l j u s a n d a k a sedme sultanije-ljubimice, M e h m e d - p a i K o p r u l u j u ( u p r i l i ) . On se b a spremao, po P o r t i n o m nalogu, na p o b u n j e n o g Ali-pau, no i p a k je sakupio par s t o t i n a segbana i s a r i d a k o j e j e u p u t i o M e h m e d - p a i . A ovaj se p o k r e n u o k a o r u m u i Tok a t u . U o r u m u se p o j a v i o d Porte poslani k a p i d i b a a sa etrdeset k a p i d i j a i p o s t a v l j e n j e m M e h m e d - p a e za n a m j e s n i k a D i j a r b e k r a , u n a d i da e o n p a s t i u onu k l o p k u , u k o j u je njegov stric pao sa p o s t a v l j e n j e m u Bagdadu. A on, o k r u e n sa t r i stotine segbana, s a r i d a , delija, g o n u l l u j a i p a e v a , p r i m i zas t r a e n o g k a p i d i b a u sa n a l o g o m da svee s v o j i h e t r d e s e t kap i d i j a i da i h izbatina. Samo i h na m o l b u u g l e d n i k a grada, da su o n i slijepo o r u e , p u s t i o t i i . M a r je po n a j v e e m snijegu napredovao k a A n k a r i , gdje d o e j e d a n sobar sa p o s t a v l j e n j e m za K a r s , k o j e M e h m e d - p a a j e d n a k o odbije. T u d o b i j e i p i s m o o d V a r v a r i Ali-pae k o j i ga je p o u r i v a o k a T o k a t u i izvijestio d a e i I b i r - p a a d a t i p o m o . M e h m e d m u u p u t i o d m a h s p i s m o m E v l i j u u p o z o r a v a j u i ga na opasnost p o b u n j e n i k o g mar a na C a r i g r a d i o p o m i n j u i ga da je I b i r - p a a v r l o s k l o n izd a j i , te da e se o n p o k r e n u t i o d A n k a r e . E v l i j a ga n a e , odloi o r u j e , p o l j u b i t l o i preda p i s m o . D o b r o m i d o a o , r e e Ali-paa, nisi l i t i E v l i j a , k o j i je za osam sati n a p a m e t i z u i o (izreci t i r a o ) K u r a n i k o j e g j e r a h m e t l i ( p o k o j n i ) V e l i a n s t v o s u l t a n M u r a t uzeo za p a a u sobu za r u a v a n j e ? K a k v u dunost v r i k o d M e h m e d - p a e , sina m o g a ? K a d a je d o a o u Erz u r u m , r e e E v l i j a , p r a t i o sam ga kao njegov p r v i m u j e z i n ; t a m o m i je dao mjesto c a r i n s k o g pisara, u k o j e m me je svojs t v u t r i p u t a slao u Perziju, a sada sam njegov i m a m i pouzd a n i d r u b e n i k , j e r me zna o d m l a d o s t i . I s t o g dana stigne A l i - p a i vijest da M e h m e d - p a a K o p r i i l u ide na njega te o n krene n a gaz K i z l i r m a k a k o j i p r i j e e ; j u n o od K a n g r e susretnu se p a e i t u d o e do b o j a sa t r o j i c o m P o r t i n i h p a a , u k o j o j i h A l i - p a a p o t u e , u h v a t i i s l a n c i m a o k o v r a t a v e e za svoj at o r . T u m u E v l i j a p o e l i s r e u , a Ali-paa j e , zaslijepljen pobje356

d o m , sanjao o n o v i m uspjesima, k a d a se spoji sa s v o j i m d o b r i m p r i j a t e l j i m a , I b i r - p a o m , K i i u k a u o m i e h s u v a r Gazi-pa o m , k o j e je nazivao s v o j i m s i n o v i m a ; b i o je j e d n o s t a v n i , lak o m i s l e n i Bosanac, k o j i j e sada E v l i j i n e r i j e i , kao i p i s m e n u o p o m e n u njegova gospodara, dao u v j e t a r . E v l i j a se v r a t i Mehm e d - p a i , k o j i je b i o b l i z u A n k a r e , a ovaj se l j u t i o zbog Ali-pa i n e zaslijepljenosti i nepoznavanja l j u d i i osmanske p o l i t i k e ; on m u je dao p r o i t a t i h a t i e r i f , u k o j e m je pozvan da se u d r u i s t i m i s t i m p a a m a , na k o j e se h t i o o s l o n i t i Ali-paa, da b i ovoga d o t u k l i , a za to m u se n u d i egipatsko n a m j e s n i t v o . S t i m ode p o n o v n o E v l i j a nazad k Ali-pai, gdje ga s r d a n o i zahvalno d o e k a njegov e h a j a H a l i l i p o k a e m u h a t i e r i f u p u e n n j e g o v o m p a i p r o t i v M e h m e d - p a e . K a d a d o e k o d Ali-pae, on m u p o k a e ne samo taj h a t i e r i f , nego i m n o g a d r u g a p i s m a iz Carigrada, od valide, D i n d i h o d e , v r h o v n o g suca M u s l i h e d i na M u l a k a b a , m u f t i j e , age B e k t a a , M u r a t a i d r u g i h aga, k o j a ga sva b o d r e k r e n u t i na C a r i g r a d da b i t a m o u n i t i o n e s r e u p o t k u p l j i v o s t i i r a s i p n o s t i ; o n je i dalje ostao p r i t o m e da ide k a C a r i g r a d u i da e k a I b i r - p a u . E v l i j a se b a spremao kren u t i , k a d a d o e vijest da se p r i b l i a v a I b i r - p a a . On se t a d a uspne na j e d n u u z v i i c u da v i d i taj dolazak. Cijelo polje erk e b i l o je p r e k r i v e n o k o n j a n i c i m a . I b i r o v e t r u p e su p r e l e r j e i c u i lagano su ulazile u Ali-pain t a b o r . T a d a se iznenada z a u j e u z v i k : Allah! A l l a h ! , p o d i e p r a i n a i sve b i z b r k a i b i t k a . I b i r o v e h a j a i njegovi l j u d i n a p a d n u iznenada a t o r e , n e k a r u g o b a , po i m e n u Jusuf, s r u i b u z d o v a n o m Ali-pau s kon j a i svee ga; b o r b a je t r a j a l a sedam sati, da j e r j e i c a b i l a sva k r v a v a , a p r e v a g n u l a je p r e m o I b i r - p a e ; okovane p a e su o s l o b o e n e , darovane p o a s n i m k r z n o m i p r e d n j i h doveden Ali-paa k o j i je n e m i l i c e g r d i o I b i r a . To je hvala t o n i sam dozvolio da t i e n a bude o s r a m o e n a (Ali-paa je, n a i m e , s p r i j e i o da njegova e n a b u d e odvedena u sultanov h a r e m ) i t o sam t i j e u T o k a t u s a u v a o ; zato su K o p r i i l u M e h m e d , K a r a Sefer i H u s e i n - p a a i p o s l a n i p r o t i v mene; n j i h o v e b i glave p r i j e k r a t k o g v r e m e n a pale, da n i s a m vjerovao t v o j i m r i j e i m a ; ah! ah! z a t o n i s a m vjerovao r i j e i m a r a z b o r i t o g D e f t e r d a r o g l u M e h m e d a k o j i me upozoravao na tebe; sad odsijeci m o j u glavu i objesi je, gdje h o e , na s r a m o t u t v o j e ene! U z a l u d j e Mehm e d K o p r u l i i nastojao s m i r i t i n j i h o v u s v a u . A l i - p a a je, sa s v o j i m n a j i s t a k n u t i j i m l j u d i m a , b i o u g u e n i glave poslane u Carigrad. E v l i j a se p r e d s t a v i I b i r - p a i sa e l j a m a za s r e u i z a m o l i ga za p i s m o i nalog. Ovaj m u p o k a e le Ali-pae i r e e : Ovo je dov o l j n o m j e s t o p i s m a i naloga. K r e i , i n a e u t v o j u m r c i n u poloiti uz o v u . Poslije se m a l o o m e k a o , te j e E v l i j i dao p i s m o koj i m j e pozivao M e h m e d - p a u da se u p u t i u C a r i g r a d . On se v r a t i svome p a i i s n j i m krene u g l a v n i g r a d , gdje j e v e stigla glava Ali-pae k o j e g su j e d n i o s u i v a l i kao b u n t o v n i k a , a d r u g i alili kao o v j e k a k o j i je mogao u s p o s t a v i t i p r a v i red. 357

Despotizam e n a , sultanov b e z u m n i luksuz, p o d l o n o s t u k o j o j ga je d r a o h a r e m i t i r a n i j a v e l i k o g vezira, samo su r a s l i . Ovaj j e b i o p o t o m a k Mustafe a u a , sina nekog g r k o g popa, iz s l u b e se reis efendije K u d r e t a v i n u o do p o v j e r e n i k a za m o l be k o d K a r a Mustafe, a n a k o n njegova p o g u b l j e n j a , do opskrbn i k a soba i , n a k l o n o u sultanije-miljenice, iji j e b i o p o s l o v n i zastupnik, do age spahija, j a n j i a r a , a o n d a p o n o v n o l i n i j o m u r e d s k i h s l u b i , do v r h o v n o g defterdara i , k o n a n o , v e l i k o g vez i r a . Da b i z a d o v o l j i o svoje a s t o l j u b l j e i kao sultanov zet, rastavio se o d svoje e n e , k o j a ga j e r a n i j e p o d i g l a , i o e n i o se s u l t a n o v o m k e r i B i b i s u l t a n . P r i tome j e s u l t a n p r o s l a v i o o v u e n i d b u s t a k v i m sjajem kakav se u o p e ne p a m t i u o v i m p r i l i k a m a : osamnaest dana su t r a j a l i u carskoj p a l a i g o e n j e i svetkovina. Za o s m u m i l j e n i c u , T e l l i , t j . i a n u , m o r a l a se sva I b r a h i m - p a i n a p a l a a n a k o n j s k o m t r k a l i t u , t o j o j je sult a n p o k l o n i o , zasuti sa i z r a e v i n a m a o d k r z n a , t a k o d a mjesto t e p i h a i tapeta b u d u k r z n a i da se sve p o i v a l j k e i uzglavlja n j i me postave. Zato su v e l i k i vezir i defterdar m o r a l i poduzeti p r i silne fiskalne m j e r e da b i s a k u p i l i t o l i k o k r z n a ; no k a k o to uz svo nasilje nije b i l o m o g u e , m o r a l o se z a d o v o l j i t i da se j e d a n o d i o p a l a e zastre s a m u r o v i n o m i r i s o v i n o m . K a d a j e to sultan razgledao, n a a o j e n e k i nedostatak, p a j e m i n i s t r a f i n a n c i j a smijenio i zatvorio. Despotizam e n a n a d I b r a h i m o m i a o j e t a k o daleko da ga j e j e d n a o d n j i h n a g o v o r i l a da s v o j u b r a d u u k r a s i d r a g i m k a m e n j e m i t a k o se j a v n o p o k a e , t o se smat r a l o n a j l o i j i m z n a k o m , j e r su to r a d i l i samo f a r a o n i . ]

1648.

S d o m i n a n t n o m v l a u v e l i k o g a vezira A h m e t - p a e p o k u a o j e d r u g i sultanov zet, F a z l i - p a a , povesti n e j e d n a k u b o r b u . K a d a se iz R u m e l i j e v r a t i o u C a r i g r a d kao d r u g i vezir K u b e t a , dopustio j e sebi o b a v i j e s t i t i sultana o o p a s n o m s t a n j u n a bosanskoj g r a n i c i i o n a p r e d o v a n j u Venecijanaca u D a l m a c i j i . Naime, p o t o j e T e k e l i - p a a b i o p r i s i l j e n n a p u s t i t i opsadu iben i k a , palo j e v i e u t v r d a s a n d a k a K r k e u n e p r i j a t e l j s k e r u k e , p a i sam K l i s , b e d e m d a l m a t i n s k e granice, o t k a d j e p r e d stot i n u i deset godina, za H u s r e v ^ p a i n a n a m j e s n i t v a , p o b j e d n i k o m a k c i j o m p o g r a n i n o g b o r c a M u r a t a Gazije p r i p o j e n osmans k o m p o d r u j u . F a z l i - p a a j e rekao i s t i n u . S u l t a n j e sasvim za u e n rekao: K a k o to?, pa m o j m i j e lala, v e l i k i vezir, rekao da v o j s k a n e v j e r n i k a n i j e oduzela drugo do jedne c r k v e i nek o l i k o p a l a n k i ( u t v r d a ) koje su p r i j e n j i m a pripadale. Jesi l i u s t a n j u to m o m e l a l i kazati u lice? F a z l i j a , b i l e su r i j e i o s m a n s k o g carskog h i s t o r i a r a , z a b o r a v i o j e m u d r u i z r e k u : N i t a t i ne k o r i s t i e m i r k a d t i j e vezir n e p r i j a t e l j . Oslanjaj u i se n a p r a v d u i i s t i n u p r i m i o j e s u l t a n o v u p o n u d u . U njegovoj j e p r i s u t n o s t i p o d n i o t o a n i z v j e t a j o t e k o m s t a n j u u R u m e l i j i i B o s n i . V e l i k i j e vezir sve g l a t k o p o r i c a o . D o l o j e 358

do e s t o k e s v a e i z m e u oba vezira-zeta. F a z l i - p a a je v e l i k o m veziru p r e d b a c i o njegovo p r i m a n j e m i t a i prodavanje p o l o a aj, a ovaj je F a z l i j u o b i j e d i o za zavist i klevetanje. Fazlija je izloio k a k o v e l i k i vezir p r e d s u l t a n o m s k r i v a i s t i n u , a ovaj je inzistirao na tome kako b i trebalo njene u i najmilostivijeg gospodara p o t e d j e t i n e u g o d n i h v i j e s t i . Ova m j e r a , j e d n a k o kor i s n a i p o g u b n a m i n i s t r i m a i v l a d a r i m a , t o l i k o je o s v j e d o i l a sultana da je savjesno o b r a z l o e n u u t n j u velikoga vezira potp u n o odobravao i u m i l o s t i ga o t p u s t i o . U s k o r o z a t i m d o l a je carska p o v e l j a k o j o m je F a z l i - p a i n a r e e n o preuzeti m j e s t o z a p o v j e d n i k a u r a t u p r o t i v K r e t e . K a d se u s t r u a v a o p r i m i t i dekret, b i o je pet dana zatvoren i z m e u v r a t i j u p r v o g i d r u g o g d v o r i t a seraja, gdje se p r i m a j u vezirske glave i gdje p o s l a n i c i e v r o p s k i h sila u k r v n i k o v o j sobi e k a j u na d o p u t e n j e da u u u d r u g o d v o r i t e seraja. Odavde se spasio samo t i m e t o j e p r i m i o p o l o a j zapovjednika u Azovu, k u d a je o d j e d r i o s e t i r i galije. Poljska i R u s i j a su se na P o r t i p o t u i l e zbog upada Tat a r a k o j i su o d v u k l i s o b o m v i e o d e t r d e s e t t i s u a zarobljen i k a . a u D e m i d i hanov o t p r a v n i k poslova na P o r t i p o s l a n i su h a n u sa s u l t a n o v i m p i s m o m i n a l o g o m da se p r o t u p r a v n o o t e t i r o b o v i p o a l j u u C a r i g r a d da b i i h se m o g l o o s l o b o d i t i . H a n Islam-Giraj, u v i s a d r a j p r o i t a n e p o r u k e , o d v r a t i bez n e p r i l i k e : Mi smo p a d i a h o v e sluge, a R u s i t r a e samo t o b o n j i m i r , dok i h t i t i u l j . i m b u d u d o b i l i z r a k a , o p u s t o i t e s v o j i m a j k a m a anadolske obale. V e smo n e k o l i k o p u t a slali obavijest da b i se ovdje m o g l o zaposjesti dvije prazne u t v r d e , a sada su i h R u s i zaposjeli i p o d i g l i v i e o d dvadeset m a l i h u t v r e n i h p a l a n k i ( d r v e n i h u t v r d a ) . A k o ove godine to j o m i r no b u d e m o gledali, o n i e p o d j a r m i t i A k e r m a n i b i t e gospod a r i M o l d a v s k e . S p a l i v i t r i t i s u e k o z a k i h b r o d i c a , ili su p r e d n a m a s r a t n o m b a k l j o m o s v i j e t l i v i n a m p u t i m i smo p r i v u k l i e t r d e s e t t i s u a K o z a k a . A k o B o g ushtjedne, j a u car a i m o l d a v s k o g a v o j v o d u p r e d a t i P o r t i kao p o d l o n a namjesn i t v a . S t a k v i m su se o d g o v o r o m oba p o s l a n i k a v r a t i l a u Car i g r a d . V e l i k i je vezir zabranio n a j s t r o i j i m n a r e e n j i m a svako g o v o r k a n j e o s v i m d o g a a j i m a na m o r u i m o r n a r i c i , j e r je sult a n u slagao da je venecijansko b r o d o v l j e , k o j e j e z a t v o r i l o Dardanele, o t i l o k u i . I b i r - p a a je iz Male Azije dao t a k o e r lane i z v j e t a j e . T a m o j e p o b u n j e n i k H a j d a r o g l u u s p j e n o p r k o sio u p l a n i n s k o m k r a j u Siigiit. I b i r - p a a je izvijestio da su se svi p o b u n j e n i c i r a z b j e a l i i , da to p o t v r d i , poslao je s t o t i n u odasvud p o k u p l j e n e raje kao p o b u n j e n i k e . Dvadeset od o v i h objesili su na u l i c a m a Carigrada, a osamdeset i h je p r i k o v a n o na g a l i j a m a . A l i e l e b i iz Giizelhisara b i o je p r i s i l j e n p o k l o n i t i se H a j d a r o g l u o v o j s i l i , a l i k a d je taj o t i a o , d o a o je I b i r - p a i u t a b o r i p o k l o n i o m u se. U h v a e n j e na i s t i p r i j e v a r n i n a i n kao i V a r v a r i - p a a i , svezan, p o s l a n u C a r i g r a d gdje m u je ods j e e n a glava. Ovo s m a k n u e s m a t r a l o se, kao i d r u g a k o j a su 359

se redala j e d n o za d r u g i m , n a p r o s t o za strogost zakona, a l i k o d p r i j e s p o m e n u t o g s m a k n u a vezira K o v a n o z I b r a h i m a ozl o j e u j e b a r b a r s k o m r c v a r e n j e l e a . Po n a r o i t o m n a l o g u sultana, le je, privezan k o n j u za rep, o d v u e n iz zatvora S e d a m k u l a do seraja, a odande b a e n k o d v o d o s k o k a , k o j i se zove V o d o s k o k s m a k n u a , gdje je l e a o p r e k o deset dana i smrad o m l e i n e o k u i o ulaz u seraj.

[ T a k v o n a s i l n i t v o i sultanovo u i v a n j e u k r z n i m a b i l i su p o v o d n a j t e e m i z r a b l j i v a n j u p o d a n i k a . V e l i k o g vezira su u tome p o m a g a l i njegovi p o m o n i c i , e h a j a ( m i n i s t a r u n u t a r n j i h poslova A r n a u t A h m e t , p o v j e r e n i k za m o l b e a m i - z a d e M e h m e d , vrhovni upravitelj Turak i ceremonijal-au Mustafa. M r n j a j a v n o s t i na sve to b i v a l a je s v a k i m d a n o m sve j a a . A na sve su se strane gradile velelepne p a l a e ; k u p o v a n j e p o l o a j a i sam o v o l j a p r i n j i h o v o j r a s p o d j e l i p r e m a i l i su sve granice; s u l t a n se t o l i k o izbezumio o d l j u b a v i za k r z n i m a da je dan d i v a n s k i nalog s v i m v e l i k a i m a Carstva da i s p o r u u j u s a m u r o v i n u ; n i t k o , a k n i u l e m a n i age, n i j e b i o p o t e e n od t i h obaveza. Sam o su n e k i i m a l i h r a b r o s t i i r a z u m a i z r a z i t i o p e o g o r e n j e zbog t a k o nedostojnog t e r e e n j a . M e h m e d - e l e b i , sudac Galate, o b u e n u p r o s t u d u g u h a l j u i sa d e r v i k o m k a p i c o m na glav i , i a o je u seraj v e l i k o g vezira, zasuo ga p r i g o v o r i m a i zatra i o da ga p r i v e d u s u l t a n u . V e l i k i vezir, b o j e i se gorega, suspregao je svoj bijes zbog takve s u e v e slobode. K a r a M u r a t , aga t r u p a , k r n i j a n j i a r s k i p u k o v n i k , k o j e g je pet s t o t i n a jan j i a r a slijepo slijedilo, b i o se u p r a v o v r a t i o sa K r e t e , k a d a m u j e b a k i k u l i , t j . f i s k a l n i p o s l u i t e l j , d o n i o d i v a n s k i nalog za k r z n o , a m b r u i g o t o v i n u . Z a k r v a v l j e n i h o i j u z a g r m i o je: S K r e t e sam d o a o samo sa b a r u t o m i o l o v o m i z n a m za k r z n o i a m b r u samo iz p r i a . V a l i d a , k o j a je s i n u savjetovala da ne t j e r a dalje j a v n u m r n j u , b i l a je p r o t j e r a n a iz seraja u v r t o v e I s k e n d e r - e l e b i j e . Par dana kasnije, e n i o je v e l i k i vezir sina i n a o b i l n o p r i p r a v l j e n u gozbu su pozvani i n a j m o n i j i j a n j i a r s k i g l a v a r i , o g o r e n i p r o t i v n i c i poreza u k r z n u i a m b r i : K a r a M u r a t , M u s l i h e d i n , B e k t a i K a r a a u . V e l i k i vezir se nadao da e i h se o s l o b o d i t i na ovoj svetkovini; o n i su v e sjeli u dvor a n u , k a d a su od j e d n o g p o u z d a n i k a d o b i l i o p o m e n u o u b o j s t v u i u r n o se u d a l j i l i . To je b i o znak p r e d s t o j e e p r o m j e n e , j e d n a k o kao t o su se t a k v i m t u m a i l e zvjezdane konstelacije, p o m r a e n j e sunca i mjeseca i p o t r e s i , t o se sve d o i v j e l o u ovoj p o l o v i c i godine. Sa svadbe su j a n j i a r s k i zapovjednici o t i l i u j a n j i a r s k u , S r e d n j u d a m i j u i , s k u p i v i ostale glavare, z a k l j u i l i da smijene v e l i k o g vezira. I m a m M e h m e d o v e d a m i j e u p u e n j e m u f t i j i 7 . 8 . 1 6 4 8 . k o j i , s h v a t i v i o e m u se r a d i , sazove svu u l e m u , te se u Meh360

m e d o v o j d a m i j i u j u t r o o d r i skup sve u l e m e i svih aga. Odl u i se p o z v a t i i spahije i o n i t a k o e r p r i s t i g n u . Z a t i m se po a l j e a u b a a do velikog vezira da donese p e a t , a l i ovaj to ne obavi nego se izgubi. P o t o m d o e m u f t i j i j e d n a m i l j e n i c a od sultana p i t a t i za u z r o k ove uzbune, a on j o j s a o p i da sultan m o r a i z r u i t i v e l i k o g vezira. M i l j e n i c a , k o j a se h t j e l a s p o r i t i , izloi, se opasnosti da bude s a s j e e n a , te ode s r a n o m na b r a d i . K a r a a u pozove c i j e l i skup da p r i j e e u S r e d n j u d a m i j u , t o ovaj i u i n i . T u se jednoglasno z a k l j u i s m i j e n i t i v e l i k o g vezira i p o s t a v i t i starog A 4 e h m e d - p a u k o j i je, p o r i j e k l o m o b i n i spah i j a , v e p r i j e dvadeset g o d i n a b i o j a n j i a r s k i aga, z a t i m nam j e s n i k vie s a n d a k a , p o d K a r a M u s t a f o m defterdar i otada se p o v u k a o u svoje v r t o v e o k r u e n m e v l e v i j s k i m d e r v i i m a , te zbog toga i zvan D e r v i i l i Sofi M e h m e d - p a a . On se p o j a v i i p r i m i r u k o l j u b kao v e l i k i vezir; o d m a h se u p u t i izaslanik sult a n u , dok on p o a l j e p o u z d a n i k a T a u k d i M u s t a f a - p a u s nalog o m da se skup r a s t u r i , a da m u f t i j a i v e l i k i vezir d o u k njem u . S k u p je b i o p r o t i v toga, ali sultanov p o u z d a n i k s i l o m odv u e v e l i k o g vezira. K a d a se on p o j a v i p r e d s u l t a n o m , p o l j u b i m u r u k u i dobije c a r s k i p e a t uz obavijest da je A h m e t - p a a smijenjen, a l i i da ga ne m o e i z r u i t i j e r m u je zet, te uz m o l b u da se M e h m e d - p a a z a l o i za njega. V r a t i v i se u d a m i j u i s a o p i v i to, n a i e na o d b o j a n stav s k u p a i , h o e - n e e , v r a t i se s u l t a n u s t i m o d g o v o r o m . S u l t a n se razbjesni, nazove ga s t a r i m p s o m k o j i b u n i t r u p e , z a p r i j e t i m u se i u d a r i ga ak o m . M e h m e d - p a a , n a p o l a obeznanjen, ode k u i , a m u f t i j i po a l j e p e a t i p o a s n u o d j e u s m o l b o m da ga se o s l o b o d i du n o s t i . O b o j i c a aga, B e k t a i s t a r i M u s l i h e d i n , glavne v o e nez a d o v o l j n i h j a n j i a r a , d o u m u k u i i dovedu ga p r e d o a v a j u i m u da e o n i p r o v e s t i stvar. Sada se zaposjednu gradska v r a t a i n a p i e p i s m o v a l i d i da d o b r o u v a p r i n e v e ; k a p u a g i (vrhovn o m u p r a v i t e l j u seraja) i b o s t a n d i b a i bude poslana obavijest da e A h m e t - p a a b i t i u b i j e n , s u l t a n I b r a h i m s r u e n i j e d a n od n j e g o v i h sinova u s t o l i e n . Pojavi se v r h o v n i k o n j u n i k M u stafa i z a p r i j e t i se s i l o m . T a d a i s t u p i j e d a n s t a r i Albanac: Vez i r a h o e m o o d sultana; ako je on p a d i a h , kao t o t r e b a b i t i , t a d e se p o j a v i t i i o d r a t i s t o j e i d i v a n da m u iznesemo svoje zahtjeve; on n a m m o r a i z r u i t i vezira. Zar ovaj nije u b i o Salih- p a u i V a r v a r i Ali-pau i nedavno I b r a h i m - p a u , ije je t i j e l o dvadeset dana g n j i l o p r e d v r a t i m a p a l a e ? N a to uzme r i j e s t a r i M u s l i h e d i n : G l e d a j aga! p a d i a h o v a t i r a n i j a i s k v a r i l a je svijet o t i m a i n o m , p o t k u p l j i v o u ; e n e v l a d a j u , blago nije dov o l j n o za n j i h o v e h i r o v e , p o d a n i c i su u p r o p a d a n j u , n e v j e r n i c i su u B o s n i uzeli e t r d e s e t u t v r d a i z a t v a r a j u Dardanele. Z a t o n i s i t a m o poslan i z v r i t i u v i a j , z a t o n i s i izvijestio i s t i n u ? Ovaj p r i z n a da n i t a nije rekao s u l t a n u i d a j e k r i v i c a do njega i z a t r a i da m u s a o p e svoje zahtjeve k o j e o n i iznesu u t r i to 361

ke- u n i t e n j e p o t k u p l j i v o s t i , odaljivanje m i l j e n i c a i i z r u e n j e vezira. Ovaj ode u seraj, gdje su b o s t a n d i j e v e bile n a o r u a ne i t o p o v i p o s t a v l j e n i . U n o i k a d a je slavio e n i d b u sina, a v i d e i da su e t i r i age izmakle u b o j s t v u , v e l i k i vezir se o d m a h p o v u e u s v o j u k u u . T u m u d o e k a p e t a n j a n j i a r a , njegov p o u z d a n i k , i obav i j e s t i ga o o d r a v a n j u s k u p a p o b u n j e n i k a . O n smjesta uzme blago t o je i m a o p r i r u c i i K u r a n , b a c i se n a k o n j a p r a e n d v o j i c o m p a e v a i s a k r i j e se u k u u svoga p r i j a t e l j a Deli B i i r a d e r a . K a k o ga t u , ipak, p r o n a u njegovi n a j b l i i s u r a d n i c i , u i n i m u se n e s i g u r n i m to s k r o v i t e , te se sakrije n a j p r i j e k o d jednog pravog prijatelja, a zatim kod jednog krivog prijatelja po i m e n u H a d i B e h r a m k o j i o t o m e o d m a h obavijesti novog v e l i k o g vezira. Uz p r a t n j u od e t r d e s e t l j u d i , d o e Sofi M e h m e d , zagrli ga, sjedne s n j i m i o b e a m u i v o t uz o t k u p i m o g u n o s t da ode na h a d u M e k u . U m e u v r e m e n u je M e h m e d - p a a poslao p i s m o m u f t i j i m o l e i ga da d o b i j e fetvu. Z a t i m d o e e h a j a M e h m e d - p a e i z a m o l i A h m e t - p a u za blago k o j i m e se u m i r i t i t r u p e i t a k o m u spasiti i v o t . Ovaj uzme t i n t u i pero i n a p i e spisak od t r i stotine kesa; na p r i m j e d b u e h a j i n u da, i p a k , m o r a d a t i sve, d o d a j e d n u n u l u ; e h a j a p o n o v i svoju p r i m j e d bu, a o n m u iz n j e d a r a izvadi kesu o d 1.000 d u k a t a i da m u je, s k u p a sa dvije kese o d po 3.000 d u k a t a u z e t i h od n j e g o v i h p a e va, a sve to za dar v e l i k o m veziru. e h a j a se nije dao smesti, te na k r a j u ode sa s p i s k o m i 70.000 d u k a t a . Tek t o je A h m e t - p a a legao, p r o b u d i ga glasnik da ga t r a e t r u p e i da v e l i k i vezir Meh m e d eli k o d n j i h p o s r e d o v a t i za njega. K a d a je s i a o niz stepenice, n e t k o ga zgrabi ispod r u k e , okrene se i v i d i K a r a A l i j u , k r v n i k a , k o j e g je sam m n o g o p u t a k o r i s t i o . On ga s p o m o n i k o m izvede do g r a d s k i h v r a t a i t a m o u g u i . N a poticaj uleme, v o j n i c i u b i j u i v r h o v n o g suca R u m e l i j e , k o j i je b i o o p e o m r z n u t zbog svoga r a z v r a t a i p o t k u p l j i v o s t i ; j e d n a k o o m r z n u t o g Dindi h o d u zasada i z m o l i o d t r u p a njegov punac M u l a M a h m u t . Iz d a m i j e sultana A h m e t a p o s l a n je n e k a d a n j i sudac Meke, Bosanac Bejazi Hasan, s u l t a n u da m u prenese da ga v o j s k a eli v i d j e t i , n o on se v r a t i neobavljena posla. Onda su i d r u g i Izaslanici ili s u l t a n i j i - v a l i d i , a i n a j s t a r i j e m p r i n c u M e h m e d u p o z v a v i ga u d a m i j u , j e r je skup o d l u i o s m i j e n i t i I b r a h i m a i za to j e ve b i l a dana fetva. V a l i d a o d v r a t i da se u s t o l i e n j e ne obavlja u d a m i j i i pozove zastupnike s k u p a u seraj. P o t o je b o s t a n d i b a i p r e d o e n o da e i on i n j e g o v i l j u d i i z g i n u t i , ako se suprotstave, o n i z a j a m e m i r a n p r i s t u p z a s t u p n i c i m a u seraj. U m e u v r e m e n u je sultan n a o r u a o p a e v e i u v a r e v r t o va i pozvao i h na o b r a n u . M u f t i j a , k a d i a s k e r i , age M u s l i h e d i n , B e k t a i M u r a t d o u u seraj do v r a t a o d v o d n o g j a r k a , gdje i m i z a e u susret v a l i d a i p o k u a i h j o j e d n o m o d v r a t i t i od smjen j i v a n j a I b r a h i m a . N o o n i j o j , s p u n o t o v a n j a , u k a u n a sve nevolje i s t r a h o t e vladavine, o d k o j i h su t r p j e l e i o n a sama, a 362

i njezine k e r i k o j e su m o r a l e , po s u l t a n o v o m nalogu, p o s l u i v a t i njegove m i l j e n i c e kao sobarice. T a d a se s k u p a o d l u i da se u s t o l i i njegov n a j s t a r i j i sin M e h m e d . Pred V r a t i m a b l a e n s t v a p o s t a v i se o d m a h p r i j e s t o l , s e d m o g o d i n j i p r i n c d o e , p r a e n o d aga u n u t r a n j e g d v o r a , a v e l i k a i i u l e m a p o l j u b i m u r u k u u znak p o k l o n j e n j a . V e z i r i i u l e m a se upute, p r e d v o e n silahdar o m ( o r u n i k o m ) , o k a d a r o m ( p r v i m sobarom) i b o s t a n d i b a o m (vrhovnim zapovjednikom vrtova i njihovih uvara), prema o d a j i , u k o j o j je b i o sultan I b r a h i m i objave m u smjenjivanje: P a d i a h u m o j , po o d l u c i uleme i u g l e d n i h l j u d i , povucite se u u n u t r a n j e o d a j e . I z d a j n i c i , obrecne se o n , zar j a n i s a m p a d i a h , t o to z n a i ? Abdulaziz efendija se u s u d i r e i : N e , nisi p a d i a h . P o t o pravo i v j e r u u o p e ne p o t u j e , i s k v a r i o si svijet; svoje v r i j e m e si rasipao u i g r i i u i t k u , a carsku r i z n i c u n a n i t a v n e s t v a r i , p o t k u p l j i v o s t i nasilnost v l a d a j u s v i j e t o m mjesto t e b e ! I b r a h i m se n i i e dao smesti o b r a a j u i se stalno r i j e i m a : Zar j a n i s a m p a d i a h , t o t o t r e b a z n a i t i ? N a p i t a nje z a t o m o r a ii s p r i j e s t o l a , o d g o v o r i m u o d l u n o Aziz efend i j a : J e r ga n i s i d o s t o j a n zbog s k r e t a n j a s p u t a t v o j i h pred a k a . S u l t a n se n i j e prestajao s p o r i t i sa s v a k i m p o j e d i n a n o , a delegati m u o d g o v a r a t i ; n e k i i v r l o o t r o . K a d a j e p r i g o v o r i o m u f t i j i da je nezahvalan, j e r da ga je o n t i m polo a j e m o b d a r i o , ovaj m u o d g o v o r i : N e t i , n i s i me t i u i n i o m u f t i j o m , nego B o g S v e m o g u i . S u l t a n podigne r u k e k nebu, m o l e i i p r o k l i n j u i . Tada ga i s p o d r u k e u z m u silahdar i o k a d a r i odvedu p a r k o r a k a ; o n zastane i p o n e se p o n o v n o s p o r i t i , p a opet p a r k o r a k a i zastoj i p r e p i r a n j e ; n a p o k o n , stavi r u k e j e d n u p r e k o druge i r e e : P a d o b r o , to m i j e u zvijezdama zapisano, B o j a j e to z a p o v i j e d i ode u z a t o e n j e u t z v . K u u za p t i c e . Z a t v o r se sastojao o d dvije sobe, o g n j i t a i s p o r e d n i h p r o s t o r i j a ; odozgor j e padalo svjetlo k r o z uzani o t v o r ; p r o z o r i su s l i j e d e i dan svi zazidani, o s i m jednoga k r o z k o j i se doturala h r a n a i pogled je i a o n a z i d o d v o d n o g j a r k a . T u je I b r a h i m zatvoren sa dvije r o b i n j e , na v r a t a je n a v u e n gvozdeni zasun i u v r e n r a s t o p l j e n i m o l o v o m .

8. 8.1648.

I b r a h i m j e u p r a v o t a k o s r a m o t n o vehnuo u z a t v o r u , k a k o je s r a m o t n o sjedio na p r i j e s t o l u , i osam godina sardanapalskog m e k u t v a otkajavao j e sa deset dana tegobnog zatvora, k a d a su se spahije p o e l e u z b u n j i v a t i , j e r n i s u o d o b r a v a l i njegovo nasilno r u e n j e i postavljanje m a l o l j e t n o g djeteta. M u f t i j a Abdur a h i m , g l a v n i z a e t n i k p r o m j e n e na p r i j e s t o l u , a i d r u g i glavari, p l a e i se i za svoj i v o t , a i za Carstvo, ako b i se s t v a r i v r a t i l e n a s t a r o stanje, n i s u i m a l i d r u g o g sredstva o s i m b r z o pogubit i I b r a h i m a . Fetva j e dana n a t e m e l j u kanunske postavke: Kada se n a u d v o j i c a h a l i f a , j e d n o g a t r e b a u s m r t i t i . K a d a se m u f t i j a , k a d i a s k e r i , v e l i k i vezir i age pojave u seraju da i z v r e 18. 8.1648. s m r t n u o s u d u , r a z b j e e se svi s l u b e n i c i d v o r a n a sve strane j e r n i j e d a n n i j e elio r u k e u p r l j a t i k r v a v o m s t r a h o t o m u b o j s t v a 363

sultana. S l u b e n i c i m u f t i j e i v e l i k o g vezira p r o v a l e zatvor. a k se sakrio i k r v n i k K a r a A l i j a k o j e g je p r i v e o v e l i k i vezir. G d j e je k r v n i k , taj p r o k l e t n i k ? p o v i e v e l i k i vezir i ovaj m u , p l a u i, padne p r e d noge i z a m o l i ga da ga ubije, o n ne m o e v r i t i s v o j u d u n o s t , j e r m u od straha d r h t e i r u k e i noge. V e l i k i vezir ga u d a r i a k o m p o glavi r e k a v i : D o i , p r o k l e t n i e ; k r v n i k , onda, sa s v o j i m p o m o n i k o m A l i j o m H a m a l o m u e u n u t r a , i s p r e d n j i h m u f t i j a i v e l i k i vezir, dok su kazaskeri i age gledali p r i z o r kroz p r o z o r o d o d v o d n o g j a r k a . I b r a h i m je b i o u r u i a s t o j d o n j o j h a l j i sa c r v e n i m a k i r a m a , iji je izvezeni pojas visio, s k a p i c o m na glavi, a u lijevoj r u c i je d r a o K u r a n . V i d j e v i u l a z e e osobe sa k r v n i k o m , k o j e m je e s t o sam davao naloge, z a p o n e zapomagati i m o l i t i za m i l o s t . K a d a , k o n a n o , k r v n i k stavi r u k u na njega, p r o b i j u iz njega kletve, p r o k l i n j u i T u r k e zbog n j i h o v a nevjerstva s p r a m svoga gospodara. U t o k u p r o k l i n j a n j a , b i o je z a g u e n . T i j e l o m u je z a t i m p o k o p a n o u d v o r i t u A j a Sofije k o d sultana M u s t a f e . ]

GLAVA Od ustolienja

PEDESETPRVA svemone vlasti

Mehmeda IV do ruenja janjiarskih aga

16. 8.1648.

[ N o v i , m a l o l j e t n i s u l t a n u s t o l i i o se, po o b i a j u u E j u b o voj d a m i j i , t i m e t o se opasao s a b l j o m . T o g dana se n a r o d , i s p u n j e n m r n j o m , bacio na l e i n u p o g u b l j e n o g v e l i k o g vezira i isjekao je u k o m a d e , t a k o da se, zbog tog t r a g i n o g k r a j a , ovaj vezir u osmanskoj h i s t o r i j i naziva hesarpara, t j . od t i s u u k o m a d a . Njegova je k u a , za i v o t a , b i l a p r a v o s k l a d i t e robe, s t o v a r i t e p o t r e b a za h a r e m . i m b i n e k a m i l j e n i c a poslala po t i s u u m i s k a l a predenog zlata, slao b i j o j o n p a r s m o t a k a najf i n i j e te p r e e ; i l i , ako je t r a i l a r u i n o ulje, slao b i j o j o d m a h c i j e l u f l a u od par s t o t i n a m i s k a l a ; p r e k o t r i d e s e t robinja, glazbenica i i g r a i c a , k o j e je stalno d r a o za u d o v o l j a v a n j e h i r o v a h a r e m a , n o v i v e l i k i vezir v r a t i o je v l a s n i c i m a . P o k o p iskomadane l e i n e b i o je, opet, u osmanskoj h i s t o r i j i n o v a i nepozn a t a stvar, kao i n o n j a novog v e l i k o g vezira k o j i se, m j e s t o u kaleviti, t j . velikom, iroko zlatnim prugama o p t o e n o m turb a n u i d r a v n o m k r z n e n o m k a p u t u , p o j a v i o u m e v l e v i j s k o j dugoj h a l j i i sa k a p i c o m , da b i svijetu pokazao da d e r v i u p r a v l j a C a r s t v o m ; a l i b i o je d e r v i samo naizgled, a ne i i z n u t r a , j e r 364

j e smisao d e r v i k o g poziva u o d r i c a n j u o d e l j e za novcem, u i t k o m i a s t i m a . R o b i n j e i m i l j e n i c e starog sultana b i l e su, po o b i a j u , i s p r a e n e smjesta u s t a r i seraj; j e d i n o j e M a h p e j k e r , t j . m j e s e e v o lice, i l i K o e m , m a j k a M u r a t a I V i I b r a h i m a , posjela svoga u n u k a n a p r i j e s t o l i vladala, u njegovo ime, t a k o d a su sve n i t i v l a s t i b i l e u r u k a m a stare valide, d o k j e m l a d a , T a r h a n S u l t a n ( r o d o m R u s k i n j a ) b i l a d o d u e u n o v o m seraju, a l i bez utjecaja. K a k o j e j a v n a r i z n i c a b i l a i s c r p l j e n a zbog r a s i p n o s t i harem a , a t r u p e j e trebalo i s p l a t i t i u p o v o d u u s t o l i e n j a , d o a o j e r e d n a blago D i n d i h o d e , t o ga j e o n b i o nagomilao. V e l i k i vezir j e z a t r a i o o d njega za p r i j e s t o l n i dar dvije stotine kesa novca, a z a j a m i o m u j e , za uzvrat, m i r o v i n u smijenjenog v o j n o g suca. N o h o d a to o d b i j e , te se p o k u a i s k u p i t i sa p a r kesa l o e g novca, a l i d o e a u b a a s l j u d i m a s t a v i t i z a b r a n u na z a t r a e n e dvije stotine kesa. H o d a pobjegne k r o z z a d n j i prolaz i sakrije se u k u i T u s u n a u a . T u ga, m e u t i m , p r o n a u , a o n se b r a n i o t i m e da p r i p a d a u l e m i , n a t o a u b a a rekne s v o j i m l j u d i m a : Z a e p i t e m u g u b i c u , te ga, t u k u i , odv e d u . Doveden j e p r e d v e l i k o g vezira k o j i ga j o j e d n o z a m o l i za novac, a kada t o n i j e p o m o g l o , b a c i ga u zatvor i da nalog d a se k u a p r e t r a i . Iz spiska k u p o v i n e p o l o a j a i d o b i v e n i h dar o v a , t o su p r o n a e n i u k u i , u v i d i se da njegov c i j e l i i m e t a k iznosi 300.000 pjastera. Poslan m u j e u zatvor, r a d i z a s t r a i v a n j a , k r v n i k K a r a A l i j a . P l a u i i k u n u i p r i z n a o n dvanaest lonaca s v i j e t l i h a k i i 70.000 pjastera, k o j i su p o d i j e l j e n i t r u p a m a kao dar za u s t o l i e n j e . N a k o n z a t v o r a o d mjesec dana, D i n d i h o d a j e poslan u s a n d a k I b r i m u R u b i j i , a k a k o je u M i h a l i d u o b o l i o od k o s t o b o l j e , bude m u dozvoljeno t u i o s t a t i . Ovdje j e p u s t i o jezik, a i neke njegove p r i s t a e u Carig r a d u , t v r d e i da j e n e d u a n . T o , a i bojazan da b i ga m o d a t a t a r s k i han, njegov z a t i t n i k , mogao j o v r a t i t i , p r o u z r o k u j e nalog za njegovo pogubljenje, te ono bude i ostvareno. T r i t i s u e kesa njegova blaga prenese se u c a r s k u r i z n i c u , iz k o j e se prinese samo j o osamdeset kesa i iz p r i v a t n e riznice t i s u u kesa, t a k o da je c i j e l i dar za u s t o l i e n j e iznosio 1,958.000 dukata.]

Do sada j e b i o o b i a j d a j e p r i s v a k o m s t u p a n j u n a prijes t o l i z i a o i v e l i k i b r o j p i t o m a c a t r i j u seraja i o g l a n a , naime o n i iz Galate, I b r a h i m - p a i n o g i carskog seraja, p a su onda unap r i j e e n i u spahije i druge p o l o a j e . B u d u i d a se ovaj p u t a o i s t u p u i o g l a n a n i t a n i j e u l o , p o e l o j e u Galata-seraju t a j n o spletkarenje i s t r a n a k o podmetanje. M e u t i m , p r i j e nego p o n e m o p r i a t i o t o m , r e i e m o n e k o l i k o rijei o t a d a n j e m u r e e n j u p a e v s k i h soba i k a d e t s k i h zavoda osmanskog d v o r a . 365

Postojala su t r i seraja: j e d a n u E d r e n i , j e d a n u G a l a t i i j e d a n u C a r i g r a d u ; p o s l j e d n j i j e u t e m e l j i o I b r a h i m - p a a , opsjedatelj B e a , i taj je seraj po n j e m u nazvan; o v a m o su d o l i d j e a c i , o d a b r a n i iz g o m i l e o d u z e t i h k r a n s k i h d j e a k a , n a r o i t o iz Bosne i Albanije, i ovdje su odgajani za s l u b u na P o r t i i l i za dvorsku s l u b u . Iz o v i h t r i j u k a d e t s k i h zavoda izali su i l i kao spahije i l i su p r e l i u dvije donje od e s t soba u seraju, k o j e su se nazivale v e l i k a i m a l a soba, a odavde su o n d a t e k d o l i u e t i r i sobe p r a v i h d v o r s k i h sluga i u s u l t a n o v u o s o b n u s l u b u . Ta t r i seraja, u E d r e n i , Galati i C a r i g r a d u , i m a l i su svaki po t r i s t a d j e a k a ; to su b i l i zapravo k a d e t s k i zavodi, gdje su p i t o m c i b i l i i z o b r a e n i i l i za r a t n u i l i za d v o r s k u s l u b u . V e l i k a i m a l a soba seraja, p r v a sa dvije stotine, druga sa s t o t i n u p i t o m a c a , b i l a je soba za p r i p r a v n i k e u s l u b i p a e v a , a e t i r i gornje sobe bile su o d r e e n e za o s o b n u s l u b u . Naj donja o d o v i h e t i r i j u d v o r s k i h soba b i l a je seferli soba, iji se p r e d s t o j n i k zove e h a j a i k o j a se b r i n u l a za sultanovo r u b l j e . Ova je soba ujedno b i l a k o l a p j e v a a , p l e s a a , b r i j a a i r a n a r n i k a u seraju. B a k u l u k d i j a je dva p u t a s e d m i n o u srebrenoj p o s u d i p r a o m u s l i n sultanova t u r b a n a , p r i e m u su seferli (za sitne poslove) z a p o e l i p j e v a t i pjesme u p u n o m z b o r u , t a k o da je p r a n j e t u r bana ujedno b i l a i v j e b a u p j e v a n j u . T r e a je soba b i l a k i l a r , t j . p o d r u m i l i zapravo p e k a r a za s l a t k i e i u n j o j su se b a v i l i iskljuivo izradom i u v a n j e m slatkia, ukuhanih plodova, slatka (halve), e r b e t a , s i r u p a , sredstava za j a a n j e i sokova svih v r s t a . P a e v i ove sobe i s p o r u i v a l i su s v i j e e za odaje i za b o g o m o l j u seraja, i z r a i v a l i v o t a n i taft (fina svila) po p o l a l a k t a k o j e g su d i j e l i l i s i r o m a s i m a s r a n a m a i i r e v i m a da b i izm o l i l i blagoslov za sultana. J o su m i j e s i l i i u v e n e kuglice od a m b r e i m o u s a (hurze), pa h a m a j l i j e o d m o u s a i a m b r e (tenzu) s n a t p i s i m a kao: u b l a a v a n j e b o l i i iscjeljivanje s r c a , p o d nas l o v o m p a s t i l l e s de serail poznate u i t a v o j E v r o p i ; to su t r e b a l i b i t i zapisi i sredstva za j a a n j e ; d a k a k o , n i s u b i l i n i j e d n o n i d r u g o , ako nije b i l o vjere k o j a je z a m i j e n i l a m o za k o j u su m i s l i l i da je sredstvo i m a . P r e d s t o j n i k t r e e sobe, n a i m e p r e d s t o j n i k p o d r u m a i l i s l a s t i a r n i c e v o d i o je nadzor nad radn i c i m a i p o m o n i c i m a k o j i su p r i p a d a l i k u h i n j i , a b i l i su p o d i j e l j e n i u dvanaest s k u p i n a , i to u : p r o d a v a e k o k o i j u , izr a i v a e s v i j e a , kuhare, s l a s t i a r e , pekare, m l j e k a r e , u v a r e leda i t d . i po S u l e j m a n o v u k a n u n u i h nije b i l o m a n j e od t r i s t a pedeset glava. B r o j p a e v a u ovoj sobi nije za S u l e j m a n a iznosio vie od e t r d e s e t , kao i u p r v o j , a l i se za I b r a h i m a i M e h m e d a I V popeo na sedamdeset, kao t o je b r o j u sobi riznice (druga po i n u odozgor p r e m a dolje) za S u l e j m a n a u t v r e n na e z d e s e t ; kasnije j e b i o p o v e a n za s t o t i n u l j u d i . Za t o su o d r e e n i , kazuje n a m ime riznice. N a j i s t a k n u t i j i p o l o a j i n a k o n r i z n i a r a (haznedar) i njegova z a s t u p n i k a (hazne kethudasi) b i l i su u g u m b a a ( g o g i i m b a a ) , t j . n o s a b o c e k o j i je za s u l t a n a

366

nosio u s r e b r n o j boci z a g r i j a n u v o d u k a d je i a o van; anahtaroglan, t j . u v a r k l j u e v a ; k a t i b , t j . p o p i s i v a b l a g a ; a n t a d i j a , t j . n o s a k o n a t e kese sa z a l t n i m i s r e b r n i m n o v c e m k o j i je p r a t i o sultana; s o r g o d d i j a , t j . u v a r d i j a m a n t i m a i dragim kamenjem u k r a e n a apljina pera; kapaniadija, t j . u v a r s v e a n o g k r z n a crne lisice i s a m u r o v i n e , a t a s u l t a n u n i k a d a nije d r u k i j e p r u a n a nego n a m i r i s a n a d i m o m aloje uz pjevanje h i m n i s o b n i h p j e v a a ; t a b a k e s k i j a i l i u v a r p o r c u lana; b u l b u l d i j a ( b i i l b u l c i ) i t u t u d i j a , t j . u v a r slavuja i papig a , o b j e ptice muze p j e s n i k a u i s t o n j a k a ; k o n a n o j o dvojica t u f e n g d i j a (tiifenkci) i l i u v a r a p u a k a k o j i su za s u l t a n o m n o s i l i dragim kamenjem u k r a e n e p u k e u s v e a n i m povorkama. Paevi o v i h t r i j u d o n j i h soba i s t u p a l i su kao a u i ( d r a v n i glasnici), m u t e f e r i k e ( d v o r s k i p r o n a l a z a i nastambe na p u t u ) i l i e n e g i r i (stolovnici). P r e d s t o j n i c i e t v r t e i t r e e sobe i s p o m e n u t i oficir i druge sobe p r e l a z i l i su u p r v u sobu e t r d e s e t o r i c e , iz k o j e j e p u t v o d i o do n a j v i i h d v o r s k i h s l u b i i n a m j e s n i t a v a u Carstvu. Samo p r v i h sedamnaest od o v i h e t r d e s e t , n a j b l i i h s u l t a n u , n o s i l i su n a r o i t e t i t u l e , p r e m a svojoj zaposlenosti, kao: t i t o n o a (silahdar), n o s a o g r t a a ( o k a d a r ) , onaj k o j i je d r a o stremene ( r i k a b d a r ) , u v a r t u r b a n a (diilbendaga), u v a r k l j u e v a (anahtaroglan), p r v i u v a r s t o l n j a k a ( p e g i r a g a ) , d r u g i u v a r stolnjaka (binipegiraga), vrhovni n o a ibrika (ibrikdar), p r v i i d r u g i n a d z o r n i k ( k o s e b a a ) , v r h o v n i p o z i v a na m o l i t v u (mujez i n b a a ) , sultanov sekretar ( s i r k a t i b ) , p r v i sobar ( b a - o k a dar), v r h o v n i s a v i j a m u s l i n a oko t u r b a n a ( s a r i k i b a a ) , vrhovn i k a f e d i j a ( k a h v e d i b a a ) , v r h o v n i p r i d r i v a p u k e (tufenkdibaa) k o j i sultanu predaju p u k u u lovu, vrhovni b r i j a ( b e r b e r b a a ) ; p o s l j e d n j a sedmorica, o d sedamnaestorice imenov a n i h , i p r v i h pet dvadeset i t r o j i c e ovdje n e n a z n a e n i h zvali su se m a b e i n d i j e , t j . o n i u m e u p r o s t o r u ( i n t e r n u n c i j i ) , j e r su sultana p o s l u i v a l i u odaji i z m e u h a r e m a i s v e a n e odaje. K a o t o je p i t o m c i m a e t v r t e sobe povjereno u v a n j e r u b l j a , o n i m a t r e e sobe s l a s t i a r n i c a , o n i m a druge sobe riznica, t a k o je o n i m a iz p r v e sobe povjereno u v a n j e sultanove osobe i rel i k v i j a b o g o m o l j e ( h i r k a i e r i f e odasi), k o j a se nalazi do sultanove spavaonice, a u k o j o j se nalaze b u r d a , t j . o g r t a , sveti stijeg i Poslanikova sablja i l u k , sablje t r i j u p r v i h halifa i n e k o l i c i n e P o s l a n i k o v i h d r u g o v a ; to se u v a kao d r a v n a dragocjenost. P a e v i m a prve sobe p l a e n o je u p o e t k u dvadeset i pet, o n i m a iz riznice deset, a o n i m a iz d r u g i h e t i r i j u soba po o s a m a k i ( s l a s t i a r n i c i , za r u b l j e , v e l i k o j i m a l o j sobi). S u l t a n M u r a t I V povisio je d n e v n u p l a u o n i m a iz prve sobe na t r i deset, o n i m a iz druge na dvanaest, a o s t a l i m sobama na deset a k i . Svaka od t i h e s t soba i m a l a je dvanaest s t a r j e i n a , k o j i su d o b i l i v r l o i z d a n e g o d i n j e svote u o b l i k u novca za pojas, za o g r t a , za kape i za podstavu. V r h o v n i p r e d s t o j n i k svih t i h p a e v s k i h soba je v r h o v n i d v o r s k i u p r a v i t e l j seraja, kapuaga, 367

glava b i j e l i h evnuha, p o d k o j i m je b i o i serajski n a e l n i k (seraj agasi). Razlika u o d j e i i o g l a n a pet d r u g i h soba kadets k i h zavoda, n a i m e o n i h u E d r e n i , Galati, I b r a h i m - p a i n o m ser a j u i velike i male sobe seraja od soba p a e v a e t i r i j u g o r n j i h sastojala se u t o m da su o v i p o s l j e d n j i b i l i o b u e n i u svilu, a p r v i u sukno; p r v i su n o s i l i kaftane, a d r u g i i h n i s u n o s i l i ; o n i n i s u i m a l i kao t o i s t o n j a c i o p e n i t o i m a j u o b r i j a n e glave nego i m je visio dugi p e r i n p r e k o uha, kao n a v o d n o e g i p a t s k o m Jusufu (Josipu) k a d je b i o faraonov r o b . T o je b i l o u r e e n j e p a e v s k i h soba i n j i h o v i h k o l a - r a s a d n i k a za v r i j e m e sultana Ibrahima. Sjeme k a d e t s k i h n e m i r a p o t e k l o je v e iz seraja u G a l a t i . V e taj dan k a d a se M e h m e d popeo na p r i j e s t o l , n e k i su p i t o m c i pisali v e l i k o m veziru, m u f t i j i i agi t r u p a , a l i ne r e d o v i t i m p u t e m , m o l e i da m o g u izii i b i t i u n a p r i j e e n i . i m su p i t o m c i velike i m a l e sobe u seraju saznali o t o m , i u n j i m a se p r o b u d i l a e l j a da se s l o e sa s v o j i m d r u g o v i m a u v a n j s k i m serajima. Pisali su u t o m s m i s l u k a p u a g i p r i t u b e , k o j e su, m e u t i m , ostale bez odgovora. Ponovno p i s m o , u p r a v l j e n o m u f t i j i i velik o m veziru, a l b a poslana po j e d n o m h a s e k i j u , t j . desetaru, palo je u r u k e n a e l n i k u seraja (seraj agasi) k o j i ga p r e d a k a p u agi pa ga je p o t a k a o k a z n i t i n a r u i t e l j e reda. V r h o v n i d v o r s k i u p r a v i t e l j (kapuaga) d o a o je s osamdeset s u l u f l i b a l t a d i j a (bij e l i h evnuha), s e t r d e s e t do pedeset u v a r a v r a t i j u na seraju i j a n j i a r s k i m n o v a c i m a ( a d e m o g l a n ) u v e l i k u sobu i napao i h s t r o g i m r i j e i m a : Vi p r o k l e t n i c i , t o z n a i ova p o b u n a , j a u vas za to k a z n i t i u d a r c i m a b a t i n e pa t a b a n i m a . Te r i j e i su tek izazvale b u n u , k o j a je dosad t i n j a l a ispod pepela, t a k o da se r a z b u k n u l a u p o a r . P i t o m c i su v i k a l i i g a l a m i l i zbog r i j i p r o k l e t n i c i i svadili se dugo i e s t o k o s k a p u a g o m , i da nije o t i a o , o n i b i ga n a p a l i b o d e i m a . i m j e o t i a o , z a t v o r i l i su v r a t a i o d r a l i savjetovanje. K a p u a g a je opet d o a o , a l i ga n i s u p u s t i l i u n u t r a . Sada j e pregovarao: Moji sinovi! Pustite da v a m bez b a t i n e i udaraca d a m samo po z r a k u t o b o n j e udarce da se zadovolji stega, i n a e u m o r a t i p a d i a h u j a v i t i v a u t v r d o k o r nost, a o n e n a r e d i t i da svi s k a e t e p r e k o o t r i c a s a b l j e . Jedn o d u n o su svi v i k a l i : N a t r a g ! G u b i se! i v r h o v n i d v o r s k i u p r a v i t e l j se m o r a o p o v u i . P i t o m c i su o t i l i u d a m i j u soba, posavjetovali se o a l b i t o su j e u p u t i l i agi t r u p a . U j u t r o su se p o j a v i l i , p o s l a n i o d v r h o v n o g d v o r s k o g u p r a v i t e l j a , e h a j a b a l t a d i j a i s t a r j e i n e i z a t r a i l i k o l o v o e . e t i r i p u t a su ili amo i t a m o , a l i bez uspjeha. Sada su se p o j a v i l i s o b a r i s p i s m o m velikoga vezira k o j i i h je pozvao n a m i r , pa i m o b e a o d a e m o i izai za B a j r a m . P o e l i su se s m i r i v a t i k a d l i j e d a n povi e : P a z i t e , d r u g o v i ! Dolazi kapuaga s b o s t a n d i j o m . O d m a h su se svi n a o r u a l i sabljama, p u k a m a , l u k o v i m a i s t r i j e l a m a , p r a k a m a , k a m e n j e m , e k i i m a , b a t i n a m a , te j u r n u iz soba u 368

d v o r i t e . Jedan aga, k o j i se p r e d s t a v i o kao n o v i aga soba, povukao se, j e r su ga obasuli k a m e n j e m . K o n a n o je d o a o sam kapuaga k o j e m u j e uspjelo p r i m i r i t i i h l i j e p i m r i j e i m a . Preds t o j n i k t r e e sobe ( k i l a r d i b a a ) i p r e k o osamdeset p a e v a b i l i su i s t j e r a n i , a d r u g i m su opet o b e a l i u n a p r e e n j e za B a j r a m . V a l i d a , v e l i k i vezir i age n i s u s m a t r a l i u p u t n i m da i h sve naj e d n o m puste izai i e t v r t i dan B a j r a m a je dvije stotine serajs k i h p i t o m a c a postavljeno za spahije da b i sa n a m j e s n i k o m D a m a s k a za kojega je i m e n o v a n silahdar M u r t a z a - p a a k r e n u l i u S i r i j u . M u r t a z a - p a u , r o e n o g Gruzijca, poslao je g r u z i j s k i knez M a r u l M e h m e d - p a i (sa v e l i k i m t a b a n o m ) na dar, za M u r a ta I V . On j e p r i m l j e n u seraj, gdje se za dvadeset i t r i godine domogao do p r v o g a p o l o a j a u n u t r a n j e sobe, n a i m e do t i t o n o e (silahdara). S o v i m je u S i r i j u o t i a o i p u t o p i s a c E v l i j a kao i m a m , k o j i je u C a r i g r a d d o a o k r a t k o v r i j e m e p r i j e Dind i j e v a pada, pa se d i v i o njegovoj n o v o s a g r a e n o j p a l a i , a da n i j e znao i j a je. N a j e d n o m , pozvan u n u t r a , prepoznao je u v l a s n i k u svoga staroga k o l s k o g d r u g a iz S a f r a n b u r l i j a k o j i ga je ljubezno p r i m i o i n a d a r i o . Njegov p r i j a n j i gospodar, sin defterdara M e h m e d - p a e k o j i je u I z m i t u u o vijest o d o l a s k u na p r i j e s t o l , d o a o je o d m a h u C a r i g r a d i p r e d s t a v i o se n o v o m v e l i k o m v e z i r u Sofi M e h m e d u . Ovaj ga s r d i t o u p i t a , z a t o n i j e o t i a o u K a r s , k o j i m u je p r e a n j i v e l i k i vezir dao. Mehmed- p a a o d g o v o r i da je to b i l a samo stupica za njegovu glavu. I d i , p o v i e starac, ili u te j a u b i t i . M e h m e d - p a a nije mogao svladati bijes pa se r u k o m m a i za svoj b o d e i r e ~ : B o g n e k a te za to b r z o k a z n i , p r o k l e t i s t a r c e ! V e l i k i vezir m i r a n , a l i neko v r i j e m e bez r i j e i , k o n a n o r e e : P a o , ako p o t e n o m i s l i , o n d a za tebe i m a m s l u b u . P a d i a h t i daje kao dar za j e a m s a n d a k M a l a t i j u . B o g t i p l a t i o , v e z i r e ! , r e e M e h m e d - p a a , ali daj m i i g l a v a r i n u , i z v a n r e d n i porez (avariz) i p r i h o d e s a n d a k a , t i m e e m i iskazati n a j v e u m i lost. N e k a b u d e , r e e v e l i k i vezir i defterdarov sin m u na rastanku poljubi ruku. D o k je u serajima m e u k a d e t i m a i p a e v i m a t i n j a l a b u n a , p r o i r i l a se ona i m e u s p a h i j a m a k o j i su b i l i n e z a d o v o l j n i s v e l i k i m v e z i r o m Sofi M e h m e d o m i opet i z n i j e l i na v i d j e l o stare zahtjeve: d o d a t a k na djecu ( v e l e d e ) , t j . d o d a t a k na svoje sinove, porez n a d j e a k e (gulamije) i s l u b e na P o r t i kao t o su i h u i v a l i za M u r a t a I V . V e l i k i vezir k o j i je i sam b i o spahija, p r u i o i m je v e v i e t i h povlastica, a o b e a o i m je i dodjeljivanje s l u b i za p o e t a k nove godine. Oni t i m e n i s u b i l i z a d o v o l j n i pa su se u U s k i i d a r u s j a t i l i n a p o b u n u . U z r o k ovoj n o v o j po- 2 5 . 9 . 1 6 4 8 . b u n i b i o je d i j e l o m u u n u t r a n j e m u r e e n j u stupnjevanja s l u b i spahija, k o j e nije b i l o v a l j a n o sprovedeno, a d i j e l o m je u z r o k b i o sam v e l i k i vezir. K o d j a n j i a r a v r h o v n o z a p o v j e d n i t v o agi n i s u o l a k a v a l i samo o n i h pet generala p o r u n i k a (kulkiaga, s e g b a n b a a , s a g a r d i b a a , s a m s a n d i b a a , t u r n a d i b a a ) nego su,
24 Historija osmanskog carstva II

369

o s i m o v i h l a n o v a generalskog t a b a i d r u g i h o f i c i r a i t a v o g k o r p u s a , s t a j a l i uz s v a k i p u k o f i c i r i : v r h o v n i k (orbadija), v r h o v n i k u h a r ( a i b a a ) , v r h o v n i k za d o n o e n j e vode (sakkaba a ) , o p s k r b l j i v a k u h i n j e ( v e k i l i h a r d ) , kapetan ( o d a b a a ) , zastav n i k ( b a j r a k d a r ) , n a j s t a r i j i ( b a e s k i ) i v r h o v n i n a d z i r a t e l j kuhars k i h p o m o n i k a ( b a k a r a k u l l u k d i j a ) . Spahije p r i j e , d o d u e , n i su i m a l i t a k o m n o g o b r o j n e oficire, a l i i h j e i p a k b i l o v i e nego u k a s n i j i m v r e m e n i m a , kada su se b i l i o g r a n i i l i samo n a agu, e h a j u i a u e , t a k o da j e deset do jedanaest t i s u a l j u d i mor a l o d r a t i n a u z d i o t p r i l i k e petnaest o f i c i r a . D r u g a j e stvar b i l a u o b r a e n o s t v e l i k o g a vezira i njegovo skretanje o d osnovn i h n a e l a po k o j i m a j e o b e a o r u k o v o d i t i v l a u . D o a p t a v a n j a n e k i h laskavaca iz k r u g a u l e m e u v r s t i l i su ga u o b m a n i da za n e p u n o l j e t n o g a v l a d a r a onaj k o j i j e p o s t a v l j e n t u t o r o m v r i n e o g r a n i e n u vlast. U t o j o b m a n i p o e o j e z a n e m a r i v a t i d i v a n , a d e r v i se smatrao s u l t a n o m . Uz to j e b r z o zaboravio na svoje o b e a n j e da e u k i n u t i p o d m i i v a n j a , p a j e p r o d a j a s l u b i b i l a sada, kao i p r i j e toga, n a dnevnome r e d u , te j e a k o d o n i h , k o j i su o d m a h n a k o n stupanja n a p r i j e s t o l besplatno d o b i l i nam j e s n i t v a , u t j e r i v a o novac, kao s p o r e d n i p r i h o d . Uz t a dva razloga, n a d o l a j e i b u n a u k a d e t s k i m z a v o d i m a i n j i h o v o k r a j n j e nezadovoljstvo zbog toga t o j e b r o j p i t o m a c a , k o j i 24.12.1648. su izlazili iz zavoda, o g r a n i e n samo n a dvije stotine. D v a dana, p o t o j e i z a l o dvije stotine p i t o m a c a , n i s u v i e m o g l i o b u z d a t i one u Galataseraju, k o j i su se, p o v r h toga, t u i l i i n a nedov o l j n u o p s k r b u i v e n i m n a m i r n i c a m a o d strane gradskog nadz o r n i k a ( e h i r e m i n i ) . Svi su izili iz zavoda i p o l i u C a r i g r a d p r e d I b r a h i m - p a i n k a d e t s k i zavod, iji su se p i t o m c i o d m a h p r i d r u i l i n j i m a . J a n j i a r s k i aga i m d o e u susret s g r a d s k o m stra o m n a g o v o r i t i i h da se vrate u svoje zavode, no o n i su ga odagnali. K a d su to u l i p i t o m c i u dvije donje sobe u seraju, u velik o j i m a l o j , izbio j e i k o d n j i h ustanak, p r i p r a v l j e n v e r a n i j e o k r u n i c o m o n i h iz Galata-seraja. Svi su zajedno p o l i iz seraja i zaposjeli u C a r i g r a d u E l i - h a n , t j . k a r a v a n s k i s e r a j , u k o j e m su se n e k a d a z a t v a r a l i k r a n s k i p o s l a n i c i , i j o neke druge zgrade. M e u t i m j e gotovo t i s u u spahija, k o j i m a j e v e l i k i vez i r v r a t i o n j i h o v a d o k i n u t a m j e s t a samo da b i i h se r i j e i o , v e poslao k a o posadu n a K r e t u k o p n e n i m p u t e m , a l i i h j e p o d b o j e d a n spahija ( k o j i j e p r i j e toga t a k o e r izgubio mjesto, i m e n o m B i j i k l i M a h m u t , t j . M a h m u t s b r k o v i m a ) da se o d S i l i v r i j a opet v r a t e u C a r i g r a d . Ova se n e m i r n a glava p o s t a v i l a n j i m a i odb j e g l i m p a e v i m a n a e l o . K a d a j e stvar p o s t a l a k r a j n j e opas n o m , pozvana j e u l e m a n a d i v a n , a j a n j i a r i m a je n a l o e n o da se n a o r u a n i d r e u p r i p r a v n o s t i u s v o j i m kasarnama. Popodne su p o n o v o o t i l i k a d i a s k e r i i u l e m a do v e l i k o g a vezira i k a s n i j e j o i po t r e i p u t a . Taj dan su izdana d v a carska p i s m a , a v e l i k i j e vezir pet p u t a pozvan po j e d n o m h a s e k i j u (desetaru b o s t a n d i j a ) k s u l t a n u , t j . do njegove bake. S l i j e d e i dan se 370

v e l i k i vezir b o j a o p o i na d i v a n . O n i m u f t i j a ponovo su pozvani u seraj, a l i su se i s p r i a l i , j e r da nije za to zgodno v r i j e m e d o k se ne s m i r i p o b u n a . S m i j e n j e n i sudac iz Bruse, M u s a efendija, poslan j e s p a h i j a m a . K a d su o v i opazili da i h se seraj i d i v a n boje, p o r a s l a je u n j i m a obijest. Z a h t i j e v a l i su da s u l t a n p j e i c e d o e n a d i v a n s u d i t i n j i m a i v e l i k o m vez i r u i m u f t i j i , p r o t i v k o j i h o n i n a s t u p a j u kao z a k o n i t i tuit e l j i . N e k i o d n a j o d l i n i j i h spahija o t i l i su do staroga age M u s l i h u d i n a , t r a e i s u d s k i d o k u m e n t da n i s u i m a l i u d j e l a u u m o r s t v u s u l t a n a i da s j a n j i a r i m a ne ele s v a u . T a k o m i b o g a , r e e M u s l i h u d i n , u t o m u b o j s t v u n i s m o n i m i sudjel o v a l i , za to p i t a j t e m u f t i j u i v e z i r a . S l i j e d e e g su se dana spahije i p a e v i s a k u p i l i na t r k a l i t u , a u l e m a i d r a v n o inovn i t o k o d v e l i k o g vezira. P o b u n j e n i c i , k o j e je n j i h o v a s k u p t i n a poslala v e l i k o m veziru, t r a i l i su da se s m a k n u svi k o j i su sudjelovali u I b r a h i m o v o j s m r t i . N a taj o d g o v o r o d u v e l i k i 26.10.1648. vezir i m u f t i j a u j a n j i a r s k e kasarne i p o s a v j e t u j u se s n j i m a o p o t r e b i da n a s i l n o u g u e ustanak. Za t a j s l u a j posebno je s r o e n a fetva o s m r t n o j p r e s u d i , t e m e l j e n a n a o d b i j a n j u d o b r o h o t n o g o p o m i n j a n j a i na t e k s t u K u r a n a : K a d se j e d n i p o b u n e p r o t i v d r u g i h , u b i j t e p o b u n j e n i k e da se p o b o j e B o j e z a p o v i j e d i . Potpisao j u j e m u f t i j a , pet v r h o v n i h p o k r a j i n s k i h sudaca, p r i j a n j i i s a d a n j i c a r i g r a d s k i suci i v e l i k i m u l a i m u d e r i s i . Glas o t o j f e t v i oslabio j e t v r d o k o r n o s t spahija i p a e v a . M o l b a p a e v a da o p e n i t o i z a u kao spahije i l i da b u d u p r e m j e t e n i iz oba seraja u v e l i k u i m a l u sobu, odobrena je. M e u p i t o m c i m a seraja u Galeti, koje su p o d i j e l i l i u v e l i k u i m a l u sobu, m e u s u l u f l i b a l t a d i j e i l i donje odjele ser a j a , nalazio se i p a A b d u r a h m a n i l i A b d i j a ( t o j e j e d n o te isto ime) k o j i j e b i o d o d i j e l j e n v e l i k o j sobi, a kasnije se uspeo s u l t a n o v o m m i l o u do n i a n d i j e - v e z i r a i , po s u l t a n o v o j nar e d b i , pisao povijest svoga doba, k o j a j e u ovoj h i s t o r i j i v e n e k o l i k o p u t a c i t i r a n a , a l i e od sada u s l i j e d e i h trideset i e s t g o d i n a b i t i cijenjeni o e v i d a c sultanove o k o l i n e i v e i h p o d u h v a t a , pisac kojega ne t r e b a o d b a c i t i , n a r o i t o zbog t o nosti njegovih podataka mjesta i vremena dogaaja. U s t a n a k spahija b i v j e r o j a t n o b i o d o k r a j e n d a vezir i 27.10.1648. m u f t i j a , u m j e s t o da su se z a d o v o l j i l i t i m e t o su se spahije pov u k l e u U s k u d a r , n i s u j o z a h t i j e v a l i da i m p r e d a j u k o l o v o u M a h m u t a - s - b r k o v i m a i a u e , s n a l o g o m za p r o g o n s t v o neke uleme za k o j u su s m a t r a l i da je na s t r a n i spahija. Ovu na vrijeme o t o m obavijetenu, nisu mogli nai u njihovim ku a m a . Uz to se d o g o d i l o i to da je e h a j a v e l i k o g a vezira na svojoj o p h o d n j i p o g r a d u n a a o n a t r k a l i t u t r o j i c u spahija k o j i m a j e p r e d D a m i j o m p r i n e v a dao o d s j e i glave, a ove b a c i t i n a t r g , d o k i m j e noge dao p r o b o s t i n j i h o v i m k o p l j i m a . To j e p o n o v n o dovelo do b u n e spahija. O n i su m i s l i l i d a je c i l j d a i h p o j e d i n a n o p o h v a t a j u i u b i j u . N o n i t a i h nije t o l i 24*

371

ko p o g o d i l o u srce kao s r a m o t a n a n i j e t a onoj t r o j i c i spahija, j e r po k a n u n u l e i n e s m a k n u t i h j a n j i a r a i spahija n i s u smjele b i t i b a e n a n a t r g nego u m o r e , gdje je o n d a j e d a n t o p o v s k i h i t a c najavio i z v r e n o s m a k n u e u g r a d u i n a obje bosforske obale. N a ovaj je n a i n d o d u e o b j a v l j e n a i z v r e n a p r a v d a , a l i osoba z l o i n c a nije t i m e o b e a e n a j a v n o m s r a m o t o m ; top o v s k o m p a l j b o m r e e n o j e da j e kazna i z v r e n a , a m o r e j e u s v o j i m v a l o v i m a p o k a p a l o o s o b u k o j a j e p o i n i l a zlodjelo. K a d se pokazao l o u i n a k p o v r i j e e n o g a k a n u n a n o v i m p o k r e t o m spahija, bile su d o d u e l e i n e o d m a h odstranjene, p o d o p r a n i p o m e t e n , a l i sve j e b i l o prekasno. V e l i k i j e vezir naredio da se c a r i g r a d s k a v r a t a d a d u z a t v o r i t i , a l i su v r a t a s i l o m obijena, a spahije, koje su d o j e d r i l e iz U s k u d a r a , pobole su na t r k a l i t u stijeg pobune. T a m o su p r e n o i l i uz b a k l j e zbog e g a je i t a v g r a d zahvatio s t r a h o d p o a r a , j e r j e puhao j a k i v j e t a r . N j i h o v e k o l o v o e su se u l j u l j a l e u san da e j a n j i a r i ostati m i r n i , a l i i m k o n a n o i p a k padne na p a m e t da b i t r e b a l i p o j a a n j e ; da j a v n o m n i j e n j e p r i d o b i j u za sebe, t r e b a l o j e i m a t i uza se i n e k o l i c i n u uleme. P r i d o b i l i su dakle k o n j u a r e carske t a l e da p o s t a n u spahije uz p l a u o d e s t a k i i p o s l a l i p r e d s t a v n i k e E b u s a i d u , n e k a d a n j e m m u f t i j i , i H a n e z i efend i j i k o j i j e stanovao p r e k o p u t a d a m i j e na t r k a l i t u . e t i r i p u t a su h t j e l i E b u s a i d a s i l o m izvesti iz njegova stana i prozvati ga m u f t i j o m . M e u t i m , o n j e izjavio da n i p o t o ne eli p o s t a t i m u f t i j a i r i j e i o i h se samo uz o b e a n j e da e slijede e g a j u t r a o t i i u seraj i i z n i j e t i stvar p r e d sultana. Hanezi efendija se t o b o e p o k o r i n j i h o v i m e l j a m a i u m i r i i h l i j e p i m rijeima da n o u ostanu m i r n i , a od s v a n u a e b i t i s njima; ta njegov stan je t a k o b l i z u . T a k o su p r o b d j e l i n o u l a n o j s i g u r n o s t i s a n j a r e i o p o d j e l i p o l o a j a i novca. U m e u v r e m e n u su vezir i m u f t i j a o t i l i k j a n j i a r i m a u S r e d n j u d a m i j u gdje su p r o v e l i n o . M u f t i j a j e p o k l o n i o pedesetoj o r t i , k o j a j e d r a l a s t r a u , deset t i s u a a k i i o b e a o i m z a k l a d u za njihov u p u k o v n i j u o d pet s t o t i n a a k i . U s v a n u e dana p o a l j u spahije j e d n o g a s t a r j e i n u , K a r a A b d u l l a h a , u h a r e m p o n a v l j a j u i svoje p r i t u b e t o su i h v e j u e r p o d n i j e l i . J u e r su p r i m i l i o d cara p i s m o s o v i m s a d r a j e m : J a ne e l i m da m o j e sluge, j a n j i a r i i spahije, p o s t a n u n e p r i j a t e l j i . R a z i i t e se, ond a u s k i n u t i v e z i r a i m u f t i j u . Danas se p r e d s t a v n i k v r a t i o s p i s m o m : J a n e u d a m o j e sluge j e d n i n a druge p o t e u sab l j e , t k o j e r a z u m a n i za to p r i k l a d a n , u i n i t e ga v e z i r o m . S o v i m p i s m o m p o a l j u p r e d s t a v n i k e spahija u S r e d n j u d a m i j u . Vezir, k o j i se s m a t r a o n a p u t e n o d sultana, t j . o d v e l i k e valide, o d g o v o r i : N a r e e n j e j e m o g a p a d i a h a , a k o j e agi t r u p a po v o l j i , predat u m u p e a t . Age su o d m a h u z v r a t i l e , u v r i j e e n e u svojoj a s t i i bijesne: Mi ne e l i m o da vezir i m u f t i j a b u d u u b i j e n i , p a n i t i da b u d u s m i j e n j e n i . N e k a se spahije r a z i u i l i 372

 e m o i h sve p o b i t i u s m i s l u dobivene f e t v e . S o v o m v i j e u su j a n j i a r i o t p r e m i l i iz svoje sredine poglavara pete p u k o v n i j e v o d i t e l j a deva, kojega su spahije napale i u b i l e j o p r i j e nego je stigao na t r k a l i t e . K a u da se to d o g o d i l o po nagov o r u v e l i k o g a vezira i da su se n j e g o v i l j u d i p r e o d j e n u l i u spahije da b i se stvar k o n a n o o d l u i l a , j e r d o k l e g o d spahije n i s u p r o l i l i k r v , t e k o da b i se j a n j i a r e m o g l o p o k r e n u t i da ih napadnu. N a vijest da je j a n j i a r s k i glavar u b i j e n , p o l i su j a n j i a r i o s v e t i t i se. N a p r i j e d su ili novaci i j a n j i a r i , iza n j i h u l e m a i v e l i k i vezir. M u f t i j i n sin, sudac Galate, m l a d i o b l j u b l j e n o v j e k , u o k l o p u i s k a c i g o m , i a o j e s p r a t n j o m o d dvadeset n a o r u a n i h p a e v a p o p u t vezira. K a d j e p o v o r k a stigla do pos l a n i k o g hana, p r e k o p u t a spaljena stupa ( n e k a d a n j e g a Port i r o v a stupa na K o n s t a n t i n o v u f o r u m u ) , p o d i j e l i l a su u dvije p o v o r k e : j e d n a je ila cestom p r a v o dalje, a d r u g a j e zaokren u l a iza ugla k o d cisterne o d t i s u u stupova ( n e k a d a n j a Filoksenova cisterna), u u l i c i u s p o r e d n o j s t r k a l i t e m , gdje su se spahije o s i g u r a l i o p k o p o m . Da i h j o j e d n o m p o z o v u n a p o k o r n o s t , p o l i su k n j i m a kao izaslanici i m a m d a m i j e sultana M e h m e d a I I V e l i efendija i K e n a n - p a a . D o a v i do predv o r j a d a m i j e , u m j e s t o o d g o v o r a u l i su smeteno m r m l j a n j e i v i k a n j e : U d a r i t e ! . V e l i efendija je j o za v r e m e n a pobjegao, a n o s a boce i p a i n glasnik, a s n j i m i I s l a m - p a i n sin, sin n e k a d a n j e g n a m j e s n i k a Kafe, s a s j e e n i su na k o m a d e . Janji a r i su se p r i b l i i l i s one strane od A j a Sofije. M e u t i m su i h spahije p r i s i l i l e na u z m a k ; b i l i b i zajedno s e h a j o m i a g o m suzbijeni da nije b i l o staroga M u s l i h e d i n a k o j i se o b o r i o na agu da je k u k a v i c a , one u u z m i c a n j u osokolio, pa i h g r d n j a m a opet p o t j e r a o n a t r a g na t r k a l i t e , gdje su s t a k v o m e s t i n o m u p a l i m e u spahije da se glava k o t r l j a l a na glavu, a l e i n e se samo g o m i l a l e j e d n a na d r u g u ; sjedobrade spahije i p a e v i c r n i h k o v r d a b i l i su bez razlike p o k o e n i p o d i v l j a l i m sabljam a j a n j i a r a . M e u p a e v i m a , k o j i su se b r a n i l i iz p r e d v o r j a d a m i j e , b i l o je o d l i n i h strijelaca, o d k o j i h je j e d a n , M a k s u d , sa sedam pogodaka p r o b o sedam j a n j i a r a , a o n d a u k r v o p r o l i u b i o s a s j e e n . K o l o v o e H u s e i n e h a j a i Kara-aga p o k u a l i su se i z g u b i t i uz i z l i k u da u d a m i j i obave m o l i t v u . B i j i k l i M a h m u t je oprezno sa s p a h i j a m a zaposjeo gradska v r a t a k o d k o j i h se u k r c a o za U s k u d a r . P r e v o z e i se l j u d i m a p r e k r c a n i m a m c i m a , p r e v r n u o se j e d a n . M e u t i m j e u p r e d v o r j u d a m i je d o l o do k r v o p r o l i a spahija i p a e v a . U b i j e n i su b i l i na g l a v n o m m i h r a b u i na m i m b e r u , a p r o z o r i i v r a t a b i l i su pror e e t a n i t a n e t i m a ; k o l o v o e : T a l a k l i i A h m e t , U r u d - b e g i Binaj i M e h m e d efendija p a l i su sa o t p r i l i k e t r i stotine l j u d i , m e u k o j i m a je b i l o i pedesetak za spahije n o v o u z e t i h m o m a k a iz t a l a . Jedan se dio z a t v o r e n i h uspeo na m i n a r e t e , gdje je sad, umjesto p o v i k a Allah je v e l i k ! , odzvanjalo: A m a n ! Aman! 373

( t j . m i l o s t , m i l o s t ! ) . M u s l i h e d i n i m je o b e a o m i l o s t i k r v o p r o l i e j e stalo. D o l i su r o a c i u b i j e n i h da b i svoje p r i p a d n i k e zak o p a l i po m u s l i m a n s k o m v j e r s k o m o b r e d u . M e u t i m , v i e o d dvije stotine, za k o j e se n i t k o nije p o b r i n u o , b i l i su kao tjelesa p o b u n j e n i k a b a e n i u m o r e , a da i m a m n i j e n a d n j i m a i z m o l i o p o g r e b n u m o l i t v u . T o je b i o p o v o d za i v u r a s p r u m e u ulem o m , j e r su m n o g i m e u n j i m a , a to je m i l j e n j e zastupao i v e l i k i p o l i h i s t o r i a r i h i s t o r i o g r a f H a d i H a l i f a , zastupali m i l j e n j e velikoga m i s l i o c a K u h i s t a n i j a : da o t v o r e n i r a t p r e k i d a p o b u n u i , t k o j e o r u j e m u r u c i u m r o , ne m o e se v i e smatrat i p o b u n j e n i k o m . A l i s t r a n k a v e l i k o g a vezira, a m e u n j i m a nar o i t o v r h o v n i z e m a l j s k i sudac ( h i s t o r i o g r a f K a r a e l e b i - z a d e Aziz efendija), t v r d i l a je s u p r o t n o i i m a l a je p r a v o , ne samo zbog toga t o su b i l i j a i . V e l i k i vezir i m u f t i j a , k o j i su na taj n a i n zbog poraza spahija spasili glave, o p o m e n u l i su j a n j i a r e da se m i r n o odnose p r e m a svojoj b r a i , s p a h i j a m a . V e l i k i je vezir, me u t i m , zbog p o m o i n j i h o v i h aga postao n j i h o v r o b ; b u d u i da je n j i m a i m a o d v o s t r u k o zahvaliti za svoj p o l o a j , za d o b i v e n i i z a d r a n i , m o r a o se p o k o r a v a t i i n j i h o v u m i l j e n j u . Od spahij a , k o j i su za pobune b i l i o k u p l j e n i u d a m i j i , m n o g i su i z b r i sani iz popisa, i z g u b i l i su p l a e , a v i e je od t i s u u p o v e l j a za d o d j e l u z e m l j i t a spaljeno. Ostali su se m o r a l i o d r e i d j e j e g d o d a t k a ( v e l e d e ) , t j . d o d a t a k za sinove uz p l a u , i z a d o v o l j i t i se j e d n o s t a v n o m p l a o m . D o b i l i su novoga e h a j u . K a r a K e t h u d a i P a n d u r e l e b i , k o j i su b i l i p o b j e g l i , n i s u u b i j e n i , j e r su i m a l i v r l o m o n a poznanstva, nego su b r i s a n i iz p o p i s a s t a l e a spah i j a i n a m j e t e n i kao m u t e f e r i c i i a u i . Glavni k o l o v o a B i j i k l u M a h m u t u h v a e n je na b i j e g u u B r u s u o d O s m a n p a a - z a d e Husein-bega k o j i je poslan za n j i m i k o j i m u je odsjekao glav u . Za p o s l a n u glavu d o b i o je n a m j e s n i t v o K a r a m a n a . V e l i k i vezir je za u g u e n u p o b u n u d o b i o u s u l t a n o v o m p r i s u u sveano k r z n o .

[ K a k o se u C a r i g r a d u p o d i g l a v o j n i k a b u n a , t a k o se ona zbila i u p r o v i n c i j i . U M a l o j A z i j i su se i s t a k l a dva p o b u n j e n i k a , H a j d a r o g l u i K a t i r d i o g l u , i o n i su o p u s t o i l i k r a j i z m e u I l h u n a i A k e h i r a . P r v i j e najavio r a t n a m j e s n i k u M a l e Azije, A h m e t - p a i , j e r j e taj p o l o a j k u p i o za 30.000 pjastera. D o l o je do b i t k e , u k o j o j su p o b u n j e n i c i , d o d u e , t u e n i , a l i j e Ahmet- p a a , k o j i je neoprezno t a b o r o v a o u j e d n o j r a v n i c i , iznenada n a p a d n u t i u h v a e n . H a j d a r o g l u ga razodjene, p o s a d i na k o n j a i o t p u s t i . A l i i m je on odjahao, d o e K a t i r d i o g l u , t j . sin gon i a m a z g i , i zaspe H a j d a r o g l u a p o g r d a m a zbog t a k v o g post u p k a , p o j u r i za n a m j e s n i k o m , stigne ga i u b i j e s k u p a sa njeg o v o m p r a t n j o m . N a t u vijest se za n a m j e s n i k a i m e n u j e Mehm e d - p a a , sin B o s t a n d i O m e r - p a e , a svakome u z e m l j i t k o se 374

d o k o p a p o b u n j e n i k a H a j d a r o g l u a o b e a s a n d a k . A ovaj nastav i u m a l o a z i j s k i m p r o l a z i m a d o e k i v a t i i p l j a k a t i karavane, a g l o b i o j e i gradove, pa je n a j p r i j e ugrozio, a kasnije i oplja k a o i K a r a h i s a r , glavni g r a d tog s a n d a k a . Tada bude o d r e e n M e h m e d - p a a da ga u n i t i s v i m silama. On p o a l j e kao muteselima abaza Hasana k o j i iznenadi H a j d a r o g l u a u d o l i n i k o d Sparte, u h v a t i ga i sprovede u C a r i g r a d , gdje b u d e o b j e e n . V e l i k i vezir, k o j i je s jedne strane zazirao o d ugleda v a l i de i aga t r u p a , s druge strane j e v r i o p u n u s v o j u vlast. P r i tome je d o l o do i m e n o v a n j a , osuda, istraga, te ocjena k o j e su stvarale napetost i z m e u njega i n j e g o v i h m o n i h saveznika; to se p o j a a l o j o i t i m e t o se u s u i v a o r a d i t i p r o t i v n o od o n o g t o j e e l j e l a v a l i d a , a i t i m e t o je p o m o u m u f t i j e i uleme d o p u t a o sebi da i m o b o m a p r k o s i . J a n j i a r s k i aga M u r a t , k o j i se nadao m j e s t u v e l i k o g vezira, i K a r a a u , k o j i j e p r i e l j k i v a o m j e s t o j a n j i a r s k o g age, k o v a l i su sa v a l i d o m p l a n o r u e n j u v e l i k o g vezira; u t u s v r h u p r i d o b i l i su i starog M u s l i h e d i n a , koj i j e v e , s l u e i pet sultana, p r e i v i o p r o m j e n u dvadeset velik i h vezira. Povod se n a a o u neuspjehu flote p r o t i v Venecijanaca. J a n j i a r s k i aga d o j a v i v a l i d i da je za njega k r i v v e l i k i vezir, j e r nije, n a j p r i j e , o p r e m i o s t o t i n u b r o d o v a , k o l i k o j e traio k a p u d a n p a a , a o n d a j e u t a j i o s t o t i n u kesa o d svote kasnij e m u u p u e n e . Ne z n a j u i n i t a o tome, sazove v e l i k i vezir zasjedanje da b i se n a l o n a i n a da se pomogne f l o t i n a k o n neuspjeha. S e d m o g o d i n j i s u l t a n je sjedio na p r i j e s t o l u , a v a l i d a j e stajala k r a j njega; d j e a k o t v o r i zasjedanje g o v o r o m k o j i m u j e v a l i d a p r i p r a v i l a i svali svu k r i v i c u na v e l i k o g vezira. K a d a se ovaj p o n e i s p r i a v a t i , s u l t a n m u l j u t i t o r e e : Nisi o v j e k k o j i je v a l j a n za v e l i k o g vezira, v r a t i p e a t . On, u p l a e n i iznena e n , u t i o je neko v r i j e m e pognute glave, a o n d a preda p e a t s u l t a n u u r u k e ; ovaj ga z a d r i neko v r i j e m e , p r i j e e p o g l e d o m p o p r i s u t n i m a kao da b i r a m e u n j i m a i k o n a n o pozove K a r a M u r a t a . Ovaj p o n o s i t o i z a e sa skupa, zaspe svoga p r e t h o d n i k a p r i g o v o r i m a zbog u t a j e n i h 50.000 p j a s t e r a i n a r e d i bostand i b a i d a ga z a t v o r i ; njegov e h a j a Aga-zade M e h m e d bude za- 21.5.1649. t v o r e n u o d a j i u v a r a serajskih v r a t a , p a l a a m u z a p e a e n a , a i m o v i n a oduzeta; naraslo bogatstvo p r o p a l i h i m e t a k a t o l i k i h vezira, s u m a od 20 m i l i j u n a a k i . Sedam dana p o t o m j e smijen j e n i v e l i k i vezir p r o t j e r a n u M a l g a r u ; njegov e h a j a i defterdar, n a k o n t o j e o d n j i h i s t i s n u t o blago, b u d u u g u e n i i b a e n i u m o r e . Za v e l i k i m v e z i r o m poslan je sobar T e l h i s i s usmen i m n a l o g o m za pogubljenje, i m d o e p i s m e n a p o t v r d a ; ova u s k o r o u s l i j e d i p r e k o F r e n k i A h m e t a i o n b u d e u g u e n . Osmans k i h i s t o r i a r i n i s u j e d i n s t v e n i u o c j e n i njega: n e k i , kao K a r a -elebi Aziz i V e d i h i , s k l o n i j i su m u i b l a e ga sude, a d r u g i su s t r o i j i , kao a r i h u l minar-zade i K a t i b - e l e b i H a d i H a l i f a ; da d r u g i t o n i j e sude dokazuje s u m a o d 20 m i l i j u n a oduzetog m u i m e t k a . O p e n i t o j e Sofi M e h m e d - p a a v a i o t v r d i m , nepo375

p u s t l j i v i m o v j e k o m , i j a se t v r d o a u s t v a r i m a riznice pokazala kada je b i o defterdar za K a r a Mustafe, da b i sebi dao maha, k a d a j e postao v e l i k i v e z i r . ]

Druge godine Mehmedove vladavine p o j a v i l i su se poslanic i s I s t o k a i sa Zapada, ne samo kao donosioci e s t i t k i odgovar a j u i n a o b j a v u o u s p o n u na p r i j e s t o l , nego su d o l i i kao pre30.3 .1649. g o v a r a i za m i r i p r i j a t e l j s t v o . N a j p r i j e se p o j a v i o j e d a n uzbe k i poslanik, Sejid A b d u l m e n a n k o j i j e na s v e a n o m p r i j e m u donosio darove i pet pehara, sablju o p t o e n u d r a g i m k a m e n j e m i b o d e , dvadeset i sedam bala izvezene t k a n i n e , deset k o n j a , jedan s t o l n j a k p r o t k a n z l a t n o m i c o m i pet izvezenih p o k r i v a a za k o n j e . Razlog njegova d a r i v a n j a nije b i l a samo e s t i t k a v e i poziv u p o m o i posredovanje s Nezir-hanove strane, k o l e b l j i voga u z b e k o g a vladara, k o j i j e o t p r i l i k e p r i j e e s t g o d i n a nak o n s m r t i i m a m a B e h a d i r K u l i - h a n a d o a o na p r i j e s t o l , a l i j e b i o p r i s i l j e n p r e p u s t i t i ga svom sinu Abdulaziz-hanu k o j i j e vladao u S a m a r k a n d u . Iz osvete p r e m a s i n u o b r a t i o se za p o m o i n d i j s k o m c a r u D i h a n - a h u i o b e a o da e m u za t o p r e p u s t i t i j e d a n d i o t u r a n s k i h zemalja. A l i k a d a se D i h a n - a h o v sin M i r M a h a l p r i b l i i o g r a n i c a m a B u h a r e s dvadeset do trideset tisu a l j u d i , o b r a t i se Nezir-han, p o a l i v i t o je pozvao I n d i j c e , p e r z i j s k o m a h u p r o t i v o v i h , pa j e Abdulaziz p r o t j e r a o i n d i j s k u v o j s k u n a k o n devetodnevne b i t k e . Abdulaziz j e pisao svom ocu N e z i r u da m u r a z l o i k a k o j e isto t a k o l o e Perzijance kao i I n d i j c e p o z v a t i u z e m l j u s ove strane I m a u s a i Oksusa, a Nezir-han, p o s l u a v i dobar savjet, otkazao je zahtjev za p e r z i j s k o m p o m o i i sada se t i m e o b r a t i o o s m a n s k o m s u l t a n u . Sa strane a h a p o j a v i o se istovremeno s u z b e k i m p o s l a n i k o m p e r z i j s k i h a n M e h m e d k o j i j e n a s v e a n o m p r i j e m u s e s t i t k a m a doveo, uz e s t i t k e p r i g o d o m dolaska n a p r i j e s t o , i dva slona. U Polj2 . 6 . s k u i R u s i j u su d o d u e poslane objave o d o l a s k u na p r i j e s t o , a p u t e n i su t r i godine u C a r i g r a d u z a d r a v a n i r u s k i poslanici. N i j e d o l o n i k a k v o poslanstvo e s t i t a t i zbog k o z a k i h n e m i r a , p r e m d a P o r t a s ove obje sile j o n i j e b i l a u o t v o r e n o m r a t u ; 18.7. n a p r o t i v , j o k r a t k o v r i j e m e p r i j e I b r a h i m o v a s v r g n u a poslan j e v r h o v n i sobar na zahtjev jednoga p o l j s k o g a poslanika t a t a r s k o m e h a n u da o d njega i s h o d i p o v r a t a k z a r o b l j e n i k a k o j e su o v i , p r i p o r a z u u K o r s u n u , z a r o b i l i , no bez uspjeha. Suprotno t o m e j e Venecija h t j e l a , n a l a z e i se u o t v o r e n o m r a t u , poslat i p o s l a n i k a L u i g i C o n t a r i n i j a , k o j i j e u p r a v o sa strane Repub l i k e prisustvovao m i r o v n o m kongresu u M i n s t e r u , a p r i j e deset godina, u v r i j e m e k a d j e d o l o do nesretnog i n c i d e n t a oduzim a n j e m a f r i k i h p l j a k a k i h b r o d o v a p o d V a l o n o m , b i o je tada u C a r i g r a d u b a i l o ( k o n z u l ) ; sada j e poslan kao i z v a n r e d n i p o s l a n i k u C a r i g r a d e s t i t a t i i p r e g o v a r a t i o m i r u . Samo t o n i j e p r i h v a e n p r i j e d l o g sekretara B a l l a r i n a da se K r e t a o s l o b o d i

376

o d s t u p a n j e m T i n e i Parge i aga, k o j i j e poslan u V e n e c i j u zbog o d s t u p a n j a K a n d i j e , isto se t a k o n e u s p j e n o v r a t i o . K a d j e jed a n n o v i b r z i t e k l i o d b a i l a poslan u V e n e c i j u i , umjesto zah t i j e v a n o g o d s t u p a n j a o t o k a , donio samo p o n u d u da se razrui K a n e j a , v e l i k i vezir se t o l i k o r a s r d i da j e b a i l a dao b a c i t i u 28.4.1649. zatvor Crnu kulu, u t v r d u na Bosforu; a prvog t u m a a , k o j i j e m n o g o polagao na svoj ugled, d u g u s l u b u k o d Porte i svoj e veze s m o l d a v s k i m k n e z o m L u p u l o m (bio m u j e zet), t o g prvog t u m a a , G r i l l a , k o j i je a k t i v n o s u r a i v a o i p r i r u e n j u pat r i j a r h a K i r i l a , dao j e o b j e s i t i . E r d e l j s k o m poslanstvu, koje se sastojalo o d p o s l a n i k a novoga kneza G r g u r a Rakoczvja, sina i s t o i m e n o g p o k o j n o g a G r g u r a Rakoczvja, i o d poslanstva t r i j u n a r o d n o s t i u z e m l j i (Saksonaca, V l a h a i M a a r a ) , p o t o j e isp l a t i l o g o d i n j i danak za E r d e l j o d petnaest t i s u a d u k a t a i dvadeset t i s u a za K o i e , dana je sultanova a h d n a m a , t j . ugovor, po k o j e m u se Rakoczvjevu sinu daje vlast, k a d p r e d a d o s a d a n j a davanja; o b e a v a m u se da e z e m l j a b i t i p o t e e n a T a t a r a , m o l d a v s k m i v l a k i h knezova i susjednih p o g r a n i n i h p a a , a l i j e ujedno u t v r e n o da sela, k o j a p r i p a d a j u u l i , Jeneju, o l n o k u , Levensu i T e m i v a r u , a k o j a su do B a t h o r v j e v a vremena svoj e poreze d a v a l i P o r t i , i dalje treba da i h d a j u kao r a n i j e i da se E r d e l j n e m a m i j e a t i u p o d r u j e P a r a k a n i H e l m a . Poslan i k S u l v o k o d S o p o r a dao je u t a n a e n i danak. S A u s t r i j o m j e u s k o r o istekao m i r , a l i j e u posljednje dvije godine zbog l e t e i h odreda na t a j e r s k o j g r a n i c i , zbog j u r i a n j a n a a r m a , zbog j e d n o g p o k u a j a da se prepadne Rab i da se granskog b i s k u p a z a r o b i , uz druge incidente k o j i su b i l i stalna g r a a prepiske izm e u p r e d s j e d n i k a d v o r s k o g r a t n o g v i j e a i b u d i m s k o g namjesnika, m i r b i o m n o g o s t r u k o p o v r i j e e n . P r i j a n j i p r e d s t a v n i k S c h m i d o d Schvvarzenhorna, doveden j e s t u r s k i m p o s r e d n i k o m H a s a n o m , k o j i je u B e d o n i o o b j a v u o s t u p a n j u n a p r i j e s t o l , 30.3. i u i s t o m se s v o j s t v u v r a t i o u C a r i g r a d s i n s t r u k c i j a m a da m i r na r i j e c i itvi, k o j i e i s t e i za t r i godine, opet p r o d u i na dvadeset g o d i n a i da p r i s t a n e n a j v i e na darove o d s t o t i n u t i s u a t a l i r a , i t o ne svake godine nego samo za ovaj p u t a , i da se o n i u m i r o v n o m u g o v o r u ne nazivaju d a v a n j a . S t a r i Z u l f i k a r , m a a r s k i p r e o b r a e n i k , k o j i je v e p r i j e e t r d e s e t g o d i n a h t i o t u r s k i dokument o m i r u na itvi k r i v o t v o r i t i izostavljanjem r i j e i j e d n o m z a u v i j e k , sada j e j o b i o u P o r t i n o j s l u b i kao njezin t u m a . K a s n i j e j e to b i o p o l j s k i p r e o b r a e n i k B o b o v s k i , pisac n e k o l i k o c i j e n j e n i h rasprava o i s l a m s k i m o b i a j i m a i o u n u t r a n j o s t i seraja. C a r s k i , v r l o s p r e t n i t u m a P a n a j o t t i ( M u rusi) o b o l i o j e o d c r n i h b o g i n j a . D j e l o t v o r n i j e nego ova d v o j i ca, p r i d o b i l i su v e l i k o g a v e z i r a K a r a M u r a t a , k o j i se kolebao i z m e u r a t a i m i r a , v r h o v n i z e m a l j s k i sudac K a r a e l e b i - z a d e Abdulaziz zbog p r a g m a t i k i h razloga k o j i su p r o i z l a z i l i iz venecijanskoga r a t a i u n u t r a n j i h n e m i r a . M e u S c h m i d o v i m vjer o d a j n i c a m a b i l a j e i j e d n a za g r k o g a p a t r i j a r h a P a r t e n i j a da 377

1.7. 22.7.

m u se oda p r i z n a n j e t o se z a l o i o za v j e r u . M i r j e o b n o v l j e n 1. s r p n j a opet na dvadeset i dvije godine, a njegovo p o t v r i v a n j e su t r e b a l a p o t v r d i t i v e l i k a poslanstva. J o k r a j e m istoga mjeseca b i o je S c h m i d n a svome o p r o t a j n o m p r i j e m u . Zet staroga Z u l f i k a r a , p o s l j e d n j i p o s r e d n i k Hasan, p o a o je s p o t v r e n i m u g o v o r o m u B e , a S c h m i d k o j i ga je p r a t i o v r a t i o se kao pos l a n i k n a t r a g u C a r i g r a d . Sva P a n a j o t t i j e v a n a s t o j a n j a da u osl o v l j a v a n j u sultan u v j e r o d a j n o m p i s m u c a r u z a m i j e n i : Ti, T i k o j i sa Vi k o j i . . . b i l a su uzaludna. T u r s k a d r a v n a kancelar i j a o p r a v d a v a l a je t o se p r i d r a v a ovoga o s l o v l j a v a n j a iz opr a v d a n o g a razloga, j e r s u l t a n o sebi g o v o r i u p r a v o m e l i c u : ja, j a k o j i . . ., pa ne m o e cara o s l o v i t i u m n o i n i . Naslov ugarski k r a l j t a k o e r se n i j e mogao o d r a t i . S r e t n i j e r u k e je b i l o S c h m i d o v o pregovaranje o p r i z n a v a n j u p r i j a t e l j s k i h odnosa sa p a n j o l s k o m . M a k o l i k o se to f r a n c u s k i p o s l a n i k t r u d i o o s u j e t i t i , i p a k j e a u A h m e t , p o r t u g a l s k i idov, nekada zvan d o k t o r Alva poslan u M a d r i d s o b j a v o m o s t u p a n j u na p r i j e s t o l . B i o je d o b r o p r i m l j e n i v r a t i o se s o b e a n j e m o u z a j a m n o m poslanstvu.

Jedan azijski p o b u n j e n i k , k o j i se m e u d r u g i m a i s t a k a o po s t r a h u k o j i j e posijao u glavnome g r a d u k a d m u se p r i b l i a vao kao b r a n i t e l j spahija p r o t i v j a n j i a r a i n a s t u p a j u i kao d r u g i Abaza, b i o je G u r d i N e b i , t j . p r o r o k Gruzijac, r o a k obojice b r a e vezira, G u r d i M e h m e d a i D a f e r - p a e , n a m j e s n i k a Adane. J o ga je M u r a t I V p o m i l o v a o kao p o b u n j e n i k a , a o t a d a je trgovao v o j v o d s t v i m a i u p r a v o je k u p i o v o j v o d s t v o Safed za t r i d e s e t t i s u a p j a s t e r a od vezira A h m e t - p a e H a z a r p a r e k a d a je d o l o do p r o m j e n e na p r i j e s t o l u i k a d a je t a svota od njega po d r u g i p u t a z a t r a e n a . On j u je o d b i j a o p l a t i t i i , u v r s t i v i se u o k o l i c i Nigde, nastupao je kao z a t i t n i k p r o g o n j e n i h spah i j a . O j a a o je u d r u i v i se s p o b u n j e n i k o m K a t i r d i o g l u o m koj i je p r e k o B o l v a d i n a uznapredovao sve do a j a k o d Karahisa3 0 . 6 . 1 6 4 9 . r a , spalio ga i o d A k h i s a r a u t j e r a o u c j e n u . U C a r i g r a d u j e velik i vezir o k u p i o j a n j i a r e i spahije pa dao p r o i t a t i dopis k o j i i m je u p r a v i o G u r d i N e b i , gdje je z a t r a e n o da se p o l a e r a u n za u m o r s t v o spahija i p a e v a i za i z d a n u fetvu. D r u g i m rijeim a , t r a i se da se kazne v e l i k i vezir i m u f t i j a u i m e zakona. S k u p t i n a j e u t j e l a , a l i j e j a n j i a r s k i aga K a r a - a u oslovio spahije i predbacio i m d a su u t a j n o m d o s l u h u s p o b u n j e n i c i m a i da s k r i v a j u spahije k o j e su se p o v r a t i l e i k o j e su na bijegu. O n i su se o d t i h o p t u b i b r a n i l i na u s t a Zulfikar-age, b r a t a s m a k n u t o g a vezira S a l i h - p a e , i R u z n a m e d i j a , pa su s v o j u vjernost p a d i a h u h t j e l i p o s v j e d o i t i p r i s e g o m n a K u r a n , o t r i Boji m a . Age odjela su r e k l i d a m o g u j a m i t i samo za disciplin u spahija k o j e su p o d n j i h o v o m k o m a n d o m , a ne m o g u odgov a r a t i za ispade o n i h k o j i su o d b j e g l i i k o j i k r s t a r e z e m l j o m . H o e t e l i dakle s n a m a p r o t i v n j i h r a t o v a t i ? u p i t a j a n j i a r s k i aga, a o n i o d v r a t e : Svi e m o poi. I d i t e o n d a n a p r i j e d , n a s t a v i K a r a - a u , u I z m i t k u d a e m o vas slijediti. Ne!, 378

p o v i u spahije kao iz j e d n i h u s t i j u , to ne m o e b i t i . A k o se G u r d i N e b i n i j e p o k o r i o V a o j v o l j i , o k r i v i t e t e nas za sporaz u m s n j i m . M i n e e m o d r u k i j e p r o t i v njega nego uz j a n j i a r e . J a n j i a r i , k o j e su p i t a l i da l i ele p o i p r o t i v n j i h , o d g o v o r i l i su: K u d a god n a aga ide, i d e m o s n j i m . Tada je p r o i t a n o carevo p i s m o k o j i m se p r e p o r u a j e d i n s t v o spahija i j a n j i a r a i da se fetva, k o j o m se o s u u j u G u r d i N e b i i njegove p r i s t a e da i h svatko m o e slobodno u b i t i , p r e d a u l e m a m a na p o t p i s . Oba K a r a - e l e b i j e v a sina su o d b i l i p o t p i s i v a n j e (Abdulaziz i M a h m u t ) zbog toga t o i G u r d i Nebijeve p r i s t a e m o r a j u b i t i sas l u a n e . Ne s m i j u b i t i p r o k l e t i p r i j e nego i m se p r e d l o i da dob r o v o l j n o o d l o e o r u j e . M e u t i m je v e i n a p o t p i s a l a sudbeni d o k u m e n t po k o j e m su se j a n j i a r i i spahije povezali u zajedni k u a k c i j u p r o t i v p o b u n j e n i k a G u r d i N e b i j a . T a u k d i - p a a je s k o n j i c o m i s p j e a d i j o m poslan u I z m i t , gdje su se v e nalazile p o b u n j e n i k e p r e d s t r a e k o j i m a j e zapovijedao K a t i r d i - 2 . 7 . 1 6 4 9 . oglu. O n je p r v o p r i s t i g l e j a n j i a r e oslovio kao b r a u i p r i j a t e lje s k o j i m a o n i n i s u u r a t u . J a n j i a r i su p o s l u a l i r i j e i pobun j e n i k a , p i l i s n j i m a k a v u pa se T a u k d i - p a a n a a o p r i s i l j e n v r a t i t i se. N a t u vijest je i m e n o v a n Hajdaraga-zade za serdara p r o t i v p o b u n j e n i k a . e s t t i s u a j a n j i a r a i e t i r i t i s u e spahija p o l i su sa s a m i m v e l i k i m v e z i r o m iz Carigrada do U s k u d a r a gdje su se u k o p a l i u rovove na u z v i s i n i B u l g u r l u ; k o r i t e n i su i a e m o g l a n i k o j i su v e p o e l i m r m l j a t i zbog nezaposlenosti. U C a r i g r a d u su o s t a l i samo k u r u d i j e i o t u r c i ( o t u r a k , t j . islu e n i v o j n i c i i i n v a l i d i - j a n j i a r i ) . Zabranjeno je da se p a s t i r i , sel j a c i i d r u g i s l o b o d n i l j u d i pojave n a o r u a n i u g r a d u . Iz Carigrada su u U s k i i d a r svaki dan d o p r e m a l i deset t i s u a k o m a d a k r u h a . G u r d i N e b i je p r e k o Tuzle i M a l t e p e uznapredovao i do a o g o t o v o n a s u p r o t l o g o r a j a n j i a r a i spahija k o j i u o p e n i s u 6 . 7 . p o k a z i v a l i volje da se t u k u . U a t o r i m a s p a h i j a crvenoga i utoga stijega p r o i t a n o je c a r s k o p i s m o sa s l i j e d e i m s a d r a j e m : Vi m o j e sluge, spahije, s l u a j t e m o g a l a l u , velikoga vezira, i b o r i t e se p r o t i v n e p o k o r n i h . N e k i j e k l i p a n r e g r u t i r a o k o n j a n i ke i p o s t a v l j a i h u m o m e c a r s t v u , t o on s t i m i m a ? K a z n i t e ga za to. Razglasilo se n a i m e da G u r d i N e b i h o e u s p o s t a v i t i i odrede spahija. O d b i j a n j e j a n j i a r a da se b i j u i m a svoga razloga u k o j e k a k v i m glasinama i u s u m n j i k o j a m o d a n i j e b i l a b e z r a z l o n a . Carica-majka i kizlaraga su o d b i l i p r e d a t i svetu P o s l a n i k o v u zastavu po k o j u j e j a n j i a r s k i aga N a i b a slao u seraj, j e r se s n j o m r a t u j e samo p r o t i v n e v j e r n i k a , a ne p r o t i v m u s l i m a n a . K a u da su v i d j e l i d v o j i c u hasekija (desetara) iz ser a j a k a k o n o u i d u u p o b u n j e n i k i logor, pa se a p u t a l o o spor a z u m u i z m e u velikoga vezira i G u r d i N e b i j a . Hajdaraga-zade j e d o a o u susret v e l i k o m veziru s p r i j e d l o z i m a sa strane G u r d i N e b i j a . N i j e v i e t r a e n o s m a k n u e nego samo da se m u f t i j a skine s p o l o a j a . N i s u o v a m o d o l i sa svom s v o j o m i m o v i n o m s n e p r i j a t e l j s k o m n a m j e r o m nego s p r i j a t e l j s k o m . U je379

d n o m p i s m u G u r d i N e b i je sa sebe s k i n u o k r i v n j u i p r i p i s a o sebi j o i zaslugu t o je opasnoga r a z b o j n i k o g a v o u K a t i r d i oglua p r i v u k a o k sebi i t i m e ga u i n i o n e k o d l j i v i m . M o l i o je da se n j e g o v i m p o m o n i c i m a d a j u s a n d a c i , a za sebe j e t r a i o p o l o a j t u r k m e n s k o g a age. Vezir je b i o s k l o n u d o v o l j i t i o v o m zahtjevu; v e su se pisale isprave za z a t r a e n a m j e s t a i sve je b i l o m i r n o u U s k u d a r u i B u l g u r l i i j u k a d l i j e d a n beg iz Bruse, k o j e g je zajedno s n j e g o v i m l j u d i m a p r i v u k l a p r o t u s t r a n k a , odb a c i v i svaku n a g o d b u s p o b u n j e n i c i m a kao t e t n u p o t p a l i o vat r u t a k o da se v e l i k i vezir i p r o t i v svoje volje m o r a o l a t i t i oru7 . 7 . j a . B i t k u su s obje strane p o t p a l j i v a l i . V e l i k i vezir je sa s v o j i m d o m a i m o d r e d i m a b i o na uzvisini B u l g u r l i i t v o r e i lijevo k r i l o , a u s r e d i n i je b i o Hajdaraga-zade. Desno k r i l o , k o j e se oslan j a l o na m o r e , t v o r i l i su j a n j i a r i i spahije. T a u k d i - p a a b i o je sa s v o j i m l e t e i m o d r e d o m d o a o sve do K a i b u n a r a . G u r d i N e b i je svoga generala Kazaz A h m e t a ostavio u I z m i t u , a K a t i r d i o g l u a je s e t i r i stotine l j u d i poslao n a p r i j e d i taj se u u m i s u k o b i o s T a u k d i - p a o m . V i e p a a i begova je palo u u m i i i t a v a p r e t h o d n i c a vojske v e l i k o g a vezira b i l a b i p r o p a l a da j e K a t i r d i o g l u slijedio one u bijegu, a l i b u d u i da je m i s l i o da su j a n j i a r i iza l e a T a u k d i - p a e , p o v u k a o se u v e e r s G u r d i j e m p r e m a Gebzi, staroj L i b i s i . R a s p r e n i o d r e d i p r e t h o d n i c e su se opet s a k u p i l i i odsijecali glave koje su d o n i j e l i v e l i k o m veziru u a t o r . D o l o je sve v i e glava i k o n a n o je v e l i k i vezir u j e d n o j prepoznao K a s i m o v u glavu, j e d n o g o d n j e g o v i h vlasti t i h l j u d i . T a k o se z a v r i l o s d a n k o m u k r v i . G u r d i N e b i se pov u k a o u N i g d u , K a t i r d i o g l u u Sojiitske planine, Kazaz A h m e t u A k e h i r , a v e l i k i se vezir v r a t i o u C a r i g r a d . B o r b u su iznijele same p a i n e e t e , dok se j a n j i a r i n i s u n i p o m a k l i . B r b l j a v c i m a , k o j i su se o k o m i l i na spahije i k o j i su g o v o r i l i o n j i h o v u p o t p u n o m p r e k i d u b o r b e i da e i h z a m i j e n i t i j a n j i a r s k a k o n j i ca, sada su z a e p l j e n a usta, a s p a h i j a m a je opet porastao ugled u j a v n o s t i . Opet su izdane zapovijedi po k o j i m a je raspisana nagrada za p o b u n j e n i k e glave G u r d i N e b i j a , K a t i r d i o g l u a i A h m e t a Kazaza. K a t i r d i o g l u se posvadio sa s a m i m G u r d i Neb i j e m k o j e m u je predbacivao da se p o v u k a o bez b o r b e . U selu A t i k o d M o d r e n i j a napao je G u r d i N e b i j e v h a r e m i dvije stotine n j e g o v i h e n a predao s v o j i m o d r e d i m a , a d v j e m a n a j l j e p i m a o d n j e g o v i h k e r i je dao odrezati kosu, pa i h u d j e a k o j o d j e i odveo kao k o n j a n i k e sa s o b o m u S o j i i t . Kazaz A h m e t je zarobljen u A k e h i r u , odveden u C a r i g r a d i o b j e e n na Parm a k k a p u ( P a r m a k - v r a t i m a ) . G i i r d i - b e g a je napao I s h a k , beg iz K i r e h i r a , svladao ga i u b i o . Za p o s l a n u g l a v u d o b i o j e Ishak-beg mjesto k a r a m a n s k o g n a m j e s n i k a . D o k su azijski p o b u n j e n i c i u U s k u d a r u stajali n a s u p r o t glavnome g r a d u i dok je nesloga j a n j i a r a i spahija p a r a l i z i r a l a v e l i k o g a vezira, n a K r e t i j e zaustavljen n a p r e d a k o s m a n s k o g o r u j a zbog k a p u a n p a i n e s m r t i i zbog v o j n i k e pobune. K a 380

p u d a n p a u A h m e t a od Hesargrada, s n a d i m k o m V o j n u k , k o j i se u s p r k o s n a j h i t n i j e g poziva sa strane serdara H u s e i n - p a e n i j e h t i o b o r i t i , u b i l o je t o p o v s k o tane p r e d S u d o m . K a d je vojsci p r o g l a e n o imenovanje k a p u d a n p a e B i j i k l i i Mustafe, z a t i t n i k a h i s t o r i a r a V e d i h i j a ( k o j i je kao njegov u v a r p e a t a z a p o e o p i s a t i njegovu povijest), a p r o g l a e n j e j e u i n i o iz Carigrada poslani p o v j e r e n i k , v o j s k a je m r m l j a l a i i z j a v i l a da n e e p o i u k a n d i j s k e rovove dok ne d o u o r u a r i i k o p a i l a g u m a koje su v e v i e p u t a b i l i z a t r a i l i k o d Porte. Plamen p o b u n e su potajno p o t h r a n j i v a l i s e g b a n b a a M a h m u t i r u m e l i j s k i n a m j e s n i k Surnazen M u s t a f a - p a a k o j i su se b i l i r a z j e d i n i l i sa s e r d a r o m , j e r je ovaj sebi z a d r a o i s k l j u i v o p r a v o da p o p u n i sva u p r a n j e n a lenska i k o n j a n i k a m j e s t a i u r u m e l i j s k o j oblasti, t o je u i n i o za ovoga v o j n o g p o h o d a po snazi svoje p o t p u n e serdarske ovlasti. i t a v se l o g o r p o b u n i o i n a v a l j i v a o na serdarove a t o r e p r o b i j a j u i s t r i j e l a m a njegove p a e v e i d i j e l e i m e u s o bno p l i j e n . Serdar se bacio m e u p o b u n j e n i k e k a o m e u n e p r i j a t e l j e p r o b i v i j e d n o g j a n j i a r a skroz n a skroz o d j e d n i h do d r u g i h p l e i j u . R u m e l i j s k i n a m j e s n i k i s e g b a n b a a sada su se p r e p a l i zbog u a s a pobune k o j a je p r i j e t i l a da i n j i h p r o g u t a pa su je n a s t o j a l i s t i a t i . S t e k o m m u k o m su o d e t a d o b i l i o b e a n j a da e se u m i r i t i , dok ne stigne odgovor na n j i h o v u m o l b u da se v r a t e u C a r i g r a d . Iz te velike n e p r i l i k e i z v u k l a je serdara p o n u d a m o r n a r i k i h k a p e t a n a k o j i su m u o b e a l i da e ga p o d u p r i j e t i p i o n i r i m a i m o r n a r i m a , l e v e n d i m a i gusar i m a , ako je v o l j a n da opet z a p o n e o p s a d n i m r a d o v i m a . Serdar s k u p i e t e i r e e i m : Vi me o p t u u j e t e da sam u sporazum u s n e p r i j a t e l j e m i h o e t e o s v o j i t i t v r a v u . T u i t e se na ned o s t a t a k p i o n i r a i v o j n i k a . Evo, t u i m a t e p i o n i r e , v o j n i k e , topove i t v r a v u ; t u su r o v o v i , ubacite se u njih. Age n i s u mogle dalje o d b i j a t i b o r b u i dvije t i s u e j a n j i a r a , e t i r i t i s u e levenda ( b r o d s k i h odreda) i e t i r i t i s u e v e s l a a su s deset v e l i k i h topova z a p o e l i s d r u g o m o p s a d o m K a n d i j e , p r e m d a je za to ve b i l o kasno g o d i n j e doba. Ova je d r u g a opsada t r a j a l a dva 30. 8. mjeseca; p o l e t j e l o j e v i e o d sedamdeset m i n a , a opsjedatelji su i z g u b i l i v i e o d t i s u u j u n a k a , a opsjedani generalnog guvernera o r u j a , grofa Coloreda, viteza u p u n o m s m i s l u te r i j e i . Napadaj je u s m j e r e n ovaj p u t a u p r a v o s u p r o t n o nego p r o l i puta, n a s u p r o t t v r a v e , na Ravelin, Betlehem, P a n i g r u i na M o e nigo, k o j i lei i z m e u oba k r a k a polumjeseca, k o j i su T u r c i v e b i l i o s v o j i l i , a l i su ga opet m o r a l i n a p u s t i t i . S e g b a n b a a Mahm u t i r u m e l i j s k i n a m j e s n i k , oba p o t a j n i p o d s t r e k a i pobune, o k a j a l i su to ovdje, p r v i s p r o s t r i j e l j e n o m n o g o m zbog e g a je u m r o , a d r u g o m e j e b o m b a r a z n i j e l a r u k u . M e u t i m je stigao i K o r H u s e i n s c a r s k i m p i s m o m , s o d g o v o r o m na zahtjev kretske v o j s k e i s d o p u t e n j e m da se t i s u u i pet s t o t i n a j a n j i a r a m o g u v r a t i t i . Zato je u C a r i g r a d u u n o v a e n o t r i t i s u e n o v i h jan j i a r a i t i s u u spahija za K r e t u . N a vijest da je stigao K o r

381

H u s e i n , n a p u s t i l a j e m o m a d samo u j e d n o j n o i rovove, pedeset i p r v i , pedeset i t r e i , e s n a e s t i , e t r n a e s t i , devetnaesti i t r i deset o s m i j a n j i a r s k i o d r e d , t a k o da su o f i c i r i o s t a l i sami. Uzal u d se serdar s u p r o t s t a v i o p o g u b n o j m j e r i carskog p i s m a , j e r j e d o p u t e n j e p o v r a t k a dano za t i s u u i pet s t o t i n a m o r a l o za s o b o m p o v u i i p o v r a t a k o s t a l i h . T a j e m j e r a donesena d i j e l o m zbog osobne m r n j e K o r Huseina, a d i j e l o m zbog l j u b o m o r e aga n a P o r t i k o j i su b i l i H u s e i n u z a v i d n i za r a t n u slavu. H u s e i n j e o k u p i o o f i c i r e i s t a r j e i n e i z a t r a i o da se izjasne o njegovu pon a a n j u . Jednoglasno su i z j a v i l i da su njegove m j e r e s i g u r n o s t i m u d r e i da j e b i o p o s t o j a n , a l i da e t e v i e n e e o s t a t i . Ovo su s v j e d o a n s t v o svi p o t p i s a l i i p o s l a l i u C a r i g r a d , p a j e t i m e u d o v o l j n o j m j e r i o p r a v d a n o p r e k i d a n j e d r u g o g opsjedanja, a serdarovi n e p r i j a t e l j i su m o r a l i u u t j e t i . P o r t a j e i m e n o v a l a K o r H u s e i n a za s e g b a n b a u , a n a B i j i k l i i M u s t a f i n o mjesto (kojega je serdar p r e d l o i o za k a p u d a n p a u ) i m e n o v a n j e v e l i k i m a d m i r a l o m Hajdaraga-zade M e h m e d - p a a . Do ovoga i m e n o v a n j a j e d o l o zbog sumnje v e l i k o g a vezira da Hajdaraga-zade n a s t o j i p o s t i i v r h o v n u a s t u c a r s t v u . P r i z r e n s k i alajbeg, kojega j e v o j s k a poslala P o r t i da z a t r a i p o j a a n j e i smjenu, v r a t i o se c a r s k i m p i s m o m k o j i m se o b e a v a s k o r i dolazak e t i r i t i s u e l j u d i , a za p r i j e v o z b r o d o v e begova b r o d o g r a d i l i t a i t r i gusarska b r o d a . M e u t i m , e t e se v i e n i s u dale z a d r a t i u r o v o v i m a . N a p u t e n i serdar se n a a o p r i s i l j e n n a p u s t i t i opsadu i p o i u z i m o v a l i t e . Preostale r u m e l i j s k e e t e postavljene su uz m o s t , gdje su p r o l e godine zimovale. H a s a n - p a a se s a n a d o l i j s k i m e t a m a p o v u k a o p r e k o p u t a b o l n i c e k o j u j e o d v r e m e n a do v r e m e n a obasipao t o p o v s k i m m e c i m a ; dobavio j e kamenje i k r e da t a m o sagradi u t v r d u . P o r t u j e izvijestio da j e zbog p r i j e i m e n o v a n i h razloga p o a o u z i m o v a l i t e i da j e K a n d i j a v e l i k a t v r a v a i s p r e d k o j e j e m o r e , a s t r i strane j e o p k o l j e n a dubok i m j a r c i m a , sa sedam bedema i pet v a n j s k i h bedema; o d o v i h dvanaest bedema j e d a n j e d o d u e zauzet (polumjesec M o e n i g o , a l i su ga o p s j e d n u t i opet n a t r a g o s v o j i l i ) , a v o j s k a za opsadu b a r e m se z a d r a l a do r o v o v a . V e j e gore s p o m e n u t o d a su G u r d i N e b i i njegov p o b u n j e n i o l o z a t r a i l i da P o r t a s m i j e n i m u f t i j u . V e l i k i vezir, k o j i m u nije b i o p r i j a t e l j , v e b i tada b i o t o m e s k l o n , a l i , b u d u i d a se posavjetovao o t o m s v o j n i m agama, s M u s l i h e d i n o m i Bekt a e m , m o r a o se p o k o r i t i n j i h o v i m v a l j a n i m r a z l o z i m a ; ako pob u n j e n i c i m a p r e d a j u m u f t i j u , o v i e u s k o r o z a t r a i t i glave vel i k o g a vezira i aga. N o i m j e G u r d i o t i a o iz U s k u d a r a , v e l i k i vezir je, sasvim u s p o r a z u m u sa s t a r o m c a r i c o m - m a j k o m , a d a se s agama dalje n i j e n i sporazumijevao, s k i n u o m u f t i j u A b d u r a 18.7. h i m a . N a j p r i j e j e u p u e n na svoje p o l j s k o d o b r o , a l i je u s k o r o z a t i m u k r c a n sa s i n o m , o b i j e s n i m m l a d i m sucem iz Galate, za h a d i l u k u M e k u . Otac j e stekao b r o j n e n e p r i j a t e l j e zbog svoje g r u b o s t i , a sin zbog r a s k o i i g r a m z i v o s t i . M n o g i o d o n i h k o j i
382

su suca p o t k u p i l i , sada su ga t u i l i p r e d c a r i g r a d s k i m sucem a n i - z a e o m da i m v r a t i i z n u e n e svote. U m j e s t o da se b r a n i n a r o i t u , sin b i v e g a m u f t i j e p o e p s o v a t i suca k o j i m u je r e k a o da to ne r a z u m i j e i da m o r a v r a t i t i novac k o j i je uzeo. A pa t o , r e e m u f t i j i n s i n , m e n i dostaje t o sam u i o i ne t r e b a m p o d u k e h o m o s e k s u a l a c a . Sudac m u l j u t i t o o d g o v o r i : M l a d i gospodine, o v a k v i se o b i n o ele t i m e o p r a t i da d r u g i m a d a j u ime k o j e n j i h ide, kao t o V i , m l a d i gospodine, k o j i h r a n i t e dvadeset do trideset n a j l j e p i h d j e a k a . P o l o a j m u f t i j e , do kojega je b r b l j a v i v r h o v n i sudac K a r a e l e b i - z a d e Abdulaziz d o a o l a s k a n j e m , dano je Behaji-efendiji, p r e m d a je ovaj na p o l o a j u c a r i g r a d s k o g suca b i o na s p i s k u uleme o s m i po r e d u iza Abdulaziza. Po s u d u ovoga posljednjega, B e h a j i je sasvim odgovarao v a l i d i kao i v e l i k o m v e z i r u kao b e z b r i n i u i v a l a c o p i j a koj i m se l a k o m o e r u k o v a t i . Ova o p t u b a ne samo da je sama p o sebi s u m n j i v a u u s t i m a zapostavljenog natjecatelja za p o l o a j m u f t i j e , nego j e opovrgava i i n j e n i c a t o se B e h a j i u s k o r o nak o n svog i m e n o v a n j a posvadio s v e l i k i m v e z i r o m u p r a v o zato t o nije h t i o v i e p o a s n e p o l o a j e d a t i n j e g o v i m n e z a s l u e n i m t i e n i c i m a , kao d v o r s k o m a s t r o n o m u i d r u g i m a , a n a r o i t o j e d n o m t i e n i k u kizlarage i stare valide, p r o f e s o r u b o s t a n d i j a k o j i nije d r u k i j e b i o poznat nego p o d i m e n o m H u s e i n - m a g a r a c . Abdulaziz, k o j i j e b i o isto t a k o l u k a v kao i b r b l j a v , k o r i s t i o je o v u o k o l n o s t da m u f t i j u zbaci s p o l o a j a i to b i m u u s k o r o i u s p j e l o da se v e l i k i vezir, m a k a k o se l j u t i o na m u f t i j u , n i j e p o b o j a o da u dva mjeseca dva p u t a daje taj p o l o a j . Me u t i m , da se i p a k o e e o m u f t i j u zagovarao je K a r a e l e b i - z a d e ovaj sasvim n e u v e n i zahtjev za svojstvo m u f t i j e : dosad, taj p o l o a j u v i j e k j e dan samo p r a v o m e , pa ga n i p o t o n i j e z a d r a o onaj k o j i j e b i o s m i j e n j e n . V e l i k i vezir o t o m d o d u e nije dao p i s m e n i i z v j e t a j , a l i je usmeno p o r u i o k i z l a r a g i stare carice-majke, ako b i v r h o v n i r u m e l i j s k i sudac z a t r a i o usmeno naslov i svojstvo za to mjesto, o n n e e b i t i p r o t i v toga. U e n i kao i a s t o h l e p n i v r h o v n i p o k r a j i n s k i sudac kovao je e l j e z o d o k je v r u e . Dostajalo je da u r u i spis jedne o d s v o j i h r a s p r a v a o prav u s u l t a n u , p a da o d njega po kizlaragi stare valide ( k o j i je usk o r o zatim umro) dobije n e u v e n o odlikovanje titularnoga muf t i j e k o j i s t o j i po l j e s t v i c i o d m a h iza pravoga. N a k o n osam dana, k a d a su v e z i r i i p o k r a j i n s k i suci d o l i na u o b i a j e n o p r i m a n j e , p r o g u r a o se Aziz efendija p r e d vezire da p r e d n j i m a zauzme p o l o a j . D r u g i vezir K e n a n - p a a ga oslovi: E f e n d i j o , ako si v r h o v n i p o k r a j i n s k i sudac, i d i dolje i stani uz anadolskoga, a ako si m u f t i j a , o n d a t u m e u v e z i r i m a n e m a p o s l a , p a ga je s v o j i m p l e i m a g u r n u o u n a t r a g . K e n a n - p a a j e b i o j a k i vel i k o v j e k , a Azizefendija m a l e n i p a t u l j a k . D r u g i v e z i r i su t o isto i n i l i t a k o da je n o v i n a s l o v n i m u f t i j a r a m e n i m a o d g u r n u t do svoga m j e s t a v r h o v n o g r u m e l i j s k o g p o k r a j i n s k o g suca k r a j anadolskoga. To isto se d o g o d i l o n a k o n e t r n a e s t dana p r i e 383

14.9.

22.9.

stitanju i r u k o l j u b u p r i g o d o m bajramske sveanosti, a p o v r h toga j e d o l o i do s l i n o g zapostavljanja Bejani-efendije, k o j i j e , s d o s t o j a n s t v o m suca iz Bruse, h t i o ii i s p r e d smijenjenog suca iz Meke, p r e d Ismail-zadea, a po k a n u n u suci iz Meke i m a j u prednost p r e d sucima iz Bruse. M u f t i j a i k a d i a s k e r i zbog toga u o p e n i s u pozvali n a m e t l j i v o g a B e j a n i j a . O n je i p a k d o a o pa j e i z m e u njega i Ismail-zadea d o l o do o t r e s v a e . K a d j e kon a n o d o l o do o d l u k e velikoga vezira da, p o k a n u n u , sudac iz M e k e i m a prednost p r e d sucem iz Bruse, rekao je B e j a n i a l o s no: O n d a m o r a m o t i i . Da, u p a k a o ! odzvanjalo j e za n j i m . Osam dana iza toga s m i j e n j e n j e Abdulaziz, v j e r o j a t n o j e r je njegov z a t i t n i k , kizlaraga, b i o u m r o ; s m i j e n j e n j e s p o l o a j a v r h o v n o g r u m e l i j s k o g p o k r a j i n s k o g suca, a njegovo j e mjesto dano d o s a d a n j e m v r h o v n o m p o k r a j i n s k o m a n a d o l s k o m sucu 15.10. Memek-zadeu, a mjesto anadolskog v r h o v n o g suca dano je K a bakulak-zadeu. P r o m j e n a je p r o u z r o k o v a l a n o v u s v a u zbog pol o a j a . V r h o v n i a n a d o l s k i sudac Kabakulak-zade n i j e h t i o otrp j e t i da j e p r e d n j i m r u m e l i j s k i Memek-zade ( k o j i je p r i j e b i o iza njega), pa j e zbog toga i o n v e deseti dan s m i j e n j e n , a anad o l s k i m v r h o v n i m p o k r a j i n s k i m sucem j e postao Husam-zade A b d u r a h m a n . T a k o p o h l e p n a za p o l o a j e m i a s t o h l e p n a je tada b i l a u l e m a , dok su se spahije na svoje age nabacivale kamen j e m zbog z a k a n j e l e p l a e . D a o v u smognu, u t j e r a n je porez i z v a n r e d n i h nameta (avariz) n a j v e o m u r b o m i poslan efterd a r u m i m o s v i h d o s a d a n j i h p o s l o v n i h i b l a g a j n i k i h puteva, da i h taj p o a l j e spahijama za i s p l a t u . P r i j a n j i defterdar Ismail-pa a b i o j e n a j p r i j e vezir K u b e t a , a onda j e u d a l j e n za zapovjedn i k a u Tenedos. Njegov nasljednik, defterdar I b r a h i m - p a a , b i o j e v j e n a n i djever I b r a h i m o v o j k e r i , p r i n c e z i K i j a s u l t a n , k o j a se u d a l a za Hajdaraga-zade M e h m e d - p a u . Mjesec dana n a k o n toga j e p r o s l a v l j e n a s v e a n o s t obrezivanja sultana i njegova t r i b r a t a . S u l t a n je k r v a r i o j o n a k o n obrezivanja zbog p o g r e n o stavljenog zavoja p a j e zbog toga 1 u nesvijest pao; zbog toga j e k i z l a r a g a I b r a h i m , k o j e m u j e p r i p i s a n a k r i v n j a za t o , progn a n u E g i p a t , a njegovo j e mjesto d o b i o M a h m u t - a g a staroga seraja. B a a g a , t j . p r v i v a l i d i n evnuh, postao j e k a p u o g l a n (vrat a r ) , p r e d s t o j n i k evnuha, a d o s a d a n j i k a p u o g l a n postao j e aga staroga seraja. M u s a - p a a , n a m j e s n i k Bagdada, k o j i se b i o pov r a t i o u C a r i g r a d u n a d i da e s r u i t i vezira, b a e n j e u S e d a m k u l a , gdje m u j e o d s j e e n a glava. N a s u p r o t t o m e j e B o j u n i j a r a l i M e h m e d , t j . M e h m e d s r a n o m n a v r a t u , s m i j e n j e n i anadols k i n a m j e s n i k , p r o g l a e n v e za b u n t o v n i k a i p r o t j e r a n ; po sav j e t u staroga K o p r i i l i i j a j e d o a o n a m i l o s t i l i n e m i l o s t u Carig r a d da se p o k o r i p a j e p o m i l o v a n . M n o g o z n a a j n i j e p o m i lovanje b i l o j e p o m i l o v a n j e p o b u n j e n i k a K a t i r d i o g l u a , k o j i j e , p o r a e n od Topal M e h m e d - p a e , kojemu je pripadao s a n d a k H a m i d , pobjegao u K a r a Oren, a onda d o a o k I s a o g l u u , posje-

384

d n i k u i m a n j a aj k o d K a r a h i s a r a ; ovaj j e p r e g o v a r a o za njegovo p o m i l o v a n j e . Isaoglu, p o s l o v n i o v j e k k o j i j e b i o cijenjen m e u o t m j e n i m l j u d i m a , savjetovao j e v e l i k o g a vezira da p o m i luje K a t i r d i j a , j e r e i n a e p o b j e i u P e r z i j u . V e l i k i vezir odg o v o r i da o n n e e p i s a t i , n e k a to u i n e veziri i age. Isa-aga je ovaj d o k u m e n t p r e d a o K a t i r d i j u k o j i m ga se p o z i v a da se pok o r i i o n se s p r e m i n a p u t u C a r i g r a d . V e l i k i vezir ga predstav i s u l t a n u uz r i j e i : To j e t a svinja, k o j u z o v u K a r t i r d i o g l u , k o j i se baca p r e d V a e noge u p r a h m o l e i za o p r o t e n j e . Sultan j e s v i n j i dao s a n d a k B e j e h i r , a osamnaestorici n j e g o v i h l j u d i j e dao p o l o a j spahija. S a n d a k b e g j e poslao u p r a v i t e l j a u B e j e h i r , ostao u C a r i g r a d u gdje j e z a u d i o velikoga vezira i age s v o j o m s p r e t n o u u i g r i d i r i d a , a i s p r e t a o u s v o j i h l j u d i . Posjetio je m u f t i j u i kadiaskere i i s p r i a o i m k a k o m u je sva s r a n o s t p a l a k a d a ga j e p a d i a h l j u t i t o pogledao i da b i sam o d sebe pao da m u v e l i k i v e z i r n i j e n a r e d i o da se b a c i o tle. B i o j e to h r a b a r T u r i n , ali bez znanja. K a d a m u j e Fazil Ahmet- p a a j e d n o g a dana pokazao p l a s t i n u s l i k u K r e t e , gdje su n a r o i to v j e r n o o p o n a a n e planine i gudure, p o v i k n u o je sasvim u d u h u svoga p r i j a n j e g a r a z b o j n i k o g zanata: K a k v i h l i k r a s n i h b r d a i o d l i n i h g u d u r a za d o e k i v a n j e . D a b o m e , g o s p o d i n e ! o d v r a t i p a a , to su lijepa b r d a , a l i t a m o nema k a r a v a n a . P o t o su s m a k n u t i i p o m i l o v a n i b u n t o v n i c i , glavni g r a d je s l o b o d n i j e disao, a l i su se veziri p r e d a l i m i r u u m e k u t v u i ras k o n i j e m i v o t u nego to d o l i k u j e v e z i r i m a . N a r o i t o v e l i k i vezir, po p o r i j e k l u o b i n i Albanac i j a n j i a r , n i j e b i o dosta izbirljiv u izboru svojih z a b a v l j a a i d o m a i h prijatelja. Mujezin gradske e t v r t i Sufiler, b l i z u n o v i h k a s a r n i , j e d a n o d njegovih s t a r i h suboraca, zalazio je k o d njega bez u g l a e n o s t i , sjeo s n j i m za stol i uz njega n a k o n j a i lagodan i v o t j e dotjerao dotle da je stara v a l i d a , o t o m O b a v i j e t e n a , p o s l a l a v e l i k o m veziru slij e d e e sultanovo p i s m o : J e s a m l i te u i n i o v e z i r o m , da ivi u v r t o v i m a i v i n o g r a d i m a i da t a m o l j u b i ? PObrini se za poslove u c a r s t v u i da n i s a m v i e u o za T v o j i v o t u r a s k o i , i n a e u T i o d s j e i glavu. V e l i k i vezir zbog toga o n e r a s p o l o e n rekao j e reis-efendiji S i d k i : U e m u sam do sada zanemarivao svoje d u n o s t i ? To su p o d m e t a n j a n e p r i j a t e l j a i z a v i d n i k a . N e k a m i d o v e d u sultanova p i s a r a . T o je b i o p o v j e r l j i v o v j e k , B e i r - a g a , k o j i se v r a t i o iz Medine. N a p a o ga j e kao z a e t n i k a toga k o j i sultana p o t i e da t a k o t o n a p i e . H o d a se s v i m t o m u je sveto zakleo da sam n i t a ne zna o s a d r a j u i p i s m u , p r e m d a j e i s t i n a da j e s u l t a n n e k o l i k o p u t a h t i o da m u n a p i e r i j e i : O d r e zat u T i g l a v u kao p o t r e b n o zaglavlje za sultanova p i s m a . Vezir se i nadalje s r d i o i da njegovo n e r a s p o l o e n j e osjete i u h a r e m u z a b r a n i o j e da B e i r - a g a sultana u b u d u e u i p i s a t i i d a u seraju stanuje. M o r a o j e s t a n o v a t i u g r a d u i j e d a n i d r u g i evn u h j e n a r u e n da sultana u i p i s a t i . L i j e p r u k o p i s o d u v i j e k je
25 Historija osmanskog carstva II

385

 e v a , a za M e h m e d a I V je u m i j e e lijepoga p i s a n j a b i l o u narov a i o za j e d a n o d g l a v n i h zahtjeva u o d g a j a n j u o s m a n s k i h p r i n i t o m p r o c v a t u . N a j z n a m e n i t i j i je krasnopisac t a d a n j e g a vrem e n a b i o Kadri-zade k o j i je u p r a v o b i o u n a p r i j e e n za suca u B r u s i . Glazbu su t a k o e r v i s o k o c i j e n i l i p r i e s t i m gozbama k o d vezira. N a j z n a m e n i t i j i s k l a d a t e l j i i p j e v a i onoga v r e m e n a su b i l i : H a l i l i Hafiz, Solak-zade i N a s r u l l a h V a k i f H a l h a l i k o j i je predao d u u s n e k i m t r a l a l a na j e z i k u . S v j e t i n o m l i j e p o g a pim j . 4 . 1650. sanja i s g l a z b o m ili su u k o r a k i r a s k o u g r a e v i n a r s t v u . L i jep r u k o p i s , lijepa glazba i lijepe v i l e d o m i n i r a l i su u k u s o m glavnoga grada. N i k a d a se p r i j e n i j e uzdizalo t o l i k o m n o g o i t o l i k o l i j e p i h v i l a ( k o k ) . o v j e k v e l i k o g a ugleda, d v o r s k i a s t r o n o m H u s e i n efendija j e sagradio t a k o v i s o k u p a l a u , k a e c a r s k i p o v j e s n i a r , k a o da m u se s u n e v h o r o s k o p nalazi u e t v r t o m n e b u . Sam je v e l i k i vezir k u p i o p a l a u S i j a v u p a a - z a d e Mustaf a - p a e , bez o b z i r a t o je ona b i l a vakuf, t j . v j e r s k a zaklada; pon o v o j e i z g r a e n a , a s v o j u je p a l a u p r e p u s t i o k a p u d a n p a i . I z m e u v e l i k o g a vezira i k u l e h a j e . t j . j a n j i a r s k o g general- p o r u n i k a , d o l o je sada do v r l o opasne s v a e , to opasnije t o je onoga p r v o g a z a t i i v a l a stara v a l i d a , a drugoga m l a d a , a rascjep i z m e u v e l i k o g a vezira i m i n i s t r a u n u t r a n j i h poslova b i l i su znak u n u t r a n j e g rascjepa u h a r e m s k o j v l a d a v i n i k o j a je dosad b i l a i s k l j u i v o u r u k a m a stare valide. K u l e h a j a je prot i v volje velikoga vezira s m i j e n i o defterdara I b r a h i m a , b r a t a v e l i k o g a vezira k o j i je b i o raznijet n a t i s u u k o m a d a , njegovo je m j e s t o dao Surnazen M u s t a f a - p a i , t j . s v i r a u p a s t i r s k e f r u le. D e f t e r d a r je r e k a o : J a sam z a s t u p n i k c a r s k i h f i n a n c i j a , a vezirstvo m i je do n o g u . A j a s a m , r e e d r u g i , j a n j i a r s k i e h a j a i t o to z n a i da se m o j e sluge zavode? Zar m o j p o l o a j n e m a a s t i ? M e u o v i m i n j e g o v i m p r e t h o d n i k o m je d o l o do u n e raspre na D i v a n u : H e j , T i p i j a n d u r o ! , oslovio je smijen j e n i m i n i s t a r f i n a n c i j a p r e t h o d n o g a , gdje je m i l i j u n a k i koje si p r o b a n i o ? O, b e z o b r a z n i e ! o d g o v o r i taj financije n i s u f r u l a za Tebe da na n j i m a svira. S t e k o m m u k o m i h r a z d v o j i a u b a a . Z a t i m je uslijedilo e f t e r d a r u p i s m o : Pregledaj r a u n e svoga p r e t h o d n i k a , a u t j e r a j i svote k o j e duguje m o j lala v e l i k i vezir. V e l i k i vezir, elei u k l o n i t i p o t i c a t e l j a toga pisma, e h a j u , p o n u d i m u b u d i m s k o n a m j e s n i t v o s p o l o a j e m vezira. O v u je p o n u d u o d b i o r i j e i m a : t o da r a d i m u B u d i m u i k a k v o g a posla i m a m s v e z i r s t v o m ? V e l i k i vezir, k o j i eh a j u na taj n a i n nije mogao s k i n u t i s v r a t a , o d l u i ga p r i slijedeoj igri d i r i d o m dati u b i t i od svojih paeva. Kulehaja, o b a v i j e t e n o t o m po j e d n o m p o t p l a e n o m u h o d i k o j i j e b i o oko v e l i k o g a vezira, nije se p o j a v i o pa j e n a u m i o da s t r i stotine spahija, s v o j i h p r i s t a a , u b i j e v e l i k o g a vezira za s l i j e d e e ga divana. Rekao i m j e da je T o p h a n e l i Mustafa-aga, k o j e g a j e 2 . 8 . v e l i k i vezir pozvao iz Bagdada i k o j i m u j e dao r u k u njegove k e ri da b i m u na taj n a i n u t r o p u t do p o l o a j a e h a j e , o k r u t n i

386

k r v o l o k k o j i je nekada p r i j e u g u i o n e k o l i k o t i s u a n j i h o v i h d r u g o v a . V e l i k i vezir, o b a v i j e t e n o napadu, otkazao je Divan i z g o v a r a j u i se p o s l o v i m a u b r o d o g r a d i l i t u . Spahije su m u f t i j u o b a s i p a l i t u b a m a na v e l i k o g a vezira, k o j i i m j e z a e p i o u s t a s n e k o l i k o kesa novca po m u f t i j i n o m savjetu, t a k o da je zasad stvar b i l a z a v r e n a . N a m j e s n i t v o Bagdada, k o j e je v e l i k i vezir b i o p o n u d i o e h a j a b e g u , a ovaj ga o d b i o kao i b u d i m s k o nam j e s n i t v o , dano je Melek A h m e t - p a i , s u p r u g u sultanije K i j e , k e r i M u r a t a I V . K u l e h a j a j e u svom v r t u na T o p o v s k i m vrat i m a o k u p i o vojne age, j a n j i a r s k o g agu, B e k t a - a g u i Muslihed i n a ( k o j i je u s k o r o z a t i m u m r o ) , p a se s n j i m a posavjetovao 0 s v r g n u u i s m a k n u u v e l i k o g a vezira. B e k t a se u s p r o t i v i o s m a k n u u , a l i je ujedno v e l i k o m v e z i r u poslao o v j e k a sa sav j e t o m da p r e d a sam d o b r o v o l j n o d r a v n i p e a t . V e l i k i vezir, k o j i n a j p r i j e nije h t i o p o p u s t i t i p r e d e h a j a b e g o m i n j e g o v i m z a h t j e v o m da n a p u s t i p o v j e r l j i v e d r u b e n i k e , Budak-zade Meh m e d a i d v o r s k o g a a s t r o n o m a H u s e i n a , p o s l u a o je sada savjet svoga r o a k a B e k t a a , j e r j e sigurno u v i d i o da se n e e m o i zadugo o d r a t i p r o t i v m l a d e valide, e h a j i n e z a t i t n i c e . O t i a o je k s u l t a n u i predao m u p e a t s r i j e i m a : Moj slavni k r a l j u 1 care! U j e d n o m c a r s t v u ne m o g u b i t i e t i r i v e l i k a vezira umjesto j e d n o g a . Ovdje j e T v o j p e a t ; ne daj ga n i p o t o j e d n o m jan j i a r u da ne d o e do p r o p a s t i c a r s t v a . D r a v n i je p e a t poslan Melek A h m e t - p a i , k o j i j e o d b i j a o p r i m i t i ga, a k o n a n o ga j e uzeo samo uz o b e a n j e da se n i t k o od v o j n i h aga n e e u m i j e a t i u poslove vlade. B i v i v e l i k i vezir M u r a t - p a a dobio j e p o a s n o k r z n o kao b u d i m s k i vezir-namjesnik. K a d je u d a l j e n v e l i k i vezir, u s l i j e d i l o je i u d a l j a v a n j e njegovih t i e n i k a i osoba o k o njega. Reis-efendija S i d k i , j e d n a o d n a j b o l j i h osoba u o s m a n s k o m d r a v n o m u r e d u , z a m i j e n j e n je n e v k u f a t d i M e h m e d - e f e n d i j o m kojega je p r i j e dodao sultan I b r a h i m za p o m o n i k a starome E j u b u , k o j i je o t i a o u E g i p a t kao n a m j e s n i k , pa j e postao njegov divan-efendija, t j . sekretar divana. V o d i o je poslove vlade u E g i p t u p o d n j i m kao i za njegova n a s l j e d n i k a Hajdaraga-zadea. B i o se d o b r o s n a a o u upr a v n i m p o s l o v i m a , b i o j e bogat i znanstveno i z o b r a e n o v j e k , poznat kao pisac s v o j i m t u r s k i m p r i j e v o d o m M u l t e k e ( M u l taqa), k o j e je b i l o j e d n o o d n a j v i e c i j e n j e n i h djela p r a v n e znan o s t i . U zadnje v r i j e m e je b i o e h a j a , t j . p o s l o v n i zastupnik, sultanije K i j e , supruge novoga velikoga vezira Melek A h m e t - p a e . Budak-zade, p o v j e r l j i v a l i n o s t M u r a t - p a e , s m i j e n j e n je s pol o a j a k a p e t a n a k o j i m u je p r i b a v i o njegov z a t i t n i k pa je uhap e n , a d v o r s k i a s t r o n o m H u s e i n efendija zasad je t a k o e r prognan. K a k o j e taj a s t r o n o m m e u s v i m a s t r o n o m i m a u Osmans k o m c a r s t v u igrao n a j v a n i j u p o l i t i k u u l o g u te j e t u m a e n j e m nebeskih aspekata i konstelacija t a k o u s p j e n o djelovao u vlad i , z a d r a t e m o se t u , kao i h i s t o r i a r i , n e t o dulje p r i njegov i m s r e t n i m i n e s r e t n i m zvijezdama. K a o u e n i k n e k a d a n j e g 25* 387

d v o r s k o g a s t r o n o m a M e h m e d a e l e b i j e b i o j e v e za v l a d a n j a s u l t a n a M u r a t a I V o m i l j e n u n a r o d u zbog s v o j i h efemerida (god i n j a c i u k o j i m a j e za s v a k i d a n p r o r a u n a t p o l o a j suzvije a ) , a njegova predskazanja su se p o n e k a d i o b i s t i n i l a . B i o j e i s u l t a n u d r a g i o n m u j e dao l i j e p p r i h o d u i m e novca za j e a m . B u d u i da j e u g o d i n i s m r t i M u r a t a I V u n j e g o v i m efemeridam a d a n m u e n i k e Huseinove s m r t i o z n a e n r i j e i m a : H u s e i n n a M u r a t , t j . H u s e i n o v a s m r t p r o t i v volje, v a i l o j e t o kao proricanje skore M u r a t o v e s m r t i . N a s l i a n je n a i n t v r d i o da j e pretskazao I b r a h i m o v u s m r t d o b i v i p r e m j e t a n j e m slova nek o g a mjesta u efemeridama r i j e i : I b r a h i m o v a s m r t . T i m e m u j e porastao ugled u seraju. Po s v o j i m s t a r i m z n a n c i m a baltad i j a m a ( d r v o n o e ) p r e p o r u i o j e s u l t a n i j i - v a l i d i svoga d o b r o ga p r i j a t e l j a , j a n j i a r a M u r a t a , n a j p r i j e za j a n j i a r s k o g a agu, a z a t i m za v e l i k o g a vezira. Ovome j e poslije p r e p o r u i o Behaji-efendiju za m u f t i j u , i m e j e p r o u z r o k o v a o A b d u r a h i m o v o smjenjivanje. K a k o j e p o m o u v e l i k o g a vezira i m u f t i j e p o m i l o j v o l j i d i j e l i o s u d a k e p o l o a j e , doveo j e dotle da j e n j e m u , k o j i j e p o p o r i j e k l u b i o samo j a n j i a r , d a n p o l o a j suca u M e d i n i pa j e s v i m u l e m a m a b i o t r n u o k u . M i j e a o se u sve poslove, k a k o u u n u t r a n j e t a k o i u vanjske. O d carskoga p o s l a n i k a S c h m i d a j e t r a i o p o a s n e darove k a o i veziri, j e r n i j e b i o m a n j i po utjec a j u i u g l e d u i , b u d u i da m u se n i t k o n i j e s u p r o t s t a v i o , b i o j e glavna p o l u g a k a d j e sultan u s v o m p i s m u c a r u ovome o d b i o naslov Vi k o j i . . . umjesto Ti, T i k o j i . . . . On j e engleskom p o s l a n i k u p a r l a m e n t a (sir Saokville C r o w ) , k o j e m u j e k r a l j e v p o s l a n i k (sir T h o m a s Bendish) h t i o o s p o r i t i n a s t u p n u audijenc i j u pa se h t i o p r i k a z a t i kao j e d i n i p r a v i p o s l a n i k , ishodio a u d i j e n c i j u i priznavanje naslova kao p r a v o m e engleskom pos l a n i k u . Poslovi p o l j s k o g a , erdeljskoga, m o l d a v s k o g a i v l a k o g a v o j v o d s t v a i p a t r i j a r h a ili su k r o z njegove r u k e , a n j i h o v i su agenti u v i j e k i m a l i r u k e pune zlata. O d princeze, k e r i sultana I b r a h i m a , j e d o b i o k o n j a , bogato u k r a e n o g d r a g i m k a m e n j e m da svom s u p r u g u Fazli-pa'i p r i b a v i d o p u t e n j e za p o v r a t a k u Carigrad. M e u t i m , k a d se v r a t i o , z a t r a i l a j e s u l t a n i j a k o n j a n a t r a g i d v o r s k i ga j e a s t r o n o m v r l o o n e r a s p o l o e n m o r a o vrat i t i . L a h k o v j e r n i v e l i k i vezir j e v r s t o v j e r o v a o u a s t r o l o k o proricanje da e e t r d e s e t g o d i n a o s t a t i v e l i k i vezir. A s t r o l o g j e njegovo s v r g n u e isto t a k o slabo p r e d v i d i o k a o i svoje vlastit o , do kojega j e u s k o r o d o l o . N a j p r i j e j e u p u e n u M e k u , a o n d a u A n k a r u , da ga t r p e najposlije u I s t i n j i gdje se k r i o u l a d a n j s k o j k u i svoga p r i j a t e l j a , silahdarskog sekretara, p i j a n o g a I s m a i l a . I s t i n a j e s t a r i Sosthenos, gdje se nekada za b i z a n t i j k i h careva nalazila p a l a a p a t r i c i j a Arsaverusa, b r a t a o z l o g l a e n o g a p a t r i j a r h a Janesa k o j i j e u j e d n o j p o d z e m n o j spil j i d a o p r e d sebe dovesti m o n a h i n j e i lijepe e n e , a z a t i m b i o ozloglaen da p o m o u arobnih formula i arolija budi mrtve 388

i demone. Odavde j e d v o r s k i a s t r o n o m p r e k l i n j a o haremske ene, a n a r o i t o s t a r u v a l i d u , m o l b a m a da bude opet p r i m l j e n u d o s a d a n j u m i l o s t . Jedno t a k v o p i s m o j e palo u r u k e n j e g o v i h n e p r i j a t e l j a k o j i su, o s i m toga, iz n j e g o v i h efemerida za o v u g o d i n u p r e m j e t e n j e m slova p r o i t a l i r i j e i : M e h m e d o v a s m r t t o su t u m a i l i kao predskazanje Mehmedove s m r t i i , k a o t o j e to b i l o k o d r i m s k i h t i r a n a , t u m a i l i su to kao z l o i n uvrede v e l i a n s t v a . M u f t i j a Behaji-efendija, a s t r o n o m o v o v j e k , sal i j e t a n j e da izda f e t v u za s m r t n u o s u d u i o n j u j e izdao uz izj a v u da j e sasvim r a z b o r i t o u n i t i t i t a k v o g a d r z n i k a k o j i ne poznaje svoje granice. G l a v n i t a m n i a r j e d o b i o nalog za izvr- 24. 9. e n j e s m r t n e osude. A s t r o n o m k o j i j e n o u iz s v o j i h efemerida razabrao da j e s u t r a n j i d a n n a r o i t o nesretan, n a r u i o je rano u j u t r o a m a c i na azijskoj s t r a n i B o s f o r a k o n j e da nestane. Jedva t o j e b i o o t i a o , p r e d n j e g o v o m k u o m u I s t i n j i se n a e g l a v n i t a m n i a r sa s v o j i m l j u d i m a . Odvezao se za astron o m o m i dostigao ga u p r a v o k a d se iskrcao k o d azijske u t v r d e n a B o s f o r u . U b i j e n j e i b a e n u m o r e . T a k o j e z v i j e e astrologa, k o j i j e za o v u g o d i n u predskazao s u l t a n o v u s m r t i k o j i j e v e l i k o m v e z i r u p r o r i c a o e t r d e s e t o g o d i n j e m i n i s t a r s t v o , nak o n njegova s m j e n j i v a n j a p o t o n u l o u m o r u zbog m u f t i j i n e fetve, a o n sam j e b i o podigao toga m u f t i j u . S l i j e d e i dan su defterd a r i , p r e d s j e d n i k financijske k o m o r e i komesar za z a o s t a v t i n e preuzeli n j e g o v u o s t a v t i n u . Samo j e s t o t i n u i pedeset kesa u l o u blagajnu, a v i e o d dvije stotine j e p r o d r l a k o m i s i j a . V e l i k i vezir j e b i o upozoren d a j e o s t a v t i n a m o r a l a i z n o s i t i bar e m sedam do osam s t o t i n a kesa, p a j e uhapsio komesara za z a o s t a v t i n e I s m a i l a a g i r d a , a l i ga j e opet oslobodio k a d m u n i s u v i e i s t i s n u l i nego trideset kesa. P r i j e nego g o v o r i m o o u p r a v l j a n j u novoga v e l i k o g a vezira M e l e k A h m e t - p a e , p o t r e b n o j e da d a l j e p o e m o s v e n e c i j a n s k i m r a t o m n a K r e t u i u D a l m a c i j u i d a b a c i m o pogled n a polazak osmanske m o r n a r i c e . N a K r e t i j e n a r e e n o i z g r a d i t i t r i u t v r d e p r e d K a n d i j o m , p r v u n a s u p r o t bolnice, d r u g u u b l i z i n i m a l e u t v r d e K a s t r o , a t r e u n a p r v o m p r i s t a n i t u Osmana. V i a k potrebne svote o d dvije stotine pedeset t i s u a pjastera n a m i r i t e se o d p r i h o d a s K r e t e . N i j e p r i h v a e n o p r i k a z i v a n j e , po k o j e m b i i s t i p r i n o s i o s m a n s k i h posjeda n a K r e t i d o n o s i l i samo t r i deset t i s u a pjastera, d o k se ostalo u t r o i n a i s p l a t u za v o j s k u . Trebalo je zapoeti s izgradnjom utvrde na starom mjestu iskrcavanja, p a j e dovedeno dvije stotine kamenorezaca iz Ret i m a , s t o t i n u i pedeset m a j s t o r a za k r e a n e i p o l o e n j e kamen- 2 7 . 4 . 1 6 5 0 . -temeljac. Serdar j e sagradio k u p a l i t e i d a m i j u s devet kubeta. D r u g a je u t v r d a s a g r a e n a e t i r i t i s u e k o r a k a udaljena o d prve. S v i j e s t i o g r a e n j u d o l a j e u C a r i g r a d i vijest o g u b i t k u sv. T o d e r a , n a k o j u j e napao generalni k a p e t a n Mocenigo, pa j e predao n a o b r a n u p l e m i u iz o b l a s t i Venecije, g r o f u P o m p e j u S t r a s o l d u . K a d je g r a d n j a b i l a d o v r e n a , m i s l i o j e serdar osvo389

20.8.

4.12.

. 5. 1650.

JJ "

j i t i u t v r d u I s t i n u , i s t o n o o d K a n d i j e ( v j e r o j a t n o je to b i l a star a Setia), nekada m e u b i s k u p s k i m g r a d o v i m a n a o t o k u jedanaesta po l j e s t v i c i , a n j e z i n u o k o l i c u j e v e Habib-aga b i o zaposjeo. N o v o p r i d o l o p o j a a n j e k a n d i j s k e posade u pet brodova sa s t o t i n u i dvadeset k o n j a n i k a i osam s t o t i n a D a l m a t i n a ca u i n i l i su da j e taj p o t h v a t zakasnio zbog j e d n o g a ispada, gdje j e Habib-aga pao p r e d u t v r d o m J e r a p e t r o m . K o n a n o j e d o l o do b i t k e p o d z i d i n a m a I s t i n e gdje j e t i s u u n e p r i j a t e l j a palo, m e u n j i m a dvadeset kapetana, j e d a n general, a pet stot i n a e t r d e s e t l j u d i j e zarobljeno. O v i su z a r o b l j e n i c i stigi u C a r i g r a d za s v e a n o s t K u r b a n - B a j r a m a . U m j e s t o k a p u d a n p a e B i j i k l i Mustafe i s p l o v i o j e u s v i b n j u (maju) p r e d n e k o l i k o mjeseci i m e n o v a n i v e l i k i a d m i r a l Hajdaraga-zade, a l i n i j e d o a o dalje nego do Dardanela p r e d k o j o m j e b i l a venecijanska m o r n a r i c a . S p a h i j a m a , k o j e su se s K r e t e v r a t i l i u C a r i g r a d i k o j e su P o r t i smetale s v o j i m z a h t j e v o m da i m se i s p l a t i p l a a , upu e n a j e p l a a n a K r e t u , a l i samo s t o t i n u dvadeset i pet i h je p o s l u a l o i o t i l o po n j u , a d r u g i su u C a r i g r a d u opsjedali vrata m i n i s t a r s t v a . O v i m o l i o c i su p o d v o d s t v o m evnuha A b d u r a h m a n a poslani u Dardanele, d o k su istovremeno poslani a u i u M a l u A z i j u da p o t j e r a j u lenske obveznike i spahije u Dardanele. K a p u d a n p a a i A b d u r a h m a n su i z v i j e s t i l i da i m j e nemog u e zauzdati j a n j i a r e , p o d i m e n o m j a m a k a u k r c a n i h n a brod o v i m a , a k o j i p u s t o e obje obale Dardanela. N e m o g u e i m je i s p l o v i t i i zbog n e p r i j a t e l j s k o g b r o d o v l j a koje se sastoji o d t r i deset i dva g a l i j o n a , sedam g a l i j a i dvije maone. U t o j n e p r i l i c i su se posavjetovali u C a r i g r a d u da l i se Dardanele ne b i dalo o s i g u r a t i i z g r a d n j o m d v i j u n o v i h u t v r d a na n j i h o v u izlazu, o d k o j i h b i j e d n a b i l a n a p r e d g o r j u J e n i e h i r a (na sigejskom predg o r j u ) , a d r u g a n a k r a j n j e m s u p r o t n o m r t u B a b a Jusufa. V a l i da j e poslala Feridun-agu da pogleda to mjesto, a l i k a k o j e izv j e t a j i a o u t o m s m j e r u da j e udaljenost i z m e u o b a predgorj a i s u v i e v e l i k a p a izgradnja u t v r d a na n j i m a ne b i k o r i s t i l a , z a d o v o l j i l i su se da k o d Sogandere ( d o l i n a l u k a ) postave niz to p o v a . B r o d o g r a d i l i t i m a n a C r n o m m o r u j e n a r e e n o da sagrade dvadeset i devet g a l i j o n a i j e d n u gusarsku l a u ( b o r t o n ) , ali o d d o b r o o s u e n o g d r v a , b u d u i da su b r o d s k a r e b r a o d s v j e e o b o r e n o g d r v a nestajala, a o s m o l j e n i b o k o v i poispadali. T r o k o v i su p r e b a e n i n a T r a b z o n , Sinop, G o n i j u , a s v i m sucim a j e n a r e e n o da za o v u g o d i n u u t j e r a j u d v o s t r u k u l e a r i n u . N o v e z i r i su u l i j e p o m d o b u b r a n j a t r e a n j a z a b o r a v i l i zatvor i t i Dardanele i n a nevolje Dardanela u i v a j u i u B o s f o r u . U je sen je t i s u u spahija u n o v a e n o za t r o g o d i n j u s l u b u na K r e t i d o b i v i e z d e s e t a k i za d e p a r a c . U k r c a l i su i h s e t i r i j a n j i a r s k e e t e i e t i r i t i s u e u l u f e d i j a s lijevoga i desnoga k r i l a , a n o v i j e k a p u d a n p a a Husam-zade A l i - p a a s Rodosa i s p l o v i o s o s a m g a l i j a i s v o j i m v l a s t i t i m b r o d o v i m a u n e u v e n o vrijeme, n a k o n dana sv. D i m i t r i j a k a d su se i venecijanski b r o d o v i 390

b i l i p o v u k l i s Dardanela, p r e k o H i o s a p r e m a K r e t i i k u d a j e stigao za s e d m i c u dana, p a iskrcao e t e u l u c i A j a k a s r i . Z a tak v u i z v a n r e d n u zaslugu b i trebao b i t i n a g r a e n za vezira s t u g o v i m a ; n o b u d u i da n i j e mogao i l i h t i o p l a t i t i e t i r i stotine p j a s t e r a za t r i tuga, t o odgovara o t p r i l i k e t i t u l i tajnoga savjetn i k a , o g r a d i o se o d a s t i vezira. e h a j a spahija A l i v e r d i , k o j i j e s j e d n i m p r i j e d l o g o m serdara d o a o u C a r i g r a d , u k o j e m ga p r e d l a e kao j e d n o g a o d n a j z a s l u n i j i h o f i c i r a k o j i j e doveo v i e o d e z d e s e t z a r o b l j e n i k a i petnaest k o n j a i k o j e m u su zbog r a n a obje r u k e postale n e u p o t r e b l j i v e , p r e d l o e n j e da u b i r e m i r o v i n u o d dnevno trideset a k i , p a j e s t e k o m m u k o m mogao d o b i t i samo d o d a t a k o d pet a k i , d o k su j a n j i a r i u m i r o v l j e n i s e t r d e s e t do pedeset a k i . U k o p n e n o m r a t u su B o s n a i Hercegovina d r a n e u r e d u i d o b r o branjene o d obojice nam j e s n i k a , bosanskog H a s a n - p a e i h e r c e g o v a k o g H a d i Memek-zade. H a s a n - p a a j e b i o a k t o l i k o v j e t d a j e p i s m o m k sebi pozvao j e d n o g a b u n t o v n i k a , k o j i j e u p o k r a j i n i e l e b i p a zar (Rogatica) u b l i z i n i Glasinca p r i s v o j i o selo K u n t i , gdje su ga se p o d i m e n o m l u d o g a M a h m u t a iz T e k e nadaleko i i r o ko b o j a l i . Hasan ga j e k o r i s n o u p o t r i j e b i o da p o m o u njega dovede z a r o b l j e n i k e i u l e t e i m o d r e d i m a . K a d a j e m e u t i m H a s a n - p a a bez razloga s m i j e n j e n , a n a njegovo mjesto i m e n o v a n defterdar iz Perveze, M e h m e d - p a a , d o l o j e do n e m i r a u glavn o m e g r a d u Sarajevu. P o t o j e n o v i p a a o d grada z a t r a i o s t r i jelce s p u k a m a , a g r a a n i sa n a b r z i n u s a k u p l j e n i h pet t i s u a a k i p o s t a v i l i segbane, t r a i o j e za to novac. Njegove neredovite e t e s a r i d a su pucale n a stanovnike, p r i e m u j e b i o ran j e n u n o g u j e d a n m u d e r i s k o j i je m i r n o sjedio n a o b a l i M i ljacke. D o l o j e do s t r k e , a p a a j e k r i v n j u za t o svalio n a saraj e v s k o g suca, a ovaj n a t r a g n a njega. N e k i begovi, k o j i b i r a d o b i l i s l o b o d n i j i , i s k o r i s t i l i su t u p r i l i k u d a n a m j e s n i k a o p t u e na P o r t i ; n i s u m i r o v a l i p u t e m s v o j i h z a g o v o r n i k a , d o k taj n i j e bio s m i j e n j e n . M e l e k A h m e t , r o e n i abaz, d o a o j e kao t r o g o d i n j e d i jete sa s v o j o m sestrom po m l i j e k u k a o r o b u h a r e m sultana M u r a t a I V . R o b i n j a j e kasnije p o k l o n j e n a za e n u p r e d s t o j n i k u zlatarskoga ceha u C a r i g r a d u i b i l a j e m a j k a p u t o p i s c a Evlije. B r a t j o j j e zbog ljepote p r o z v a n M e l e k , t j . a n e o ; uspeo se kao sultanov p a do silahdara, a z a t i m do n a m j e s n i k a Haleba, D i j a r b e k r a i Bagdada. U t o m n a m j e s n i t v u ga j e naslijedio A r s l a n - p a a N u g a j s k i , j e d a n o d p a a k o j i j e p o d v r h o v n i m zapov j e d n i t v o m I b i r - p a e p o a o p r o t i v V a r v a r i j a , a o n d a j e po tajn o m P o r t i n o m n a l o g u trebao b i t i u b i j e n o d I b i r - p a e . M e u t i m t o l i k o j e b i o oprezan, da j e h a s e k i j u , donosiocu s m r t n e osude, b i l o n e m o g u e i z v r i t i j e . M e l e k A h m e t - p a a , d o a v i u Car i g r a d , trebao se opet p o v r a t i t i u Bagdad, a l i j e p o m o u svoje supruge, sultanije K i j e i u t j e c a j e m stare v a l i d e d o b i o n a j v i u a s t u c a r s t v u . B i o j e to v e l i k o d u a n , d o b r o d u a n , n e p o d m i t l j i v 391

v e l i k i vezir, a l i n i j e dorastao svom p o l o a j u u v r e m e n u bremen i t o m n e m i r i m a k a d a j e preuzeo uzde carevine. N a j j a s n i j i dokaz za n j e g o v u ispravnost, ali i nesposobnost, su mjere k o j i m a j e n a s t o j a o i s p r a n j e n u b l a g a j n u n a p u n i t i , a l i su one c a r s t v u v i e k o d i l e nego t o su k o r i s t i l e , p a su m u oduzele povjerenje i n a k l o n o s t glavnoga grada i p o k r a j i n a , a n a j p o s l i j e je izgubio i p o l o a j . N a j p r i j e j e t u b i o o g r o m n i r a t n i porez k o j i j e p o d i m e n o m b e d e l i t i m a r o p t e r e t i o sva lena, a iznosio j e a k pedeset posto. Njegovo u t j e r i v a n j e b i l o je n a j b l i i poticaj za nem i r e u A z i j i i l e n s k i h v o j n i k a na K r e t i . D o b r o z a m i l j e n a , ali j o nezgodnija j e b i l a m j e r a k o j o m j e z d v o j n i Melek Ahmet- p a a h t i o z a u s t a v i t i p o d m i t l j i v o s t pa je m i s l i o to u p o t r i j e b i t i u k o r i s t riznice. N a r e e n o je da se s l u b e , kao i ranije, prodav a j u , a l i da se p r i n o s p r e l i j e u d r a v n u b l a g a j n u i da se o t o m v o d i r a u n a . T a k o je p r o d a j a s l u b i o d same vlade p r i z n a t a isp r a v n i m i n o m i p o s t o j a l a j e n a r o i t a b l a g a j n i k a k o m o r a za z a k o n i t o p o d m i i v a n j e , a iznos j o j n i j e iznosio n i desetinu onoga t o se o e k i v a l o , k a k o se to m o g l o l a h k o z a m i s l i t i . J o j e v e u g a l a m u izazvao k a d a j e kao v e l i k i vezir t r a i o od vezira da se o d r e k n u b a r za n e k o l i k o g o d i n a p r i h o d a o d k r u n s k i h d o b a r a (has) da b i p o m o g l i b l a g a j n i b a r iz n a j v e e n e p r i l i k e , j e r su j o j novac za vojne isplate uzeli u n a p r i j e d za s l i j e d e e dvije godine. K a d a su u D i v a n u o k u p l j e n i v e z i r i u l i za p r i j e d l o g o p r i h o d i m a k o j i se ticao n j i h o v e k o e , o b r a t i se n a j p r i j e s t a r i Giirdi- p a a v e l i k o m veziru r i j e i m a : Z a r se m i s l i da je taj k o m a d k r u h a p r e v e v e l i k za n a e usluge? L a h k o V a m a , gospodine vel i k i veziru, k a d i n a j m a n j u s l u b u prodajete za pedeset kesa. T a k o dvadeset o d toga V a m a ide i Vama ne smeta d a predate has, a l i p r o m i s l i t e da m i o s t a l i v e z i r i j e d i n o o d toga ivimo. J u s u f - p a a , d r u g i vezir, r e k a o je: Moj has iznosi m i l i j u n a k i , t o s b a j r a m s k i m d a r o v i m a nije dosta za i z d a t k e . Ne b i l i mo d a n a e izdatke j o p o v e a l i s m a n j u j u i n a m p r i h o d e ? T r e i vezir, s t a r i K e n a n , i s p r a v n i m u s l i m a n , je u t i o k a d j e r e d na njega d o a o . V e l i k i vezir ga pozove g o v o r i t i , a B e k t a - a g a m u uzdignutom r u k o m dovikne da ima p u n u slobodu b e s p o t e d n o g o v o r i t i . D o b r o , r e e K e n a n , j a n j i a r s k a p l a a iznosi osam s t o t i n a t i s u a pjastera. O d toga j a n j i a r i d o b i v a j u samo p o l a m i l i j u n a , d o k n j i h o v aga sebi u z i m a o s t a l i h t r i s t a t i s u a . N a V a m a j e da pomognete i z a i iz n o v a n e n e s t a i c e za p l a e . A k o se u b e r u t i h dvadeset do trideset kesa k o j e su j e d v a dostatne za d r a v u i o b i t e l j i vezira, n e e se d r a v i t i m e m n o g o p o m o i . Ovaj j e g o v o r potresao age. B e k t a n a s t a v i b l a i m g l a s o m : Ja n e m a m n i t a nego m o j i h e t i r i s t o t i n e a k i dnevnoga p r i h o d a i z a u t i . T a k o j e p r o p a o i t a v p r i j e d l o g . T e r e t , k o j i su v e z i r i i age s v a l i l i sa sebe pao j e to t e e n a s i r o m a n e , n a u m i r o v l j e n i ke, u l e m u i e j h o v e , udovice i s i r o t e , o d u z i m a j u i i m d i o n j i h o v i h m i r o v i n a . D e f t e r d a r E m i r - p a a p r e d l o i da se s t o t i n u i 392

sedamdeset j i i k a , t j . sedamnaest m i l i j u n a a k i , k o l i k o iznose g o d i n j e m i r o v i n e , za t e k u u g o d i n u p o t p u n o p o v u k u da b i se t i m e p o k r i o i z d a t i novac iz blagajne. S t a r a v a l i d a , k o j u smo u p o z n a l i v e za vladavine n j e z i n a m u a A h m e t a kao r a z u m n u i t o l i k o d o b r o u d n u kao i v e l i k o d u n u G r k i n j u , pozove m i n i stre k sebi i o s l o v i i h : Vi e t e trideset t i s u a u m i r o v l j e n i h l j u d i o s t a v i t i bez k r u h a , a n a i j a l e a h o e t e n a t o v a r i t i n j i h o v o p r o k l e t s t v o ? S a r i K a t i b , t j . u t i pisar, k o j i j e n a k o n p a d a dvorskoga a s t r o n o m a i m a o isto t o l i k i utjecaj u h a r e m u , a u m i n i s t a r s t v i m a b i o d u a v r s t i h m j e r a , b i o je d u h o v i t o v j e k , a l i p i j a v i c a bez srca, p a se n i j e u s t r u a v a o o d g o v o r i t i staroj c a r i c i : D r a g a d u o ! O t k a d svijet p o s t o j i , n i j e se j o u l o da su t v r a ve zauzete m o l i t v o m m u l a i d e r v i a ; ako se p i t a t k o j e t u b i t k u d o b i o , o n u t v r a v u osvojio, r e i e se: I b r a h i m - p a a , p i j a n i c a , ili N . N . paa, nasilnik. K o l i k o malo koristi molitva s i r o m a n i h i d e r v i a , t a k o m a l o n a m k o d i i n j i h o v a k l e t v a k o j u bez p r e m i l j a n j a u z i m a m na svoj v r a t . T a k o j e i z v r e n a o v a k o l i k o tvrda, t o l i k o i n e p r a v e d n a m j e r a . M e u t i m , k a k o n i s n j o m n i s u daleko d o l i , p r i b j e g l a je M e l e k A h m e t o v a glupost u d r a v n o j u p r a v i o d o m a e n o m sredstvu l o i h m i n i s t a r s t a v a f i n a n c i j a , nai m e p o g o r a n j u novca. U B e o g r a d u su kovane l o e a k e k o j e su s a d r a v a l e samo t r e i n u srebra, t a k o da j e sada na j e d a n ma a r s k i d u k a t d o l o , u m j e s t o k a o n e k a d a pedeset, s t o t i n u i ezdeset a k i . Do e g a su doveli o v i sve v e i neuspjeli f i n a n c i j s k i p o d u h v a t i , p o e v i o d odvajanja lena sve do k r i v o t v o r e n j a novca i k a k v i m su p l o d o v i m a u r o d i l i p o b u n a m a u p o k r a j i n a m a i u s t a n k o m u glavnome g r a d u , o t o m e m o o d m a h p r i p o v i j e d a t i .

[ I z Azije su stizale t u b e , j e d n a za d r u g o m , p r o t i v sakuplja a poreza i nameta, p r a v i h i z r a b l j i v a a i t l a i t e l j a . O s i m toga, stigla je vijest iz V a n a da se M e h m e d E m i n - p a a s i l o m z a t v o r i o u t v r a v u i da j e v o j s k a o d 12.000 Perzijanaca k o d H u v e j z e p r e k i n u l a dovoz u Bagdad i u g r o z i l a sam grad. U V a n u je i z b i o r a t m e u p o s a d o m : j a n j i a r s k i aga Sinan otkazao j e p o s l u n o s t p a i k o j i je p r o t u p r a v n o zaposjeo t v r a v u , a Husein-aga o d a n p a i , n i j e p r i p u s t i o I b r a h i m - p a u k o j e g j e poslala P o r t a . O b j e su s t r a n k e o j a a l e povezivanjem s m o n i m s u s j e d n i m k u r d s k i m b e g o v i m a . M e h m e d E m i n - p a a g a a o j e iz t v r a v e g r a d , pa je u b i j e n o e n a i djece. K o n a n o j e P o r t a p o s l a l a D i n d i M e h med-agu d a u s p o s t a v i m i r . O n j e iz B i d l i s a pregovarao o m i r u m e u k u r d s k i m p l e m e n i m a H u a b a i H a k a r i j a , k o n a n o isposlovao odlazak p a e u C a r i g r a d , a Husein-agu i n j e g o v u strank u p r i v e o i p o g u b i o . Beg H u a b a se n i j e dugo d r a o m i r a , j e r je p r i h v a t i o v o u b u n t o v n i k a u m a r a k o j i se o r u a n o suprots t a v l j a o k u p l j e n j u poreza. I b o r b a sa D r u z i m a , t o se v o d i l a za n a m j e s n i k a M u r t a z a - p a e , zadobila j e o z b i l j n i j i k a r a k t e r p o d 393

I b i r - p a o m k o j i ga je naslijedio. V o j v o d a T o p k a p u l i i M u s t a f a , k o j i je u S i r i j i u t j e r i v a o zakupne p r i h o d e za age u C a r i g r a d u , n i j e h t i o s i r i j s k o m e m i r u M e l h e m u iz plemena M a n i z r u i t i njegovog r o a k a Ali-bega, te se e m i r p r i m i o r u j a ; d o e i do b i t ke sa I b i r - p a o m , u k o j o j o n , r a n j e n o d d r u z i j s k o g e j h a ah i n a , padne s k o n j a , b u d e u h v a e n i kasnije o t k u p l j e n . M e l h e m se poslije a l i o P o r t i n a njega da t r a i d e s e t o r o s t r u k o v e i porez i da, p o t o je d o b i o samo t r e i n u t r a e n e sume, p o d r a v a njegova p r o t i v n i k a ; k a k o m u je u C a r i g r a d u b i o z a t i t n i k najm o n i j i aga B e k t a , I b i r - p a a bude p r e m j e t e n u H a l e b (Alep), a z a m i j e n i ga M o s t a r i - p a a . M e l h e m a se ne t r e b a z a m i j e n i t i sa j e d n o m d r u g o m o s o b o m , k o j a je te godine u m r l a , M e l h e m i j e m , m a t e m a t i a r o m i h i s t o r i a r o m , piscem jedne univerzalne historije, u kojoj je s a d r a n a i historija Grka i Franaka. I z m e u v e l i k o g vezira i aga d o l o j e do v e l i k e zatege, j e r je o n s m i j e n i o defterdara Surnazena, k a d a je d o b i o p a p i r i , poslan u h a r e m , n a k o j e m je defterdar t r a i o njegovo smjenjivanje. N o to se, uz m n o g a n a m j e t a n j a , n e k a k o sredilo. U to je v r i j e m e b i l o poznato k u h a r s k o u m i j e e k o j e d o s t i e svoj najv i i s t u p a n j . 0 t o m e i z v j e t a v a E v l i j a o p i s u j u i k u h i n j u svoga p r v o g gospodara, Defterdar-zade M e h m e d - p a e , k o j i je b i o osm a n s k i L u k u l . O s i m srebrenog s u a , njegova k u h i n j a je i m a l a s t o t i n u p o r c u l a n s k i h zdjela, srebrene z a l i v a e (kante), p l i t i c e (sahane), b a v e , z l a t o m i s r e b r o m izvezene stolne p r o s t i r k e ; i m a o je i e t r d e s e t k u h a r a , o d k o j i h je, k a d a je putovao, uvij e k dvadeset ilo sa k o n a a r o m , a dvadeset je slijedilo p a u ; o n i su i m a l i dvadeset slugu za sedla u s l u b i k u h i n j s k e p r t l j a ge, pet za t a l e , deset za a t o r e ; sedam k u h i n j s k i h glavara imal i su svoj posebni v e l i k i a t o r - k u h i n j u ( e r k e ) , a n a d k u h a r je b i o n a g r a e n sa p j a s t e r o m dnevno. Sa r a s i p n o u p a a i ban e n j e m aga slagali su se p o t k u p l j i v o s t i propadanje o b i a j a k o d uleme i sudaca. Jedan o d n a j n e z g o d n i j i h procesa b i o je izme u u e n o g v r h o v n o g suca K a b a k u l a k a i B u h u k Mustafa-age. V o j n i sudac, glasovit po svome i z v a n r e d n o m p a m e n j u , a ina e p o a s n o zvan A b u l - i r a d , t j . o t a c u p r a v l j a n j a , p r e d b a c i o je Mustafa-agi, v o d i t e l j u poslova na K r e t i u m r l o g B i j i k l i i M u s t a f a - p a e , da j e z a d r a o 14.000 d u k a t a , t o je ovaj osporavao. J o j e v e a n e p r i l i k a b i l a s m r t v r h o v n o g suca ivi-zadea, k o j i j e , j o dva d a n a r a n i j e , dao p r e i n a i t i b l o k g r a n i t a za svoj v r t n i v o d o s k o k , a k o j i je b i o v i e poznat po n e z n a n j u i r a z v r a t u sa d j e a c i m a . U C a r i g r a d u je b i o o b j e e n g r k i p a t r i j a r h Partenije k o j i j e b i o o k r i v l j e n za d o s l u h sa R u s i j o m , a z a m i j e n i o ga j e J a n i h i o . Jedan g r k i m e t r o p o l i t a , k o j i je p r e a o na I s l a m i postao s u b a a , p o n u d i o j e 26.000 pjastera, ako m u se, mjesto p a t r i j a r h a , p o v j e r i v r h o v n o v o d s t v o g r k e c r k v e . Sve su to b i l i l o i znaci doba, k o j i n i s u j o u z n e m i r a v a l i glavni g r a d , k a o dog a a j k a d a se v e l i k i b r o d v e l i k o g vezira s p u t a o sa d o k a u more, pa je d o l o do n e s r e e u k o j o j je stradalo dosta l j u d i . ]

394

Jedna o d n a j v a n i j i h p r o m j e n a , k o j a j e d u b o k o zasijecala u m e h a n i z a m vladavine, b i l a j e o n a do k o j e j e doveo m u f t i j a B e h a j i efendija, Seadedinov u n u k , zbog r a z l i i t i h z n a a j n i h uzr o k a . P o n a j p r i j e j e to b i o ivi spor i z m e u obje s t r a n k e m i s t i k a i s t r o g i h p r a v o v j e r n i k a , s p o m e n u t i h v e na k r a j u p r o l o g r a z d o b l j a , p r i e m u su se o v i strogo p r i d r a v a l i u e n j a v e l i k i h teologa K a d i h a n a i B i r g i l i j a i p o o v o m b i l i i nazvani. D r u g i su b i l i sufi i l i e v l i j a j i , nazvani po e j h u E v l i j i , u i t e l j u p u t o p i s c a , k o j i p o n j e m u n o s i ime. Jedan a r a p s k i e j h , k o j i je zbog u b o j stva pobjegao iz Damaska u C a r i g r a d , b i o j e n a A j a S o f i j i uitelj osnovne k o l e . Za v r i j e m e p r e d a v a n j a o b i n o se naslanjao na g r a n i t n i stup, pa j e po t o m nazvan U s t u v a n i , t j . o n a j s gran i t n o g a s t u p a ; on j e b i o stup strogo p r a v o v j e r n i h i p o m o u s v o j i h sljedbenika, v r t l a r a , s l a s t i a r a , p a e v a u seraju, dospio je a k dotle da su m u u hasodi, t j . p r v o j carskoj sobi ( p r o t i v kanuna) d o p u s t i l i p o d i i g o v o r n i c u da s nje izlae. Pola tuceta n a j z n a m e n i t i j i h e j h o v a i i m a m a u d a m i j a m a p r i k l j u i l i su m u se i h r a b r o su g r d i l i sa g o v o r n i c a n a sufije i evlijaje, naro i t o n a p r a t n j u f l a u t o m i n a ples u k o j e m su se v r t j e l i d e r v i i M e v l e v i i H a l v e t i , a k o j i m a je m u f t i j a b i o s k l o n . Pravovjernim a j e taj b i o j o v e i t r n u o k u o t k a d je p r a v o m f e t v o m proglasio p u e n j e d u h a n a opet z a k o n i t i m , a pijenje kafe k o j e n i j e b i l o n i zabranjeno f e t v o m , nego j e b i l o p r i j e zabranjeno samo p o l i c i j s k i m n a r e d b a m a , a za vladavine sultana I b r a h i m a n i j e b i l o o m e t a n o sada postalo j o r a i r e n i j e a l j i v o m fetv o m j e d n o g l o g o r i l a . N a njegovoj su s t r a n i b i l i k u l - e h a j a , e l e b i - e h a j a i druge vojne age, d o k su o n i bez okusa, k a k o cars k i h i s t o r i a r naziva p r o t i v n i k e duhana i kafe, d r a l i s o n i m s g r a n i t n o g a s t u p a i n j e g o v i m sljedbenicima. Ovi su i s h o d i l i o d v e l i k o g a vezira zapovijed, k o j o m su u k i n u t i i g r a i glazba uz v r t n j u d e r v i a , i s t o m z a p o v i j e d i u r u c i n a p a l i t e k i j u Halvet i j a k o d e l j e z n i h v r a t i j u , pa i s t u k l i d e r v i e k o j i su i g r a l i . Da n i s u t o isto u i n i l i k o d t e k i j e E k m e k , tekije egipatskog e j h a O m e r a , z a p r i j e i o je s a m s u n d i ( j a n j i a r s k i g e n e r a l - p o r u n i k ) , sljedbenik u m r l o g e j h a O m e r a , k o j i je poveo s t r a u o d petnaest l j u d i s i s u k a n i m m a e v i m a i , u s p r k o s p r o t i v n i k o j stranc i , izuo k r z n o i sam zaplesao u k r u g . On i k u l - e h a j a i s h o d i l i su o d v e l i k o g a vezira n a r e d b u , k o j o m se zabranjuje u b u d u e svako smetanje pjesme, s v i r a n j a n a f l a u t i i o k r e t a n j e d e r v i a , i m e j e , p r e m a t o m e , p r i j a n j a n a r e d b a stavljena izvan snage. T a j e s t r a n k a j e d n o v r i j e m e m i r o v a l a , a l i j e o n d a p o k r e n u l a sve m o g u e da o d m u f t i j e d o b i j e f e t v u u s m i s l u one k o j u su izdali v e l i k i m u f t i j a K e m a l p a a - z a d e i E b u s u u d p r o t i v i g r e i glazbe d e r v i a , a k a d j e m u f t i j a t o o d b i o , d o l o j e do o t v o r e n o g neprij a t e l j s t v a . P r a v o v j e r n i c i su se u s u d i l i p u t e m e j h a U s t u v a n i j a , svoga k o l o v o e , p i s a t i e j h u A b d u r a h i m e l e b i j i , p r e d s t o j n i k u jedne o d o v i h t e k i j a u k o j o j s u se v r t i l i d e r v i i : B u d u i da se b a v i i g r o m i glazbom, p o t r e b n o je da te m a k n e m o s p u t a ; na395

past e m o t v o j u t e k i j u , u b i t i tebe i tvoje, a t v o j u e m o t e k i j u potkopati nekoliko lakata duboko i u more baciti, jer, prije nego se n a taj n a i n ne b u d e o i s t i l o t l o , t a m o n i k a k v a m o l i t v a n e e v r i j e d i t i . e j h je t u c e d u l j u d o n i o m u f t i j i , k o j i j e i n a e b i o e s t o k e i naprasne n a r a v i , i k o j i j e pisao U s t u v a n i j u : Ti, s g r a n i t n o g a stupa! i m to p r i m i , o d m a h se p o j a v i , i n a e e b i t i zlo po tebe. U s t u v a n i , b o j e i se l o i h posljedica, z a m o l i o je velikoga vezira da u m i r i m u f t i j u i reis-efendija je d o b i o u zad a t a k to u i n i t i . M u f t i j a ga napadne u v r e d l j i v i m r i j e i m a p r o t i v o n i h k o j i p r i m a j u m i t o i p r o d a v a j u p o l o a j e . Ovo k o l o sufija, nastavio je, s t a r a j e stvar; n a j v e i v l a d a r i i v e l i k i veziri su ga t r p j e l i i m n o g o u e n i j e m u f t i j e nego t o sam j a f e t v o m su ga o d o b r i l i . N i t k o se nije u s u d i o b a t i n a t i sufije, a sada o k r u u j e g o m i l a d r s k i h s p l e t k a r a d e s e t o g o d i n j e g sultana i t o v a r i n a njega p r o k l e t s t v a s i r o m a n i h i p o b o n i h . I l i e U s t u v a n i b i t i u k o r e n i l i u m u j a o i a t i b r a d u i p o s t a v i t i ga na galiju. M u f t i j a n a r e d i c a r i g r a d s k o m sucu Esad-efendiji da pozove e j hove p r o t i v n i k e stranke, j e d n o g a za d r u g i m , i da i m s v i m a strogo z a b r a n i g r d i t i s g o v o r n i c a i u b u d u e o m e t a t i p o b o n u i g r u d e r v i a . M u f t i j u je u njegovoj s n o l j i v o s t i p o d r a v a l o nagovaranje njegova b r a t u e d a E b u s a i d a (kao i o n , b i o je Seadedinov u n u k ) , k o j i m u je predbacivao t o su za v r i j e m e , dok je o n m u f t i j a , e j h o v i i d e r v i i t a k o nepravedno p r o g a n j a n i , a n j i h o v e su p o b o n e e l j e u i n i l e da i m j e k u a do sada n a p r e d o vala. U k o r i s t d e r v i a g o v o r i l i su sa govornice i Sakir-zade Meh m e d u d a m i j i M e h m e d a I I , kao i e j h Erdebeli-zade k o j i se b i o u p r a v o v r a t i o s h a d i l u k a , a k o j i je u n a r o d u u i v a o najvei ugled, t a k o da su f a n a t i n i p r a v o v j e r n i c i b i l i zasad p r i s i l j e n i o b u s t a v i t i svoje progone. a r p r a v o v j e r n i h b i o je p o t i s n u t k a d se rasplamsavao, a l i je t i m j a e djelovao u p o t a j i p r o t i v u v a r a n j i h o v i h p r o t i v n i k a , m u f t i j e OBehajija. N a j d j e l o t v o r n i j e poluge za u n a p r e i v a n j e svoj i h n a m j e r a n a l i s u u s v e m o n o m agi B e k t a u , k o j e g a su p r i d o b i l i za sebe j e r j e m r z i o d i m duhana, i u s p l e t k a r u , v r h o v n o m z e m a l j s k o m sucu, K a r a e l e b i - z a d e Azizu, i j a j e a m b i c i j a , teei v e o d a v n o za n a j v i i m p r a v n i m p o l o a j e m , p o k r e n u l a prot i v m u f t i j e sve opruge s p l e t k i . V e dulje v r e m e n a i m a o je n a o k u popise n e r e d o v i t i h p o s t a v l j e n j a sudaca i m u d e r i s a , a put e m svoga z a t i t n i k a B e k t a - a g e upoznao j e t i m e sultana i car i c u - m a j k u i m o l i o da m u se d a p o l o a j m u f t i j e . M e u t i m je v a l i d a ostala p o s t o j a n a p r i svojoj i z j a v i da j e Aziz n j o j i Cars t v u s m r t n i n e p r i j a t e l j i da o t o m ne eli v i e n i t a u t i . t o dosad nije u s p j e l o Aziz e f e n d i j i n i m s p l e t k a m a i a r u p r a v o v j e r n i k a , uspjelo j e k o n a n o zbog Behajijeve n a p r a s i t o s t i i nepodn o l j i v a p o n a a n j a u n e k o j s t v a r i p r e m a engleskom k o n z u l u u I z m i r u . V e j e p r i j e sebi n a v u k a o n e p r i j a t e l j s t v o age k o j i je v o d i o g l a v n u r i j e i v e l i k o g a vezira, j e r j e o d b i j a o d a t i svo p r i stanak za smjenjivanje k a p u d a n p a e , t o su z a h t i j e v a l i evrop396

s k i m i n i s t r i . On je izjavio d a j e t a k v o smjenjivanje izdaja i nep r a v d a do k o j e j e d o l o samo p o d m i i v a n j e m p o s l a n i k a . Sada je stigla t u b a suca iz I z m i r a p r o t i v t a m o n j e g a engleskog konzula k o j i je, p r e m a d r a v n i m u g o v o r i m a , zahtijevao d a proces, gdje se r a d i v i e o d dvije stotine t i s u a a k i , t r e b a o d r a t i i zav r i t i u C a r i g r a d u . V e l i k i j e vezir, da u h v a t i m u f t i j u u s t u p i c u v l a s t i t e e s t i n e , o d b i o d o n i j e t i o d l u k u i p r e p u s t i o j e m u f t i j i , uz i z l i k u da je p r e t r p a n d r u g i m p o s l o v i m a . Behaji, l j u t i t zbog toga, a nije svoj bijes mogao svladati, dao je pozvati engleskog poslanika. O v o m p r o k l e t o m p o s l a n i k u , bile su r i j e i carskog h i s t o r i a r a , n e d o s t a j e p u n o mozga i , kao t o su Englezi u svem s v o m d j e l o v a n j u p o s t o j a n i u o d r a v a n j u o b e a n j a i ne odstup a j u od svoje r i j e i m a k a r zbog toga glava pala, t a k o je i neotesana g r u b o s t zahtjev njihove p r i r o d e . Suglasno b r i t a n s k o j postojanosti i a s t i o d g o v o r i p o s l a n i k s u h i m r i j e i m a da on engleskog k o n z u l a ne m o e opozvati kao t o to m u f t i j a t r a i . Muft i j a p o e g r d i t i i p r e d b a c i v a t i : P r o k l e t i n e v j e r n i e ! K a k o se m o e t e p o z v a t i n a v a e d r a v n e ugovore, v i k o j i v j e r u i Carstvo neprestano izdajete; zar m i ne z n a m o da v i V e n e c i j a n c i m a dajete i t o i b r o d o v e ? Poslanik sasvim m i r n o o d g o v o r i : Mi i z n a j m l j u j e m o b r o d o v e onome t k o i h p l a a , a v a m a e m o i h isto t a k o d a t i kao i V e n e c i j a n c i m a , ako p l a t i t e v o z a r i n u ; to se ne p r o t i v i n a i m d r a v n i m u g o v o r i m a . M u f t i j a razjareno v i k ne: O v o g a p r o k l e t n i k a n e k a z a t v o r i v e l i k i vezir! Poslanik je isto t a k o e s t o k o p o v i k n u o : Ti n i s i u s t a n j u z a t v o r i t i me! S v a a je postajala sve e a ; m u f t i j a nije b i o v i e u s t a n j u svladati se i p o v i k n e s v o j i m l j u d i m a : O d s t r a n i t e ovoga prok l e t n i k a . N j e g o v i l j u d i su p o s l a n i k a z g r a b i l i za v r a t i i z g u r a l i ga u d a r c i m a a k a van, te ga z a t v o r i l i u t a l u . Age, u z n e m i r e n i engleskim p o s l a n s t v o m , sakupe se u k u i e h a j a - b e g a i p o a l j u m u d e r i s a A l t i p a r m a k a I b r a h i m e l e b i j u m u f t i j i da ga n a g o v o r i da o s l o b o d i p o s l a n i k a . B e h a j i ga l j u t i t o napadne: t o se o v i m o m c i , age, i m a j u u to m i j e a t i ? i m u d e r i s ode n a t r a g neobavljena posla. Sada d o e S a r i K a t i b , veseljak i p o v j e r l j i v i p r i j a telj e h a j a n b e g a . E f e n d i j o , r e e , p o m i s l i t e samo k o l i k o god i n a v e r a t u j e m o s t i m b i j e d n i m l a a r i m a iz Venecije, a da i h n i s m o m o g l i p o b i j e d i t i ; k a k v o zlo b i n a m tek nanijelo k r e n j e m i r a s E n g l e s k o m , iji j e k r a l j n a j v e i i n a j m o n i j i o d svih k r a l j e v a f r a n a k i h zemalja, po b l a g u , p o vojsci, b r o d o v i m a , a r a t n i m n a o r u a n j e m p r e d n j a i s v i m a . G l e d a j , efendij o , t a j n i e , r e e m u f t i j a , d a o v i p r o k l e t i t a k o z v a n i Englezi, p o t u j u m i r , ne b i p o d r a v a l i n a e n e p r i j a t e l j e ; i o n d a d o l i i da to b a r u I s l a m u k a e m o , k a d je z a k o n v e j e d n o m p r i z n a o da t r e b a s v r i t i s t i m l o i m p o n a a n j e m . Sari K a t i b r e e , k a d je k o n a n o mogao d o i d o r i j e i : E f e n d i j o ! K o j i j e m u f t i j a i k a d a u svojoj k u i z a t v o r i o p o s l a n i k a ? B e h a j i j a se t i m i slin i m g o v o r o m j o v i e r a z l j u t i o : Ta gle, t o h o e o v i o b j e e n j a c i age? Oni e u n i t i t i svijet p o t k u p l j i v a n j e m ; k a k o e na397

dalje b i t i m o g u e da z a k o n ide s v o j i m t o k o m ? S a r i K a t i b je b i o a s b l i j e d , a a s c r v e n od l j u t n j e . V r h o v n i z e m a l j s k i sudac Kudzi-zade, k o j i se z a l o i o za n e d u n o g p o s l a n i k a , t a k o e r je d o b i o svoj d i o : I T i si m i v r h o v n i z e m a l j s k i sudac, efendijo! t o i d e o n a m o na d i v a n , gdje sjede t a k v i k l i p a n i , z a t i t n i c i n e v j e r n i k a ; o d s u t r a m i noga v i e n e e o n a m o s t u p i t i . Sari K a t i b d o j a v i o j e to sve agama, i s p r i a v i p o t a n k o razgovor s m u f t i j o m , t o j e b i l a v o d a n a njegov m l i n . S l i j e d e e g a j u t r a 2. 5.1651. age su se sakupile n a t r k a l i t u u I b r a h i m - p a i n o j p a l a i da pogledaju n o v o s a g r a e n e b r o d o v e k o j i su d o l i iz Crnoga m o r a . Pozvali su v e l i k o g a vezira, p r e g o v a r a l i o B e h a j i n o m smjenjivan j u i p o s l a l i svoj zahtjev u seraj. Odgovor je b i o negativan. O n i su t i m v r e n a s t u p i l i i z j a v l j u j u i da n e e to mjesto p r i j e n a p u s t i t i , d o k B e h a j i j a ne bude smijenjen. T a k o je popodne v r h o v n i z e m a l j s k i sudac K a r a e l e b i - z a d e Aziz pozvan u seraj i i m e n o v a n m u f t i j o m , ne t o l i k o zbog p o m a n j k a n j a d r u g i h val j a n i h l j u d i , k a o t o to u svojoj h i s t o r i j i l a n o m s k r o m n o u uvjerava, nego utjecajem svoga z a t i t n i k a , m o n o g a B e k t a -age, k o j i je staroj v a l i d i , k o j a se sva p r e d a l a njegovu savjetu, n a m e t n u o smjenjivanje staroga m u f t i j e i postavljanje novoga. Ovaj je p o l j u b i o s u l t a n u r u k u , a o n m u je p o k l o n i o z l a t n u k u t i j u i m i l o s t i v o s a s l u a o j e t k u a l u novoga m u f t i j e : Da l i je to iz halifine k e s e ? Aziz, m a n j e p o h l e p a n za n o v c e m nego astohlepan, odrekao se p r i h o d a o k r u g a M i h a l i d a i K e r m a s t i j a , k o j i su njegovi p r e i d o b i v a l i kao dar za j e a m , a l i je t r a i o v e e t r d e s e t g o d i n a z a b o r a v l j e n u s v e a n o s t da m u f t i j i na okup l j e n o m d i v a n u p o l j u b e r u k u i da ga o d j e n u p o a s n i m k r z n o m p r e d s u l t a n o m i to su m u o d o b r i l i . N a k r a j u e m p r e s o v a drvor e d a b i o j e d o e k a n o d v r h o v n o g a u p r a v i t e l j a seraja (kapuage) v r h o v n o g r i z n i a r a ( h a z n e d a r b a e ) , v r h o v n o g p o d r u m a r a (kilard i b a e ) i n a e l n i k a seraja (seray agasi) i odveden u sobu kapuage, pa odjeven u s a m u r o v i n u i odveden na p r i j e m . Pedeset a u a i dvadeset sobara j a h a l o je p r e d n j i m p r i u l a s k u i p r i i z l a s k u iz seraja. e s t i t a l i su m u i k r o n o g r a m i su samo p l j u t a l i p o d i u i ga na p o l o a j m u f t i j e , a l i b i l o je i e p i g r a m a u koj i m a se nazivao p o s l a n i k i m u f t i j a , j e r je to postao samo t o je engleski p o s l a n i k b i o zatvoren. Njegov p r e t h o d n i k B e h a j i u k r cao se za G e l i b o l u (Galipolje), a l i je p r e m j e t e n kasnije u L a m psakos gdje se uselio u p a l a u u k r a e n u v r t o v i m a i vodoskocim a F e t h i e l e b i - z a d e M e h m e d efendije, u selu B i r g o u .

[ e t i r i mjeseca p o s m j e n j i v a n j u m u f t i j e , pao j e i v e l i k i vez i r zbog s v o j i h l u d i h f i n a n c i j s k i h m j e r a . Riznica je p r i z n a v a l a pjaster za osamdeset a k i , a v e l i k i vezir o d l u i i s k o v a t i s l a b i j i novac. On n a r e d i da se u Beogradu, B o s n i i A l b a n i j i i s k u j e slab i novac, k o j i m p r i s i l i t r g o v a k e cehove da za d u k a t d a j u stot i n u osamnaest a k i , te t a k o i s t j e r a s t o t i n u dvadeset t i s u a

398

d u k a t a , p r o m i j e n i k o d i d o v s k i h m j e n j a a u dvije stotine e t r deset t i s u a k r u n a i t i m e je h t i o p l a t i t i t r u p e . Kese slabog novca b a e n e su n a t r g i cehovi su sazvani na p r i s i l n u r a z m j e n u . 2 1 . 8 . 1 6 5 1 . Z a s t u p n i i c cehova se p o u a l i t i v e l i k o m veziru na o v u nep r a v d u , a on, e s t o k e n a r a v i , p o a l j e i h kao nevjernike k vragu. Oni tada o d u m u f t i j i , k o j i se p o k u a i z v u i , a l i ga oni na silu posade n a k o n j a i , p r a t e i ga, uzbune a r i j u ; a o n d a svi skupa d o u do seraja i p r o d r u sve do Porte b l a e n s t v a v i u i : Pravda, p r a v d a ! S u l t a n d o e i o n i m u se p o a l e da su ove godine p l a t i l i e t r n a e s t poreza i j o sada da m o r a j u uzeti slabi novac. O n pozove v e l i k o g vezira, no ovaj ne d o e ; m u f t i j a je obznan i o u k i d a n j e nameta, a l i ga o n i k a m e n j e m p o t j e r a j u i z a t r a e e s n a e s t glava, k o j e su k r i v e za sve nevolje, i n a e da n e e o t i i. S u l t a n o d l u i , u d o g o v o r u sa v a l i d o m i d v o r s k i m upravitel j e m , s t a r i m Sulejman-agom, z a m i j e n i t i v e l i k o g vezira .Melek A h m e t - p a u sa v e z i r o m S i j a v u - p a o m ; ovaj je bio r o e n i abaz i k u p l j e n i r o b glasovitog p o b u n j e n i k a A b a z a - p a e , k o j i je preuzet m e u p a e v e seraja, z a t i m se odatle v i n u o do silahdara o n d a je, p r i j e deset godina, i m e n o v a n k a p u d a n p a o m , smijen j e n i p r i svom p r v o m p o h o d u n a Azov, jer nije uspio, z a t i m i m e n o v a n b u d i m s k i m n a m j e s n i k o m i otada je sjedio sa vezir i m a p o d k u b e t o m D i v a n a . V a l i d a p o a l j e njega i m u f t i j u da u m i r e zastupnike cehova, t o i m p o e za r u k o m , te o v i o d u k u a m a . Z a t i m se u p u t e u kasarne u m i r i t i age. T u v e l i k o m vez i r u o h o l o p r i g o v o r i Albanac B e k t a , z a t o se u s u d i o p r i m i t i p o l o a j bez suglasnosti j a n j i a r a . A o n ga dostojanstveno i m i r no u p o z o r i n a sultanov a u t o r i t e t kao temelj njegove v l a s t i , te m u p o e za r u k o m i n j i h p r i m i r i t i . Uz neznatne incidente s t i a se ova uzbuna, a l i je to b i l o samo naizgled, j e r su se o b j e stranke e s t o k o m r z i l e . Dosada su age i h a r e m b i l i u p u n o j suglasnosti i v a l i d a j e o i t o r a d i l a p o d u t j e c a j e m n a j m o n i j e g age, B e k t a a . D o g a a j i o k o i m e n o v a n j a n o v o g v e l i k o g vezira ukazivali su da se sada s t v o r i l a j o j e d n a s t r a n k a : s t r a n k a m l a d e valide T a r h a n , iza k o j e je djelovao i o d l u i v a o c r n i evnuh, d v o r s k i u p r a v i t e l j Sulejman-aga. Da je stara v a l i d a p o t a k l a j a n j i a r s k e age da srue utjecajne crne evnuhe, o t o m e n e m a dvojbe. A l i da je ona dala o t r o v a t i svoga v l a d a j u e g u n u k a , da b i dovela d r u g o g , Sul e j m a n a , na p r i j e s t o l , i t a k o s r u i l a vlast m l a d e valide, to je l i e n o svakog osnova; j e r svi h i s t o r i a r i se s l a u u t o m e da je ona b i l a p l e m e n i t a i v e l i k o g srca i da je njezina tridesetogod i n j a v l a d a v i n a h a r e m o m p o d e t i r i sultana b i l a o z n a e n a sam o d o b r i m d j e l i m a . U p o t a j i dovedena r o b i n j a M e l e k i , k o j a je znala za o d s l a s t i a r a Uveiz-age p r i p r a v l j e n i o t r o v a n i e r b e t , trebala je plan o t k r i t i mladoj validi Tarhan i tako o m o g u i t i da sva njezina s t r a n k a p r e b a c i k r i v i c u na s t a r u v a l i d u . M a kak o da j e b i l o , ovaj p l a n r u e n j a v l a s t i stare valide t r e b a l o j e i s k u p i t i p o b u n o m j a n j i a r a k o j i , ako i n i j e p r o i z a a o o d stare 399

valide, b i o j e o d nje u p u n o j suglasnosti sa B e k t a o m n a j j a e p o d r a n . J a n j i a r i se sastanu i z a t r a e d a se t r i n a j m o n i j a crn a evnuha: d v o r s k i u p r a v i t e l j Sulejman-aga, sultanov u i t e l j R i h a n i p o u z d a n i k I s m a i l , p r o t j e r a j u u E g i p a t . D o u n i k t o odm a h d o j a v i S u l e j m a n u , a ovaj se, skupa sa s v o j i m a , zakune da e u b i t i s t a r u v a l i d u kao u z r o n i k a sveg zla. Smjesta n a o r u a svoje crne evnuhe k o j e p o d r i i s t o t i n u dvadeset b i j e l i h evnuh a ( s u l u f l u b a l t a d i ) , te se s v i iz ove sobe, n a o r u a n i , sjure u dvor i t e , gdje su b i l i p a e v i druge sobe, t a k o e r n a o r u a n i , s k o j i m a se sukobe. A onda, p r e d v o e n i S u l e j m a n o m , k r e n u p u t odaj a stare valide, r a z b i j u njezine u v a r e , te ulete u p r e d o d a j u , gdje j e ona o e k i v a l a j a n j i a r e . K a d a z a u j e g a l a m u u predodaj i , p o v i e : J e s e l i d o l i ? Da, d o l i s u , o d v r a t i S u l e j m a n , s a m o i z a i . T e k sada ona s h v a t i t k o j e d o a o . O d j u r i u zadn j u n a j t a j n i j u o d a j u i s k r i j e se u o r m a r u z i d u . E v n u s i provale u o d a j u , gdje j e d n a v j e r n a r o b i n j a i s t u p i i rekne: Ja sam v a l i d a , a l i j e o n i odbace, sve p r e t r a e i p r o n a u . U z a l u d j e n u d i l a zlato i drago kamenje. Jedan b i j e l i evnuh, M a l i M e h m e d , otrgne k o n o p o d jedne zavjese i n j i m e j e b i l a udavljena. V e l i k i v e z i r j e sjedio s reis-efendijom, k a d a je o b a v i j e t e n o j a n j i a r s k o m zahtjevu za t r i glave. O n se o d m a h u p u t i u ser a j , gdje j e sve v r i l o , te o d l u i v r a t i t i se k u i . T u ga zatekne poziv sultana k o j i , k a d a o n d o e , z a t r a i d a v r i s v o j u d u n o s t i da i z d a j i c a m a d a p r a v e d n u n a g r a d u . U s k o r o i svane, te se ulem a pozove k o d sultana, k o j e m se u v e i n i i p r e d s t a v i . Za t o v r i j e m e su j a n j i a r i , k o j i s u doveli m u f t i j u i o b a v r h o v n a suca k sebi, o d l u i l i p o i u S r e d n j u d a m i j u , a r i t e prave j a n j i a r ske pobune. K a d a j e zajahao k o n j a , j a n j i a r s k i aga obavijesti l j u d s t v o o v l a s t i e v n u h a i v a l i d i n o j s m r t i , te z a k l j u i r i j e i m a : Mi samo t r a i m o osvetu v a l i d i n e k r v i ; n a t o j e d a n glas iz m n o t v a d o b a c i : Jesi l i t i p o s t a o n a s l j e d n i k v a l i d e ? i v e l i k a t i i n a , k o j a j e p o t o m nastala, s v j e d o i l a j e da n i j a n j i a r i ne o d o b r a v a j u sve p o d u h v a t e svoga age; o d m a h z a t i m u l e m a se i z v u e odatle p o d r a z n i m i z l i k a m a . U d v o r u se o d r a v a l o zasjedanje uleme n a k o j e m su se, n a k o n m n o g i h i n e u g o d n i h zavrzlama, i m e n o v a l i m u f t i j a E b u s a i d i v r h o v n i suci. Po p r i j e d l o g u uleme da se pobode P o s l a n i k o v a zastava i p o d n j u p o z o v u svi m u s l i m a n i , t o se i u i n i , te su glasnici t o i z v i k i v a l i po g r a d u . Svi navale p o d zastavu, p a i j a n j i a r i iz s t a r i h k a s a r n i i t a k o se odvoje o d j a n j i a r a iz n o v i h k a s a r n i . T o o h r a b r i b r a n i t e l j e p r i j e s t o l a , te s u l t a n p o a l j e h a t i e r i f j a n j i a r i m a u S r e d n j o j d a m i j i s p o z i v o m d a m u se pretstave aga, general, p r v i gener a l - p o r u n i k ( k u l e h a j a ) i B e k t a - a g a i l i d a snose posljedice. H a t i e r i f p o l j u l j a h r a b r o s t aga, a s l o m i h r a b r o s t n j i h o v i h p r i s t a a . O v i h r p i m i c e n a g r n u k a seraju p o d zastavu, a u l e m a , k o j a j e b i l a s agama, r a z l e t i se n a sve strane. U z a l u d su v o j n i c i m a n u d i l i kese zlata i srebra i l i i h g r d i l i . Age tada v e l i k o m v e z i r u 400

napisu p i s m o o p o k o r n o s t i , te se t o , n a m u f t i j i n savjet, p r i m i . I m e n u j e se s e g b a n b a a H u s e i n za n o v o g j a n j i a r s k o g agu, a s m i j e n j e n i K a r a a u za n a m j e s n i k a T e m i v a r a , k u l e h a j a za nam j e s n i k a Bosne, k o l o v o a sve n e s r e e B e k t a - a g a dobije sand a k Bruse. T a k o j e b i l a s l o m l j e n a vlast aga i g r a d u m i r e n . Star a v a l i d a j e s p o a s t i m a b i l a p o k o p a n a k r a j svoga m u a Ahmeta u njegovoj d a m i j i . B i l a j e osoba k o j a j e i n i l a d o b r o i n s t v a c i j e l i svoj i v o t . T a k o je g o d i n j e p r i h o d e s v o j i h pet k r u n s k i h d o b a r a : M e m n e n a , Sile, Azaza i K l i s a u A z i j i i A z d i n a u E v r o p i (a svako je nosilo g o d i n j e 50.000 k r u n s k i h t a l i r a ) , u p o t r e b l j a vala za i z g r a d n j u j o i danas nazivanog p o n j o j v e l i k o g hana (valide h a n ) , po n j o j nazvane d a m i j e u U s k u d a r u , p o n j o j zapoete, a od majke Mehmeda I V d o v r e n e d a m i j e u Carigradu, za v o d o v o d iz N i l a u t e k i j u H a l v e t i j a u K a i r u , za u z d r a v a n j e sejida i s i r o m a n i h u M e k i , za o s l o b o e n j e n e p l a t e n i h d u n i k a , za p o m o u d o v a m a i e n s k o j s i r o a d i . Ona n i j e p r e p u t a l a svoj i m z a s t u p n i c i m a svoja d o b r a djela, nego j e sama p o s j e i v a l a bolnice i zatvore; s v o j i m r o b i n j a m a je, n a k o n n e k i h d o b r i h djela, p o k l a n j a l a s l o b o d u i udavala i h s b o g a t o m o p r e m o m za zas l u n e d v o r s k e s l u b e n i k e ; sirote d j e v o j k e d a r i v a l a j e udadben i m d a r o m ; m u k a r c e i e n e n a svome d v o r u bogato j e nagraivala. N a k o n t o su b i l e prognane a g e - u r o t n i k e glave i n j i h o v e p r i s t a e , u s l i j e d i l o j e u s k o r o , k a k o se i m o g l o o e k i v a t i , njihovo pogubljenje p o d r a z n i m i z l i k a m a i p r i l i k a m a . B e k t a - a g u , k o j i n i j e o t i a o za B r u s u nego se sakrio, p r o n a a o j e B o j a d i Hasan, k o j i ga j e h t i o p o s a d i t i n a magarca; u p o z o r e n d a e t i me izazvati sve j a n j i a r e , stavio ga j e n a k l j u s i n u , n a k o j o j j e on m o r a o ii g r a d o m v r i j e a n i zlostavljan od s k i t n i c a , te n a k r a j u doveden u seraj; t u j e , n a sultanov nalog, b i o u g u e n , l e m u b a e n u m o r e , i m e t a k oduzet. K a r a a u , k o j i j e o d m a h i a o za T e m i v a r , b i o j e o d B o j a d i Hasana dostignut i doveden nazad, predveden s u l t a n u k o j i m u p r i g o v o r i izdajstvo, a onda ga d a p o g u b i t i , t o i z v r e dva r o b a . N a l o g da p o g u b i k u l e h a j u , ko- 1 4 . 9 . 1 6 5 1 . j i je t a k o e r o t i a o za B o s n u , d o b i o j e Defterdar-zade Mehmed- p a a , u i j e m se p o d r u j u (Malgara) o n tada nalazio. K u l e h a j a , u v i t o se zbilo, pokrene se dalje, d o e do Orhansua, gdje ga dostigne donositelj s m r t n e osude; o n , t o l i k o h r a b a r k o l i k o v e l e d u a n , b o r i o se do zadnje strijele i z a t i m je n a d v l a d a n ve o m s i l o m , te u m r e t o l i k o o d v a n o i s r a n o k o l i k o su n j e g o v i d r u g o v i r a n i j e u m r l i k u k a v i k i . M u f t i j a Aziz, k o j i se u o n o j guvi o p r e d i j e l i o za j a n j i a r e , u h a p e n j e i p r o g n a n na H i o s . D a n iza poraza aga, stradao j e p r e d s t o j n i k r a u n a r n i c e Sari K a t i b , glasovit kao a l j i v a c i i r o n i z a t o r ; S i j a v u - p a a ga je, u p r v i m a h , b i o p o t e d i o , a l i j e o n stradao kada j e , n e t o kasnije, n a p i t a n j e o d a k l e dolazi, o d g o v o r i o : S a t r g a za r o b o v e , a l u d i r a j u i t i m e na d i v a n , gdje j e v e i n a vezira b i l a iz redova
26 Historija osmanskog carstva II

401

r o b o v a . To ga je k o t a l o i v o t a : on, v a n b r a n o dijete nekog r u skog r a z b o j n i k a , nije e k a o k r v n i k e , nego se sam p r o b o n o e m . D r u g i su b i l i s m i j e n j e n i , o b e z v r i j e e n i , p r o g n a n i . O j a a l a je silno m o v o e e v n u k e pobune, otada s v e m o n o g Sulejman-age k o j e m je dan i p o l o a j kizlarage. P o b u n a j e v e b i l a o b l i k vladavine: j a n j i a r i su se b u n i l i o d d o b a M e h m e d a I I , e e i spahije, a j e d n o i o r u a r i ; r i j e t k a j e b i l a p o b u n a uleme, p r a v n i ka, p a e v a i cehova, a n a j r j e a i samo j e d n o p o b u n a evnuha.]

GLAVA PEDESETDRUGA Od novih azijskih buna do velikog vezirstva (uprilia) Mehmeda

Kopruluja

[ N o v i i m o n i kizlaraga n i j e h t i o dugo t r p j e t i neovisni kar a k t e r v e l i k o g vezira, i a k o se n e k o v r i j e m e susprezao. S u k o b se o i t o v a o p r i i m e n o v a n j u n o v o g defterdara; palo j e n e k o l i k o o t r i h r i j e i , k i z l a r a g a j e b i o , o s i m toga, o b a v i j e t e n da j e vel i k i vezir z a d r a o od i m a n j a aga pet s t o t i n a kesa, a raspolagao je i n j e g o v i m p i s m o m I b i r - p a i , u k o j e m ga j e pozivao na uspostavu r a n i j e neovisnosti u u p r a v l j a n j u C a r s t v o m . O n se o b r a t i valide-sultaniji (carici-majki) p r e d l a u i p o d j e t i n j i l o g devedes e t g o d i n j e g G i i r d i - p a u , k a k o b i l a k e vladao. S i j a v u - p a a j e pozvan u seraj, t u m u kizlaraga s i l o m o d u z m e p e a t i p o a l j e ga u zatvor; carica-majka o d b i j e o s u d i t i ga na s m r t , te on, uz 3 0 . 1 0 . 1 6 5 1 . g u b i t a k i m e t k a , b u d e p r o g n a n u b i j e d u u M a l g a r u , a n a njegovo m j e s t o d o e G i i r d i - p a a . N o v a vlast je, n a j p r i j e , z a p o e l a c i j e e n j e m novca o d u g l e d n i k a k o j i su ga m o r a l i d a t i , p o d p r i j e t n j o m zatvora. A o n d a su z a p o e l i p r o g o n i i u d a l j a v a n j e svih sposobnih l j u d i k o j i b i m o g l i u g r o z i t i v e l i k o g vezira. Pored ostalih, p r o g n a n je i M e h m e d K o p r i i l u , k o j e g se z a s t u p n i k poslova carice-majke, a r h i t e k t K a s i m , usudio kao sada najvaljan i j e g o v j e k a Carstva p r e d l o i t i za v e l i k o g vezira. i m j e t o u o G u r d i - p a a , o d m a h ga je prognao u K u s t e n d i l , a K a s i m a , najp r i j e p o d o p t u b o m da ga je K o p r i i l u p o t p l a t i o , poslao u Sed a m k u l a , a o n d a otjerao na C i p a r . P o t p u n o j e i z m i j e n j e n sastav v i s o k i h p o l o a j a k o j i su d o s p j e l i u nedostojne r u k e . V a n j s k i p o s l o v i sa e v r o p s k i m z e m l j a m a n i s u b i l j e i l i n e k u b i t n i j u n o v i n u . S P o l j s k o m je, n a k o n k o z a k o g u s t a n k a , o d r a van m i r , a l i bez poslanstava, d o k su se s V e n e c i j o m , i a k o form a l n o u r a t u , o d r a v a l i o d n o s i p r e k o f r a n c u s k o g p o s l a n i k a . Sa strane p a n j o l s k e d o a o je D u b r o v a n i n A l e g r e t t i , postavljaju402

i z n a a j n e preduvjete za o b n o v u t u r s k o g poslanstva, pa, i a k o su p r i h v a e n i , do odnosa nije d o l o . S v e a n o je p r i m l j e n austrij- 2 0 . 1 . 1 6 5 3 . ski p o s l a n i k k o j i j e d o n i o p o t v r d u o b n o v l j e n o g i t v a n s k o g m i r a i v e l i k e darove o d 100.000 guldena. Opet se za s r e e n j e spor a oko sela i m e n o v a l a k o m i s i j a za granice. N o p r i j e nego se sastala, t r i t i s u e t u r s k i h v o j n i k a napalo je Rab, a n a v i n d i k o j g r a n i c i b i l o j e h a r a n j a ; n a t u b e je b u d i m s k i n a m j e s n i k odgov o r i o da su to samo p o k r e t i odmazde. Ta n a r u a v a n j a granice i m i r a P o r t a , zabavljena n e m i r i m a u g l a v n o m g r a d u i k r e t s k i m ratom, nije bila u stanju sprijeiti. U A z i j i je d o l o do nove p o b u n e Abaza Hasana. N j e m u je za zasluge b i l o dano v o j v o d s t v o n a d m a l o a z i j s k i m T u r k m e n c i m a , a o n d a oduzeto i dano j e d n o m d r u g o m , n e k o m A k - A l i j i . K a k o u C a r i g r a d u nije n a i a o n a odziv svoje a l b e , on se pobun i , o p l j a k a k a r a v a n u k o j a j e p r i p a d a l a B e k t a - a g i , u vrijednosti o d 30.000 pjastera, te u n a k a z i n j e z i n u j a n j i a r s k u p r a t n j u . P r o t i v njega odrede I b i r - p a u , a l i se on n i j e u r i o zbog starog p r i j a t e l j s t v a sa H a s a n o m , a u s k o r o bude i poslan za namjesnik a Bagdada. Onda se za serdara o d r e d i n e k a d a n j i b u n t o v n i k , a sada n a m j e s n i k K a r a m a n a , K a t i r d i o g l u . Abaza, k o j i se nalazio u ili, k r e n e p r o t i v njega i p o t u e ga k o d Akseraja, te ga p r i s i l i p o v u i se u K o n j u . U m e u v r e m e n u se I b i r - p a a , mjesto da ode u B a g d a d za n a m j e s n i k a , u d r u i sa Abazom. O n i se p o k r e n u k a A n k a r i . D a ne b i g r a d izloio k a n j a v a n j u , p a a K u r d A b d u l l a h se sam ubije, a j a n j i a r i se o t k u p e za 15.0000 pjastera. P o b u n j e n i c i u p u t e p i s m o u C a r i g r a d t r a e i osam glava, o d k o j i h , n e t o kasnije, e s t padne p r i l i k o m r u e n j a v l a s t i aga. T a d a se o d l u i p o s l a t i sultanov h a t i e r i f , u k o j e m se o b e a udov o l j i t i m o l b i i za d v i j e preostale glave, a k se I b i r u o b e a carski p e a t , ako d o e u C a r i g r a d ; o n d a se p o a l j u t r o j i c a izaslan i k a za pregovore o m i r u . I b i r - p a a je v e b i o k r e n u o k a B r u si, t a k o da se za n a m j e s n i k a A n a d o l i j e i m e n o v a n i D e r v i - p a a u k o p a o u g r a d u sa j a n j i a r i m a . K o d E s k i e h i r a je I b i r p r i m i o u p u e n e m u izaslanike, te se o n i dogovore o m i r u , o b e a v a j u i H a s a n u v o j v o d s k i p o l o a j n a d T u r k m e n c i m a , a p a i namjesni t v o H a l e b a (Alepa), t o ga j e o n e l i o da b i se osvetio D r a i ma. Za dokaz p o k o r n o s t i , I b i r - p a a p o a l j e 48.000 c a r s k i h tal i r a k o j e j e uzeo o d v a k u f a p o d r e e n i h u p r a v i kizlarage Sulejmana. V e l i k i p r e k r a j starog k a n u n a t r u p a b i j a e n o v i n a vrbov a n j a dvije t i s u e spahija za t r o g o d i n j u s l u b u na K r e t i , k o j i su svi u p i s a n i sa e s t a k i , t j . sa s t a r o m p l a o m e s t odjela kon j a n i k e tjelesne garde. A po k a n u n u su se spahijska mjesta davala samo z a s l u n i m j a n j i a r i m a i l i p a e v i m a iz seraja; a l i k a d a su se izvanredno k u p i l i , d o b i j a l i su m a n j u p l a u , da b i se kasnije iz posada zemalja u v r s t i l i u e s t odjela tjelesne garde. T i m e da su n o v o p o k u p l j e n i r e g r u t i sada b i l i i z j e d n a e n i sa 26* 403

s t a r i m P o r t i n i m s l u b e n i c i m a , k a n u n je b i o p o n i t e n . O v i h dvij e t i s u e r e g r u t a b i l i su u p l a i i z j e d n a e n i sa s t o t i n u dvadeset p a e v a , k o j i sada sa s i l a h d a r o m Museli-agom, ije se p r i s u e u seraju v e d u e nije dopadalo kizlaragi, istupe kao spahije. V e l i k i vezir j e ovo p r i m i o t a k o l a h k o kao poraz p r e t r p l j e n k o d M o s t a r a , gdje j e palo sedam s t o t i n a j u n a k a , a d r u g i h t r i stotine se s m r z l o u p l a n i n a m a . F l o t i j e b i l o n a r e e n o i s p l o v i t i n a p o h o d . K a k o nije b i l o n i n o v a c a n i l j u d s t v a , poduzete su izvanredne m j e r e : novac se p r i b a v i o p r e k o p o v j e r e n i k a za utjer i v a n j e ( m u h a s i l ) , a m o r n a r i p o m o u p r e t p o s t a v l j e n o g za t l a k u ( m u k a d e m ) , k o j i je p o k u p i o i p r i s i l n o na galije poslao prostod u n e T u r k m e n c e i druge n e n a o r u a n e ljude. K a d a je f l o t a h t j e l a i s p l o v i t i , nije b i l o m o g u e , j e r su j o j p u t z a p r i j e i l i ven e c i j a n s k i b r o d o v i . N a o t a r n a l o g da se i s p l o v i , k a p u d a n p a a se u n o i , bez svjetla, sretno i z v u e iz Dardanela. Venecijanci su ga p r e s r e l i i p r i s i l i l i v r a t i t i se n a H i o s , a l i su i m a l i g u b i t a k o d dvije galije i t r i mahone. P o t o n i s u b i l i z a d o v o l j n i s Ali-pa o m , z a m i j e n i ga D e r v i M e h m e d - p a a . N a k o n o v i h d o g a a j a sa f l o t o m , n a j v a n i j a vijest b i l a j e o o s a m o s t a l j i v a n j u I b i r - p a e. On, n a j p r i j e , n i j e dozvolio O m e r - p a i n a s t u p i t i n a p o l o a j n a m j e s n i k a T r i p o l i s a . Z a t i m j e organizirao savez j a n j i a r a i spahija k o j i su se n a njega zakleli n a K u r a n i p o t o m dao n a c r t v l a s t i t o g k a n u n a osmanske v l a s t i ; po n j e m u , u b u d u e se poloaji n e e d o d j e l j i v a t i n e d o s t o j n i m a i o n i m a k o j i n a j v i e nude, m i t a se n e e p r i m a t i , n a m j e s n i c i i suci se ne s m i j u m i j e n j a t i p r i j e t r i godine v r e n j a s l u b e . S a m o v o l j n o se vladao i K a t i r d i - p a a , a j e d n a k o je zbog toga b i o n e m i r a n E g i p a t . U vezi s e g i p a t s k i m p o s l o v i m a , o i t o v a l a se sve v i e nesposobnost i nez a k o n i t o s t v e l i k o g vezira. K o n a n o se shvati n u n o s t njegove p r o m j e n e , te m u f t i j a , kizlaraga i p r e d s t o j n i k e m i r a p r e d l o e da se p o n o v n o pozove S i j a v u - p a a . A v o j n i sudac Mesud, iji j e utjecaj rastao, p r e d o i carici-majci i s u l t a n u da b i , onda, zap r a v o v l a d a l a t a t r o j k a ; njegov k a n d i d a t je b i o T a r h u n d i Ahm e t - p a a , nedavno p u t e n iz z a t v o r a i sada s d u n o u u Solun u . N a n a r e d n o m zasjedanju, k a d a j e p o n o v n o d o l o do s u k o b a i z m e u v e l i k o g vezira i v o j n o g suca, p o j a v i se sobar sa h a t i e r i f o m k o j i m se z a t r a i p e a t i skup, o s i m v e l i k o g vezira, pozove k o d sultana. T a m o ovaj p o s t a v i p i t a n j e i m e n o v a n j a v e l i k o g vezira, a skup z a m o l i da se m a l o u d a l j i da b i se posavjetovao; n a k o n toga, m u f t i j a p r e d l o i Huseina, serdara na K r e t i , a sultana z a m o l i za i m e n o v a n j e k a j m a k a m a , na t o ovaj istakne ime A h m e t - p a e . Ponovno se u d a l j i skup i , p o t o z a k l j u i d a H u sein t r e b a o s t a t i n a K r e t i , iznese to p r e d sultana. N a to se j a v i carica-majka k o j a j e b i l a iza zavjese i o s n a i ove razloge. S k u p p o n o v n o i z a e i tada v o j n i sudac iznese da v e l i k i vezir m o r a i z v r i t i t r i s t v a r i : o p r e m i t i f l o t u , v o d i t i r a t na K r e t i , p r i b a v i t i p l a e v o j n i c i m a ; ako H u s e i n postane v e l i k i vezir, o n d a b i sve 404

to trebao o b a v i t i k a j m a k a m , a ako se ovaj za to o b a v e e , z a t o da m u se ne dadne p e a t ? Svi se s t i m e s l o e i p o s t a v i se pitanje A h m e t u , da l i to u z i m a n a se, a on o d g o v o r i p o t v r d n o ; pot o m u u k o d sultana, sve to o p e t u j u i o n da p e a t A h m e t - p a i . Ovaj p o l j u b i t l o i z a m o l i j o dva osiguranja: da m u se n i t k o ne m i j e a u k u p l j e n j e f i s k a l n i h sredstava i da m u se n i t k o ne m i j e a u poslove, a da on m o e n e o g r a n i e n o u p r a v l j a t i . Za to dobije dva posebna h a t i e r i f a . T a r h u n d i A h m e t je b i o r o d o m Albanac, r o b u seraju iz k o j e g j e i z a a o kao spahija, te je M u s a - p a u , egipatskog namjesnika, t a m o , a p o t o m u B u d i m i C a r i g r a d p r a t i o kao e h a j a . U t o m s v o j s t v u b i o je i k o d n a t i s u u k o m a d a s a s j e e n o g velik o g vezira (Hezar pare), i j u je glavu spasio p o s r e d s t v o m m u f t i je A b d u r a h i m a i p o k o p a o . Kasnije je b i o beglerbeg D i j a r b e k r a i o n d a E g i p t a , a svugdje ga je b i o glas t v r d o g i strogog, a l i nep o t k u p l j i v o g i n e u m o l j i v o g o v j e k a . A taj glas o u v a t i b i l a m u je sada p r v a briga. O d m a h je p o b i o o b i n e p r e s t u p n i k e , k o n t r o lirao r a u n e kuhinje, b r o d o g r a d i l i t a , o r u a r n e , uredio p o t u i o p s k r b u ; zasuo je sve v e l i k a e u v r e d a m a zbog n j i h o v e p o t k u p l j i v o s t i i obznanio i m n j i h o v u b u d u u n e m o . Sve p o l o a j e svoga p r e t h o d n i k a proglasio j e n i t a v n i m i s t v a r i b i , n a o v o m poslu i dalje tjerao, da ga n i j e s p r i j e i o k a t e g o r i a n h a t i e r i f k o j i m u j e to zabranio. Uveo j e i s p o r u n u s u m u (irsalije) za svako n a m j e s n i t v o i d r a v n e p o l o a j e iz k o j i h se g o d i n j e odr e e n a suma slivala u j a v n u r i z n i c u ; a k j e samog sebe taksirao sa 20.000 pjastera. T a k o se r i z n i c a n a p u n i l a sa g o d i n j i h 700.000 pjastera. S v a k i m l i n se o p t e r e t i o sa p j a s t e r o m i svaka k u a sa dva pjastera, na t o se p o b u n e spahije, te se porez n a k u e m o r a o u k i n u t i . Druge m j e r e bile su izigrane p u t e m iznim a k a i l i o g r a n i e n j a . I p a k sve te m j e r e n i s u m o g l e p o k r i t i potrebe riznice i d r a v e , pa se sazove v e l i k o d r a v n o v i j e e u p r i - 17.2.1653. s u u sultana da se r a z m o t r i stanje j a v n i h p r i h o d a i rashoda. P r e d o e n a je b i l a n c a v i e g o d i n a i p r i t o m e se uvidjelo da su p r i j e deset g o d i n a g o d i n j i p r i h o d i b i l i v e i od rashoda, da su p r i j e deset g o d i n a p o d K a r a M u s t a f o m oboje u r a v n o t e e n i ; a l i otada r a s h o d i p o s t a j u v e i . P r i h o d i su iznosili 2.400 m i l i j u n a a k i , a r a s h o d i 120 m i l i j u n a . M n o g o su r a s p r a v l j a l i , a l i bez rje e n j a , j e r n i t k o n i j e znao sredstva za smanjenje rashoda. Vel i k i t u r s k i u n i v e r z a l n i u e n j a k , geograf, h i s t o r i a r , i v o t o p i s a c , enciklopedista K a t i b - e l e b i H a d i H a l i f a , t a d a n a d u n o s t i u f i n a n c i j a m a i p r i s u t a n na o v o m zasjedanju, b i o je i n s p i r i r a n t i me za svoje m a l o a l i izvrsno djelo: P u t o k a z p o s l o v a n j a . U n j e m u je usporedio s t a t i s t i k e f i n a n c i j s k e p o d a t k e za v i e god i n a i ukazao na nedostatke u p r a v l j a n j a d r a v o m ; n o nije i m a o h r a b r o s t i i z n i j e t i ga na u v i d ; tek t r i godine kasnije, predao ga je m u f t i j i , a ovaj s u l t a n u ; j e d n a k o kao t o je j e d a n o d n a j b o l j e m i s l e i h s l u b e n i k a predao, svojevremeno, s u l t a n u Ibrahimu izvrsno m a l o s t a t i s t i k o - p o l i t i k o djelo: K n j i g a s a v j e t a . 405

M o n i kizlaraga, S u l e j m a n , n a s l u t i o j e da n e o g r a n i e n a vlast v e l i k o g vezira, z a j a m e n a h a t i e r i f o m , z n a i k r a j njegove v l a s t i . O n j e p o e o p o l a k o p r i p r e m a t i svoj odlazak za E g i p a t , o m i l j e l o m i r o v i n s k o m j e s t o v e l i k i h evnuha. N a j p r i j e je p o k u a o p r o t u r i t i svoje l j u d e na neka m j e s t a ; k a d a t o n i j e uspjelo, izlije n a c a r i c u - m a j k u svoje n e r a s p o l o e n j e p r i g o d o m v j e n a n j a s u l t a n i j e A t i k e , te b u d e o t p r a v l j e n za E g i p a t . U s k o r o je u s l i j e d i l o i smjenjivanje m u f t i j e , a l i zbog njegove e s t o k e nar a v i . N a j e d n o m u g l e d n o m s k u p u uleme zasuo je smijenjenog suca Kafe, Esad efendiju, p o g r d a m a , a o n d a ga i t u k a o a k a m a i v u k a o za b r a d u na o p e o g o r e n j e p r i s u t n i h . U z a l u d se poslije n a s t o j a o i z v u i i u z a l u d je posredovao v e l i k i vezir. Dvadeset o r o n a j v e e uleme i dvije stotine manje sastanu se da b i skupno p o l i u seraj. N a t u vijest se o d m a h uzbune i n a o r u a j u jan j i a r i i spahije, a i cehovi, h t i j u i t u g u v u t o b o l j e i s k o r i s t i t i za sebe. U l e m a se u s p r o t i v i n a o r u a n j u , ali n i j e m o g l a sprije i t i da g o m i l a ide za n j o m . N a p u t u i m d o e u susret bostand i j a i p r e d a h a t i e r i f k o j i m se p o z i v a j u da p r i l o e pismene p r i t u b e i r a s t u r e se, uz o b e a n j e da e se n j i h o v a stvar sre17.8.1652. d i t i za p a r dana. T r i dana kasnije, na n j i h o v e t u b e p r o t i v muftije, ovaj b u d e s m i j e n j e n i u l e m a se s m i r i . N a njegovo mjesto d o e B e h a j i , r a n i j i m u f t i j a . N a k o n ove uzbune uleme, izbije u s k o r o spahijska p o b u n a zbog toga t o su j a n j i a r i u b i l i j e d n o g n j i h o v o g , no b r z o se s m i r i o t t e t o m . Pod o v i m m u f t i j o m , kao i n j e g o v i m p r e t h o d n i k o m , izbije ispod pepela t i n j a j u a rasprava i z m e u m i s t i a r a i pravovjernika, e j h o v a tekija i d a m i j a , u e m u su o v i slijepo t o v a l i Kadi-zadea i B i r g i l i j a . N e k i K u r d M e h m e d , k u r d s k i i t a t a r s k i u e n j a k , poznat p o d i m e n o m Tat a r s k i i m a m , napao je t e m e l j n o djelo u e n j a p r a v o v j e r n i k a B i r g i l i j e v e , Osnove vjere, i mnoge u n j e m u s a d r a n e predaje (hadise) osporavao kao n e o d r i v e i l a n e . R a n i j i m u f t i j a je K u r d M e h m e d a , k o j i je b i o s i r o m a a n , u u t k a o p r i j a t e l j s k i m nagovar a n j i m a i sa dvadeset d u k a t a . A l i j e on, i j e su p o g u b l j e n j e kao k r i v o v j e r n i k a p r e d l a g a l i p r a v o v j e r n i c i , ne t o l i k o iz straha, j e r j e b i o K u r d , p o a o do m u f t i j e B e h a j i j a . T o m p r i g o d o m m u je r e k a o da, a k o b i o n m o r a o u m r i j e t i p r e m a v o l j i p r a v o v j e r n i k a , b i l a b i to B o j a v o l j a , a l i da je o n s p r e m a n b r a n i t i r a z l o z i m a svoje m i l j e n j e p r o t i v s v o j i h p r o t i v n i k a . O n n a p r t i j e d n u mazgu s d j e l i m a predaje (hadisa) i d o g m a t i a r a , smjesti se u Mehm e d o v u d a m i j u , gdje j e iza k n j i g a e k a o n a p a d p r o t i v n i k a koj i m a j e p o r u i o : ovdje je b o j n o polje, ovdje je p o p r i t e . Prav o v j e r n i c i , u m j e s t o da u d a m i j i p o v e d u r a s p r a v u , n a l i su da j e zgodnije i s i g u r n i j e p o d n i j e t i s u l t a n u podnesak da je n a p a d na B i r g i l i j e v e Osnove v j e r e b r u k a n j e vjere i da je p r e a n nalog m u f t i j i da z a b r a n i spis k o j i napada B i r g i l i j a . T o je dalo p o v o d a 11.1.1653. da s u l t a n sazove svu u l e m u , k o j a osudi napade i T a t a r s k o m imam u n a l o i v e e t o v a n j e t e m e l j n o g djela vjerske nastave. 406

N a j v a n i j i d o g a a j i , k o j i su z a o k u p l j a l i p a n j u Carstva, b i o j e venecijanski r a t i p o b u n a K o z a k a p o d v o d s t v o m H m j e l n i c k o g p r o t i v P o l j a k a . K o z a c i su j o p r i j e u z n e m i r a v a l i i s t o n a i zapadna p r i b r e j a Crnog m o r a . Z b o g toga t o su se p r i b l i a v a l i , v e l i k i vezir je n a l o i o da i s l u e n i j a n j i a r i ( o t u r a k i k u r u d i ) u v a j u obale B o s f o r a . B l i z u A k e r m a n a su se i s k r c a l i , ha- 1651. r a l i i u b i j a h , te j e n a n j i h u p u e n v e l i k i b r o d e h b a z - p a e i et i r i galije, a l i su one p r e t r p j e l e poraz. Po p o v r a t k u p a a j e b i o zatvoren, a j e d a n k a p e t a n - j a n j i a r o b j e e n . D o k su se s dons k i m K o z a c i m a t u k l i , T u r c i su p r e k o m u f t i j e s t u p i l i u p r e p i s k u sa H m j e l n i c k i m , v o o m d n j e p a r s k i h K o z a k a k o j i se nazivaju Z a p o r o c i . H m j e l n i c k i , k o j i je n e k a d a b i o u t u r s k o m z a t o e n i t v u , znao je ne samo t u r s k i , nego i K u r a n ; t u r s k i j e ne samo g o v o r i o (kao i t a t a r s k i , r u s k i , l a t i n s k i i p o l j s k i ) , nego je vladalo m i l j e n j e da j e , zbog toga t o j e d o b r o znao K u r a n , b i o p o l a m u s l i m a n i l i p r i k r i v e n i m u s l i m a n . Sa t a t a r s k i m h a n o m , k o j i ga j e e l i o navesti n a I s l a m , m o l i o j e v e e r n j u m o l i t v u i u i o (recitirao) K u r a n . On je p o n u d i o 40.000 r a t n i k a , o d 300.000 K o zaka s k o l i k o je zapovijedao, n a s l u b u P o r t i . N a k o n ovog p i sma m u f t i j i , d o u e t i r i k o z a k a izaslanika i z a t r a e da se n j i h o v o m h e t m a n u da zastava i b u b a n j , te dio M o l d a v s k e . N a p r i j e m u na d i v a n u j e to i dano, a l i je p o t v r e n za kneza samo onog p o d r u j a t o ga je b i o osvojio i u M o l d a v s k u se nije d i ralo. V e l i k i vezir k o j e g zbog n j e g o v i h m j e r a n i s u v o l j e l i velik a i , a n i s u l t a n o v a o k o l i n a , d o e u sukob s k a p u d a n p a o m Dervi M e h m e d o m . Ovaj j e s jeseni p r o l e godine d o a o s v e l i k i m sjajem i g o l e m i m b o g a t s t v o m k o j e je b i l o posljedica c i j e e n j a p o d a n i k a u S i l i s t r i , B r u s i i A n a o l u . K a k o je v e l i k i vezir t i m n o v c e m n a j p r i j e p o p l a a o spahije, a f l o t u zanemario, d o e do s v a e i z m e u njega i k a p u d a n p a e . S v r e m e n o m se n j i h o v o nep r i j a t e l j s t v o sve v i e p o j a a v a l o , p a j e k o n a n o za njega d o u o i sultan. R a z g o v a r a j u i s n j i m a , ne dopadne m u se stav v e l i k o g vezira s p r a m k a p u d a n p a e , te tog t r e n u t k a o d l u i u sebi da p r i p r e m i njegovu zamjenu. D a b i se osigurala i s m r t n a presuda, uvjere ga da j e v e l i k i vezir k i v a n na k a p u d a n p a u samo zato j e r ovaj n i j e p r i s t a o n a p l a n p r o m j e n e v l a d a r a u k o r i s t b r a t a S u l e j m a n a . A t o se o n d a o j a a j o i u v o e n j e m j a n j i a r s k o g age u i g r u k o j e g nagovore d a i z r i i t o o k r i v i v e l i k o g vezira. Sultan ga je p o k u a o z a v a r a t i p o a s n i m d a r o v i m a , a l i j e o n znao t o m u se sprema. N a d i v a n u o d r a n o m t r i dana p o t o m , o p r o s t i se o d svih, kao da m u j e to z a d n j i . N a s t a v i o j e r a d i t i svoje poslove, p a j e n a r e d n o g j u t r a o t i a o u b r o d o g r a d i l i t e . Tek t o j e stigao, d o e glasnik s n a l o g o m da se p o j a v i . On o d m a h uzme abdest (obredno pranje) i p o m o l i se, te rekne: Ni m o j i neprij a t e l j i n e e dugo i v j e t i , t o j e B o j a v o l j a . K a d a d o e p r e d sultana, ovaj ga zaspe p r i g o v o r i m a , a o n o d g o v o r i : P a d i a h u 407

1652.

m o j , r e e T a r h u n d i , u b i j a m e ne s p r a v o m ! N a S u d n j e m danu, obje m o j e r u k e past e n a tvoj z a t i l j a k . N a sultanov 20. 3. 1653. znak, b o s t a n d i b a a ga j e o d m a h u g u i o , a t i j e l o b a e n o p r e d Gvozdena v r a t a seraja. K e r i m u bude dozvoljeno uzeti t i j e l o i p o k o p a t i ga u U s k u d a r u . ]

U p r a v a novoga v e l i k o g a vezira, donedavna k a p u d a n p a e i nek a d a n j e g n a m j e s n i k a u S i l i s t r i , p a j o p r i j e u H a l e b u , Bagdadu, D i j a r b e k r u i D a m a s k u , e r k e z a M e h m e d D e r v i - p a e , predstavl j a l a j e niz f i n a n c i j s k i h p r o p i s a i u t j e r i v a n j a , p o m i j e a n i h s ucjenama, s t e a j e v i m a i s m a k n u i m a . P r e m d a j e p r e m a e f t e r d a r u b i o n e p r i j a t e l j s k i r a s p o l o e n i v r i j e a o ga d r s k i m r i j e i m a , i p a k ga je m o r a o z a d r a t i j o dva mjeseca, zbog n e p r i l i k a o k o pom o n i h sredstava i l j u d i f i n a n c i j a . Poslije taj p o l o a j n i j e dao n i e f t e r d a r u M e h m e d - p a i , n i a l d i M e h m e d u , k o j i su m u se ulagivali, v e ga j e dao b a b a k i k u l u , t j . p o d r e e n o m u r e d s k o m s l u b e n k i u j a v n e riznice k o j e m j e p r i d a o t r p e z n i k e i l j u d e za p r o n a l a e n j e nastambe n a p u t u (fourieres) te o p r e m l j e n o g a kon j a iz svoje t a l e . Dao m u j e i naslov beglerbega, t a k o d a j e u r e d s k i s l u b e n i k n a j e d n o m postao M u s t a f a - p a a . P r i j a n j i deft e r d a r Surnazen o t i a o j e u T e m i v a r , a iz T e m i v a r a j e d o a o u K a n i u njegov p r e t h o d n i k defterdar E m i r - p a a . Prijanji reis-efendija M e v k u f a t d i i njegov zet Bolevi-zade n a m j e t e n i su kao p r e d s j e d n i c i f i n a n c i j s k i h k o m o r a ; p r v i j e b i o p r e d s j e d n i k glavne financijske k o m o r e ( b a m u h a s e b e s i ) , a d r u g i j e b i o preds j e d n i k za porez glavarine (dizje muhasebesi). S u l e j m a n - p a a , k o j i se nadao p o s t a t i v e l i k i m v e z i r o m , o c r n i o j e p r i j a n j e g a vel i k o g a vezira, a l i j e d o i v i o da su ga u d a l j i l i n a K r e t u k a o s a n d a k b e g a Malatije. S e g b a n b a a , k o j i je velikom veziru, k a d j e j o b i o k a p u d a n p a a , u s k r a t i o p l e m e n i t o g arapskog k o n j a kojega j e ovaj p o e l i o , u z a l u d se p o u r i o da m u ga sada p o a l j e s devet d r u g i h , bogato o p r e m l j e n i h . K o n j i su v r a e n i n a t r a g , a s e g b a n b a a j e poslan u O h r i d . N e k i m a a r s k i r o b - t r p e z n i k , k o j e g su s j e d n i m p i s m o m p o s l a l i u B e , izbatinao j e n a s v o m p o v r a t k u suca K a r i n a b a d a , j e r ga j e n a p o l a s k u s p r i j e i o u nep r a v e d n i m ucjenama, p a j e zbog takve povrede l i n o s t i j e d n o g a uleme m u f t i j i n o m f e t v o m o s u e n n a s m r t , a v e l i k i vezir j e p o t v r d i o p r e s u d u . Samo j e sultanov silahdar, z a t i u j u i trpez n i k a kao n e k a d a n j e g p a a u seraju, i s h o d i o da m u se s m r t n a osuda p r e t v o r i u n o v a n u k a z n u o d pet s t o t i n a pjastera. T o v e l i k i vezir n i j e o p r o s t i o s i l a h d a r u i , k a d j e ovaj k r a t k o v r i j e me iza toga z a e l i o u i u seraj s i n o m vezira, osujetio m u j e to s i z l i k o m da su i n a e s i l a h d a r i izlazili samo kao o p s k r b l j i v a i za s m j e t a j (fourieres) i l i kao t r p e z n i c i , a izvanredna vezirska a s t m o e se p o d i j e l i t i samo za izvanredne zasluge. Z b o g i s t o g razloga p r o g a n j a n j e i M u m i n - a g a , e h a j a posljednjega v e l i k o g a 408

vezira, k o j i n i j e o s l o b o e n zatvora n i n a k o n devedeset kesa novca k o j e su m u i s c i j e d i l i , n i n a k o n m o l b i njegova p u n c a S i j a v u p a e j e r je a b a n H a l i f a , n e k a d a n j i v r h o v n i k a f e d i j a , b i o u seraju njegov z a k l e t i n e p r i j a t e l j . Ovaj j e h t i o j o za v e l i k o g a vezira T a r h u n d i A h m e t a i s t u p i t i iz s l u b e s m i r o v i n o m o d stot i n u i trideset a k i . e h a j a M u m i n m u j e n a j p r i j e nasamo, a onda i u p r i s u u v e l i k o g vezira rekao d a se m o e z a d o v o l j i t i s osamdeset a k i , i m e j e nedavno i s t u p i o i e h a j a b a l t a d i j a . K a f e d i j a se pozivao na kizlaragine i v a l i d i n e p r e p o r u k e . V e l i k i je vezir odobravao e h a j i n e razloge, a ovaj j e okajavao r e d o v i t i put svoga s l u b o v a n j a i z g u b i v i svoj v e l i k i i m e t a k . P a a Adane, poznat p o d i m e n o m o k r u t n o g a I b r a h i m a , n a a o j e n a g r a d u za s v o j u o k r u t n o s t h t i j u i u b i t i adanskoga suca, a l i su ga i t e l j i z a t u k l i . Jednaku b i n a g r a d u z a s l u i o i t i r a n i n I b i r - p a a , namjesnik Haleba, j e d a n o d n a j v e i h n a s i l n i k a k o j i j e n a j v e u k r u t o s t sakrivao p o d k r i n k o m p r i j e t v o r n o s t i . P o n e d j e l j k o m i u t o r k o m b i postio, a l i j e u isto v r i j e m e d o p u s t i o da m u l j u d i u z a t v o r u u m i r u od gladi. Jedan je dio n o i p r o v o d i o u m o l i t v i , a dan u c j e n j u j u i ; nije nosio n i zlata n i srebra, n i prstena n i sata, a l i j e u svojoj blagajni spremao srebro i zlato, prstenje i satove. N i j e p i o kafe, a l i j e p i o v i n o nepravde. N i j e p u i o d u h a n , a l i se p u i o o d k r v i . H t i o j e b i t i s t o a r svetaca, a l i j e b i o os n a s i l n i t v a . N a poziv v e l i k o g a vezira odgovarao j e p o k o r n o u , a l i j e ujedno j a a o svoje vlastite t r u p e . N e a k znamenitoga e j h a iz U r m i j e , kojega j e s m a k n u o M u r a t I V , e j h M a h m u t , s n a d i m k o m Sali, t j . d l a k a v i , zaista p o b o a n asketa, d o a o je u C a r i g r a d gdje j e postao z n a m e n i t zbog svoje p o b o n e b o g o b o j a z n o s t i i zbog posta, a l i j e postao j o p o z n a t i j i zbog s v o j i h n e r a z b o r i t i h izjava. Glasno j e p r o p o v i j e d a o da sva n e v o l j a vlade p o t j e e zbog v a l i d i n a sudjelovanja u n j o j i sve d o k ne b u d e p r o g n a n a iz seraja, b i t e sve druge m j e r e uzaludne; t r e b a l o b i j e p o s l a t i u s t a r i seraj i l i u d a t i za nekoga u p o k r a j i n i . Pomisao n a t a k v u novost, kao ta da se v a l i d u u d a iz seraja, u z b u d i l a j e i t a v grad. P r e d s t o j n i k e m i r a posavjetovao se s v e l i k i m v e z i r o m k a k o b i se stalo n a p u t e j h o v i m n e p o d o p t i n a m a , a da se ne pov r i j e d i njegova svetost. P r o g l a e n j e l u d i m i u l u d n i c i , uz d a m i j u s u l t a n a Sulejmana, stavljen u lance. M e u t i m , k a d je t a m o o k u p i o svoje p r i j a t e l j e i p r i s t a e i rekao i m da j e u l a n c i m a samo zbog istine, poslan je n a t r a g u svoje r o d n o mjesto. U M o r e j i su n a m j e s n i k G u r d A l i j a i sobar D u g i Jusuf, k o j i je o d r e e n da kao s a k u p l j a poreza ode u T r i p o l i c u , d a l i smakn u t i nekoga Halil-agu i njegova b r a t a k o j i su se nasilno suprotstavili ulasku na svoju zemlju. Njihov trei brat je u Carigradu p o d n i o t u b u p r o t i v o k r u t n o s t i Dugoga Jusufa i n a s i l j a s a r i d a . Dugi j e Jusuf zatvoren, a l i j e p u t e n o b e a v i p r e d a t i s t o t i n u i trideset kesa novca. Sada su n a s t u p i l i n o v i t u i o c i zbog njegove o k r u t n o s t i . Rekao j e : P s u j u m e da sam o k r u t n i n a s i l n i k , a k a k o b i h p r i j e toga mogao u t j e r a t i e t i r i stotine t i s u a p j a s t e r a da t o n i 409

sam b i o ? V e l i k i vezir, k o j e m u su d o j a v i l i t u izjavu, dao m u je stegnuti v r a t . T i m e j e d o d u e izgubljeno o n i h s t o t i n u i trideset kesa koje b i n a j p r i j e m o r a o p r i d a t i , a p r o p a l i su i zahtjevi t u i o c a , a l i su i p a k svi b l a g o s i l j a l i t u s m r t n u p r e s u d u kao p r a v e d n u n a g r a d u za n a s i l n i k a . T a k o je i b i l o sa s m a k n u e m s t r a n o g a B o j a d i Huseina, p r i j a n j e g a i z v r i o c a s m r t n i h pres u d a nad agama, kasnijega s a n d a k b e g a u u l i i p o v j e r e n i k a p o a s n o g p o k l o n a k o j i j e svake godine slan u M e k u , a k o j i j e o k r i v l j e n za n e o v j e n e ucjene. One k o j i n i s u m o g l i p l a t i t i , o k i v a o je l a n c i m a i o b r u i m a za v r a t , jedne uz druge; djecu, starce, m u k a r c e i e n e . Jedan j e t a k a v n e s r e t n i k u m r o u lanc i m a ; s t r a a r j e d o a o i z a t r a i o k l j u da o t v o r i o b r u na v r a t u i da o t p r e m i l e . N e k a samo v u k u s t r v i n u sa s o b o m , cerio se k r v n i k , t a k o e zbog s m r a d a p r i j e p l a t i t i . Z a t v o r s k i poslu i t e l j , o v j e n i j i od svoga gospodara, o d r e e l e u glavu da ga o s l o b o d i lanca. On b i taj u a s i dalje p o d r a v a o da jedan d j e a k , ije je o e v o leno p r o g u t a o , nije n a a o n a i n a da pobjegne u U s k u d a r i da s u l t a n u na p u t u u d a m i j u p r e d a m o l b u , na t o j e d o l o do naredbe o s m a k n u u . Z b o g istog razloga, zbog u c j e n j i v a n j a , s m a k n u t i su u C a r i g r a d u s a n d a k b e g Kastam o n u a K a r a S a t i r i T i i r k Omer-aga, n e k a d a n j i s a m s u n d i b a a . o r g a n p o b u n j e n i h aga, k o j i se dugo s k r i v a o i sada, k a d se pojavio, b i o je u t o p l j e n p r e d o i m a v e l i k o g a vezira. V e u s t r k u od svih o v i h s m a k n u a izazvalo j e s m a k n u e evnuha A b d u r a h m a n - p a e , n e k a d a n j e g a kapuage, k o j i je v l a s t i t o m r u k o m pomogao da se u g u i nesretnog sultana I b r a h i m a , a o n d a j e kao egipatski n a m j e s n i k s r a m o t n o p o s t u p i o p r e m a svom p r e t h o d n i k u T a r h u n d i A h m e t u , pa ga je ovaj, p o s t a v i v e l i k i vezir, pozvao u Carig r a d da m u se osveti. O d u g o v l a i v i svoj p u t s v a k o j a k i m izlik a m a , nije stigao dalje o d K o n j e , kad j e d o b i o vijest o T a r h u n d i j e v u p a d u . M i s l e i da j e sada siguran, p o u r i o se u C a r i g r a d gdje j e p u t e m seraja p o n u d i o s u l t a n u pet s t o t i n a kesa za a s t v e l i k o g a vezira. V e l i k i vezir, s a z n a v i o t o m o d s v o j i h p o v j e r l j i v i h l j u d i , u i m e d r a v n e blagajne z a t r a i o d njega d v i j e t i s u e kesa k o j e su bile v i a k o d egipatskog blaga, p a p o d r o b n o o b a v i j e s t i sultana r a z l o i v i m u da je taj kao u b o j i c a p o l o i o r u k u n a s u l t a n a I b r a h i m a i da njegovu k r v a v u o d j e u j o u v i j e k u v a kao t r o f e j , te da se h t i o u s u d i t i da Njegovo V e l i a n s t v o p o d m i t i s pet s t o t i n a kesa, da u s l u a j u da b i m u se dala a s t v e l i k o g a vezira, izgubila b i ne samo riznica dvije t i s u e kesa, nego b i s u l t a n , o s i m toga, j o izgubio daleko v e i i m e t a k ovoga k o j i j e k a n j e n u d a r c i m a po t a b a n i m a . U i s t o m s m i s l u djelovala j e i cedulja pisana v a l i d i pa j e p r e d l o e n o : i m d o u s p i s k o v i iz E g i p t a , u b i j ga. V e l i k i vezir j e dalje izvijestio da, b u d u i j e A b d u r a h m a n vezir, m o e b i t i p o k a n u n u k a n j e n samo u seraju. S m r t n u o s u d u u o je iz s u l t a n o v i h u s t i j u . B i o je to j e d a n o d n a j m o n i j i h i n a j j a i h evnuha k o j e s p o m i n j e osmanska povijest. 410

B i o j e d a r e l j i v , l j u b i t e l j znanosti, obrazovan, v o l i o se d r u i t i s u e n i m l j u d i m a i s pjesnicima. Drao je harem lijepih djeaka, b i o j e l j u b i t e l j d u h o v i t o s t i i ljepote, p r e m d a j e b i o evnuh. S m a k n u e m b i j e l o g a evnuha A b d u r a h m a n a , t a k m a c a za poloaj v e l i k o g vezira i u d a l j a v a n j e m c r n o g a evnuha Sulejmana, u b o j i c e stare valide, po m o i o d m a h iza svevlasti v e l i k o g a vezira, b i o j e , d o d u e , siguran o d strane evnuha, a l i n i j e bio sigur a n o d t o g a d a m u se u poslove n e e u m i j e a t i e n e . R o b i n j a , sultanova d o j i l j a (amme), po svojoj j e g o s p o d a r i c i staroj v a l i d i ( k o j u j e o p t u i l a za p l a n d a M e h m e d a skine s p r i j e s t o l a ) udana p r e d k r a t k o v r i j e m e , kao g a M e l e k i j a , za v r h o v n o g a k a f e d i j u a b a n a . B i o j e to onaj i s t i k o j i se osvetio e h a j i p r i j a n j e g a v e l i k o g a vezira i k o j i ga j e liio i t a v a i m e t k a . Ova d o j i l j a i gosp o a A n t a r , p r v o b i t n o t a k o e r r o b m j a - m i l j e n i c a stare valide, z a t i m supruga smijenjenoga e r z u r u m s k o g n a m j e s n i k a M u r t a z a - p a e , k o j a j e s v o m s u p r u g u i z r a d i l a n a m j e s n i t v o Bagdada, dale su p o v o d a ne b e z r a z l o n o m g o v o r k a n j u da opet p r i j e t i uspostava vladavine r o b i n j a - m i l j e n i c a i p o u z d a n i k a . Glasine o skor o m dolasku n e k a d a n j e g t u r k m e n s k o g a age Hasan Abaze u Cari- 30. 8. 1663. grad uzbudilo je trista tvrdoglavih j a n j i a r a , starih pobunjenika, da o d u u U s k i i d a r i da se t a m o u v r s t e kao p o b u n j e n i c i . N o u i h j e napao a b a n , aga crvene zastave, i rastjerao i h , a n j i h o v a k o l o v o u Jusufa u h v a t i o , doveo p r e d vezira, i u t o p i o . N e k i su p r e d l o i l i da H a s a n u Abazi d a d u p o l o a j v a l i d i n o g a e h a j e , a l i ona j e t o mjesto isto t a k o m a l o e l j e l a kao i o n . Zasad se p r i m i r i o u C a r i g r a d u . M u r a t - p a a , n e k a d a n j i v e l i k i vezir, a s a d a n j i b u d i m s k i n a m j e s n i k , opozvan j e , n a d o m j e t e n j e Ken a n - p a o m i d o b i o j e p o l o a j k a p u d a n p a e , a v e l i k i ga j e vezir 22 .11. zaodjeo p o a s n o m s a m u r o v i n o m . P r i j a n j i k a p u d a n p a a H u s a m -zade A l i j a , k o j i j e b i o m i r a n o t k a d j e p r o l e godine n a m o r u k o d Patrasa d o i v i o poraz, n a p a d n u t je o d A b d i - p a e , m l a d o g a s a n d a k b e g a K a r l i j a , zatvoren i o s u e n da p l a t i dvjesta kesa. Stavljen j e u z a t v o r S e d a m k u l a p a ga n i j e m o g l o spasiti n i to t o m u j e sin p r e d P a t r a s o m oteo b r o d s t o v a r o m i t a . K a s n i j e j e i p a k o s l o b o e n , a zaplijenjeno i m a n j e m u j e v r a e no. A b d i - p a a , k o j i j e ovoga z a t v o r i o , trebao j e b i t i s m a k n u t zbog m n o g o s t r u k o g p o d j a r m l j i v a n j a k o j e j e daleko p r e m a i l o o k r u t n o g a Jusufa ( k o j i j e nedavno zbog toga b i o u g u e n ) . B i o je m e u t i m u t j e c a j e m svoga z a t i t n i k a , defterdara M o r a l i j a , dotjerao t a k o daleko d a u C a r i g r a d u , ne samo t o n i j e pozvan n a o d g o v o r n o s t nego j e p o v r h toga p o s l a n kao p o v j e r e n i k bud i m s k o m n a m j e s n i k u , da b i o d p r i j a n j e g a defterdara Surnazena, a s a d a n j e g a t e m i v a r s k o g n a m j e s n i k a u t j e r a o s t o t i n u kesa. Sulejman-aga, n e k a d a n j i j a n j i a r s k i aga, k o j i j e u n a d i da e p o s t a t i v e l i k i v e z i r p o s l u i o kao o r u e k l e v e u i T a r h u n d i j a , a z a t i m poslan n a K r e t u , b i o j e , p r i j e nego t o j e stigao na o t o k , u M a l v a z i j i u m r o o d groznice, a p r o s t r a n e zgrade s m r a m o r n i m s t u p o v i m a i p o z l a e n i m d v o r a n a m a , t o i h j e izgradio u b l i z i n i

411

P a r m a k k a p u a , bile su zaplijenjene o d d r a v e Te su zgrade j o n a k o n sto g o d i n a b i l e dostojne p a l a e v e l i k a n a . T o j e b i l o doba k a d se rado g r a d i l o , a v e l i k i p o a r , k o j i je r a z o r i o v e l i k i d i o grada, p r u i o j e dosta p r i l i k e d a se g r a d i . V e l i k i vezir D e r v i 18. 5.1653. M e h m e d - p a a n a p u s t i o j e s v o j u p a l a u , pa se nastanio u p a l a i iza lavljega kafeza k o j a j e p r i p a d a l a n e k a d a n j e m v e l i k o m vezir u M e l e k A h m e t - p a i . U isto j e v r i j e m e s u l t a n z a t v o r i o svoga b r a t a S u l e j m a n a u seraju, u o d a j u gdje j e b i o v r t luksuza, a otada se zvao kafez, naime kafez za princa-prijestolonasljedn i k a . Do M e h m e d a I I I o v i su j o slani kao n a m j e s n i c i u s a n d a k e Male Azije, a otada su p r i j e s t o l o n a s l j e d n i k u d o d u e davani sand a c i , a l i j e o n samo dobivao p r i h o d e , a n a m j e s n i t v o m j e u p r a v l j a o po m u t e s e l i m u ! O d sada su p r i n e v i , sinovi i b r a a , l i e n i ne samo s l u b e i naslova v e i svoje slobode i p o n i e n i da b u d u o b i n i d r a v n i z a t o e n i c i . Z d r a v i j a m j e r a b i o j e sultanov h a t i e r i f k o j i m se u k i d a neurednost da se j e d n o j osobi daje v i e n a d a r b i n a . T i m e j e o t v o r e n o vie u n o s n i h p o l o a j a za k a r i j e r u p r a v n i h p o l o a j a , a d r u g a su m j e s t a u p r a n j e n a s m r u o d l i n i j e uleme. M e u o v i m a su b i l i : A r e d M u s t a f a efendija, u i t e l j h i s t o r i a r a , geografa i e n c i k l o p e d i a r a H a d i H a l i f e , poznatog u e g z a t k m m znanostima; Bejazid-zade, poznat po t o m t o j e i z v r i l a c Poslanikova zakona o b r a k o l o m s t v u kamenovan j e m , k o j i se o d Poslanikova v r e m e n a nigdje u I s l a m u n i j e izv r i o ; K a r a elebi-zade M a h m u t - e f e n d i j a , v r h o v n i p o k r a j i n s k i sudac, b r a t b r b l j a v o g a Aziz-efendije, sagradio j e n e k o l i k o dam i j a i j e d n u medresu uz k o j u j e p o k o p a n ; m e u t i m , ne samo da nije dao zakladu za b i l o k o j u medresu, nego j e z e m l j i t e za o v u m e d r e s u a k oduzeo j e d n o j p o b o n o j z a k l a d i , t a k o d a se n a k o n njegove s m r t i mjesto za njegov g r o b m o g l o spasiti samo i s p l a t o m zakladnoj b l a g a j n i Jarhisara; k o n a n o j e t u j o m u f t i j a B e h a j i k o j i je v j e r o j a t n i j e u m r o o d upale g r l a , nego, k a k o se p r i a l o , o d purpurno-crvene n i t i k o j o m se g u e egipatske z m i j e ; b i o j e to znanstveno n a o b r a e n m u f t i j a i n i j e b i o f a n a t i k , obdaren v i e z d r a v i m r a s u i v a n j e m nego d u b o k i m u e n j a t v o m , a b i o j e v i e s k l o n m i s t i c i m a nego s t r o g i m p r a v o v j e r n i c i m a . Podjela v i s o k i h p o a s t i , t o su dosad padale n a j e d n u g l a v u , i o n i h u p r a n j e n j i h m j e s t a zbog s m r t i , izazvalo j e neprestano nova u n a p r e i v a n j a uleme po n j i h o v o j h i j e r a r h i j s k o j ljestviei; t a u n a p r e i v a n j a su se u p r a v n i k o m j e z i k u zvala lanac. T a j naziv je n e z a h r a l i ostatak zlatnog lanca pitagorejaca i n o v o p l a t o n i a r a , t o p o t j e e j o o d H e r m e s o v a zlatnog lanca, p a je i u n a j n o v i j e v r i j e m e oplemenio j e d a n savez p l e m s t v a . U B e u , za vrijeme kongresa 1815, osnovan je lanac S a v e z a n j e m a k i h v i tezova. Ebusaid, r o a k umrloga, bio je, kao i on, u n u k velikoga h o d e Seadedina, te j e po t r e i p u t a d o b i o n a j v i u p r a v n u a s t . Ova j e g o d i n a p r u i l a glavnome g r a d u r i j e t k i p r i z o r i n d i j skog poslanstva a h a D i h a n a . S t a r i p r i j a t e l j s k i o d n o s i razmjene p i s a m a , k o j i su p o s t o j a l i v e t a m o o d n a j s t a r i j i h v r e m e n a 412

i z m e u o s m a n s k i h sultana i i n d i j s k o g a a h a , o b n o v l j e n i su za Sulejmana. Princ D e l h i j a j e sam z a t r a i o z a t i t u k o d Visoke p o r t e , a knez G u d u r a t a j u j e z a t r a i o p u t e m poslanstva, a z a t i m i pism i m a k o j a j e d o n i o p o m o r s k i kapetan S i d i A l i j a v r a a j u i se p r e k o I n d i j e k o p n o m k u i . Za M u r a t a I V p o j a v i o se p r o g o n j e n i m o n g o l s k i p r i n c B a j s a n k u r M i r z a , p a se p r i j a t e l j s t v o o b n o v i l o p o s l a n s t v o m k o j e j e poslao D i h a n - a h , a koje j e M u r a t p r i m i o u M o s u l u n a p u t u za Bagdad. N a D i h a n - a h o v o p i s m o odgovoreno je, ali nije bilo dopadljivo i na dvoru u Delhiju nisu b i l i n a v i k l i na nedostatak s t i l a i u l j u d n o s t i , p a j e m i n i s t a r s t v o Vel i k o g a m o g u l a izrazilo svoje negodovanje zbog toga. T o se d o g o d i l o za v e l i k o g a vezira K a r a Mustafe, p o e t k o m I b r a h i m o ve vladavine, kada j e stiglo p i s m o u k o j e m j e V i s o k a p o r t a p r i m i l a p o d u k u o ahovoj m o i u I n d i j i , o prostranstvu njegovih zemalja i o n e p r i s t o j n o s t i poslanoga p i s m a . P r i j e t r i godine j e s u l t a n M e h m e d j e d n i m p i s m o m obavijestio D i h a n - a h a o s v o m dolasku n a p r i j e s t o l po j e d n o m T u r i n u k o j i j e p u t o v a o u I n d i j u i z a m o l i o da m u se d a p i s m o za D i h a n - a h a . Sada se taj v r a t i o s i n d i j s k i m v e l i k i m p o s l a n i k o m S e j i d o m H a d i M u h a - 11.2. 1653. m m e d o m s d a r o v i m a u v r i j e d n o s t i o d trideset t i s u a pjastera. O p i s m u se u l o u p o s l j e d n j i m u z b e k i m n e m i r i m a k o j i su zav r e n i N e z i r - h a n o v o m s m r u i v l a d a v i n o m njegova sina A b d u l aziza. P o s l a n i k u su uz p i s m o za D i h a n - a h a dani s m a r a g d i m a o p t o e n b o d e , dvadeset n a j l j e p i h r o b i n j a i bogato o p r e m l j e n k o n j , ije su sedlo i o p r e m a p r o c i j e n j e n i n a devedeset kesa novca. P o s l a n i k u su p o k l o n j e n i k o n j i , k r z n o i e s t t i s u a d u k a t a . Poslanik, izvanredno f i n i znanstveno obrazovan o v j e k , pokazao se kao takav n a s v e a n o s t i m a k o j e su m u p r i r e d i l i v e z i r i , a n a r o i t o je na sveanosti, k o j u m u je priredio muftija Behaji u p a l a i n a o b a l i , pokazao svoje poznavanje t u r s k i h p j e s n i k a t i m e t o j e naveo M e l h e l m i j e v u g l a s o v i t u p o h v a l u B o s f o r u . U l e m a se stoga posavjetovala kojega b i obrazovanog o v j e k a o d a b r a l i za poslanika, j e r su poslanici nosioci p o a s n o g sjaja s v o j i h k r a l j e v a . N a n e s r e u p r e v a g n u l i su e k o n o m s k i o b z i r i p r e d o n i m v i i m a pa je p r i h v a e n a Z u l f i k a r o v a ponuda, b r a t a p o k o j n o g a v e l i k o g vezira Saliha, o v j e k a k o j i je b i o ugledan zbog svoje r o d b i n e i svoga bogatstva, a l i j e i n a e b i o neobrazovana t u r s k a neznalica. O n j e p o n u d i o d a e t r o k o v e poslanstva p l a t i t i iz v l a s t i t o g a d e p a . I n d i j s k i poslanik, k o j i se u s k o r o u v j e r i o u d u h o v n u t r o m o s t i u n e d u h o v i t o s t ovog Osmana, r a d o se h t i o osloboditi tako loa suputnika. On je napomenuo m i n i s t r i m a , k a k o ga p u t v o d i k r o z zemlje jemenskoga i m a m a k o j i s V i s o k o m p o r t o m nije u p r i j a t e l j s k i m odnosima, p a b i Z u l f i k a r t e k o mogao s n j i m p u t o v a t i . P r a v i razlog toga p r i g o v o r a nisu o s j e t i l i i l i ga n i s u h t j e l i o s j e t i t i . Taj je p r i g o v o r s m a t r a n sasvim p r i r o d n i m , pa j e ostalo p r i t o m da o s m a n s k i p o s l a n i k o t p r a t i i n d i j s k o g a b a r do Meke, a odande da nastavi p u t b r o d o m . D v a dana p r i j e p r i j e m a i n d i j s k o g a p o s l a n i k a , p o l o se n a p u t s g o d i n j i m da413

r o m za sveta islamska mjesta, n a i m e sa e z d e s e t i e s t t i s u a d u k a t a za M e k u i s dvadeset t i s u a za M e d i n u , s l i j e p o o p r e m 29.3.1654. l j e n o m d e v o m . Razlog t o se u p r o l j e e p o j a v i o p o l j s k i p o s l a n i k N i k o l a G r z v m a t a Bieganovski b i o j e m i r s k l o p l j e n k o n c e m p r o l e godine i z m e u Poljske i t a t a r s k o g a hana. B i l o je to po t r e i p u t a t o se p o j a v i o N i k o l a B i e g a n o v s k i u d i p l o m a t s k o m poslans t v u u C a r i g r a d u . P r v i j e p u t a b i o donosilac gore spomenutoga d o k u m e n t a h e t m a n a K o n i e c p o l s k o g a , a d r u g i se p u t a p o j a v i o d a e s t i t a M e h m e d u u s p o n n a p r i j e s t o l . U njegovoj su p r a t n j i b i l a o b o j i c a m l a d i h Sobieskih s j o s t o t i n u osOba k o j i m a je 3 1 . 5. n a e l u b i l o s t o t i n u a u a . N a k o n t r i sedmice d o l i su k o z a k i poslanici s p r a t n j o m o d deset osoba. M o l i l i su, kao i k o z a k i p o s l a n i k k o j e g j e O s m a n - a u doveo p r o l e godine sa e s n a e s t osoba, za P o r t i n u z a t i t u , p a su p o n u d i l i g o d i n j i danak o d etrdeset t i s u a t a l i r a , a l i t e k k a d r a t b u d e z a v r e n i k a d i m bude p r e d a n o Podolje. Uvedeni su p o r e d p o l j s k o g p o s l a n i k a , n a t o se ovaj p o t u i o , p r e m d a j e s l i j e d e e g a dana b i l o v e o p r o t a j n o p r i m a n j e k o d sultana. V e l i k i vezir j e naredio da k o z a k i poslan i c i s k i n u svoja o v n j u s k a k r z n a i da u m j e s t o toga o b u k u p o a snu o d j e u . D v a p o s l a n i k a su d o b i l a p o a s n u o d j e u nazvanu k a p a n i d a , o d crvenoga sukna p o d s t a v l j e n u s r e b r n o m t k a n i n o m , dva sekretara su d o b i l a k a p a n i d e o d crvenoga damasta, a deset d r u g i h zobune o d crvena sukna. V l a k i v o j v o d a M a t i j a Besaraba p o t u k a o j e m o l d a v s k o g a v o j v o d u L u p u l a i njegova zeta T i m o t e j a H m i e l n i c k o g a . Ovoga posljednjega u s t r i j e l i o j e k o d S u a v e , a za m o l d a v s k o g j e kneza postavio L o g o t e t u Gorgiceja. O d Porte j e k u p i o p o t v r d u za to za dvadeset t i s u a d u k a t a , p r e m d a j e n a t o polagao p r a v a R a d u l o v sin k o j i se nalazio u C a r i g r a d u , a k o j i j e p r i j e b i o moldaA'ski knez. S i j a v u - p a a , n a m j e s n i k Silistre, n a a l i o se p a j e Besarabi dva p u t a p r o d a v a o k r i v o g a R a d u l a , p r v o g a za osam t i s u a , a d r u g o g a za t o l i k o i j o pet t i s u a pjastera k o j e j e m o r a o p l a t i t i p o v r h toga. Prava p r a v o g a R a d u l a m o g l a su b i t i u C a r i g r a d u izbrisana iz s j e a n j a m i n i s t a r a Porte samo daleko v e o m s v o t o m , nego t o j e gore spomenuta. T a t a r s k i h a n j e o d svoga p o v j e r l j i v o g ovjeka, Sefer-age, kojega j e poslao H r n i e l n i c k o m e , saznao da p o l j 2 5 . 9 . s k i k r a l j s v o j s k o m , m e u k o j o m se nalazi a k dvadeset t i s u a N i j e m a c a , s t o j i k o d B a r a . O d l u i o j e o d m a h p o i s vojs k o m n a P o l j s k u . Petoga dana, p o t o j e p o a o iz svoga glavnoga grada B a h e s e r a j a , stajao j e na g r a n i c i svoje zemlje k o d F r e n g k e r m a n a . N a k o n j e d n o d n e v n o g o d m o r a stigao j e u slijed e o j etapi h o d a za trinaest sati n a D n j e p a r i l i , k a k o ga T a t a r i zovu, n a U z u v o d u ( O a k o v ) i l i n a r i j e k u plemena Uza. S l i j e d e i j e d a n n a k o n e s t sati h o d a logorovao n a B u g u , t o ga T u r c i nazivaju b i j e l o m v o d o m . T u j e Bekir-aga h a n u predao sultanov p o a s n i m a i k a f t a n . K a d se h a n otisnuo p r e k o D n j e s t r a , m i r o v a o j e u svom t a b o r u k o d Sarogoroda, d o k su njegove horde p u s t o i l e z e m l j u do B a r a i do Kamjenjeca. Poljska je p o v i j e s t 414

z a p a m t i l a i m e n a mjesta i z a p o v j e d n i k a u v i e p o j e d i n a n i h b i t a k a k a d su P o l j a c i p o t u k l i Tatare i k a d su o v i opet p o t u k l i n j i h . K o d O r i n j i n a su T a t a r i p o b i j e d i l i j e d a n p o l j s k i l e t e i o d r e d kojega j e p r e d v o d i o Telezvnski, a l i su k o d Z i n k o v c e p o b i j e e n i o d P o l j a k a i M a a r a , a zapovijedali su i m Semberg i M i k i e s a . P o d H o h o l i n i m v o d s t v o m b i l i su P o l j a c i j a i k o d Smankovca, a P o t o c k i , b r o c l a v s k i p a l a t i n , suzbio j e Tatare o d p l i t k o g a u a r i j e k e Smotrzice. I v a n Sapieha, k o j i j e kasnije b i o z a r o b l j e n , otjerao i h j e o d Barsove, a K l o d n i n s k i j e obilazio s dvije t i s u e l a h k i h k o n j a n i k a o k o K u d r e n c e , gdje je logorovao han. Nedostatak s t o n e hrane i p r i b l i a v a n j e zime o p r e d i j e l i o je 4 . 1 2 . obje v o j s k e za m i r . H a n j e poslao svoga a t a l i k a , t j . vezira, 8. 12. Sefer-agu, da pregovara o m i r u . K a d a se p o l j s k i p r e g o v a r a V o y n i k o v i c z y n i j e t r i dana v r a t i o , k r a l j j e opet napao Tatare, a V o y n i k o v i c z y se v r a t i o s Osman-agom i sa z a h t j e v o m da se i m e n u j u o p u n o m o e n i c i za z a k l j u e n j e m i r a . N a k o n osam dana 16.12. sastali su se p o l j s k i o p u n o m o e n i c i Stanislav L a n c k o r a n s k i , pal a t i n iz Brusice, G r g u r L u b o m i r s k i , v e l i k i m a r a l , te Stjepan K o r y c i n s k i , v e l i k i k r a l j e v s k i kancelar, sa o b o j i c o m vezira, atal i k o m i i r i n - b e g o m k o j e su p r a t i l i deset aga. Sastali su se na o t v o r e n o m p o l j u p r e d K a m j e n j e c o m . K a k o se n i s u m o g l i dogov o r i t i , k r a l j j e p o n o v o napao Tatare, a s l i j e d e e g a dana je sklop l j e n m i r p o t v r u j u i p o s l j e d n j i m i r p r i opsadi Zbarava, s t i m da e g o d i n j e d a v a t i n e k u s v o t u novca i p r e d a t i d v o j i c u talaca k o j i e svake godine b i t i z a m i j e n j e n i za d v o j i c u d r u g i h , donosilaca novca. Z a taoce su uzeti z a t r a e n i s i n o v i p o l j s k o g a gener a l a i v o j v o d e . H a n j e s l i j e d e e g a dana p o a o iz U s j a t i n a , gdje je bio p r o t i v volje prisiljen dopustiti vojsci p l j a k a t i pohod, j e r se n i j e h t j e l a v r a t i t i bez p l i j e n a . B u d u i d a je j u n i v j e t a r o t o p i o led, a zbog u e s t a l i h k i a nabujale su r i j e k e , p o a o j e h a n cestom k o j a v o d i i z m e u r i j e k a k o j e u t j e u u Dnjestar i u B u g . N a p a l i su i o p l j a k a l i S t a r i K o n s t a n t i n o v . T u se sastao Sefer-aga sa s v o j i m s i n o m Islam-agom i s p r i j e p o s l a n i m l e t e i m o d r e d o m k o j i se v r a t i o s v e l i k i m p l i j e n o m . P o h a r a l i su svu z e m l j u o d obala D n j e s t r a do obale Sereta. Rakoczy, k o j i j e b i o u t a j n o m s p o r a z u m u sa S t j e p a n o m Gorgicejem, B e s a r a b i n i m t i e n i k o m , d o b i o j e p o n o v o p i s m o da se ne m i j e a u s v a u izm e u T a t a r a i K o z a k a i da o d b i j e n j i h o v o upadanje u Moldavsku, V l a k u i Erdelj. Za p r o l j e t n e ravnodnevice poslano j e t i s u u i dvjesta glava 20. 3. 1654. i d v i j e stotine i dvadeset i v i h z a r o b l j e n i k a k a o t r o f e j bosanskoga F a z l i - p a e u sretno o d b i j e n o m v e n e c i j a n s k o m p o t h v a t u p r o t i v K n i n a . M e u o d s j e e n i m glavama b i l a j e j e d n a s crven o m k a p o m i s p e r j a n i c o m , glava papinskoga o f i c i r a k o j i j e zagrlio p a p i n s k i t o p i na n j e m u b i o u b i j e n . R a d i l o se m a r l j i v o n a n a o r u a v a n j u m o r n a r i c e , t o j e s jedne strane d o d u e osujet i l a gramzivost b r o d o g r a d i l i n o g e h a j e i nesloga i z m e u velikoga vezira i k a p u d a n p a e , a l i j e s druge strane p o t p o m o g n u t o 415

9.5. 1654.

13.5.

p r i s u e m skupina brodova gusarskih drava, Tunisa i Tripolisa. N j i h o v i d a j i u v i j e k su dolazili p r e d sultana k o j i i m je laskao i davao novaca. e h a j a b r o d o g r a d i l i t a k o j i i h je o t e t i o za prem a l o i s p o r u e n e u a d i , k o j i je p r o n e v j e r i o i kesu novca, k o j u i m je uzeo za porez t o ga ide od toga t o i m j e s u l t a n poklonio, m o r a o je to v r a t i t i . Ponovo su se k o d k a p u d a n p a e posavjetovali o p o d r a v a n j u uvedenog b o j n o g p o r e t k a na m o r u , pa su z a k l j u i l i da e po k a n u n u b r o d o v i iz T u n i s a i T r i p o l i s a t v o r i t i desno i lijevo k r i l o , a d m i r a l s k i e b r o d b i t i u s r e d i t u i da n e e p u c a t i , nego samo u k r a j n j o j n u d i . K o n a n o je i s p l o v i l a m o r n a r i c a uz u o b i a j e n i c e r e m o n i j a l o b l a e n j a kaftana. O k u p i l a se k o d B e i k t a a na B a r b a r o s s i n u g r o b u pa je o d j e d r i l a p r e m a S e d a m k u l a . Ovaj p u t a nisu, kao t o je to bilo u o b i a j e n o , p r o v e l i n o e k a j u i s l i j e d e e j u t r o j e r b i i z g u b i l i p o v o l j n i vjetar, v e su u s p r k o s e h a j i n i h p r i g o v o r a zbog k a p u d a n p a i n e zapovijedi o d j e d r i l i u j e d n o m potezu p r e m a G a l i p o l j u . N e k a d a n j i k a p u d a n p a a A l i j a v e je isplovio s t r i galije i sretno je p r o a o p o r e d venecijanskih b r o d o v a t o su z a t v o r i l i Dardanele. Dospio j e sretno do Tenedosa, gdje su se o k u p i l i i egipatski b r o d o v i s b r o d o v i m a begova s Arhipelaga. S a k u p l j e n o t u r s k o b r o d o v l j e sastojalo se o d e t r d e s e t i pet galija, e s t m a o n a , dvadeset i dva b r o d a i r a z n i h n a o r u a n i h b r i g a n t i n a , dok venecijanska m o r n a r i c a n i j e i m a l a v i e o d esnaest b r o d o v a , osam galija i d v i j e galeace. Petoga dana o d odlaska iz B e i k t a a osmanska j e m o r n a r i c a I z a l a iz Dardanela i napala na venecijansku, s t i m v i e h r a b r o s t i t o je b i l a svjesna v e e p r e m o i . K a p u d a n p a a M u r a t , lagano o b u e n kao m o r n a r , samo s k a p i c o m na glavi, s l u k o m i s t r i j e l o m u r u c i , n a p u s t i o je a d m i r a l s k i b r o d , popeo se na fregatu i provozao se b o j n i m redovima p r u a j u i utjehu i p o m o i strijeljajui neprijatelja. B i t k a je t r a j a l a e s t sati i za to su v r i j e m e venecijanski glavni b r o d i j e d a n od n j e z i n i h n a j v e i h b r o d o v a , Z l a t n i o r a o , zap l a m t j e l i , a dva su d r u g a b r o d a p o t o n u l a . Venecija j e a l i l a t o je izgubila t r i p l e m i a , t r i t i s u e m o m a k a i Francesca M o r o sinija, kapetana zaljeva. V e n e c i j a n s k i h i s t o r i a r i navode da su t u r s k i g u b i c i b i l i d v o s t r u k o v e i , d o k o s m a n s k i p r i z n a j u samo pet s t o t i n a m u e n i k a . K a p u d a n p a a je poslao e h a j u b r o d o g r a d i l i t a sa v i j e u o p o b j e d i u C a r i g r a d z a h t i j e v a j u i n o v u m u n i c i j u i svjee t r u p e . Poslano m u je pet s t o t i n a j a n j i a r a , pet s t o t i n a t o p n i k a , pet s t o t i n a k o v a a - o r u a r a i trideset do e t r d e s e t kesa novca da i h p o d i j e l i vojsci i da n a b a v i najpot r e b n i j e za b r o d o v l j e . K a p u d a n p a a je k r e n u o p r e m a T i n o s u k o j e g su dva dana h a r a l i i p u s t o i l i , a o n d a j e p o a o p r e m a M i l o u gdje se u s i d r i l a venecijanska m o r n a r i c a . Ona je n o u o d j e d r i l a , a s l i j e d e e g a j u t r a su obje flote j e d r i l e j e d n a k r a j druge p u c a j u i iz t o p o v a , a da j a i v j e t a r i l i slaba s r a n o s t n i s u d o p u t a l i da se s u v i e p r i b l i e . S i d i A h m e t - p a i n b r o d je 416

12.6.

o d b a e n u M a l v a z i j u , k a p u d a n p a a je o t i a o na H i o s i F o c i j u , gdje se opet sjedinio sa S i d i A h m e t - p a o m . Plan o h a r a n j u Ceriga i K e f a l o n i j e zamijenjen j e l a k o m i z v e d b o m p o n o v n o g h a r a n j a bogatog Tinosa; k a p u d a n p a a j e svoga e h a j u poslao 12.7. u C a r i g r a d da z a t r a i novo p o j a a n j e i zalihe. V e l i k i se vezir na njega obrecne: Z a r te nije s t i d da zbog j e d n o g posla, za k o j i b i b i l o dosta p o s l a t i a u a , n a p u s t i b r o d i da n a m i s t i s n e d u u p o t o smo sve p o t r e b n o dali? U p l a e n i se e h a j a sakrije, a l i se n i j e usudio n i p o i . P o t o j e k a p u d a n p a a u F o c i j i o s m o l i o b r o d o v e , o t p l o v i o je p r e k o Soluna, I m b r o s a i S k i r o s a n a H i o s , 28. 8. gdje j e o t p u s t i o brodove a f r i k i h gusarskih d r a v a . Onda je p r o e l j a o A r h i p e l a g do K r e t e i v r a t i o se p r e k o Rodosa u I z m i r gdje j e p r o s l a v i o B a j r a m . N a p u t u j e zauzeo neke gusarske i t r g o v a k e b r o d o v e , u G a l i p o l j u j e o t p u s t i o p o m o r s k e knezove, t j . kapetane m o r n a r i c e Arhipelaga, o d r a o s v e a n i ulazak 1.11. u C a r i g r a d sa e s t o t e t i h b r o d o v a ije su se zastave straga v u k l e za b r o d o m i doveo pet s t o t i n a z a r o b l j e n i k a kao z a k o n i t u p e t i n u k o j a p r i p a d a h a l i f i , a dvije t i s u e i pet s t o t i n a z a r o b l j e n i k a iz toga r a t a predao j e sultanu. Ovaj ga j e v r l o laskavo p r i m i o i odjenuo s t r i k r z n a zaredom. Odobrena m u j e m o l b a da s l u b e za s l i j e d e u g o d i n u b u d u dodijeljene n j e g o v i m l j u d i m a , n a velik u s r d b u o n i h k o j i su i h v e k u p i l i za s l i j e d e u g o d i n u , a l i su m u i s k r e n o o d o b r a v a l i svi k o j i su b i l i d o b r o n a m j e r n i . D o k j e f l o t a k r s t a r i l a A r h i p e l a g o m , stigla j e sa Crnoga m o r a vijest da su se K o z a c i i s k r c a l i na desnoj i l i j e v o j o b a l i Crnoga m o r a k o d E r e g l i j a i B a l i k a gdje su p u s t o i l i . U n e d o s t a t k u r a t n i h brodova napunjeno j e u U s k u d a r u n e k o l i k o b r o d o v a j a n j i a r i m a koje su p o d r e d i l i z a p o v j e d n i t v u sanduk e h a j a M a h m u t - p a e . Kozake, k o j i su se i s k r c a l i n a B a l i k u , suzbio je n a m j e s n i k Silistre, S i j a v u , k o j i j e d o j u r i o u p o m o i zauzeo j e d n u a j k u . Skup i n a j a n j i a r s k i h b r o d o v a i s k r c a l a se na E r e g l i j u uz takav ispad da su itelji glasno p r i e l j k i v a l i Kozake. N a p o v r a t k u je p r o p a o j e d a n i t a v o d r e d zajedno s b r o d o m n a k o j e m su se nalazili. M a h m u t - p a a je uz g r m l j a v i n u t o p o v a i pozdrav m u s k e t a p l o v i o B o s f o r o m sve t a m o do r t a seraja, a nesretni p o h a r a n i itelji obala, k o j i su se d o l i p o t u i t i u Carigrad, n i t a v i e n i s u v i d j e l i o d svoje i m o v i n e nego samo slavlje d r s k o g a o t i m a a M a h m u t -pae.

[ V l a s t novog kizlarage B a j r a m a p o s t u p n o se uspela do s t u p n j a v l a s t i r a n i j e g s v e m o n o g Sulejmana. N o u s k o r o je do a o u opasnost da j e izgubi, j e r j e p r e t j e r i v a o u svome o d n o s u s p r a m valide-sultan (sultanove m a j k e ) i samoga sultana. B i o j e B a j r a m i s u l t a n j e , po s t a r o m o b i a j u , sjedio n a p r i j e s t o l u u u n u t a r n j o j o d a j i p r o m a t r a j u i i g r e i razdraganost p a e v a . Sultanov u i t e l j opomene k i z l a r a g u da s k r a t i te igre, b o j e i se d a
27 Historija osmanskog carstva II

417

se iz redova p a e v a l a h k o m o e p o j a v i t i m i l j e n i k k o j i e ugroz i t i n j i h o v u vlast. Ovaj to o d m a h sprovede u djelo, p r o t i v n o i v o l j i sultanove m a j k e . A l i tada se uzbune p a e v i , j e r su t i m o k o n a n j e m b i l i l i e n i dara, zaspu k i z l a r a g u p o g r d a m a i a k sjevne n o . Onda p a e v i p o a l j u p a p i r i j a n j i a r i m a i spahijama, k o j i su v e b i l i r a z l j u e n i zbog podjele slabog novca, i p o t a k n u i h p r o t i v v l a s t i evnuha. Posredovanjem m u f t i j e Ebusaida, k o j i j e u p o z o r i o s u l t a n o v u m a j k u da ne treba p o p u s t i t i p a e v i m a , stvar se izgladila; samo su u d a l j e n i onaj p a k o j i j e potegao n o i n e k o l i c i n a n a j d r z o v i t i j i h . Riznica je te godine b i l a silno oboga e n a g o l e m i m i m e t k o m j e d n o g o d n a j b o g a t i j i h e g i p a t s k i h begova, A l i j e o d D i r d a k o j i je iz pedeset sela v u k a o g o d i n j e pet s t o t i n a kesa, dnevno je izdavao u zakup 4.000 magaraca i s k a r a v a n o m j e i a o u r u d n i k e smaragda n a C r v e n o m m o r u , iji m u j e p r i n o s g o d i n j e donosio t i s u u kesa; g o l e m i i m e t a k k o j i n i j e sav stigao u C a r i g r a d , j e r su p o l o v i c u r a z g r a b i l i s l u b e n i c i m j . 6 . 1 6 5 4 . u K a i r u . Ove godine u m r o je k r i m s k i h a n I s l a m - G i r a j , a naslijedio ga j e njegov b r a t M e h m e d - G i r a j , k o j i je v e bio j e d n o han, 30.8.1654. pozvan sa Rodosa i u p u e n n a K r i m ; p u t m u je n e t o m a l o o d g o d i l a vijest da ga n a C r n o m m o r u v r e b a j u K o z a c i . 29.8. P o m r a e n j e sunca i mjeseca, t o su ga astrolozi t u m a i l i s k o r o m s m r u v e l i k o g vezira, m o g l o se p r i m i j e n i t i i na sunce zakona: v e l i k a j e b i l a p o t k u p l j i v o s t uleme. Oba v r h o v n a suca, Memek-zade i Imam-zade, stvarno su p r e k o r a i l i svaku m j e r u ; o n i su p r o d a v a l i mjesta ije v r i j e m e j o nije b i l o isteklo, p o d i z l i k o m da j e u i v a l a c u m r o ; a ako b i ovaj p r o t e s t i r a o zbog toga, tjeili su ga s k o r o m p o m o i do k o j e n i j e n i k a d a dolazilo. Z b o g toga su b i l i j a v n o i s m i j a v a n i , p a su u s k o r o m o r a l i b i t i s m i j e n j e n i . I p r o t i v m u f t i j i n e p o d m i t l j i v o s t i d i g l a se j e d n a g r u p a p r a v n i k a i p i s m i m a t r a i l a njegovo smjenjivanje. Osobito j e s n a n o djelovalo j e d n o nepotpisano p i s m o , koje j e dospjelo u sultanove r u k e , a u k o j e m su bile i z l o e n e sve sramote u r a z n i m g r a n a m a uprave. S u l t a n , u z b u e n zbog te v i j e s t i , smjesta sazove skup uleme, n a k o j e m se, uz v e l i k u i s l o n u govorl j i v o s t m u f t i j e , v e l i k o g vezira i p r e t s t o j n i k a e m i r a , sve o p t u b e proglase k l e v e t o m s m i j e n j e n i h sudaca. O d m a h po t o m zasjedanju na k o j e m j e p o n i o v e l i k i teret opravdavanja, veli12.10.1654. k o g vezira p o g o d i s r a n a kap i oduzme m u desnu s t r a n u . B i l o j e o i t o da m u se m o r a p r o n a i zamjena. U i z b o r u su b i l a e t i r i smijenjena vezira: M u r a t , M e l e k A h m e t , S i j a v u i G u r d i , k o j i j e b i o prestar, dok su ostala t r o j i c a i m a l i svoje p r i s t a e i svoje p r o t i v n i k e u seraju i na d i v a n u . P r o t i v S i j a v u a , kojeg j e predloio m u f t i j a , b i l a j e sultanova m a t i i evnusi; a n i d r u g a d v o j i c a n i s u p r o l a bolje. K o n a n o j e p r e d n o s t dana I b i r - p a i k o j e g j e g u r a l a s t r a n k a sobara, j e r j e h t j e l a j e d n o g v e l i k o g vezira iz redova p a e v a . Njega je p o d r a o i sam o b o l j e l i v e l i k i vezir. 29.10.1654. T a k o j e n a j v i i p o l o a j dospio u r u k e najmanje dostojnog, prikrivenog pobunjenika i dvolinog silnika. 418

V r h o v n i k o n j u n i k odnese carski p e a t u H a l e b (Alep), u p r a t n j i samo e s t osoba. I b i r - p a a ga e s t o k o i z g r d i podsje a j u i da se p e a t , po o b i a j u , nosi u p r a t n j i e t r d e s e t kapid i j a sa k a p a m a od zlatne t k a n i n e , a ne od nekog n i t a v n o g t a l skog r o b a ; ovaj p r i z n a da je da b i t u a s t v r i o p l a t i o e t i r i stotine kesa, te m u to p r i z n a n j e spasi glavu. P a a o d m a h obavijesti da ne m o e d o i u C a r i g r a d , dok ovdje p o t p u n o ne sredi s t v a r i . To izazove z a p r e p a t e n j e i kajanje zbog njegova izbora, a osob i t o u p r e d l a g a a njegova i m e n o v a n j a . O d m a h se i n a j b r e u p u t i h a t i e r i f s p i s m o m n j e g o v i h p r i j a t e l j a , da smjesta d o e u glavni g r a d . A on p o n o v n o odbije izjavivi donosiocu da on nee biti posluni slubenik dvorskih m o n i k a koji upravljaju; da je S i r i j a , E g i p a t , A n a d o l i j a u p o t p u n o m m e t e u i da se t u m o r a n a p r a v i t i red; da e, k a d a to obavi, d o i t a m o i o k o n a t i p o d m i t l j i v o s t . Z a t i m u p u t i p i s m o s v i m alajbezima, s a n d a k b e z i m a , j a n j i a r s k i m i s p a h i j s k i m o f i c i r i m a o k o l n i h p o d r u j a , da s p o e t k a p r o l j e a s p r a t n j o m d o u u K o n j u na savjetovanje o m j e r a m a za u k i d a n j e p o t k u p l j i v o s t i i uspostavu p r a v e d n o s t i . S p a h i j a m a z a j a m i davanja za d j e a k e i djecu (gulamije i veled e ) , a l i n i k a k v e s l u b e i p o l o a j e ; j a n j i a r i m a njihove p l a e po k a n u n u ; d u k a t t r e b a v r i j e d i t i ne v i e o d s t o t i n u dvadeset a k i , a pjaster osamdeset a k i . Sva Azija b i j a e u o e k i v a n j u , a I b i r - p a a p r o g l a e n za M e h d i j u (Mesiju), od k o j e g se o e k i valo utemeljenje novog p o r e t k a i u v r e n j e Carstva. D v o r i g r a d b i l i su u z b u n j e n i ; b i j a e jasno da je n o v i v e l i k i vezir u stanju odbijene p o s l u n o s t i i u s k o r o otvorene pobune. N a k o n k r a e p o m u t n j e na poticaj carice-majke je, k o n a n o , u p u e n I b i r u M e r d a n - a g a sa dvadeset b a l t a d i j a . P a a je v e k r e n u o iz H a l e b a (Alepa) p u t A n t a k i j e (Antiohije) i p o n i t a v a o je sve zakupe t o i h je defterdar M o r a l i p r o d a o na dvije do t r i godine; n a m j e s n i t v a k o j a su sva v e na P o r t i b i l a p r o d a n a , p o d i j e l i o je s v o j i m l j u d i m a . On pozove svoje n a j b o l j e p r i j a t e l j e , Abaza Hasana, nekada p o b u n j e n i k a , a sada p r e d s t o j n i k a T u r k m e n a c a , K u r d A l i j u , Beg-zade A l i j u i druge o z l o g l a e n e spahije, i m e n u j e n i a n d i j u i a u b a u i lagano se k r e t a o k a A n t a k i j i ( A n t i o h i j i ) , gdje je obavio proces, smijenio o p t u e n e suce i d r u g i m a d i j e l i o n j i h o v a mjesta. U C a r i g r a d u su defterdar M o r a l i , v r h o v n i carin i k Hasan-aga i njegov p o m o n i k Deli B i i r a d e r , k o j i je svaki za u n a p r i j e d p r o d a n e zakupe zadobio par s t o t i n a kesa, b i l i u v e l i k o j p o m u t n j i zbog I b i r o v i h o t r i h m j e r a . Defterdar je predlagao da se p r o t i v njega o t p r a v i v o j s k a , ali je m u f t i j a sve smirivao ekajui I b i r o v naredni odgovor. U blizini Kiitahije d o a o m u je u susret s t a r i M e h m e d - p a a K o p r i i l u , k o j e g je m i l o stivo p r i m i o , n a d a r i o p o a s n i m k r z n o m kao n a m j e s n i k a T r i p o l i s a i v o d i o s o b o m do I z n i k a . U C a r i g r a d u je o d s r a n e k a p i u m r o o b o l j e l i v e l i k i vezir, D e r v i M e h m e d - p a a , te je n j e g o v i h 95.000 d u k a t a i 800 kesa p j a s t e r a p r e l o u r i z n i c u ; i m a o je 27* 419

sedamdeset godina, r o d o m j e b i o e r k e z , k r u p n o g i n a o i t o g t i j e l a , s g o l e m o m d u g o m b r a d o m k o j a m u je padala d o bedara, l j u b i t e l j d v o r a i sjaja, za t o je p o m o n a sredstva u z i m a o manje t l a k o m nego gospodarstvenom d o m i l j a t o u . ]

U C a r i g r a d u se u n a r o d u i m e u r a z l i i t i m s t r a n k a m a gov o r i l o o t o m e da l i j e I b i r - p a a d o a o i l i nije i , ako d o e t o t r e b a o e k i v a t i , k o g a e u c j e n j i v a t i , k o g a s m i j e n i t i , k o g a progn a t i , a koga u b i t i . P i t a l i su m u f t i j u za savjet o z a b r a n i ovog ispraznog b r b l j a n j a i k a n j a v a n j u n e k i h p r i j e s t u p n i k a . M u d r i m u f t i j a j e m i s l i o da se n e e n i t a d o g o d i t i ako se z a b r a n i g o v o r k a n j e , a c a r s k i h i s t o r i a r je dodao: Z a i s t a , to je m u d r a i i s p r a v n a rije. I b i r o v p o s l o v n i z a s t u p n i k i p r e d s j e d n i k ureda d n e v n i k a ( r u z n a m e d i ) p o l i su u A z i j u u susret v e l i k o m e vez i r u . Reis-efendija a m i - z a d e se domogao d o k u m e n t a k o j i m m u je n a r e e n o da velikoga vezira d o e k a u U s k u d a r u s a u b a o m , j e r je njegova p r i s u t n o s t p o t r e b n a na V i s o k o j p o r t i . I b i r je m e u t i m p r e k o I s h a k l i j a d o a o do I z m i t a . U I s h a k l i j u je svoga n e p r i j a t e l j a K a t i r d i o g l u a , h a m i d s k o g a s a n d a k b e g a , za ije se p o m i l o v a n j e z a l o i o k a p u d a n p a a M u r a t , m i l o s t i v i j e p r i m i o nego t o j e taj to mogao o e k i v a t i . K a t i r d i o g l u je d o a o sam, t r e i u I b i r o v a t o r ; bacio m u se p r e d noge, p o l o i o na zem l j u svoj l j e m i sablju te rekao: Milostivi veziru, j a sam T v o j r o b k o j i priznaje s v o j u k r i v i c u i p o u r i o sam T i s l u i t i . T u je sablja, t u je v r a t , na Tebi je da z a p o v i j e d a i da o p r o s t i ! I b i r o v u p o n o s u je u g a a l a t a k v a s a n d a k b e g o v a p o k o r n o s t , pok o r n o s t njegova starog n e p r i j a t e l j a , pa ga je p r i j a z n o p r i m i o , vrat i o m u l j e m i sablju i dao m u j o i p o a s n u o d j e u . K a d je I b i r b i o u I z m i t u , p o k r e n u o je glavni g r a d u val s t r a h a i nade. Polovica N a j e d n o m v i j e u , k o j e se o d r a v a l o k o d sultana i gdje su se m j . 2.1655. nalazili m u f t i j a , k a j m a k a m i k a p u d a n p a a , izjavio je s u l t a n s v o j u v o l j u da d r a v n i p e a t da e f t e r d a r u , j e r je defterdar v j e r a n , a I b i r n e p o s l u a n sluga. M u r a t - p a a p r i h v a t i r i j e i zam o l i da se ne p r e n a g l i nego s a e k a I b i r o v dolazak k a d e se sve samo po sebi i z g l a d i t i . S u l t a n pogleda m u f t i j u i k a j m a k a m a pa r e e : A t o V i n a to k a e t e ? Oba sasvim i z n e n a e n i n i s u m o g l i n i t a r e i nego: Z a p o v i j e d je u m o g a p a d i a h a ! K i z l a r a g a i p o v j e r l j i v i evnusi, d e f t e r d a r o v i p r i j a t e l j i , a M u r a t o v i n e p r i j a t e l j i , p r o t u m a i l i su m u f t i j i n u i k a j m a k a m o v u u t n j u kao p o g o d n u za defterdara pa su nagovarali sultana: Moj padi a h u ! Ne s l u a j t e M u r a t a , toga n a s i l n i k a k o j i j e p r o u z r o k o v a o s m r t V a e g a oca I b r a h i m a . I z m e u evnuha i M u r a t a d o l o je do e s t o k e p r e p i r k e . S u l t a n se u z n e m i r i o i naredio da odu. V a n i su evnusi n a p a l i k a p u d a n p a u , a l i ne samo r i j e i m a nego u d a r c i m a i g u r a n j e m : Dolje s n j i m ! M u r a t - p a a i z v u e b o d e i p o e se t u i , a b i o je s n a a n i spretan o v j e k ; p o p u t m u n j e p o j u r i k v r a t i m a gdje ga d o e k a i o k r u i p r a t n j a p o s l u i t e l j a 420

i l a k a j a . I a o j e glasno v i u i : U s k o r o e t e d o i v j e t i n a g r a d u za t o t o p a d i a h a v o d i t e k r i v i m p u t e m . M e n i d o l i k u j e da k a e m i s t i n u , a car neka o n d a i n i t o h o e . B o s t a n d i j e , k o j i n i s u znali t o sve to z n a i , h t j e l i su se u p r a v o u m i j e a t i , k a d je n a s r e u n a i a o b o s t a n d i b a a , p a o k r e n u o b r a d v u k o j a se v e b i l a p o d i g l a n a d M u r a t o v u glavu. T o j e tada b i l a sloboda d r a v n o g savjetovanja p r e d l i c e m sultana. D a v e l i k o g a vezira smire zbog t o g p r i z o r a , poslali su p r e d njega njegova n a r o i t o d o b r o g p r i j a t e l j a i z a t i t n i k a , sultanova u i t e l j a Rihan-agu s l j u b e z n i m p i s m o m i s p o a s n i m k r z n o m . I b i r p r i m i r u k o p i s i donosioca s d u n i m p o t o v a n j e m i s p r i j a z n o u , a onda m u r e e u povjerl j i v o m r a z g o v o r u : Gle aga, j a z n a m da su p a d i a h a n e k i izd a j n i c i n a g o v o r i l i da me u b i j e , a l i se o s l a n j a m n a B o g a i s l u i t u v j e r i i carstvu, a onda m o g u u i n i t i t o t r e b a . R i h a n se zakle u o b i a j e n o m t r o s t r u k o m z a k l e t v o m : T a k o m i B o g a ! P o B o g u ! i S B o g o m ! da su s u l t a n i v a l i d a I b i r o v i p r i j a t e l j i i z a j a m i s v o j o m o s o b o m da e m u b i t i zagovornik. I b i r je iz C a r i g r a d a dozvao a u b a u i reis-efendiju k o j i su b i l i u najv e o j n e p r i l i c i , j e r su i m a l i c a r s k i h a t i e r i f k o j i m su sebi ish o d i l i n a r e e n j e da ostanu t u . M u r a t - p a a i m r e e : N e m o g u e j e da o s t a n e t e , a p i t a l i su ga za savjet, i t a k o su m u p r i s i l n o ili u susret. S l i j e d e e g a dana su d o l i v r h o v n i k carice Hasan i sekretar spahija K a l e n d e r Mehmed-efendija, bogato n a t o v a r e n i darovima. U p r v o m naletu straha i p o r t v o v n o s t i poklonio je v r h o v n i k carine Abazi H a s a n u svoj u r e e n i seraj u U s k u d a r u , a G u r d M e h m e d u i Beg-zade A l i j i s v a k o m po kesu o d dvjesta pedeset d u k a t a ; j a v n o i m je dao m n o g o d r u g i h v r i j e d n i h pok l o n a da b i t i m z a g o v o r o m izgradio sebi p u t do I b i r a i da bude d o b r o p r i m l j e n . N a d g l e d n i k spiska riznice (defter e m i n i ) , M u r a t - p a i n e h a j a i njegovo sve, Aligoz M e h m e d , bogat o v j e k , vjerovao j e da e zbog svoga gospodara i bez d a r o v a b i t i siguran za d o b a r p r i j e m . I b i r m u n i j e u p u t i o n i r i j e n i t i ga je u d o s t o j i o svoga pogleda. Dao je dozvati t a m n i a r a k o j e m ga je prepor u i o za gosta. a u b a u je s m i j e n i o , a njegovo j e mjesto dao p o s l o v n o m z a s t u p n i k u svoje vjerenice, sultanije Aie. S m i j e n i o j e svih e s t generala k o n j i c e , p a j e t a mjesta p o d i j e l i o s v o j i m p o v j e r l j i v i m l j u d i m a . Jedan s m i j e n j e n i aga, Osman, n i j e h t i o p r e d a t i t u g k o j i su o d njega t r a i l i j e r se pozivao n a z a t i t u a b a n a , k o j i je b i o s u p r u g g o s p o e M e l e k i , a l i j e sve b i l o u z a l u d . Reis-efendija n i j e pozvan sjesti i n a k o n h l a d n o g pozdrava dobrod o l i c e o t p u t e n j e bez p o a s n e o d j e e t a k o da n i j e mogao s u m n j a t i da e u s k o r o b i t i s m i j e n j e n . B i o j e to s i g u r n i j i signal nego sve nesretne konstelacije zvijezda, iz k o j i h su zvjezdoznanci p r o r i c a l i da e ova g o d i n a b i t i v r l o nesretna za visoke d r a v n e i n o v n i k e . I b i r j e v e uznapredovao do Maltepea, a j a n j i a r s k i general j e v e u j a n j i a r s k i m o d j e l i m a proglasio da s l i j e d e i d a n b u d u p r i p r a v n i za s v e a n i ulazak v e l i k o g a vezira, k a d j e p r i m i o c e d u l j u o d sultanije-valide k o j a m u j e 421

z a b r a n i l a da m a i j e d a n j a n j i a r s t u p i u U s k i i d a r . Razlog te zapovijedi, k o j a je izazvala o p e u e n j e , bio je, k a k o se to razglasilo m e u j a n j i a r i m a , I b i r o v o d g o v o r s u l t a n u , k o j i m u je u Maltepe poslao poziv, da d o e sam i bez p r a t n j e k n j e m u . I b i r je o d g o v o r i o da eli u i u p u n o m sjaju svoje a s t i . Janji a r i su se b o j a l i da je p u n i sjaj uperen p r o t i v n j i h . T o je izazvalo n j i h o v o n a o r u a n j e u s v i m k a s a r n a m a , a m j e r a pre25.2.1655. p o r u e n a na cedulji t r e b a l a je po svoj p r i l i c i i z b j e i t u n j a v u . U s k o r o su m u p o l i u susret j a n j i a r s k i aga i njegova e t i r i generala, e h a j a , s a g a r d i b a a , s a m s u n d i b a a i t u r n a d i b a a pra e n i od p o d o f i c i r a . K o n a n o je I b i r d o a o iz Maltepea u p u n o m sjaju. M u f t i j a , veziri i v r h o v n i p o k r a j i n s k i suci d o e k a l i su ga u U s k u d a r u . S i a o je s k o n j a j e d i n o p r e d j a n j i a r s k i m agom, jedn i m od s v o j i h s t a r i h p r i j a t e l j a , a druge je p r i m i o s j e d e i na kon j u . P o v o r k u su o t v o r i l i sobari, z a t i m t a p s k i o f i c i r i o d a k a , dvoj i c a v r h o v n i h sudaca, v e z i r i , m u f t i j a , sasvim u bijelo, i v e l i k i vezir, sasvim u crveno odjeven. Iza njega su b i l i njegovi p o v j e r l j i v i s u b o r c i , H a s a n Abaza, G u r d M e h m e d , Beg-zade A l i j a i d r u g i p o g l a v a r i b u n t o v n i k a u z l a t n i m k a p a m a . On je s i a o u p a l a i svoje nevjeste, princeze Aie, u U s k u d a r u gdje je p r i r e e n a s v e a n a gozba. P o t o se smjestio t a k o da m u je m u f t i j a b i o s desne strane, a k a j m a k a m Melek s lijeve, doveo je p r e d m u f t i j u r a z l i i t e p o b u n j e n i k e v o e , svoje p o v j e r l j i v e ljude, da m u poljube r u k u . M u d r i i r a z g o v o r l j i v i m u f t i j a znao je s v a k o m n e t o nezamreno, prijatno rei: Odlikovanje, k o j i m prema njima p o s t u p a t e , rekao je v e l i k o m veziru, j a m i za h r a b r o s t o v i h c a r s k i h sokolova, t i h h r a b r i h m o m a k a . N a k o n dva dana sve a n a je p o v o r k a p o l a o d E j u b a k r o z E d i r n e k a p i ( E d r e n s k a vrata) p r e m a seraju. e z d e s e t i t r i uleme o d a l i su m u p o a s t u p o v o r c i , n a k o n n j i h su ila oba v r h o v n a suca, d e f t e r d a r p a a s p r e d s t o j n i c i m a ureda, k o m o r e , k a p u d a n p a a i k a j m a k a m ili su j e d a n k r a j drugoga, a z a t i m su s l i j e d i l i v e l i k i vezir i muft i j a , p r v i s lijeve, d r u g i s desne strane. Svaki je zauzeo p r v o p o a s n o mjesto po u r e d b i k a n u n a , po k o j e m u je p o a s n o mjesto za v o j n i k e b i l a lijeva strana (strana sablje), a za u l e m u desna strana (strana pera). Neposredno p r e d n j i m a b i l o je osam tzv. j a n j i a r s k i h p j e v a a , t j . p j e v a a v o j n i h odreda, s j a n j i a r s k i m k a p a m a na glavi, s m a l i m b u b n j e m na p r s i m a ; na l e i m a i m je visila krznena t r a k a . Ulazei, p j e v a l i su novo s m i l j e n e pjesme i l i , bolje r e i , v i k a l i su, t a k o da i h se m o g l o u t i na u d a l j e n o s t i od j e d n o g a sata. Iza vezira su bile spahije s r a z n o b o j n i m zastavama, pa s a r i d e i levendi, t j . n e r e d o v i t a k o n j i c a , o k r u e n a jan j i a r i m a . T a k o se ilo p o v o r k o m d o p r e d v i l u i seraj, gdje se i t a v a p o v o r k a r a i r i l a n a obje strane i gdje su po k a n u n u sam o v e l i k i vezir i m u f t i j a sami j a h a l i . K o d v r a t i j u p a l a e velikoga vezira ( k o d V i s o k e porte) o t i l a je u l e m a k o j a je p o z d r a v i l a ve28.2. l i k o g a vezira u o d l a s k u . S l i j e d e e g a dana p r o s l a v l j e n a je svadba s njegovom vjerenicom, sultanijom Aiom. 422

I b i r j e svoje v e l i k o vezirstvo z a p o e o s m j e n j i v a n j e m i oduz i m a n j e m i m a n j a s v o j i m n e p r i j a t e l j i m a , a d r u g o se i nije moglo o e k i v a t i . D e f t e r d a r M o r a l i , k o j e m u je s p r a v o m predbacivao da je t e i o za p o l o a j e m velikoga vezira, b i o je smijenjen i zatvoren. Te iste n o i je G u r d A h m e t - p a a poslan u M o r e j u da donese r a u n e , i m e t a k i defterdarevu b r a u . e h a j a p r i j a n j e g a v e l i k o g a vezira D e r v i M e h m e d - p a e , Ali-aga, o v j e k o p e n i t o poznat po svojoj p r i v l a n o s t i i savjesnosti, pozvan je da o b u e p o a s n o k r z n o . Milostivi g o s p o d i n e , r e e A l i j a . Prije nego o b u e m k r z n o , m o l i m da m i k a e t e e m u je ono, da b i h znao da l i sam dorastao s l u b i t o m i je e l i t e d a t i . M o r a o je dop u s t i t i da s i l o m n a j p r i j e stave k r z n o na njega, a o n d a m u r e e I b i r : N j e g o v o V e l i a n s t v o p a d i a h Te je po v l a s t i t o j elji uinio d e f t e r d a r o m . Ali-aga m u se baci do n o g u pa ga zakle u i m e Boga i Poslanika da ga r a z r i j e i d u n o s t i za k o j u nije sposoban. I b i r n a b r a obrve: P o t o Te je Njegovo V e l i a n s t v o p r i z n a l o spos o b n i m , o n d a T i ne m a n j k a p a m e t i . I b i r je p r e m a k a j m a k a m u M e l e k u A h m e t - p a i imao vie razloga za negodovanje. O s i m t o je nekada s k r i v i o da Abaza Hasan izgubi svoj p o l o a j age T u r k m e n a , nedavno se tajno natjecao za mjesto velikoga vezira, pa, k a d ga nije mogao d o b i t i za sebe, r a d i o je za defterdara M o r a l i j a . K a o k a j m a k a m nije se p r e m a j e d n o m t a k o n e o g r a n i e n o m m o n i k u kao t o je I b i r d r a o granica t o m u i h n a m e e m u d r o s t u vo e n j u poslova kao njegov zamjenik. U m j e s t o da u i n i kao D e l i H u s e i n - p a a ( k o j i je p r i j e b i o k a j m a k a m velikoga vezira K a r a M u s t a f a - p a e do njegova dolaska iz Bagdada), da se b a v i samo s r e i v a n j e m t e k u i h poslova, a v a n e ostavi n e t a k n u t e za velikoga vezira, ovaj se u m i j e a o u sve. S v o j i m p r i j a t e l j i m a , k o j i su ga b o l j e m posavjetovali, o d g o v o r i o je: Z a r n i s a m i sam b i o v e l i k i vezir i t o se m o m e kolegi v e l i k o m veziru ne dopada, sam e p r o m i j e n i t i . Zar da kao k a j m a k a m s t a v i m r u k e u d e p o v e i s j e d i m kao b u d a l a ? V e l i k i vezir ga da pozvati pa m u o b j a s n i da je n a m j e s n i k V a n a i da smjesta m o r a o t p u t o v a t i o n a m o . N i j e se smio n i v r a t i t i k u i svojoj s u p r u z i , s u l t a n i j i K i j i . I b i r se s p r a v o m b o j a o da b i ona m o g l a i s h o d i t i njegov b o r a v a k u C a r i g r a d u . M o r a o je o t i i iz vezirove p a l a e i iz U s k u d a r a p o i na p u t . Iste n o i poslani su za n j i m a u i u Gebzu da v r a t i e z d e s e t kesa novca t o i h je p r i m i o kao k a j m a k a m . M e v k u f a t d i i reis-efendija, o b o j i c a n a j p o v j e r l j i v i j i p o s l o v n i l j u d i M e l e k Ahmet- p a e , b i l i su s m i j e n j e n i i b a e n i u z a t v o r S e d a m k u l a . S i d k i -efendija je dobio p o l o a j reis-efendije t o je v e i r a n i j e b i o . Deli B i i r a d e r i njegov b r a t , s a k u p l j a ciganskoga poreza, i Gode e h a j a ( m i n i s t a r u n u t r a n j i h poslova za v e l i k o g a vezira Mel e k a A h m e t a ) b i l i su u h a p e n i . Sve je to I b i r n a r e i v a o m r a na, p r k o s n a lica, n a b o r a n i h o b r v a . N i k o g a nije u d o s t o j i o pogleda i l i rekao p r i j a z n u r i j e i n i t k o ga n i k a d nije v i d i o k a k o se smije. T a k v i m p r k o s n i m p o n a a n j e m o d v r a t i o j e sve ljude, a j o i h je v i e ozlojedio t o nije o d r a o o b e a n j e da e p o b o l j 423

 a t i novac. S t o p a p j a s t e r a je d o d u e p r o g l a e n a na osamdeset a k i , a l i t o nije v r i j e d i l o j e r su b i l i n a p r a v l j e n i p o l a o d b a k r a , a p o l a od srebra. V a l i d a je i z r a d i l a d o k u m e n t za I b i r a k o j i m m u se zabranjuje u b i t i defterdara M o r a l i j a . I b i r , s r d i t zbog toga, d o n i o je d r u g i d o k u m e n t k o j i m se M o r a l i j u n a r e u j e d a ode u p r o g o n s t v o na Cipar. a u b a a , k o j i ga je predao e s t o r i c i a u a , svukao m u je s a m u r o v i n u i dao m u za to s v o j u sivu v j e v e r i c u . a u i su m u s v u k l i k r z n o i o b u k l i ga u s u k n e n u slu i n s k u o d j e u , a p r i p r i j e v o z u s prevlake D i l u Hersek zamijen i l i su m u i to s p r o s t o s a i v e n o m s u r k o m , j e r i m je b i l o preh l a d n o . U g u d u r i s e t r d e s e t p l i i n a , gdje se stvara r j e i c a (nek a d a D r a k o ) s m n o g o zavoja, h t i o m u je j e d a n seljak k o j i ga je prepoznao d a t i svoj k a p u t , a l i t o a u i n i s u d o p u s t i l i . t o treb a m n o g o k a p u t a za t i j e l o k o j e e u s k o r o p o k r i t i z e m l j a , m i s l i l i su. U s k o r o z a t i m d o l a su e t i r i k u r i r a velikoga vezira, izv r i o c a s m r t n e osude. K a d i h je defterdar izdaleka ugledao, pogodio je z a t o dolaze pa je u b r z i n i svoj p o z l a e n i K u r a n i d r u ge dragocjenosti dao u nasljedstvo a u i m a da ne p a d n u u r u k e k r v n i k a . U b i l i su ga i p o k o p a l i u j e d n o j g o r s k o j sutjesci. Po isk a z u dvojice n o s a a , k o j i su u n o i , k a d je M o r a l i smijenjen, izn i j e l i iz njegove k u e d v i j e v r e e , o t k r i v e n j e u v a r k o j i i h je predao. U v r e a m a su n a e n a dva o r m a r i a s dvadeset i pet t i s u a pjastera u s v a k o m , i m e j e I b i r p r e d s u l t a n o m opravdao M o r a l i j e v o s m a k n u e k a o i z d a j n i k a . a b a n - h a l i f a , s u p r u g gos p o e M e l e k i , m o r a o je d a t i osamdeset kesa. P o t o je u d a l j e n M e l e k - p a a , u k r c a l i su i d v o j i c u n j e g o v i h p o m o n i k a , Mevkufatd i j u i Gode e h a j u , s j e d n i m n a r e e n j e m o p r o g o n s t v u na Cip a r i u A z i j u . P r i j e nego su s t i g l i do I z n i k a s m i j e n i l i su a u e k o j i su i h p r a t i l i s e t i r i levenda. Jedan a n a d o l s k i aga, s t a r i znanac Gode e h a j e , k o j i m u je d o a o u susret, p o n u d i o je Gode e h a j i da se o s l o b o d i i u b i j e levende. M e v k u f a t d i nije h t i o d a t i svoj p r i s t a n a k u s p r k o s svemu n a g o v a r a n j u . S l i j e d e e g a dana s n j i m u l e b d j e t i u d r u g o m i v o t u . Gode je u v e l i k o kleo i psosu m u p r e d a l i n a l o g : Vidi, I b i r o v poziv za m o j u p a r n i c u , a s n j i m u l e b d j e t i u d r u g o m ivotu. Godde se u v e l i k o k l e o i psovao. Ne p s u j ! , r e e M e v k u f a t d i , on e nas u b i j e n s l i j e d i t i , a l i t i m e osveta nije ispunjena. N e k a ga B o g p o a l j e kao n e v j e r n i k a n a d r u g i svijet! Reis-efendiji a m i - z a d e u , p o t o je p r o d a o svu s v o j u i m o v i n u i m u k o m sakupio s t o t i n u i osamdeset kesa, b i o j e z a g o v o r o m p r i j a t e l j a , a stekao i h je m n o g o za svoga u p r a v l j a n j a , p o k l o n j e n b a r e m ivot, p r e m d a su I b i r u r e k l i la da j e defterdar p r i s v o m s m a k n u u rekao da to zahvaljuje reis-efendiji k o j i m u je dao i d e j u da postane v e l i k i vezir. a m i - z a deu je n a r e e n o da p o e u M e k u , a l i j e zbog k o s t o b o l j e , a nap o l a j e r se p r i i n j a o b o l e s n i m , ostao s k r i v e n u U s k u d a r u . Za sve 21.3. a n o s t p r o l j e t n e ravnodnevice, stare perzijske Nove godine N e v r u z , p r i v e o j e I b i r s u l t a n u dva neusporedivo l i j e p a k o n j a , 424

u k r a e n a d r a g i m k a m e n j e m , stremen, sablju, sedlo i dva t o p u za od i s t o g a zlata. O s i m poveza za glavu s t r a k o m i b o g a t i m t k a n i n a m a , dao m u j e k o l a sa s t o t i n u kesa d u k a t a , a o s i m toga b i l i su t u d a r o v i i za v a l i d u u v r i j e d n o s t i od dvadeset kesa. Za s i l a h d a r a i za pouzdanike, k o j i su i n a e u v i j e k d o b i v a l i darove o d v e l i k o g a vezira p r i g o d o m s v e a n o s t i , nije n i t a b i l o . T a k o j e za ove N e v r u z t u n o z a p o e o , a d r u g a i j e nije m o g l o n i t i b i t i , k a k o je to p r o i z i l o iz p r o r a u n a astrologa i n j i h o v i h aspekata. I b i r o v pad je p r o u z r o k o v a n n e d i s c i p l i n i r a n i m o d r e d i m a zemaljske obrane s a r i d a , segbana i spahija, i j o m p o m o i je b u n t o v n i k i n a m j e s n i k postao v e l i k i m v e z i r o m , a k a o t a k a v n i je prestao b i t i b u n t o v n i k . Njegova t r i p o v j e r l j i v a p o m a g a a Sid i - p a a , G u r d M e h m e d i T a j a r o g l u , k o j i m a je p r e p u s t i o v o j v o d s t v a u M a l o j A z i j i , isisali su z e m l j u r a t n i m m u k a m a i k a d su blagostanje u j e d n o m e m j e s t u p r o d r l i , i s c i j e e n je z a d n j i n o v i p o d i m e n o m poreza za zube. T r a i l i su porez i za j e l o m i s t r o e n e zube, da p l j a k a bude j e d n a k a p o r u z i . Iz svih t i h krajeva p r i s t i z a l i su t u i t e l j i h r p i m i c e u glavni g r a d . T o m e se j o p r i d r u i l o to da su spahije, k o j i m a je I b i r o b e a o d j e a k i novac (gulamiju) i d j e j i d o d a t a k (velede) te s l u b e o d p r i s p j e l i h popisa, b i l i k r a j n j e n e z a d o v o l j n i o e k u j u i da se ispune o b e a n j a , t o je b i l o n e m o g u e zbog i s c r p l j e n i h b l a g a j n i . O n i su se alili i k a d n j i h o v i zahtjevi n i s u uzeti u obzir, p i s a l i su j a n j i a r i m a pot i u i i h da se u d r u e s n j i m a . Dopis je p r o i t a n u S r e d n j o j d a m i j i , a l i je ostao b e z u s p j e a n j e r su m u p r i g o v a r a l i i m a m H u s e i n i o f i c i r i . Sada su se spahije o b r a t i l e p o g l a v i c a m a p l j a k e i nereda, Abazi, G u r d M e h m e d u i n j i m a s l i n i m a , da b i n j i h o v i m zalaganjem o s t v a r i l i ispunjenje o b e a n j a k o j a su i m data. I b i r i m o d g o v o r i da zahtjev spahija n i j e d o b i o s u l t a n o v u suglasnost. N e k o l i c i n a je k r i v o r a z u m j e l a njegove r i j e i da je p a d i a h dod u e n a r e d i o da i h se p o h v a t a , a l i i h o n sve t i t i . N e k a se samo strpe dok m o r n a r i c a ne i s p l o v i , a o n d a e on v e u r e d i t i stvar. M o l i t e l j i su zbog tog n e p r o m i l j e n o g o d g o v o r a , k o j i j e o t k r i o njegov p l a n da se r i j e i n e m i r n i h glava, b i l i k r a j n j e u z b u e n i . I b i r je j e d a n dio odreda zemaljske obrane, k o j i j e t r a i o m j e s t a spahija, zaista dao u p i s a t i kao takve za K r e t u , pa se i sam K a t i r d i o g l u trebao s n e k o l i k o s t o t i n a s v o j i h l j u d i u k r c a t i za K r e t u . Uz zlodjela s a r i d a , zahtjev spahija i s t r a h p r e d k o l o v o a m a - b r b l j a v c i m a , p r i d r u i l o se j o i n e p r i j a t e l j s t v o k a p u d a n p a e M u r a t a s k o j i m je bezobzirno postupao za sve t o god je u i n i o i r a z m i l j a o je o t o m k a k o da ga se r i j e i . T r a i o je da b r o d o v l j e n a j h i t n i j e i s p l o v i . B r o d o v l j e m o r a j o ove sedmice i s p l o v i t i , r e k a o m u je j e d n o g a dana u b r o d o g r a d i l i t u , to je n a j o d l u n i j a p a d i a h o v a v o l j a . M u r a t r e e da je to n e m o g u e dok ne dob i j e j o e t i r i stotine kesa k a j e su p o t r e b n e za o p r e m u . I b i r r e e : G o s p o d i n e kolega! Za v r i j e m e d o k ste b i l i v e l i k i vezir, uzeli ste n a p o s u d b u e t i r i stotine kesa; V a e dugovanje j o le-

423

i m e u c a r e v i m p a p i r i m a . V e m i je n e k o l i k o p u t a n a r e d i o da t u s v o t u u t j e r a m . t e d e i Vas i u n a d i da e t e j e d a n dio toga novca sada t r e b a t i za o p r e m u , j a sam p a p i r e u k l o n i o , ali to ne m o g u dalje i n i t i . U z m i t e dakle p o t r e b n e e t i r i stotine kesa iz V a e b l a g a j n e . M u r a t o d g o v o r i da je t u s v o t u davno i s p l a t i o , samo se nije usudio n a t r a g z a t r a i t i p a p i r s dugovanjem. I b i r je n a j o d l u n i j e o d b i o d a t i m u t r a e n i novac. K a d je M u r a t jasno v i d i o da ga I b i r h o e u p r o p a s t i t i , o b e a o je sada, p r e t v a r a j u i se da je spreman, u n a j s k o r i j e v r i j e m e i s p l o v i t i . N a o p r e m a n j u flote se n a j a k t i v n i j e r a d i l o , dok j e M u r a t u p o t a j i p o k r e n u o sve poluge da s r u i svoga n e p r i j a t e l j a . N o u je k sebi dao dozv a t i G u r d M e h m e d a pa je njega, kao i druge age spahije, p r i d o b i o da s u d j e l u j u u p l a n u r u e n j a I b i r a . P r i d o b i o je i a b a n -halifu, supruga k o d valide tako utjecajne g o s p o e M e l e k i . U g r a d u su u b a e n e glasine da I b i r h o e iz Azije p o z v a t i odrede zemaljske obrane i spahije, pa p o m o u n j i h n a p a s t i j a n j i a r e . Onda se opet g o v o r i l o da se p r i p r e m a p o b j e i u A z i j u . Sve je t o b i l o M u r a t - p a i n o djelo da u z b u d i j a n j i a r e . K o n a n o G u r d 5. M e h m e d o t k r i j e n e z a d o v o l j n i m s p a h i j a m a u U s k u d a r u p l a n o p r e i n a e n j u vladavine, pa s pet t i s u a spahija p o e na t r k a l i t e , s t a r u p o z o r n i c u b o r b e n i h s t r a n a k a i uzbuna j o t a m o iz bizants k i h v r e m e n a . Poslanici su p o s l a n i j a n j i a r i m a , pa su doveli n j i h o v e oficire k o j i su se t o b o e u s t r u a v a l i p o i iz k a s a r n i na t r k a l i t e . D v o j i c a s t a r j e i n a o b i h v o j n i k i h r o d o v a z a g r l i l i su se kao n j i h o v i zastupnici u n j i h o v u p r i s u u uz glasne povike, pa su se i zakleli na n o v o s k l o p l j e n o p r i j a t e l j s t v o . Onda su se sa svih strana p o d i g l i glasovi o p o d j a r m l j i v a n j u i n e p r a v d i k o j a vlada u p o k r a j i n a m a i u glavnome gradu. U t u s v r h u su u l e m a i m u f t i j a i z r a d i l i m n o t v o f e t v i , ispostavljenih u m a l o a z i j s k i m n a m j e s n i t v i m a n a l i j e p l j e n i h na zelenoj s v i l i . To se i t a l o i , prem a i z r e k a m a na n j i m a , o d l u e n o je da sebi sami p o m o g n u . Pod v o d s t v o m G u r d M e h m e d a p o l i su m u f t i j i da ga zamole za sur a d n j u . M u f t i j a je sve o b e a o da i h se r i j e i i p r v i je v e l i k o m v e z i r u d o n i o z a s t r a u j u u vijest o u s t a n k u . Ovaj u izlaganju o t o m z a m o l i sultana za p o m o . V r h o v n i sobar je d o a o od strane sultana o p o m e n u t i p o b u n j e n i k e da se r a z i u i da svoje zahtjeve iznesu r e d o v i t i m p u t e m . Z a p o v i j e d j e u p a d i a h a , r e e G u r d M e h m e d , a n a a m o l b a da se u n i t i v e l i k i vezir je sprem n a . Po M u r a t o v o j zamisli, kao z a e t n i k a svih t i h p o k r e t a , spahije su ove n o i u g o e n i u j a n j i a r s k i m k a s a r n a m a kao njihov i gosti, a t o p n i c i i o r u a r i , k o j i su se za p r o l i h u s t a n a k a u v i j e k m i r n o d r a l i , ovaj su se p u t a p r i d r u i l i p o b u n j e n i c i m a pa 5. su i t a v e n o i o s t a l i na t r k a l i t u . S l i j e d e e g a dana p o e s u l t a n na M u r a t o v savjet iz p a l a e b r o d o g r a d i l i t a , gdje je do sada e k a o , u seraj. T r e i dan j e sav C a r i g r a d b i o u s t r c i . Iz Male Azije su dolazile skupine p o d a n i k a i t u i t e l j a s u p a l j e n o m vat r o m nad glavama, s i m b o l o m v o j n o g p o a r a . Onda su ili na t r k a l i t e segbani, s a r i d i j e , spahije i j a n j i a r i . Ovdje je sasta426

vijena m o l b a s u l t a n u da i m se p r e d a j u I b i r o v a glava i glava e h a j e . D o a o je j a n j i a r s k i aga K e n a n - p a a da i h u sultanovo ime opomene, a p e a t e se d a t i d r u g o m e . M n o t v o m u je d o v i k i v a l o : N a s i l n i e , jesi l i t o T i k o j i si t o l i k o s l o b o d n i h spisa r i j e i o kao da su mjesta zaposjednuta i t o l i k o h r a b r i h mlad i a liio k r u h a ? N a p a l i su ga i K e n a n se samo s m u k o m u pun o m t r k u mogao na k o n j u spasiti u seraj. Sada je n e k i u b a e n i glas p o n o v o u z b u d i o m n o t v o k a d se p r o u l o da m u f t i j a h o e izdati f e t v u p r o t i v spahija i j a n j i a r a pa se sve o k r e n u l o p r o t i v m u f t i j e . M u f t i j a i vezir su p o l i u seraj. Jedva t o su se u d a l j i l i od s v o j i h k u a , o p l j a k a l i su i h b u n t o v n i c i . U p a l a i velikoga vezira n a e n o je vie od e t i r i stotine t i s u a d u k a t a , u m u f t i j i noj k u i je blago u k n j i g a m a i dragocjenostima, t o i h je o b i t e l j H a s a n d a n stjecala kroz t r i generacije, veliko o b i t e l j s k o d o b r o velikoga h o d e Seadedina, postalo p l i j e n o m p o b u n j e n i k a . Nezad o v o l j n i t i m e r a z b i l i su i s l u p a l i sve: p o s u e i divane, d r v o i eljezo, prozore i v r a t a . M e u t i m su se generali, veziri, m u f t i j e i v r h o v n i p o k r a j i n s k i suci s a k u p i l i k o d sultana u seraju. K a d je p r i s t i g l a vijest da su oplijenjene k u e velikoga vezira i m u f t i j e , u p i t a sultan: t o t r e b a i n i t i ? U l e m a i veziri su u t j e l i . T a d a M u r a t domahne j a n j i a r s k o m g e n e r a l u - p o r u n i k u K e e d i o g l u u , t j . s i n u s u k n a r a , k o j i je stajao zadnji straga i t i m e o h r a b r e n stane p r e d s u l t a n a i r e e : Tvoji su r o b o v i svi z a d o v o l j n i svoj i m p a d i a h o m , a l i Tvoga l a l u , velikoga vezira nee i p r i t o m p o k a e na njega. K o g a j o n e e ? u p i t a sultan. Ni m u f t i j u n e e , r e e K e e d i o g i u . D v o r s k i i m a m V e l i p o t v r d i t u izjavu i r e e : T a k o dugo dok vezir i m u f t i j a ne b u d u u b i j e n i , o n i se n e e razii. I b i r , v i d e i da se ne m o e o d r a t i , p o l j u b i z e m l j u p r e d p r i j e s t o l j e m i preda p e a t s u l t a n u u r u k e , a ovaj ga o d m a h preda M u r a t - p a i kao v e l i k o m veziru. Husam-zade A b d u r a h m a n i m e n o v a n je za m u f t i j u . K a d a je stigla vijest da su v e l i k i vezir i m u f t i j a s k i n u t i s p o l o a j a , a to p o b u n j e n i c i m a nije b i l o dosta, z a k l j u e n a j e i s m r t n a osuda. M e u t i m m u f t i n o j s m r t n o j o s u d i se jednoglasno s u p r o s t a v i l a sva u l e m a k a d i h je n a to pozvao p r e d s t a v n i k e m i r a Sirek-zade. Daj I b i r a u g u i t i i njegov le z b a c i t i , zapovijedi s u l t a n b o s t a n d i b a i i t a k o se i dogodilo.

[ N a k o n t o je I b i r o v a glava d o l a na k o n j s k o t r k a l i t e i b i l a o b j e e n a , v o j s k a se j o nije r a s t u r a l a , nego je t r a i l a nove glave. Onda i m d o u , u ime sultana, v e l i k o g vezira i m u f t i j e , d v o j i c a n a j r j e i t i j e uleme, B u l e v i i I s m e t i , te i m o b e a j u ispunjenje n j i h o v i h zahtjeva. N a k o n t o se o t o m e sastavi p i s m e n : d o k u m e n a t , v o j n i c i se vrate. Jedino j e u s t r a j a o u o t p o r u Abaz:. Hasan, I b i r o v r a t n i d r u g , uz k o j e g je ostalo par t i s u a levenda (zemaljske t r u p e ) , n e t o konjanika-lovaca (segban), n e t o o n i h 42"

k o j i n i s u k o n j a n i c i ( s a r i d e ) . O n i se u p u t e k a M a l o j A z i j i k a o osvetnici p o g u b l j e n o g p a e . M u r a t - p a a j e b i o s m u e n zbog isp u n j e n j a d a n i h o b e a n j a , p o v e a l a se zbog toga v o j s k a , a osobit u t e k o u i n i l a j e p o n o v n a raspodjela n a m j e s n i t a v a ; sve j e t o dovelo do nerazmrsivog nereda u f i n a n c i j a m a . S h v a t i v i opasnost za sebe, sam se odrekne p o l o a j a v e l i k o g vezira i ode n a 19. 8.1655. h a d u M e k u . N a njegovo mjesto d o e s t a r i S u l e j m a n - p a a , m u sultanije Aie, r o d o m A r m e n a c , k o j i j e za M u r a t a I V d o a o k a o p a u seraj, p o d I b r a h i m o m se digao do silahdara, z a t i m j e b i o n a m j e s n i k , a sada vezir p o d k u b e t o m Divana. M u r a t - p a a j e n a p u t u za M e k u u m r o o d groznice u m j e s t u Pajas i t a m o j e i pok o p a n . Z b o g g u v i u g l a v n o m g r a d u u z n e m i r i l e su se i p r o v i n cije. G u r d i M e h m e d , k o j i j e postao glavar T u r k m e n a c a , sprije i o j e ulazak u K o n j u novo i m e n o v a n n a m j e s n i k u K a r a m a n a , S i d i A h m e t - p a i . Ovaj je onda b i o u p u e n u H a l e b (Alep), gdje o d j u r i i b u n t o v n i k Hasan Abaza i n a g o v o r i i t e l j e da m u zatvore v r a t a i d a j u o t p o r , te A h m e t - p a a b u d e i t u o d b i j e n , a o n d a ga P o r t a p o a l j e u Sivas. P o t o j e Hasan Abaza, a l i sada u spor a z u m u sa S i d i A h m e t - p a o m , p o h a r a o S i r i j u , h t j e l i su o b o j i c u p r o g l a s i t i b u n t o v n i c i m a . N o v e l i k i vezir j e s m a t r a o k o r i s n i j i m p r v o g a p o t v r d i t i za glavara T u r k m e n a c a , a d r u g o m d a t i r a n g vezira, te o b o j i c u u p u t i t i n a o b r a n u Dardanela. M u r t a z a - p a a j e s v o j i m n a s i l n i k i m n a m j e s n i k o v a n j e m u z n e m i r i o I r a k , posebice B a s r u , j e r j e n e m i l i c e p l j a k a o trgovce, a onda o k r i v i o d v o j i c u a r a p s k i h e m i r a i p o g u b i o i h . N a t o , i z b i j e b u n a i o n se j e d v a spasi b i j e g o m u Bagdad. Tada je poslan u H a l e b (Alep), gdje j e c i j e d i o i t e l j e do k r v i . O n i se, zbog toga, sakupe u dam i j i i t a m o su sastavljali t u b u n a njega da j e u p u t e u Carig r a d . Bez o b z i r a n a svetost b o g o m o l j e , p a a n a r e d i v o j s c i da i h napadne, t o ova i u i n i i sve i h u d a m i j i i o k o nje p o b i j e . K a o u S i r i j i i I r a k u , j e d n a k o stanje n e m i r a i n a s i l j a b i l o j e i u E g i p tu i Etiopiji. S u l e j m a n - p a a se u s k o r o n a a o u istoj s m u e n o s t i zbog stan j a f i n a n c i j a kao i r a n i j i v e l i k i vezir, j e r je v r i j e d n o s t novca stalno i b r z o padala. Defterdar, r a z b o r i t i i i s p r a v n i A l i j a , k o j i za I b i r a n i j e h t i o p r i m i t i t a j p o l o a j , sada z a m o l i v e l i k o g vez i r a da ga r a z r i j e i ; njegov p r i m j e r slijedio j e u s k o r o i sam vez i r . O n d o b i j e p r i j e d l o g da ga z a m i j e n i s t a r i K o p r i i l u , te se pe a t p o v j e r i serdaru K r e t e k o j i se t a m o deset g o d i n a b o r i o p r o 27.2.1656. t i v n e p r i j a t e l j a Carstva. N o tada se r a s p l a m s a v e dugo p o d p e p e l o m t i n j a j u a v a t r a o p e g nezadovoljstva, b u k n e p o b u n a v o j n i k a , j e d n a o d n a j z n a a j n i j i h u osmanskoj h i s t o r i j i i j e d i n stvena po p o l a g a n j u v l a s t i n e m o n o g sultana p o d noge pobunjen i h o r u n i k a . Par s t o t i n a n e p l a e n i h j a n j i a r a , k o j i su s t i g l i sa K a n d i j e t r a i t i k v a r t a l n u p l a u i k o j i su i s p u n i l i carigradske ulice g a l a m o m da o n i v e g o d i n u dana za stvar vjere p o l a u glavu n a k a m e n mjesto n a uzglavlje i da sjede n a z e m l j i m j e s t o 428

n a h a s u r i , b i l i su strogo u k o r e n i od k u l e h a j e i on i m se zaprij e t i o z a t v o r o m . O v i m a se p r i d r u e n e m i r n e spahije, koje su se t a k o e r t u i l e n a o b u s t a v u p l a e , i n j i h o v e u r o t n i k e v o e Meht e r H a s a n a m l i M e h m e d i K a r a k a M e h m e d . V o j s k a se, po obiaju, skupi na k o n j s k o m t r k a l i t u i odmah uputi pismo u seraj t r a e i d i v a n s n o g u , zbog v a n i h p r i j e d l o g a . O d m a h se z a p o n e s p r o t u m j e r o m s m j e n j i v a n j a v o j n i k i h s t a r j e i n a , ali to n i t a ne pomogne j e r su b u n u p o d r a v a l i i n e k i v e l i k a i , te sam k a j m a k a m k o j i se nadao p o l o a j u v e l i k o g vezira. I d r u g i izaslan i c i , u k l j u u j u i i v e l i k o g vezira, n i s u n i t a p o s t i g l i . I t r e i dan j e v o j s k a j o u v i j e k t r a i l a d i v a n s n o g u ; a k je sasjekla novog p r e g o v a r a a m e v k u f a t d i K a r a A b d u l l a h a . Onda je o d o b r e n d i v a n , a l i ne p r e d v r a t i m a seraja, nego ispod visoke Alaj-vile, t a k o da je v o j s k a b i l a ispod nje, a s u l t a n iza p r o z o r a sa r e e t k a m a . N a p o v i k e da sasvim o t v o r i p r o z o r i da se p o k a e narod u , s u l t a n se p o j a v i p r a e n zdesna m u f t i j o m , slijeva k a j m a k a m o m , a iza sebe k i z l a r a g o m i k a p u a g o m . Onda se p o n o v n o za u j u p o v i c i da u d a l j i svoje d o a p t a e i da sam g o v o r i , pa se p r a t n j a p o v u e iza p r o z o r a i t u skrije. T a d a i s t u p i spletki sklon i sudac H a s a n i o d r i dugi g o v o r o nedostacima u p r a v l j a n j a , o starom zlu potkupljivosti i prodaji poloaja, o zadiranju u p r a v o zakupa, o o b u s t a v i p l a a , o u t j e c a j u evnuha i s l a b o m novcu; sve je to n e m o g u e o t k l o n i t i , ako ne padne t r i d e s e t glava. Iz vile se tada spusti j e d a n k o n o p da b i se na njega vezala lista tridesetorice, a M e h t e r Hasan n a m o t a na njega kesicu l o i h a k i kao znamen glavnog p r i j e s t u p a z a t r a e n i h glava. S u l t a n je g o v o r i o ono t o s u m u s k r i v e n i evnusi d o a p t a v a l i , a k a j m a k a m d o v i k n e u ime sultana da u spisak t r e b a u n i j e t i d o b r a o k r i v l j e n i h , a n j i h p r o g n a t i mjesto u b i t i . P o b u n j e n i c i d o v i k n u na t o k a j m a k a m u : Ni tebe n e e m o . K a d a e t r n a e s t o g o d i n j i s u l t a n u j e taj p o v i k , k o j i b i mogao v a i t i i za njega, smjesta n a l o i p o g u b l j e n j e oba svoja t a j n a savjetnika, evnuha-kizlarage i kapuage, a onda se, za p o t v r d u , n j i h o v a t i j e l a bace k r o z p r o z o r na t l o . S u l t a n j e m o l i o za i v o t t r o j i c e d r u g i h evnuha: p r e d s t o j n i k a u n u t r a n j e p a e v s k e odaje, v r h o v n o g r i z n i a r a i svoga u i telja, k o j i su se iz vile, n a d r u g o j s t r a n i , s p u t a l i u e t o m i bjeali u U s k i i d a r . A l i b i l o j e u z a l u d : o n i su u h v a e n i i u g u e n i ; j e d n a k o su p r o l i n a d z o r n i k carine Hasan, k o j i je k r i v o t v o r i o novac, d v o r s k i u p r a v i t e l j i k o n a n o , silna i razuzdana m i l j e n i ca M e l e k i i njezin m u a b a n Halife. U p r a n j e n a m j e s t a evnuh a o d m a h su zauzeli d r u g i , a p e a t j e o d r e e n k a j m a k a m u Surnazen M u s t a f i ( k o j i je potajice p o t i c a o b u n u ) , m a d a j e v e b i o poslan serdaru n a K r e t u . i m se za to u l o , uzbune se pobunjen i c i k o j i z a t r a e v a l j a n i j e g o v j e k a , te k a j m a k a m , samo e t i r i sata v e l i k i vezir, p r e d a p o l o a j d r u g o m v e z i r u S i j a v u u , Memek-zade d o e na m j e s t o m u f t i j e Husam-zadea, da b i ga, t r i n a e s t s a t i kasnije, zauzeo Mesud-efendija. 429

B u n a j e t r a j a l a j o t r i dana i tek se s t i a l a sedmog dana, n a k o n t o j e dano o b e a n j e da e se osobe sa liste p o t r a i t i i dovesti. P r o m j e n o m s v i h n a j v i i h p o l o a j a u d r a v i u d a r e n j e sasvim n o v i osnov u p r a v l j a n j u d r a v o m . Pogubljenja su se nastavila, kao i o d u z i m a n j a i m a n j a , a d o l o j e i do i m e n o v a n j a za n a m j e s n i k a , zapravo do p r o g o n a . T a k o j e k a p u d a n p a a Surnazen M e h m e d m o r a o u E r z u r u m , r a n i j i v e l i k i vezir Sulejman- p a a u B o s n u , G u r d i M e h m e d na Cipar, z a d n j i m u f t i j a M e m e k -zade u B r u s u , p r e t s t o j n i k e m i r a Sirek-zade u M u d a n i j u , r a n i j i m u f t i j a E b u s a i d u G a l i p o l j e . I m e n o v a n i v e l i k i vezir S i j a v u doj u r i iz Silistre, i a k o ga j e m u i l a k o s t o b o l j a , o d koje j e mjesec dana kasnije u m r o . P e a t je, na p r i j e d l o g m u f t i j e , k o j i se nadao da e u p r a v l j a t i p o d b e z n a a j n i m o v j e k o m , u p u e n namjes n i k u S i r i j e , Mehmedu-oderana i l i k r i v a v r a t a . R o d o m j e b i o T u r k m e n a c iz D a n i k a , u p e r z i j s k o m r a t u se p o d H a l i l - p a o m h r a b r o b o r i o i zadobio e t r d e s e t rana, o d k o j i h m u j e j e d n a isk r i v i l a v r a t ; p o t o m j e b i o e h a j a v e l i k o g vezira K a r a Mustafe, n a m j e s n i k K a r a m a n a , a u b a a i za zasluge u b o r b i p r o t i v I b i r a d o b i o je a s t vezira, onda je poslan u K a n i u , a odatle u Damask. O d m a h po slanju p e a t a , o d l u i k a j m a k a m , uz p o m o reis-efendije i defterdara, o i s t i t i g r a d o d v o a pobune k o j i su sa s v o j i m b a n d a m a k r s t a r i l i g r a d o m i m i j e a l i se u sve poslove. Pod i z l i k o m p o h o d a n a S i d i A h m e t - p a u , a uz p o m o e j h a K a r a Hasana, k o j e m su j a n j i a r i v j e r o v a l i , n a m a m i e t v o r i c u vo a bune: R u m Hasana, a m l i M e h m e d a , J a m a k a l i j a i K a r a Os8.5.1656. m a n a , uhvate na d i v a n u i n j i h o v e glave isture na s t r a h n j i h o v i h p r i s t a a , k o j i se o d m a h z a t i m r a s t u r e i m i r zavlada u g r a d u . S e d m i c u dana kasnije d o e u v e l i k o m s j a j u i n d i j s k i poslan i k . On j e m o l i o za t r i s t v a r i : za p o m o u p o n o v n o m osvajan j u K a n d a h a r a k o j e g su d r a l i Perzijanci; za poseban s m j e t a j i n d i j s k i h h o d o a s n i k a u M e k i i za g r a d i t e l j a izgradnje glasovit o g n a d g r o b n o g s p o m e n i k a N u r m a h a l a , k o j i j e i danas u A h medabadu ponos novo i n d i j s k o g g r a d i t e l j s t v a . Pozitivno m u je odgovoreno samo na o v u z a d n j u z a m o l b u . A onda je, za uzvrat, u p u e n t u r s k i p o s l a n i k : bio je to Man-zade H u s e i n , sin glasovit o g nesretnog kneza D r u z a Fahredina. N a k o n i n d i j s k o g , pojavilo se k o z a k o i p o l j s k o poslanstvo, a c i l j i m j e b i o p r i k a z a t i v e a n e kao n e p r i j a t e l j e Porte; n e t o kasnije, d o l o je d r u g o p o l j s k o poslanstvo k o j e j e p o t i c a l o p r o t i v v e a n a i Rusa. Pol j a c i su d o l a z i l i u C a r i g r a d i da se t u e na Rakoczvjeve upade u P o l j s k u i P o r t a i m j e o b e a l a da e ga zbog toga k a z n i t i . Ven e c i j a n c i su, uz p o m o francuskog poslanika, neprestano p o t i cali pregovore o m i r u , a l i i m j e stalno davan negativan o d g o v o r zbog v j e r s k i h razloga: K a n d i j a se ne m o e n a p u s t i t i zbog dam i j e k o j a je t a m o i z g r a e n a . N o v i v e l i k i a d m i r a l , K e n a n - p a a , zadnji b u d i m s k i namjes26.6.1656. n i k , i s p l o v i o j e sa j a k o m f l o t o m o d sedamdeset devet j e d a r a iz Dardanela. D o l o j e do b i t k e sa s l a b i j o m v e n e c i j a n s k o m f l o t o m 430

k o j a j e o d n i j e l a p o b j e d u . B i o j e to p o t p u n i poraz turske flote, 6 . 7 . k a k a v nije d o i v j e l a o d lepantske b i t k e . Venecijanci su p r o i r i l i svoju p o b j e d u osvajanjem o t o k a Tenedosa, S a m o t r a k e i Lemnosa. T i d o g a a j i su se p o d u d a r a l i sa p u t o m novog v e l i k o g vez i r a M e h m e d a u Carigrad, gdje j e trebao preuzeti d u n o s t , pa su n j e g o v i m p r o t i v n i c i m a d a l i p o v o d a da z a t r a e njegovo smjen j i v a n j e . D o k j e b i o na p u t u o d Damaska k a Carigradu, b i o j e na m u f t i j i n p r i j e d l o g u m i r o v l j e n k a j m a k a m , s t a r i J u s u f - p a a , a mjesto njega d o a o je Hajdaraga-zade. S i d i A h m e t - p a a , dotada p o b u n j e n i k , d o b i o je m i g i d o a o u C a r i g r a d gdje j e i m e n o v a n za n a m j e s n i k a Silistre. D r u g i p o b u n j e n i k , Hasan Abaza, o t i a o je za n a m j e s n i k a D i j a r b e k r a . Tek t o je v e l i k i vezir stigao u Carig r a d , z a p o e o j e v l a s t o l j u b i v i m u f t i j a r a d i t i p r o t i v njega, a l i je sam sebi iskopao j a m u . Sa Hajdaraga-zadeom, k u l e h a j o m Ke e d i j e m , e h a j o m sultanije-majke p r i n c a Sulejmana, kovao j e p l a n s m j e n j i v a n j a sultana i u d a l j a v a n j a v e l i k o g vezira, no ovaj j e o t o m e dobio m i g i o d m a h obavijestio v a l i d u . N a n a r e d n o zasjedanje m u f t i j a ne bude n i p r i p u t e n , nego o d m a h u k r c a n 17.7. za B r u s u , a odatle se u p u t i u D i j a r b e k r , dok njegovo mjesto zauzme s t a r i H a n e f i . Sudac Bruse, Sadredin-zade Ruhala, Mesudov n e p r i j a t e l j , izvijesti da ovaj nagovara v o j n i k e , k o j i ga p r a t e u D i j a r b e k r , da m u uspore putovanje. N a to, dobije h a t i erif s n a l o g o m da Mesuda u b i j e , ako o d m a h o t p u t u j e na p r v o m n o i t u , a ako u s p o r i odlazak onda u B r u s i . Sudac s v o j n i c i m a o d m a h o p k o l i k u u , gdje j e b i o s m i j e n j e n i m u f t i j a , a ovaj, k a d a v i d i v o j n i k e , s p r e m n o p r i h v a t i za s a b l j u i j u r n e n a n j i h , te ga o n i smlave samo zato t o i h je b i l o vie. B i o j e t o d r u g i s l u a j u b o j s t v a m u f t i j e u osmanskoj h i s t o r i j i . N a k o n u b o j s t v a m u f t i j e , p o b i j e n i su u C a r i g r a d u i d r u g i sud i o n i c i p l a n a o s m j e n j i v a n j u sultana; i z v u e se samo k u l e h a j a na m o l b u e j h a Karahasan-zade Huseina, te o n ode na svoje p o l j s k o d o b r o u M i h a l i d u . M e l e k A h m e t - p a a , k o j i se v r a t i o iz V a n a gdje je b i o n a m j e s n i k i m i r n o sjedio k o d k u e , b i o j e , zbog sumnje da j e i m a o nekog udjela u n e m i r i m a , poslan u S i l i s t r u . K a o t o je kao n a m j e s n i k D i j a r b e k r a sredio K u r d e i Jezide, t a k o je i kao namjesnik Vana p o b i j e d i o okolne K u r d e , a osobito hana B i t l i s a , A b d a l u , k o j i m u se nije h t i o p o d v r g n u t i , te j e to mjesto p r e p u s t i o n j e g o v o m sinu. U h v a t i o j e sedam k u r d s k i h begova, a sedam d r u g i h nagradio je zastavama. N a k o n njegova p o v r a t k a iz Vana, v e l i k i vezir je pogubio j o t r o j i c u sud i o n i k a r a n i j i h n e m i r a . N o to n i j e m o g l o u u t k a t i o p e nezadov o l j s t v o zbog izgubljene b i t k e u D a r d a n e l i m a i g u b i t a k a o t o k a . Pojava venecijanske flote na u u B o s f o r a d o n i j e l a j e s k u p o u i v e n i h n a m i r n i c a tako da se o k a r i e p l a a l a sto pedeset a k i . S u l t a n na to sazove carsko v i j e e . M j e r e koje su na n j e m u do- 2.9.1656. nesene: objedinjavanje n a m j e s n i t v a A j d i n a i Saruhana, Anadol i j e i K a r a m a n a p o d j e d n o g n a m j e s n i k a , s t i m da se stara za z a t i t u I z m i r a , H i o s a i Kosa, te n o v i r a t n i porez n a v e l i k a e 431

k o j i j e dosegao j e d v a 100.000 pjastera n i s u pomogle. N i d r u go zasjedanje n i j e i m a l o u i n k a . Onda se u d r u e haznedar valide ( r i z n i a r carice-majke) Solak M e h m e d , serajski u i t e l j Mehm e d efendija, r a n i j i reis efendija a m i - z a d e i g r a d i t e l j K a s i m d a b i p r o g u r a l i K o p r i i l i i j a na p o l o a j v e l i k o g vezira; ovoga j e u C a r i g r a d doveo sam v e l i k i vezir k a d a j e dolazio iz D a m a s k a i otada se o n m i r n o d r a o . i m j e n a u o za t u n o v u i n i c i j a t i v u , v e l i k i vezir ga imenuje za p a u T r i p o l i s a i n a r e d i m u da se h i t n o u p u t i . N j e g o v i p r i j a t e l j i tada urede p r e k o valide da se nep r i j a t e l j K o p r u l i i j a silahdar imenuje za n a m j e s n i k a Damask a , a o t a m o pozovu vezira H a s e k i M e h m e d a , t e t a k o p r i k a u kao da j e o n o d r e e n za v e l i k o g vezira. N a p u t u je, i p a k , staj a o j o j e d a n m o n i p r o t i v n i k j a n j i a r s k i aga. N o i m j e o n b i o smijenjen i i m e n o v a n Suhrab, p r i j a t e l j K o p r i i l i i j e v l h p r i j a telja, isto popodne tajno j e doveden K o p r i i l u do valide (sultanove m a j k e ) , gdje j e u o d g o v o r na njezino pitanje, da l i j e spreman preuzeti t u v i s o k u d u n o s t , i s t u p i o sa e t i r i t o k e : da pristane na sve njegove p r i j e d l o g e , da u p o d a r i v a n j u p o l o a j a i m a slob o d n e r u k e , da n i t k o o d v e l i k a a i p o u z d a n i k a ne k r n j i njegov ugled i da ne s l u a n i k a k v u o b j e d u na njega. V a l i d a pristane i 15.11.1656. t r i p u t a prisegne: Allaha m i S v e v i n j e g ! . S l i j e d e e g dana, dva sata p r e d s k u p n u m o l i t v u p e t k o m , pozovu se v e l i k i vezir i K o p r i i l u u seraj. P e a t se oduzme o d p r v o g a i p r e d a ga se bostand i j l da ga z a t v o r i , a K o p r i i l u bude pozvan u p r i j e s t o l n u dvor a n u . S u l t a n m u p r e d a p e a t p o n o v i v i e t i r i njegove t o k e - u v j e t a . K o p r i i l u p o l j u b i t l o i zahvali se; v e l i k e suze k o t r l j a l e su se niz b i j e l u b r a d u ; d v o r s k i zvjezdoznanac o d r e d i o je kao najsretniji trenutak podarivanja asti podnevnu m o l i t v u petkom, a u p r a v o j e o d j e k n u o s m i n a r e t a poziv: Allah j e n a j v e i . Prem a i s l a m s k o m p r o p i s u , podnevna m o l i t v a o b a v l j a se ne u tren u t k u k a d a j e sunce u m e r i d i j a n u , nego p a r m i n u t a kasnije, j e r , p r e m a j e d n o j poznatoj Poslanikovoj p r e d a j i (hadisu), u tren u t k u a s t r o n o m s k o g podneva svakodnevno u z i m a a v o sunce, kao k r u n u svjetske vladavine, m e u svoje rogove i t i m e se ep u r i kao p a n t a k r a t o r zemlje, a onda ga p o n o v n o ostavlja, kada odjekne poziv: Allah je n a j v e i . T a k o su i d e m o n i k r v o l o n o sti, razvratnosti i pobunjenosti pod vladavinom b j e s o m u n o g M u r a t a , razuzdanog I b r a h i m a i m a l o l j e t n o g M e h m e d a d o s t i g l i zenit svoga podneva. Razdoblje osmanske h i s t o r i j e , u k o j e m je najvie tekla k r v , koje je bilo n a j p o r o n i j e i n a j s t r a n i j e , bilo j e z a k l j u e n o ; z a p o e l o j e j e d n o novo p o n o v n o r a a n j e i prek a l j i v a n j e zamrzle snage u p r a v l j a n j a , k a d a j e s t a r i M e h m e d K o p r i i l u sunce-krunu vladavine, k o j u su d e m o n i pobune d r a l i m e u svojim rogovima, od njih iupao.]

432

GLAVA PEDESETTREA Veliki vezirat Mehmeda Kopruluja

B o g j e v e l i k ! o d z v a n j a l i su m o l i t v e n i p o z i v i s minaret a u a s u k a d a je v e l i k i vezir, v e l i k i K o p r u l i i M e h m e d p r i m i o c a r s k i p e a t i v e l i k o je bilo z a u e n j e u d v o r u i u g r a d u . O n i v e l i i n u toga o v j e k a n i s u (po o s m a n s k i m s h v a a n j i m a ) n i t i r a z u m j e l i n i s l u t i l i takav izbor t o ga n i t k o nije o e k i v a o n i odobravao. N e z n a l i c a , r e k l a su gospoda v i n a p e r u , k o j a ne zna n i i t a t i n i p i s a t i ; nije v r i j e d n a o s o b a , r e k l a su gospoda v i n a sablji, k o j a se dala u h v a t i t i o d j e d n o g seoskog p o b u n j e n i k a kao t o je V a r v a r i ; s i r o m a a k , r e k l a su gospoda soba, u z m a n j k a l a su m u v l a s t i t a sredstva p a da se pomogne u velik o j n o v a n o j n e p r i l i c i ; iz s v i j u se u s t i j u u l o : t o je slabi starac k o j i v o l i m i r , bez snage, bez novaca, bez ugleda, a u a s u k a d u n u t r a n j i n e m i r i i v a n j s k i rat, k a d p o b u n j e n i c i u glavnome g r a d u i n e p r i j a t e l j i p r e d n j e g o v i m v r a t i m a t r a e v e l i k u h r a b r o s t i j a k i k a r a k t e r na k o r m i l u da b i d r a v n i b r o d spasio iz o l u je k o j a p r i j e t i da ga p r o g u t a . B a t a k a v o v j e k b i o je M e h m e d K o p r i i l u ( K e p r i l i ) , kojega njegovo d o b a n i j e spoznalo, a m a l o n j i h prepoznalo, o v j e k k o j i , d o d u e , nije s t u p i o na v l a d u kao S o k o l o v i u p u n o j m u k o j zreloj snazi nego kao starac o d sedamdeset g o d i n a i k o j i se nije kao S o k o l o v i o d r a o za t r i sult a n a k r o z petnaest g o d i n a sve do nasilne s m r t i m u k i m u b o j s t v o m , nego do svoje p r i r o d n e s m r t i vladao j e samo pet godina, a l i je to v r i j e m e b i l o p u n o a k c i j e i m o n o g a sjaja i nije istakl o samo njegovo vladanje, nego je osnovao i v e l i i n u svoga dom a i predao n e o g r a n i e n u vlast v e l i k o g a vezira svome sinu, d o k se v e l i i n a S o k o l o v i e v a d o m a ugasila v e p r i j e njegove s m r t i u k r v i njegova b r a t i a , b u d i m s k o g n a m j e s n i k a . M e h m e d (Kop r i i l u ) K e p r i l i , u n u k j e d n o g a A l b a n c a k o j i se iselio u M a l u Azij u , d o b i o je svoje i m e K o p r i i l u po r o d n o m e m j e s t u , po g r a d u K o p r u , e s t sati u d a l j e n o d M e r z i f u n a , dvanaest o d Amasije; lei uz T a a n - g o r j e i z m e u dvije r j e i c e k o j e u t j e u u K i z i l i r m a k . D r v e n i m o s t k o j i v o d i p r e k o jedne r j e i c e dao je staro i m e g r a d u K a r a k e d e (crno zdanje), a po m o s t u je d o b i o i m e ( K o p r u ) K e p r i . O t k a d su o j a a l i K o p r i i l u , g r a d j e p o n j i m a dob i o ime, za r a z l i k u o d mjesta k o j e lei na i s t o j cesti, T a k o p r i i ( k a m e n i m o s t ) . G r a d i m a t r i n a e s t d a m i j a , v i e hanova, k u p a l i t a , t e k i j a i seraja, m e u o v i m a su n a j i s t a k n u t i j i seraj sultana Mustafe, Jusuf-agin, j e d n o g a bogatoga j a n j i a r a , k o j i j e u isto v r i j e m e s K o p r u l i i j e m p o l j e p a o g r a d . Selo K o p r u l i i j e v o i Abaza Hasana, p o b u n j e n i k a k o j i je v e e e spomenut, sela vojvoda T u r k m e n a c a i e t r d e s e t i e s t d r u g i h k o j a s p a d a j u uz g r a d ,
28 Historija osmanskog carstva II 433

d o k a z u j u n j i h o v o bogatstvo za v r i j e m e v e l i k i h vezira, k o j i m a su d a l i ime. T o je daleko r a z v i j e n i j i g r a d nego danas, sa samo nekoliko tisua stanovnika, a tada je bilo preko est tisua o b i t e l j i . D a r o v i p r i r o d e ovdje su lijepe k r u k e , g r o e i c r v e n a l i c a ; i m a bojadisaonica, p a m u n e p r e e i p r o i z v o d a o d p l a t n a i d o m a e r a d i n o s t i , a j e d a n dan p u t a u d a l j e n a l u k a B a f r a , n a u t o k u K i z i l i r m a k a , s l u i i m k a o s t o v a r i t e . K u e su p o k r i v e n e c r i j e p o v i m a , a v i e d a m i j a p o k r i v e n o je o l o v o m . N a s t r m o m b r i j e g u j e u b r e u l j k a s t o m k r a j u stajao d v o r a c k o j i je u K 6 p r u l i i j e v o i E v l i j i n o v r i j e m e d o m i n i r a o k r a j e m ; tek p r e d p o l a s t o l j e a o d l i n o je u t v r e n , n a j p r i j e p r o t i v p o b u n j e n i k a , k o j i su n a k o n b i t k e k o d Egera b j e a l i iz v o j s k e iz ravnice Kereste a pa su u b r d i m a k o d K i z i l i r m a k a n a s t u p a l i kao p o b u n j e n i c i . N j i h o v i poglavice su b i l i iz K o p r i i j a , C r n i p i s a r i C r n i Said, tak o da je taj g r a d r o d n o m j e s t o s i j a a p o b u n e i n j i h o v a u g u i v a a K o p r i i l i i j a . U svojoj je m l a d o s t i b i o p o m o n i k u k u h i n j i , a o n d a k u h a r u seraju, a p r i j e dvadeset i pet g o d i n a j e u s l u b i v e l i k o g a vezira H u s r e v a postao njegov b l a g a j n i k ; za velikoga vezira K a r a M u s t a f e popeo se n a k l o n o u p o k r a j i n s k e vojske d o v r h o v n o g k o n j u n i k a , pa postao s dva t u g a n a m j e s n i k Dam a s k a , T r i p o l i s a , Jeruzalema, a p r i j e pet g o d i n a postao je vezir K u b e t a , u s k o r o z a t i m je d o b i o b e z n a a j n i s a n d a k K i i s t e n d i l a , a p r i p o v r a t k u u svoje r o d n o mjesto i a o j e u b o j p r o t i v Varv a r i Ali-pae k o j i ga j e u h v a t i o . I b i r ga j e oslobodio, kao t o j e v e i s p r i a n o . K a d a je I b i r - p a a b i o v e l i k i vezir, dao m u je opet n a m j e s n i t v o T r i p o l i s a , n o p r i j e nego ga je n a s t u p i o o d u zeto m u j e to opet (po I b i r o v u n a s l j e d n i k u ) ; t a k o j e b i o bez n a m j e t e n j a u s v o m r o d n o m m j e s t u , k a d ga M e h m e d - p a a - s - k r i v i m - v r a t o m o d v u e iz D a m a s k a u C a r i g r a d , odakle ga je s o b o m poveo. Rado b i ga o p e t u d a l j i o o d sebe, j e r j e p r e k a s n o u njem u spoznao opasna t a k m a c a . M e u t i m , o n se n i j e dodvoravao s p l e t k a m a da d o e n a p o l o a j v e l i k o g a vezira, nego j e o n a m o doveden u j e d i n j e n i m n a s t o j a n j e m e t v o r i c e p r i j a t e l j a k o j i su u n j e m u spoznali v r i j e d n o s t i spasioca Carstva. T u j e a s t h t i o p r i m i t i uz e t i r i s l i j e d e a u v j e t a : da na svoje p r i j e d l o g e d o b i j e u s l u n e i n a j v i e , brze o d l u k e ; da i m a p r a v o slobodno d o d j e l j i v a t i s l u b e bez p r e p o r u k a odozgor, a u d o d j e l j i v a n j u nagrada i k a z n i bez p r e p o r u k a u k o r i s t n e d o s t o j n i h i l i k r i v i h ; ugled nek a bude nad svakim utjecajem velikih i miljenika; k o n a n o , trai i s k l j u i v o povjerenje, s o d b i j a n j e m svakog o k r i v l j a v a n j a i o c r n j i v a n j a ; to su b i l a e t i r i s t u p a n a k o j i m a je p o d i g a o zgrad u n e o g r a n i e n e v l a s t i v e l i k o g a vezira. S m i j e n j e n o m v e l i k o m v e z i r u Mehmedu-s-ranama-na v r a t u , d e v e d e s e t o g o d i n j e m starcu, b i l a su oduzeta sva i m a n j a , a i v o t m u j e , p o o d l u c i sultana, p o k l o n j e n n a K o p r i i l u j e v zagovor. Za i v o t m u j e dano n a m j e s n i t v o K a n i e da p r o i v i d o k r a j a slab i k r a j svoga i v o t a . P r i j a n j i defterdar S a b a g i M e h m e d - p a a 434

k u p i o j e i v o t za s t o t i n u i pedeset kesa, a l i samo za j e d a n dan, j e r j e s l i j e d e e g d a n a zaista u m r o od s t r a h a da ne izgubi i v o t . O s a m d a n a n a k o n toga t o je K o p r u l u p r i m i o c a r s k i p e a t , u petak, k a d su m u j e z i n i s m i n a r e t a p o z i v a l i v j e r n i k e na m o l i t v u , s a k u p i l i su se u d a m i j i s u l t a n a M e h m e d a Kadi-zadeove fanat i n e p r i s t a l i c e s t r o g i h p r a v o v j e r n i k a , k o j i su m i s l i l i da e sada za staroga K o p r u l i i j a , kojega su d r a l i n e m o n i m starcem, to s l o b o d n i j e p r o g a n j a t i sufije i d e r v i e , one k o j i se v r t e i s v i r a j u f l a u t u . Posavjetovali s u se u d a m i j i i o d l u i l i sve tekije dervi a s l e p r a v o m k o s o m i t u r b a n i m a u o b l i k u k r u n e iz t e m e l j a r a z o r i t i i p r i s i l i t i i h da obnove v j e r u , a one k o j i t o o d b i j u u b i t i i sa s u l t a n s k i h d a m i j a s k i n u t i sve m i n a r e t e do j e d n o g a (jer je samo j e d a n p o t r e b a n , a d r u g i su l u k s u z ) , izbaciti zlatno i sreb r n o p o s u e , svilenu o d j e u , d u h a n , k a f u i o p i j , pjevanje h i m n i , p r a t n j u b u b n j e m i f l a u t o m i v r t n j u d e r v i a ; u k r a t k o izbac i t i sve obrede u k o j i m a Kadi-zadeove p r i s t a l i c e o d s t u p a j u o d Sivasi-zadeovih, p r o k l e t i i h kao k r i v o v j e r n i k e i k a n j a v a t i one k o j i u t o m i s t r a j u . N o u j e i t a v g r a d b i o n a nogama. Student i r a z n i h kolegija, na k o j i m a i m a p r a v o v j e r n i h r e k t o r a i profesora, n a o r u a l i s u se b a t i n a m a i n o e v i m a i p r i v u k l i k sebi trgovce i n j i h o v e n a o r u a n e robove. P o e l i su se o k u p l j a t i u s k u p i n e v e k o d d a m i j e M e h m e d a I I i s v o j o m su d e r n j a v o m u g r o a v a l i d e r v i e Mevlevije, Halvetije, D e l v e t i j e i e m s i j e ; pos l j e d n j i su tek p o e t k o m s t o l j e a u t e m e l j e n i po e j h u e m s e d i n u Sivasiju. i m je v e l i k i vezir za to saznao, poslao j e e j h o v i m a , k o j i su b i l i p o t i c a t e l j i n e m i r a , o p o m e n u da i h p o k r e n e na m i r . B u d u i da to nije b i l o u s p j e n o , iznio j e p r e d sultana m i l j e n j e d a i h t r e b a u n i t i t i ; z a t r a i o j e s n a j v i e g m j e s t a odl u k u o s m r t n o j k a z n i k o j u je K o p r u l u o d m a h u b l a i o u progonstvo. U i s t i a s su U s t u v a n i , g r a n i t n i s t u p p r a v o v j e r n i h , T u r k A h m e t , Divane M u s t a f a i d r u g i r a s p i r i v a i v a t r e p o s l a n i n a Cipar u bijedu . . .

22.9. 1656.

M e h m e d K o p r u l u je p o d n i o v e dva zahtjeva za s m r t n u osud u , a v r h o v n u je o d l u k u z a t i m u b l a i o n a p r o g o n s t v o , b i l o da je h t i o n a p r o s t o i s k u a t i s v o j u n e o g r a n i e n u vlast, b i l o da j e ubla a v a n j e m h t i o u s p a v a t i v a l i d u , k o j a j e zapravo u s u l t a n o v o ime p r i s t a l a n a e t i r i u v j e t a , pa je t i m l a k e h t i o d o b i t i n j e z i n p r i stanak za t r e i p r i j e d l o g k o j i m j e t r a i o s m a k n u e j e d n o g a o d n j e z i n i h t i e n i k a , p r i j a n j e g a defterdara Karagoz M e h m e d - p a e . P r i j e d l o g se v r a t i o bez o d u g o v l a e n j a , p a j e i s m r t n a k a z n a iz- 7.10.1656. v r e n a bez zatezanja. Abaza A h m e t - p a a , z e m l j a k k a p u d a n a Ken a n - p a e , j e d a n o d g l a v n i h u z r o n i k a v e l i k o g poraza m o r n a r i c e n a D a r d a n e l i m a , oslanjao se n a n a r o i t u v a l i d i n u z a t i t u p a j e d o a o u C a r i g r a d . U s p r k o s te n a r o i t e z a t i t e , b i o j e o d m a h n a k o n svoga dolaska s m a k n u t n a u a s s v i h v a l i d i n i h t i e n i k a . S t a r i m u f t i j a H a n e f i j e s m i j e n j e n , a na njegovo j e mjesto imen o v a n Baliizade, u e n o v j e k , pisac k o m e n t a r a o d j e l i m a prav28* 435

ne znanosti i predaje (hadisa). Defterdar D i v r i g i M e h m e d - p a a k o j e m u su v o j n i c i k o j e zbog p o m a n j k a n j a novca n i j e m o gao i s p l a t i t i bacali kamenje u o g n j i t e i n a g l a v u , d o a o j e sav u p l a e n i bijesan da se zbog toga p o t u i v e l i k o m v e z i r u . K o p r u l u , i a k o s r d i t , rekao j e s m i j e e i se: T o j e v e t a k o , zar t a k o m a l o p o z n a j e t o k i v o t a ? K a k o e s t o su d e f t e r d a r i , t v o j i p r e t h o d n i c i , sebi m o r a l i d o p u s t i t i da i m se r a z b i j u p r o z o r i ; o t i li su dva do t r i p u t a do s t a k l a r a i d o n i j e l i novo staklo; i s t i m j e stvar b i l a s v r e n a . D o k n a m S v e m o g u i ne d a m i l o s t da sred i m o s t v a r i , m o r a m o se s t r p i t i . N o , b u d u i d a se defterdar n i j e h t i o s t r p i t i , predano j e njegovo mjesto s l i j e d e e g j u t r a b a b a k i k u l u Ahmet-agi. Halil-aga, p r e d s t o j n i k p r v e sobe, kojega j e s u l t a n p r e d n j e m u r a v n i m a istakao n a r o i t o m m i l o u , t o se, m e u t i m , v e l i k o m v e z i r u n i k a k o n i j e dopalo, u m i r o v l j e n j e s dvij e stotine a k i dnevnog u z d r a v a n j a izvan seraja, a n a njegovo j e mjesto i m e n o v a n aga seraja Galate, G u r d Sefer. S i d i A h m e t , k a p u d a n p a a , vezir n a j v i e g a reda i ugleda, k o j e m u su njegovi p r i j a t e l j i u h a r e m u n a m i j e n i l i p o l o a j v e l i k o g a vezira i k o j i j e za s v o j u stvar b i o t a k o siguran d a su n j e g o v i l j u d i v e o b e a v a l i p o l o a j e , d o b i o j e zapovijed da smjesta p o e n a p u t kao namjesnik-serdar u B o s n u , a n a njegovo j e mjesto i m e n o v a n smijenjeni epavi t e m i v a r s k i M e h m e d - p a a . Perzijski poslanik 12.12. P i r A l i j a d o a o j e s n e k o l i k o p o v o r k i m u l a i s j e d n i m s l o n o m . 1656. Predao j e p i s m o za p r i j a t e l j s k o o d r a v a n j e m i r a i b i o o d vel i k o g a vezira n a E j u b u u J u s u f - p a i n o m v r t u sjajno p o g o e n , 30.12. a Ismail-aga j e i m e n o v a n p o s l a n i k o m Porte u Perziji. K a o pok l o n i za a h a u r u e n a su m u d v a p l e m e n i t a arapska k o n j a , o d k o j i h j e j e d a n bogato u k r a e n d r a g i m k a m e n j e m , te n e k o l i k o b a l a bogate f r a n a k e t k a n i n e i f i n o g a sukna, t o j e predao ah u n a s v e a n o m p r i j e m u u Isfahanu. N a k o n t r o m j e s e n o g a bor a v k a opet se v r a t i o . e t i r i mjeseca kasnije predao j e carev z a s t u p n i k vlade, t a j e r a c S i m o n Reninger, n a s v e a n o m p r i m a n j u k o d v e l i k o g a vezira i sultana v j e r o d a j n a p i s m a novoga cara L e o p o l d a I u p u e n a P o r t i . V e l i k o m v e z i r u I b i r u , k o j i p r i j e toga carevu z a s t u p n i k u n a p r i j e m u nije h t i o d a t i s t o l i c u , odv r a t i ovaj d a j e d o d u e carev zastupnik, rezident a l i i p a k m i n i star i kao takav j e d o b i o z a t r a e n u s t o l i c u . L e t e i o d r e d i n a g r a n i c i d o d u e n i s u b i l i n i p o t o o b u s t a v l j e n i , ostalo j e p r i me u s o b n i m o p t u b a m a i a l b a m a . T a k o su T u r c i p r i j e t r i godine s e t i r i t i s u e l j u d i ili u p l j a k a k i p o h o d sve do Radkersb u r g a gdje j e vladao knez Eggenberg, a k o d N o v i h Z a m k y ( U j v a r ) u b i l i su T u r c i e z d e s e t i e t i r i h a j d u k a . N a s u p r o t t o m e su se a u i t u i l i n a l e t e e odrede B a t h v a n v j a i Forgacsa, a poslao i h j e b u d i m s k i n a m j e s n i k v o j s k o v o i g r o f u o d Puechhaima u B e . T u i l i su se n a g r a b e n a u m o r s t v a h u s a r a i h a j d u k a izme u K o m a m a i Grana. Istoga dana k a d a j e c a r s k i z a s t u p n i k predao svoje vjerodajnice, p r i m l j e n i su u a u d i j e n c i j u e r d e l j s k i 436

i v e d s k i p o s l a n i c i . v e d s k i j e k r a l j p r e k o svog p o s l a n i k a K l a u d i j a Sohalama ( k o j i j e s k l o p i o savez s E r d e l j e m i s Kozacima) z a m o l i o da s u l t a n n a r e d i t a t a r s k o m e h a n u ujedinjenje sa ve a n i m a p r o t i v Rusije. Odgovoreno m u j e : P o r t i j e drago p r i j a t e l j s t v o , a l i neka k r a l j s k l o p i m i r s P o l j s k o m . N a k o n mjesec d a n a d o l i su opet v e d s k i poslanici, L i l i e n c r o n i G o t t h a r d VVellig, a s Rakoczvjeve strane F r a n j o Szepessi i N i k o l a Tord a i . v e d s k a v j e r o d a j n a pisma b i l a su j e d n a k a o n i m p r v i m a , h t j e l a su P o r t u n a h u c k a t i p r o t i v Poljske. B u d u i da P o r t i n t u m a , s t a r i Z u l f i k a r , gotovo p o l a s t o l j e a u t o m p o z i v u , s p r i j e v o d o m l a t i n s k o g a p i s m a n i j e mogao n a p r e d o v a t i , preveo ga j e u m j e s t o njega p r v i c a r s k i poslanik-prevodilac P a n a j o t t i N i c u s i . P o l j s k i p o s l a n i k N i k o l a o d Leszczve J a s k o l s k i posijao j e n a P o r t i glasine da R u s i j a i m a n a m j e r u p o b u n i t i G r k e . E r d e l j s k i p o s l a n i c i F r a n j o T o r d a i , Stjepan Tessai i I v a n H a r s a n v i b i l i su zbog zaostalog danka, a onda, j e r j e n j i h o v knez Rakoczv p r o t i v n o Port i n u n a l o g u sa v e a n i m a i K o z a c i m a r a d i o p r o t i v Poljske, b a e n i u zatvor S e d a m k u l a . v e d s k i poslanici su se p o b o j a l i da i m se ne d o g o d i to isto, pa su v e l i k o m v e z i r u p o k l o n i l i pet s t o t i n a duk a t a . VVellig j e u s k o r o z a t i m u m r o , a L i l i e n c r o n j e o t p u t e n bez o d g o v o r a . Rakoczv j e v l a k e i m o l d a v s k e v o j v o d e p o v u k a o u svoj i n t e r e s n i k r u g . K o n s t a n t i n e r b a n , v l a k i knez, k o j i je s v o j u vladav i n u z a p o e o t a k o da j e s v o m t a k m a c u za p r i j e s t o l , D i k o g l i j u , dao odrezati nos, a onda p r o t u k n e z a H r i z e j a dao o b j e s i t i , t r a i o j e o d Rakoczvja osam t i s u a d u k a t a p o s u e n i h M a t i j i Besarabi. Rakoczv i h p l a t i , a l i j e ujedno n a h u k a o z e m a l j s k u o b r a n u (sejmen) p r o t i v kneza. K a s n i j e se s n j i m povezao p r o t i v P o l j a k a , a l i ga j e onda n a p u s t i o kao t o su njega n a p u s t i l i M o l d a v c i i K o z a c i , pa t i m e p r o u z r o i l i njegov poraz. N a to j e P o r t a smijen i l a Rakoczvja, a umjesto njega i m e n o v a l a F r a n j u Redeja. i m j e p r o l o p o k l o n s t v o , poslao je Redei i g m u n d a B a n f i j a bud i m s k o m n a m j e s n i k u , a F r a n j u K e r e s t e t a kao izvanrednoga pos l a n i k a u C a r i g r a d , no n i t i j e d a n nije s a s l u a n . V e l i k i j e vezir po s v o j i m svugdje p o s t a v l j e n i m u h o d a m a saznao da se i z r o d p o b u n j e n i k o g o i o a , k o j i j e izveo ispad k o d j a v o r a i p l j a k u H a s a n d a n o v e o b i t e l j s k e i m o v i n e , t j . Seadedinove, opet u z n e m i r a v a i b u n i . Izgleda da je b i l a n a j b o l j a p r i l i k a u d a l j i t i S i d i A h m e t - p a u kojega b i svakako opet h t j e l i v i d j e t i kao k a p u d a n p a u , ako ne i kao velikoga vezira. K o p r u l u M e h m e d p o e m u f t i j i , pa o d njega z a t r a i pismeno s v j e d o a n stvo da n i t a t o j e dosad poduzeo n i j e p r o t u z a k o n i t o , da b i to s v j e d o a n s t v o stavio p r e d sultana. M u f t i j a se n e k a o da m u izda to s v j e d o a n s t v o . Reis-efendija a m i - z a d e ga n a p i e , a muft i j a ga p o t p i e . Ali t o e V a m to? u p i t a m u f t i j a velikoga vezira. Da se o s i g u r a m za V a u p o s t o j a n o s t , o d g o v o r i m u K o p r u l u , d a b i , ako b i m o j i p r o t i v n i c i p o k u a l i o d v u i Vas na svoju s t r a n u , kao t o l i k e V a e p r e t h o d n i k e , pisana r i j e za mene s v j e d o i l a k o d s u l t a n a . M u f t i j a se ponovo zakle d a e iskre437

5.1.1657.

n o s u d j e l o v a t i u K o p r u l i i j e v u k o r i s n u c i l j u . Ovaj se sada o b r a t i j a n j i a r s k o m e j h u K a r a Hasan-zadeu, starome H u s e i n u , k o j i j e p o m o g a o v e p r i j a n j i m v e l i k i m v e z i r i m a d a uhvate gospodare t r k a l i t a , k o l o v o e d o g a a j a k o d j a v o r a . I o n j e b i o sprem a n za s u r a d n j u . Onda j e n a t a j n u s j e d n i c u pozvao k sebi agu, j a n j i a r s k o g a generala i n a j o d l i n i j e oficire n j i h o v a t a b a i , k a d j e o d n j i h d o b i o o b e a n j e p o d p r i s e g o m d a e i s k r e n o uzn a s t o j a t i u s p o s t a v i t i i o d r a t i m i r , zakazana j e za s u t r a d a n vel i k a s k u p t i n a v i j e a . N o u , b o j e i se n e m i r a , v e l i k i vezir j e sa s a m i m j a n j i a r s k i m a g o m obilazio g r a d . S l i j e d e e g a j u t r a , k a d su se s a k u p i l i v e z i r i i e m i r i , age, p o u z d a n i l j u d i , u l e m a i u e n i l j u d i , a b i o j e petak, d o a o i m j e c a r s k i h a t i e r i f kao t o s l i j e d i : Otk a d sam s t u p i o n a p r i j e s t o , spahije n i s u prestale p r e l a z i t i svoje granice, da zahvalnost i a s t carstva gaze n o g a m a . M o m e v e l i k o m v e z i r u j e d a n zadatak da i h u n i t i , t o j e n a j v a n i j i posao vjere i d r a v e . D o b r o n a m j e r n i e m o m e v e l i k o m v e z i r u p r u i t i r u k u da se kazne z l o i n c i i o n i e b i t i p r e d m e t m o j i h n a j b o l j i h elja. i t a v a s k u p t i n a j e jednoglasno i z j a v i l a da su svi iz dana u dan o e k i v a l i k a n j a v a n j e i z a z i v a a n e m i r a t o je i p a d i a h o v a zapovijed. P o t o j e ta izjava b i l a iznesena p r e d c a r s k i stremen, v r a t i o se glasnik s n a j v i o m o d l u k o m : N e k a se p o t r a e k o l o v o e i neka se s m a k n u . J o istoga dana smijen j e n i su silahdar Ahmet-aga, e h a j a d e b e d i j a Halil-aga, v r h o v n i sobar H a s e k i Mustafa-aga, te p r e d p a r a d n o m v i l o m smaknut i . e z d e s e t n j i h o v i h n a j o z i o g l a e n i j i h p o m o n i k a pobune je u h a p e n o , a n j i h o v e su glave b a e n e p r e d v i l u za m i m o h o d e n a t r g u , gdje su b i l i p r i s i l i l i sultana da podigne popis p r o g o n j e n i h i gdje su oba u g u e n a v r h o v n a d v o r j a n i k a b i l a b a e n a . I s p r a n j e n a su i oba hana uz Jeni d a m i j u ( N o v u d a m i j u ) i h a n za n e k a d a n j e evropske poslanike k o j i su nedavno p o s l u i l i pob u n j e n i m s p a h i j a m a k a o s v r a t i te. U n o i , k a d a su vezir i jan j i a r s k i aga zajedno o b i l a z i l i g r a d , b i l i su i z a z i v a i n e m i r a b r i s a n i iz r e d o v a j a n j i a r a , spahija, d e b e d i j a i t o p d i j a , a n j i h o v a su t i j e l a p r e d a n a za h r a n u r i b a m a . Dvadesetorici p r i k r i v a a u k r a d e n o g a blaga, k o j i n i s u p r i p a d a l i v o j n i c i m a , b i l a je n a t r k a l i t u o d s j e e n a glava. T u su se sada t r k a l i t e m kot r l j a l e glave gospodara t r k a l i t a kao t o su se n e k a d a t u k o t r l j a l a k o l a . Glava bosanskoga defterdara, b r b l j a v o g a Alagoza, poslana j e iz Edrene. Surnazen M u s t a f a - p a a j e u m r o p r i r o d n o m s m r u k a o n a m j e s n i k E r z u r u m a . Za n e k a d a n j e g silahdar a S i j a v u - p a u , k o j i j e r a u n a o n a p r i s t a e u sobama i u ser a j u p a n i j e h t i o o t i i po n a r e d b i n a n a m j e s n i t v o k o j e m u j e d a n o , dan j e i z v j e t a j v e l i k o g a vezira da se njegova i v o t a mogu o d r e i j e r j e takav p r i m j e r opasan. K a k o j e s u l t a n odugov l a i o s n a j v i o m o d l u k o m p a s l u a o d o a p t a v a n j a s v o j i h pou z d a n i k a , p o j a v i o se p r e d n j i m sam K o p r u l u s d r a v n i m p e a t o m u r u c i d a m u ga p r e d a , j e r p r e m a o b e a n j u j e d a n p r i j e d l o g n i j e p r i m l j e n i j e r se s l u a l o o p a d a e . S u l t a n j e rekao: J a 438

t i p r e p u t a m k a n j a v a n j e svih o n i h k o j i se m i j e a j u u T v o j e s t v a r i . ini k a k o m i s l i . u v a j u i s u l t a n o v u a s t S i j a v u j e za p r v i m a h ostao iv, a s u d a l j a v a n j e m d o a p t a v a a e k a o je K o p r u l u n e k o l i k o mjeseci, a o n d a s u j e d n o g a dana u d a l j e n i iz seraja n j e g o v i u t j e c a j n i p r o t i v n i c i , d r a sultanova s t r e m e n a A n b e r M u s t a f a , aga za sultanov t u r b a n G u r d i I b r a h i m , v r h o v n i k o n j u n i k O m e r i silahdar Abaza M u s t a f a . D o b i l i su namjetenja i l i mirovinu. Mauritanijskom ejhu Salimu, prijetvorn o m v a r a l i c i , o ijoj j e d r s k o s t i v e p r i j e b i l o r i j e i , K o p r u l u je s m a n j i o m i r o v i n u , pa j e e j h m r m l j a j u i i k u n u i o t i a o . J o ga j e iste n o i u g u i o i bacio u m o r e t a m n i a r Z u l f i k a r koj i j e kasnije s v o j i m p o v j e r l j i v i m p r i j a t e l j i m a p r i z n a o da j e v i e o d e t i r i t i s u e l j u d i , p r o a v i k r o z njegove r u k e , n a l o p o t a j no p u t u m o r e . B u d u i da se t o dogodilo s j e d n i m e j h o m , k o jeg j e svjetina s m a t r a l a p r o r o k o m glavnoga grada, n i j e t r e b a l o o e k i v a t i n i t a b o l j e n i za g r k o g a p a t r i j a r h a k o j e g su s m a t r a l i k r i v i m . P r o n a l i su p i s m o k o j e j e o n pisao v l a k o m v o j v o d i K o n s t a n t i n u , gdje j e stajalo: I s l a m se b l i i svome k r a j u , sveo p a vlast k r a n s k e vjere j e p r e d v r a t i m a i u s k o r o e sve zem l j e b i t i u r u k a m a k r a n a , gospodara k r i a i zvona, gospodar a c a r s t v a . P a t r i j a r h u j e pokazano to p i s m o i , pozvan n a odgovornost, r e e da svake godine p i e takve o k r u n i c e d a s a k u p i m i l o d a r e . O b j e e n j e na g r a d s k i m v r a t i m a P a r m a k k a p u . Trei o b j e e n i p a t r i j a r h , m o d a k r i v , a m o d a isto t a k o n e v i n k a o g r k i k l e r , k o j i j e o p t u e n da su se u p o s l j e d n j i m n e m i r i m a m n o g i G r c i o b u k l i u plave dolame i j a n j i a r s k e kape p a su se, p r e o b u e n i u j a n j i a r e , p o m i j e a l i s p o b u n j e n i c i m a . K a d a je p a t r i j a r i j a n a p a d n u t a zbog p r e m e t a i n e , n a l i su t a m o etrdeset do pedeset d o l a m a i j a n j i a r s k i h kapa. M e u t i m , to je p r i p a d a l o j a n j i a r s k o m v o d u k o j i j e b i o o d r e e n u v a t i patrijariju. K o p r u l u , k o j i j e zbog s m a k n u a e j h a S a l i m a i p a t r i j a r h a n a v u k a o na sebe m n o g a p r o k l e t s t v a , h t i o j e t o , s druge strane, p o p r a v i t i j a v n i m m o l i t v a m a , k a d j e d o l o do toga da z a p o n e r a t . D o b r o n a m j e r n i p r i j e d l o g j e d n o g a e j h a iz K a s t a m o n u a , po i m e n u M e h m e d a Sadika, da v e l i k i vezir svaki dan da i z m o l i t i s u r u F e t h (Osvajanje), n a i a o j e n a o d o b r a v a n j e . V e l i k i j e vezir dao p o d r k u e j h o v u p r i j e d l o g u , p a j e s u l t a n o d a b r a o s t o t i n u i j e d n o g a m l a d i a iz p a e v s k i h soba, k o j i su svaki d a n m o r a l i deset p u t a m o l i t i u d a m i j i s u r u o osvojenju. O s i m toga, p o t r a e n i su svi p a e v i s P o s l a n i k o v i m i m e n o m . N a l o i h se devedeset i d v o j i c u . O v i su m o r a l i s v a k i petak devedeset i d v a p u t a m o l i t i s u r u F e t h . Pisac v a n i h d o g a a j a svoga vremena, v r h o v n i k a f e d i j a Mehmed-halifa, s i n Bosanca H u s e i n a , na a o se zbog svoga i m e n a m e u t o m s k u p i n o m devedeset i d v a M e h m e d a ( M u h a m m e d a ) . Ova j e u r e d b a ostala sve do s u l t a n o v a p o l a s k a u r a t . K a d a j e o t i a o , u m j e s t o s t o t i n u p a e v a dnevno m o l i o j e samo e t r d e s e t i j e d a n s u r u F e t h . Naredbe za po439

t r e b n o n a o r u a n j e i i s p o r u k e p r o l a z i l e su i t a v o m z e m l j o m I c a r s k i t u g o v i su i s t a k n u t i n a v r a t i m a seraja, p r e k o p u t a kasarne o r u a r a . S a g r a e n o j e e z d e s e t n o v i h b r o d o v a i k a p u d a n p a a M e h m e d j e i s p l o v i o u B i j e l o m o r e sa trideset i e s t g a l i j a i e t i r i maone. Po p r v i p u t a su i s p l o v i l i r a n i j e nego su to Venec i j a n c i o e k i v a l i i p r i j e dolaska n j i h o v e m o r n a r i c e u Dardanele. General-kapetan Mocenigo p o a o j e u n a j v e o j u r b i iz K a n d i j e s devetnaest g a l i j a i e s n a e s t galeaca. Oteo j e n e k o l i k o a j k i na S p a l m a d o r i m a , u h i o s k o m k a n a l u , pa se susreo s turs k i m b r o d o v l j e m k o j e j e j e d r i l o p r e m a k a n a l u Samosa. N a k o n 2 . 5 . 1 6 5 7 . t r i dana d o l o j e do b i t k e u t o m k a n a l u s gusarima, u koj o j su Venecijanci i z n i j e l i p o b j e d u i o s v o j i l i a d m i r a l s k i b r o d i n a j v e i b r o d (Kapetanu) gusara. M e u z a r o b l j e n i c i m a b i l i su A j d i n - a u k o j i j e poslan s novcem iz Carigrada na H i o s d a p r o n a e te brodove, z a t i m M e h m e d , j a n j i a r s k i s t a r j e i n a , i H u s e i n iz Alira, kapetan b r o d o v l j a . Venecijanci su i m a l i stot i n u i sedamnaest m r t v i h i t r i s t a e t r d e s e t i e s t z a r o b l j e n i h . E g i p a t s k a r o b a , v r i j e d n a t r i s t a t i s u a pjastera, pala je u r u k e p o b j e d n i k a . Venecijanska m o r n a r i c a se z a t i m p o j a v i l a p r e d Sug a d i k o m u m o r s k o m zaljevu Skalenove, zauzela t v r a v u u koj o j je b i l o trideset t o p o v a o d k o v i n e , v e i n a u k r a e n i h l a v o m sv. M a r k a , k o j i su n a k o n z a u z e a C i p r a prevezeni ovamo. Tak o j e general-kapetan za manje od dva mjeseca oduzeo e t r d e set i e t i r i t u r s k a b r o d a i j e d n o u t v r e n o mjesto na azijskoj o b a l i . Ova l o a vijest i u z a l u d n i p o k u a j i da se o s v o j i S p l i t pop r a v l j e n a j e j e d n o m b o l j o m v i j e u k o j a je stigla s K r e t e . U j e d n o j bici na K r e t i , u k o j o j se istakao n a r o i t o K a t i r d i Mehm e d - p a a , prednost j e o d l u n o b i l a na osmanskoj s t r a n i , p r e m d a su Venecijanci b i l i p r e m o n i po snazi. Da nadomjeste gubit a k b r o d o v l j a , novo i z g r a e n i b r o d o v i , devetnaest galiona, deset maona, trinaest g a l i j a s b a t a r d o m ( a d m i r a l s k i m b r o d o m ) b i l i su najbolje o p r e m l j e n i s v i m d o d a t n i m n a o r u a n j e m . Pov r h toga j e s t o t i n u i pedeset g a l i j a i fregata d o b i l o posadu o d n e k o l i k o t i s u a j a n j i a r a , a dvije t i s u e uz uvjet da kasnije stupe u s l u b u kao spahije i s i l a h d a r i . N o v o u n o v a e n i d o b r o v o l j ci poslani su p o d z a p o v j e d n i t v o m e m s i p a a - z a d e u Dardanele. 6 . 6 . Osam dana n a k o n toga s u l t a n j e v e l i k o m v e z i r u dao po kanun u dvije perjanice s d i j a m a n t i m a , dvije p o a s n e o d j e e s krzn o m i j e d n u j e d n o s t a v n u , sve o b u e n e j e d n a na d r u g u , a u r u ke m u j e predan sveti stijeg. Logorovao j e n a l i v a d i p r e d v r a t i m a S i l i v r i j a pa je p o a o sa e s t j a n j i a r s k i h odreda redovite konjice i s l j u d i m a s l e n s k i h dobara, s p j e a c i m a , p r e m a Dardanelima. Na prvoj postaji kod Karakaldirina o d r a n a je smotra, gdje su p o l o a j i n e p r i s u t n i h a u a , m u t e f e r i k a i sejmena d a n i 30.6. d r u g i m a . H o d a n j e do G a l i p o l j a t r a j a l o j e pet dana, a odatle se v e l i k i vezir prevezao u A z i j u gdje j e u azijskoj u t v r d i Dardanel a odabrao s j e d i t e . N a obje strane Dardanela p o s t a v l j e n i su 440

t o p o v i , n a e v r o p s k o j s t r a n i k o d Soganlidere ( d o l i n a l u k a ) , n a a z i j s k o j k o d M a l o g a K i p o z a . Venecijansko b r o d o v l j e j e b i l o n a e v r o p s k o j o b a l i , i z m e u V e l i k o g a K i p o z a k o j i lei i z m e u M a loga K i p o z a i zaljeva k o j i se naziva K a f i r b u d a g i (ugao nevjern i k a ) . Z a p o v j e d n i t v o m o r n a r i c e je b i l o u r u k a m a erkeza O s m a n - p a e k o j i j e i m a o z a p o v j e d n i t v o umjesto odsutnoga k a p u d a n p a e . Sedam m a o n a j e napalo venecijanske, j e d n a je ote- 17.7. t a , t r i druge su izgubile posadu i l i j a r b o l e ; t r i s j a n j i a r s k o m p o s a d o m su pobjegle, a j a n j i a r i su se i s k r c a l i u z a l i v u K a f i r b u d a g i i odande m i r n o p r o m a t r a l i b o r b u . A l a j i j s k i beg, M a l i M e h m e d , h r a b a r o v j e k , bacio se sa pedeset do e z d e s e t l j u d i u d v i j e b r o d i c e (kajke), p o u r i o za e t i r i m a n e p r i j a t e l j s k i m m a o n a m a koje su sa s o b o m odvele otete t u r s k e brodice, pa i h zauzeo natrag, i z v o d e i u d o o d j u n a t v a . K o p r u l u , k o j i j e n a o b a l i b i o s v j e d o k o m j a n j i a r s k o g k u k a v i l u k a , prevezao se u zaliv K a f i r b u d a g i , gdje je s m u k o m natjerao bjegunce da se opet u k r c a j u . Sada su se u k a n a l u pojavile m a l t e k e i f i r e n t i n ske galije, pa su t u r s k i b r o d o v i opet p o b j e g l i p o d p u c n j a v o m t o p o v a azijske u t v r d e u M a l i K i p o z . Sedamnaest g a l i j a se ovam o s m u k o m p r o b i l o , a petnaest d r u g i h , k o j i m a je b i o zatvoren p u t za bijeg, v r a t i l e se u V e l i k i K i p o z gdje su iskrcale e t e n a k o p n o . V e l i k i vezir, s r d i t zbog toga, n a r e d i s v o j i m e t a m a d a p u c a j u na m o m a d k o j a se iskrcala, na bjegunce, p a i h j e o s a m s t o t i n a ostavilo i v o t e na o n o m p i j e s k u . Da b i z a t i t i o o d nep r i j a t e l j s k o g napada t r i maone i deset g a l i j a koje su pobjegle n a V e l i k i K i p o z , n a p r a v i o j e u n a j v e o j b r z i n i p o s t o l j a i na n j i h su p o s t a v l j e n i t o p o v i . Sedamnaest g a l i j a , k o j i m a je v j e t a r o n e m o g u i o da s t i g n u u zaljev M a l o g a K i p o z a , b i l o j e p r i s i l j e n o u s i d r i t i se n i e na azijskoj o b a l i k o d u t v r d e K u m t u r n i (pje a n o predgorje), gdje su i h b r a n i l i p o s t a v l j e n i t o p o v i i gdje su se s l i j e d e e g a dana s u p r o t s t a v i l i n e p r i j a t e l j s k o m n a p a d u . T r e i dan n a v e e r , j e d a n sat p r i j e s u n e v a zalaska, d o j e d r i o 19.7.. j e venecijanski a d m i r a l s k i Mocenigov b r o d sa r a z v i j e n i m j e d r i m a i l e p r a v i m zastavicama, u k r a e n s v i m zastavama sjedinjene k r a n s k e m o r n a r i c e . T o p d i j a K a r a M u s t a f a g a a o j e n a p j e a n o m p r e d g o r j u iz s v i h t o p o v a i t a k o j e sretno pogodio d a su se p u a n a k o m o r a i a d m i r a l s k i b r o d razletjeli. i t a v sat j e k a n a l p o k r i v a o p u a n i p r a h , a v e e r ga j e j o vie zam r a i l a . K a d a se podigao d i m , v i d i o se a d m i r a l s k i b r o d gdje p l u t a u k o m a d i m a . T u r c i su se p o u r i l i ovamo d a kao t r o f e j odnesu zastavu a d m i r a l s k o g a b r o d a i fanal (za davanje p l a m t e i h znakova). Taj i m j e otela s r a n o s t plemenitoga viteza Avogara iz Treviza, j e r j e d o j u r i o i spasio zastavu, fanal, druge zastave, spise, b l a g a j n u , le generala-kapetana Moceniga, njegova b r a t a i z a m j e n i k a Francesca zajedno s t r i stotine pedeset i sed a m i v i h osoba. T a k o se sasvim n e o e k i v a n o poraz p r e o k r e nuo u pobjedu.

441

K o p r u l u , v i d j e v i da se g u b i t a k b r o d o v l j a m o e p r i p i s a t i k u k a v i l u k u o d b j e g l i h , a pobjeda n a d a d m i r a l s k i m b r o d o m sretnom sluaju i l i u najboljem sluaju spretnosti jednog jedinog t o p d i j e , dao je sebi zadatak da ovoga n a g r a d i , a one k a z n i , p o l a z e i sa s t a j a l i t a da n a j p r i j e t r e b a n a g r a d i t i p r a v u zaslugu, a o n d a se tek m o e u r a u n a t i u zaslugu i l i n a g r a d i t i sretan slu a j da b i se o h r a b r i l o s r a n e . M e u t i m , loi potezi t i e n i k a ne m o g u se p o p r a v i t i n a g r a d a m a , k a k o su to i n i l i t o l i k i d r u g i vez i r i da b i t i m e v l a s t i t i l o potez nevaljalog i z b o r a liili zaslu e n a p r i j e k o r a . N a j p r i j e j e p r e d velikoga vezira predveden Mal i M e h m e d k o j i j e n e p r i j a t e l j u oteo v e zauzetu m a o n u . V e l i k i j e vezir sjedio n a s t o l i c i . D o i m o j k r a l j e v s k i s o k o l e , oslovi ga, p a d i a h o v k r u h neka T i bude p r a v e d n i u i t a k , B o g n e k a n a g r a d i h r a b r e i revne kao t o si Ti. P o l j u b i o m u je e l o i o i i s v o j o m r u k o m m u je stavio dvije pobjedonosne perjanice n a glavu, s k i n u o svoje v l a s t i t o k r z n o i o b u k a o m u ga. Dao m u je j o i kesu zlata da je p o d i j e l i m e u svoje h r a b r e drugove-suborce. Onda je p r i m i o t o p d i j u , iji j e p o g o d a k r a z o r i o a d m i r a l s k i b r o d , dao m u p o l o a j spahije sa sedamdeset a k i dnevnoga p r i h o d a . Razveselio ga j e sa s t o t i n u d u k a t a i p o a s n o m odje o m . I s t o je t a k o n a g r a d i o i druge j u n a k e p o a s n o m o d j e o m i z l a t o m . D r s k o g a bjegunca F e r h a t - p a u , k o j i je j o p r i j e po e t k a b o r b e pobjegao n a k o p n o p o t o je b i o spalio svoj b r o d , d o v e l i su d o b r o v o l j c i k o j i su b i l i p o s l a n i za n j i m i o n je odm a h s m a k n u t . J a n j i a r s k i v o j s k o v o a i sedam n j i h o v i h starje i n a , k o j i su s v o j i m p r i m j e r o m naveli l j u d e na b i j e g , u g u e n i su iza a t o r a velikoga vezira, a leevi su i m b a e n i u m o r e . Beglerbeg Sivasa, e r k e z O s m a n - p a a , k o j i je u o d s u t n o s t i k a p u d a n p a e zapovijedao a d m i r a l s k i m b r o d o m , b i o je zbog svoje p r i j a n j e kao i s a d a n j e n e m a r n o s t i , zbog k o j e je d i j e l o m i d o l o do n e s r e e , k a n j e n odsijecanjem glave. K a p e t a n Sipahi-zade M e h m e d , i j u su m a o n u n e p r i j a t e l j i spalili, i k a p e t a n Pus o l a d i M e h m e d , te k a p e t a n galija K a s i m , o b j e e n i su kao zas t r a u j u i p r i m j e r d r u g i m a . J a n j i a r s k i aga Suhrab, s t a r i p r i j a t e l j velikoga vezira, n i j e d o d u e izgubio i v o t , a l i j e izgubio s v o j u s l u b u k o j u j e d o b i o sobar A l i H o d a k o j i se u p r a v o nalazio u l o g o r u u s l u b i . D a b i se izgubljeno t o b r e nadoknad i l o , poslane su u C a r i g r a d i p o k r a j i n e n a j s t r o i j e naredbe. e1 4 . 8 . t i r i sedmice n a k o n b i t k e p o a o je v e l i k i vezir s D a r d a n e l a i logorovao na u u rijeke (ai b a i ) u S t a r o m C a r i g r a d u , t j . u A l e k s a n d r i j i Troas, o d a k l e se v i d i o Tenedos. Tenedos j e d i v a n o t o k , kojega su v e l i a l i v e za opsjedanja I l i o n a , i j e su sjek i r e o t r e kao i n j e z i n i p r a v n i c i . K r i v i svjedoci nazivani su svir a i flaute s Tenedosa, a b r a d v a s Tenedosa b i l a j e naziv za o t r e dokaze i brze o d l u k e . B r a d v u , t o j e j o i danas suci i d r u g i g l a v a r i Osmanskog carstva i m a j u kao s i m b o l z a k o n a i dos t o j a n s t v a , n i u ijoj r u c i nije b i l a j a s n i j i s i m b o l nego u r u c i M e h m e d a K o p r i i l u j a . Sam k a p u d a n p a a se b o j a o za s v o j u gla442

v u i , p r e m d a ga je v e l i k i vezir v i e p u t a pozivao, n i j e se pojav l j i v a o sve do sada. O n i k a p e t a n i m o r n a r i c e v e su se b a v i l i m i l j u da p o b j e g n u u Alir, T u n i s i T r i p o l i s . K a d j e K o p r u l u za t o doznao, poslao i m j e , da i h u m i r i , p r i j a t e l j s k a laskava p i sma. K a p u d a n p a a se p o j a v i u B e h r a m u gdje j e p r i m l j e n n a i s t a k n u t n a i n , s p o a s n o m o d j e o m . Za o s l o b o e n j e Tenedosa pozvano j e t r i t i s u e spahija-dobrovoljaca uz o b e a n j e da e n a k o n z a v r e n e s l u b e d o b i t i d n e v n i d o d a t a k o d pet a k i . Onda j e d v i j e t i s u e i z b r i s a n i h j a n j i a r a , d e b e d i j a i t o p d i j a upisan o u spiskove. S a k u p i l i su se n a azijskoj o b a l i a k m a k a i prevezeni su p o d K u r t - p a i n i m z a p o v j e d n i t v o m . Sam je v e l i k i ve- 2 5 . 8 . z i r p o a o n a o t o k , a logorovao j e iza d o l i n e m l i n o v a , u d o l i n i v o d o v o d a . P r i j e s u n e v a izlaska z a p o e l i su rovove n a b r e u l j k u odakle su v r i l i izvide. T r e e g a dana j e j e d n a s k u p i n a opsjedan i h , k o j a j e i l a po v o d u , o t i l a do carskoga v r t a k o j i lei na j u n o j s t r a n i o t o k a , gdje s u j e napale dvije t i s u e T u r a k a . Do l o j e do ispada posade; pet s t o t i n a i h j e palo, a dvjesta i h j e z a r o b l j e n o . Da b i o j a a o h r a b r o s t opsjedatelja, v e l i k i vezir je j o te n o i dao n a o t o k prevesti dva v e l i k a t o p a i osamdeset g a l i j a k o j e su sretno izbjegle v e n e c i j a n s k o m b r o d o v l j u k o j e j e p o l o za n j i m a u p o t j e r u . N a k o n petodnevnoga opsjedanja, na- 3 1 . 8 . p u s t i l i su Venecijanci n o u u t v r d u i u k r c a l i se, r a z o r i v i p r i j e n a p u t a n j a l a g u m i m a k u l e , a trideset do e t r d e s e t t o p o v a zak o v a l i su a v l i m a . U C a r i g r a d u j e p r o s l a v l j e n a v i j e s t o p o b j e d i , p r v a n a k o n duga vremena, p a j e s v e a n o o s v i j e t l j e n g r a d k r o z t r i n o i . Po c a r s k o m b l a g a j n i k u Solak M e h m e d u p o s l a n i su vel i k o m v e z i r u sablja, k r z n o i l a s k a v i h a t i e r i f . T a k o j e o d sada Tenedos opet p r i p o j e n O s m a n s k o m c a r s t v u , j e r Venecija n i j e m o g l a d u l j e o d g o d i n u dana o d r a t i vlast t o j u j e v r i l a n a d otokom. Strogost k o j o m j e K o p r u l u p o s t u p i o p r o t i v k o l o v o a , pok r e t a a v o j n e pobune, n i j e v o j s c i j a m i o m i r , k o j i j e u g l a v n o m ovisio o d i s p r a v n o g d i j e l j e n j a p l a a , u v j e t o v a n o g o d valjanoga novca. U s p r k o s r e d u , k o j i j e b i o zaveden u f i n a n c i j a m a , nedostajalo j e za i s p l a t u p l a a u s l i j e d e e m k v a r t a l u t r i t i s u e kesa novca. D a i h smogne, K o p r u l u se p r v i sjetio da k o r i s t i sredstvo k o j e j e v e p r i j e njega u p o t r i j e b i o v e l i k i vezir Sinan, d a form a l n o p o s u d i iz p r i v a t n e riznice. On se posavjetova s m u f t i j a m a i s k a d i a s k e r i m a i d o b i j e p r i s t a n a k da t u s v o t u p o s u d i . Muft i j a i o b a v r h o v n a p o k r a j i n s k a suca z a j a m i l i su i s p r a v n u isplat u . I s p l a t a se m i r n o o d v i j a l a i s u l t a n je svoje zadovoljstvo pre- 2 0 . 7 . m a v e l i k o m v e z i r u iskazao d a r u j u i m u d r a g i m k a m e n j e m u k r a e n i b o d e i s a m u r o v i n u . Bez o b z i r a n a t o t o j e m u f t i j a Bali-zade v e l i k o m v e z i r u nedavno ispostavio z a t r a e n o svjedo a n s t v o , kao t o j e i sada p r i p o p i s u dugovanja pokazao u s l u - 2 1 . 7 . nost, njegova j e s a m o v o l j a p r i d a v a n j u p o l o a j a s v o j i m t i e n i c i m a prelazila sve granice, a n i j e u z i m a o u o b z i r zasluge u e n o s t i . O s i m n e p r a v i l n o g a u n a p r e i v a n j a , i m e su k a r i k e lanca 443

b i l e p o m a k n u t e u n a p r i j e d , p o d i j e l i o j e p o l o a j m u d e r i s a dijel o m d j e a c i m a , a d i j e l o m o b i n i m l j u d i m a , kao n o s a i m a d r v a i v o d o n o a m a . O n i m a , k o j i su ga h t j e l i b o l j e posavjetovati, odg o v o r i o b i : Z a r da r a a l o s t i m svoje p r i j a t e l j e i da ne m i s l i m n a svoje poznanike? L j u d i neka k a u t o h o e , m e n i do t o g a n i j e s t a l o . N a njegovo j e mjesto i m e n o v a n , p r e m a p r i r o d n o m r e d o s l j e d u ljestvice dostojanstva uleme, v r h o v n i p o k r a j i n s k i r u m e l i j s k i sudac M u s t a f a B o l e v i , po r o e n j u sin t r g o v c a iz Bol u a , po r a n g u n a j b l i i m u f t i j i . . . Dok je K o p r u l u svojom p r i s u t n o u na Dardanelima vrat i o p o b j e d u t u r s k i m s t i j e g o v i m a i zastavama, na bosanskoj i d a l m a t i n s k o j g r a n i c i su se t a m o n j i n a m j e s n i c i , S i d i A h m e t iz Bosne, F a z l i - p a a iz A l b a n i j e i A l i Cengi-zade (engi) iz Hercegovine, natjecali u o r u j u p o d z a d a r s k i m , s p l i t s k i m i k o t o r s k i m b e d e m i m a , a da se n i s u d o m o g l i n i jedne o d ove t r i p o g r a n i n e t v r a v e . S r e t n i j i j e b i o K o p r u l u j e v p o d u h v a t p r o t i v Lemnosa, n a k o j i j e iskrcao e t i r i t i s u e pet s t o t i n a h r a b r i h j u n a k a p o d z a p o v j e d n i t v o m k a p u d a n p a e T o p a l M e h m e d a . K a k o se t v r a v a Lemnosa nalazila na h r i d i m a pa se m i n a m a nije dalo n i t a p o s t i i , a posada d o b i l a p o j a a n j e s k u p i n o m o d sedamnaest v e n e c i j a n s k i h b r o d o v a , t r a j a l a j e u p o r n a opsada e z d e s e t i t r i dana; za to su v r i j e m e r a n j e n i k a p u d a n p a a kao i j a n j i a r s k i 15-11 zapovjednik, s a m s u n d i b a a . Predaja j e o d o b r e n a uz slobodan odilazak posade bez p r t l j a g e , a l i j e i p a k o d t i s u u pet s t o t i n a l j u d i , o d k o j i h se sastojala m o r n a r i c a , u b i j e n o n e k o l i k o stotina, a pet s t o t i n a r o b o v a , k o j i su r a n i j e za p o b j e d a venecijanske m o r n a r i c e b i l i o s l o b o e n i , sada su p r i k o v a n i na g a l i j a m a i l i su ostavljeni kao posada. O d e t i r i stotine G r k a , n e k i su u b i j e n i d r u g i m a za p r i m j e r , k a e h i s t o r i a r . K o d venecijanskih h i s t o r i a r a se o p r i l i k a m a ovoga p o n o v n o g osvajanja Lemnosa o p a a d u b o k a u t n j a , d o k osmanska p r o s t o d u n o s t s v j e d o i o n e v j e r i o s v a j a a . Z e m l j a s L e m n o s a za p e a e n j e zahvaljuje svoj d o b a r glas ve n a j s t a r i j i m v r e m e n i m a , n a r o i t o kao l i j e k p r o t i v z m i j s k o g a ujeda, a o t o k i h i m a a k sedam v r s t a . Hefest i F i l o k t e t su nestali na L e m n o s u , a l i j e z e m l j a za p e a e n j e zad r a l a svoj s t a r i dobar glas za l i j e e n j e sve do dana d a n a n j e ga, a d a m i j u j e t a m o sagradio i podigao kao z a k l a d u M e h m e - p a a K o p r u l u . On j e u E d r e n u j a v i o o z a u z i m a n j u n a l a z i t a zemlje za p e a e n j e , pa j e nagovorio samoga sultana da onamo ode j o u kasnu jesen . . . K o p r u l u M e h m e d je k o r i s t i o z i m u da se n a o r u a za s l i j e d e i sjeverni r a t p r o t i v E r d e l j a iji j e nepos l u n i knez Rakoczv doveo do upada tatarskoga h a n a i do propasti E r d e l j a . P r e m d a j e r a n i j e v e u s p u t n a p o m e n u t a Rakoczvjeva nepos l u n o s t i njegovo smjenjivanje, k a d smo se d o t a k l i d i p l o m a t s k i h odnosa Porte, n i t n a e g a p r i p o v i j e d a n j a e nas p o n o v o odvesti do njega, j e r se r a d i o n j e g o v i m saveznicima, m o l d a v s k o m i v l a k o m knezu i o s t r a n o m p r o t i v n i k u ove t r o j i c e v o j v o d a , o 444

t a t a r s k o m h a n u . M e h m e d - G i r a j , i m j e zaposjeo h a n s k u stolic u , p o t v r d i o j e r a n i j e g k a l g u Gazi-Giraja i n u r e d i n a Adil-Giraj a u n j i h o v o j a s t i , a vezirstvo j e dao Sefer-agi. U s k o r o z a t i m d o e do u n u t r a n j i h n e m i r a i z m e u M u b a r e k - G i r a j e v i h i Beh a d i r - G i r a j e v i h n a s l j e d n i k a , a Sefer-aga se p r i k l o n i o BehadirGirajevoj s t r a n i . P r u a o j e p o d r k u S e l i m - G i r a j u p r o t i v nured i n a A d i l - G i r a j a , k o j i se bacio u n a r u j e p l e m e n u M a n s u r , d o k se Selim-Giraj p r i k l o n i o p l e m e n u i r i n . K a k o j e n u r e d i n A d i l G i r a j u s k o r o z a t i m u m r o p a v i s k o n j a , i m e n o v a n j e n a njegov o m j e s t o M u r a t - G i r a j . Mehmed-Giraj j e poslao v e dva poslanstva n a c a r s k i d v o r , j o k a d j e po p r v i p u t a sjedio na k r i m s k o m p r i j e s t o l j u ; poslao j e sada svoga p o s l a n i k a M e j d a n Gazi-bega (bio j e t o deveti p o s l a n i k k o j i se p o j a v i o na c a r s k o m d v o r u ) d a o b j a v i svoj d r u g i dolazak na p r i j e s t o l . S l i j e d e e godine je taj isti poslanik d o a o estitati p r i g o d o m krunisanja Leopolda, k r a l j a Ugarske i e k e d v i j e godine n a k o n s m r t i cara Ferdinanda I I I . e s t i t a o j e L e o p o l d u t o se o k r u n i o za r i m s k o g a cara. V i e nego o b i n u e s t i t k u predao j e c a r u t a t a r s k i p o s l a n i k , k o j i j e stigao j o iste godine. H a n j e pisao c a r u : R a k o c z v se rask r i n k a o , v e l i k i vezir M e h m e d K o p r u l u j e p o a o k a z n i t i ga i s u l t a n j e h a n u naredio da v e l i k o m v e z i r u da p o d r k u . O n j e zbog toga s N u g a j e m o p u s t o i o E r d e l j , Rakoczvja je p r o g o n i o sve do Tise, a l i t u n i j e dalje p r e k o r a i o c a r s k u g r a n i c u . P o r t a j e k n e e v i n u E r d e l j dala A k a c i j u Barcsaiu. A k o j e c a r u stalo do s u l t a n o v a i hanova p r i j a t e l j s t v a , neka s m a t r a Rakoczvja b u n t o v n i k o m . Car o d g o v o r i : H a n j e l o e i n f o r m i r a n o cars k i m g r a n i c a m a k o j e se p r u a j u p r e k o Tise. P o s l a n i k u j e dano pet t i s u a c a r s k i h t a l i r a , z l a t n i lanac i srebrno p o s u e u v r i j e d n o s t i do dvjesta e z d e s e t guldena. T o j e b i o i z v j e t a j tatarskoga hana o v o j n o m p o h o d u k o j i j e poduzeo po P o r t i n o j nar e d b i , u k o r i s t Poljske p r o t i v n j e z i n i h n e p r i j a t e l j a , saveza erdeljskog, m o l d a v s k o g , v l a k o g v o j v o d e i k o z a k o g a h e t m a n a . K o z a k i j e h e t m a n z a t r a i o o d Porte da m u da leno i uz t o z l a t o m izvezenu k a p u , t u g i zastavu, a l i t o n i j e d o b i o , j e r j e P o r t a uzela u o b z i r tatarskoga h a n a k o j e m u se t a k v o darivanje lena m o d a ne b i dopalo. K o z a c i su se, v j e r o j a t n o d i j e l o m nezadovoljni t a k v i m odgovorom k o j i m i h odbijaju, stavili na Rakoczvjevu s t r a n u i j a j e v o j s k a s p o m o n i m e t a m a b r o j a l a e z d e s e t t i s u a l j u d i . T a t a r s k i se h a n podigao s d v i j e t i s u e kon j a n i k a , i j u j e p o l o v i n u vojske p r e d v o d i o kalga, i upao u E r d e l j , p a p r e p l a v i o z e m l j u kao da j e nastala propast o p e g pot o p a . Dvadeset t i s u a k r a n a j e p o g i n u l o , a isto t o l i k o i h j e odvedeno u z a r o b l j e n i t v o ; m e u n j i m a j e b i l o sedam s t o t i n a e r d e l j s k i h p l e m i a . V i e t i s u a k o l a j e natovareno p l i j e n o m , odvezeno j e s t o t i n u i pedeset topova, a za o t k u p n i n u za n a j b l i e Rakoczvjeve r o a k e d a n o j e p o v r h toga j o i t r i s t a t i s u a pjastera. T a k o s j a j n u r a t n u p o b j e d u n a g r a d i o j e s u l t a n d r a g i m kamenjem u k r a e n i m b o d e o m i svjetlucavom samurovinom. 445

V l a k i i m o l d a v s k i v o j v o d a , k o j i su p a l i u n e m i l o s t v e l i k o g a vezira j e r su sudjelovali u r a t u p r o t i v Poljske, pozvani su n a odgovornost. B u d u i da su o d u g o v l a i l i d o l a s k o m , a K o n s t a n t n i Besaraba iz V l a k e p o v r h toga j o izjavio, da, a k o b i p o a o u C a r i g r a d , ne b i d o a o d r u g a i j e nego sa s v o j o m s a b l j o m , b i l i su s m i j e n j e n i . V l a k i m v o j v o d o m i m e n o v a n j e G r k M i h n e , sin b r a v a r a , a m o l d a v s k i v o j v o d a j e postao e z d e s e t o g o d i n j i A l banac G i k a , z e m l j a k v e l i k o g a v e z i r a iz grada K o p r u . P r o t i v V l a k e su p o l i t a t a r s k i h a n i n a m j e s n i k S i l i s t r e F a z l i - p a a k a o serdar. H a n j e , o s i m o b i n o g novca za i z m a r i n u , deset t i s u a d u k a t a , d o b i o j o i c a r s k i h a t i e r i f da se s e t r d e s e t t i s u a l j u d i z a d r i o k o A k e r m a n a , a F a z l i - p a i j e n a r e e n o d a sa spahi1657. j a m a i j a n j i a r i m a , s p o s j e d n i c i m a z i j a m e t a i t i m a r a p o e prek o R u u k a u V l a k u . Umjesto d a F a z l i j a u r n o krene iz Ru u k a da se domogne Besarabe, dao m u j e v r e m e n a sedamnae s t o d n e v n i m otezanjem da spali p r e d g r a a T r g o v i t a i d a pobjegne u E r d e l j . K a u da j e ovo o d u g o v l a e n j e p r o u z r o i l o dvadeset t i s u a d u k a t a t o i h j e d o n i o j e d a n prevodilac. Z b o g t o g a su se p o d v o j i l i kalga, v o a k r i m s k e vojske, i F a z l i - p a a . P r o t i v njega su u e s t a l e t u b e , a posljedica j e b i l a da j e pozvan u E d r e n u i s m a k n u t . K a l g i j e i z r a e n o odobravanje i v r h o v n i sobar, k o j i m u j e poslan, p r e d a o m u j e z l a t n i lanac i d r a g i m kamen j e m u k r a e n i b o d e . T o su b i l i d o g a a j i na k r a j u godine. 13.4. S p r v i m danima p r o l j e a podignut je carski a t o r u dolini 1658. E d r e n e zbog r a t n o g p o h o d a n a E r d e l j . V e l i k i vezir j e p o a o t e k devet sedmica n a k o n toga, k a d a ga j e s u l t a n uveo u a s t vrhovnoga vojskovoe uobiajenim ceremonijalom, zataknuvi m u za t u r b a n dvije d i j a m a n t i m a u k r a e n e perjanice. B u d i m s k i n a m j e s n i k i n a m j e s n i k Silistre, K e n a n i K a d r i - p a a , s j e d i n i l i su svoje e t e , odjele zemaljske o b r a n e (levende) i t a t a r s k e e t e iz D o b r u d e s dvanaest t i s u a P o l j a k a , p a su p o l i n a Jene k o 30.8. j e j e osvojeno n a k o n dvadeset i e t i r i navale. T a t a r i i K o z a c i su o d j a h a l i u A l b a J u l i j u ( S t o l n i B i o g r a d - S e k e f e h e r v a r ) , Rakoczvjevu p r i j e s t o l n i c u , gdje su t r i sata n a v a l j i v a l i n a g r a d , p a ga z a t i m p o t p u n o o p l j a k a l i . Dvjesta t i s u a T a t a r a j e o v u l i j e p u z e m l j u p r e t v o r i l o u z g a r i t e , u mjesto h a r a n j a i p a l e a . G r a d j e izgubio t i s u u i pet s t o t i n a d u a , d v i j e t r e i n e j e p a l o p o d m a e m , a t r e i n a j e odvedena u r o p s t v o . N a silno j a d i k o v a n j e s t a l e a i m e n o v a n j e za erdeljskoga kneza A k a c i j e Barcsav uz o g r o m n i teret; u m j e s t o d a p l a t i k a o dosad g o d i n j i d a n a k o d t i s u u i pet s t o t i n a d u k a t a , m o r a o j e svake godine p r e d a t i Port i e t r d e s e t t i s u a d u k a t a . Uz te uvjete, k o j i su z e m l j u u n a p r i j e d u p r o p a s t i l i , zaodjeo ga j e za t o o d r e e n i sobar k a f t a n o m , k u k o m i b u z d o v a n o m , a sobar se naziva p o v j e r e n i k za postavljanje, iskemleagasi, t j . aga s t o l i a za n o g e . Postavio ga j e n a k n e e v s k u s t o l i c u i l i , b o l j e r e i , s t o l i za noge (isfkemle), j e r s u t r i k n e e v i n e , M o l d a v s k a , V l a k a i E r d e l j samo z l a t n i s t o l i i za s u l t a n o v u n o g u . e n g i z a d e (engi) A l i - p a a p o s l a n 446

j e za n a m j e s n i k a u T e m i v a r , a b u d i m s k i n a m j e s n i k K e n a n - p a a ostavljen j e da u v a Jene. V i j e s t o p o b j e d i n a d Jeneom p r o s l a v l j e n a je u E d r e n i i u i t a v o m e c a r s t v u r a s k o n o m ras v j e t o m . Sobar-donosilac obavijesti o p o b j e d i u n a p r i j e e n je u v r h o v n o g k o n j u n i k a , a v e l i k o m v e z i r u je poslana sablja k o j a se d i v n o b l i s t a l a uz s a m u r o v i n u , t a m n u p o p u t n o i . I z m e u A k a c i j a Barscava, erdeljskoga kneza, i b u d i m s k o g a p a e ugovoreno j e pet t o a k a : p r v o , L u g o j i S e b e , o d i j i h je p r i h o d a odr e e n o petnaest t i s u a d u k a t a g o d i n j e za m i l o d a r e u M e k u i M e d i n u , u b u d u e n e e v i e sa s v i m s v o j i m selima i podanicim a p r i p a d a t i E r d e l j u ; d r u g o , Jene e sa s v o j i m s t a r i m granicama u b u d u e p r i p a d a t i s u l t a n u ; t r e e , to isto v a i i za v e p r i j e toga zapisana sela o l n o k a 'koja su b i l a u p i s a n a kao len a i v a k u f i ; e t v r t o , knez i t r i erdeljske n a r o d n o s t i obavezuju se da e u k l o n i t i Rakoczvja; peto, z a t r a e n o je da se p l a t i ratna t e t a t o su j e s t a l e i o b e a l i d a t i s v i m s v o j i m m o g u n o s t i m a . U p u s t i t i se u p o b l i e s t v a r i i l i v i e t r a i t i , n i s u d o p u t a l e o k o l n o s t i , j e r su n e m i r i k o j i su i z b i l i u A z i j i z a h t i j e v a l i n a j h i t n i j i p o v r a t a k v e l i k o g a vezira. D o k j e t r a j a l o n a o r u a n j e za erd e l j s k i r a t i za v r i j e m e toga r a t a , izbila je u A z i j i j e d n a o d najs t r a n i j i h p o b u n a , k o j o j je na e l u b i o v e d o v o l j n o p o z n a t i Abaza Hasan, k v a s a c svih v r e n j a , g r a a v r e n j a svih o p t u b i . To j e b i l a jezgra o k o k o j e se nije o k u p l j a o samo o l o iz tame, b u n t o v n i c i i b u n d i j e svake vrste, k o j i su se n i z a l i u d u g i m p o v o r k a m a k o j e su uzbudile z e m l j u , v e su t u bile i p a e , kao n a m j e s n i c i D a m a s k a i Anadolije, vezir Tajar-zade A h m e t , beglerbeg D a n m i r z a i v i e o d pedeset s m i j e n j e n i h s a n d a k b e g a uz p r a t n j u s a r i d a i segbana, tzv. o d r e d a zemaljske obrane k o j i su i m b i l i d r u g a r s k a o b r a n a u p o b u n i . Pod k r i n k o m da e izv r a v a t i z a p o v i j e d i , po k o j i m a su se t r e b a l i p o j a v i t i u c a r s k o m l o g o r u , o n i su s a k u p i l i t r u p e , a l i su o n d a na h a t i e r i f , k o j i i h je o k r i v i o za sporost polaska, o d g o v o r i l i o b j a n j a v a j u i da n i jedan od n j i h nee poi u rat doklegod K o p r u l u Mehmed, k o j i j e s m a k n u o v i e od t i s u u spahija i j o v i e j a n j i a r a , bude vel i k i vezir. S o v i m o b j a n j e n j e m , k o j e j e zahtijevalo o d l u n i odg o v o r u r o k u o d e t r n a e s t dana, p o s l a l i su j e d n o g a iz svoje sredine, Hasana, i p o l i u isto v r i j e m e p r e m a B r u s i . Pobunjen i c i n i s u d o p u t a l i o t i m a k o m o l o u da p o m i l o j v o l j i p l j a k a , a l i su u c j e n j i v a l i gradove sa deset i dvadeset t i s u a pjastera, te su o n d a s v o t u d i j e l i l i m e u one k o j i su se zakleli n a n j i h o v u zastavu. Suca B r u s e H a i m - z a d e a p r i s i l i l i su da s isto t a k v i m p o s l a n s t v o m ide k s u l t a n u . S u l t a n i h s r d i t o p r i m i . P o l j s k i k r a l j , p r e m d a j e n e v j e r n i k , p r i p o m o g a o j e o v o j p o b j e d i vjere, a o n i k o j i se n a z i v a j u p r a v o v j e r n i m a i k o j i i s p o v i j e d a j u j e d i n stvo, iz straha da ne izgube glavu, zaveli su t o l i k o m u s l i m a n a s v r a j o m n a m j e r o m . A k o se Abaza H a s a n b o j i o v a m o d o i , nek a ode za n a m j e s n i k a u B a g d a d i n e k a r a z j u r i te s k u p i n e . Sada n i j e a s da se s m i j e n i vezir. A k o ne p o s l u a t e , zakleo sam 447

se da u sve u n i t i t i m a e m , p a i Vas zasad t i t i p o s l a n i k a nep o v r e d i v o s t , a sada se k u p i t e o d a v d e . Sobar Hasan-aga, k o j i j e p o a o s p o z i v o m u p u e n i m Hasan Abazi i v e l i k o m v e z i r u don i o vijest o p r o i r e n j u ustanka, b i o j e , po v e z i r o v u n a l o g u , odm a h u b i j e n zbog s t r a h a da b i se n e t o m o g l o saznati u l o g o r u . J a n j i a r i i spahije, k o j i su se nalazili k o d Abaze, p o n o v o su u p u t i l i poslanstvo s u l t a n u i z a t r a i l i smjenjivanje vezira, j e r p r i j e n e e p o i u r a t . S u l t a n se izjasnio jasno i o t v o r e n o k a o z a t i t n i k v e l i k o g a vezira, pa je t i m e z a t v o r i o u s t a s v i m a onim a k o j i su t u p r i l i k u eljeli i s k o r i s t i t i . Fetva, t o su j e p o t p i sali m u f t i j a i sva u l e m a i k o j o m su p r o g n a n i svi p o b u n j e n i c i , m n o g o p u t a j e prepisana i razaslana u sve zemlje. P a a iz D i j a r b e k r a , M u r t a z a - p a a , d o b i o j e n a r e d b u d a sa s v i m k u r d i s t a n s k i m b e g o v i m a i s e t a m a iz E r z u r u m a p o e p r o t i v Abaze. Ken a n - p a i je povjereno da u v a B r u s u , a a u o g l u M e h m e d - p a i d a u v a M u d a n i j u . A n a d o l s k o m n a m j e s n i k u K o n a k d i Ali-pai j e do M u r t a z a - p a i n a dolaska dano v r h o v n o z a p o v j e d n i t v o , a n e k a d a n j e m carigradskom kajmakamu Sinan-pai, s nadimk o m K i r k a j a k , t j . n o g a e t r d e s e t , povjerena j e z a t i t a U s k i i d a r a gdje j e podigao nasipe i p o s t o l j a za topove. Sve su to b i le svrsishodne m j e r e , d i j e l o m o s u j e e n e zbog K e n a n - p a i n o g (iz Bruse) t a j n o g s p o r a z u m a s b u n t o v n i c i m a . U i s t o m d u h u m a k i j a v e l i j e v s k e p o l i t i k e p o n a a o se i K o p r u l u p r e m a serdaru k o j i se p o v r a t i o s K r e t e , p r e m a D e l i H u seinu, k o j i j e dvanaest g o d i n a ratovao p r o t i v Venecijanaca u s v e t o m r a t u , k o j i j e pobjedonosno o b r a n i o n o v i b e d e m osvaj a n j a , K a n e j u , h r a b r o napao K a n d i j u , sretno u g u i o p o b u n u i u m n o g i m se b i t k a m a t a k o j u n a k i b o r i o da je njegova slava p o k r i l a k o p n o i m o r e kao t o su oiljci p r e k r i v a l i njegovo tijel o . Uz i z l i k u da j e n a k u p i o blago, a i p a k n i j e osvojio K a n d i j u , h t i o ga je K o p r u l u m a k n u t i s p u t a ; njega, k o j e m u j e d r a v n i p e a t po d r u g i p u t a mogao b i t i poslan, kao t o m u j e j e d a n p u t v e b i o poslan, a l i m u j e onda opet oduzet. I z v o e n j u t o g poth v a t a s u p r o t s t a v i l i s u se m n o g o b r o j n i i m o n i D e l i H u s e i n o v i p r i j a t e l j i n a d v o r u i u m i n i s t a r s t v u . Hazinedar Solak M e h m e d , s t a r i Deli H u s e i n o v i n o v i K o p r u l u j e v p r i j a t e l j , i z m o l i o je iv o t za D e l i H u s e i n a o d stare sultanije-valide. Reis-efendija i G u r d i e h a j a u s p o r a z u m u sa S o l a k o m p r e d o i l i su v e l i k o m v e z i r u da se s m a k n u e vezira zbog same sumnje i bez fetve ne b i m o g l o i z v r i t i . K o p r u l u po reis-efendiji z a t r a i o d m u f t i j e fetvu, a l i se ovaj i s p r i a da m o r a m i s l i t i ne samo n a ovaj v e i n a onaj svijet. Reis-efendija (da svog p r i j a t e l j a t o s i g u r n i j e spasi) t o b o e j e p r i s t a o n a K o p r u l u j e v p l a n i p r e d l o i o m u , don e s a v i v e l i k o m v e z i r u m u f t i j i n odgovor, da D e l i Huseina dovede u s t u p i c u d a j u i m u n e k u s l u b u , gdje n i s u m o g l i nedostaj a t i t u i t e l j i . T o j e n a j s i g u r n i j e a k o m u se da p o l o a j v r h o v n o g a d m i r a l a , gdje e se p o m o r s k i k n e z o v i i p r e d s t o j n i c i o t o k a usko448

ro h r p i m i c e p o j a v i t i da se p r i t u e na ucjene. T a k o je reis-efend i j a d o b i o za D e l i H u s e i n a p o l o a j k a p u d a n p a e , a l i je ovoga p o t a j n o u p o z o r i o n a p o l o e n u m u z a m k u i Deli H u s e i n je b i o na oprezu. To m u j e b i l o t i m l a k e t o n i j e trebao p o k a z a t i slabu s t r a n u , j e r je s K r e t e d o a o izvanredno bogat, pa m u nije t r e b a l o n i ucjena n i d a r o v a da v o d i s j a j n u k u u . Zaista, ka u da j e o d b i j a o a k i darove k a p e t a n a , k o j i su m u d a r i v a l i dje a k e , sukna, bogate t k a n i n e i s l i n o . T a k o se g o v o r i , rekao j e h i s t o r i a r k o j e m u j e u t a k v o o d b i j a n j e vezira b i l o t e k o pov j e r o v a t i , a k i u p o i v o t o p a s n o m p o l o a j u . Za ovaj je p u t a K o p r u l u j e v m a k i j a v e l i z a m podlegao o n o m f i n i j e m reis-efendij i n o m , a D e l i H u s e i n o v o s m a k n u e o d l o e n o j e t a k o dugo d o k bude k a p u d a n p a a i d o k se ne pojave t u i o c i . M e u s m r t n i m s l u a j e v i m a z n a m e n i t i h pisaca od I b r a h i m o v a s t u p a n j a n a p r i j e s t o l .najistaknutiji su k a l i g r a f a i pjesnika Devrija, pjesnika i filologa Nijazija, muftije-historiara Aziz efendije i h i s t o r i a r a - e n c i k l o p e d i a r a K a t i b Celebi H a d i Halife. D e v r i j e b i o b i s t r a glava i d r u b o v a o j e s reis-efendij o m S a r i A b d u l l a h o m i , o t k a d je p o e t k o m s t o l j e a u m r o p i sac t a l i k a A r i f , b i o j e n a j l j e p e pero i pisao r i m o v a n u r a s p r a v u o l o g o g r i f i m a , j e d n u o j e d n o s t a v n i m l i j e k o v i m a , a j e d n u o kal e n d a r s k o m p r o r i c a n j u . N i j a z i , k o j i je p r a v i o k a r i j e r u suca i na k r a j u b i o sudac u K a i r u , b i o je pisac b i o g r a f i j a p j e s n i k a , jedne z b i r k e p e r z i j s k i h poslovica s n a s l o v o m : S m j e r n i c a djel o v a n j a , jedne k n j i g e o t o i o n i c a m a , jednoga d i v a n a i j e d n o g s k r a e n o g t u r s k o g p r i j e v o d a opisa i v o t a z n a m e n i t i h l j u d i od I b n H a l i k a n a . O k n j i z i s p l e t k a r a , a s t o h l e p n o g , bezobzirnog i f a n a t i n o g k a d i a s k e r a i kasnijega m u f t i j e K a r a e l e b i Abdulaziz-efendije v e smo u ovoj h i s t o r i j i n e k o l i k o p u t a g o v o r i l i , u t e k s t u i o n j e m u k a o a k t i v n o j osobi, kao i u p o d n a s l o v i m a gdje je s p o m e n u t u i z v o r i m a . O s i m j u r i s t i k e rasprave t o j u je predao s u l t a n u M e h m e d u , da b i k o d svoga z a t i t n i k a kizlarage ishodio osnovu za i n m u f t i j e , ostavio je dva h i s t o r i j s k a djela, k o j a su m u dala o d l i n o m j e s t o m e u o s m a n s k i m h i s t o r i a r i m a . P r v o j e djelo u n i v e r z a l n a povijest po k r o n o l o k o m slijedu p o j e d i n o s t i p o d n a s l o v o m : V r t p r a v e d n i k a , ije s a e t o p r i povijedanje i n a p u h a n i s t i l b u d e e l j u da b i b o l j e b i l o d a je pisac b i o i r o k o g r u d n i j i u i n j e n i c a m a , a t e d l j i v i j i na rijeim a . Njegovo je d r u g o djelo nastavak ove p o v i j e s t i , k o j a p r i p o v i j e d a o p o v i j e s t i Osmanskog carstva o d s k i d a n j a sultana I b r a h i m a s p r i j e s t o l a do sedam sedmica p r i j e p i e v e s m r t i , gdje n e o b i n o m n o g o p r i a o sebi, a s m r n j o m g o v o r i o s v i m svoj i m t a k m a c i m a za p o l o a j m u f t i j e , a n a r o i t o p r o t i v u n u k a vel i k o g a h o d e Seadedina, i j a su s r e a , utjecaj i slava p r e d m e t Aziz-efendijine s i t n i a v e , t a t e i o t r o v n e l j u b o m o r e . K a o t o m u je o t r i j e z i k za i v o t a p r i b a v i o m n o g o n e p r i j a t e l j a , tako m u n i o t r o p e r o n a k o n s m r t i ne m o e p r i b a v i t i m n o g o p r i j a 29 Historija osmanskog carstva II

449

telja. Za t o l i k o ogovaranja b i l a je r a z l o g o m njegova t a t i n a i l j u b a v p r e m a sjaju, bez i k a k v o g d r u g o g razloga. T a k o je svoje sluge, s k u p i n u l i j e p i h d j e a k a , z i m i odijevao u i n d i j s k i cvjetas t i bogazin s p o j a s i m a o d k a m i r s k i h a l o v a , a l j e t i u n a j f i n i j i m u s l i n , p o k r i m s k o m e k r o j u sa z l a t n i m o p a s a i m a . K a d su h l a d n o a i l i v r u i n a b i l i u m j e r e n i , n o s i l i su p o p u t m l i j e k a b i jele h a l j e t k e o d n a j f i n i j e g p l a t n a bez h l a a ; h a l j e t a k je na prsim a bio i r o k o otvoren prorezom, p r o v i e n s nekoliko zlatnih k o p i i d u g m e t a da b i ga za svaki s l u a j m o g l i z a t v o r i t i . A k o su h i t n o pozvani, blistale su se zlatne k o p e , a j o v i e p r s a p r e d o i m a d r u t v a , t o je davalo g r a u za ogovaranje. S daleko m a n j e sjaja i b u k e nego t o je b i o t a t i , a s t o h l e p n i i strasni m u f t i j a Abdulaziz, a l i s daleko v i e v a n o s t i kao m i r a n nepristran historiar i mnogostrani uenjak u m r o je r a u n o v o a K a t i b - e l e b i , poznat p o d i m e n o m H a d i H a l i f a . B i o je sin spa1629. h i j e i u a o j e p r i j e dvadeset i pet g o d i n a kao a g i r d ( n a u n i k ) u u r e d glavnog pisara. T a k o j e opisao perzijske ratove u H a m a d a n u i B a g d a d u u k o j i m a je sam sudjelovao. U C a r i g r a d u je zat i m pisao Kadi-zadeova predavanja, a za v e l i k o g vezira Mehme a - s - v e l i k i m - t a b a n o m , b i o je z i m i u z i m o v a l i t u u H a l e b u , obav i o h a d i l u k u M e k i i M e d i n i pa odatle d o b i o ime H a d i , t j . 1635. h a d i j a , h o d o a s n i k ; k o n a n o je p r i s u s t v o v a o opsadi Erevana. Otada je z a p o e o o p i sveti b o j , naime b o r b u s neznanjem neprestano u e i . S l u a o je n a j o d l i n i j e profesore u glavnome g r a d u i , p o t o se deset godina posvetio samo j e z i k o s l o v n i m i p r a v n i m z n a n o s t i m a , logici i r e t o r i c i , egzegezi i p r e d a j i (hadisima), pozabavio se s t u d i j e m m a t e m a t i k e i geografije, na t o ga je n a r o i t o p o t a k a o k r e t s k i rat. K a d a je p o e o p o b o l i j e v a t i , bacio se na l i j e n i k o u m i j e e i znanost o t a j n o m z n a e n j u slova i B o i e g a imena. L i j e p i p l o d o v i n j e g o v i h t r i d e s e t o g o d i n j i h s t u d i j a su e t r n a e s t o d l i n i h djela: t r i n a j b o l j a o s m a n s k a geografska djela, p r v o p r i j e v o d Atlasa m i n o r a , p o d n a s l o v o m : I s i j a v a n j a s v i j e t l a , d r u g o je P r e g l e d s v i j e t a , koje s a d r i zem l j o p i s n i opis Azije, t r e e je opis evropske T u r s k e ; z a t i m slijede pet n a j b o l j i h h i s t o r i j s k i h djela o O s m a n i m a , dva k o j a imaj u ime Fezlike; p r v o je o p a povijest od stvaranja svijeta do t r i godine p r e d s m r t , na a r a p s k o m ; drugo je na t u r s k o m j e z i k u o d godine t i s u u t e po H i d r e t u , t o m o r a o t p r i l i k e b i t i doba njegova r o e n j a , t a k o e r do t r i godine p r e d s m r t napisano. K r o z e z d e s e t godina to j e n a j i s t a k n u t i j i p r a g m a t i k i izvor ove p o v i j e s t i ; z a t i m slijedi povijest o s m a n s k i h p o m o r s k i h b i t k i , povijest C a r i g r a d a i z b i r k a f e t v i k o j u za p o t v r d u d a t u m a j e d i n u treba cijeniti, premda je t u i tamo treba popraviti u kronolo k i m p r e g l e d i m a , d v i j e rasprave d o g m a t s k o g a s a d r a j a , j e d n a z b i r k a statistike, j e d n a f i l o l o k a z b i r k a , n a i m e h r e s t o m a t i j a poslovica i stihova, k o n a n o v e l i k i b i b l i o g r a f s k i i e n c i k l o p e d i j s k i r j e n i k , iji j e s a d r a j i z r a e n n a s l o v o m : I m e n a k n j i g a i znan o s t i . N j e g o v a e n c i k l o p e d i j s k a v r i j e d n o s t p o s t o j i samo u alfa450

b e t s k o m p o r e t k u velike T a k o p r i i - z a d e o v e enciklopedije, a l i j e t i m v e a njegova b i b l i o g r a f s k a v r i j e d n o s t , j e d i n i n e p r o c j e n j i v i s v j e t i o n i k u s l i v u t r i j u m o r a : arapske, perzijske i t u r s k e k n j i evne povijesti.

[ N a vijest o p o b u n i u A z i j i , v e l i k i vezir p o h i t i u Edrene, gdje se, d v a dana kasnije, o d r i carsko v i j e e u s u l t a n o v o m p r i s u u . T a m o se o n o b r a t i o f i c i r i m a , o b a v i j e s t i i h o p o b u n i i z a t r a i n j i h o v u p u n u p o d r k u n a p o h o d u p r o t i v Abaze, k o j u o n i u p u n o m zanosu i s k a u . M u f t i j a B u l e v i da f e t v u k o j o m se ozakonjuje u b o j s t v o p o b u n j e n i k a p r o t i v sultana. N a k o n sedamnaest dana, s u l t a n se u t a b o r i n a p o l j u D a u t - p a e u C a r i g r a d u gdje su se v j e b a l e t r u p e ; osam dana kasnije, b i o j e u Uskudar u . T u se p o n o v n o podijele n a m j e s n i t v a Damaska, Sivasa, K a r a m a n a , A n a d o l a i A n k a r e , ije su p a e b i l e m e u p o b u n j e n i c i m a ; t a k o e r j e t u za serdara i m e n o v a n J u s u f - p a a . K a d a j e Abaza u o d a se sultanovoj vojsci p o d i j e l i o novac p r e d Carig r a d o m , s m i s l i p l a n da p o a l j e 5.000 spahija, p r i v i d n o k a o d a su se p o k a j a l i , u sultanov t a b o r da b i se p o m i j e a l i sa s v o j i m d r u g o v i m a i da b i , p r i p r v o j zgodi, m a k l i v e l i k o g vezira. A l i ovaj, o b a v i j e t e n o tome preko svojih d o u n i k a koje je d r a o svugdje, sastavi spisak o d 7.000 spahija, koje n i s u p r i s t u p i l e v j e b a m a i stoga su b r i s a n i , a sluili su k o d Abaze, t e 1.300 n j i h , k o j i se u s k o r o pojave u t a b o r u , bude pohvatano i posje e n o . T r u p e su o z b i l j n i j e m r m l j a l e u t a b o r u zbog b r i s a n j a 7.000 P o r t i n i h s l u b e n i k a i p o g u b l j e n j a u h v a e n i h , zbog m e u s o b n o g r a t a m u s l i m a n a i s l i n o g a . Z b o g toga v e l i k i vezir i z m i j e n i p l a n da s a m ide n a Abazu, ostane u U s k u d a r u i M u r t a z a - p a u o d r e d i za v r h o v n o g zapovjednika. Ovaj o t k r i j e da se t r o j i c a n j e m u pod r e e n i h p a a potajice d o p i s u j u sa A b a z o m , te i h p o s i j e e i glave p o a l j e u C a r i g r a d , za t o bude p o h v a l j e n . K o d I l h u n a b u d e M u r t a z a - p a a , o i j e m k r e t a n j u j e b i o t o n o o b a v i j e t e n , iznen a d a n a p a d n u t o d Abaze i p o t p u n o p o t u e n uz g u b i t a k 8.000 r a t n i k a . T o samo p o t v r d i v r i j e d n o s t M u r t a z a - p a e u o i m a vel i k o g vezira k o j i j e , dosada, sumnjao u njega. O n ga p o t v r d i za v r h o v n o g zapovjednika. P o t o se p r o i r i o glas o porazu, o n n a e n e z g o d n i m d a s u l t a n ostane t u i ovaj se v r a t i u seraj u Carigrad. M u r t a z a - p a a se p o k a e d o s t o j n i m t o l i k o g p o v j e r e n j a , te, t a m o gdje nije uspjela r a t n i k a h r a b r o s t , o d l u i p r i m i j e n i t i l u kavstvo. Preko s v o j i h p o u z d a n i k a , u b a e n i h u A b a z i n t a b o r k o d A n t e p a , nagovarao j e j a n j i a r e i spahije da se vrate i da svoje interese odvoje o d segbana i s a r i d a ; stalno j e o d r a v a o spremnost t u r k m e n s k i h , k u r d s k i h i a r a p s k i h t r u p a ; p r i d o b i o j e i v o e l e v e n d s k i h odjela. A o n d a j e j e d a n v r a j i m o m a k sugerirao Abazi d a m o r a zauzeti halepsku (alepsku) t v r a v u , a k o 29* 451

15.10. 1658. 20.10. 1658.

\\ \2. igjjg.'
t

eli o s i g u r a t i svoja p o s t i g n u a , te da je n a j b o l j e l u k a v s t v o ubac i t i odane m u levende u t v r a v u . P o t o p r i s t a n e , b i o je m i r a n , kada je v i d i o k a k o odjel za o d j e l o m levenda odlazi k a H a l e b u , gdje se nalazio M u r t a z a - p a a . J o v i e su ga u m i r i l e p o r u k e lev e n d s k i h glavara iz H a l e b a k o j i su ga u v j e r a v a l i da j e serdar r a s p o l o e n isposlovati P o r t i n o p o m i l o v a n j e za njega. Onda njegov m u f t i j a o d l u i to p r o v j e r i t i , d o e u H a l e b i t u d o b i j e najsvetija u v j e r a v a n j a M u r t a z a - p a e i K o n a k d i Ali-pae, namjes n i k a , te se s t o m obavijesti v r a t i . T o u m i r i Abazu. Serdar tada p o a l j e s a n d a k b e g a Ahiske, A r s l a n - p a u , s p i s m o m k o j i K u r a n o m i B o g o m z a j a m i p u n u sigurnost i stvarno zalaganje k o d Porte da Abazu p o n o v n o p r i m i u m i l o s t . Ovaj se t a j n o dogov o r i o sa v o a m a l e v e n d s k i h t r u p a , koje su b i l e i z d a j n i k e , a t o b o e p r i m l j e n e kao t a o c i , i Abaza krene u Haleb. B i o j e d o e k a n i u g o e n s n a j v i i m p o a s t i m a i s m j e t e n u seraju M u r t a za-pae, a pratnja u k u a m a po gradu. Odmah je u p r i s u u g r a d s k i h glavara s l o e n a z a m o l b a na v e l i k s g vezira, m u f t i j u i k i z l a r a g u za p o m i l o v a n j e Abaze i p r e d n j i m j e u p u e n k u r i r . A onda j e o n , sa trideset p a a i begova svoje stranke, m e u n j i m a vezir K e n a n - p a a (nekada b u d i m s k i n a m j e s n i k ) i vezir T a j a r o g l u A h m e t - p a a , z a d r a n na v e e r i k o d serdara. Vlasnic i m a k u a r e e n o j e da n a t o p o v s k i pucanj i z v r e napad n a svoje goste i p o b i j u i h . K a d a j e v e e r a b i l a gotova, rekne M u r t a z a - p a a s v o j i m l j u d i m a da p a a m a , njegovoj b r a i , donesu vod u za o b r e d n o p r a n j e (abdest) p r e d v e e r n j u m o l i t v u . T o j e b i o znak za p r e p a d i o n i su svi p o b i j e n i . Onda se oglasi i t o p , te se p o g u b i i sva n j i h o v a p r a t n j a . U t o j s t r a n o j n o i osjetio se s n a a n potres zemlje u H a l e b u , kao da se i ona zgrozila n a d t a k v o m s t r a h o t o m , a u s k o r o j e izbio u C a r i g r a d u v e l i k i p o a r k o j i se o p e n i t o d r a o z n a m e n j e m p r i r o d e i Sudnjeg dana za kaznu zbog takve grehote. Javna osveta n a d g l a v a m a pobune o l a k a l a je v e l i k o m vezir u p r i v a t n u osvetu n a d D e l i H u s e i n o m k o j e g se b o j a o kao sup a r n i k a , a ije j e pogubljenje b i l o o d g o e n o samo posredovan j e m valide i kizlarage. O n j e b i o i m e n o v a n n a m j e s n i k o m Rumelije umjesto v e l i k i m a d m i r a l o m , p o l o a j e m t o m u je bio p o d i j e l j e n kao e h a j i valide (sultanove m a j k e ) k o j i j e postao p a a ; a n a t o m m j e s t u b i l o ga j e l a k e o p t u i t i i b i o j e v i e u o v i s n o s t i o v e l i k o m v e z i r u . D e l i H u s e i n , uspavan p r i v i d n i m K o p r i i l u j e v i m m i r o m , z a b o r a v i v i opomene p r i j a t e l j a , ubrao j e neke sume za n a t u r a l n a davanja, b i l o iz glupe g r a m z i v o s t i b i l o da stvarno n a p u n i i s p r a n j e n u b l a g a j n u ; a te sume su, u u s p o r e d b i sa u o b i a j e n i m t l a k a m a n a m j e s n i k a , bile t a k o bezna a j n e da ga n i t k o za to ne b i o p t u i o da K o p r u l u n i j e podgovor i o suca F i l i b a (Plovdiva) da m u t a j n o p o a l j e o p t u b u u o b l i ku o p e p r i t u b e . i m j u j e d o b i o , pozove D e l i H u s e i n a u Car i g r a d , a o n n i t a ne s l u t e i o d m a h d o e ; a k ga v e l i k i vezir n a j p r i j a t e l j s k i j e p r i m i sa p o a s n i m k r z n o m . S l i j e d e i dan p r i 452

m i ga s u l t a n i e s t o k o i z g r d i , a v e l i k i vezir, nezadovoljan t i m e , sam j e v o d i o s u l t a n o v u r u k u da p o t p i e s m r t n u presudu. Deli H u s e i n j e b i o b a e n u z a t v o r i , usprkos molbama kizlarage i valide, usprkos p r i j e t n j a m a t r u p a , n a k o n dva dana p o g u b l j e n . T a k a v j e b i o k r a j h r a b r o g D e l i Huseina, nekada v r h o v n o g kon j u n i k a , n a m j e s n i k a K a i r a , C i p r a i Bagdada, k o j i j e dvanaest g o d i n a kao serdar t a k o j u n a k i v o d i o sveti rat za v j e r u i Carstvo, a k o j e m n i j e p o m o g l o n i osvajanje K a n d i j e n i p o l o a j vel i k o g vezira, iji m u j e s i m b o l - p e a t v e b i o poslan, nego je za n a g r a d u za t o l i k u h r a b r o s t i d u g o g o d i n j u s l u b u n a a o s m r t u K r v a v o j k u l i . R o d o m iz g r a d a J e n i e h i r a , b i o j e p o d M u r a t o m I V o b i n i n o s a d r v a u seraju, a njegova snaga i u m j e n o s t u natezanju l u k a p r i p o m o g l i su da ga u p o z n a s u l t a n . N e k i perz i j s k i p o s l a n i k d o n i o j e l u k da v i d i da l i ga n e k i c a r i g r a d s k i j u n a k i l i b o r a c moe n a t e g n u t i ; i u i s t i n u su se svi u t o m e bezu s p j e n o o k u a l i , te j e l u k o s t a v l j e n u sobi kizlarage. D e l i H u sein, k o j i j e nekog z i m s k o g sutona nosio d r v a i sam se nalazio u t o j odaji, potajice ga je p o k u a o n a t e g n u t i i sretno to izveo, k a d se, d o l a s k o m kizlarage z a p l a e n , b r z o odatle m a k n u o . K i zlaraga, v i d j e v i da j e l u k p o m a k n u t sa svoga mjesta, u d i o se t k o j e to u i n i o , a Deli H u s e i n nategne l u k p r e d n j i m . B r z o m u dajte l j u d s k o o d i j e l o , r e e o n , d a bude d o s t o j a n pojav i t i se p r e d p a d i a h o m . O b u e n u d o l a m u , doveden je p r e d sultana k o j i j e i sam j a k i v i t e k i o v j e k , snagu i u m j e n o s t nos a a d r v a znao c i j e n i t i t a k o v i s o k o , k o l i k o j e n j i m e h t i o osram o t i t i izazov p o s l a n i k a . N o s a d r v a u n a p r i j e e n j e za v r h o v n o g k o n j u n i k a i n a k o n osvajanja Erevana za egipatskog n a m j e s n i k a . Glas o njegovoj snazi i njegova l i j e p a v a n j t i n a p r i b a v i l i su m u posebno n a k l o n o s t e n a k o j e su se, k a d a j e o n j a i o carig r a d s k i m u l i c a m a , vozikale u k o l i m a da b i ga vidjele. O v u p a n j u z a s l u i o je ne samo s v o j o m v i t e k o m snagom, nego i svojom vitekom uljudnou. M u f t i j a B u l e v i , i a k o ga je n a to mjesto postavio K o p r u l u , n i j e h t i o d a t i f e t v u za p o g u b l j e n j e Deli Huseina. a k je pisao s u l t a n u da b i v e l i k i vezir trebao i i n a K r e t u p r o t i v Venecijanaca, a ne n a p o b u n j e n i k e u A z i j i . A s u l t a n p r e d a p i s m o velik o m v e z i r u s r i j e i m a : P r e p u t a m t i slobodno m u l u ( m u f t i j u ) , tvoga d o s a d a n j e g t i e n i k a , p r o g n a t i i l i u b i t i . K o p r u l u ga p r o g n a , a z a m i j e n i ga M e h m e d iz Bruse, v r h o v n i sudac R u m e l i je. Deli H u s e i n a z a m i j e n i H i s i m M e h m e d , u B o s n u d o e r a n i j i v e l i k i vezir S i d i A h m e t - p a a ; u s m r e n j e i n a m j e s n i k K r e t e K o r Hasan, j e r ga j e v e l i k i vezir s m a t r a o s u p a r n i k o m , a mjesto njega d o e T a u k d i M u s t a f a - p a a k o j i se t a m o nalazio. Ran i j i k a p u d a n p a a T o p a l - p a a , ije j e p o g u b l j e n j e b i l o o d g o e n o za p o g o d n i j u p r i l i k u , j e r je sudjelovao u o s l o b a a n j u Lemnosa, b i o j e sada sa H i o s a pozvan o d svoga nasljednika, kapudanp a e A l i j e , na a d m i r a l s k i b r o d i , n a k o n p r e d o e n j a osude, za-

453

davljen o d j e d n o g r o b a . U s k o r o o d kuge u m r e k a p u d a n p a a , a n a s l i j e d i ga njegov sin A b d u l k a d i r p a a . O n j e v o d i o f l o t u i suk o b i o se sa V e n e c i j a n c i m a , te p r e t r p i o poraz uz g u b i t a k p r e k o 4.000 r a t n i k a . K a p u d a n p a a krene tada n a A t a l i j u i opsjedne g r a d , k o j i se j e d v a , uz o t k u p , spasi. Ta o t k u p n i n a o d s t o t i n u kesa zlata i k a n j a v a n j e v e l i k o m v e z i r u m r s k i h v e l i k a a ublaili su k a p u d a n p a i n poraz, te n i j e , kada se v r a t i o u C a r i g r a d , izgubio g l a v u , nego samo p o l o a j , na k o j i je p o s t a v l j e n M u s t a f a - p a a , K o p r u l u j e v zet. U i s t o v r i j e m e sa a z i j s k o m p o b u n o m d o l o j e do bune i u E g i p t u . M e h m e d , beg D i r d e , po b o g a t s t v u ispred svih begova, smislio j e s m i j e n i t i n a m j e s n i k a e h s u v a r M e h m e d - p a u , k o j i m u nije htio podariti titulu emirul-had, t j . v o e hadijskih karavana, i u t u s v r h u je p o d i j e l i o zlato m e u v o j n i k e K a i r a . N a m j e s n i k n a o r u a j a n j i a r e i azape, p o a l j e m u k a f t a n begovata, a da ga nije n i v i d i o , te t a k o u d a l j i u D i r d u opasnog s u p a r n i k a . K a d a se za to d o u j e u C a r i g r a d u , n a r e d i m u se smij e n i t i bega i p o s t a v i t i Ahmet-bega. Mehmed-beg o d b i j e p o k o r nost h a t i e r i f u i s u p r o t s t a v i se v l a s t i n a m j e s n i k a . D o e do bitke u k o j o j o n bude p o t u e n ; odbjegao j e k a oazama, gdje je v e r a n i j e poslao k a r a v a n u o d 500 d v o g r b i h deva i 300 k o b i l a sa b l a g o m i gdje ga dostigne e m i r u l - h a d Kajtaz-beg, z a r o b i ga s d r u g i m b u n t o v n i c i m a , dovede u l a n c i m a u K a i r o i t a m o pos j e e , a glave p o a l j e u C a r i g r a d . M j e s t o n a m j e s n i k a D i r d e 1.5 .1659. dano j e p a u u n u t a r n j e sobe, T u r n a M u s t a f i , a n a njegovo mjesto uzet j e iz sobe seferli p j e s n i k A b d i , k o j i je r a n i j e zbog podnesene s v e a n e pjesme p r e a o iz v e l i k e sobe u sobu katana ( k o n j a n i k a ) , kasnije j e p r o s l a v i o k r o n o g r a m o m poraz aga-pob u n j e n i k a sa t r k a l i t a , a sada j e svoj ulazak u u n u t a r n j u sobu o v j e k o v j e i o p o h v a l n i m spjevom; r o e n u r o m a n t i n o - l i j e p o j d o l i n i Nebeskih voda n a azijskoj s t r a n i B o s f o r a , b i o j e o d takve lijepe p r i r o d e u v e l i k e p r e d o d r e e n za pjesnika, sve d o k nije kasnije postao h i s t o r i a r . S u l t a n se k r e n u o k a B r u s i , da b i b i o b l i e g o n j e n j u p o b u n j e n i k a , ije se p o g u b l j e n j e nemilice nastavljalo po cijeloj M a l o j A z i j i . T u j e b i o pozvan d o s a d a n j i carigradski kajmakam Ismail-paa i imenovan velikim inkviz i t o r o m o d C a r i g r a d a do A r a b i j e , d u cijele Azije, za zatiranje ostataka pobune. I m a o j e nalog da sve j a n j i a r e , spahije, a u e , m u t e f e r i k e , zaime, muderise, suce, sejide, m u l e , begove i beglerbegove, k o j i su j o u v i j e k sudjelovali u p o b u n i , i s p i t u j e bez i k a k v a o b z i r a n a n j i h o v p o l o a j i r a n g i p r e m a s a d r a j u izdane fetve u s m r t i , a o r u j e i z r u i , s t i m da ne d i r a k r u n s k a d o b r a valide, K l i s i Aziz k r a j H a l e b a (Alepa). Sa pet s t o t i n a kon j a n i k a , t o i h j e p o d i j e l i o u dva odreda i l i j e v o i desno slao A z i j o m , o i s t i o j e carstvo od s v i h p o b u n j e n i k a ; svagdje j e odr a v a o d i v a n i sve o p t u e n e za sudjelovanje u p o b u n i smjesta dao u g u i t i ; i s p r a v l j a o j e spiskove spahija i sejida, m e u k o j i m a su m n o g i b i l i u l j e z i ; a i spiskove raje, sa k o j i h su se m n o g i
j

454

i z m a k l i , t i m e t o su se, p u t e m nezakonito i z d a v a n i h z a t i t n i h pisama, m n o g i seljaci i o b r t n i c i izvlaili o d poreza; d v i j e stotine e m i r a , k o j i su u H e r a k l e j i o m o t a l i zelene turbane, sveo j e na dvadeset; u K o n j i su zatvorena o s m o r i c a m e v l e v i j s k i h dervi a k a o s u m n j i v i . Mevlevije k o j e p u t u j u rekao j e I s m a i l - p a a , ili i t a j u Mesnevi, i l i s v i r a j u s v i r a l u i l i i g r a j u sveti k r u g igre; p o k a i t e , dakle, v a a u m i j e a . Jedan j e i t a o Mesnevi, d r u g i svirao, a d v o j i c a su i g r a l a ; ostala e t v o r i c a , k o j i n i t a od toga n i s u znali, s p r a v o m su o c i j e n j e n i b u n t o v n i c i m a i p o g u b l j e n i . N a d r u g o j , zapadnoj s t r a n i Carstva d o l o j e do n o v i h nem i r a koje je izazvao v l a k i v o j v o d a M i h n e , Ovaj, s m r t n i neprij a t e l j K o n s t a n t i n a K a n t a k u z e n a i njegova zeta F i l i p e s k u l a , k o j i su se s k l o n i l i u M o l d a v s k u k o d H i k e , o p a n j k a i h u C a r i g r a d u , a istovremeno se tajno p o v e e sa R a k o c z v j e m p r o t i v o d Porte postavljenog Barcsaija. K a d a se K a n t a k u z e n i zet o p r a v d a j u i d o k a u o b r n u t o , M i h n e p o k a e svoje p r a v o lice z a p o e v i ustan a k p o g u b l j e n j e m P o r t i o d a n i h b o j ara. T r g o v i t e ops j e d n u njegovi k o n j a n i c i i svi su T u r c i u n j e m u s m a k n u t i , a onda B r a j l a i u r e v o o p l j a k a n i i zapaljeni. Sa 10.000 V l a h a i 100.000 M a a r a M i h n e krene p r o t i v H i k e , p o t u e ga k o d J a i j a t a k o , da j e pobjegao p r e k o P r u t a u Bender, a odatle u Edrene. Sada se n a l o i t a t a r s k o m h a n u da krene p r o t i v V l a k e ; S i d i A h m e t , dosada bosanski namjesnik, o d r e d i se za b u d i m s k o g , s a n d a k beg Ilbesana, M e h m e d , k o j i se istakao u m o l d a v s k i m i v l a k i m p o h o d i m a , postane n a m j e s n i k Silistre; H i k a se imenuje o d svoga z e m l j a k a K o p r i i l i i j a za v l a k o g v o j v o d u , a Stefan, L u p u l o v si. ", k o j i j e dosada l e a o u Sedam k u l a , za m o l d a v s k o g kneza. T a t a r i , o j a a n i P o l j a c i m a i K o z a c i m a , u p a d n u u M o l d a v s k u i sukobe se sa p o b u n j e n i c i m a p r e d J a i j e m u b i c i k o j a j e t r a j a l a t r i dana; 12.700 M a a r a i V l a h a p r e k r i j e b o j i t e , a m n o g i se bace u rijek u i m o v a r e . M i h n e , s p l e t k a r s k i , r a z m e t l j i v i G r k , k o j i j e odgoj e n kao p a starog K e n a n - p a e , o s v a j a a Ahiske, obrazovan n a t r i v l a d a j u a prednjeazijska j e z i k a (arapski, p e r z i j s k i , t u r s k i ) , o b u e n u muslimansku odjeu i k o j i je, k o n a n o , uzalud m o l i o za M u r a t a I V za v o j v o d s t v o V l a k e , b i o j e p r i s i l j e n o d b j e i u ?? Q E r d e l j . Po s u l t a n o v o m n a l o g u r a z r u i se T r g o v i t e , d o s a d a n j e * s j e d i t e v l a k o g v o j v o d e , k o j e se odsada p r e m j e s t i u B u k u r e t . Rakoczv, k o j e g p o t u k u S a r i H u s e i n , s a n d a k b e g Egera i S i d i A h m e t , b u d i m s k i n a m j e s n i k , pobjegne u a v a r o ; 3.700 n j e g o v i h r a t n i k a ostane n a b o j n o m p o l j u , a e z d e s e t zastava i sedam r a t n i h u p o r i t a padne u r u k e p o b j e d n i k a . I d u e g se p r o l j e a Sejid A l i j a o d r e d i za serdara p r o t i v E r d e l j a i p o a l j e u B e o g r a d 16.4.1660. s u p u t o m da e k a daljnje naloge, a s a g a r d i b a a i petnaest p u k o v a j a n j i a r a stave se p o d njegovu zapovijed. N a t u vijest, Rakoczv o k u p i sve sposobno za v o j s k u . D o e do b i t k e m e u n j i m a , u k o j o j j e Rakoczv p o t u e n i zadobio t e k u r a n u , o d k o j e j e n e t o kasnije u m r o .
-

455

12.8. 1659.

D o g a a j i s R a k o c z v j e m z a p l i t a l i su odnose A u s t r i j e i Turske. J o p r i j e toga o d v i j a l a se i v a p r e p i s k a sa strane t u r s k i h n a m j e s n i k a , u k o j i m a s u se a l i l i n a stalne povrede granice i upade. O s i m toga, A u s t r i j a n c i su o t v o r e n o s t a l i n a s t r a n u Rakoczvja. K a d a j e o n pobjegao, b i o j e t a k o e r p r i m l j e n k o d cara, d o k j e aga, k o j e g j e v e l i k i vezir posebno poslao, b i o z a d r a n ; t a d a v e l i k i vezir, p o z i v a j u i se n a o d S u l e j m a n a d a n u k a p i t u l a c i j u k n e z o v i m a E r d e l j a , u k a e d a knez n e m o e s t u p a t i u s p o r a z u m s d r u g i m s i l a m a i da se v o j v o d e M o l d a v s k e i V l a k e , k o j i su p o b j e g l i k a E r d e l j u , m o r a j u i z r u i t i . I d u e godine d o a o j e izaslanik s i z v j e t a j e m o k r u n j e n j u L e o p o l d a za cara i pon o v n o j e z a t r a e n o i z r u e n j e Rakoczvja, t o A u s t r i j a n c i o d b i j u . N a k o n toga j e u B e p o s l a n Sulejman-aga d a e s t i t a c a r u k r u njenje; u p u e n o j e i j e d n o p i s m o sultana i v e l i k o g vezira, u koj e m se navelo d a j e Rakoczv z g r i j e i o u E r d e l j u , s u l t a n s k o j nasljednoj z e m l j i , te d a j e P o r t a o d l u i l a o r u j e m ga g o n i t i , a car b i n j i m e m o g a o o t k l o n i t i p r e p r e k u m i r u . U m e u v r e m e n u se E r d e l j p o d v r g n e n e p o d n o l j i v o m d a n k u o d 80.000 d u k a t a .

U s k o r o p o p o v r a t k u Sulejman-age i z B e a sa c a r s k i m pism o m , p o a l j e n o v i b u d i m s k i n a m j e s n i k i serdar S i d i Ali-paa n o v o o p t u n o p i s m o o d e s n a e s t t o a k a , a glavna j e b i l a o u p a d i m a a u s t r i j s k i h posada, p a l e u i u b i j a n j u . U m e u v r e m e n u j e i Souches, c a r s k i z a p o v j e d n i k u U g a r s k o j , zaposjeo d v a u t v r e n a grada; S i d i Ali-pai j e to objasnio k a o p o k r e t k a granici radi o d r a n j a m i r a i s p r e a v a n j a Tatara. Za to vrijeme p a a k r e n e k a V e l i k o m V a r a d i n u . Barcsajeva izaslanika H a l l e r a , k o j i j e d o a o t r a i t i p o m o , dao j e o k o v a t i u t e k e okove, j e r nije htio prepustiti povjerenu m u t v r a v u Velikog Varadina. Samog kneza, Barcsaja, k o j i j e d o a o u t a b o r , zasuo j e prigovor i m a zbog p o m a g a n j a Rakoczvja i z a d r a o ga k a o z a t o e n i k a . Z a t i m j e nastavio k a V e l i k o m Varadinu k o j i opsjedne. N a k o n t o j e v o d u odveo iz o p k o p a t a j n i m o d v o d o m i sa s k l a d i t e m b a r u t a digao u z r a k i j e d a n d i o u t v r e n o g grada, te n a k o n e s t o s e d m i n e opsade i neuspjelog p r v o g j u r i a , p a a dozvoli posadi m j . 7.1660. slobodan odlazak i u e u grad. Ovo osvajanje, k a o i z a u z e e Jenea u E r d e l j u , b i l o j e v a n o p o s t i g n u e i p r o t u t e a osvajanju Tenedosa i L e m n o s a u A r h i p e l a g u . S i d i - p a i n p o h o d o b a v l j e n j e bez t a t a r s k e p o m o i , j e r j e h a n b i o u p u n o m r a t u sa R u s i m a i K o z a c i m a . H e t m a n zaporo k i h K o z a k a , k o j i se u h i s t o r i j i osmanskog castva naziva k r a l j m j . 5.1660. O a k o v a i l i D n j e p r a , obavijestio j e h a n a da ga R u s i p o z i v a j u kao k r a n i n a i z e m l j a k a n a o r u j e p r o t i v T a t a r a . H a n o d m a h k r e n e i v o j s k a o d 17.000 T a t a r a i 5.000 p r i d r u e n i h K o z a k a opsjedne u t v r d u M a j h l i ; h a n j e b a h t i o p r i j e i V o l g u , k a d a j e , O b a v i j e t e n o o p s a d i u t v r d e , o k r e n u o p r o t i v n j e , a izaslao 10.6. j e 5.000 T a t a r a pod v o d s t v o m bega F i r a a . V e i d u i d a n o v i su d o s t i g l i r u s k u v o j s k u o d v i e t i s u a l j u d i , o d k o j e j e , n a k o n trosatne b i t k e , samo t i s u u u m a k l o b i j e g o m , a s a t r t o j e i 5.000 456

d n j e p a r s k i h K o z a k a . H e t m a n Z a p o r o a c a d o a o j e sa 60.000 K o z a k a da p o l j u b i h a n u r u k u . e s t z a r o b l j e n i k a izjave d a v o j ska o d 50.000 Rusa opsjeda t v r a v u ( M a j h l i ) , a isto t o l i k u s k r i v a j u gazovi Volge da s p r i j e e t a t a r s k i i k o z a k i p r i j e l a z . T o j e b i l a sva b o j o v n a snaga Rusa. Z a k l j u e n o j e da se p r v o napadne na o b a l a m a Volge s k r i v e n u v o j s k u , a o n d a tabor. N a j p r i j e su n a p a l i K o z a c i , a o n d a T a t a r i ; h a n j e m o l i o za p o b j e d u na j e d n o j u z v i i c i odakle j e i m a o pregled b i t k e . N i t k o o d 50.000 b r a n i t e l j a V o l g e n i j e utekao, iv i l i slobodan. O d r a n o j e savjetovanje o o t k u p n i n i za 30.000 z a r o b l j e n i h , p a je v r i j e d n o s t u h v a e n i h u g l e d n i k a p r o c i j e n j e n a n a 10.000 d u k a t a . N a j s t a r i j i T a t a r i izjasne se n a v i j e a n j u da j e , p o t o se ne m o e sasvim v j e r o v a t i K o z a c i m a , n a j s i g u r n i j e s m a k n u t i zarobljenike, te o n i b u d u pob i j e n i svi do jednoga. Tek sada se krene n a t v r a v u , K o z a c i n a p r i j e d , a T a t a r i iza n j i h ; t r i dana j e t r a j a l a b o r b a bez o d l u k e , a o n d a se e t v r t o g dana R u s i n a d a d n u u b i j e g . T a t a r i su i h g o n i l i i s t i g l i n a o b a l i neke v e l i k e r i j e k e , te i h t u v e i n u u n i t i l i . T u su T a t a r i o s t a l i p a r dana da n j e g u j u r a n j e n i k e , a onda okren u p r o t i v g r a n i n e u t v r d e R u m n i j e k o j a se d r a g o v o l j n o p r e d a h e t m a n u ; i o k o l n e u t v r d e padale su j e d n a za d r u g o m i h e t m a n i h j e zaposjedao. S a n d a k b e g P o o n a j e odaslao v i n d i k e Tatare u u n u t r a n j o s t Rusije, te su o n i c i j e l u z e m l j u a r i l i i p a l i l i petnaest dana, a o n d a se v r a t i l i h a n u s m n o g i m p l i j e n o m . G u b i c i Rusa u o v i m b o r b a m a i z n o s i l i su 120.000 u p o b i j e n i m a , o s i m 50.000 z a r o b l j e n i h . V i j e s t o p o b j e d i stigne u C a r i g r a d skupa sa t r i stotine glava k o j e j e s k i n u o n a m j e s n i k Bosne, M e l e k Ahmet- p a a , u j e d n o m b o j u sa 3.000 M a a r a . S u l t a n o v a radost zbog obje pobjede b i l a j e t o l i k a d a j e naredio sedmodnevnu svetkov i n u i sedam n o i je g l a v n i g r a d p l i v a o u svjetlosti.

27.6.1660.

T a v o j n a dovela j e k o z a k a , r u s k a i p o l j s k a poslanstva u C a r i g r a d . D v a k o z a k a poslanstva m o l i l a su za p o m o p r o t i v Rusa. R u s k o poslanstvo se a l i l o n a t a t a r s k e upade i m o l i l o j e sultana da s p r i j e i hanove p r o d o r e u u n u t r a n j o s t Rusije. Pol j a c i su, o b r n u t o , d o l i z a h v a l i t i se n a t a t a r s k o j p o m o i i e s t i t a t i osvojenje V a r a d i n a . D o a o j e , o s i m toga, i a l i r s k i izaslanik sa d a r o v i m a u v r i j e d n o s t i o d 10.000 d u k a t a , a l i j e v e l i k i vezir b i o n e r a s p o l o e n p r e m a n j e m u , j e r j e Ramazan, a l i r s k i dai, b i o u s t v a r i b u n t o v n i k . V r l o s v e a n o j e p r i m l j e n engleski p o s l a n i k 8 . 3 . 1 6 6 1 . K a r l a I I , K a r l o o d V i n e l z i j a , j e r su o d n o s i s E n g l e s k o m b i l i u n a j b o l j e m r e d u . F r a n c u s k i p o s l a n i k , o b r n u t o , m o r a o se u k r c a t i , p o t o j e njegova z e m l j a a k t i v n o pomagala Venecijance n a K r e t i . T a m o se b o r b a v o d i l a i dalje i V e n e c i j a n c i su i m a l i n e k i h m a n j i h uspjeha. V i j e s t o opsadi V e l i k o g V a r a d i n a , k o j a e kasnije b i t i p o v o d v e l i k o m r a t n o m p o a r u , p r i s p i j e u C a r i g r a d u isto v r i j e m e kada j e silna, s l u a j n o nastala v a t r a t r i d a n a h a r a l a v e l i k i d i o grada. 2 4 . 7 . 1 6 6 0 . Zapoela je pred v r a t i m a Ajazma kapu, sruila k u e pred njima, z a t i m one o k o v r a t a p r e t v o r i l a u pepeo, zahvatila p o r t u j a n j i 457

c a r s k o g age, p r e t v o r i l a u pepeo e t r t i sve do Bajezidove i Mehmedove d a m i j e ; d r u g i dan se p r o i r i l a k a M a h m u t - p a i n o m bezistanu i t a h t u l k a l i , p r o g u t a l a na j e d n o j s t r a n i sve do t r k a l i t a , na d r u g o j sve do j a n j i a r s k i h k a s a r n i , n a s p r a m s k l a d i t a b r a n a ; i t r e i dan je b j e s n i l a skroz do g r a d s k i h v r a t a K u m k a p u i Psamatija i a k do s t e p e n i t a za iskrcavanje na D a u t - p a i i tek je u n o prestala b j e s n i t i . U d a m i j a m a su izgorile ne samo d r a g o c j e n o s t i i d r u g a d o b r a t o su t a m o b i l a sklonjena, nego i l j u d i ; t a k o u d a m i j i D e r a h M e h m e d - p a i n o j dvadeset osam, u M a h m u t - p a i n o j dvadeset e s t , u u d u b l j e n j u B l a n g a B o s t a n sedamnaest, v i e n j i h u u d u b l j e n j u B u d r u n , u j e d n o j j e d i n o j dam i j i od r u e n j a t r i t i s u e , u j e d n o m h a n u t r i stotine sve u svem u , 40.000 l j u d i , 280.000 k u a , 300 seraja, 100 h a n o v a i karavan-seraja. V e l i k a k r i v i c a za i r e n j e v a t r e b i l a j e na e h a j a b e g u Sulejm a n u zbog nedostajanja p o t r e b n o g reda i sredstava za g a e n j e ; naime, u t o m s m i s l u j e j e d a n o d vezira K u b e t a , D a b a h M e h m e d , izvijestio sultana, zbog e g a ga je p o g u b i o v e l i k i vezir, j e r je t o d u n o s t k a j m a k a m a . U isto v r i j e m e i z b i l i su p o a r i u s v i m k r a j e v i m a Carstva, u B r u s i , T o k a t u , S o f i j i , S i l i s t r i , J a i j u i K a n i i . B i j a e to godina p o a r a , kao t o e n a r e d n a b i t i g o d i n a kuge i gladi. K a k o je u K a n i i v a t r a zapalila i digla u z r a k s k l a d i t e b a r u t a , razoren je v e l i k i dio grada, pa je Z r i n j s k i pao p o d t v r a v u , o p s j e d a j u i je, a l i j e od toga m o r a o o d u s t a t i po n a l o g u iz B e a . N a taj nalog bacio je u b i j e s u s a b l j u na z e m l j u , a o n d a na sat od K a n i e podigao na M u r i t v r a v u k o j u je nazvao po svome i m e n u . K o p r u l u je zbog toga pobjesnio. N o p o t o se a u s t r i j s k i rezident t u i o n a S i d i A h m e t - p a i n p o h o d n a V a r a d i n , kao na p r v i p r e k r a j m i r a , bude A h m e t - p a a za p r i v i d n u m u z a d o v o l j t i n u , o d r e e n ne za n a m j e s n i k a B u d i m a nego K a n i e , a u B u d i m ode I s m a i l - p a a ( v e l i k i i n k v i z i t o r p r o t i v pobun j e n i k a ) , te oba u p u e n a Ali-pai, n o v o m s e r d a r u p r o t i v Ugaj-ske k o j i je b i o u p u n o m m a r u p r o t i v ugarske granice. A u s t r i j a n c i 17.6. m u p o a l j u u r n o izaslanika u T e m i v a r da b i ga zaustavili. 1661. S i d i A h m e t - p a a je b i o jedan od vezira, na k o j e g je v e l i k i vezir b i o k i v a n , j e d a n o d o n i h ije je pogubljenje samo odlagao e k a j u i zgodnu p r i l i k u . N a k o n njegova opoziva i p o d v r g a v a n j a A l i - p a i , b i l o je ovome na p u t u do granice u p u e n o e s n a e s t hatierif a k o j i su t r a i l i glavu S i d i A h m e t - p a e . K o n a n o o n u h v a t i p r i l i k u da ovoga pozove k sebi u a t o r . A h m e t - p a a se v e sa pet k u g l i u sebi v i n u o na k o n j a i pobjegao b i , da t u m o g u n o s t u b o j i c a nije p r e d v i d i o : njegov v l a s t i t i p r a t i l a c zadao m u je po2 6 . 6 . s l j e d n j i m e t a k . N a dan k a d a je njegova glava d o l a u C a r i g r a d , u g u e n je i halepski p a a H a s e k i M e h m e d , m u m l a e sultanove sestre, sa s v o j i m e h a j o m , t a j n i k o m i r i z n i a r o m ; n i njega r u k a s u l t a n i j e nije z a t i t i l a od K o p r u l i i j e v a gnjeva kao i Kenan- p a u k o j e g j e r a n i j e s m a k n u o . K a o t o srodstvo sa s u l t a n o m nije t i t i l o od K o p r i i l u j e v e k r v o l o n e m r n j e , t a k o n i j e n i pjes n i k a zasluga. C a r i g r a d s k i sudac Seadedin-zade R u h a l l a h , dr458

 a v n i t a j n i k V i d d i i sobar Kemal-zade M e h m e d p a l i su u k r v i zbog t o b o n j i h k a b a l i s t i k i h p r o r a u n a i a s t r o l o k i h v r a a n j a , a u s t v a r i zbog stare n e t r p e l j i v o s t i t o j u je K o p r u l u o s j e a o p r e m a p j e s n i k u R u h i j u j o dok jeb io n a m j e s n i k C i p r a i reisefendija ami-zade protiv pjesnika Viddija. Osim namjesnika H a l e b a , u n i t e n je i n a m j e s n i k K r e t e T a u k d i M e h m e d - p a a zbog v o j n i h neuspjeha. Beglerbeg S i l i s t r e M u s t a f a u p u e n je u D i j a r b e k r i , i m je t a m o stigao, b i o je p o g u b l j e n . K o p r u l u , p a t e i 7 . 8 . 1 6 6 1 . v e dugo v r e m e n a od vodene bolesti, e a o je j o u v i j e k za k r v l j u i r a t o m . Da b i zahuktao u g a r s k i rat, p o k r e n e on sultana opet k a E d r e n u , a za k a j m a k a m a na P o r t i p o s t a v i svoga sina, d o s a d a n j e g n a m j e s n i k a Damaska, A h m e t a K o p r i i l i i j a . ]

U p r e d z a d n j o j g o d i n i svoga i v o t a , u osamdesetoj, K o p r u lujev p o d u z e t n i d u h j o se o i t o v a o v e l i k i m g r a d n j a m a k o j e su se izvodile da b i se u v r s t i l a sjeverna granica, i to na r a u n d r a v e ; t o j e s l u i l o p o l j e p a v a n j u glavnoga grada i t o je b i l o u k o r i s t n j e g o v i h i t e l j a i l o j e na r a u n sultanije-valide i njegov v l a s t i t i , za gradnje koje su z a p o e t e i l i su bile d o v r e n e . K a o t o su uz njegovu s u r a d n j u Dardanele bile u t v r e n e n o v i m u t v r d a m a i osigurane s j u g a od n e p r i j a t e l j s k o g napada, t a k o je na o b a l i i na u u D o n a i na o b a l i D n j e p r a g r a d i o dvije u t v r d e . Prva je b i l a nedaleko Azova na u u D o n a da b i sprije i o i l i nadzirao i z l a e n j e k o z a k i h a j k i . H a n je po n a r e d b i carskoga p i s m a s dvadeset t i s u a T a t a r a k r e n u o p r e m a Azovu, kalga je s e t r d e s e t t i s u a ostao u Perekopu, a s o s t a l i m a je o b i l a z i o n u r e d i n . Pedeset t i s u a Poljaka, n e p r i j a t e l j a K o z a k a , t a k o e r je dojahalo; u j e d i n j e n i s T a t a r i m a , p r o l i su z e m l j o m K o z a k a k o j i su i m a l i dvadeset t i s u a m r t v i h , a i z g u b i l i su dvije u t v r d e t o su i h zauzeli Poljaci. U t v r d a na u u D o n a d o b i l a je ime Seddul-islam, t j . b e d e m I s l a m a , kao n e t o s l i n o u t v r d i e v r o p s k i h Dardanela, k o j a se zvala Seddul-bahr, t j . b e d e m mor a . N a k o n d o v r e n e gradnje p o v u k l a se osmanska m o r n a r i c a u K a f u i m o r a l a je, k a d je odande i s p l o v i l a , zastati zbog o l u j a t a k o da su se razbile gotovo sve galije; samo m a l o i h se spasilo u Sinop i samo ona k a p u d a n p a e A b d u l k a d i r a i ona njegovog e h a j e u l e su n e o t e e n e u c a r i g r a d s k i arsenal. D r u g a se u t v r da dizala na o b a l i D n j e p r a , u b l i z i n i stare o p u s t o e n e prijestolnice Gazan-hana, na p l i i m k o j a se zove Sokolovac (Togan g e i d i ) . N a t u g r a d n j u pozvani su n a m j e s n i k Silistre, S u l e j m a n , sa s v i m s v o j i m l e n s k i m obveznicima i s e t a m a iz M o l d a v s k e i V l a k e , a sa strane tatarskoga h a n a n a r e e n o je da d o u kalga Gazi-Giraj s trideset t i s u a T a t a r a . K o z a k a v o j s k a i osam n j i h o v i h a j k i , k o j a je d o l a o m e s t i z a p o e t u g r a d n j u , b i l a je o d T a t a r a i Osmana p o t u e n a i r a s u t a u m o v a r n e u t e t r s t i k e . O d p o e t k a p r o l j e a do p o e t k a jeseni b i l a j e g r a d n j a d o v r e n a i e t e su p o l e u z i m o v a l i t a u A k e r m a n . U t v r d a Sokolovac na 459

p l i i n i b i l a j e spomenik osmanske m o i u t a t a r s k i m stepama, t o i h i s t o n j a k i zemljopis naziva H a j h a t s k a p o l j a . T o su nepregledne stepe k o j e se p r o t e u o d obala A k s a (Buga) i D n j e p r a (Uzu) do obale Tena (Dona) i Tela (Volge) p a sjeverno do Astrahana, j u n o do K u b a n a ( H i p a n i s ) , i z m e u Crnoga i K a s p i j s k o g m o r a , gdje se p r o s t i r e n a p o v r i n i o d t i s u u parazanga (stara p e r z i j s k a m j e r a p u t a ) . H a j h a t s k a p o l j a k o j i m a j e T i m u r , kada j e polazio p r o t i v T u k a t m i a , p r o a o za s t o t i n u i osamdeset dana i k o j e z i m i p o k r i v a isto t a k o d u b o k snijeg kao t o i h l j e t i p o k r i v a v i s o k a t r a v a , nastanjena su N u g a j i m a i K a l m u c i m a . D o k su se n a u u Dardanela dizali B e d e m i k l j u m o r a , na u u Dona se dizao B e d e m I s l a m a , a n a o b a l i D n j e p r a Sokolovac, u Carig r a d u se podizala g r a e v i n a v a l i d i n e d a m i j e u i d o v s k o m predjelu, t o j u j e v e z a p o e l a sultanije Safija, m a j k a M e h m e d a I I I , a l i j e ostala n e d o v r e n a ; za posljednjeg j e p o a r a b i l a sas v i m r a z r u e n a , a sada j u j e v a l i d a nanovo sagradila. D e v h e r i I b r a h i m j e b i o n a d g l e d n i k . I z g r a e n j e i K o p r u l u j e v han, a n a z g a r i t u ulice gdje j e d i v a n , sagradio j e n a svoj r a u n i t a o n i c u za p r e d a j u (hadis) i svoj g r o b . D o k j e ivio, b i o j e n a p u n j e n i t o m , a k a d j e u m r o , p o d i j e l i l i su ga s i r o t i n j i , da naprave mjesto za t i j e l o ; p r o m j e n a k o j u n e t k o , t k o j e u p u e n u D e m e t r i n e i I z i d i n e tajne, ne b i mogao n a r e d i t i s v i e smisla. K a u d a j e 31.10. n a s a m r t i s u l t a n u dao e t v e r o s t r u k u p o u k u : da ne s l u a e n e , 1661. da ne d o p u s t i da n e t k o postane prebogat, da r i z n i c u n a sve mog u e n a i n e n a p u n i i da sebe i v o j s k u stalno d r i u p o k r e t u . Kada m u je nakon zauzea Velikoga Varadina carski otpravnik poslova Reninger p r i k a z a o da se t r e b a b o j a t i k r a n s k e vojne snage k o p n e n i h i p o m o r s k i h snaga, o d g o v o r i o j e u d u h u prave t u r s k e p o l i t i k e : Da se njegov gospodar, lav, ne b o j i n i vatre n i vode i da b i svi k r a n i u j e d i n j e n i m o g l i napasti Carstvo ako b i h t j e l i u p o z n a t i njegovu s n a g u . N e k o l i k o g o d i n a r a n i j e u s t r u a v a o se p l a t i t i za seraj r a u n za v e l i k i k o m a d a m b r e , j e r se l j u t i lav kao t o j e njegov gospodar ne b i trebao t a k o razmaz i t i . Te izjave su b a r sasvim u K o p r u l i i j e v u d u h u . B i o je v e l i k kao v e l i k i vezir, a l i a l o s n i k r v o l o k . Za t i h pet g o d i n a t o j e b i o v e l i k i vezir, k a u da je zbog njega u m r l o t r i d e s e t i e s t tisu a l j u d i n a s i l n o m s m r u . T o j e b r o j k o j i n i j e p r e t j e r a n ako uzm e m o u o b z i r p r i z n a n j e age, k o j i j e sam e t i r i t i s u e s k l o n i o s puta, pa ako uzmemo u obzir i halepsku veer i itavu godinu kada se danomice p o n a v l j a o p r i z o r k a d j e p r e d serajem padalo dvadeset do trideset glava. N o , ako e m o z a o k r u i t i b r o j k u n a trideset t i s u a , onda m j e s e n o o t p a d a za njegove p e t o g o d i n j e vladavine pet s t o t i n a glava, t o j e d v o s t r u k i iznos o d onoga t o je jednom u narodu uvrijeenom vjerovanju-prii toliko, koliko s u l t a n m o e dnevno t r a i t i u k r v i ; v j e r o v a n j e urezano u n a r o d d e s p o t i z m o m i r o p s t v o m ; sultan, naime, p o t o m e m o e dnevno u z e t i sedam glava, v e l i k i vezir e s t i t a k o u silaznoj l i n i j i sve do sedmoga vezira K u b e t a , a svaki d r u g i vezir m o e dnevno 460

uzeti po j e d n u glavu. Po svemu t o j e t u i s p r i a n o ne m o e m o zanijekati okrutnost o s a m d e s e t o g o d i n j e g krvoloka, okrutnost k o j a j e u t o l i k o v e o j m j e r i p u n i l a grobove k o l i k o j e u r n i j e i a o p r e m a v l a s t i t o m g r o b u . U p r i j a n j o j p o v i j e s t i n j e g o v i h nam j e s n i t a v a stekao je glas pravednoga i blagoga n a m j e s n i k a pa se i n i da o k r u t n o s t n i j e b i l a njegova p r i r o d n a osobina, nego p r o m i l j e n a , p r o i z a l a iz e l i n a n a e l a da se h i d r u pobune ne m o e d r u k i j e u k r o t i t i i da se n e p o k o r e n i p o s l u h ne m o e d r u k i j e o d r a t i . D a k a k o , p i t a m o se, da j e stara a n a r h i j a za p r o m j e n e v e l i k i h vezira i vojne pobune p o t r a j a l a , b i l i se manje k r v i p r o l i lo? B i l i se v i s o k i d r a v n i c i l j u n u t r a n j e g a m i r a i vanjske slave dao p o s t i i b l a i m , h u m a n i j i m p u t e v i m a ? Dva p i t a n j a , o d k o j i h p r v o m o e m o z a n i j e k a t i s n e k o m s i g u r n o u h i s t o r i j s k o g suda, a d r u g o b i se m o g l o p o t v r d i t i , j e r a k u v r i j e m e k a d j e p l a m t j e l a p o b u n a , za M u r a t a - K o p a a - b u n a r a i za M u r a t a I V , n i j e p o t e k l o t o l i k o k r v i i d r a v n i b i c i l j b i o p o s t i g n u t h u m a n i j i m sredstvima nego t o ga j e postigao vei sin velikoga vezira, A h m e t K o p r u l u ; njegovo j e vladanje i s p u n i l o t r o s t r u k o razdoblje nego ono njegova oca, a njegova j e povijest o k r u n j e n a t r o s t r u k o m palmov o m k r u n o m n j e m a k o g a , k r e t s k o g i p o l j s k o g r a t a , sjajem osvoj e n o g U j v a r a , K a n d i j e i Kamjenjeca, slavom r a t n i k a i d r a v n i k a , p r i j a t e l j a reda i znanosti, t o e i s p u n i t i t r i s l i j e d e a p o g l a v l j a .

GLAVA PEDESETETVRTA Od velikog vezirata Ahmeta Kopruluja do izmjene tursko-autrijskih poslanstava

[ A h m e t K o p r u l u je i m a o za u i t e l j a Osman-efendiju, cijen j e n o g znalca zakona, v l a s n i k a velike b i b l i o t e k e k o j u j e kao v a k u f , t j . n e o t u i v o v j e r s k o d o b r o , ostavio S e l i m o v o j d a m i j i u C a r i g r a d u . M e h m e d K o p r u l u je s m a t r a o d a j e u nesigurnom, v r e m e n u , k a k v o j e b i l o ovo, o d r a n j e i v o t a i d o b r a njegova sina n a j s i g u r n i j e , a k o ga p r o g u r a u u l e m u ; zato j e ovaj v e kao dijete d o a o p o d z a t i t u glasovitog m u f t i j e - h i s t o r i a r a K a r a e lebi-zade Abdulaziza kao m u l a z i m , t j . k a n d i d a t za mjesto m u derisa, a u e s n a e s t o j g o d i n i v e j e b i o n a m j e s t u osmaka, t j . j e d n o g o d osam m u d e r i s a n a M e h m e d o v o j d a m i j i . Deset g o d i n a razvijao se u t o m s m j e r u , a o n d a ga j e a s t o l j u b l j e odvelo u d r a v n e s l u b e , t a k o da ga j e , t r i godine p r e d s m r t , otac postavio za n a m j e s n i k a E r z u r u m a i g o d i n u kasnije Damaska. U t o m s v o j s t v u i m a o j e goleme vojne, u p r a v n e i organizacione 46]

uspjehe, osobito p r o t i v D r u z a . N i j e n a v r i o n i g o d i n u dana n a ovoj s l u b i , k a d a ga h a t i e r i f o m p o z o v u u C a r i g r a d , gdje m u j e otac u v e l i k o j starosti i bolesti trebao p o m o . K a d a ovaj i s u l t a n p o u za Edrene, A h m e t postane k a j m a k a m ; e t r d e s e t 1.11.1661. o s a m dana kasnije p o z v a n j e u Edrene, gdje m u j e dan p e a t po o e v o j s m r t i . V e p r v i n j e g o v i potezi p o k a z a l i su da e p r o v o d i t i o t r u p r a v d u ; n e k o l i c i n a k o j a se u s u d i l a s t a v i t i p r i m j e d b e n a r a u n njegova oca, m e u n j i m a i sam m u f t i j a E s i r M e h m e d iz Bruse, b i l i su p r o g n a n i . P r v u s m r t n u p r e s u d u izrekao j e n a d g r k i m p r e o b r a e n i k o m , b i v i m m e t r o p o l i t o m Rodosa, k o j i j e postao sobar; onda j e u t o m svojstvu i z v r i o d v i j e s m r t n e kazne n a d sucima Rodosa, no p r i t o m j e o d n j i h z a d r a o 30.000 pjaster a ; tada ga o p t u i b r a t j e d n o g o d p o g u b l j e n i h za u t a j u , te bude i sam p o g u b l j e n . U o d n o s i m a s E r d e l j o m i U g a r s k o m nastavljala se i s t a pol i t i k a . V e sasvim bolestan pozvao j e M e h m e d K o p r u l u a u s t r i j skog rezidenta i s a o p i o m u da se m i j e a n j e u poslove E r d e l j a n e e t r p j e t i i da e se samo Apafy p r i z n a t i za kneza. T a d a su m j . 7 . 1 6 6 1 . t u r s k e i tatarske snage p r o l e c i j e l u z e m l j u h a r a j u i i zauzim a j u i gradove, r a s t j e r a j u i s u p a r n i k u v o j s k u K e m e n v j a , zar o b l j a v a j u i i p o k o r a v a j u i sve r e d o m . K e m e n y j e , u s p r k o s od3.1.1662. v r a a n j u , p o n o v i o p o e t k o m Nove godine p o h o d n a Apafyja. 2 3 . 1 . Ali-paa, n a m j e s n i k Silistre, pozvan u p o m o , p o a l j e s a n d a k bega Jenea, K u u k M e h m e d a , k o j i sa 2.000 k o n j a n i k a h i t r o napadne, razbije h r v a t s k e i n j e m a k e t r u p e , a sam K e m e n y padne s k o n j a i bude s a s j e e n . S u l t a n i j i - v a l i d i i n j e z i n o m t a j n o m s a v j e t n i k u , reis efendiji a m i - z a d e u n i j e se s v i a o p o e t a k vladavine A h m e t a K o p r i i l i i j a o b i l j e e n b r o j n i m p o g u b l j e n j i m a . O n i su ga, stoga, p r i s i l i l i da svoga utjecajnog e h a j u p o a l j e u D i j a r b e k r za n a m j e s n i k a , a t r u d i l i su se p o t a i i sultana da zavlada. N o t o n i j e i m a l o nekog uspjeha. V e l i k i vezir, da b i se osigurao o d valide-sultan, isticao j e na sve m o g u e n a i n e reis-efendiju, u svemu ga s l u a o i t a k o postigao smjenjivanje kizlarage Solak M e h m e d a . N o t o n i j e u b l a i o c a r i c u - m a j k u (valide-sultan), p a j o j j e v e l i k i vezir nastojao u i n i t i po v o l j i . D a b i se u m i l i o v o i s t r o g i h pravovjern i k a , e j h u V a n i j u , dao j e r a z r u i t i sve c r k v e , t o su i h G r c i n a k o n p o a r a p o n o v n o p o d i g l i , a n j i h o v e graditelje z a t v o r i t i . K a k o valide-sultan nije b i l a z a d o v o l j n a b r z i n o m izgradnje svoje d a m i j e , pozove zbog toga na o d g o v o r n o s t m i m a r b a u (nadz o r n i k a gradnje) k o j i se i s p r i a z a t v a r a n j e m n a j b o l j i h r a d n i k a . N a v a l i d i n o zauzimanje, o v i smjesta b u d u p u t e n i , a l i se bijes v e l i k o g vezira izlije n a m i m a r b a u k o j i bude p o g u b l j e n a imet a k m u oduzet. Opremanje p r o t i v Ugarske o s o k o l i l o j e V e n e c i j u n a nove m i r o v n e pregovore k o j i n i s u i m a l i uspjeha, j e r j e u t o v r i j e m e venecijanska f l o t a r a z b i l a e s k a d r a o d e t i r i egipatska b r o d a i dvadeset osam a j k i . E n g l e s k i p o s l a n i k j e postigao o b n o v u 462

k a p i t u l a c i j e , uz d o d a t a k iz s A l i r o m s k l o p l j e n o g m i r a . da se engleski b r o d o v i ne p r e t r a u j u . N a f r a n c u s k i u p i t , da l i b i se p r i m i l a z a d o v o l j t i n a za bezobzirnost r a n i j e g p o s l a n i k a i da l i b i se p r i h v a t i o n o v i p o s l a n i k , odgovoreno j e p o z i t i v n o . D o a o je izaslanik e r d e l j s k o g kneza k o j i se a l i o na p a u K u u k Mehmeda, m o l i o smanjenje golemog d a n k a i v r a a n j e o d s j e e n i h dijelova; no to je b i l a uzaludna m o l b a , j e r j e d o a o t r e n u t a k da se k n e e v s t v o E r d e l j a p r e t v o r i u p a a l u k , a a u s t r i j s k o p r o t i v ljenje samo je p r i b l i a v a l o rat. A u s t r i j a n c i su slali u C a r i g r a d vie izaslanika u n a d i da e u s p j e t i o d r a t i m i r . V e l i k i vezir je o d g o v o r i o da je E r d e l j osmanska nasljedna zemlja i u p u t i o Reningera na Ali-pau, serdara na g r a n i c i , k o j i je o v l a e n za i z m i r e n j e , no k o j i je o d b o j n o p r i m i o a u s t r i j s k o g poslanika. Ovaj d o b i j e iz B e a d o k u m e n a t o m i r u k o j i o n podnese v e l i k o m veziru 19.7 .1662. r a d i obnove. O t o m e se r a s p r a v l j a l o na t a j n o m v i j e u , koje se sastojao od v e l i k o g vezira, m u f t i j e , reis-efendije, e h a j a b e g a i j a n j i a r s k o g age, a i na j a v n o m v i j e u . N o n i s u se m o g l i s l o i t i . ]

O d l u e n o j e da se s l i j e d e e g a p r o l j e a p o e u r a t p r o t i v Ugarske. S u l t a n i v e l i k i vezir o t i l i su u E d r e n u , a u C a r i g r a d u je I s m a i l - p a a , p r i j a n j i b u d i m s k i zapovjednik, i m e n o v a n kajm a k a m o m . B i l o je to e t v r t i p u t t o j e s u l t a n p o a o iz Cari- 19.3. 1663. grada u E d r e n u , odakle je v e l i k i vezir p o a o uz o b i n u s v e a n o s t . Sam s u l t a n stavio m u je na glavu d v o s t r u k u a p l j i n u p e r j a n i c u , o d j e n u t j e s dva k r z n a od s a m u r o v i n e i opasan m a e m , u k r a e n d r a g i m k a m e n j e m ; u r u k e m u j e p r e d a n sveti stijeg; t a k o je i m e n o v a n seraskerom. S v e a n o je u a o u Beograd, n j e m u s desna su b i l i beglerbezi, s lijeve strane s a n d a k b e z i , a sprijeda a u i i m u t e f e r i k e , d e f t e r d a r p a a , n e k a d a n j i general o r u a r n i c e i k o v a n i c e . On je opravdao t o ga je v e l i k i vezir odabrao m i n i s t r o m f i n a n c i j a ; t o je b r e mogao, dao je d o p r e m i t i t e k o oru- 8.6. je i h r a n u ; neposredno su p r e d v e l i k i m v e z i r o m b i l a njegova dva b r a t a , Mustafa-beg i Ali-beg. T a k o je p r o l a z i o k r a j o v i h , k o j i su se p o s t a v i l i l i j e v o i desno, kroz redove spahija i j a n j i a r a k o j i su m u p o e l j e l i d o b r o d o l i c u i u a o u svoj a t o r . Dva dana kasnije s a s l u a o je v e l i k i vezir carske o p u n o m o e n i k e k o j i su u B e o g r a d u d o e k a l i njegov dolazak, b a r u n a o d Goesa i k o m o r noga savjetnika Berisa. O n i su v e u T e m i v a r u u z a l u d pregov a r a l i s A l i - p a o m i s o p u n o m o e n i k o m R e n i n g e r o m k o j i je s l o g o r o m p o a o iz Carigrada. N i s u i m u susret p o s l a n i n i a u i ni j a n j i a r i i nisu i h pogostili n i kafom ni duhanom. Veliki vezir i m je predbacio da su p o v r i j e d i l i m i r u p a d o m u E r d e l j , da su zaposjeli Sekelhid, da su s a g r a d i l i t v r a v u Z r i n j s k i h k o d K a n i e , pa je zahtijevao da se p o v r a t i S e k e l i h i d i da se p o r u i N o v i Z r i n j . U s m i s l u o v i h zahtjeva sastavili su o d g o v o r v o j v o d i o d Sagana i o d l o i l i o d g o v o r za dva dana u O s i j e k u k u d a se ilo dalje. V e l i k i j e vezir dao carskog p o s l a n i k a , b a r u n a o d Goe463

sa, odvesti n a j e d n u u z v i i s n u da m u p o k a e svu snagu svoje vojske k o j a j e b r o j i l a s t o t i n u dvadeset i j e d n u t i s u u i e s t s t o t i n a l j u d i , s t o t i n u dvadeset i t r i topa, dvanaest naprava za opsadu, a v o d i o j e sa s o b o m i e z d e s e t t i s u a deva i deset t i s u a mazgi. N a k o n t r i sedmice v e l i k i j e vezir u a o u Osijek i t a m o o d r a o d r u g o pregovaranje s t o m d v o j i c o m o p u n o m o e n i k a za pregovore, b a r u n o m o d Goesa i v l a d i n i m z a s t u p n i k o m R e n i n g e r o m . Car j e u svom p i s m u t r a i o o b n o v u m i r a ; r e e n o i m j e da su p r i p r a v n i p o t p i s a t i ga. N a k o n f e r e n c i j i , k o j o j su p r i s u s t v o v a l i reis-efendija, e h a j a , j a n j i a r s k i aga i spahije, iznio j e v e l i k i vezir, o s i m g o r n j i h zahtjeva o p r e d a j i Sekelhida i r u e n j u N o v o g Z r i n j a , j o i s t a r i zahtjev, po S u l e j m a n o v u k a n u n u u o b i a j e n i godinji danak od trideset t i s u a dukata. To je b i o najbolji dokaz k a k o m u j e m a l o b i l o stalo do m i r a . O p u n o m o e n i c i su uzeli n a d i s k u s i j u p r v e dvije t a k e , a l i su i z j a v i l i d a o t r e o j ne s m i j u c a r u n i g o v o r i t i . K a d su p r e l i o s j e k i most, d o l a su p i s m a tatarskoga hana, k o j e m u j e poslan a u b a a A h m e t s u o b i a j e n i h deset t i s u a d u k a t a za tobolac. O n j e j a v i o da e njegov sin A h m e t - G i r a j d o i sa s t o t i n u t i s u a T a t a r a i o s i m toga j e j o o b e a o petnaest t i s u a K o z a k a p o s l a t i naknadno P o r t i n a s l u b u . Onda su stigle v i j e s t i o i z v i a n j u o d b u d i m s k o g n a m j e s n i k a H u s e i n - p a e , b r a t a S i j a v u - p a e , kojega je s t a r i K o p r i i l u n a r o i t o p r e p o r u i o svojem sinu n a s a m r t i kao j u n a k a s granice. I l o se p r e m a B u d i m u , a p o s l a n i k e su z a t v o r i l i u 2 7 . 7 . 1 6 6 3 . t v r a v u . U v e l i k o m r a t n o m savjetu iznio j e v e l i k i vezir svoje m i l j e n j e da m e u t r i t v r a v e k o j e t r e b a napasti, Raba, K o m a r n a , U j v a r a (Neuhausel Nove Z a m k v ) , ova p o s l j e d n j a obe a v a da e se m o i l a k e o s v o j i t i nego Rab, k u d a se m o e dos p j e t i samo k a m e n i t i m p u t e v i m a , K o m a r n b r a n e v o d e n i j a r c i , a d a U j v a r , gdje j e carev d r u g i vezir zapovjednik, o b e a v a velik i p l i j e n . Pet dana kasnije p o s l a n i c i su opet p o z v a n i n a pregov o r e u a t o r v e l i k o g a vezira. U n u t r a su n a l i serdara Ali-pau, beglerbega iz D a m a s k a M u s t a f a - p a u , j a n j i a r s k o g agu i reis-efendiju; v e l i k i vezir n i j e b i o p r i s u t a n , a l i j e v j e r o j a t n o b i o s a k r i v e n iza tapeta u a t o r u . A l i - p a a j e u njegovo i m e v o d i o r i j e . N u d i o j e o p u n o m o e n i c i m a i l i S u l e j m a n o v m i r , t j . s godi n j i m d a n k o m o d trideset t i s u a d u k a t a i l i onaj staroga M u r a t - p a e , t j . dar k o j i e se d a t i j e d n o m zauvijek, dar o d dvije stot i n e t i s u a guldena. O p u n o m o e n i c i , k o j i su b i l i s p r e m n i izjasn i t i se za r u e n j e Sekelihida i N o v o g r i n j a , m o l i l i su o d g o d u radi izvjetaja, jer Turci nisu vie bili zadovoljni s r u e n j e m e r d e l j s k i h t v r a v a nego su h t j e l i da se p o t p u n o p r e d a j u u n j i hove r u k e . A l i - p a a i m j e dao r o k o d e t r n a e s t dana, a l i j e ujed n o i z j a v i o da za v r i j e m e toga n e e b i t i o b u s t a v l j e n p o h o d na U j v a r nego ga t r e b a n a s t a v i t i . D v a dana n a k o n toga l o g o r se podigao da u d a r i n a G r a n . B i l o j e n a r e e n o da se p r e d G r a n o m n a p r a v i most, a l i o n j o n i j e b i o d o v r e n p a j e v e l i k i vezir ostao t a m o e t i r i dana i 464

 e k a o njegovo d o v r e n j e . Prvoga dana n a p o e t k u nove mjese e v e godine p r e l i su ga serdar A l i p a a i G u r d i M e h m e d - p a a s o t p r i l i k e osam t i s u a l j u d i . G r o f Forgacs, zapovjednik Ujvar a (Neuhausel Nove Z a m k y ) , p r e v a r e n k r i v i m i z v i a k i m i z v j e t a j e m da je m o s t s l o m l j e n , p o u r i sa e s t t i s u a husara i h a j d u k a , s osam m a n j i h e t i c a k o n j a n i k a i pet s t o t i n a l j u d i svoje n a j b o l j e p j e a d i j e o v a m o d a b i napao T u r k e o d k o j i h i h je po njegovu m i l j e n j u d i j e l i l a r j e i c a . K a d a su se p r i b l i i l i T u r c i m a k o j i su b i l i k o d P a r k a n a , opet j e p o s t a v l j e n p o n t o n , k o j e g su m a k n u l i da b i m o s t izgledao r a z b i j e n . T u r c i su p r e l i s oko dvadeset t i s u a l j u d i p r e k o njega, a v o d i l i su i h I b r a h i m - p a a i K a p l a n - p a a . Ovi su s e t a m a serdara A l i j e i G u r d i Mehmeda napali m a a r s k u vojsku i udarili na njezinu glavninu. V i e o d p o l o v i n e i h je palo u b o j u , Forgacs se samo s m u k o m spasio u U j v a r (Neuhausel Nove Z a m k v ) , a Palffy je samo s dva k o n j a n i k a uspio d o i do p a l a t i n a k o j i j e dolazio iz G o r n j e Ugarske. Sedam s t o t i n a z a r o b l j e n i k a s m a k n u l i su p r e d v e l i k i m v e z i r o m , djelomice su i h d o v r i l i kao telad i svinje, a t r i stot i n e e t r d e s e t i dva z a r o b l j e n i k a p o s l a l i su u B u d i m , m e u n j i m a kapetana R u b l a d a i b a r u n a o d Welssa. Za dovedene zar o b l j e n i k e dao j e v e l i k i vezir za svakoga e t r d e s e t d o pedeset pjastera, a za d o n e e n e glave dvadeset i pet do trideset. V e l i k i vezir, k o j i se za v r i j e m e b o j a s Forgacsem n i j e o d v a i o i z a i iz svoga l o g o r a , p o a o je sada p r e k o m o s t a u P a r k a n i poslao p r e d sebe A l i - p a u , M u s t a f u i G u r d i j a da postave m o s t o v e n a p u t u za U j v a r (Neuhausel Nove Z a m k y ) p r e k o Z i t v e i N i t r e . Jedan z a r o b l j e n i g l a s o n o a i m a o je k o d sebe v i e o d dvadeset i pet p i s a m a opomene za oficire N o g r a d a i U j v a r a i u k o r za Forgacsa zbog izgubljene b i t k e . G r o f Forgacs je pozvan j e d n i m p i s m o m v e l i k o g a vezira da p r e d a t v r a v u . P r v i vezir, serdar Sipehsalar o d v e l i k o g a zemaljskog p a d i a h a daje Forgacsu na znanje: da je d o a o s n e b r o j e n o m n o g o vojske, iji t e r e t zem l j a ne m o e n o s i t i , da b i osvojio U j v a r za v l a d a r a I s l a m a . A k o d o b r o v o l j n o p r e d a j u t v r a v u , n e k a i m i m e t a k i i v o t b u d u osig u r a n i , a ako t o ne u i n e , t a k o n a m Boga s v e m o n o g a , stvoritel j a neba i zemlje, sve e m o p o s m i c a t i . K a d b i M a a r i znali k a k o i m j e p a d i a h s k l o n , r a d o b i m u p o n u d i l i s v o j u djecu kao r t v e za b i t k u i t a k o ivio onaj k o j i slijedi p r a v o v o d s t v o ! B u d u i da u t v r a v i n i t k o n i j e znao i t a t i t u r s k i , r e e n o je d v o j i c i donosilaca p i s m a da m o l e d a ga donesu napisano n a m a a r s k o m j e z i k u . N a m a a r s k o p i s m o o d g o v o r i o je Forgacs usmeno: Reci T v o m e g o s p o d a r u da t v r a v a nije m o j a , p r e k o n o i e m o p r o m i s l i t i , a s u t r a d o i po o d g o v o r . J o u n o i zap o e l i su rovove, a za v r i j e m e j u t a r n j e m o l i t v e su za blagoslov sretnog p o t h v a t a z a k l a l i r t v e (kurbane). N a t v r a v u je z a g r m i o dvadeset i j e d a n v e l i k i t o p , k o j i su izbacivali p o dvadeset i dvije, trideset i pet, e t r d e s e t i osam i e z d e s e t f u n t i , uz stot i n u i pedeset m a l i h t o p o v a . A r s l a n - p a a je odsjekao s k o p a i j

5.8.

7.8.

17.8.

30 Historija osmanskog carstva II

465

m a l a g u m a v o d e n i j a r a k k o j i j e iz N i t v e v o d o m p u n i o o p k o p e t v r a v e i dao odvesti v o d u ispod t e m e l j a . S i n tatarskoga hana, 27.8. A h m e t - G i r a j d o a o j e n a e l u s t o t i n u t i s u a Tatara, a u s k o r o z a t i m stigne i njegov b r a t Mehmed-Giraj na e l u dvadeset t i s u a K o z a k a . A h m e t - G i r a j a su p o a s t i l i s a b l j o m i b o d e e m , t o b o l c e m i s a m u r o v i n o m , njegova b r a t a k a f t a n o m o d zlatotkanice, c r v e n o m k a p o m i k a l p a k o m o d s a m u r o v i n e , a k o z a k i hetm a n j e d o b i o k o n t u i k a l p a k . Njega su s l i j e d i l i m o l d a v s k i i v l a k i v o j v o d a sa s v o j i m e t a m a . D a b i o d b i l i p o m o , t o j u j e M o n t e c u c c o l i h t i o dovesti t v r a v i , p o s l a l i su n a d r u g u o b a l u N i t r e K a p l a n M u s t a f a - p a u s T a t a r i m a . K o l i k o god j e s n a n a b i l a g r m l j a v i n a o p s a d n i h t o p o v a , b i l a su to v e i n o m g a a n j a u l u k o v i m a i za p r v i h dana su o n i u t v r a v i p o k u p i l i sedam s t o t i n a t a n a d i o d t r i p e d l j a opsega. Do sada b e d e m i n i s u pret r p j e l i m n o g o t e t e ; j e d n o zrno iz t v r a v e p o g o d i l o j e n a j v e u t u r s k u n a p r a v u , b r a u n v a j k i s t r o j za l o m l j e n j e z i d i n a i s l o m i l o m u dio k o j i s l u i za p r o d i r a n j e u z i d . V e l i k i vezir je p o d i j e l i o m o m a d , k o j a n i j e b i l a zaposlena u l o g o r u i l i u r o v o v i m a , u et i r i o d r e d a k o j i su se naizmjence s m j e n j i v a l i u d o n o e n j u zem l j e do nasipa. O n i e h a j a s i t a v o m P o r t i n o m p r a t n j o m tvor i l i su p r v i odred, u d r u g o m j e b i o d e f t e r d a r p a a s i n o v n i t v o m svih n j e g o v i h ureda. T r e i su s a i n j a v a l i m u t e f e r i k e i a u i , a e t v r t i spahije i s i l a h d a r i . B u d i m s k i n a m j e s n i k , vezir H u s e i n , o d r e e n j e za v r h o v n o g n a d g l e d n i k a ovoga odreda. D a n i n o o d z v a n j a l i su b u b n j e v i i svirale, t r u b l j e i b u b n j e v i i svake n o i 18.9. j e v e l i k i vezir obilazio rovove i h r a b r i o k o p a e l a g u m a da svoj i m k o p a n j e m dovedu rovove do z i d i n a . K a d a j e k o d bedema S j e r o t i n zaplamtjela k u a , j e d a n je p a a opet s dvije zastave po22.9. zvao t v r a v u n a p r e d a j u . N a k o n e t i r i dana j u r i a l i su n a b e d e m F r i d r i h i n , a s l i j e d e i dan na F o r g a i n , p a s l i j e d e i d a n opet n a F r i d r i h i n . T u r c i su b i l i v e nasred bedema, p a su suzbijeni, a m a r k i z i Pio i Grana su r a n j e n i . Nasip p r e d S j e r o t i n o m b i o j e v i s o k k o l i k o i b e d e m t a k o da su b r a n i t e l j i bedema m o g l i b i t i n a p r o s t o p o m e t e n i s nasipa. P r i p r a v l j a l i su se za o p u n a v a l u , a l i o n i opsjedani to n i s u o e k i v a l i . M a a r i i N i j e m c i p r i s i l i l i su svoje zapovjednike, m a r k i z a P i j a i g r o f a Forgacsa n a p r e d a j u . 24.9.1663. Predaja j e p o t p i s a n a s o s a m t o a k a : slobodan odlazak l j u d i sa s t v a r i m a , a da se ne p r i b l i e s u v i e n i t a b o r u n i T a t a r i m a , a onda i m j e t r e b a l o b i t i dano t i s u u k o l a . Jedno p i s m o v e l i k o g a vezira c a r u t r e b a l o j e d o k a z a t i da j e posada i z v r i l a s v o j u d u nost, do k r a j n j i h granica. Sve d o k posada n i j e i z a l a , n e k a n i j e d a n p o b j e d n i k ne u e . R a n j e n i c i k o j i su zasad p r i s i l j e n i o s t a t i , 28.9. n e k a o d u k a d b u d u o z d r a v i l i , k u d a god h o e . O t i l i su uz sviranje glazbe. N a l o se e t r d e s e t t o p o v a i e t r n a e s t t i s u a k i l o g r a m a (sedam s t o t i n a b u r a d i ) b r a n a . N a k o n e t i r i d a n a d v i j e su v e l i k e c r k v e u U j v a r u pretvorene u d a m i j e . e t i r i t i s u e j a n j i a r a spahija, d e b e d i j a , t o p d i j a , abaza i l e t e i h s a u i m a i p i s a r i m a , i j a j e g o d i n j a p l a a iznosila t r i m i l i j u n a osam 466

s t o t i n a t i s u a sedam s t o t i n a trideset i dvije a k e , ostavljeni su kao posada, a s v i m p a l a n k a m a ( d r v e n i m u t v r d a m a ) u o k o l i c i razaslana su p i s m a o m i l o s t i . B u d u i da je zauzimanje U j v a r a (Neuhausel N o v e Z a m k y ) b i o p r v i r a t n i p o d v i g novoga ma a r s k o g r a t a , k o j i je o b n o v l j e n i m m i r o m na u u r i j e k e i t v e b i o o d l o e n , to je ovo zauzimanje u z b u n i l o i t a v u N j e m a k u . N i k a d a se nije t o l i k o pisalo o T u r s k o j , n i k a d a n i j e b i l o t o l i k o antiturskih propovijedi, p r o r i c a n j a , savjeta i o p o m e n a kao ove i s l i j e d e e godine. B u d u i d a je t v r a v a b i l a p o d opsad o m i t a v e t u r s k e v o j n e snage, s t a k v o m p r e m o i i t a k o dugo, o ovoj je opsadi, o k o j o j se g o v o r i j o i danas u U g a r s k o j i u A u s t r i j i kao o v e l i k o m u t r o k u snage, t v r d o k o r n o j postojan o s t i i n e p r e s t a n o m u d v a r a n j u , nastala u z r e i c a : K a o T u r c i pred Ujvarom. e t r n a e s t dana p r i j e osvajanja U j v a r a (Nove Z a m k y ) , u p r a vo k a d je v e l i k i vezir o t i a o u rovove, bile su, a d a p r i j e toga n i t k o n i j e n i t a n a s l u i v a o i na n a j v e e u e n j e i t a v e v o j ske, a m i - z a d e u , reis-efendiji i v a l i d i n o m t a j n o m s a v j e t n i k u k o j i je K o p r u l u j e v a oca podigao na a s t v e l i k o g a vezira, i ami-zadeovu p u n c u , Kazi-zade I b r a h i m - p a i , o d s j e e n e glave. Razlog o v o m p o g u b l j e n j u b i o je m a n j e u t o m t o je a m i - z a d e b i o sklon m i r u , s a v j e t u j u i p r o t i v rata, a u t o su v j e r o v a l i n e k i e v r o p s k i s u v r e m e n i h i s t o r i o g r a f i , a v i e u t o m t o su osmanski h i s t o r i a r i naveli: a m i - z a d e j e K o p r u l u j e v u s i n u b i o m a n j e s k l o n nego njegovu ocu i v l a s t i t o m p u n c u , pa je s u l t a n u ovoga p r e d l o i o za v e l i k o g a vezira u m j e s t o K o p r i i l i i j a . K a d j e v e l i k i vezir za t o saznao, rekao je s u l t a n u da k r u e glasine o t a k v o j p r o m j e n i t o smeta o d v i j a n j u poslova, p a j e p o t r e b n o u k l o n i t i te smetnje. P r e m a t o m e je u k l a n j a n j e t i h zapreka s n a j v i e g a mjesta o d o b r e n o i i z v r e n o . u v i za p a d U j v a r a ( N o v e Z a m k y ) , d o a o j e b r a t v e l i k o g a vezira u B u d i m , gdje su se t r i dana zar e d o m o d r a v a l e s v e a n o s t i . U C a r i g r a d u j e n a r e e n o da i h slave sedam dana, p r i e m u su doveli u g r a d sedam s t o t i n a zarobljen i k a od Forgacseva poraza i t r i s t o t i n e d r u g i h k o j e su sproveli u t r i j u m f u . M e u n j i m a se nalazio I v a n A u r iz Bratislave, k o j i j e opisao patnje j e d a n a e s t o g o d i n j e g t i r a n s k o g z a t o e n i t v a u S e d a m k u l a . N o v e - Z a m k y ( U j v a r ) , t o i h je b i s k u p Pavao V a r d a i n a j p r i j e sagradio kao t v r a v u , o n d a su bile za h o m o n a j s k i h i b e t h l e n o v s k i h n e m i r a zauzeti uz p o m o T u r a k a pa o v i m a opet otete, u z a l u d n o su opsjedane o d c a r s k o g generala B o u q u o i j a k o j i je p r e d t v r a v o m zadobio e s n a e s t r a n a i od n j i h u m r o . Sada je g r a d p r e t r p i o e s t u i n a j e u opsadu i njegov j e pad o d j e k n u o kao p a d u g a r s k o g bedema K r a n s t v a pred neprijateljem. N e k o l i k o dana n a k o n dolaska erdeljskoga kneza u t u r s k i l o g o r d o a o j e i v r h o v n i sobar s c a r s k i m p o h v a l n i m p i s m o m i sa z n a c i m a sultanove m i l o s t i , sa s a b l j o m i b o d e o m , perjanic o m , p o a s n i m k r z n o m i k a f t a n o m ; u p i s m u je b i l a u o b i a j e n a 30* 467 12.9. 1663.

29.9.

f o r m u l a : n e k a sultanov k r u h p r i j a s v i m n j e g o v i m r o b o v i m a k o j i su se u s l u b i vjere i carstva s m j e s t i l i na k a m e n j u i leaj pro28. 9. s t r l i n a z e m l j i . V e s l i j e d e i dan n a k o n z a u z i m a n j a N o v i h Z a m k y ( U j v a r ) , v e l i k i je vezir razaslao pozive n a o k o l n e u t v r d e i palanke, u Levice, N o g r a d , N i t r u , F r e i s t a d t l (Dvory) i S c h i n t a u (Sur a n y ) . Kaplan-<paa, k o j i je p o s l a n p r o t i v N o g r a d a , j a v i o je 18.10. da se u t v r d a b r a n i i m o l i o je o r u j e . H u s e i n - p a a , b u d i m s k i n a m j e s n i k , k o j e g j e zapao zadatak da ide p r o t i v N i t r e , j a v i o je da se posada d o b r o v o l j n o p r e d a l a i da j o j j e d o p u s t i o da slob o d n o ode sa svom s v o j o m i m o v i n o m . H u s e i n - p a a se iz N i t r e o k r e n u o p r e m a Levicu, ija se posada o d l u i l a isto t a k o h r a b r o b o r i t i kao i ona iz N o g r a d a . V e l i k i vezir j e sebi p r i d r a o p r a v o da zauzme oba grada. M e u t i m su T a t a r i po d r u g i p u t a u p a l i 2 . 9 . u M o r a v s k u i l e s k u . V e u k o l o v o z u (avgustu) j e e s t t i s u a T a t a r a d o l o u k r a j o k o T r n a v e , F r e i s t a d t l a ( D v o r y ) , sv. Georgena. S i l o v a l i su djevojke, djecu bacali o z i d i l i i h s j e k l i m a e m i l i stavljali u v r e e i bacali n a k o n j e , a m u k a r c e i e n e su kao pse vezivali zajedno i t j e r a l i i h p r e k o M o r a v e i Weissenberga u M o r a v s k u u p a v i i dalje o d L a n d s h u t a , a l i su i h t u p r e s r e l i u g a r s k i p o g r a n i n i h u s a r i i o t j e r a l i . F r e i s t a d t l (Dvory) i Schint a u (Surany) su se h r a b r o d r a l i . Deset t i s u a j a n j i a r a j e deset dana n a v a l j i v a l o na F r e i s t a d t l ( D v o r v ) , a l i su se p o v u k l i n a k o n t r i uzaludne navale, p o t o su s r u i l i m o s t p r e k o r i j e k e V a h . 13. 9. T a t a r i su a r i l i i p a l i l i k o d N i k o l s b u r g a , Ravenburga, B r n a sve do t r i m i l j e p r e m a O l o m o u c u . Posjedi knezova D i e t r i c h s t e i n i Liechtenstein nestali su u g r a b e u i d i m u . Samo je u Liechtensteinu b i l o trideset i dva o p u s t o e n a sela. T a t a r i su n a rob o v s k i t r g u Nove-Zamky (Ujvar) d o v u k l i dvanaest t i s u a robova. N a k o n t o su pale Nove Z a m k y , p o n o v o su k r e n u l i prem a B r a t i s l a v i , z a p a l i l i Sv. Georgen i Gajersdorf, p r e p l i v a l i V a h i na p r i j e v o j u R o z i n k o u p a l i u h r a d i k i o k r u g . e t r n a e s t tisu a T a t a r a , j a n j i a r a i husara p r o j u r i l i su k r a j B r u n a u a p r e m a K l o b a k u , gdje su a r i l i i p a l i l i , u b i j a l i i i b a l i . T j e r a l i su p r e d s o b o m b i e v i m a g o m i l u o d dvije t i s u e z a r o b l j e n i k a s razasut o m k o s o m i e t i r i e t v e r o p r e n a k o l a p u n a e n a . V r a a l i su se u U g a r s k u . K a d a su se v r a t i l i u logor Nove-Zamky ( U j v a r ) , sasjekao j e g r o f N i k o l a Z r i n j s k i iz jedne zasjede e t i r i stotine, a l i b i o j e p r i s i l j e n p o v u i se p o d t o p o v i m a K o m a r n a , j e r je p r o t i v njega iz l o g o r a p o a o p a a Haleba. S r e t n i j i je u o r u j u b i o njegov b r a t Petar p r o t i v D e n g d i - p a e , bosanskoga namjesnika, k o j i se nadao bez j e d n o g Z r i n j s k o g l a k e p o t u i drugoga, pa u p a s t i u t a j e r s k u . U t u je s v r h u d o a o s deset t i s u a r a t n i k a iz Bosne, ostavio dvije t i s u e u L i c i i K r b a v i pa, s d r u g i m a p o a o p r e m a O t o c u i K a r l o v c u , da odande napadne na N o v i Z r i n j , a ako n a p a d ne b i uspio, p o h a r a o b i t a j e r s k u . Pe17.10. t a r Z r i n j s k i ga s k r i v e n d o e k a s e t i r i t i s u e H r v a t a u j e d n o j u m i i , k a d a je p o l a vojske p r o l o , napao je d r u g u p o l o v i c u , 468

od koje je ostalo t i s u u m r t v i h , a dvjesta pedeset i e s t i h je zarobljeno s osam zastava. B r o j z a r o b l j e n i k a k o j e su l e t e i odredi g o n i l i iz M o r a v s k e , l e s k e i Ugarske iznosio je e t r d e s e t t i s u a . K o n c e m l i s t o p a d a digao je v e l i k i vezir l o g o r k o d N o v i h 28. 10. Z a m k y ( U j v a r ) . B i l o j e to t e k o v r a a n j e p r e k o r i j e k e N i t r e , i t v e , Grana i k r o z k r a j k o j i su jesenje k i e j o v i e pretvarale u g l i b . U G r a n je poslano dvadeset o t e e n i h t o p o v a iz N o v i h Z a m k y , m e u n j i m a dva j o iz v r e m e n a sultana S u l e j m a n a . Levice, k o j e su t a k o e r negativno odgovarale na poziv v e l i k o g a vezira, i p a k su se n a k o n t r i dana predale. Posada j e o t i l a sa i t a v o m i m o v i n o m , a u i t a v k r a j s u razaslana sigurnosna p i sma, pa se p o k l o n i l o v i e od dvadeset t i s u a p o d a n i k a . Sand a k Levice dan je a t r a p a t r a Ali-pai, a u t v r a v u j e ostavljeno e t i r i stotine r a t n i k a posade. U j e d n o je stigla i vijest da je K a p l a n - p a a , n a k o n opsade o d dvadeset i sedam dana, zauzeo N o g r a d k o j i se d o b r o v o l j n o predao, a l i s g u b i t k o m o d o s a m s t o t i n a do t i s u u l j u d i , k o l i k o je g r a d stajala opsada. K a s i m - p a a je ostavljen s p o s a d o m o d e t i r i stotine l j u d i . E r d e l j s k i , m o l d a v s k i i v l a k i knezovi o t p r e m l j e n i su iz l o g o r a s p o a s n o m o d j e o m , a b a r u n Goes, k o j i j e do sada b i o z a t v o r e n u B u d i m u , p u t e n je d o b i v i u l j u d n o p i s m o s p i t a n j e m da l i p o s l a n i k t a k o slabo u v i a d o b r o b i t m i r a i l i n i j e i m a o dosta p u n o m o i da ga s k l o p i . U O s i j e k u j e p r i m l j e n j e d a n p o l j s k i p o s l a n i k k o j i je predao k r a l j e v u m o l b u da se pomogne T a t a r i m a p r o t i v Rusije i k o j e m u j e odgovoreno: T a t a r i m a se ne m o e o d o b r i t i pom o , j e r j e taj a s i ovdje p o t r e b n a i , ako b i se Poljaci u m i j e ali u s v a u N i j e m a c a s P o r t o m , o n d a b i t a t a r s k o g a h a n a poslal i p r o t i v Poljske. Stalno o b i t a v a l i t e velikoga vezira p r e m j e t e no j e iz B u d i m a u z i m o v a l i t e u Beograd, K a p l a n - p a i n o u K a n i u ; T a t a r i su p r e l i Segedin, S o m b o r i P e u h ; H u s e i n - p a a je d o b i o n a r e d b u da iz B u d i m a o b r a n i p o t h v a t e Z r i n j s k o g a . S t r o g u z i m u j e carska v o j s k a k o r i s t i l a za nove p o d u h v a t e na M u r i i D r a v i . G r o f W o l f J u l i u s od H o h e n l o h a , z a p o v j e d n i k c a r s k i h e t a , p o a o je s r e d i n o m s i j e n j a (januara) sa e s t t i s u a p j e a k a i t i s u u k o n j a iz P t u j a , staroga P e t t o v i u m a , kojega u p o v i j e s t i o d l i k u j u m n o g o b r o j n i s p o m e n i c i iz r i m s k o g a doba i mjesta gdje je p r o p a l o carstvo s p o s l j e d n j i m c a r e m A u g u s t u l o m . U N o v o m Z r i n j u , n o v o m v r s t o m g r a d u k o j i je N i k o l a Z r i n j s k i sagradio na M u r i da p r k o s i T u r c i m a , b i l o j e zborno m j e s t o gdje su se sastali Z r i n j s k i , h r v a t s k i b a n i u g a r s k i v o j s k o v o a sa s v o j i m g r a n i a r i m a i g r o f B a t h y a n y k o j i je vodio M a a r e i general-narednik o d P u c h a r d a k o j i je v o d i o Bavarce sa sedam s t o t i n a p j e a k a i e s t e t i c a p i k o l o m i n i j s k i h jah a a p o d z a p o v j e d n i t v o m grofa Leslieja. V o j s k a je b r o j i l a svega dvadeset i t r i t i s u e v o j n i k a . I z N o v o g Z r i n j a v o j s k a je po l a p r e m a Berzencu k o j i se n a k o n dva dana predao. I z t v r a v e 21.1.1664. je o t i l o osam s t o t i n a d u a , m e u n j i m a e t i r i stotine naoru a n i h T u r a k a , s t o t i n u T a t a r a i trideset i sedam aga, dok j e u 469

t v r a v i ostavljeno petnaest topova. H a j d u c i i h u s a r i su n a p a l i Tatare, Z r i n j s k i i h j e otjerao u d a r c i m a m a a . Jedan m a a r s k i C i g a n i n b i o b i i njega samoga u b i o da ga n i j e u s t r i j e l i o j e d a n sluga grofa H o h e n l o h a . J o iste n o i n a v a l i l i su na B a b o u , a 2 5 . 1 . e t v r t i dan n a k o n toga t v r a v u j e n a p u s t i l o t i s u u sedamdeset i d v a o v j e k a , m e u n j i m a jedanaest aga; p r a t i l i su i h sve do Drave, a n a o b a l i j e spaljen B a r , i j u su u t v r d u n a p u s t i l i T u r ci. P o b j e d n i c i m a j e k o d B a b o e palo u r u k e e s n a e s t topova, a k o d B a r a e t i r i . S l i j e d e e g a dana j e Z r i n j s k i s k o n j i c o m po a o n a p r i j e d p r e m a p r o l a z u za Siget i , k a k o n i j e b i l o p r i r u c i t e k o g a o r u j a za opsadu, p o a o je k r a j Sigeta u P e u h . N a t o m p o h o d u spaljena j e p a l a n k a T u r b e k , gdje se nalazi t e k i j a (dervi k o s t a n i t e ) , n a m j e s t u gdje su n a k o n z a u z e a Sigeta p o k o p a l i S u l e j m a n o v u u t r o b u i srce. P e u h j e t a k o e r spaljen sa s v o j i m o l o v o m p o k r i v e n i m d a m i j a m a ; samo u t v r d a n i j e m o g l a b i t i zauzeta bez o r u j a za opsadu. K a k o j e u o v o m p o t h v a t u glavna n a m j e r a i onako b i l a t a da se s l i j e d e e godine o t e a n a d i r a n j e t u r s k o j vojsci, p r o l i su k r a j i k l o a i u p u t i l i se p r e m a o s j e k o m m o s t u . S t i g l i su i do palanke Darde, gdje su d o l i do m o s t o b r a n a k o j i j e b r a n i o most, pa za dva dana s p a l i l i i t a v k r a s n i most, djelo S u l e j m a n a V e l i k o g a , osam t i s u a pet s t o t i n a ezdeset pet k o r a k a dugoga (oko 6 k m ) . Sva su sela d u ovoga pohoda, a b i l o i h j e v i e o d pet s t o t i n a , z a p l a m t j e l a p o p u t v a t r e n i h stupova za ovoga h a r a n j a . K a d a j e p e u h s k i M u r a t - b e g j a v i o d a Z r i n j s k i ide na Siget, v e l i k i j e vezir b i o t i m e v r l o u z n e m i r e n , 3 0 . 1 . a b i o j e u z i m o v a l i t u k o d Osijeka i imenovao s e r d a r o m Mehm e d - p a u . B i l i su m u p o d r e e n i p a e iz S e k e f e h e r v a r a , Jenea, K a p l a n - p a a i T a t a r i , a dan m u j e i nalog da n a j h i t n i j e p o e n a p u t . Sam j e k o d Beograda istakao svoje tugove i za slijed e i dan o d r e d i o polazak bez p r t l j a g e . Z a i s t a j e s l i j e d e i dan s t i s u u l j u d i s v o j i h d o m a i h e t a i s dvije t i s u e j a n j i a r a pre a o u Z e m u n . K a d a j e u M i t r o v i c i d o b i o vijest d a su se n e p r i 2 1 . 2 . j a t e l j i o d r e k l i opsjedanja Sigeta i o t i l i odande, v r a t i se opet u z i m o v a l i t e u Beograd, n a r e d i v i da serdar M e h m e d - p a a bran i Siget, a K a p l a n - p a i , begu iz Beke, b o s a n s k o m alajbegu, bud i m s k o m m u t e s e l i m u , k o l o v a r s k o m i t e m i v a r s k o m p a i predao j e o b r a n u P e u h a . Apafy j e j a v i o o d m a h i o z a u z i m a n j u K l u j a , Sekelhida i d r u g i h e r d e l j s k i h u t v r d a k a o i o p a l a t i n o v u p i s m u k o j e m u j e u p u e n o , t o j e b i l a u g o d n a vijest. Z i m s k o ratovanje Z r i n j s k o g a izazvalo j e u E d r e n u i u C a r i g r a d u mnogo p r e t j e r a n i h glasina, n a z i v a l i su ga v o j n i m p o h o d o m gvozdenoga stupa, a l i j e p a n j u j a v n o s t i z a o k u p i l o i n e k o l i k o smaknu a i s t a k n u t i h osoba i p r o m j e n e . . . D o l o j e p r o l j e e , a v e l i k i vezir n a p i s m o , t o ga j e dao bar u n u Goesu, n i j e d o b i o n i k a k a v o d r e e n i odgovor. T a k o su s p o e t k o m p r o l j e a n a beogradskoj r a v n i c i i s t a k n u t i t u g o v i , a n a k o n t r i sedmice taborovao je v e l i k i vezir n a r a v n i c i p r e d Ze2 0 . 3 . 1 6 6 4 . fflunom. Da v o j s k u u p o t p u n i , pozvao j e ovaj p u t a sve posjedni470

ke s p l a o m k o j i i n a e n i s u ili u r a t i u a d r m r a l s k o m u r e d u u p i sane nosioce p o m o r s k i h lena i t r i u m i r o v l j e n a vezira: naime, smijenjenoga k a i r s k o g , bagdadskog i d i j a r b e k r s k o g namjesnika. D a most, t o je u n a j v e o j u r b i za t r i mjeseca s a g r a e n k o d Osijeka, ne b i j o j e d n o m n e p r i j a t e l j spalio, n a r e e n o je da ga b r a n e K i b l e l i M u s t a f a - p a a k o j i je b i o u o s j e k o j posadi, I s m a i l - p a a , bosanski beglerbeg i s a m s u n d i b a a . K a k o v e dugo n i j e padala k i a i u i t a v o j se z e m l j i o s j e a l a n e s t a i c a vode, o d r e d i o j e v e l i k i v e z i r da se i t a j u propisane m o l i t v e za nesta i c u vode. N a o b a l i Save je u r e e n m i h r a b ( m o l i t v e n o predvod- 2 0 . 4 . no mjesto) i t r e i d a n j e o b i l n a k i a n a g r a d i l a m o l i t v u v j e r n i k a . U isto v r i j e m e su u C a r i g r a d u , E d r e n i i u i t a v o m e c a r s t v u o d r a n e j a v n e m o l i t v e za r a t , kao t o je to u i n j e n o n e k a d za M u r a t a i M e h m e d a I I I p r i o d l a s k u u o t v o r e n i r a t . Te su m o l i tve izazivale ovaj p u t a i v a h n u r a s p r u i z m e u m u f t i j e M i n k a r i -zade Jahje i e j h a - t u m a a vjere V a n i j a . e j h j e b i o za j a v n e m o l i t v e , a m u f t i j a j e b i o p r o t i v a n o v o m e zato j e r m u s l i m a n u d a m i j i i p o j e d i n a n o m o l i , t o j e n e b u isto t a k o drago kao j a v n a m o l i t v a k o j u zajednica m o l i n a j a v n o m e m j e s t u . Pobijed i l o j e V a n i j e v o m i l j e n j e , j e r ne samo da j e b i o u n a r o i t o j sultanovoj m i l o s t i , nego j e u i v a o m i l o s t v e l i k o g a vezira, k o j i ga je upoznao za svoga n a m j e s n i k o g b o r a v k a u E r z u r u m u . Svoj e j e i m e dobio po r o d n o m e m j e s t u V a n ; b i o j e v e l i k i f a n a t i k , zakleti n e p r i j a t e l j sufija ( m i s t i k a ) i k r a n a , a l i isto t a k o v e l i k i T a r t u f f e kao p r a v o v j e r n i , k o j i j e s m a t r a o da j e stroga n a u k a p o t r e b n a samo n a r o d u a ne n j e m u . . . S u l t a n j e i v i o naprosto za l o v a k i i h a r e m s k i u i t a k . N i j e se v r a a o u C a r i g r a d , a n i j e n i s v o j s k o m h t i o n a p r e d o v a t i . t o da r a d i m u C a r i g r a d u ? o d g o v o r i o b i k a d i a s k e r u k o j i m u j e g o v o r i o da o n a m o o t p u tuje, zar C a r i g r a d n i j e stajao m o g a oca i v o t a ? Z a r m o j i pre i n i s u t a m o u v i j e k b i l i z a t o e n i c i p o b u n j e n i k a ? P r i j e nego l i t a m o o d e m , r a d i j e b i h ga spalio i sa z a d o v o l j s t v o m b i h gledao k a k o g r a d i seraj p r o p a d a j u u p l a m e n u . N j e g o v u r a z o n o d u i r a z o n o d u g l a v n i h gradova u c a r s t v u o i v l j a v a l a j e sedmodnevn a rasvjeta, n a r e e n a zbog r o e n j a p r i n c a Mustafe. T o j e za sultana b i l a to v e a radost, j e r j e p r i n e v a m a j k a b i l a n o v a m i ljenica, sultanija-haseki, r o e n a G r k i n j a s K r e t e k o j u su o d v e l i k a o r o b i n j u p r i z a u z i m a n j u R e t i m a ; Deli H u s e i n j u j e predao 2 . 6 . serdaru, a z a t i m j e p o k l o n j e n a s u l t a n u . K a o s u l t a n i j a zvala se R e b i j a G i i l n u , t j . p r o l j e t n i r u i n n a p i t a k . N j e z i n utjecaj j e sada p o e o b i v a t i u r a v n o t e i s v a l i d i n i m , R u s k i n j o m T a r h a n S u l t a n (ova j e d r u g a b i l a a r k a p l a v u a , a ona p r v a t a m n a sme o k o s a ) . S u l t a n j e ivio i z m e u valide i haseki, i z m e u r a d o s t i t o su m u i h p r u a l i v r t i l o v . A sa r a t o m k o j i se v o d i o b a v i o se j o samo u t o l i k o u k o l i k o su a s t r o l o k a predskazanja p r o r i c a l a v e l i k o p r o l i j e v a n j e k r v i , a predskazanja su o n d a b i l a n a dnevnome redu u N j e m a k o j kao i u Turskoj. 471

T u g o v i su b i l i j o i s t a k n u t i n a zemunskome p o l j u k a d su sa svih s t r a n a p o e l i p i s m i m a z a h t i j e v a t i da se u b r z a s polas k o m . E r d e l j s k i knez Apafy poslao j e p i s m o s a t m a r s k o g kapetana o carevu n a o r u a n j u i o p o j a a n j u njegove vojske pom o u saveznika i f r a n c u s k i h e t a . Beglerbeg H a l e b a , G u r d i M e h m e d - p a a , k o j i je u Sigetu b i o u posadi, j a v i o je da dolazi eljezni s t u p , Z r i n j s k i , p r e m a Sigetu i K a n i i , a H u s e i n - p a a iz N o v i h Z a m k y j a v i o je da r a t n i o r u a r , g r o f Souches, opsjeda N i t r u . Da se o s i g u r a U j v a r (Nove Z a m k y ) i spasi N i t r a , nar e e n o je beglerbegu V e l i k o g a V a r a d i n a , K i i i i k M e h m e d - p a i , o n o m e iz Jenea, K a s i m - p a i , H a l i l - p a i iz Egera, e r d e l j s k o m e knezu A p a f v j u i Jali-agi A h m e t u da p o u i da o k u p e T a t a r e k o j i su u z i m o v a l i t i m a . V r h o v n i k o n j u n i k je p o l a z n i c i m a u r a t d o n i o sultanov h a t i e r i f o h r a b r e n j a , dvije p o a s n e o d j e e (krzno i k a f t a n ) , s a b l j u i b o d e o p t o e n d r a g u l j i m a , d v i j e perjanice i deset k o n j a iz carske ergele i isto t o l i k o d r u g i h d a r o v a 7 . 5 . 1 6 6 4 . o d k a j m a k a m a , s i l a h d a r a i kapuage. N a dan p o l a s k a stigne nesretna vijest da je N i t r a , o p s j e d n u t a o d p r e m o n e vojske, b i l a p r i s i l j e n a na p r e d a j u i da Souches, p o t o j e K i i u k Mehmed- p a u k o d Sent K e r e s t a na r i j e c i G r a n p o t u k a o , odande ugro a v a Levice. H u s e i n - p a a iz U j v a r a (Nove Z a m k y ) , H a l i l - p a i n b r a t iz Egera, b u d i m s k i reis-efendija i defterdar, k o j i su se zbog isplate vojske nalazili u t v r a v i , m o r a l i su je n a p u s t i t i , p o t o je e t i r i stotine k o n j a n i k a i d v i j e stotine p j e a k a o t i l o sa s v i m t o su i m a l i . O s v a j a i m a su p r e p u s t i l i e t r d e s e t t o p o v a s dosta m u n i c i j e , a l i bez i v e n i h n a m i r n i c a (zbog n e d o s t a t k a i v e a su se m o r a l i p r e d a t i ) . N a Reningerov p o t i c a j poslao je v e l i k i vez i r odavde opet p i s m o , napisano v l a s t i t o m r u k o m v o j v o d i Sag a n u k a k o b i m u j a v i o da je d o d u e u v i j e k s p r e m a n za m i r , a l i da e sada n a i i v o j s k a p o p u t m o r a . U V u k o v a r j e stigao jedan i z v j e t a j p a e H u s e i n a iz K a n i e , k o j i j a v l j a d a j e o d kraj a t r a v n j a o p s j e d n u t a t v r a v a o d Z r i n j s k o g a , H o h e n l o h a i Strozzija i da na n j i h g a a j u b o m b a m a , p a p o s t o j i k r a j n j a opasnost 14.5. ako ne d o e b r z o p o m o . S r e d i n o m s v i b n j a je v e l i k i vezir pre a o p r e k o d o v r e n o g o s j e k o g m o s t a . Pohvalio je bosanskoga i s r i j e m s k o g a beglerbega zbog m a r a t o su za t r i mjeseca zav r i l i g r a d n j u m o s t a k a o i i z g r a d n j u m o s t o b r a n a k o d palanke Darde. U M o h a u je zaodjeo p o a s n o m o d j e o m h a n o v a sina k o j i je t a m o b o r a v i o u z i m o v a l i t u . Iz i k l o a je poslao tajne naredbe u K a n i u da razveseli posadu r a d o s n o m v i j e u da se nalazi u b l i z i n i . U P e u h u j e pogledao zgrade t o su izgorjele za posljednjeg opsjedanja. N a m o s t u a n k a l , dva sata udal j e n o m od Sigeta, dogovarao se s G u r d i M e h m e d - p a o m , zapov j e d n i k o m Sigeta, k o j i ga j e o b a v j e t a v a o o l o g o r u u K a n i i . 25.5. 26.5. K o d Sigeta s u ga s v e a n o d o e k a l i d o b r o d o l i c o m z a p o v j e d n i k M e h m e d - p a a , p o e k i K a p l a n i a n a d o l s k i beglerbeg. D o l i su p a e - n a m j e s n i c i M o r e j e , R u m e l i j e , N i k o p o l j a i O h r i d a s tisu472

 u a l b a n s k i h strijelaca p u k o m te T a t a r i . O d r a n o j e r a t n o v i j e e o t o m e da l i t r e b a zauzeti palanke B a b o a i Berzence, k o j e su zatvarale r a v n u cestu za K a n d u i l i i h z a o b i i p o l a z e i te k i m p u t e m k r o z m o v a r e . P r e t p o s t a v i l i su ovo posljednje, a l i se r a t n o v i j e e u isto v r i j e m e o d r a l o u c a r s k o m l o g o r u p r e d K a n d o m . O d l u i l i su p r e k i n u t i s opsjedanjem, j e r v o j s k a vel i k o g a vezira b r o j i p r e k o trideset t i s u a l j u d i , a opsjedatelji su jedva upola tako j a k i i j e r vlada nestaica ivenih namirnica, p a p o s t o j i opasnost da n e p r i j a t e l j o d s i j e e v o j s k u o d N o v o g a Z r i n j a i da p o e p r e k o M u r e u P t u j , R a d k e r s b u r g i Grac. Carska v o j s k a se p o v u e sa i t a v i m t o p n i t v o m u N o v i Z r i n j , n o v u t v r a v u t o j u je sagradio Z r i n j s k i n a l i j e v o j o b a l i M u r e . Palanke B a b o a i Berzence pale su same p o sebi p o t o su i h posade napustile i spalile. K o d B a b o e j e v e l i k o g a vezira stigao v r h o v n i k a f e d i j a valide-sultanije k o j i m u j e o d nje predao skup o c j e n i dar u povezima za glavu, s a m u r o v i n u i b o d e u k r a e n d r a g u l j i m a . Sat h o d a p r e d K a n i o m , n a m o s t u B o g a n u , v e l i k i vezir p r i m i r a d o s n u vijest da n e p r i j a t e l j s k i l o g o r odlazi. S a m je p o a o u t v r a v u i obukao hrabroga branitelja H u s e i n - p a u u s a m u r o v i n u , dao m u b o d e u k r a e n b r i l j a n t i m a , p o d i j e l i o kaftane m e u oficire i deset kesa n o v c a m e u r a n j e n u posadu. Proganjao j e c a r s k u v o j s k u k o j a j e o d i l a z i l a , a da n i j e g u b i o vremena. Carska j e v o j s k a b i l a p r i s i l j e n a p o v u i se n a desnu o b a l u M u r e . V e l i k i vezir j e i m a o t r o s t r u k u prednost: u m u da ga t i t i , u z v i s i n u d a s nje p u c a n a napo u z e m l j u z a k o p a n i N o v i Z r i n j i o t v o r e n u cestu za napadanje. Z r i n j , v e l i k a j a b u k a razd o r a u r a t u , k o j i j e eljezni s t u p , Z r i n j s k i p r o t i v u g o v o r a i p r o t i v careve v o l j e sagradio kao m o s t o b r a n za m o s t t o v o d i p r e k o M u r e , b i o j e p o v o d t u r s k i m o p t u b a m a , t o b i car r a d o b i o izbjegao. G r a d j e b i o bez j a r k a , bez p u t a k o j i b i ga t i t i o , bez b o k o v a , u n e p o v o l j n o m p o l o a j u . N a g r a d se m o g l o udar a t i s jedne uzvisine s d v i j e strane i b e d e m i n i s u dosezali do vode, b i l i su o t v o r e n i , u s k i , za ono m a l o b r a n i t e l j a k r a j n j e te k i . P r v o t n o j e t o b i l a t a k o m a l a t v r a v a , d a su j e o b i n o naz i v a l i samo o v j i t o r . D v o r s k o r a t n o v i j e e j e v e o d l u i l o d a t v r a v u r a z o r i i da sagradi n o v u , a l i j e zbog i z b i j a n j a r a t a ova b e z o b l i n a t v r a v a m o r a l a b i t i p o p r a v l j e n a s v i m m o g u i m pom o n i m s r e d s t v i m a u m i j e a u v r i v a n j a i stavljena u o b r a m beno stanje. N a p r a v l j e n i su j a r c i , b u n a r i , m i n e i p r o t u m i n e , s k r i v e n i i z d u p c i i b o k o v i , odsjeci, p o d z e m n i p o k r i v e n i r o v o v i , k o a r e , p o s t o l j a za topove, r u n e b o m b e , b o m b e - l u m b a r d e i u m j e t n i v a t r o m e t . N a n i e m u se n i j e t e d j e l o da se N o v i Z r i n j stavi u n a j p o t p u n i j e o b r a m b e n o stanje. K a d su T u r c i d o l i p r e d N o v i Z r i n j , n a j p r i j e su o b r a t i l i p a n j u n a p r i j e l a z p r e k o M u r e , p a su za t o d o b a v i l i splavove k o j i m a j e u p r a v l j a l o t r i stotine j a n j i a r a i isto t o l i k o segbana. P o l o v i n a se v e i s k r c a l a n a o t o k u n a M u r i i t u se u k o p a l i , k a 473

31.5.

da i h j e g r o f Strozzi p o b i o m a e m u r u c i sa s t o t i n u i pedeset strijelaca p u k o m . D r u g e dvije splavi s p o s a d o m o d e t i r i stot i n u d r u g i h j a n j i a r a t a k o e r su u n i t i l i . Strozzi se veselio t o .mu je u s p i o taj o r u a n i p o t h v a t , k a d l i ga p o g o d i tane i o n 6 . 6 . u m r e j u n a k o m s m r u . Njegova je s m r t u b r z a l a dolazak vrhovnoga vojnoga z a p o v j e d n i k a M o n t e c u c c o l i ] a, k o j i j e deset dana n a k o n toga stigao u l o g o r i preuzeo v r h o v n o z a p o v j e d n i t v o za o b r a n u N o v o g a Z r i n j a i s p r e a v a n j e p r i j e l a z a p r e k o M u r e . Carske e t e su stajale od u t o k a M u r e u D r a v u do Z r i n j a , p r e k o puta na l i j e v o j o b a l i Drave. Odavde do K o t o r i b e bile su sjedinjene carske e t e p o d H o h e n l o h e o v i m z a p o v j e d n i t v o m , o n d a su o d K o t o r i b e p r e m a gore b i l i h a j d u c i i h u s a r i p o d Z r i n j s k i m , 22.123. B a t h a n v j e m i N a d a s d i j e m . Opsjedanje je ilo s v o j i m t o k o m . 6. D v a p r o d o r a iz grada n i s u uspjela, j e r je k i o m r a z m o e n o t l o b i l o p r e s k l i s k o a da b i se o v i iz grada m o g l i d o m o i uzvisine p r e k o p u t a na k o j u b i se n e p r i j a t e l j s t o p o v i m a mogao uspeti. P r i j e d l o g da se opsjedatelje o b i e straga, t j . dva p u t a p r e k o Drave, a j e d a n p u t i s p r e d sastavka Drave i M u r e gdje b i k o d D r n j a t r e b a l o p r i j e i obje sjedinjene r i j e k e i o t k r i t i se na o b a l i M u r e , s m a t r a n j e o p a s n i m i n e i z v e d i v i m . O d l u e n o je da sa e k a j u dolazak n j e m a k i h p o m o n i h e t a k o j e u p r a v o t r e b a j u d o i , p o d v o d s t v o m m a r k g r o f a L e o p o l d a Badenskoga i francus k i h e t a p o d z a p o v j e d n i t v o m g r o f a Colignvja. B i j e s n i n a l e t 2 9 . 6 . na polumjesec t v r a v e b i o je o d b i j e n , a p o n o v n i je p o k u a j da se p r i j e e M u r a s p r i j e e n . N a k o n dva dana su o p s j e d a t e l j i v e t o l i k o uznapredovali da i m v a t r a o n i h p o d o p s a d o m nije v i e m o g l a n a k o d i t i . B a l v a n i su u a n e v i m a izgorjeli, o f i c i r i Avanc o u r t , Tasso, B u t t l e r i Rossi pisali su da se ne m o g u v i e d r a t i i da e p o v u i s t r a e iz r o v o v a p r i j e nego i h s i l o m p r o t j e r a j u . M o n t e c u c c o l i izda z a p o v i j e d da, u k o l i k o se r a v e l i n v i e ne bude mogao d r a t i , d r v e n u g r a u zapale, napunjene m i n e n e k a r a s p r s n u , a o n i n e k a se p o v u k u p r e k o m o s t a . Tasso je vjerovao da e se m o i do s l i j e d e e g a dana o d r a t i , a l i j e d v a t o se M o n t e c u c c o l i u d a l j i o , o p s j e d a t e l j i su t a k o bijesno n a v a l i l i da j e m e u b r a n i t e l j i m a nastala p o m u t n j a , pa su p o e l i b j e a t i p r e k o m o s t a , a da t v r a v u i l i m o s t u o p e n i s u r a z o r i l i . T i s u u 2 9 . 6 . i sto b r a n i t e l j a s a s j e e n o je i l i su se u t o p i l i u v a l o v i m a M u r e . M e u m r t v i m a je b i o p o r u n i k g r o f T h u r n sa m n o g o kapetana. Za opsade j e stigao n o v i m i l j e n i k i sultanov p o u z d a n i k Jusuf sa c a r s k i m p o h v a l n i m p i s m o m , p o a s n i m k r z n i m a i p o a s n i m b o d e i m a . V e l i k i je vezir t u a s t n a g r a d i o d a r o m o d dvadeset kesa zlata za donosioca uz p o i l j k u o d t i s u u i sto o d s j e e n i h glava kao p o a s n i dar za sultana. I z t v r a v e su odvezli t r i merzera, e s t f a l k a u n a ( l a k i h topova) i j e d n u zmiju (vrsta star i n s k o g t o p a ) u K a n i u , a n a k o n sedam dana j e i t a v a t v r a 7.7. v a iz t e m e l j a p o r u e n a i m i n i r a n a , g r a d i t e l j i m a i b r a n i t e l j i m a na v j e n u p o r u g u . Za v r i j e m e opsade stigle su i zaostale p a e N i k o p o l j a , A v l o n i j e i O h r i d a . H u s e i n - p a i , beglerbegu Silistre, 474

i M u s t a f a - p a i iz M a r a a n a l o e n o j e da p o u u B u d i m sa dvadeset t o p o v a i o r u j e m t o j e zaostalo k o d Osijeka. O d r e e n o j e da v e l i k i vezir p o e u Rab i da se vojske sjedine k o d Stolnoga B i o g r a d a ( S e k e f e h e r v a r a ) . N a k o n pet dana p o e v e l i k i vez i r u j u t r o s M u r e n a put, a n a v e e r j e logorovao u K a n i i . Ovdje su se p c s a v j e t o v a l i o p o z i v u M a l o m K o m a r n u ; zapovjedn i k u k o j i je, o s i m slobodnoga odlaska, z a t r a i o j o i druge predn o s t i , o d o b r e n je samo odlazak, a zapovjednik je dobio samo j e d n a k o l a . Z a r niste posade B a b o e i Berzence poslali van bez s m i l o v a n j a , gole u s r e d z i m e , rekao j e v e l i k i vezir pregov a r a u , i kakve u d o b n o s t i j o elite? Blago posadi da je ostalo samo p r i t o j izjavi i p r i t a k v o m p o n a a n j u , a l i p r i o d l a e n j u su v j e r o l o m n o p o b i j e n i . Z a p l i j e n j e n a su e t i r i topa, dvjesta centi p u a n o g a p r a h a , a u t v r d a je razorena ognjem i p u a n i m prah o m . Z a t i m su opet l o g o r o v a l i na r j e i c i K a n i i , a n a k o n dva d a n a n a B a l a t o n u . Odavde je K a p l a n - p a a poslan p r e m a Egersegu u izvide. D o n i o j e glas da se posada u p r a v o sprema napus t i t i i s p a l i t i u t v r d u . I s m a i l - p a a , n a m j e s n i k Bosne, poslan je o n a m o , a l i se n a m u i o da spasi devet t o p o v a iz v a t r e i trideset z a r o b l j e n i h m u s l i m a n a k o j e je posada n a p u s t i l a u u r b i bijega. O p s k r b l j i v a i p r o n a l a z a n a s t a m b i H u s e i n - p a a poslan je s dvije e t i c e k r e t s k i h segbana n a k o n j i m a i s t i s u u Albanaca p r e m a P e l e k u , ija se posada, p o t o je m j e s t o b i l o spaljeno, b r a n i l a s n a j v e o m h r a b r o u u j e d n o j c r k v i dvadeset i e t i r i sata, d o k n i s u c r k v u zajedno s n j i m a s p a l i l i . Uz vie segb a n a ovdje je pao i s a n d a k b e g D u k a i n a . Palanke E g e r v a r i K e m e n d v a r , p r v a u m o v a r i , d r u g a n a j e d n o j u z v i s i n i , obje su negativno o d g o v o r i l e na p r v i poziv, a l i su onda istakle b i j e l u zastavu pa je posada smjela slobodno o t i i ; obje su m i n i r a n e i r a z r u e n e . T o se isto d o g o d i l o s K a p o r n a k o m , k o j i su itelji d r a g o v o l j n o n a p u s t i l i . Iz E g e r v a r a su p o n i j e l i s o b o m putokaze i p o l i u Rab, p a su l o g o r o v a l i t u na o b a l i rijeke, p r e k o p u t a K e r m e n d a . G u r d i - p a a , I s m a i l - p a a i K a p l a n - p a a , k o j i su vodil i p r e t h o d n i c u , n a i l i su za v r i j e m e h o d a na n e p r i j a t e l j s k u zasjed u gdje su s k i n u l i dvjesta glava. O n e m o g u e n o i m je da ovdje p r i j e u Rabu, j e r je n a s u p r o t n o j o b a l i stajao M o n t e c u c c o l i koj i je v o j s k u p o j a a o c a r s k i m e t a m a i f r a n c u s k i m p o m o n i m e t a m a . B r a n i o i m je da t u p r i j e u Rab, kao t o je b r a n i o i p r i jelaz p r e k o M u r e . On i g r o f Colignv s u p r o t s t a v i l i su se neprijat e l j u k o j i je n a d i r a o . F r a n c u s k i p l e m i i v a t r o m su d o e k a l i t u p r v u p r i l i k u da u i n e d j e l o t v o r n o m t u h r a b r o s t p r o t i v nevjern i k a . G e n e r a l - a u t a n t Chateauneuf pao j e na m o s t u , a vitez o d S. Aignana u b i j e n je na o b a l i ; g r o f o d Saulta i m a r k i z o d T r o i villea t e k o su r a n j e n i . D o k je v e l i k i vezir b i o p r e d N o v i m Z r i n j e m , g r o f Souches je sa dvanaest t i s u a l j u d i napao i p o t u k a o p a u N o v i h Z a m k y ( U j v a r ) k o j i j e s dvadeset do trideset t i s u a l j u d i p o a o p r e m a Levicama u sv. B e n e d i k t dvije i po m i l j e iznad Levica; T a t a r i 475

12.7.

21.7.

27.7.

19.7.

\z"Jb 1665. 26.7.

29.7. 31.7.

i M o l d a v c i su b j e a l i p r v i , a d r u g i su i h s l i j e d i l i . Svo o r u j e i p r t l j a g a su p o s t a l i p l i j e n p o b j e d n i k a , a leevi, e s t t i s u a Osmana, zajedno s n j i h o v i m v o o m A l i - p a o m , p o k r i l i su p o l j e . Samo su t r i T u r i n a i v a dovedena, a pet s t o t i n a (od glavnine) odrezanih j a n j i a r a b i l o j e ubijeno. O n j e proganjao n e p r i j a t e l j a do P a r k a n j i j a i u a o o n a m o kao o s v a j a . M o n t e c u c c o l i j e n a k o n pada Novoga Z r i n j a b i o u neizvjesnosti t o j e n e p r i j a teljev p l a n , da l i d a ide n a g r a d Rab i l i d u r i j e k e . K o d N o j h o f a j e k r e n u o p r e k o M u r e da se s j e d i n i s n j e m a k i m i s f r a n cuskjjjj p o m o n i m e t a m a k o j e dolaze, da n a l i j e v o j o b a l i Ra be b r a n i A u s t r i j u , kao t o j e n a desnoj o b a l i M u r e b r a n i o t a j k . S r e o m j e u K e r m e n d stigao u isto v r i j e m e k a d i v e l i k i vezir. P o t o j e ovaj bez uspjeha p o k u a v a o p r i j e i r i j e k u i uzal u d p u c a t i na g r a d , nastavio j e ii desnom o b a l o m Raba, a M o n tecuccoli, k o j i m u je d o a o u susret sve do K e r m e n d a , i a o j e uzvodno l i j e v o m o b a l o m Raba. U K e r m e n d j e stigao o d g o v o r kneza Lobkovvitza i vojvode Sagana n a p i s m o k o j e m u j e velik i vezir u p u t i o iz Beograda. Pismo j e b i l o v e mjesec dana star o , b i l o da j e zbog r a t n i h zbivanja zaista n a p u t u k a s n i l o i l i je n a m j e r n o stavljen k a s n i j i d a t u m . Carski zastupnik Reninger i c a r s k i t u m a P a n a j o t t i p o l i su s l o g o r o m v e l i k o g a vezira. Prvi je kao zarobljenik predan na u v a n j e j a n j i a r i m a , a drugi j e slobodno obavljao s l u b u P o r t i n a t u m a a . Reninger j e v l a s t i t i m o i m a m o r a o gledati sela u p l a m e n u , otjerane skupine e n a i djece, p l a a n j e za one odrezane o d s v o j i h , glave ba e n e p r e d a t o r velikoga vezira i gdje se za g l a v u p l a a l o po t r i t a l i r a . N a i t a v o m p u t u j e t u r s k o j v o j s c i pokazivao p u t alajbeg iz K a n i e , p r e o b r a e n i k n a I s l a m Garba. Preko p u t a a k a n j i j a , k o j i se nalazi kao i K e r m e n d n a l i j e v o j o b a l i Raba, p o k u a l i su opet s p r e l a e n j e m , a l i p r e t h o d n i c u osmanske v o j s k e j e carska h r a b r o o d b i l a . N a k o n d v a dana su d v i j e v o j s k e stajale n e t o v i e k o d Sv. G o t h a r d a j e d n a n a s u p r o t d r u g o j , n a desnoj o b a l i Raba, t a k o d a j e osmanska v o j s k a b i l a n a s t r a n i Sv. Gotharda, a i z m e u o b i j u j e b i o Rab. M o n t e c u c c o l i j e p r i p r a v i o s l i j e d e u n e i z b j e n u b i t k u u j e d n o j n a r e d b i k a k o se t r e b a pon a a t i , u e t r n a e s t t o a k a , o d r e d i v i poredak s k u p i n a p j e a d i j e i k o n j i k i h odreda, v i s i n u i d u b i n u b o j n i h redova, p o r e d a k h k e i t e k e k o n j i c e , h o d a i p r t l j a g e . D o k j e M o n t e c u c c o l i izdao n a r e d b u za b i t k u , k o j a j e trebala o d l u i t i s u d b i n u r a t a , v e l i k i j e vezir uzeo u K e r m e n d p r i s t i g l i o d g o v o r v o j v o d e Sagana, k o j i j e napisan o p e n i t i m izrazima, kao p o v o d za e t v r t i razgov o r s c a r s k i m z a s t u p n i k o m , a b i l a su kao i ona t r i , u Beogradu, O s i j e k u i B u d i m u . Reninger je pozvan u a t o r v e l i k o g a vezira k o j i j e o k u p i o vojne s t a r j e i n e da n a njega ne b i pala s u m n j a . Sam se n i j e p o j a v i o , nego se d r a o s k r i v e n iza tapeta u a t o r u . V e z i r i i beglerbezi, n a m j e s n i c i Haleba, B u d i m a , Damaska, Rum e l i j e i A n a d o l i j e , age j a n j i a r a i spahija, e h a j a b e g i reis-efendija b i l i su s t u p o v i ovog o d l u n o g a , posljednjega savjetoe r s u

476

vanja. Reninger j e iznio kao savjet p r v i u v j e t i p o s l j e d n j e pop u t a n j e cara, r u e n j e Sekelihida i Sv. Joba, n a t o su se o n i samo n a s m i j a l i . K a d je n a to t r a i o da m u v r a t e Nove Z a m k v ( U j v a r ) , opet su se n a s m i j a l i i s m i j u i se p i t a l i , d a l i je o n i k a d a u o da su O s m a n i k r a n i m a d o b r o v o l j n o v r a t i l i n e t o t o su zauzeli. K a d a je k o n a n o p r e d l o i o da se sagradi t v r a v a na r i j e c i V a h , da b i se o d b i l i l e t e i o d r e d i i z m e u N i t r e i Gute, ustal i su I s m a i l - p a a , bosanski n a m j e s n i k , i j a n j i a r s k i aga da iznesu p r i j e d l o g v e l i k o g a vezira. Sad se o n sam p o j a v i n a skup t i n i , pa kao p o s l j e d n j u o d l u k u o b j a v i r e z i d e n t u : v r a a n j e Nov i h Z a m k v isto je t a k o n e m o g u e kao i r u e n j e Sekelihida i Sv. J o b a . Postavljanje u t v r d e na desnoj o b a l i V a h a m o e se dopus t i t i samo o n d a , ako se s carske strane ne sagrade v i e M a l i K o m a r n i N o v i Z r i n j . Za N i t r u ne m o e n i t a o b e a t i ako b i se o d u p r l a o s m a n s k o m o r u j u . B a b o a i Berzence, za k o j e je c a r s k i z a s t u p n i k t r a i o da ne b u d u opet u t v r e n i , d u b o k o su u z e m l j i i n i s u kao M a l i K o m a r n i N o v i Z r i n j n a granici, neposredno p r e d v r a t i m a K a n i e . O o b n o v i m i r a na u u r i j e k e i t v e u o p e n e e u t i . M i r , k o j i e se s k l o p i t i , t r e b a b i t i n o v i m i r , po i v a t i na n o v i m t e m e l j i m a pobjede i zauzimanja. T a k o je o t p r a v l j e n Reninger. S l i j e d e i dan je pisao svoje i z v j e t a j e , a u v e e r , b a k a d je k u r i r trebao o t i i , p r e l a je t u r s k a p r e t h o d n i c a Rab. N a g r a n i c i Ugarske i t a j e r s k e , na u t o k u r i j e k e Laufnic u R a b u (Laufnic d i j e l i u s v o m t o k u t a j e r s k u o d Ugarske), uzdie se na desnoj o b a l i Rabe c i s t e r c i t s k i samostan sv. G o t h a r d a , k o j i je p o s t a v l j e n u povijesti zbog velike b i t k e k o j a se b i l a na d r u g o j , l i j e v o j obali. Raba d i j e l i s obje strane o k r u e n u b l a g i m u z v i s i n a m a p l o d n u d o l i n u , i j a je i r o k a strana (gdje se odigral a b i t k a ) u d a l j e n a samo dvije t i s u e k o r a k a . Jedan sat udaljen o s t i iznad sv. G o t h a r d a , n a desnoj o b a l i Rabe, lei selo Zem i n g , a u s r e d i n i i z m e u oba, neugledno selo V i n d i d o r f k o j e se tada nazivalo m a a r s k i m i m e n o m C i a f a l u ; n j e m u p r e k o puta, na l i j e v o j obali, b i l o je ugledno selo M o g e r s d o r f , s r e d i t e b i t k e , k o j a b i se zapravo t r e b a l a zvati po t o m b i t k a k o d M o gersdorfa, no prevladalo je ime p o sv. G o t h a r d u n a s u p r o t n o j o b a l i , k o j i lei n e t o n i e od mjesta d o g a a j a . A k o s v r n e m o pogled p r e m a i s t o k u , zatvara se pogled n a d o l i n u Rabe k o d sv. G o t h a r d a , a l i ako gledamo n a zapad, o t v a r a se d o l i n a daleko p r e m a gore sve do k u p o l e b r i j e g a H a j n f e l d , do k u p a s t o g b r i jega Glajhenberga, k o j i su isturene p r e d s t r a e t a j e r s k i h A l p a , k o j e se plave t a m o u v e l i k o j d a l j i n i . N a desnoj o b a l i Rabe staj a l a j e osmanska v o j s k a , na l i j e v o j carska; a t o r i v e l i k o g a vez i r a n a u z v i s i n a m a iznad V i n d i d o r f a , a c a r s k i p r e k o p u t a , n a p o d n o j u uzvisine. Raba je ovdje samo deset do petnaest kor a k a i r o k a , t j . samo u p o l a t o l i k o i r o k a kao t o j e i s p o d u a r i j e k e Laufnic k o j a j o j je j e d n a k a po k o l i i n i vode. I z m e u M o g e r s d o r f a i V i n d i d o r f a , Raba se t o l i k o savija da je k r i v i n a 477

31.7.

1.8.

u p a d a n j a na desnoj o b a l i p r e m a i s t u r a n j u k r i v i n e n a l i j e v o j o b a l i b i l o T u r c i m a n a j p o g o d n i j e m j e s t o za p r e l a e n j e , b u d u i da je obala, k o j a se u g i b a l a u n a t r a g s k r a j n j i h t o a k a toga l u ka, o t e a v a l a u n a k r s n u o b r a m b e n u v a t r u s druge strane n e p r i j a t e l j u . U v i j a n j e i i s t u r a n j e k r i v i n e b i l a j e s r e d i n a i z m e u log o r a k o j i su stajali j e d a n n a s u p r o t d r u g o m e i o v a m o je v e l i k i vezir n o u dao d o p r e m i t i petnaest topova, a n e k o l i k o i h je smjestio na straga p o l o e n o j uzvisini da b i z a t i t i o p r e l a e n j e . Carske e t e , k o j e su s a i n j a v a l e jezgro vojske, t a k o su nemarno s t r a a r i l e , da p r i j e l a z T u r a k a , k o j i s u se na lijevoj o b a l i poeli u t v r i v a t i r o v o v i m a , u o p e n i s u p r i m i j e t i l e . S l i j e d e e g a da1.8.1664. na, u devet sati, navalio je v e l i k i vezir sa i t a v o m s v o j o m snag o m p r e m a p l i i m k r i v i n e ; I s m a i l - p a a s t r i t i s u e spahija, k o j i su i m a l i isto t o l i k o j a n j i a r a za s o b o m u sedlu, p r v i j e p r e a o r i j e k u . J a n j i a r i su se u a n i l i k o d M o g e r s d o r f a . Carske e t e su b i l e u s r e d i t u (na desnom k r i l u bile su carske e t e , a na l i j e v o m francuske), n a s u p r o t k r i v i n e k o j a se ugibala; p o r a e n e su b j e a l e u t a k v o m n e r e d u da je g r o f VValdeck stavio o f i c i r i m a sablje na l e a , a kneza H o l s t e i n a , k o j i je sam h t i o povesti W a l deckove odrede, slabo je t k o s l u a o . T o p n i k i general pao je pog o e n m e t k o m , p o g r a n i n i g r o f D u r l a c h j e d v a se spasio, m a r k g r o f Sulzbach nije S c h m i d o v o d r e d mogao p o k r e n u t i s m j e s t a , n a s a u k i b a t a l j o n j e pao, on sam je u b i j e n , a S c h m i d r a n j e n . T u r c i su b i l i j e d v a na u d a l j e n o s t i m e t k a iz p i t o l j a o d c a r s k o g l o g o r a i a t o r a m a r k g r o f a i i m a l i su selo M o g e r s d o r f . P r i n c K a r l o L o t a r i n g i k i , na e l u o d r e d a k o j i se o k u a o u b u d u e m j u n a t v u , sam j e s v o j o m r u k o m u b i o v o u tjelesne s t r a e velik o g a vezira i O s m a n i su satjerani u polumjesec k o j i t v o r i r i j e k a . M o g e r s d o r f je zauzet i spaljen. Sva e s t i n a n a p a d a u p r a v ljena je p r e m a s r e d i t u k r a n s k e vojske. Da ne d o e d o njezina r a z b i j a n j a , p o u r i o je M o n t e c u c c o l i s desnog k r i l a sa e t a m a p a r a , Tassa, L o t a r i n g i j e i n a j d a u a ovamo; napadne T u r k e sa strane i nagna i h n a t r a g p r e k o rijeke. J a n j i a r i , k o j i su se u b a c i l i u seoske k u e , d a l i su se r a d i j e s p a l i t i , sa z a d i v l j u j u o m u p o r n o u , nego se p r e d a t i . B u d u i da su nove e t e prelazile r i j e k u , p o a l j e M o n t e c u c c o l i f r a n c u s k o m z a p o v j e d n i k u e t a Col i g n v u obavijest da j e sada d o a o a s da ga p o d u p r e . C o l i g n v m u p o a l j e t i s u u p j e a k a i e t i r i o d r e d a k o n j a n i k a k o j e su p r e d v o d i l i v o j v o d a o d Feuilladea i Beauvoze. P r i d r u i l i su i m se j o i c a r s k i o d r e d i S p i c k a i Pija kao p j e a c i , a R a p p a c h n a k o n j u , i p o s t a v i l i v o j n i red. K a d je K o p r u l u v i d i o k a k o m u se p r i b l i a v a j u F r a n c u z i p o d v o j v o d o m o d Feuilladea, rekao je: T k o su te d j e v o j i c e ? m i s l i o j e n a i m e n a n a p u d r a n e perike, a l i se t o b o n j e d j e v o j i c e n i s u dale z b u n i t i s t r a n o m v i k o m : Allah i p o v i k a l e su: N a p r i j e d ! N a p r i j e d ! U b i j t e , u b i j t e ! Jan j i a r i , k o j i su se spasili iz b i t k e , n a k o n dugo g o d i n a n i s u zab o r a v i l i p o v i k e : Allons, allons, tue, t u e , i i m e F u l a d i j a , t j . onoga e l i n o g a , k a k o su nazvali v o j v o d u Feuilladea. K o n a n o 478

j e o k o podne izgledalo da O s m a n i kane n a p a s t i k r i l a . e t i r i vel i k a o d r e d a k o n j a n i k a p r i b l i i l a su se desnom k r i l u ( c a r s k o m ) , t r i d r u g a l i j e v o m (Francuzima), s druge strane rijeke. U isto v r i j e m e s t v o r i l e su se s ove strane rijeke, n a s u p r o t s r e d i t u , s k u p i n e k o n j a n i k a da se bace na ujedinjene carske e t e , dok su se j a n j i a r i u a m i l i na o b a l i . Sada j e t u r s k a k o n j i c a p r e l a r i j e k u p o l a sata iznad b o j n o g m e t e a , a d r u g i su se spremali da n e t o n i e p r i j e u r i j e k u t a k o da j e p o s t o j a l a opasnost da Turc i n a p a d n u s obje strane i da i h o p k o l e . N a desnom k r i l u carske vojske j u r i a l i su j a h a k i o d r e d i M o n t e c u c c o l i j a i Sporcka, a n a l i j e v o m F r a n c u z i p r o t i v Osmana k o j i su prelazili r i j e k u , a u s r e d i n i se M o n t e c u c c o l i posavjetovao s generalima za zaj e d n i k i napadaj. N e k i su v e h t j e l i o t i i , F r a n c u z i i carske e t e su v e poslagali s v o j u p r t l j a g u u p r t l j a n a k o l a , k a d je vojskov o a savjetovao u j e d i n j e n i b r z i n a p a d kao j e d i n o sredstvo spasa. P o b j e d a i l i s m r t dao je M o n t e c u c c o l i znak v o j n i m knezovima, p o b j e d a i l i s m r t v r a t i l i su ovi lozinku svojim potin j e n i m a . General k o n j i c e I v a n o d S p o r c k a k o j i nije znao n i it a t i ni p i s a t i , a l i j e po h r a b r o s t i b i o j e d n a k H o m e r o v u Ajaksu, bacio se gologlav n a z e m l j u i m o l i o j e : S v e m o n i generalissimuse t a m o gore, ako n a m danas, svojoj djeci, k o j a v j e r u j u u K r i s t a , ne p o m o g n e , o n d a b a r e m ne p o m o z i n i t u r s k i m p s i m a , pa da v i d i k a k o e m o i m z a p a p r i t i . U s k o r o su z a t r u b i l i na jur i . S v e o p a b o j n a v i k a carske vojske z a u d i t u r s k u v o j s k u koj a je i n a e o b i a v a l a z a u d i t i n e p r i j a t e l j e s v o j i m v i k a n j e m A l l a h u . N a desnom k r i l u su b i l i S p i c k o v i , Piovi, Tassovi, Schneid a u o v i , L o t a r i n g i j s k o g p r i n c a i R a p p a c h o v i p u k o v i , na l i j e v o m k r i l u su b i l i Francuzi, u s r e d i n i carske e t e . i t a v b o j n i red b i o je savijen u polumjesec i n a j p r i j e je napadao p o l u m j e s e e v e zastave i nagnao p r e d s o b o m u polumjesec k o j i t v o r i k r i v i n a te r i j e k e . J a n j i a r i , spahije i A l b a n c i p a d a l i su j e d n i p r e k o d r u g i h u valove Rabe. V i e od deset t i s u a T u r a k a i s k r v a r i l o je i l i se u t o p i l o , m e u n j i m a bosanski n a m j e s n i k I s m a i l - p a a , sultanov zet, j a n j i a r s k i aga i aga spahija, trideset aga v e l i k o g a vezira i njegov m a r a l , k o n a n o alajbeg iz K a n i e , Fethibeg-zade, t j . p r e o b r a e n i k Garba, k o j i je v o j s k u i sebe poveo u propast. Pok o l j je t r a j a o do e t i r i sata popodne. Trideset t i s u a k o n j a n i k a , k o j i su s one strane r i j e k e ostali m i r n i p r o m a t r a i , dali su se u bijeg; o s t a v i l i su za s o b o m a k i petnaest t o p o v a . Ovi t o p o v i i zastave b i l i su r a t n i t r o f e j i . Z a p l i j e n i l i su m n o g o s r e b r n i h i p o z l a e n i h o k l o p a , d r a g i m k a m e n j e m o p t o e n e sablje i b o d e e , m n o g o bogate o d j e e i posuda, skupocjene spomenike pobjede. O d b i t k e k o d K e r e s t e a p o i n j e p r o p a d a n j e Osmanskog carstva zbog u b i t a n e t e t e t o j u je p r o u z r o k o v a l a p o b u n a u zem l j i , a o d b i t k e na R a b i zbog o t v o r e n e rane vanjskoga r a t a koj i je dalje v o e n p r o t i v Venecije, Poljske, Rusije i k o n a n o opet sedamnaest g o d i n a p r o t i v A u s t r i j e . Taj j e z a v r i o m i r o m u K a r l o v c i m a , t o je m e a n i k a m e n p r o p a s t i Osmanskog car479

stva. T o j e b i l a b i t k a , ne t o l i k o z n a a j n a zbog b r o j a p o g i n u l i h i l i zbog m i r a k o j i j e uslijedio, a n i j e b a b i t n o p r o m i j e n i o poloaj n i t i j e b i o o d l u a n za t u s i t u a c i j u , a l i j e i p a k b i o prekretn i c a osmanske ratne s r e e u n e o b i n o v a n o j b i c i za K r a n stvo, a b i l a se istoga dana k a d se b i l a i z n a m e n i t a p o m o r s k a b i t k a k o d A b u k i r a , 1. kolovoza (avgusta). V e l i k i vezir j e n a k o n b i t k e k o d sv. G o t h a r d a u d a r i o t a b o r 10.8. k o d V a v a r a , t j . Eisenburga, gdje j e 10. k o l o v o z a u deset lan o v a potpisao m i r , a t r i dana k a s n i j e u n a j v e o j t a j n o s t i i z m i j e n i o d o k u m e n t e , j e r sve do n j i h o v a p o t v r i v a n j a sa strane car a n i j e trebalo o b u s t a v i t i n e p r i j a t e l j s t v a . Ovaj j e m i r u s t v a r i b i o n o v , a ne o b n o v a m i r a n a 2 i t v i , o e m u v e l i k i vezir n i j e h t i o n i t i u t i . E r d e l j su trebale n a p u s t i t i carske, a l i i sultanove e t e ; Apafy j e p r i z n a t o d cara i o d sultana za erdeljskog kneza, a s u l t a n u e p l a t i t i d o s a d a n j i d a n a k . O d sedam m a a r s k i h up a n i j a , k o j e lee i z m e u E r d e l j a i Tise, t r i t r e b a j u p r i p a s t i car u , a e t i r i druge, k o j e su b i l e oduzete R a k 6 c z y j u , ostat e Osmanima. N o g r a d i U j v a r (Neuhausel Nove Z a m k y ) o s t a j u u s u l t a n o v u posjedu kao t o se S e k e l i h i d ostaje u c a r s k o m pojed u , a car slobodno m o e u v r s t i t i Levenc, i n t u , G u t u (Gy6r) i N i t r u ; novu t v r a v u moe podii na rijeci Vah izmeu inte i Gute ( G y 6 r ) . S t a n o v n i c i zemlje uz r i j e k e G r a n , V a h i N i t r u do M a r h a , s l o b o d n i h a j d u c i , neka se ne p r i s i l j a v a j u p o k l o n i t i T u r c i m a , a v o j n i k a upadanja t r e b a o b u s t a v i t i s o b j e strane. N o v i Z r i n j ostaje r a z r u e n ; s o b j e strane t r e b a p o s l a t i v e l i k a poslanstva s p o k l o n i m a o d d v i j e stotine t i s u a guldena da pot v r d e m i r , a sve druge t o k e p r o l i h m i r o v n i h p r e g o v o r a ostaj u n a snazi. Ovaj m i r j e b i o , u n a t o sjajnoj p o b j e d i k o d sv. G o t h a r d a , daleko p o g o d n i j i za P o r t u , nego za A u s t r i j u k o j a n j i me n i j e i z g u b i l a samo N o v i Z r i n j , p o v o d r a t u , nego o s i m toga j o i v a n u p o g r a n i n u u t v r d u U j v a r (Neuhausel Nove Zamk y ) . V e l i k i vezir j e d o a o p r e d U j v a r (Neuhausel N o v e Zamk y ) da odande, k a k o se i n i , izvede p o t h v a t p r o t i v N i t r e , k a d a se iz B e a v r a t i l a p o t v r d a o m i r u k o j a j e i m a l a za p o s l j e d i c u 27.9. da se v o j s k a p o v u k l a u z i m o v a l i t e . Reninger j e d o k u m e n t o u g o v o r u , t o ga je o n b i o s k l o p i o , predao n a s v e a n o m p r i j e m u i bio nadaren p o a s n i m k r z n o m i dobro opremljenim konjem. 22.10. T u r s k u p o t v r d u j e d o n i o k a p i d i j a Jusuf s v e l i k o m p r a t n j o m u B e . K o n c e m listopada ( o k t o b r a ) se t a b o r v e l i k o g a vezira pokrene iz Beograda u z i m o v a l i t e . S i n t a t a r s k o g a kana n a d a r e n je s a m u r o v i n o m , z l a t n o m s a b l j o m i t o b o l c e m , te o t p u t e n . Tat a r i s u n a p u t u o d sv. G o t h a r d a u S t o l n i B i o g r a d ( S e k e f e h e r var) d o b r o p o s l u i l i , j e r j e n e k o l i k o s t o t i n a n j i h o v i h l j u d i upreg n u l o svoje konje p r e d topove d a b i i h i z v u k l i iz m o v a r n o g a k r a j a ; za t o su d o b i l i na dar n e k o l i k o t i s u a t a l i r a . I z B u d i m a je poslana u C a r i g r a d glava Ali-pae, beglerbega Adane, b u d i m sko n a m j e s n i t v o p r e d a n o j e G u r d i M e h m e d - p a i , a njegovu 480

p r e t h o d n i k u H u s e i n u dano j e n a m j e s n i t v o Haleba. N a glas da se v e l i k i vezir nalazi na R a b i , b i l o j e n a r e e n o d a se E d r e n a o s v i j e t l i k r o z sedam dana, a l i k a d j e t r e i dan stigla v i j e s t o p o r a z u k o d sv. G o t h a r d a , rasvjeta j e otkazana. S u l t a n j e k r a t i o v r i j e m e i hireve l o v o m . N a j e d n o m t a k v o m l o v u , u o k o l i c i sela e l m e k , n a i a o j e , u m j e s t o na d i v l j a , na l e e v e u b i j e n i h i zbog t o g a j e b o s t a n d i b a a Edrene kao v r h o v n i u m a r smij e n j e n . Dvije su glave a n a d o l s k i h r a z b o j n i k i h b a n d i , K e m a n e d i o g l u a i B e r z e n d i A r a b a , poslane u E d r e n u ; n j i m a su k r o z k o u p r o v u k l i buktinje i tako i h okolo vodali i na smrt izmuili. K a d a j e v e l i k i vezir poslao v i j e s t o t o m da j e u V a v a r u s k l o p l j e n m i r , i z d a n j e o t o m bez zatezanja d o k u m e n t - p o t v r d e . Da b i se i z b r i s a l i l o i d o j m o v i o n e s r e t n o m s v r e t k u r a t a , o d l u e n o j e d a se krene u lov u J a m b o l i ; u t a j l o v j e sutlana p r a t i o k a j m a k a m K a r a M u s t a f a , zet v e l i k o g vezira, a u njegovoj otsutn o s t i k a j m a k a m a j e z a m i j e n i o vezir Jusuf. B u d u i da se t a k v o p o l a e n j e u l o v u o s m a n s k i m h i s t o r i j a m a o b r a u j e s isto tak v o m v a n o u k a o i v o j n i p o h o d osobito za M e h m e d a I V k o j i j e k a o v r s t a n lovac i a o s t o p a m a svoga p r e t k a Bajezida I neka n a m bude d o p u t e n o p r a t i t i sultana u lovu, a o n osim p l i j e n a d i v l j a i d o p u t a i da se geografski o p i e k r a j d u obale Tunde.

[ S u l t a n k r a j e m l i s t o p a d a krene iz Edrene i d o e u J a m b o l i , gdje se smjesti u seraj t a t a r s k o g v l a d a r a . Dugo je t u b o r a v i o p r o v o d e i v r i j e m e , u g l a v n o m , u l o v u , n a g r a i v a n j u za usluge i k a n j a v a n j u za nedjela. N a k o n m o l i t v e u petak u s e j r a n d i k o j d a m i j i t o j u j e izgradio S u l e j m a n , l o v i o j e u S a r i k i z u ; o n d a j e , n a k o n dvadesetpetodnevnog l o v l j e n j a u p r e d j e l u Jamb o l i j a , k r e n u o u pet n o n i h t a b o r a u O s m a n l i j u , P a a k o j i , Der e k o j i , K a r a H a u s a l i i j u , K i r k k i l i s e , gdje j e p r o p a l i v a k u f (zak l a d a , v j e r s k o d o b r o ) d a m i j e p r e p o r u e n k i z l a r a g i da s n j i m b o l j e u p r a v l j a , a sama d a m i j a je o d m a h o p r e m l j e n a t e p i s i m a , b u k t i n j a m a i p e t r o l e j s k i m l a m p a m a . Sultanov p r v i posao b i o j e imenovanje o d o b a e b o s t a n d i j a K a r a Mehmed-age, k o j e g j e p r e d l o i o v e l i k i vezir za v e l i k o g p o s l a n i k a u B e . D o d i j e l j e n m u j e r a n g beglerbega R u m e l i j e i suma o d 800.000 a k i za ops k r b u , te n a l o g d a smjesta krene. K a o dar a u s t r i j s k o m c a r u nosio j e d i j a m a n t n i p r s t e n , svileni v e l i k i a t o r , dvadeset tepiha, pet p e r z i j s k i h tepiha, s t o t i n u z a m o t a k a m u s l i n a , e t r d e s e t z a m o t a k a t k a n i n e , d v i j e i p o l funte ambre, dvanaest k o n j a i dva o p r e m l j e n a c i j e l o m j a h a k o m o p r e m o m za d i v a n s k u s v e a n o s t . P r a t n j a m u j e b i l a o d s t o t i n u pedeset osoba, o d k o j i h j e pedeset b i l o sa v i s o k i m t i t u l a m a ; n a j z n a a j n i j i j e b i o E v l i j a , k o j i j e iz B e a p r o d u i o za D e n k e r k , A m s t e r d a m , v e d s k u , e k u , P o l j s k u , R u s i j u i K r i m i tek se n a k o n t r i i p o l godine v r a t i o u Carigrad.
31 Historija osmanskog carstva II

26.10. 1664.

28.11.

24.12. 31.1.1665.

481

P r i j e nego je b i o z a k l j u e n m i r , z b i l i su se n e k i d o g a a j i k o j i su p o t r e s l i Carstvo. P r v i t a k a v b i l a je v o j n i k a p o b u n a u K a i r u . S m i j e n j e n i beg D i r d e , Mehmed-beg, v r a e n je kao deft e r d a r u K a i r o s k u p a s n o v i m n a m j e s n i k o m O m e r - p a o m , gdje je v r i o n e o g r a n i e n u vlast. P a a se posavjetuje sa agom silahdara, Uvejsom, k o j i ga n a g o v o r i da Mehmed-bega u d a l j i dodjel o m n a m j e s n i t v a D i d e . N o ovaj podbode glavare t r u p a , pojav i se s n j i m a na d i v a n u gdje Uveisa o p t u e za u b o j s t v o i pogube ga nepravedno; a i neke e h a j e . K a d a su o t o m e i z v i j e s t i l i v e l i k o g vezira, d o e h a t i e r i f da se izvri p r a v d a . Zato p a a p r i 2 . 9 . 1 6 6 5 . p r e m i u b o j s t v o Mehmed-bega k o j e g p o g u b i skupa s n jegovim m i l j e n i k o m . Age t r u p a se pobune n a to i z a t r a e smjenjivanje p a e , a on za svoju o b r a n u p o k a e h a t i e r i f . O n i o t i u , a l i se e t i r i dana p o t o m sakupe na Gvozdenim v r a t i m a , u M u h i j e d i n o v o j d a m i j i . P a a sazove d v a d e s e t e t v o r i c u begova na d i v a n , p r o i t a c a r s k i nalog i t u se z a k l j u i da se n a l o i t r u p a m a izru e n j e pet glavara-pobunjenika, t o ove e n e r g i n o o d b i j u . Onda se d a m i j a o p k o l i sa svih strana, t r u p e se p r e d a j u , a age pogube. B i l o je guvi i n a C i p r u , gdje su se itelji t u i l i na namjes n i k a I b r a h i m - p a u . P o v j e r e n i k - i s p i t i v a , k o j e g je poslao v e l i k i vezir, izvijesti u k o r i s t p a e , ali sudac A n t a l i j e da s u p r o t n o m i l j e n j e ; p a a bude p o z v a n u E d r e n u , zatvoren i p r e d a n k r v n i k u . I p r o t i v njegovog n a s l j e d n i k a Dersi I b r a h i m - p a e bile su iznesene p r i t u b e i od i t e l j a i od suca. P o v j e r e n i k - i s p i t i v a izvijesti u k o r i s t p a e , te ovaj bude p u t e n iz zatvora, a l i njegovo mjesto b u d e dano j e d n o m begu flote A b d u l k a d i r u ; itelji b u d u o s u e n i na 36.000 p j a s t e r a kazne, o d e g a p o l a padne na teret trupa, a pola podanika. T o k o m u g a r s k o g r a t a i g o d i n u dana p o t o m s n a n o se uzdigao Alir, k o j i je s v o j o m f l o t o m zadavao s m r t n i s t r a h evrops k i m f l o t a m a na S r e d o z e m l j u . Engleska je s n j i m , s T u n i s o m 1663. i T r i p o l i s o m , uz suglasnost Porte, s k l o p i l a u g o v o r o z a t i t i b r o dova. K a k o a l i r s k i d i v a n nije h t i o p r i h v a t i t i n a e l o engleskog p o m o r s k o g p r a v a : na s l o b o d n o m b r o d s k o m p r o s t o r u sva d o b r a su slobodna, to je dvije godine kasnije z a p o e l o n e p r i j a t e l j s t v o . O z b i l j n i j i je b i o r a t sa F r a n c u s k o m k o j a j e o d p o e t k a 17 stol j e a b i l a u n a j b o l j i m o d n o s i m a s A l i r o m , t a k o da je b i l a jed i n a p o m o r s k a sila k o j a je n a n j e g o v o m t e r i t o r i j u i m a l a neka m j e s t a . B o r b e su nastale p o d s u l t a n o m I b r a h i m o m , stalno su se p o v e a v a l e , b i l o je z a r o b l j a v a n j a i , po s k l o p l j e n o m u g o v o r u , o s l o b a a n j a ; t a k o je b r o j r o b o v a u a l i r s k o j d r a v i iznosio iz1665. m e u 10.000 do 20.000. Englezi i Nizozemci n a p a d a l i su Alir j a k o m f l o t o m i nemilice l o v i l i n a p a d a e na svoje b r o d o v e . N i zozemci su p r e d l a g a l i z a j e d n i k u a k c i j u sa p a n j o l s k o m , Franc u s k o m i E n g l e s k o m da b i se o k o n a l o s n j i m a , a l i su ove b i l e sasvim nezainteresirane. K a d a su Alirci u z n e m i r i l i obale Provanse, o p r e m i se f l o t a p o d a d m i r a l o m B e a u f o r t o m k o j a pobij e d i u o t r o m b o j u . I s t o d o b n o z a k l j u e F r a n c u z i da u b l i z i n i 482

m j e s t a B u g i a o s n u j u naseobinu i u t u s v r h u nasele g r a d Z i g e r i sa 12.000 l j u d i . S h v a a j u i opasnost francuskog naseljavanja, Alirci o d r e d i v a n i z a k l j u e r a z o r i t i t v r a v u , k o j u u m j e n o o p s j e d n u i na j u r i osvoje, te svo p u a n s t v o nove naseobine stave p o d sablju, a samo se osam s t o t i n a spasi kao r o b l j e . A l i r c i su h t j e l i r a z o r i t i c i j e l i g r a d , a l i se t o m e suprotstave abazi ( m o r n a r i - v o j n i c i ) j e r su b i l i naseljeni u b l i z i n i ; z a k l j u i se da o n i snose t r o k o v e posade i da ga brane. Za i z v r e n j e skloplje- 25. 12. nog m i r o v n o g u g o v o r a od dvadeset devet l a n o v a , poslan je 1665. izaslanik u T u n i s . Rvcaut i A r v i e u x , generalni k o n z u l i Engleske i Francuske u I z m i r u , p o s l a n i r a d i i z v r e n j a u g o v o r a sklopljenog s o v i m a f r i k i m z e m l j a m a , o s t a v i l i su dva djela k o j a su izvrsno opisala l j u d e i zemlje t o su i h p o s j e t i l i . U E d r e n u , gdje je s u l t a n u v i j e k l o v i o , n a r e d i o je A b d i j u , p a u najzadnje odaje, v j e t o m n a p e r u , da z a b i l j e i d o g a a j e njegove vladavine. Ovaj je u v i j e k na dan, k a d a su bile i z r e e n e , savjesno zapisivao zapovijedi o s l u a j e v i m a k o j i su preuzeti u h i s t o r i j u , te je ova dragocjeni p r i l o g o c r t a v a n j u d u h a i karaktera s u l t a n a M e h m e d a . P r e m d a n i t a v a n kao vladar, pokazuje se u p o v o l j n o m svjetlu, k r o z to i k r o z n a i n na k o j i je priznavao i p o t i c a o A b d i j e v talent, bar kao obrazovan lovac. e s t o je s u l t a n s v o j e r u n o zapisivao d o g a a j e o k o j i m a A b d i n i j e n i t a znao, t a k o da j e A b d i j e v a H i s t o r i j a j e d i n a poznata osmanska h i s t o r i j a , u k o j o j je s u l t a n r u k o m opisao d o g a a j e . Za turski p r i j e v o d glasovite kaside L a m i j e , K a b Ben Zuhejrove pohvalne pjesme Poslaniku, t o j u je A b d i p r i j e k r a t k o g v r e m e n a predao s u l t a n u , d o b i o je za p o k l o n t r i lampe, a d r u g i p u t a sreb r e n i t a n j u r . I s t i dan, t j . u p o l a ramazana, kada je A b d i predao p r i j e v o d ove kaside, predao je d v o r s k i l i j e n i k Salih efendija svoje djelo o u m i j e u l i j e e n j a , p o d n a s l o v o m : S v r h a o b j a n j e n j a , j e d n o o d n a j g l a s o v i t i j i h o s m a n s k i h l i j e n i k i h djela. T r i dana p o t o m naredio je s u l t a n m u f t i j i Jahja efendiji, e j h u V a n i j u i l i j e n i k u S a l i h u da za t e r a v l h , t j . i z v a n r e d n u m o l i t v u u n o i m a ramazana, sastave tesbih, t j . j e d n u n o v u , p o h v a l n u f o r m u l u Boga S v e m o g u e g . Poslije je A b d i sastavio i k r o n o g r a m , a p r e d l o i o je i natpise nad v r a t i m a dvorane za p r i j e m . V e l i k o m v e z i r u k o j i se p r i m i c a o iz Ugarske, b i o je sve do D i s r M u s t a f e p o s l a n u susret sobar Mustafa-aga sa l a s k a v i m hatierifom, igraima i krznom, noevima, konjima i poasnim z l a t n i m lancem. N j e m u su na k o n j i m a iz t a b o r a d o l i v e z i r i , e m i r i i o f i c i r i spahija i j a n j i a r a sa p o a s n i m d o b r o d o l i c a m a , a sam je v e l i k i vezir izvan svoga a t o r a p j e k e i z a a o u susret sve do tugova. Carski d a r o v i za njega i p r a t n j u b i l i su o b i l n i . e t i r i dana p o t o m , v e l i k i vezir je na s v e a n o m p r i j e m u predao svetu zastavu u sultanove r u k e . U v e l i k o m a t o r u , posebno za o v u p r i l i k u p o d i g n u t o m , p r i m i o je v e l i k i vezir pohvale d v o r a i v e l i k a a zbog sretnog p o h o d a ; a o n i m je p r e t s t a v i o oba j a n j i a r a k o j i su se p r v i uspeli na zidine U j v a r a (Nove Z a m k v ) . Sul31* 483

12.7.

t a n j e s n j i m a razgovarao dugo i m n o g o , zatakao i m n a kape po a s n e znake i u m i r o v i o i h s d n e v n i h e z d e s e t i pedeset a k i d o z n a e n i h n a c a r i n a r n i c i E r z u r u m a . M i l j e n i k M u s t a f a - p a a dob i j e s a n d a k T i r a i Manise kao dar za j e a m , a defterdar A h m e t t r i t u g a kao vezir. P o t o su se zidine V a n a s r u i l e o d potresa, o d r e e n j e sobar K a r a k a za p o v j e r e n i k a n j i h o v e p o n o v n e izgradnje. P o t o m s u l t a n krene za C a r i g r a d p r e k o Dardanela i Gal i p o l j a , da v i d i nove u t v r d e i l o v i t a . S u l t a n j e u B u l a i r u posjet i o g r o b svoga p r e t k a , p r i n c a Sulejmana, t e j e o b n o v i o p o k r o v i t u r b a n na njemu; zatim grob Jazidi-zade Mehmeda, jednog o d n a j r a n i j i h o s m a n s k i h m i s t i k i h pisaca, a u t o r a M u h a m m e d i j e , t j . i s l a m s k o g p o u n o g spjeva u devet t i s u a d v o s t i h a ; obnovio j e b e r a t p o b o n e zaklade k o j a p r i p a d a uz g r o b i naredio p a u A b d i j u da na z i d u n a p i e spomen n a njegov posjet. Za12.10. t i m j e p o s j e t i o nove t v r a v e n a D a r d a n e l i m a i v r a t i o se u Car i g r a d . N o v a d a m i j a sultanije-valide, t o se nalazila n a i d o v skim v r a t i m a i v r a t i m a riblje trnice, a t o j u je zapoela j o s u l t a n i j a K o e m , p a j e ostala n e d o v r e n a , sada j e d o v r e n a p o d imenom Adlije, t j . pravedna; sultan je u pratnji dvora sveano 30. 10. o t v o r i m o l i t v o m u petak. Sjaj darova, t o i h j e carica-majka p r e d a l a s u l t a n u , b r o j p o d i j e l j e n i h k r z n e n i h k a p u t a i kesa novca p r e m a i o j e sve d o s a d a n j e darove u s l i n i m p r i l i k a m a . S u l t a n j e d o b i o z l a t n i n o , iji j e d r a k b i o smaragd, d i j a m a n t s k i opas a i p r s t e n i deset b r z i h k o n j a . N a j d r a g o c j e n i j o m samurovin o m o b d a r e n j e v e l i k i vezir, m u f t i j a , k a p u d a n p a a , n i a n d i j a i d e f t e r d a r p a a , dva v r h o v n a suca, p r e t s t o j n i k e m i r a , carigradski sudac, novo i m e n o v a n i e j h d a m i j e Vani efendija, i m a m d a m i j e i j a n j i a r s k i aga. U p o a s n e kaftane o b u e n i su reisefendija, a u b a a , deset sobara i v r h o v n i sobar, oba v r h o v n a k o n j u n i k a , e s t aga odjela tjelesne p r a t n j e , p o s l o v n i zastupnic i , t a j n i c i i p r v i a u i t r u p a , o p s k r b n i k , z a s t u p n i k i zapovjedn i k s t r a e b r o d o g r a d i l i t a . N a d g l e d n i k gradnje H a d i I b r a h i m d o b i o j e , s p o a s n i m k r z n o m , pet kesa novca 1 p o l o a j mutefer i k a za svoje sinove. K i z l a r a g i , k o j i j e zbog b o l e s t i b i o o t s u t a n , poslano j e u seraj k r z n o o d samura; p o u z d a n i k u - m i l j e n i k u , s i l a h d a r u , e h a j i seraja, b o s t a n d i b a i , p o v j e r e n i k u - i s p i t i v a u p o b o n i h zaklada u M e k i i M e d i n i , p r e t s t o j n i k u r a u n a r n i c e i p r e t s t o j n i k u zakupa o b u e n o j e k r z n o u d a m i j i . D v o r se p o t o m p o v u k a o , a novac j e b a c a n s i r o t i n j i . Cijela suma, upot r i j e b l j e n a za i z g r a d n j u d a m i j e , n a d g r o b n o g s p o m e n i k a , vodos k o k a , te sporedne zgrade, i z n o s i l a j e 3.080 kesa i l i 1,504.000 dukata. Deset dana p o t o m pozvan j e a u s t r i j s k i v e l i k i p o s l a n i k g r o f V a l t e r o d Leslija, t a j n i savjetnik, f e l d m a r a l , g l a v n i zapovjedn i k slavonske granice, n a o p r o t a j n i p r i j e m . O n j e b i o s e d m i p o s l a n i k p o r e d u o d i t v a n s k o g m i r a , a l i n i j e d a n n i j e d o a o sa t a k o u g l e d n o m p r a t n j o m , sa t a k o v e l i k o m r a s k o i , sa t a k o k r a 484

io. 11. 1665.

snim darovima, ija je vrijednost ve kroz ugovor o m i r u bila o d r e e n a n a 200.000 guldena. Posjetio j e i mnoge uglednike, m e u n j i m a i m u f t i j u i d o b i o kao n a j v a n i j e rezultate svoga poslanstva dva f e r m a n a : j e d a n u k o r i s t t r g o v i n e , a d r u g i u kor i s t slobodnog o b a v l j a n j a vjere k a t o l i k i h d u h o v n i k a . S k u p a s o v i m p o s l a n s t v o m , z a s l u u j e da se istakne i t u r sko u k o j e m , d o d u e , n i j e b i l o starog p l e m s t v a , a l i k o j e j e b i l o u k r a e n o sa dva i m e n a k o j a su o s v i j e t l i l a h i s t o r i j u o r i j e n t a l n e k n j i e v n o s t i i geografije; j e d a n j e b i o t a j n i k p o s l a n i k a , v e l i k i putopisac E v l i j a efendija, a d r u g i p r a t i l a c , p o v j e r e n i k - t u m a , L o t a r i n a n i n Mesgnien, kasnije p o l j s k i p l e m i M e n i n s k i , Hermes Trismegistos t u r s k o g , a r a p s k o g i p e r z i j s k o g u e n j a o jez i k u i l e k s i k o g r a f i j e . Susret se oba poslanstva obavio k o d tvr a v e K o m a r n , t u su i z r a e n e obostrane e l j e za s r e u i t u se obavezalo da se o p r e u z e t o m p o s l a n i k u strogo v o d i r a u n a , te su o t o m e izdana dva uzajamna d o k u m e n t a . A o n d a j e t u r s k i p o s l a n i k d o a o u B e , gdje j e p r i m l j e n s v e l i k i m p o t o v a n j e m . U susret m u j e i z a a o d v o r s k i u p r a v i t e l j i p o t p u k o v n i k , gospodar o d Ugarte, i m e n o v a n za p o v j e r e n i k a za u g o e n j e , m e u k o j i m a j e j a h a o p o s l a n i k , n a p r i j e d cehovi grada, o p s k r b n i c i , g r a a n s k a k o n j i c a , z a t i m carska k o n j i c a i p r a t n j a d v o r s k o g u p r a v i t e l j a , sultanov k o n j u p o v o d u , onda age, dva tuga, a odm a h iza n j i h dvanaest c a r s k i h t r u b a a ; p o s l a n i k i z m e u dvorskog u p r a v i t e l j a i p o v j e r e n i k a n a j e d n o m k r a s n o m k o n j u k o j i m u j e poslan iz carske k o n j u n i c e ; d v o r s k i t u m a , sin poslanikov, i z m e u imama i kadije, paevi, k u n i oficiri, u v a r p e a t a , r i z n i a r , vestijar, e h a j a ( v o d i t e l j poslova), divan-efendija (tajn i k p o s l a n i k a ) ; p r e d c r v e n o m zastavom poslanik, t u r s k a glazba, c r v e n o m o h o m p o k r i v e n a k o l a p o s l a n i k o v a , u k o j i m a su b i l i d a r o v i . P o v o r k u su z a v r i l i h u s a r i k o j i su p o s l a n i k a p r a t i l i o d Raba. U B e u j e p r i m l j e n k o d cara n a s v e a n n a i n i t o m p r i g o d o m predao j e darove. Z a t i m ga j e p r i m i o kancelar k o j e g j e t a k o e r darovao, kao i ostale v e l i k a e ; i d v o r s k i m d a m a m a d a n i su d a r o v i . M o l i t v a se o b a v l j a l a pet p u t a dnevno n a s v e a n n a i n o d c i j e l o g poslanstva zajedno, svako popodne p o s l a n i k j e d r a o d i v a n , a v o j n a glazba svirala. Posjetio j e sve znamenit o s t i grada u k l j u u j u i i S c h o n b r u n n , gdje ga j e u g o s t i l a carica-majka. A z a t i m j e niz D u n a v o t i a o nazad.]

8.6.1665.

485

GLAVA PEDESETPETA
Od okonanja rata na Kreti do osvajanja Kandije

20.10. 1666.

7.12.1665.

7. 1.1666.

1665.

[ K a d a se a u s t r i j s k o poslanstvo v r a a l o , u B u d i m u ga zatekne u e n i d v o r s k i b i b l i o t e k a r L e o p o l d Lambeccius k o j i j e t u poslan d a b i , uz p o m o p o s l a n i k a , dobio d o z v o l u d a pregleda biblioteku Matije K o r v i n a ; njezin najbolji dio prenio je, nakon S u l e j m a n o v a osvojenja B u d i m a , v e l i k i vezir I b r a h i m u Carigrad, a v e l i k i d i o se u v a o u p o d z e m n i m o d a j a m a t v r a v e . N o v i b u d i m s k i n a m j e s n i k K a s i m - p a a obznanio j e svoje imenovanje slanjem j e d n o g age u B e , gdje j e ovaj b i o s v e a n o d o e k a n . M a r k i z Augus t i n Durazzo, k o j i j e stigao u p r a t n j i a u s t r i j s k o g v e l i k o g poslan i k a , d o a o j e i d u e godine n a P o r t u u i m e r e p u b l i k e e n o v e r a d i p r e g o v o r a o k o k a p i t u l a c i j e , k o j u j e i uspio isposlovati. P a n a j o t t i , d v o r s k i t u m a , postigao j e f e r m a n u k o r i s t t r g o v i n e v e l i k o g v o j vode Toskane. K r a t k o p r e d odlazak a u s t r i j s k o g p o s l a n i k a , d o a o je f r a n c u s k i p o s l a n i k o d Haye V a n t e l e t a , i s t i onaj kojeg j e v e M e h m e d K o p r u l u dao i z b a t i n a t i , i z a t r a i o i s t i d o e k kao t o ga j e i m a o engleski i a u s t r i j s k i p o s l a n i k , no n i j e ga d o b i o . Slijede e g dana p r i m i o ga j e v e l i k i vezir, k o j i j e b i o k i v a n zbog p o m o i poslane u U g a r s k u , o h o l o i s j e d e i , i zasuo p r i g o v o r i m a zbog francuskog s p o r a z u m i j e v a n j a sa P o r t i n i m n e p r i j a t e l j i m a . Ovaj se p o v u e r e k a v i d a e , a k o ga i d r u g i p u t a p r i m i s j e d e i , v r a t i t i k a p i t u l a c i j u i o t i i za F r a n c u s k u . P r i d r u g o m p r i j e m u , n a k o j e m j e j e d n a k o l o e i bez pozdrava p r i m l j e n , baci o n k a p i t u l a c i j u p r e d noge v e l i k o g vezira. Ovaj ga opsuje kao idova, a v r h o v n i sobar ga zbaci sa stolice i u d a r i ga n j o m e ; kada j e o n h t i o izvui m a , o p a l i m u a m a r j e d a n a u . T r i dana j e b i o zatvoren, a onda se z a k l j u i da m u se opet da p r i j e m i sve se sredi, a d a p o s l a n i k n i j e o t o m e n i i z v i j e s t i o svoj d v o r i l i je h i s t o r i a r francuske d i p l o m a c i j e p r e a o p r e k o toga. R u s k i c a r j e p o k u a o n a g o v o r i t i carigradskog p a t r i j a r h a da d o e u M o s k v u i d a t a m o predsjedava k o n c i l u sazvanom r a d i s m j e n j i v a n j a njegovog t v r d o g l a v o g p a t r i j a r h a . O n se ne u s u d i otp u t o v a t i , nego t a j n o p o a l j e d v o j i c u p a t r i j a r h a , A n t a k i j e (Antiohije) i I s k e n d e r u n a (Aleksandrije), i m i t r o p o l i t u Sinaja. K a d a t o sazna v e l i k i vezir, n a r e d i p a t r i j a r h u da poslane s m i j e n i , t o ovaj i i z v r i . Z b o g toga r u s k i c a r p o a l j e izaslanika u C a r i g r a d , a odat l e ga s p r a t n j o m u p u t e u E d r e n u , gdje ga u t u s v r h u p o d i g n u -

8.10.1665.

t o m a t o r u p r i m i sultan. O n j e m o l i o m i l o s t za smijenjene p a t r i j a r h e , te se o n i , n a k o n g o d i n u dana, vrate u C a r i g r a d . T u i o se i d a n o v i t a t a r s k i h a n zahtijeva danak o d plemena p o d l o n i h c a r u . 7.4.1666. N o v i h a n j e b i o s i n o b a n - G i r a j a , k o j i j e d o a o mjesto starog h a n a smijenjenog zbog toga t o n i j e osobno sudjelovao u ugarskoj v o j n i , nego j e poslao sina i zbog toga t o je napao i uzne486

m i r i v a o nogajske Tatare, k o j e j e P o r t a h t j e l a naseliti u Besarab i j u . D o b r a n a D n j e s t r u , t o su dosada b i l a k r u n s k a d o b r a hana, p o n o v n o su p o d v r g n u t a f i k u s u i danak ao v o j v o d s t v o nogajs k i m T a t a r i m a . N j i h o v a naseljenost u B e s a r a b i j i t r a j a l a je samo t r i godine; e t v r t e godine v r a e n i su u rodne stepe, b i l o zbog toga t o su se na n j i h o v e upade e s t o t u i l e v o j v o d e Moldavske i V l a k e , b i l o zbog toga t o se na to t u i o p o s t a v l j e n i povjeren i k , sobar Sari-beg M e h m e d . Venecija je po z a k l j u e n j u m i r a s A u s t r i j o m o s j e a l a v e l i k u opasnost od r a t a , pa i p a k se t r u d i l a o d r a v a t i m i r . V e l i k i vezir j e postavio uvjete za m i r : i s p l a t a 100.000 d u k a t a j e d n o m zauvijek, 12.000 d u k a t a g o d i n j e g d a n k a za K a n d i j u , p r e d a j u Sude, za t o j e P o r t a v o l j n a r a z o r i t i dvije t v r a v e n a s p r a m K a n d i j e , te oslob o d i t i u Sedam k u l a z a t o e n e z a r o b l j e n i k e . R e p u b l i k a j e b i l a s p r e m n a n a sve o s i m predaje Sude, a k a k o j e p o s l a n i k B a l l a r i n o ustrajavao n a tome, o d l u e n o j e da se nastavi k r e t s k i r a t . V e pet dana kasnije k r e n u o j e v e l i k i vezir s v o j s k o m k a K a n d i j i . S u l t a n j e ostao u E d r e n u , gdje se bavio l o v o m i h a r e m o m , u k o j e m j e g o s p o d a r i l a njegova l j u b i m i c a , neka g r k a r o b i n j a iz R e t i m a . Jedva t o m u j e p o k l o n i l a sina, pozabavio se o n m i l j u da u k l o n i s v o j u b r a u , S u l e j m a n a i A h m e t a , a l i ga j e o d g o v o r i o m u f t i j a . Sultanija-haseki, m a t i sad d v o g o d i n j e g prijestolonasl j e d n i k a , d o b i l a j e k r u n s k a d o b r a u iznosu o d deset m i l i j u n a a k i ; kada j e t r i godine kasnije u m r l a s u l t a n i j a F a t i m a , A h m e t o v a k i , i njezina k r u n s k a d o b r a p r i d r u e n a su o v i m a . P r i j e nego t o j e s u l t a n napustio C a r i g r a d , b i l a j e d a m i j a carske p a l a e u Daut-seraju u k r a e n a j e d n i m m i n a r e t o m i govorn i c o m ( m i m b e r ) i t o m p r i l i k o m d a n i su z n a t n i d a r o v i d v o r s k i m i m a m i m a , I b r a h i m u i V a n i j u , k o j i j e u i v a o v e l i k o povjerenje v e l i k o g vezira i sultana. S u l t a n j e b i o s t r o g i v j e r n i k ; kada j e o n negdje i a o , a k i u l o v , K u r a n j e b i o p o s t a v l j e n n a devu p r e d n j i m ; u seraju j e strogo pazio da se v r e r e d o v i t e i izvanredne m o l i t v e ; k a d a se i l o n a v o j n u , o b j a v l j e n j e f e r m a n d i l j e m Car- 2 . 7 . 1 6 6 6 . stva k o j i j e nalagao j a v n u m o l i t v u za r a t ; p r i j e d n o m p o m r a e n j u mjeseca, m o r a l i su svi p a e v i m o l i t i t a k o dugo d o k j e o n o t r a j a l o . Ono j e za n a r o d n o praznovjerje i za p r a v o v j e r n i k e b i l o p o m r a e n j e p r a v o g u e n j a , t o ga j e u g r o z i l a gotovo i s t o d o b n o poj a v a D e d a l a i M e h d i j a , no k o j e se r a s t u r i l o u n o v i t r i j u m f ovog u e n j a . D e d a l j e za m u s l i m a n e ono t o j e A n t i - K r s t za k r a n e , a M e h d i j e nestali i m a m , k o j i e se k r a j e m svijeta, neposredno p r e d S u d n j i dan, p o j a v i t i kao njegov n a j a v l j i v a . D e d a l , k o j i se sada p o j a v i o , b i o je idov Sabathai Sevi, r o e n u I z m i r u , k o j i je, n a k o n t o j e uzeo t r i e n e , nastupao u Jeruzalemu kao n o v o t a r , a na k r a j u se izdavao za M e s i j u ( M e h d i j a ) . U t o m s v o j s t v u o b r a t i o se p i s m o m s v i m i d o v i m a Osmanskog carstva, prvenstveno I z m i r a i Soluna. O n se nazvao Sabathai Sevi, j e d i n i i p r v o r o e n i s i n B o j i , M e s i j a i Spasitelj Izraela. T i s u e idova h r l i l o m u j e ne samo iz Azije, nego i E v r o p e . K a d a ga je v e l i k i vezir dao zatvo487

r i t i u C a r i g r a d u , njegove p r i s t a e su vidjele u tome p o e t a k ostvarenja starog p r o r o t v a , da e M e s i j a nestati n a devet mjeseci, a o n d a se opet p o j a v i t i , j a u i n a l a v i c i s uzdama o d sedmoglave guje, u p r a t n j i b r a e idova, k o j i s t a n u j u s one strane r i j e k e Sabation, kao j e d i n i v l a d a r svijeta. K a d a j e v e l i k i vezir k r e n u o n a K a n d i j u , n a r e d i o n da se A n t i - K r i s t ( D e d a l M e h d i ) prevede u e v r o p s k u t v r a v u Dardanela. Ovaj j e , u d o b i o d e t r deset godina, k a n o n s k o j p r o r o k o j s t a r o s t i , k o r i s t i o z a t v o r da izg r a d i svoje u e n j e , i j a j e glavna t o k a b i l a uspostava proslave v l a s t i t o g r o e n j a , u m j e s t o u k i n u t e svetkovine h r a m a . P o l j s k i rab i n N e h e m i j a , k o j i b i rado b i o M e s i j a kao i Sabathai, a kojeg j e ovaj i z i g r a o , u z b u n i o j e druge rabine, s k o j i m a d o e u Edrene p r e d k a j m a k a m a i o p t u i Sabathaia kao p o d b u n j i v a a naroda. Ovoga dovedu u Edrene i z a t r a e da p o l o i r a u n a u p r i s u s t v u sultana, k a j m a k a m a , m u f t i j e i e j h a V a n i j a . S u l t a n se n i j e h t i o z a d o v o l j i t i bez u d a i n a r e d i da o n , s v u e n g o l , p o s l u i najvje t i j i m s t r i j e l c i m a za n i a n , s t i m d a v i d i k a k o e se s t r i j e l e od24.9.1666. b i j a t i o d njega. N a t o , n o v i M e s i j a p r i z n a da j e samo j e d a n loi r a b i n k a o i ostali. Sad z a t r a i s u l t a n j o z a d o v o l j t i n u za t o l i k e n e p r i l i k e i veleizdaju, t o j e M e s i j a zahtijevao Palestinu, k o j a je s a n d a k V i s o k e p o r t e , z l o i n k o j i z a s l u u j e kolac, a t o se m o g l o i z b j e i j e d i n o p r i j e l a z o m n a I s l a m . T u j e b i o i k r a j igre, j e r je M e s i j a p r e a o n a I s l a m i , mjesto v l a s t i n a d s v i j e t o m , zadovoljio se m j e s t o m u v a r a k a p i j e o d pedeset a k i i kesom novca. I s t o t a k o se u K u r d i s t a n u s i n n e k o g k u r d s k o g e j h a proglasio M e h d i j e m u z n e m i r i v i v i e t i s u a K u r d a , a l i j e b i o , zajedno s ocem, m j . 4. u h v a e n i p r i v e d e n s u l t a n u ; p r e d n j i m o d b i j e sve p r i g o v o r e i 1667. veoma j e r a z b o r i t o odgovarao, p a ga j e s u l t a n uzeo za p a a u r i z n i c u , a n j e g o v o m ocu dao m j e s t o p r e s t o j n i k a t e k i j e . N e m i r i druge vrste p o j a v i l i su se u B a s r i , E g i p t u i M e k i . H u s e i n - p a a , k o j e m j e n a m j e s n i t v o Basre dano u nasljedstvo d o a o j e u n e m i l o s t k a o b u n t o v n i k ; zato j e p o s t a v l j e n n o v i namjes n i k M e h m e d - p a a k o j e g j e trebao u d u n o s t uvesti n a m j e s n i k Bagdada, I b r a h i m - p a a . Ovaj krene n a v r s t u t v r a v u K a v a r n u gdje se nalazio H u s e i n s o s t a t k o m v o j n i k a k o j i su se b o r i l i p o d p o b u n j e n i k o m Abaza H a s a n o m . P o t o v i e m j e s e n a opsada n i j e uspjela, I b r a h i m - p a a se m o r a d n e n a g o d i t i sa H u s e i n - p a o m da ovaj ode u M e k u , a da m u sin preuzme n a m j e s n i t v o uz p l a a n j e t r o k o v a r a t o v a n j a i g o d i n j i danak o d 20.000 t a l i r a . D o k j e o n izbivao iz Basre, t a m o su zavladali t r g o v c i u i m e sultana, te i h on, p o p o v r a t k u , e s t o k o o g u l i za obaveze dane I b r a h i m - p a i . 1666. O v i se p o t u e s u l t a n u k o j e m H u s e i n p o a l j e svoga z a s t u p n i k a da ga o p r a v d a , n o ne uspije. S u l t a n imenuje n o v o g n a m j e s n i k a , Jahja-agu, a n o v o g bagdadskog n a m j e s n i k a u p u t i s t r u p a m a prot i v Basre k o j e zaokupe H u s e i n - p a u i p r i s i l e ga p o b j e i u Perz i j u . K a d a j e n o v i n a m j e s n i k zaposjeo B a s r u , o d r e d i se n o v i defterdar k o j e m n a m j e s n i k ne d o z v o l i v r i t i s v o j u d u n o s t . T r u p e 488

z a t r a e p l a u o d defterdara, a o n i h o b a v i j e s t i o z a b r a n i , te se t r u p e p o b u n e p r o t i v n a m j e s n i k a k o j i pobjegne. S u l t a n o d r e d i n o v o g n a m j e s n i k a , m u a svoje amme, Mustafa-agu. J a h j a - p a a o k u p i o l o a r a p s k i h p l e m e n a i k r e n e n a B a s r u , a l i ga p o t u e nam j e s n i k Bagdada, te o n , opet, pobjegne n a p e r z i j s k u g r a n i c u . T u p o n o v n o p r i v u e arapske p l j a k a e i upadne u B a s r u . Samo se T i m u r o v e s t r a h o t e n a d i t e l j i m a Sivasa m o g u u s p o r e d i t i njegov i m s t r a h o t a m a : A r a p i su B a s r u h a r a l i , p a l i l i , e n e s r a m o t i l i , m u k a r c e o s l j e p l j i v a l i , n i k a m e n n a k a m e n u n i s u o s t a v i l i i itelje sve p o u b i j a l i . Tada n a m j e s n i k Bagdada, F i r a r i - p a a , sa beglerb e z i m a D i j a r b e k r a , Rake, M a r a a , e h i r s o l a i s v i m n j i h o v i m spah i j a m a , p o n o v n o k r e n e p r o t i v Basre. F i r a r i - p a a pozove v o e a r a p s k i h p l e m e n a i p r i d o b i j e i h za s u l t a n o v u stvar, te J a h j a - p a a , osamljen, pobjegne za Perziju. T a k o j e B a s r a p o n o v n o osvojena za Osmansko carstvo k a o p o r e s k i obavezna z e m l j a . U E g i p t u j e i m e n o v a n n o v i n a m j e s n i k , Albanac I b r a h i m - p a a , k o j i j e b i o u m j e r e n i p r a v e d a n o v j e k , a l i j e n j i m e ovladao j e d a n e h a j a k o j i j e b i o a v o . Po P o r t i n o m n a l o g u e h a j a j e o t r o v a n o d r u z n a m e d i Suhra-zade Mustafe. U M e k i j e u m r o erif Sejid M u h s i n , p a ga j e naslijedio s i n Sad. E m i r u l - h a d , Uzbeg, k a d a j e d o a o sa k a r a v a n o m u M e k u , d o g o v o r i sa S a d o v i m b r a t o m H a m u d o m smjenjivanje i p o a l j e njegova d v a sina u K a i r o sa 30.000 d u k a t a p o k l o n a za n a m j e s n i k a ; ovaj i l i , t o n i j e , njegov e h a j a uzme novac, a sinove z a t v o r i , p a se H a m u d svetio t a k o da j e uzeo sve t o j e i l o za M e d i n u . Onda se na njega po a l j e v o j s k a k o j u H a m u d p o t p u n o p o t u e . N a t o se i s p r e d karavane u p u t i 2.000 r a t n i k a i deset m e m l u k i h begova d a oslobode p u t za M e k u . H a m u d ostavi a t o r e , kao da j e t u t a b o r , t o j e zav a r a l o egipatsku v o j s k u d o v o l j n o dugo d a se v i e n i j e m o g l o s t i i H a m u d a k o j i je j o r a n i j e pobjegao. K a d a se v o j s k a v r a t i u E g i p a t , H a m u d j e p o n o v n o p l j a k a o k a k o u Didi t a k o i u M e k i i doveo z e m l j u u t a k v u b i j e d u d a o d g l a d i u m r e 78.000 l j u d i . Desetine p r o g n a n i h iz M e k e d o u s u l t a n u u B r u s u m o l i t i za p o m o . D a sredi arabijske s t v a r i , i m e n o v a n j e Freng H a s a n - p a a , s a n d a k b e g M o r e j e , za s a n d a k b e g a D i d e .

16.8. 1668.

1668.

3.1.1668.

Zaredala su poslanstva p r e d s u l t a n o m k o j i j e n e r a d o u t o m e sudjelovao. N a j p r i j e j e d o a o r u s k i p o s l a n i k k o j i j e b i o l o e 25.1.1668. p r i m l j e n , j e r se n i j e h t i o p o d v r i p r a v i l i m a d v o r s k o g ceremonij a l a . A l i j e n a p i s m o cara Alekseja b i l o ljubezno odgovoreno. Istodobno j e d o a o i p r i m l j e n j e i t a t a r s k i p o s l a n i k k o j i j e zagovarao m i r s k l o p l j e n i z m e u h a n a i Poljske. T r i mjeseca n a k o n r u s k o g , d o a o j e p o s l a n i k K o z a k a - B a r a b a a i m o l i o za p o m o p r o t i v generala e r k a s a . Poslanik j e t o m p r i l i k o m p r i m i o u p u t da K o zaci b u d u m i r n i i p o d l o n i h a n u . I Poljaci su j o o d p r o l e godine r e d a l i svoje poslanike, a posljedica j e b i l a da j e k o n a n o potpisan u g o v o r o m i r u k o j i j e b i o samo p o t v r d a r a n i j i h u g o v o r a ; 8 .8.1667. n i j e o d o b r e n a n i t i j e d n a n o v o z a t r a e n a t o k a , a i o b n o v a je k u p ljena za v e l i k i novac. U p i s m u , u k o j e m j e k a j m a k a m o d g o v o r i o 489

n a k r a l j e v o o b e a n j e da se P o r t a ne t r e b a b o j a t i sklopljenoga m i r a i z m e u Poljske i Rusije, o b r a z l o e n o j e k r a l j u da s l u e n j e V i s o k o j p o r t i n i j e k r a l j u n a t e t u , k a k o j e to sam v i d i o p r i Rakoczvjevu upadu. t o g o v o r i t e da m i r , s k l o p l j e n i z m e u Vas i Rusije, n i j e s k l o p l j e n na n a u t e t u , znajte da su, h v a l a B o g u , m o i sjaj I s l a m a t a k o v e l i k i da n a m n i j e stalo do V a e g a j e d i n stva. T o j e v i e s t r u k o iskustvo. O n i h sedam i l i devet k r a l j e v a k o j i su r a t o v a l i s P o r t o m , n i s u j o j s B o j o m i P o s l a n i k o v o m m i l o u m o g l i s k i n u t i n i vlas s glave i h i s t o r i j a p i e u i j i m se sada r u k a m a nalaze n j i h o v a p r i j e s t o l j a i k r u n e . N a e carstvo j e j e d n o te isto o d svoga p o e t k a i do dana d a n a n j e g a se samo p o v e a v a la njegova m o osvete i l o m l j e n j a i , ako B o g h o e , p o v e a t e se 5.8. i t r a j a t i sve do Sudnjega d a n a . Osam dana n a k o n p r i j e m a p o l j s k o g poslanika, p r i m l j e n a j e delegacija b u n t o v n i k i h K o z a k a ( K o r o n k a ) . U z a l u d se P o l j a k t u i o da se p r i m a poslanstvo pobun j e n i k a . Odgovoreno m u j e da su o n i ve dvadeset pet godina pod osmanskom zatitom. F r a n c u s k i p o s l a n i k , gospodin o d Havea, s k o j i m su z a p o e l a z l o s t a v l j a n j a e v r o p s k i h p o s l a n i k a , n i j e mogao p o m o i svome d v o r u , u t o l i k o manje t o j e nedavno P o r t a negodovala zbog francuske p o m o i K a n d i j i . U z a l u d j e t r a i o z a k l j u e n j e nove k a p i t u l a c i j e , j e r su F r a n c u z i , za r a z l i k u o d Engleza, Nizozemaca i e n o v e a n a k o j i su p l a a l i 3%, m o r a l i p l a a t i 5% za c a r i n u . On j e obavijestio k a j m a k a m a da ga je k r a l j opozvao zbog pom a n j k a n j a o b z i r a i da ostavlja samo j e d n o g zastupnika. P o t e k o e su i m a l i i Englezi i Nizozemci, p a su p o s l a n i c i m o r a l i i n t e r v e n i r a t i . Z b o g toga su N i z o z e m c i p o s l a l i novog otp r a v n i k a poslova k o j i se u E d r e n i n a a o s a u s t r i j s k i m otpravn i k o m i s dvojicom d u b r o v a k i h otpravnika. Vidio je sveano 12.8. 1668. s u l t a n o v o o d l a e n j e iz Edrene i p r i m l j e n j e , o s i m u g r a d u , j o i izvan grada. Put o d a t o r a a u b a e , gdje je o t p r a v n i k s i a o , p a do sultanova a t o r a v o d i o je k r o z d u g i r e d v r t n e s t r a e i k o n j a ; desno su b i l e b o s t a n d i j e , u s v o j i m d u g i m c r v e n i m kap a m a k o j e su i m straga visile; u t e i su se o s l a n j a l i n a svoje t a p o v e . N a l i j e v o j s t r a n i b i l a su e t r d e s e t dva sultanova k o n j a , i j a se o r m a b l i s t a l a o d z l a t a i dragog k a m e n j a . Sultana su o k r u i v a l e njegove n i j e m e sluge i p a t u l j c i , k r a j njega je b i o k a j m a k a m , v e z i r - m i l j e n i k , a iza njega evnuh, t a j n i sekretar kabineta. S u l t a n j e b i o n a lealjci, noge j e p o d u p r o n a n i s k u s t o l i i c u o d crvenoga b a r u n a ; n a s l o n j a j e b i o n a t r i stope v i s o k o m d i v a n u , p o d b a l d a h i n o m sa z l a t n i m i s r e b r n i m resama. S u l t a n o v a d o n j a h a l j a b i l a j e o d crveno podstavljene zlato-tkanice k o j u su p r e k o g r u d i p r i d r a v a l e dijamantne k o p e , turban m u je bio u k r a e n s t r i d r a l o v a pera k o j a su se b l i s t a l a o d d i j a m a n a t a i b i l a okren u t a p r e m a p e r u u s r e d i n i . O t p r a v n i k j e predao v j e r o d a j n o p i s m o u zlatnoj v r e i c i evnuhu, s e k r e t a r u k a b i n e t a , u r u k e , ovaj ga je predao k a j m a k a m u , k a j m a k a m ga j e predao u r u k e vezi490

r u - m i l j e n i k u k o j i ga je p o l o i o na divan. D a r o v i o t p r a v n i k a sas t o j a l i su se o d nizozemskog sukna, atlasa, b a r u n a , svile, dam a s t a i zlatne t k a n i n e , dalekozora, k v a d r a n a t a i p u a k a . e s n a est t o a k a zamolnice, t o su se ticale k a p i t u l a c i j e u pogledu slobodne t r g o v i n e u C a r i g r a d u , I z m i r u i H a l e b u (Alepu), p r i m l j e n e su, o s i m jedne k o j a j e t r a i l a da se nizozemski b r o d o v i ne izn a j m l j u j u p o d s i l u za s u l t a n o v u s l u b u , a o b n o v a k a p i t u l a c i j e je dozvoljena. Iste godine, k a d a j e z a d r h t a l a cijela D a l m a c i j a sa l i b u r n i j - m j - 4. s k i m o t o n i m s k u p i n a m a i k a d a se iz t e m e l j a treslo akroceraun- 1667. sko gorje, p o r u e n je i D u b r o v n i k u s t r a n o m e potresu, t a k o d a je pet t i s u a l j u d i p o k o p a n o p o d r u e v i n a m a s v o j i h k u a . e t i r i p u t a se m o r e p o v u k l o o d obale, e t i r i p u t a se v r a a l o bijesno se p j e n e i i e t i r i p u t a su se b r o d o v i u l u c i r a z b i j a l i j e d n i o druge i n a s j e l i n a suho, dok se k o p n o e t i r i p u t a d r u i uzdizalo, a c r n a p r a i n a se u s k o v i t l a l a u o b l a k u i z a m r a i l a dan. Sada je o l u j a p o t p i r i v a l a v a t r u u r u e n i h o g n j i t a i p r e t v o r i l a je u p o a r ; m o r e , p o a r , o l u j a i z e m l j a p o m i j e a l i su se u s t r a n o j b o r b i na s v e o p u p r o p a s t . t o je p o t e d i o bijes elemenata, oplja k a l i su u o t v o r e n o m e g r a d u s k o p n a seljaci i M o r l a c i . Osam dana je p o d r h t a v a l o t l o i t a v e d a l m a t i n s k e obale, otoci M l j e t i K o r u l a , g r a d o v i Perast, K o t o r , U l c i n j i B a r b i l i su d j e l o m i n o r a z r u e n i . M e u r t v a m a potresa u D u b r o v n i k u b i o je i Georg C r o o k , nizozemski p o s l a n i k na p u t u u C a r i g r a d . U m j e s t o da se s a a l i nad n j i m a , k a j m a k a m K a r a M u s t a f a b i o je nemilosrdan. O p t u i o je D u b r o v a n e , k o j i s u d o l i m o l i t i za p o m o i m i l o s t , za s m r t p o s l a n i k a , z a t v o r i o i h i z a t r a i o 150.000 t a l i r a k r v a r i n e . S t r a d a l i su i M o l d a v c i . B u d u i da su T u r c i sasjekli posadu M a l o g K o m a r n a , A u s t r i j a n c i su p r e d G r a n o m , za o d m a z d u , o b j e s i l i sedam s t o t i n a z a r o b l j e n i k a iz M o l d a v s k e i V l a k e . Smij e n j e n je m o l d a v s k i knez E u s t a t i j e D a b i a , a o n d a su se za dvije godine p o dva p u t a i z m i j e n j a l i Elijas i D u k a , d o b i v i k u k u , t j . k a p u j a n j i a r s k o g glavara, k a o k n e e v s k i e i r . U V l a k o j je vladao G l i g o r a s k u l k o j e m su i M e h m e d i A h m e t K o p r u l u d a l i z a t i t u . O n j e poveo 5.000 k o n j a n i k a i 600 p j e a k a u b i t k u na 19. 7. 1664. U j v a r (Nove Z a m k v ) . U b i c i k o d Leve, V l a s i , k o j i su stajali na d e s n o m k r i l u , o d m a h su n a p o e t k u b i t k e p o e l i b j e a t i , pa su t i m e a u s t r i j s k o j v o j s c i o l a k a l i p o b j e d u . K a s n i j e je knezov velik i v e s t i j a r ( D i m i t r i j e K a n t a k u z e n ) r a d i o p r o t i v njega na P o r t i , pa je o n m o r a o b j e a t i u E r d e l j , a za kneza je d o a o R a u l , sin p r i j a n j e g v o j v o d e Lea, uz v i s o k u c i j e n u o d 40.000 t a l i r a . K a k o su G r c i , o d k o j i h je b i o i n o v i knez, n e m i l o s r d n o p l j a k a l i zem l j u , ode g r u p a o d dvije stotine v e l i k a a u C a r i g r a d i z a m o l i da i h se o t s t r a n i . U tome u s p i j u , te je, m j e s t o R a d u l a i njegovih 13. 3. 1669. G r k a , p o s t a v l j e n s t a r i d v o r a n i n A n t u n . S u l t a n m u je, p r i l i k o m postavljenja, z a p r i j e t i o : P o k l o n i o sam T i k n e e v i n u V l a k u , ali ako u j e m da t l a i p o d a n i k e , j a u T i o t s j e i g l a v u . 491

Erdeljski poslanik, k o j i je boravio godinu i p o l u Carigradu, v r a t i o se bez uspjeha. N i j e uspio d o b i t i sela o t r g n u t a o d E r d e l j a i p r i p o j e n a defteru, t j . p o r e s k o m p o p i s u , a n i t i smanjenje d a n k a o d 80.000 t a l i r a . Povod za d a l j n j e i s c r p l j i v a n j e E r d e l j a b i l a j e i s v a a i z m e u kneza A p a f v j a i j e d n o g o d n a j m o n i j i h v e l i k a a , N i k o l e Z o l v o m i j a . I o d j e d n o g i o d d r u g o g d o b i j a n i su n o v a n i d a r o v i , p a j e n a k r a j u prevagnuo knez.]

[ P r o t e k l a j e g o d i n a dana o t k a k o j e v e l i k i vezir o t i a o n a 27. 3. 1668. K a n d i j u . S u l t a n o d l u i k r e n u t i iz E d r e n e gdje j e l o v i o , k a Jeni e h i r u (Larisa), da b i b i o b l i e r a t n o m p o p r i t u . N a p u t u o d T i m u r t a a do J e n i e h i r a , o n j e u K a v a l i u I b r a h i m - p a i n o j d a m i j i p r i s u s t v o v a o m o l i t v i i izlaganju e j h a V a n i j a ; a u Seresu j e j e d n o m u v r t u razgovarao sa e j h o m i d v o r s k i m l i j e n i k o m o duhovnim i svjetovnim stvarima, a razgovoru je prisustvovao i h i s t o r i a r A b d i k a o t a j n i pisar. U Seresu m u t u m a , k o j i se v r a t i o iz Venecije, n a j a v i dolazak n o v o g venecijanskog p o s l a n i k a . P o t o su o b a r a n i j a izaslanika, G i a v a r i n o i Padavino, b i l i usmr e n i n a K r e t i , v e l i k i vezir, uz i s p r i k u zbog toga, z a m o l i d a se u p u t i n o v i o p u n o m o e n i k ; bude p r e d v i e n general A n d r i j a Val i e r o , k o j i j e opisao r a t n a K r e t i u sedam k n j i g a , no o n se i z v u e 8.9. 1668. o d toga, p a o n d a d o e vitez L u i g i M o l i m . O n p r e d l o i da Venec i j a p l a t i 100.000 d u k a t a za t r o k o v e r a t a , da d a 24.000 t a l i r a g o d i n j e g danka, da v r a t i K l i s i d r u g a u D a l m a c i j i osvojena mjesta, ako o n a z a d r i S t a r u K a n d i j u , a P o r t a N o v u K a n d i j u i d r u g a mjesta sve do gore R e t i m a ( u t v r d e i z g r a e n e kao p r i r o d n a g r a n i c a d a bude razorena). K a j m a k a m K a r a M u s t a f a odgov o r i da su t o s t a r i p r i j e d l o z i , p r i j e nego t o j e v e l i k i vezir kren u o n a v o j n u i da s u l t a n h o e K a n d i j u sasvim. Poslanik odgov o r i d a K a n d i j a n i j e v i e venecijanska, nego da j e u r u k a m a pape, f r a n c u s k o g k r a l j a i d r u g i h k r a n s k i h sila k o j e su poslale p o m o u t r u p a m a . M u f t i j a n a t o uzme r i j e i izrekne da se Venec i j a uzda u p a n j o l c e , Francuze i N i j e m c e , a P o r t a j e d i n o u Boga, s i j o m e p o m o i o s v o j i t i K a n d i j u , te j e t i m e k o n f e r e n c i j a b i l a z a v r e n a . U ostalome se s p o s l a n i k o m d o b r o postupalo, dano m u j e za dnevno i z d r a v a n j e trideset t a l i r a i s a o p e n o m u j e da m o e 5. 12. 1668. ii i l i o s t a t i , P o r t i j e svejedno. N a k o n t r i sedmice, s u l t a n j e p r i m i o erdeljske, ruske i k o z a k e poslanike, a Raja D u k a kao v o j v o d a M o l d a v s k e o b u e n j e u p o a s n i k a f t a n . R u s i m a j e obe a n a z a t i t a o d T a t a r a , ako b u d u d o n i j e l i u o b i a j e n e darove. Usk o r o se s r u s k i m p o s l a n i k o m l o e p o s t u p a l o , a o n j e i r a n i j e u D e m i t o k i p r i p r i j e m u p o l j s k o g p o s l a n i k a b i o udaren, a l i ga j e , k a d a j e v e b i o o b o r e n n a z e m l j u , spasio reis-efendija. A u s t r i j s k i p o s l a n i k j e , u o v o m za d i p l o m a t e t e k o m v r e m e n u , uspio zadob i t i t r i berata u korist trgovine, m j . 2. U C a r i g r a d u j e , kao i u I z m i r u i B r u s i , d o l o da n e m i r a z b o g 1669. l a n o g novca k o j i m j e f r a n c u s k i b r o d p r e p l a v i o ova t r i grada. 492

T o j e b i o razlog da se f r a n c u s k o m p o s l a n i k u d o z v o l i l o d o i na d v o r t o se v e dugo t r a i l o . D o s a d a n j i p o s l a n i k , gospodin o d Hayea, n a v j e i v a o j e da e se v r a t i t i , j e r P o r t a l o e p o s t u p a sa f r a n c u s k i m t r g o v c i m a , kao i sa n i z o z e m s k i m i engleskim. O n j e i d o b i o n a l o g da se v r a t i , a l i p o t o j e e l i o o s t a t i , pregovarao je u J e n i e h i r u za slanje j e d n o g p o s l a n i k a u F r a n c u s k u , k o j i b i o b e a o nepovredivost trgovaca i p o k r e n u o p i t a n j e p r i h v a a n j a novog p o s l a n i k a Francuske. U t u s v r h u poslan j e m u t e f e r i k a S u l e j m a n sa dvanaest osoba, k o j i d o e u Pariz p o e t k o m studenog (novembra). T u ga p r i m i m i n i s t a r v a n j s k i h poslova n a i s t i n a i n n a k o j i j e v e l i k i vezir p r i m i o f r a n c u s k o g p o s l a n i k a , t j . sjedio j e n a n a s l o n j a u na p o v i e n o j sofi, a p o s l a n i k n a s t o l i c i bez naslona i s p o d sofe. P o t o j e p o s l a n i k o d b i o p r e d a t i m u p i s m o za k r a l j a , k r a l j m u da p r i j e m p o d i s t i m u v j e t i m a . Poslanik j e rekao: P a d i a h Osmana, m o j n a j m i l o s t i v i j i gospodar, S u l t a n M e h m e d , a l j e me V a e m V e l i a n s t v u , p a d i a h u Francuske, s o v i m p i s m o m k o j e i z r a a v a e l j u za nastavak d o b r o g razumijev a n j a o b a c a r s t v a . D r a v n i glasnik, k o j i se izdavao za p o s l a n i k a i t r a i o d a ga se k a o t a k v o g d o e k a (dok je m u t e f e r i k a samo s r e d n j i d r a v n i glasnik i v e p o l a s t o l j e a su samo p a e k o r i t e ne za poslanike), p r a v i o j e t e k o e j e r n i j e h t i o p r e d a t i p i s m o t r a e i da k r a l j u znak p o t o v a n j a sultana ustane i krene m u u susret d a p r i m i p i s m o . A k r a l j j e e k a o , a da se n i j e p o k r e t a o , p r e d a j u p i s m a i rekao j e da e m u se p r e d a t i odgovor. U sult a n o v o m p i s m u o b a v j e t a v a se o u z r o c i m a opoziva p o s l a n i k a i z a t o m j e s t o njega treba o s t a t i samo j e d a n v o d i t e l j poslova. Sul e j m a n j e ostao u Parizu, d o k mjesto starog p o s l a n i k a n i j e imenovan gospodin o d N o i n t e l a . O v o t u r s k o poslanstvo r a z l i k u j e se o d s v i h d r u g i h r a n i j i h sa a u i m a kao donosiocima, d r a v n o g p i sma ne samo p o r a n g u donosioca, nego i t i m e da j e p r v o k o j e j e izazvalo v e l i k u senzaciju u F r a n c u s k o j , osobito u Parizu, p r v o p r i k o j e m se iskazao zahtjev o r i j e n t a l n i h p o s l a n i k a za p o t o v a n j e m p o a s t i k o j e i m se t r e b a j u u k a z a t i i , k o n a n o , t i m e da j e Sulejman-aga uveo u F r a n c u s k u u p o t r e b u kafe; n j e z i n u z a b r a n u j e s t a r i K o p r u l u b i o o b n o v i o nedugo p r i j e toga u C a r i g r a d u , a l i j e njegov sin A h m e t - p a a , u s p r k o s t o m e t o j u j e e j h V a n i p r o glasio g r i j e h o m i u s p r k o s t o m e t o su kafane b i l e s t j e c i t e k r i t i a r a v l a s t i , n i j e mogao o d r a t i . I p o r e d r a n i j i h o d l u k a m u f t i j a i e j h o v a , i p o r e d u r e d b i sultana i v e l i k i h vezira, odsada su k a f a i d u h a n d o z v o l j e n i n a obalama B o s f o r a kao i Seine. O s i m nereda n a t r g o v i m a u C a r i g r a d u , E d r e n u i B r u s i zbog l a n o g novca t o su ga u v e l i Francuzi, i z b i l i s u n e r e d i i u d r u g i m m j e s t i m a zbog istog razloga, pa j e p r i m i j e n j e n a sila i b i l o j e r t a v a , a l i j e t o s u l t a n p r e k i n u o . Z b o g toga j e r i z n i c a i z g u b i l a 40.000 kesa, a l i se o p o r a v i l a p r i t i c a j e m novca u t e e n o g o d p l a a nezaposjednutih p o l o a j a u v o j s c i , koje su u ovoj g o d i n i iznosile 17 m i l i j u n a a k i . Izvanredne g u b i t k e p r e t r p j e l o j e Carstvo zbog p o a r a u B u d i m u , k o j i j e u n i t i o sva s k l a d i t a , o p s k r b i t a i vojne 493

5.9.1669.

30.4.1669.

m j . 6. 1669.

4. 6. 1669.

12.6.

29. 7.1669.

zalihe; a k su izgorjele sve topovske lafete, tako da n i j e d a n t o p n i j e b i o u p o t r e b l j i v ; b a r u t a n a j e odletjela u z r a k i r a z o r i l a je v i e o d e s n a e s t h v a t i i r o k t v r a v s k i z i d ; u s m r e n o j e 4.000 m u s l i m a n a , bez k r a n s k i h r o b o v a k o j i su u z a t v o r i m a u g u e n i i l i izgorjeli; g o r i o j e n e t o kasnije i U j v a r . T o j e dovelo zapov j e d n i k a Neuhausela (Nove Z a m k v U j v a r ) S u h r a b Mehmed- p a u , u n e m i l o s t k o d sultana. Poslan j e t a m o z a p o v j e d n i k v r t o v a , K u u k M e h m e d - p a a k o j i ga j e m o r a o p o s j e i za k a z n u i glavu p o s l a t i p r e d noge sultanu. Ovaj j e neprestano, iz dana u dan, sam o l o v i o , t o j e b i l a p o t r e b a njegova n e m i r n a duha, a t o j e utjecalo l o e n a njegovo zdravlje. I p a k ga t o n i j e z a d o v o l j i l o , p a j e p o e o s n i v a t i da sebi i svome s i n u osigura p r i j e s t o l u b o j s t v o m b r a e . P r i p r v o m p o k u a j u , odustao j e n a u s r d n u m o l b u m a t e r e P o l j k i n j e , sultanije T a r h a n , k o j a j e osobno u v a l a m l a e g sina. A l i j e u b o j s t v o b r a e , iz s t r a h a za v l a s t i t i i v o t , postalo f i k s n a ideja sultana, i j a p r i r o d a , i n a e , n i j e b i l a k r v o l o n a , t o v i e e s t o j e pokazivao p r i m j e r e u m j e r e n o s t i . T a k o j e i s k r e n o i a k v r l o i s k r e n o elio s m r t i n d i j s k o g g o n i a k o j e g je u s m r t i o p o b j e n j e l i slon, a sada kada m u j e trebalo p u s t i t i k r v , a stari l i j e n i k dva p u t a n i j e uspio, te j e k a j m a k a m n a to p r e d l o i o da ga u m i r o v i , s u l t a n n i j e dozvolio iz razloga t o m u j e o n u mlados t i i n i o valjane usluge; n a K u r b a n B a j r a m ( S v e t k o v i n a r t v e ) , k a d a j e A b d i , kao d r a stolne p r o s t i r k e i p r e g a e , s u l t a n u omotao p r e g a u , z a d o v o l j i se ovaj p r e s j e i v r a t samo j e d n o m i i i d v o j i c i ovnova, a ostale j e p r e p u s t i o d r u g i m a , d o k su r a n i j i s u l t a n i , kao S e l i m I , M u r a t I V , sve to sami o b a v i l i . U b l i z i n i J e n i e h i r a obavljena j e svetkovina p r v e nastave p e t o g o d i n j e g p r i j e s t o l o n a s l j e d n i k a Mustafe. T u j e , p o r e d v e l i k o g carskog a t o r a , p o d i g n u t a t o r za d i v a n , gdje su se po r a n g u o k u p i l i n a j v i i v e l i k a i Carstva k o j i su s o b o m d o v e l i i p r i n c a ; sultan ustane, krene s i n u u susret, p o l j u b i m u o i i posadi ga k r a j sebe; o n d a dvorski i m a m Vani z a p o n e , nakon to je p r o u i o (recitirao) i z r e k u : U i m e Boga M i l o s t i v o g i M i l o s r d n o g , p o k a z i v a t i e t i r i p r v a slova abecede, k o j a o n t r i p u t a p o n o v i i t i m e j e p r v a nastava o k o n a n a . N a to su v e l i k a i m a p o d i j e l j e n i d a r o v i p r e m a n j i h o v o m r a n g u . S u l t a n sam natakne d i j a m a n t n i p r s t e n n a s i n o v l j e v u r u k u , z a t i m j e p r i n c o t p r a e n nazad o d c i j e l o g skupa, a bacani z l a t n i i srebreni novac p o p l o a o je p u t k o j i m je i a o . P o t o m je c i j e l i skup p r i p o v r a t k u u a t o r b i o s v e a n o u g o e n . Osam dana kasnije, s u l t a n j e p r i r e d i o znanstveni skup u svome p r i s u u i p r i t o m e su iz B e j d a v i j e v a K o m e n t a r a i t a n e predaje (hadisi) i mjesta iz d r u g i h djela, o e m u se o n d a r a s p r a v l j a l o . S u l t a n j e b i o z a d o v o l j a n m u f t i j i n i m t e o l o k i m znanjem t o l i k o da m u j e sa sebe s k i n u o g o r n j u h a l j u i p o k l o n i o ; a zapovijedio j e i da se za d v o r s k o g i m a m a V a n i j a i njegove u e n i k e p o d i g n u t r i a t o r a iza njegovog, u k o j i m a e o n i dva p u t a s e d m i n o , n a k o n znanstvene rasprave, b i t i u g o a v a n i . Mjesec dana kasnije, u m r e dr a v n i t a j n i k za sultanov p o t p i s A b d i - p a a i s u l t a n i m e n u j e histo494

r i a r a A b d i j u , d o d j e l j u j u i m u v e z i r s k i r a n g k o j i n u n o ne ide uz taj p o l o a j . Mjesec dana p o t o m u m r e u e n i d v o r s k i l i j e n i k Salih efendija, ije mjesto d o b i j e Hajati-zade efendija. Cijelo ljeto j e s u l t a n proveo l o v e i po p r e k r a s n i m p r e d j e l i m a Tesalije, sve do O l i m p a ; k o n j e j e p r i t o m e u b i j a o n a p o r i m a k o j i m a i h je izlagao, a i m n o g i o d p r a t n j e su se r a z b o l j e l i i u m r l i . ]

31.8.

Da b i s m o nesmetano s l i j e d i l i n i t posljednjega t r o g o d i n j e g kretskoga v o j n o g p o h o d a , sve smo istovremene d o g a a j e s t a v i l i u p r e t h o d n o p r i p o v i j e d a n j e , p a e m o se v r a t i t i v e l i k o m e v e z i r u kojega smo o s t a v i l i p r i o d l a s k u iz Edrene. N a k o n e t v e r o m j e s c n o g a hoda, v e l i k i se vezir u k r c a o k o d I s d i n a i o d j e d r i o p r e m a p r e d g o r j u B e n e f e (Cap M a l l o ) da b i se 3. studenoga (novembra) 3 . 1 1 . 1666. iskrcao n a K r e t i p r e d K a n e j o m . D v a mjeseca j e k o r i s t i o za p r i premanje z i m o v a l i t a , p a j e o n d a o t i a o u logor p r e d K a n d i j o m u t v r a v u N o v u K a n e j u , t o su j e s a g r a d i l i opsjedatelji, da pregleda v o j s k u . Ovdje su b i l e skupine veterana, k o j i su v e dvadeset i d v i j e godine b i l i u svetom b o j u n a K r e t i i dugo u z a l u d i e k i v a l i dolazak jednoga v e l i k o g vezira. K o p r u l u p r i m i r u k o l j u b s a n d a k b e g a i alajbega, u l i j e v a j u i i m h r a b r o s t i u t j e h u , u k a z u j u i i m n a sultanovo i svoje sudjelovanje u p r e t r p l j e n i m 26.12. m u k a m a . S l i j e d e e g a dana j e jahao o k o t v r a v e s a n a d o l s k i m beglerbegom K a r a M u s t a f a - p a o m k o j i j e sudjelovao u p r v e dvije opsade K a n d i j e i u onoj k o d N o v i h Z a m k v (Ujvar) kao r u m e l i j ski beglerbeg. B i o j e t o s t a r i , p r o k u a n i r a t n i k ; b i l i su t u j o i j a n j i a r s k i general i n j i h o v aga. N a k o n toga se v e l i k i vezir v r a t i o u K a n e j u . K o n c e m s i j e n j a (januara) se p r i b l i i l a egipatska m o r n a r i c a , dvadeset b r o d o v a i sedam a j k i . Pred K a n e j o m j e napa- 26. 2.1667. dne venecijansko b r o d o v l j e p o d G r i m a n i j e v i m i M o l i n o v i m zapov j e d n i t v o m ; oduzeto i m j e pet b r o d o v a i z a p o v j e d n i k o v ; b r o d egipatskog bega Ramazana su s p a l i l i , a njega samoga z a r o b i l i , p r e m d a je iz Kaneje i s p l o v i l o e t r n a e s t g a l i j a da ga oslobode. D a se ne l i e p o m o i m o r n a r i c a p o m o r s k i h g u s a r s k i h d r a v a , poslan je haseki Mehmed-aga s j e d n i m p i s m o m v e l i k o g a vezira u Alir, T u n i s i T r i p o l i s , p o t i u i i h n a a k t i v n u s u r a d n j u p r i osvajanju K a n d i j e , p r e d i j o m se t v r a v o m p o j a v i o o s o b n o v e l i k i vezir sa svetom zastavom. B u d u i da n i j e b i l o m o g u e i z b a v i t i egip a t s k o g a bega, a K o p r u l u b i r a d o za njega dao i dvadeset t i s u a pjastera, v e l i k i j e vezir n a njegovo mjesto imenovao s t a r j e i n u e g i p a t s k i h m u t e f e r i k a , k o j i m u j e iz K a i r a d o n i o p i s m o e j h a B a i l i j a . O d Venecije j e v e l i k i vezir z a t r a i o nove p r e g o v a r a e o d m a h n a k o n B a l l a r i n o v e s m r t i , k o j i j e u m r o neposredno p r i j e nego t o se o n u k r c a o k o d I s d i n a . K a o t a k v i d o l i su sekretar G l a v a r i n o i Padavino s d u d e v i m p i s m o m . P o n u d i l i su, o s i m svote o d s t o t i n u t i s u a d u k a t a , s v o t u o d dvanaest t i s u a d u k a t a k o j u b i d a v a l i svake godine. K o p r u l u n a t u p o n u d u i p i s m o nije 495

. 4.

n i o d g o v o r i o . K o n c e m t r a v n j a (aprila) j e u K a n e j u stigla osmanska f l o t a o d trideset b r o d o v a , o p r e m l j e n a z a l i h o m svake vrste, p o d z a p o v j e d n i t v o m K a p l a n M u s t a f a - p a e . K a p l a n M u s t a f a se istakao u u g a r s k o m e r a t u p r i z a u z i m a n j u N o g r a d a , a v e l i k i vezir m u j e za to dao r u k u svoje sestre i p o l o a j v r h o v n o g a a d m i r a l a , u t o m a s u k a d j e njegov d r u g i zet, K a r a M u s t a f a , preuzeo mjesto k a j m a k a m a na d v o r u . T a k o j e zaposjeo dva n a j v a n i j a polo a j a u carstvu, mjesto k a j m a k a m a p r i d v o r u te m j e s t o v r h o v n o g a 17.5. a d m i r a l a , s v o j i m zetovima. P o l o v i n o m s v i b n j a (maja) o t i a o j e v e l i k i vezir iz Kaneje, a k a p u d a n p a i j e n a r e e n o da ode u e m e . S r e t n o j e u p l o v i o u J e r a p e t r u s pet t i s u a j a n j i a r a , e s t b r o d o v a i deset a j k i k o j e su vozile t o p o v s k u tanad. N e p r i j a t e l j s k o b r o d o v l j e o d trideset b r o d o v a , e s t m a o n a i dvadeset i pet galija, p r o j e d r i l o j e t r i dana kasnije k r a j Kaneje i u k o t v i l o se k o d K a r a buze, o d a k l e j e k r s t a r i l o , a da v e l i k i vezir n i j e dopustio t u r s k o m b r o d o v l j u i s p l o v i t i . i t a v a sila velikoga vezira sastojala se o d e t r d e s e t t i s u a v o j n i k a , o s i m osam t i s u a l j u d i l e t e i h odreda, ah j e neprestano s v j e e p r i s t i g l i m e t a m a o j a a o do sedamdeset 23. 5. t i s u a l j u d i . i t a v l o g o r j e odzvanjao o d t o p o v s k i h salvi, a tvr a v a se u m i j e a l a s v o j i m p o z d r a v i m a . Zamalo j e j e d n o t o p o v s k o z r n o u b i l o v e l i k o g vezira. V e l i k i vezir j e A h m e t - p a i , k o j i j e dosad zapovijedao o p s a d o m , i j a n j i a r s k o m agi I b r a h i m - p a i darovao s a m u r o v i n u , a a n a d o l s k o m beglerbegu, k o j i j e u u g a r s k o m r a t u zapovijedao desnim k r i l o m , te r u m e l i j s k o m beglerbegu, k o j i j e u i s t o m r a t u zapovijedao l i j e v i m k r i l o m , dao o b u i p o a s n u o d j e u . T a k o su i svi o f i c i r i spahija i t o p n i t v a , s a n d a k b e z i i 25. 5. alajbezi d o b i l i , svega, t r i s t a kaftana. N a k o n dva dana o d r a n o j e r a t n o v i j e e o n a i n u napadanja. P r e t e n o su g o v o r i l i u v i j e u K a r a M u s t a f a - p a a , Pehlivan M e h m e d - p a a , r u m e l i j s k i beglerbeg, k o j i su o b o j i c a p r i s u s t v o v a l i p r v i m o p s j e d a n j i m a , z a t i m serdar, k o j i j e p o r o e n j u b i o F r a n a k i v e sedam g o d i n a i m a o v r h o v n o z a p o v j e d n i t v o u K a n d i j i . O n i su glasali za n a p a d s u t v r d a gdje su i z v r e n e predaje: s u t v r d e Sv. A n d r i j e , i d o v s k e u t v r d e (Bethlehem) i s u t v r d e Svinjske t r b u n e m a r a m i c e ( M a r t i n e n g o ) . D r u g i su b i l i v i e za n a p a d s B i j e l e u t v r d e (Sv. D e m e t r i j e ) , t o v e l i k i vezir n i j e odobravao, j e r b i napadaj n a B i j e l u u t v r d u , t o j e sama po sebi t v r a v a , n e o b i n o o t e a l a opsadu. D r a l o se, dakle, za d o b r o da se n a i s t o n o j s t r a n i g r a d a o s t a v i n e k o l i k o spahija i l e n s k i h k o n j a n i k a , zajedno s n e k o l i k o topova, a g l a v n i n a p a d t r e b a izvesti sa zapadne strane t v r a v e . . . 28. 5. ^ p r e d v e e r j e dvjesta e t r n a e s t e godine o d zauzimanja Carigrada z a p o e o j e A h m e t K o p r u l u rovove k o d K a n d i j e uz v a t r u iz t r i s t o t i n e topova. I z t v r a v e su n a j p r i j e izvedena t r i t o p a na svakoj s t r a n i o d t r i smjera; d v a su topa, lijevana na o t o k u , a svaki j e t e i o pedeset i e s t f u n t i , zasad su j o b i l a z a d r a n a u p r i p r a v n o s t i . K a o sretan predznak stiglo j e n a k o n e t r n a e s t dana istovremeno s j e d n i m s u l t a n o v i m h a t i e r i f o m o h r a b r e n j a i vijest iz D a l m a c i j e da je venecijansku p o g r a n i n u u t v r d u K o t o r zemljo496

12.6.

tres p o t p u n o r a z r u i o . Za l j e t n j e g solsticija stigao j e general-kap e t a n M o r o s i n i s o t o k a Standije, k o j i lei n a s u p r o t K a n d i j e , a njegov su dolazak pozdravile p r v e m i n e t o su poletjele s o b i j u strana. N a k o n osam dana stiglo j e n a S t a n d i j u i p o m o n o b r o dovlje, p a p i n s k o o d p r i o r a B i c h i j a , m a l t e k o p o d z a p o v j e d n i t v o m k o m t u r a del Bene, a l i i h se n i j e m o g l o n a g o v o r i t i d a se i s k r c a j u i l i na neki drugi r a t n i podvig k o j i b i m e u opsjedateljima mogao i r i t i s t r a h . Beglerbeg Sivasa, k o j i j e stigao sa e s t galija, u p u e n j e n a s r e d n j i pravac. H u s e i n - p a a , n e k a d a n j i b u d i m s k i n a m j e s n i k , u p u e n j e na a z i j s k u s t r a n u , a d e f t e r d a r p a i j e stavljeno u zadatak da K a t i r d i - z a d e o v u k u u u b l i z i n i t a b o r a p r i p r a v i za oba venecijanska s e k r e t a r a ^ p r e g o v a r a a . M i n e su p r a t a l e j e d n a za d r u g o m , k o m o r e s p u a n i m p r a h o m su j e d n a za d r u g o m letjele u z r a k i i t a v a j e opsada b i l a p e l o t o n s k a v a t r a praskav i h m i n a ; n j i h o v a j e j e d n o l i n o s t p r e k i d a n a samo p o n e k a d izvanrednim d o g a a j i m a u logoru dolaskom pisama i darovima za o h r a b r e n j e o d valide, a u t v r a v i d o l a s k o m p o h v a l n i h d u devih p i s a m a z a p o v j e d n i c i m a . D o osmoga r u j n a (septembra), u p o v i j e s t i Osmana n e o b i n o m d a n u zbog odlaska s M a l t e , zbog pada Sigeta, poletjele su sa strane opsjedatelja s t o t i n u pedeset i t r i m i n e , sa strane opsjedanih s t o t i n u osamdeset i dvije, a utv r d a Panigra se j o o d u p i r a l a b i j e s u glavnoga napada v e l i k o g vez i r a . Tek j e sedam sedmica kasnije uspjelo T u r c i m a i s t a k n u t i pet zastava na u t v r d u , a l i su t r i m i n e , svaka napunjena sa sedamdeset b a a v a p u a n o g a praha, bacile t r i i s t a k n u t e zastave zajedno sa t a p o v i m a u zrak . . . N a k o n osam d a n a j e v e l i k i vezir o b u s t a v i o opsadne radove za z i m u , a l i j o n i j e napustio rovove. Z a sedam i po mjeseci ispucalo se dvadeset t i s u a c e n t i p u a n o g a p r a h a , osam t i s u a v o j n i k a j e palo, a e t i r i s t o t i n e j a n j i a r a su u n a k a e n i i p o s t a l i i n v a l i d i . O d dvojice r u m e l i j s k i h beglerbega, j e d a n j e u m r o p r i r o d n o m s m r u , a d r u g i kao borac za v j e r u ; o d dvojice egipats k i h bega, j e d a n j e z a r o b l j e n , a d r u g i j e u b i j e n ; j a n j i a r s k i aga i aga silahdara o s t a l i su n a i v o t u . B i l a j e t o bogata e t v a s m r t i m e u o s m a n s k i m r a t n i m s t a r j e i n a m a , kao i m e u n a r o d o m . K a p u d a n p a a K a p l a n pozvan j e iz Kaneje u K a n d i j u , dvanaest b r o d o v a j e p r e k o zime p o v u e n o , a ostatak b r o d o v l j a j e poslan u C a r i g r a d . D v a sekretara R e p u b l i k e G l a v a r i n o i Padavino, koj e j e v e l i k i vezir z a d r a o d a b i v o j s k u u v j e r i o da su tek t a d a o p u n o m o e n i da p r e d a j u t v r a v u k a d opsjedatelji svoje zastave b u d u i s t a k l i n a u t v r d a m a , p o t a j n o su u b i j e n i ; i n i se zbog toga da e t e , k o j e su zastave i s t a k l e n a Panigru, a da se t v r a v a i p a k n i j e predala, z a d r e u u v j e r e n j u da su p r e g o v a r a i zbog l a n e ponude b i l i o d s t r a n j e n i . Da b i svaku s u m n j u o d b i o o d sebe, A h m e t K o p r u l u je sad sam napisao v e n e c i j a n s k o m d u d u p i s m o k o j i m ga p o z i v a n a k o n Giavarinove s m r t i (kao da j e u m r o p r i r o d n o m s m r u ) da p o a l j e nove p r e g o v a r a e . K a k o su snijeg i j a k e k i e p r e p l a v i l e rovove, v e l i k i vezir i h j e n a p u s t i o
32 Historija osmanskog carstva II

16.11.

18.11.

16.1.1668.

497

14.2.

8.3.

tek s r e d i n o m s i j e n j a (januara), p a je izdao n a r e d b u da s t r a a naizmjence p o e svaka e t i r i dana u rovove, n a i m e p r v o g a dana e h a j a s t i s u u segbana, d r u g i dan s a n d a k b e z i , t r e i dan r u m e l i j s k i beglerbeg sa s v o j o m l e n s k o m k o n j i c o m , a e t v r t i dan k u l e h a j a s j a n j i a r i m a . T a k o se d r a l a s t r a a p r e k o zime. Prebjezi su v e l i k o g a vezira u p o z o r i l i da, a k o b i n a oba kraj a bedema p r e m a m o r u postavio topove, b i l o b i d o l a e n j e brod o v a s e t a m a i z a l i h a m a n e o b i n o o t e a n o . P r e m a t o m e je vel i k i vezir n a r e d i o da se t o p o v i postave p r e m a m o r u , k a k o na i s t o n o m k r a j u m o r s k o g a bedema, p r e k o p u t a u t v r d e Sabionere, t o su je T u r c i p r o z v a l i C r v e n a u t v r d a , t a k o i n a zapadn o m k r a j u , p r e k o p u t a u t v r d e Sv. A n d r i j e , t o j e T u r c i nazivaj u j o i M o v a r n a u t v r d a , v j e r o j a t n o zbog p o p l a v a r i j e k e koj a t u u t j e e . Ovdje p j e a n o t l o , a p r e d S a b i o n e r o m k a m e n i t o , i n i l o je n e m o g u i m u k o p a t i se u z e m l j u , p a su p o m o u p r u a i k o a r a n a p u n j e n i h z e m l j o m t u i t a m o p o s t a v i l i dva t o p a i l i su, b o l j e r e i , p o d i g l i u t v r d e , da b i s o b j e strane m o g l i p u c a t i na b r o d o v e k o j i dolaze. N a V a l e n t i n o v dan, n a r o i t o u Engleskoj p o v o l j a n za r a z m j e n u pisama, d o a o j e s b i j e l o m zastavom donosilac j e d n o g a p i s m a o d generala-kapetana M o r o s i n i j a , u k o j e m j e p r e d l o i o neposredne pregovore da b i u t e d i o d u g i p u t u V e n e c i j u . Odgovoreno m u j e da se v e l i k i vezir samo o n d a m o e u p u s t i t i u pregovore, ako M o r o s i n i b u d e i m a o p u n o m o da p r e p u s t i z e m l j u i t v r a v u , kao t o j e o n i m a kao neograni e n i m o n i k . Da b i se o l a k a o dovoz iz Kaneje, k o j i je b i o neob i n o t e a k dosad zbog k l i s u r a s t o g a p u t a u b l i z i n i K a n d i j e , s a g r a e n a j e j e d n a p a l a n k a da b i se, e t i r i sata o d t v r a v e , u v r s t i l a l u k a a n a k l i m a n (Sv. Pelagio). P r o v i d u r Lorenzo Corn a r o z a d r a o se sa sedam g a l i j a p r e d l u k o m da T u r c i m a onem o g u i dovoz. Da ga p r o t j e r a , p o a l j e v e l i k i vezir Memi-zade M e h m e d - p a i , z a p o v j e d n i k u s k u p i n e r a t n i h b r o d o v a , zapovijed da p o e sa s v o j i m g a l i j a m a . M e m i - p a a p o a l j e vijest da j e mal o b r o j n a m o m a d n j e g o v i h b r o d o v a j e d v a u s t a n j u da robove s galija d r i na uzdi i , ako m u h o e p o s l a t i e t e , b i t e s p r e m a n p o d u z e t i p o t h v a t . V e l i k i vezir p o a l j e dvanaest s t o t i n a l j u d i p o d H a l i l - p a i n i m z a p o v j e d n i t v o m ( k o j i je b i o a n a d o l i j s k i beglerbeg). M o r o s i n i o b a v i j e t e n o t o m p o a l j e t r i b r o d a sa e s t stotin a T a l i j a n a i Francuza, s n e k o l i k o o d r e d a svoje tjelesne stra e p r o t i v dvanaest o s m a n s k i h g a l i j a k o j e su natovarene iven i m n a m i r n i c a m a trebale p r i s t a t i u Fodelli, j e d a n sat daleko o d a n a k l i m a n a (Sv. Pelagije). Venecijanci su i m a l i dvadeset b r o d o v a . V e je b i l a m r k l a n o k a d su se sudarile obje skupine b r o d o v a . U z a l u d je o p o m i n j a o M e m i - p a a , i s k u s n i p o m o r a c , H a l i l - p a u da ne napada, j e r ne zna k o l i k o j e n e p r i j a t e l j j a k . Durak-beg, j e d a n od n a j z n a m e n i t i j i h gusara, s u s p j e h o m se p r o b i o i b o r i o p r o t i v Polanijeve galije, u s r e d m r a k a . M o r o s i n i , k o j i j e d o h r l i o , dao je na n e p r i j a t e l j s k u g a l i j u b a c i t i fenjere i galija je osvojena n a k o n Durak-begove s m r t i . M e m i - p a a je 498

nestao. Osim Durak-begove galije, z a p l i j e n i l i su Venecijanci j o pet d r u g i h i samo se sedam t u r s k i h v r a t i l o u R e t i m . M e u zar o b l j e n i m a , a Venecijanci su i h i m a l i e t i r i stotine, b i l i su beg o v i sa C i p r a i N a v a r i n a , M u s t a f a , H a l i l - p a i n a u , a m r t v i su b i l i , o s i m D u r a k b e g a i M e m i p a e , j o d v a bega iz K o m a r n a . Jedan b r o d , n a t o v a r e n z a r o b l j e n i c i m a , n e p r i j a t e l j s k i m zastavam a i s t i j e g o v i m a u a o je t r i j u m f a l n o u Veneciju. R e p u b l i k a je generala-kapetana M o r o s i n i j a i m e n o v a l a v i t e z o m . T u r s k a opsadna v o j s k a p a l a je na dvadeset t i s u a glava; m e u n j i m a je b i l o samo e t r n a e s t t i s u a boraca. B i l o j e h i t n o da d o e poja a n j e . K o d Jerapetre j e k o n a n o p r i s t a l o deset fregata s tisu u j a n j i a r a iz I z m i r a , o n d a su p r i d o l i j o d r u g i b r o d o v i ; svega j e b i l o o k o pet t i s u a j a n j i a r a i k o n a n o j o t i s u u najodab r a n i j i h e g i p a t s k i h v o j n i k a . M a r k i z V i l l a , kojega j e savojski v o j v o d a poslao R e p u b l i c i u p o m o , opozvan je; o v i su kao najh r a b r i j i b r a n i t e l j i u t v r d e Panigre stajali sasvim sprijeda. Njegovo m j e s t o zauzme f r a n c u s k i m a r k i z Sv. A n d r i j a M o n b r u n . V e l i k i vezir je b i o zabavljen p o v e a v a n j e m opsadnoga o r u j a . O s i m dvadeset v e l i k i h t o p o v a i deset merzera k o j i su i z l i v e n i na K r e t i , dao j e A h m e d K o p r u l u l i j e v a t i topove po venecijans k o m k a l i b r u da i s k o r i s t i o n i h trideset t i s u a s t v r a v e g a a n e i opet sakupljene t a n a d i . Da p o k a e svoje zadovoljstvo, v e l i k i vezir p o d i j e l i l j e v a i m a dvanaest kaftana, sukna za dvanaest h l a a i kesu novca. M e u j a n j i a r i m a su z a v r b o v a l i dvjesta dob r o v o l j a c a s d n e v n o m p l a o m o d deset a k i da u v a j u ulaz do m i n a . N j i h o v aga i age e g i p a t s k i h e t a odjeveni su u p o a s n u o d j e u . S m o t r u vojske je, po s t a r o m o b i a j u , preuzeo defterdar. Mehmed-aga, u gusarske d r a v e p o s l a n i komesar, v r a t i o se s o d g o v o r o m p a a ; M e h m e d - p a a iz T u n i s a o b e a o je deset b r o dova, O s m a n - p a a iz T r i p o l i s a e s t n a o r u a n i h b r o d o v a , I s m a i l - p a a iz Alira o b e a o je da e d a t i t o j e m o g u e o d o n o g t o e m u dopustiti stalni rat s Francuskom. K a p u d a n p a a Kaplan k o n a n o j e sretno p r i s t a o s i t a v o m f l o t o m u l u c i Fodella.
j

Tek k r a j e m l i p n j a , s p o e t k o m l j e t a , a l i uz dobre p r i p r e me, a k t i v i r a n a je opet opsada s obje strane uz s t a r i a r . Jedno o d p r v i h taneta, k o j a su ispaljena, p o g o d i l o j e generala K a n d i je, B e r n a r d a N a n i j a . Jedan je k a p u d a n o v i z v j e t a j j a v l j a o o v i tezu G i o r g i u V i t a l i j u , za kojega osmanske h i s t o r i j e k a u da je j e d a n o d n a j z n a m e n i t i j i h v e n e c i j a n s k i h gusara. Izvojevao je p o b j e d u u v o d a m a k o d N i j a , t o m u je d o n i j e l o s m r t . Pobjedn i k n a d G i o r g i o m M a r i j e m V i t a l i j e m b i o je k a p u d a n p a a M u stafa K a p l a n , t j . p a n t e r a . O n je n a o t o k u L e r o s u sagradio u t v r d u , a n a t p i s u k a m e n u su odvezli Venecijanci i l i d r u g i p u t nici. Svjedoio je o imenu otoka, graditelju, a u posljednjem s t i h u i o g o d i n i osvajanja. Nalazi se u z b i r c i s t a r i n a u M i l a n u . Ovaj g u b i t a k venecijanskoj p o m o r s k o j s i l i n i p o t o nije nadom j e s t i o dolazak p a p i n s k i h p o m o n i h galija p o d Rospigliosijev i m z a p o v j e d n i t v o m , n e a k o m pape K l e m e n t a I X . Umjesto 32* 499

15.6.

p o m o n i h e t a , i m a o je na p a l u b i samo d o m i n i k a n c a , p a d r a O t t o m a n a , tobonjega brata Mehmeda I V . Zarobljen na turs k o m h o d o a s n i k o m b r o d u , i j a j e o t m i c a b i l a razlog kretskome r a t u , o d m a h se izdao za I b r a h i m o v a sina. Opet se p o j a v i o n a K r e t i k o n c e m k r e t s k o g a r a t a . Njegova b e z n a a j n o s t n i j e uspjela d a t i vei z a m a h d o g a a j i m a n i t i su d o g a a j i t a k o utjel i . 6. cali n a njega. Jedanaestog l i p n j a p o a o j e v e l i k i vezir opet u r o v o v e i opet j e p o e l a n a i z m j e n i n a g r m l j a v i n a l a g u m a , o d k o j i h j e za devet mjeseci opsade u p r o l o j g o d i n i odletjelo u z r a k t i s u u dvjesta k o m a d a . O s i m vojske, na o t o k stiglo je sada t i s u u E g i p a n a , osam s t o t i n a j a n j i a r a , t i s u u i pet s t o t i n a d e b e d i j a , t i s u u t o p d i j a , t i s u u p o n t o n a c a i m i n e r a , pet stot i n a S i r i j a c a , e t i r i t i s u e spahija-dobrovoljaca i silahdara, dvadeset t i s u a c e n t i p u a n o g a praha, petnaest t i s u a b o m b i , etrdeset t i s u a t o p o v s k i h z r n a o d e t r d e s e t do osamdeset f u n t i , dvadeset t i s u a b o m b i , e s t s t o t i n a v r e a k a t r a n a , z a t i m kopa a , lopata, a v a l a , olova, r u d a , d r v a i svih d r u g i h p o t r e p t i n a za opsadu i sve je stiglo u v e l i k o m o b i l j u . B u d u i da su t o p o v i , iz k o j i h se e s t s t o t i n a p u t a pucalo, zbog p r o i r e n j a rupe za palenje m o r a l i b i t i p r e l i j e v a n i , u i n j e n a je t a p r e i n a k a na oru j u u ljevaonici n a o t o k u . K a k o j e v a i l o kao n e p o v r e d i v a i s t i n a da je za l a k o o b l i k o v a n j e t o p o v a u O s m a n s k o m c a r s t v u neoph o d n o p o t r e b n a z e m l j a S l a t k i h v o d a k o d Carigrada, b i l i su z i m i dovezeni i t a v i t o v a r i takve zemlje i b l a t a , t o je upotreb l j e n o svrsishodno za prelijevanje staroga o r u j a za opsjedanje, a k o r i t e n o je i za odljev dvadeset n o v i h k o t l o v a za b o m be. Ova z e m l j a i b l a t o b i l i su t a d a t a k o z n a m e n i t i da su engleski, f r a n c u s k i , t o s k a n s k i i e n o v e k i t r g o v a k i b r o d o v i n j i me n o u e s t o n a t o v a r i l i svoje a j k e na S l a t k i m v o d a m a , pa o n d a t i m e o p t e r e t i l i svoje b r o d o v e , dok k a j m a k a m nije o t r o zabranio izvoz. T r i p o l i t a n s k o b r o d o v l j e od e s t b r o d o v a , koje je, n a k o n pobjede izvojevane n a d G i o r g i o m V i t a l i j e m , otelo j o j e d a n d r u g i v e l i k i b r o d , sada je u p l o v i l o na o t o k u k o d Matelle, a k a p e t a n i su z a o d j e n u t i k a f t a n i m a . T r a i l i su d o p u t e nje da se v r a t e k u i da b i se o p s k r b i l i p o t r e b n i m zalihama, ali su z a d r a n i i dane su i m naredbe da se o b r a t e sucu i nadgledn i k u I z m i r a zbog i s p o r u k e e t i r i t i s u e o k a masla, t i s u u oka m a s l i n o v a u l j a , t i s u u oka o c t a ( s i r e ) , t r i t i s u e k i l a p e n i c e , t i s u u o k a l o j a i p o t r e b n o g a dvopeka. D o b i l i su zapovijed da s a l i r s k i m b r o d o v i m a k r s t a r e p r e d K r e t o m na v i s i n i Jerapetre. K a k o je p r o l o g o d i n j e opsjedanje b i l o u p r a v l j e n o u g l a v n o m p r o t i v zapadne strane grada i p r e m a k o n a n o r a z r u e n o j u t v r d i P a n i g r i , t a k o je o v o g o d i n j e u p r a v l j e n o s oba k r a j a m o r s k i h bedema p r e m a s j e v e r o i s t o n o j u t v r d i Sabioneri i sjeverozapadn o j u t v r d i Sv. A n d r i j e . Rasprskavaj u e m i n e i r u n e b o m b e p l a m t j e l e su i pucketale, m i n e za r u e n j e i d i j e l o v i k o m o r e s t r o p o t a v a l i su i r a s p r s k i v a l i , a u s r e d ove n a p r e k i d n e t u r s k e glazbe t e k o g a o r u j a odzvanjala je kao udarac b u b n j a m i n a 500

o d sedamdeset i v i e b u r e t a p u a n o g a p r a h a i l i i t a v o skladi t e k o j e je odletjelo u z r a k , kao onaj uz c r k v u Sv. Pera. Gener a l C o r n a r o j e b r a n i o n a j v a n i j i p o l o a j Sv. A n d r i j e , Sabioner u general B a t t a g l i a , k a n d i j s k i v o j v o d a . Ovaj je p o g i n u o p r i j e d n o j n a v a l i . e t r n a e s t dana n a k o n toga pao je h r a b r i nje- 3 0 . 1 1 . m a k i j u n a k b a r u n o d Friesheima, kao r a n i j e b a r u n od Degenfelda. M a r k i z Francesco V i l l a v r a t i o se kao p a p i n s k i general. M n o g i , n a j p l e m e n i t i j i Venecijanci p a l i su i l i su b i l i r a n j e n i , kao B a l b i , B a d o e r o , B a r b a r o , Pisani, G r i m a l d i , C o r n a r o i francuski markiz Monbrun . . . D o a o j e i s t u d e n i (novembar) k a d je k r a t k i sultanov hatierif v e l i k o m v e z i r u n a j a v i o dolazak venecijanskog p o s l a n i k a u L a r i s u . U j e d n o j a v l j a da j e n e m o g u e n a s t a v i t i r a t s i s t i m u t r o k o m snaga. V e l i k i vezir je t r i dana b i o u n a j v e o j s n u d e n o s t i , a e t v r t i dan je pisao, o s i m i z v j e t a j a s u l t a n u , j o i kajmakamu, m u f t i j i , miljeniku, titonoi i dvorskom i m a m u Vanij u , s v i m a r e k a v i da j e v e t r i s t a l a k a t a bedema u n i t e n o puc a n j e m i da su opsjedatelji samo j o deset l a k a t a u d a l j e n i o d u n u t r a n j e g bedema. P o t o su se n a k o n t o l i k o nasipa, skloni t a b u n a r a , p u a n o g p r a h a i rasprskavaj u i h m i n a k r o z m n o go l a k a t a dugi p u t p o b j e d o n o s n o b o r i l i , s i g u r n o e i m B o g u d i j e l i t i m i l o s t da svladaju j o deset p r e o s t a l i h . N e t r e b a se, dakle, d a t i p r e v a r i t i n o v a n i m p o n u d a m a i k r i v i m i z v j e t a j i m a . V o j s k a i v o j s k o v o a ostat e ove zime u r o v o v i m a . Razlog, koj i j e pisca p o t a k n u o da to p i e , nije ostao bez uspjeha. M o l i n o , 0 i j e m smo s a s l u a v a n j u u L a r i s i g o v o r i l i v e p r i j e , poslan je u K a n e j u i u p u e n v e l i k o m veziru. N a s t o j a o ga je p r i m i r i t i n a j i s k r e n i j i m u v j e r a v a n j e m da n i j e b i l o u njegovoj m o i da, uz L a r i s u , o d s t u p i i K a n d i j u i d a otada n i j e p r i m i o nove u p u t e 1 da i m a p u n o m o samo za odstupanje b r d a s druge strane K a n dije i g o d i n j i iznos u n o v c u . V e l i k i vezir m u d o p u s t i d o i u l o g o r i n a s t a n i ga, kao i njegova p r e t h o d n i k a , n a K a t i r d i o g l u o v o m seoskom i m a n j u . K o p r u l u j e d o b r o znao d a o n n e m a prav a o d s t u p i t i K a n d i j u , a l i m u je b i l o p o t r e b n o njegovo p r i s u e da s m i r i spahije i silahdare k o j i su m r m l j a l i . Pet s t o t i n a i h se b u n t o v n o b i l o o k u p i l o oko a t o r a v e l i k o g a vezira, u m o r n i o d dugoga podsjedanja, da ga k a m e n u j u . Aga, k u l e h a j a , r u m e l i j ski beglerbeg, o b a v i j e t e n i o t o m e o d v e l i k o g a vezira, p o u r i l i su sa s v o j i m v j e r n i m r a t n i c i m a , pa su b u n t o v n i k e razagnali b a t i n a m a ; o n d a su n a g o v o r i l i v e l i k o g a vezira da se ne b r i n e za t o , j e r je to v e dugo o b i a j ove bagre, spahija i silahdara, k o j e j e njegov otac K o p r u l u M e h m e d srozao n a e t i r i do pet t i s u a ; bolje o d j a n j i a r a i spahija v r e s l u b u u C a r i g r a d u z a v r b o v a n i d o b r o v o l j c i uz p o v e a n u p l a u i p i o n i r i iz redova raje; ova pob u n j e n a k l a t e , p o l a u i n a z a t i t u p i s a r a i a u a , sa d n e v n o m p l a o m o d osamdeset do s t o t i n u dvadeset a k i , t o j e za r i z n i c u s t a l n a t e t a , samo su na p r o p a s t c a r s t v u , kao t o je i s k u s t v o v e v i e p u t a pokazalo. Poslaniku, k o j i j e neprestano n u a o no501

vac, o d g o v o r i o j e K o p r u l u : Mi n i s m o t r g o v c i , i m a m o dosta novaca i n i za k a k v u c i j e n u n e e m o n a p u s t i t i K a n d i j u . T a k o se opsjedanje u s t r o nastavljalo i u s r e d zime, a s d o l a s k o m p r o l j e 31.3.1669. a n o v i m snagama. N a j t e i j e posao b i o n a u t v r d i Sabionera (Crvena u t v r d a ) , gdje su opsjedani b a c i l i u z r a k m i n u o d d v i j e stotine c e n t i , a u i n a k j o j j e b i o s t r a h o v i t ; r a z n i j e l a j e m o m a d i topove i v e uznapredovale j a n j i a r e p r i s i l i l a da se opet povuk u . Snagom te m i n e odletjelo j e i defterdarovo postolje za topove k o j e j e p r e d S a b i o n e r o m n a i n j e n o sa silno v r s t i m svod o m n a v r s t o j k o n s t r u k c i j i stupova. I z m e u Sabionere i dijela bedema n a j b l i e u t v r d e Sv. D e m e t r i j a protezalo se u d u i n i o d p e t s t o t i n a i u i r i n i o d s t o t i n u l a k a t a h r i d i n a s t o b i l o . Nemog u e b i b i l o ovdje u k o p a t i se u z e m l j u , p a su r o v o v i u m j e t n o u z d i g n u t i i b l j e m i k o a r a m a . O d u h o d a j e v e l i k i vezir saznao da opsjedani ovdje v e e s t mjeseci p o d h r i d i n a m a z a k a p a j u m i n e . O d m a h j e na pet do e s t mjesta dao i s k a p a t i bunare, koj i su n a k o n t r i sloja k a m e n a t l a d o l i do sloja p i j e s k a k o j i j e l e a o i s p o d h r i d i . O p s j e d n u t i su r a s p r s k a v a l i svoje m i n e , t a k o d a su i h r i d i letjele kao u r a t u giganata, a z e m l j a se t r e s l a dva sata daleko odavde. Sada su o p s j e d a t e l j i k o p a l i j e d n u p r e m a S a b i o n e r i k a d su i m se n a d u i n i o d petnaest l a k a t a v e u t r n u la svjetla. Jedan n j e m a k i p r e o b r a e n i k - m i n e r izvukao i h j e iz n e p r i l i k e u z e v i k o n a t u cijev k r o z k o j u su p r i u l a e n j u puhal i z r a k u n u t r a t a k o da su gorjele s v j e t i l j k e . M i n e r se p o n u d i 7 . 4 . da m i n u odvede j o pedeset l a k a t a dalje. B o j a l i su se da i h nep r i j a t e l j ne p o t k o p a , p a su o d l u i l i da j e v e sada d i g n u u zrak i da o n d a navale. P r i j e nego t o j e m i n a p o r u i l a samo vanjske galerije Sabionere, z a d o v o l j i l a se m o m a d v e s p r e m n a za n a v a l u d a zapucaju p u k a m a , da ubace granate i da se povu2 . 5 . k u . N a k o n e t r n a e s t dana j a n j i a r s k i su aga i k a j m a k a m pozvani u C a r i g r a d da d r e n a u z d i i t e l j e k o j i su sebi u z i m a l i dop u t e n j e da govore svakakve n e d o l i n e s t v a r i . N j e g o v o j e mjesto dano p r v o m j a n j i a r s k o m g e n e r a l - p o r u n i k u ( k u l e h a j i ) kojega e m o sresti n a k o n sadamnaest godina; b i o j e k a o posljedn j i b u d i m s k i n a m j e s n i k n a n j e g o v u r a z b i t o m b e d e m u . Sabion e r a j e sa s v a k i m k o r a k o m p r u a l a nove p o t e k o e u rovovs k i m s t u p o v i m a , s k l o n i t i m a , j a m a m a i ogradama, stupicama, uvalama, j a r c i m a , galerijama i zemljom p o k r i v e n i m zidanim p o d z e m n i m p r o s t o r i j a m a . N e t o l a k i j e b i o posao opsjedatel j a na s u p r o t n o j s t r a n i , n a u t v r d i Sv. A n d r i j e , gdje j e j e d n a b o m b a u b i l a p r o v i d u r a C a t a r i n a C o r n a r a n a p u k o t i n i bedema p r e d z i a . Jedan p o b o r n i k m i r a , kojega su o p s j e d n u t i h t j e l i poslati do venecijanskog p o s l a n i k a M o l i n a , poslan j e n a t r a g , pa i m j e r e e n o da d r u g i m p u t e m r a z m j e n j u j u p i s m a , a ne k r o z 2g 5 tabor. K o n c e m s v i b n j a (maja) j e u t v r d a Sv. A n d r i j e v e b i l a v e i m d i j e l o m u r u k a m a opsjedatelja. P o s l j e d n j u o b r a n u su general-kapetan M o r o s i n i i m a r k i z M o n b r u n p r u a l i ovdje. I

502

opet se p o b u n i l o sedam s t o t i n a d o b r o v o l j a c a ; j a n j i a r s k i aga i r u m e l i j s k i beglerbeg p o l i su i h o p k o l i t i i p o b i t i . Bili su to b i j e d n i c i , k a k o k a e pisac h i s t o r i j e carstva, d a l e k o o d toga da b i r t v o v a l i svoje glave, n i s u h t j e l i n i p a p u o m b l i z u ; b i l i su s r e t n i da za i s k u p l j e n j e svoje k r i v i c e d o b i j u d o p u t e n j e da se bace u u v a l u S a b i o n e r e . Za o s m a n s k u N o v u g o d i n u , d o n i o j e j e d a n desetar h a t i e - 1.6.1669. r i f sultana, k o j i je napisao v l a s t i t o m r u k o m : G l e d a t u Te, m o j v e l i k i v e z i r u l a l o ! U o v o j blagoslovljenoj g o d i n i e m u k i i h r a b r o p r i i djelu, dao sam B o g u n a j v i e m u Tebe za j a m s t v o i one borce za v j e r u k o j i su s t o b o m . K a o t o ste p r i j e d v i j e godine r a t o v a l i i p o b i j e d i l i , sve m i j e poznato; n a o v o m i na o n o m svijetu, danas kao i na s u d n j i dan sije se V a e lice. Osvoj i t e u ovoj blagoslovljenoj g o d i n i s B o j o m n a k l o n o u K a n d i j u , j a ove godine o d Vas z a h t i j e v a m j o v e e n a p o r e . K a d je p i s m o u r a t n o m v i j e u p r o i t a n o , r e k a o j e v e l i k i vezir: Svi ste u l i zapovijed n a e g a slavnog p a d i a h a , t o m o r a b i t i , b i t e . N a p a d i a h h o e t v r a v u , t o velite? M o d a ste u n e p r i l i c i da g o v o r i t e u m o m e p r i s u u . Ja u i z a i da o t o j s t v a r i slobodn i j e m o e t e r a z m i s l i t i . i m se b i o p o v u k a o , p r i h v a t i r i j e alajbeg desne strane, Resul-aga: H v a l a b o g u , n a i r o v o v i napred u j u , m i smo dvadeset i pet l a k a t a na d n u n a e t v r a v e , dok smo p r o l e godine b i l i j o t o l i k o u d a l j e n i o d toga. Crvena u t v r d a i e n s k a (bedem k o j i povezuje dvije u t v r d e ) su razorene, a sada e m o n a s t o j a t i zauzeti t v r a v u , a da ne p a z i m o na n e p r i j a t e l j s k u t o p o v s k u v a t r u . Svi su jednoglasno o d o b r a v a l i i v e l i k i vezir opet u e . Z a k l j u e n o je da se n a p a d n a S a b i o n e r u p o d i j e l i n a osam etapa po d u b i n i , t a k o da su e t i r i dodijeljene j a n j i a r i m a , peta d o b r o v o l j c i m a - d e b e d i j a m a , e s t a d o b r o v o l j c i m a - s i l a h d a r i m a , sedma s p a h i j a m a s K r e t e , a o s m a r u m e l i j skoj vojsci. M i n e su nastavljale bedeme i u t v r d e razlabavljivat i u razvaline. Dolazak b r o d o v l j a k a p u d a n p a e u K a n e j u odu- 19. 6. e v i o j e i podigao h r a b r o s t opsjedatelja, a l i u s k o r o i o n u ops j e d n u t i h zbog dolaska francuske flote p o d z a p o v j e d n i t v o m v o j v o d e o d Noaillesa sa c v i j e e m francuskoga v i t e t v a , h r a b r i m g r o f o m Saint-Pol-Longuevilleom, k a s n i j i m f r a n c u s k i m v e l i k i m p r i o r o m , t a d a j o n i t i p e t n a e s t o g o d i n j i m v i t e z o m o d Vendomea, v i t e z o m o d H a r c o u r t a i d r u g i m p r i n e v i m a iz d o m a Lorene i B u j o n a ; sjajna i m e n a k a o a m p i e r r e , Beauvau, Colbert, Castellane, m a r a l o d M o t h e Fenelona i njegova dva sina, mlad i Sevigne i m n o g i d r u g i vitezovi sa e s n a e s t t i s u a svinja koje ne misle d o b r o , k a e c a r s k i h i s t o r i a r . V e p e t i dan n a k o n d o l a s k a f r a n c u s k i h e t a pao j e m l a d i v o j v o d a o d B e a u f o r t a u 2 4 . 6 . p r o d o r u iz r o v o v a , i z m e u u t v r d e Sv. D e m e t r i j a i Sabionere, sa e s t s t o t i n a j a h a a i s isto t o l i k o p j e a k a . K a p u d a n p a a j e plat i o n a k o p l j a i s t a k n u t e glave n a j p r i j e s deset p j a s t e r a , v e l i k i vezir j e n a k n a d n o za n j i h davao petnaest pjastera, a za ive zar o b l j e n i k e je p l a a o sedamdeset p j a s t e r a . Plijen su b i l a sre503

b r o m o p t o e n a sedla, bogata k o n j s k a o p r e m a , d u g m e t a o d smaragda, prstenje s r u b i n i m a i d r u g i n a k i t t o l i k o v e l i k j e b i o p l i j e n da se i n i l o da j e l o g o r p r e t v o r e n u z l a t a r n i c u i dragul j a r n i c u . P o t o su o p s j e d n u t i t r i dana t r a i l i l e nesretnoga v o j vode, p o s l a l i su u l o g o r a m a c s b i j e l o m zastavom te z a m o l i l i da i m i z r u e l e vojvode o d B e a u f o r t a . P l a v e j e kose, v i s o k a rasta, a a k o j e iv, dat e m o za njega k o g a h o e t e . A k o j e pao, p l a t i t e m o za l e z l a t o m k o l i k o j e t e a k , glasila j e p o r u k a . Svako t r a e n j e b i l o j e uzaludno. P o e t k o m s r p n j a p o j a v i se 3 . 7 . p o m o u b r o d o v i m a , dvadeset 1 devet b r o d o v a , sedam p a p i n s k i h , petnaest f r a n c u s k i h , sedam m a l t e k i h s e t i r i d a l m a t i n s k a k o j i su i h p r a t i l i . Ovaj dolazak novoga p o j a a n j a , u m j e s t o da o s l a b i h r a b r o s t opsjedatelja, u d v o s t r u i o j e n j i h o v a r . M o r o s i n i se posavjetova sa z a p o v j e d n i c i m a p o m o n i h b r o d o v a , p a o d l u e z a j e d n i k i n a p a s t i n e p r i j a t e l j s k e rovove s m o r s k e strane Sabionere, a taj p o t h v a t j e t r e b a o b i t i p o d r a n u j e d n o i je2 4 . 7 . d n o m n a v a l o m iz t v r a v e . i t a v a f l o t a se p r i b l i i l a u p o l u m j e secu, sedamdeset do osamdeset b r o d o v a ( b r o d o v i su v u k l i gal i j e ) , p r e m a r o v o v i m a , i j i su t o p o v i sada b i l i o k r e n u t i p r e m a m o r u . Jedan f r a n c u s k i b r o d n e s r e t n o m s l u a j n o u o d l e t i u z r a k zbog neopreza b a c a a b o m b e i s r u i se u v a t r i t u r s k i h top o v a uz g r m l j a v i n u osam m i n a t o su i h r a s p r s n u l i opsjedani, t a k o da se z e m l j a tresla. F l o t a se u s k o m e a , navala iz grada osta neizvedena; M o r o s i n i se n i j e u s u d i o d a t i o d v o j v o d e Noaillesa za t o z a t r a e n e e t i r i t i s u e m o m a k a kao z a d n j u b o r b e n u s i l u i t a k o j e n a v a l i l o samo s t o t i n u i pedeset Francuza i isto t o l i k o N i j e m a c a , a da n e p r i j a t e l j u n i s u n a n i j e l i velike t e t e . T a k o j e ovaj p o t h v a t opsjedanih b i o b e z u s p j e a n . Z a p o v j e d n i k n o v o p r i d o l e lijepe b r a u n v a j s k e e t e , g r o f W a l d e c k , pao j e s m r t n o r a n j e n n a m o r s k o j s t r a n i bedema, gdje j e stajao da bed e m b r a n i o d opsjedatelja k o j i su p r i j e t i l i u i s obje strane, o d u t v r d e Sv. A n d r i j e p r e m a v r a t i m a T r a m a t e i o d u t v r d e Sab i o n e r e p r e m a arsenalu. S ove strane j e trinaest r o v o v a d o l o do t v r a v e , e t i r i j a n j i a r s k a r o v a , t r i s r u m e l i j s k o m v o j s k o m , j e d a n s k r e t s k i m l e n s k i m spahijama, j e d a n s d e b e d i j a m a , a j e d a n sa segbanima v e l i k o g a vezira, j e d a n s c a r i g r a d s k i m a g o m i d v a s a n a d o l s k i m e t a m a . Gore o d r o v o v a i m i n a opsjedatelja b i l a j e za opsjednute nesloga i z m e u M o r o s i n i j a i v o j v o d e o d 3 1 . 8 . Noaillesa i n j i h o v odlazak sa p a p i n s k i m i m a l t e k i m b r o d o v i m a . H i s t o r i a r carstva j e rekao: Otili su u pakao, u s k l o n i t e o a j a . N a k o n odlaska Francuza srozala se posada n a e t r d e s e t t i s u a boraca, a v a n j s k i i u n u t r a n j i b e d e m i b i l i su razlabavl j e n i o d m i n a kao k r t i n j a c i ; sakupljeno r a t n o v i j e e j e o d l u i l o p r e d a t i se. O p r e d a j i se pregovaralo e s t d a n a p u t e m M o rosinijevih poslanika, Anandija i S k o r d i l i j a s K a r a k u l a k Ahmet-agom i P o r t i n i m t u m a e m P a n a j o t t i j e m k o j i s u o b o j i c a u i v a l i n a j v e e povjerenje v e l i k o g a vezira. O l a k a n i Panajotti504

j e v o m l u k a v o m g o v o r l j i v o u , sastali su se sedmoga dana u j e d n o m za t o u r e e n o m a t o r u venecijanski o p u n o m o e n i c i i pet t u r s k i h , n a m j e s n i k H a l e b a , n e k a d a n j i e h a j a v e l i k o g a vez i r a I b r a h i m , k u l e h a j a Z u l f i k a r , m a l i p r e d s t o j n i k za m o l b e K a r a k u l a k Ahmet-aga i P a n a j o t t i . Potpisana je p r e d a j a K a n d i je i i t a v o g a o t o k a i m i r s V e n e c i j o m u osamnaest l a n o v a . K o p r u l u je p r e m a M o r o s i n i j u pokazao svu p a n j u a l j u i m u svakodnevno o s v j e e n j a . T u r s k i z a p o v j e d n i c i u r o v o v i m a p r e d S a b i o n e r o m i Sv. A n d r i j o m eljeli su osobno u p o z n a t i hrabre b r a n i t e l j e k o j i su i m b i l i s u p r o t s t a v l j e n i , p a su h v a l i l i hrab r o s t Savojaca i vojvode o d Feuilladea i n j e g o v i h drugova, a o v i su h v a l i l i m a l t e k e vitezove. J a n j i a r s k i aga i r u m e l i j s k i beglerbeg o d n o s i l i su se sa v i s o k i m t o v a n j e m p r e m a generalu M o n b r u n u i vitezu G r i m a l d i j u . Za t r i sedmice, b i o je i s p r a n j e n i t a v g r a d , ne samo sva posada nego su se i s e l i l i i svi i t e l j i , o s i m dvojice g r k i h s v e e n i k a , jedne e n e i t r i idova. U p o n o o d dvadeset e s t o g n a dvadeset sedmi r u j n a (septembra) skin u t j e v e l i k i k r i k o j i je do sada b i o i s t a k n u t n a k a n d i j s k o m b e d e m u . D r u g o g a dana u devet sati p r i m i o j e A h m e t K o p r u l u na p u k o t i n i u t v r d e Sv. A n d r i j e , k o j a se otada zove U t v r d a pred a j e , u s r e b r n o j p o s u d i osamdeset i t r i k l j u a grada, t v r a v e i svih j a v n i h zgrada. V e l i k i vezir je donosiocu, p r v o m e g r a a n i n u grada, n a p u n i o e i r sa e s t s t o t i n a d u k a t a , e t i r i stotine je dao d v o j i c i n j e g o v i h p r a t i l a c a , a donosiocu, K a r a k u l a k u i P o r t i n u t u m a u o b u k l i su s v e a n e kaftane. B r a t i u j a k velikoga vezira, reis-efendija, e h a j a - b e g i d v o j i c a p r e d s t o j n i k a za m o l b e ( v e l i k i i m a l i ) d o l i su p o l j u b i t i r u b njegove o d j e e i svi su i m a l i suze-radosnice. V e l i k i vezir j e k l j u e v e poslao j a n j i a r s k o m agi i n a r e d i o m u da s k u l e h a j o m zaposjedne t v r a v u i da n i k o g a ne p u s t i u n u t r a zbog z n a t i e l j e , dok g r a d ne b u d e i s p r a n j e n . T e k sada je v e l i k i vezir v l a s t i t o m r u k o m napisao i z v j e t a j za sultana o z a u z i m a n j u K a n d i j e i o z a k l j u e n o m m i r u . S l i j e d e e g a dana K o p r u l u ode u E m a d i j u k svojoj m a j c i , m u d r o j i p o b o n o j e n i , k o j a j e , n a k o n s m r t i svog m u a , m n o go p r i d o n i j e l a s v o j o m m u d r o u da j o j sin slijedi oca; slijed i l a ga j e u K a n d i j u da b u d e s v j e d o k o m n j e g o v i h djela; suzama-radosnicama z a g r l i svoga najstarijega sina i z a m o l i za dop u t e n j e da s m l a i m Mustafa-begom ode n a h a d i l u k u M e k u d a B o g u zahvali za t a k o k r a s n u p o b j e d u . Sedam dana su b i l i t v r a v a i l o g o r o s v i j e t l j e n i u a s t z a u z i m a n j a i m i r a . e s t dan a p o o d l a s k u s t a n o v n i k a K a n d i j e s a k u p i v e l i k i vezir v o j n e knezove i stupove D i v a n a k o d sebe i , p o t o i h je p o s l u i o kaf o m i e r b e t o m ( r i j e t k o s t , j e r je j o p r e d k r a t k o v r i j e m e k a f a b i l a zabranjena), obasuo i h je p o h v a l a m a za u i n j e n e usluge: Vi ste se svi zaloili V a i m i m e t k o m i d u a m a p r i o v o m zauzim a n j u , n a oba svijeta n e k a V a m se s i j a j u lica! P a d i a h o v k r u h n e k a V a m j e p r a v e d n o z a s l u e n ! I z n i j e t u p r e d njega sve V a 505

6.9. 1669.

3.10.

 e zasluge i m i s l i t u n a t o da budete n a g r a e n i po m j e r i V a i h p o l o a j a . T a k o j e r e d o m g o v o r i o j a n j i a r i m a , z a t i m spahij a m a , r u m e l i j s k i m i a n a d o l s k i m alajbegovima. V e z i r i su obu e n i u s a m u r o v i n u , a beglerbezi i s a n d a k b e z i , j a n j i a r s k i age, spahije, s i l a h d a r i , d e b e d i j e i t o p d i j e k a f t a n i m a . S l i j e d e e g a dana, u petak, p o a o j e v e l i k i vezir s v e a n o u g r a d sa svetom P o s l a n i k o v o m zastavom k o j u j e podigao u n a j v e o j sada posve e n o j d a m i j i i l i o b e a e n o j c r k v i . Postavio j u j e uz glavni o l t a r , u m j e s t o kojega j e postavljeno u d u b l j e n j e za K u r a n i gdje se v r i l a m o l i t v a u petak. S j a j n a p i s m a su iz K a n d i j e poslana n a m j e s n i t v i m a u c a r s t v u , j e d n o M a j n o t i m a k o j i su, uz p o m o Venecije, p o k u a l i stresti lance r o p s t v a . P r u e n i m je o p r o s t i n i s u m o r a l i p l a t i t i d u n e poreze uz u v j e t da b u d u m i r n i p o d a n i c i , a ako se ne b i toga d r a l i , p o n u e n a i m je slijed e e g a p r o l j e a sablja. V r h o v n i sultanov k o n j u n i k d o n i o j e p i s m o p u n o m i l o s t i sa s v j e t l u c a v i m p r i l o z i m a , d r a g u l j i m a opt o e n u s a b l j u i b o d e , s a m u r o v i n u i k a f t a n t o i h je Njegovo V e l i a n s t v o samo n o s i l o , i sedam k r z n a za vezire i kaftane za beglerbege, s a n d a k b e g e i age. Pred s v i m a j e o d o b r e n p r i j e d log v e l i k o g a vezira za u n a p r e e n j a , a s u l t a n ga je blagonaklo no pozvao da s d o l a s k o m p r o l j e a d o e u d v o r s k i t a b o r . V e l i k i >70. j j zimovao u K a n d i j i . K o n c e m v e l j a e (februara) p r e d a m u M o l i n o , kojega su z a d r a l i n a K a n d i j i , dudevo i M o r o s i n i jevo p i s m o da p o t v r d i z a k l j u e n i m i r , po k o j e m u R e p u b l i d U u ^ a n d i j i - ^ j o j ostaju t r i l u k e , K a r a b u z a , Suda i^pinajunggL/ Z i / i ^ m o r a n j e n a "KTett-Icrjriteno j e za raiavariTe^razvaKna. i za ! p o p r a v l j a n j e bedema. Crkve su p r e t v o r e n e u d a m i j e , o s i m dvije, od k o j i h j e P a n a j o t t i o t k u p i o j e d n u za G r k e za dvije t i s u e osam s t o t i n a z l a t n i k a , a j e d n u n e k i a r m e n s k i t r g o v a c za t i s u u e t i r i stotine t a l i r a za Armence. Uz t o l i k i t r o a k i uz toliku k r v , t o l i k o v r e m e n a i h r a b r o s t i n i j e j o zadobivena n i j e d n a t v r a v a k a o t o j e t o b i l o s K a n d i j o m , ne samo u O s m a n s k o m carstvu, nego n i d r u g d j e . Rat j e za n j u t r a j a o dvadeset i pet godina, za k o j e j e v r i j e m e t r i p u t a b i l a opsjednuta, t r e i p u t a pune t r i godine; samo o v a p o s l j e d n j a opsada stajala j e T u r k e v i e o d dvanaest t i s u a glava. I z t o p o v a k o d Sabionere i Sv. A n d r i j e r i g a l a j e t a n a d iz pedeset i devet v a t r e n i h d r i j e l a , tan a d o d p o l a i i t a v o g centa. Pedeset i e s t p u t a su T u r c i n a p a l i g r a d i z n a d zemlje, a e t r d e s e t i p e t p u t a i s p o d zemlje, a posada j e i z a l a u napadaj devedeset i e s t p u t a . T i s u u s t o t i n u sedamdeset i dvije m i n e su rasprsnute, opsjedatelji su t r i p u t a t o l i k o m i n a b a c i l i ; p r v i su p o t r o i l i p e t t i s u a t r i s t a sedamdeset b u r a d i b a r u t a , o v i sedam s t o t i n a t r i d e s e t t i s u a c e n t i . V e n e c i j a j e za v r i j e m e opsade i m a l a g u b i t a k o d trideset t i s u a l j u d i , a T u r c i cijene d a su i z g u b i l i v i e o d s t o t i n u t i s u a l j u d i . T e k devet mjeseci n a k o n z a u z i m a n j a g r a d a n a p u s t i o j e A h m e t K o p r u l u Kand i j u , m i n a m a i z r e e t a n o b o j n o p o l j e njegove r a t n e slave.
v e z r e

506

GLAVA

PEDESETESTA

Od sultanova povratka u Edrenu do smrti Ahmeta Kdpriiluja

[ S u l t a n j e b i o u l o v u o k o L i v a d i j e , kada j e stigla vijest da j e K a n d i j a osvojena i da je sa V e n e c i j o m p o t p i s a n m i r . Odatle 3.10.1669. krene u S o l u n , gdje j e na mjesto u m r l o g svoga u i t e l j a E m i r e l e b i j e , imenovao d v o r s k o g i m a m a V a n i j a . P o t o m ode za Edre- 15.1.1670. n u , a u T i m u r t a u d o b i j e vijest da j e v e l i k i vezir b l i z u , te ga 2 . 5 . s o s t a l i m v e l i k a i m a s v e a n o d o e k a . D a n kasnije p o d i j e l i se p o a s n a o d j e a (galaat), t j . gala, i s u l t a n p r i m i r u k o l j u b . ]

Z a v r i j e m e t i h e t r n a e s t dana, za k o j i h j e A h m e d K o p r u l u na i z v o r u H i o s a , s m j e t e n o m u zelenilu v i s o k i h b o r o v a i blijed i h m a s l i n a , z b r a t i m l j e n o g s p r o z r a n o m sjenom, u i v a o u p r i r o d i i veselio se i v o t u , o d b i o je sve darove k o j e su m u donos i l i begovi i susjedni a z i j s k i s a n d a k b e z i , a l i i p r i t u b e podanika. H t i o j e i m a t i e t r n a e s t d a n a m i r a , n i t a do m i r a , n a k o n t o je e t r n a e s t g o d i n a napeo sve svoje duhovne i tjelesne snage u neumornom e s t o k o m ratu; ali a k u t o m m i r u mislio je kako b i p r i m i r i o M a j n u , k u d a j e s H i o s a poslao Kose A l i - p a u sa pet do e s t t i s u a odasvud s a k u p l j e n i h e t a , s Eubeje ( N e g r o p o n t ) , Atene i Lepanta. Ovaj se i s k r c a u S a r n a t i , sagradi t a m o t v r a v u , a d v i j e druge u t v r d e sagradi u P o r t o V e k i j u i j e d n u u Panavi. i t e l j i M a j n e n i s u p r u a l i o t p o r , sami su s u r a i v a l i u gra e n j u o k o v a svoje slobode, p r e v a r e n i i n a m a m l j e n i o d Kose Ali-pae. V e n e c i j a n s k i v e l i k i p o s l a n i k M o l i n o , k o j i se j o u K a n d i j i p o k l o n i o v e l i k o m v e z i r u , b i o j e sada s v e a n o p r i m l j e n u E d r e n i k o d sultana. Razmjenu z a r o b l j e n i k a t r e b a o j e i z v r i t i Kose A l i - p a a k o j e m u j e stavljeno u zadatak da sagradi u t v r d u n a M a j n i . Poslao j e t r i stotine z a r o b l j e n i k a po svojem t u m a u Pavlu O m e r u u K a t e l Torneze k o j i i h j e p r e d a o u g l e d n i c i m a Gastunija, d o k n a k o n n e k o l i k o dana Kose A l i - p a a n i j e sam preuzeo r a z m j e n u u K a t e l Tornezeju. M e u t u r s k i m zarobljen i c i m a n a l a su se i t r i bega, egipatski Ramazan, c i p a r s k i Por- 10.12. t u k o g l u i k o r o n s k i Agalo. U p r o s i n c u (decembru) v r a t i o se ka- 1670. p u d a n p a a u Carigrad ulazei t r i j u m f a l n o u grad. A d m i r a l s k i b r o d j e u e t i m a v u k a o b r o d o r a V i t a l i j a , a iza toga j o i m a l t e k e , v u k u i m a l t e k u zastavu za s o b o m . R o b o v i su u s t a r i m h a l j e c i m a i p e r i k a m a s t a v l j e n i n a p r e d n j i d i o , p r e d k a p e t a n s k i 5.8. most; m o r a l i su p r e d s t a v l j a t i otmjene Evropejce. M i r o v n i m p r e g o v o r o m , k o j e m u j e j o u v i j e k b i o temelj onaj k o j i j e sklop l j e n n a k o n zauzimanja C i p r a , Venecijanci su d o b i l i n a K r e t i j o Sudu, S p i n a l u n g u i K a r a b u z u s o k o l n i m p o d r u j e m i K l i s 507

24. 10. 1671.

u D a l m a c i j i . P o v l a e n j e granica b i o j e k o l i k o v a a n , t o l i k o i te a k posao i t e k se s l i j e d e e godine ostvario. V e n e c i j a n s k i i t u r ski o p u n o m o e n i c i sastali su se p o d a t o r o m , n a r a v n i c i izme u Z a d r a i i b e n i k a , s N a n i j e m , v e n e c i j a n s k i m k o m e s a r o m za p o v l a e n j e granica, sa z a d a r s k i m k a p e t a n o m , s u p r a v i t e l j e m K l i s a , s o f i c i r i m a i o p u n o m o e n i c i m a grada Zadra, i b e n i k a , S p l i t a i T r o g i r a ; s t u r s k e strane j e b i o M a h m u t - p a a s bosans k i m m u f t i j o m i k a d i j o m i sa s v i m p o g r a n i n i m k a d i j a m a i a j a n i m a i s e t a m a , svega sigurno pet t i s u a l j u d i , l o e n a o r u a n i h i l o e odjevenih. T u r s k i o p u n o m o e n i c i su n a s t o j a l i da se za osnov uzme F e r h a t - p a i n o r a z g r a n i e n j e , k o j i j e dva p u t a pov u k a o g r a n i c u s p l e m i e m Soranzom, j e d a n p u t godine 1573., a z a t i m godine 1576. D o k u m e n t i su b i l i i l i n a t r u l i i l i p o d e r a n i , n a s a u v a n i m s u i m e n a mjesta b i l a izbrisana i l i i s k r i v l j e n a , dak l e p r e d m e t m n o g o s t r u k o g osporavanja. K o n a n o su se sloili da Zadar bude r a z g r a n i e n po d o k u m e n t u k o j i su p o t p i s a l i Soranzo i Ferhat; to isto se d o g o d i l o u i b e n i k u gdje je K r k a b i la p o g r a n i n a r i j e k a . V e e su p o t e k o e postojale k o d S k r a d i n a gdje se zbog u t v r d e Visovac u s k o r o r a z b i l o i t a v o razgrani e n j e . D e v e d e s e t d v o g o d i n j i M a h m u t - p a a t v r d o k o r n o je b r a n i o t u u t v r d u i pozvao j e n a g r a n i c u r u m e l i j s k o g beglerbega s deset t i s u a m o m a k a , t a k o da j e izgledalo da e opet d o i do obnove n e p r i j a t e l j s t v a . K a d j e sred t i h poslova u m r o M e h m e d , d o a o j e v r h o v n i k o n j u n i k kao p o g r a n i n i p o v j e r e n i k s n o v i m n a r e e n j i m a o stavovima; d o l o j e do s p o r a z u m a o g o r j u Velebit, t o j e odsad pa nadalje b i l a granica p r e k o doline Danij e l k o j u j e z a d r a l a Venecija. Odavde su o t i l i u T r o g i r , gdje j e b i l o manje p o t e k o a , j e r su ovdje granice k o j e su p o s t a v i l i Soranzo i Ferhat b i l e j o jasne i nesporne. K o n a n o su d o l i u S p l i t iznad kojega lei n a b r i j e g u K l i s , kao t o S k r a d i n lei iznad i b e n i k a . S p l i t j e dosad raspolagao samo s m a l o o k o l n o g a p o d r u j a , a sada m u j e dana v e l i k a p l o d n a r a v n i c a sve do podn o j a b r d a . Z b o g K l i s a , ije j e p r e p u t a n j e u m i r o v n o m d o k u m e n t u jasno i z r a e n o , T u r c i n i s u s t v a r a l i t e k o a , a l i su i h zato s t v a r a l i zbog Solina i M a n j i c e , t o lei i z m e u S p l i t a i K l i s a . K a d Venecijanci ne b i b i l i gospodari S o l i n a i M a n j i c e , b i l o b i i m beskorisno i m a t i u p o s j e d u K l i s zbog p r e k i n u t e veze izme u K l i s a i S p l i t a . T u r c i b a zbog toga n i s u h t j e l i p r e d a t i t a m j e s t a uz i z l i k u da o b a m j e s t a p r i p a d a j u z a k l a d i sultanije M i h r i m a h , udovice p o k o j n o g a R u s t e m - p a e . K o n a n o se H u s e i n i p a k p r i k l o n i o e v i d n o m p r a v u k o j e j e b i l o n a N a n i j e v o j stran i i , n a k o n t r o m j e s e n o g p r e m j e r a v a n j a granica, p o t p i s a n j e o t o m d o k u m e n t n a s v e a n o j sjednici D i v a n a , n a r a v n i c i Solina. Z a t i m se p r e l o n a postavljanje k o n z u l a p r e m a u g o v o r u n a Kandiji, Negropontu (Eubeji), M o r e j i i Dardanelima. Kapudanp a a K a p l a n , k o j i j e po u o b i a j e n o m r e d u p o a o n a k a r a v a n s k i p u t p o g r k o m o t o j u zbog u t j e r i v a n j a g o d i n j e g a danka, i a o 508

j e p r e k o Dardanela, M i t i l e n e , H i o s a , Samosa, Patmosa, K o s a , Rodosa u A t e n u i b i o n a E g i n i sedam sati sa pet s v o j i h najhrab r i j i h gusara, gdje se b e z u s p j e n o b o r i o , posjetio u M a j n i n o v o s a g r a e n u u t v r d u i oslobodio pet n j i h o v i h l j u d i p r i k o v a n i h n a g a l i j i da b i p r i d o b i o stanovnike, i s k u a v a j u i k a k o da i h u i s t i as podjarmi nasiljem i blagou.

[ T r i sedmice n a k o n venecijanskog v e l i k o g p o s l a n i k a M o l i na, d o a o j e f r a n c u s k i p o s l a n i k gospodin o d N o i n t e l a s f l o t i l o m brodova u pratnji. Bio je sveano d o e k a n i u p a l a u poslanika u Peri u v e d u ga a u b a a i v o j v o d a Galate, s t o t i n u azapa, stot i n u j a n j i a r a i s t o t i n u a u a . A i sama njegova p r a t n j a b i l a j e o t m j e n a i sjajna. Po n a l o g u j e t r e b a o s v o j u v j e r o d a j n i c u pred a t i ne v e l i k o m veziru, nego s u l t a n u n a o t v o r e n o m d i v a n u da b i ga, na taj n a i n , upoznao s l o i m p o s t u p k o m v e l i k o g vezira. I p a k o d b i j a n j e da v j e r o d a j n o p i s m o p r e d a v e l i k o m v e z i r u dov e l o j e do toga da j e zakasnio n a p u t za E d r e n u , te ga j e m o r a o p r e d a t i P a n a j o t t i j u , k o j i je, po p o v r a t k u sa K r e t e , i m a o t i t u l u p r v o g t u m a a i d r a v n o g t a j n i k a V i s o k e porte. V j e r o d a j n o p i smo j e s a d r a v a l o trideset dva l a n a , o d k o j i h su b i l i g l a v n i : da P o r t a n i j e d n u d r u g u p o m o r s k u silu (izuzevi Francuze, Engleze, Nizozemce, Arape i e n o v l j a n e ) ne p u s t i u l u k e o s i m p o d f r a n c u s k o m zastavom; da F r a n c u z i kao i N i z o z e m c i i e n o v l j a n i p l a a j u samo t r i p o s t o carine; da i n d i j s k a t r g o v i n a k r o z Crveno m o r e bude dana F r a n c u z i m a ; da sveta mjesta b u d u v r a e n a k a t o l i c i m a , a k r a l j Francuske p r i z n a t j e d i n i m z a t i t n i k o m k r a n a ; da k a p u c i n i m a u G a l a t i b u d e dozvoljeno pon o v n o podizanje c r k v e k o j a j e p r i j e petnaest godina izgorjela; da se sve c r k v e u b u d u e p o p r a v l j a j u , a da se ne m o r a m o l i t i za dozvolu; da se oslobode svi f r a n c u s k i r o b o v i . O v i zahtjevi su t a k o n e u v e n i da se v e l i k i vezir n a p r a v i o da a k ne v j e r u j e da su o n i stvarna k r a l j e v a p o r u k a ; z a t r a i o j e o d p o s l a n i k a da za e s t mjeseci p r i b a v i k r a l j e v o p i s m o k o j e b i i h s a d r a v a l o ; ovaj to d o b i j e i d o e s n j i m p o n o v n o te m u se da p r i j e m k o d velik o d vezira i sultana. Poslanik, l j u b i t e l j sjaja n a d j e l u i r i j e i , d r a o j e v e l i k o m v e z i r u d u g i g o v o r k o j i j e ovaj p r e k i d a o k r a t k i m : vrlo d o b r o i nekom b r i t k o m d o s k o i c o m . Tako kada je govorio o veliini i m o i L u j a X I V , K o p r u l u dobaci: P a d i a h Francuske j e v e l i k i gospodar, a l i j e njegov m a j o n o v ; a kada je n a k o n toga g o v o r i o o s t a r o m p r i j a t e l j s t v u i z m e u Francuske i Porte, vel i k i vezir o d v r a t i : F r a n c u z i su n a i s t a r i p r i j a t e l j i , a l i i h u v i j e k n a l a z i m o s n a i m n e p r i j a t e l j i m a (na sv. G o t h a r d u i K a n d i j i ) . P r i o d l a s k u je rekao p o s l a n i k da i m a poseban nalog prep o r u i t i m u n a j t o p l i j e t r g o v i n u C r v e n i m m o r e m , a onda v e l i k i vezir r e e uz l a k i o s m i j e h : K a k o j e to m o g u e da se j e d a n ta509

22.10. 1670. 11.11. 1670.

15.1.1671.

k o v e l i k i gospodar, kao t o ste p r e t s t a v i l i svoga, zauzima t a k o u s r d n o za t r g o v a k e p o s l o v e ? Z a t i m j e p o s l a n i k p r i m l j e n k o d sultana, gdje j e g o v o r i o e t v r t sata, t o t u m a u k r a t k o s a m e o k r e n u t v e l i k o m veziru, a ovaj prenese s u l t a n u u d v i j e r i j e i . N e o b i n a f o r m a osmanskog d v o r s k o g s t i l a : p o s l a n i k ne izlae neposredno s u l t a n u , nego ga s l u a v e l i k i vezir p r e k o t u m a a , t a k o da ovaj o i s t i b i t p o s l a n i k o v o g l a s k a j u e g n a k l a p a n j a za v e l i k o g vezira, a ovaj t o u par r i j e i s a o p i sultanu. K a d a j e n e t o kasnije b i o sa reis-efendijom r a d i obnove k a p i t u l a c i j e , nastojao j e p o s l a n i k p r i j e t n j a m a i z n u d i t i zahtijevane trideset i 1 1 . 3 . 1 6 7 1 . d v i j e t o k e . V e l i k i vezir m u j e n a o p r o s n o m p r i j e m u s a o p i o da s i l o m n e e n i t a p o s t i i , te, a k o ne eli o b n o v i t i o p s t o j e u k a p i t u l a c i j u , m o e se v r a t i t i u F r a n c u s k u . Ovaj j e poslao jedn o g viteza nazad k u i , da b i d o b i o nove naloge; vitez je d o a o nazad s n a l o g o m da se p o s l a n i k o d m a h v r a t i . Ovaj j e objasnio v e l i k o m v e z i r u da j e o v l a t e n o b n o v i t i k a p i t u l a c i j u sa j e d n i m d o d a t k o m : s n i e n j e c a r i n s k o g davanja sa pet posto na t r i posto t o i h p l a a j u Englezi, N i z o z e m c i i e n o v l j a n i . N a t o j osnov i j e o b n o v a k a p i t u l a c i j e odobrena, no p o t p i s i v a n j e j e o d g o e 3.6.1673. n o p o d i z l i k o m p r e t s t o j e e p o l j s k e vojne, t a k o da j e u s l i j e d i l o t e k d v i j e godine kasnije. O d njezine e z d e s e t jedne t o k e , nov i n a j e b i l o smanjenje carine sa pet n a t r i posto, i za Portugalce, Sicilijance, Nizozemce k o j i su p l o v i l i p o d f r a n c u s k o m zas t a v o m ; k a p u c i n i i j e z u i t i t r a j n o su d o b i l i d v i j e c r k v e u G a l a t i ; sloboda i n d i j s k e t r g o v i n e p r e k o Sueca; o b j a v a z a t i t e za katol i k e u p o s j e d u svetih mjesta; sloboda h o d o a a t a m o ; smanjivanje n a m e t a masderije i davanja za sejide. D i p l o m a t s k i o d n o s i Porte s A u s t r i j o m o d m i r a n a sv. Goth a r d u b i l i su o z n a e n i p o s e b n i m d o g a a j e m , p r i j e d l o z i m a ugar1664. s k i h n e z a d o v o l j n i k a i u r o t o m Z r i n j s k i h . V e o d V a v a r s k o g m i r a , Porta je nudila z a t i t u gornjeugarskim magnatima k o j u o n i n i s u p r i h v a t i l i . T r i godine kasnije p o j a v i se B a l o , izaslanik kneza E r d e l j a Apafvja, d a b i se P o r t i , k o d k o j e n i j e d o b r o staj a o , u m i l i o i z n o e n j e m p r i j e d l o g a g o r n j e u g a r s k i h magnata. Pan a j o t t i , P o r t i n t u m a , o b a v i j e s t i o t o m e a u s t r i j s k o g rezidenta i t a j n a j e b i l a objelodanjena. O n d a Apafy p o a l j e novog izaslan i k a s p o s e b n i m t u m a e m d a b i izbjegao P a i i a j o t t i j a . I z a s l a n i k iznese p r i j e d l o g e , a v e l i k i vezir se u d i o zbog objavljene tajne i zbog o k r i v l j a v a n j a P a n a j o t t i j a u k o j e g j e i m a o p u n o povjeren i j . 1. J - I a k o i s k l j u e n , v e l i k i vezir j e o d njega z a t r a i o savjet i iza1670. slanik j e o t i a o neobavljena posla. I u o p e t o v a n i m p o k u a j i m a , n i j e b i l o uspjeha. K a k o Apafy n i j e n i t a uspio, d o e p o e t k o m godine u p r a v i t e l j d v o r a Z r i n j s k i h , F r a n j o B u k o v a k i , s p r i j e d l o g o m h r v a t s k i h i g o r n j e u g a r s k i h p l e m i a o 60.000 t a l i r a god i n j e g d a n k a , d a b i se o s l o b o d i l i t i r a n i j e N i j e m a c a i j e z u i t a . V e l i k i vezir ga v r a t i s j e d n i m s v o j i m o v j e k o m i o d g o v o r o m , da se p r i j e d l o g Z r i n j s k o g ne m o e p r i h v a t i t i sve d o k njegovo
n e

510

p o d r u j e zaposjedaju carske t r u p e . U l i p n j u ( j u n u ) d o e B u k o v a k i p o n o v o p r e k o Bosnaseraja (Sarajeva) u Carigrad, gdje ga p o d r i i B a l o . A l i j e v e l i k i vezir b i o l o e r a s p o l o e n p r e m a A p a f v j u , j e r j e bez njegova naloga poslao s u l t a n u p r i j e d l o g e u g a r s k i h p l e m i a , i t v r d o j e o t p r a v i o izaslanike. U s k o r o pot o m j e n a d g l a v a r i m a ove u r o t e , t o j u j e a u s t r i j s k o m d v o r u o t k r i o P a n a j o t t i , Z r i n j s k i m , F r a n k o p a n o m , N a d a s d v j e m i Tattenbachom u Neustadtu, B e u i Gracu izvrena smrtna presuda zbog veleizdaje. N a k o n g u b i t k a s v o j i h v o a , u g a r s k i m a g n a t i p o a l j u svoje izaslanike n a P o r t u . O v i su p o n u d i l i da e dobav i t i 18.000 l j u d i i p l a a t i g o d i n j i danak o d 50.000 t a l i r a . Ovoga p u t a su b i l i m i l o s t i v o o t p u t e n i . e h a j a v e l i k o g vezira uvjeravao i h j e d a v e l i k i p a d i a h posebno t i t i U g a r s k u ; b i l i su darov a n i p o a s n o m o d j e o m i p r i d o d a n i m j e a u , nosilac p i s m a a u s t r i j s k o m c a r u , o d k o j e g se z a t r a i l o n a p u t a n j e s v i h u Ugarskoj z a p o s j e d n u t i h mjesta, ako r a d i j e ne v o l i r a t . E r d e l j s k i izaslanik Rhedei v r a t i se iz Carigrada s k r a t k i m n a l o g o m v e l i k o g vezira, k o j i j e opet zahtijevao i z r u e n j e sela k o j a p r i p a d a j u Jeneu. Izaslanici, u p u e n i da to o t k l o n e , n i s u n i t a u s p j e l i . U s k o r o j e d o l o j o j e d n o p i s m o u k o j e m se, r a d i m i r a s n j e m a k i m carem, t r a i udaljavanje u g a r s k i h r a z b o j n i k a , u k o l i k o su t o , a n i s u , m o d a , n e z a d o v o l j n i u g a r s k i m a g n a t i k o j i su p o d p a d i a h o v o m z a t i t o m . B i l o j e natege o k o zahtjeva za e t r d e s e t devet sela, p a j e novo izaslanstvo i l o u C a r i g r a d n a pregovore. N o glavno j e b i l o o d r a n j e m i r a ; v e l i k i vezir j e u p u t i o p i s m o u k o j e m zabranjuje svaku p o v r e d u m i r a k o j i ops t o j i s n j e m a k i m carem, a H a d i m - p a u , pouzdanog p r i j a t e l j a Apafvja, o p o m i n j a o da b r z o p l e t o ne o t k r i j e d r a v n u t a j n u o p o d r c i u g a r s k i h n e z a d o v o l j n i k a . Szilvasi, izaslanik o v i h , vrat i o se bez p i s m a , a dosada se nadao da e se za njegovu stvar zauzeti v l a k i v o j v o d a G l i g o r a s k u l ; ovaj t o n i j e u i n i o po nal o g u v e l i k o g v e z i r a k o j i ga j e obavijestio da P o r t a ne izlazi u susret u g a r s k i m n a s t o j a n j i m a , a l i da se oprezno odnosi s p r a m n j i h da ne b i u p r o p a s t i l a ugarske magnate. P o l j s k i r a t , k o j i je b i o p r e d v r a t i m a , b i o j e g l a v n i razlog t a k v o g stava. Promjena namjesnika na B u d i m u bila je uvijek vana stvar za ovaj d i o granice. D o s a d a n j i k a j m a k a m I b r a h i m - p a a i b u d i m s k i n a m j e s n i k M a h m u t - p a a z a m i j e n i l i su svoja mjesta; p r v i j e b i o Albanac, r a n i j i j a n j i a r s k i aga n a K r e t i , a o n d a je i m e n o v a n k a j m a k a m o m . Mjesec dana kasnije d o a o j e d v o r s k i t u m a Mesgnien p o e l j e t i m u s r e u i p o t u i t i se n a g r a n i n e povrede. U p r o l j e e j e o t i a o k a m e r n i savjetnik Beris u Carig r a d sa d a r o v i m a u b l a i t i g r a n i n e t u b e i o d v r a t i t i ga o d pod r k e u g a r s k i h n e z a d o v o l j n i k a . B i l o m u j e odgovoreno da ugars k i m p a a m a n a r e d i da v r a t e sela k o j a su oduzeta; da nezadov o l j n i c i n e e b i t i i z r u e n i , a l i da i h se v i e n e e p r i m a t i ; razm j e n a z a r o b l j e n i k a b i t e i z v r e n a za m u s l i m a n s k e zaroblje511

mj.7. 1671.

m j . 1. 1672.

m j . 6. 1670.

n i k e i mjesta u H r v a t s k o j , k o j a su u t v r e n a bez znanja Porte, t r e b a r a z o r i t i ; o s i m toga se savjetuje da se, ako se eli n e t o g r a d i t i n a g r a n i c i , o t o m e r a n i j e o b a v i j e s t i , p a g r a n i n i zapov j e d n i c i n e e b i t i u z b u n j e n i . U B u d i m je d o a o n o v i n a m j e s n i k , K a r a M e h m e d - p a a , k o j i j e r a n i j e b i o u B o s n i , te ga je Mesgnien d o a o p o z d r a v i t i . U s k o r o se o t v o r i l a v o j n a k o j a je v e l i k o m vez i r u dala p o v o d a da o t p u s t i ugarske nezadovoljnike s Porte. A o n d a se opet p r o m i j e n i o n a m j e s n i k B u d i m a : p o n o v n o je d o a o I b r a h i m - p a a . G u b i t a k za P o r t u , kao i za a u s t r i j s k i dvor, b i l a 2. 10.1673. j e s m r t P a n a j o t t i j a . Dvadeset pet g o d i n a b i o je, n a j p r i j e , tum a a u s t r i j s k o g poslanstva, a onda t u m a Porte i poslanstva i s t o d o b n o ; b i o j e z a s l u a n za p r e d a j u K a n d i j e , te je p o s t a v l j e n za p r v o g P o r t i n o g t u m a a ; a z a s l u a n j e b i o i za a u s t r i j s k i d v o r , j e r j e o t k r i o u r o t u Z r i n j s k o g i j e r j e u d a l j i o nezadovoljnike sa Porte; b i o j e sposoban p r e g o v a r a , t i t i o j e i g r k u c r k v u koj o j j e isposlovao posjed svetih mjesta u Jeruzalemu i b i o je glavno v r e l o g r k o g utjecaja n a P o r t i n e poslove. I z Rusije je d o a o trgovac, M a n o j l o I v a n o v i , k a o izaslan i k cara. P r i m i o ga j e v e l i k i vezir, k o d k o j e g se zapleo u svoj d u g i k a f t a n i pao p r e d njegove noge. N o b r z o se s n a a o rek a v i : e l i m da B o g t a k o o b o r i n e p r i j a t e l j e m u s l i m a n a p r e d 1672. n j i h o v e n o g e . Dvije godine k a s n i j e , d o l o j e d r u g o poslanstvo k o j e j e p r i j e t i l o zbog p o l j s k e v o j n e . V e l i k i vezir j e o d g o v o r i o : To su prazne i n e u t i v e r i j e i , s k o j i m a se car nabacuje za z a t i t n i k a p o l j s k o g k r a l j a ; te srdite r i j e i mogle b i cara k o t a t i njegova m i r a ; zbog Poljske j e donesena o d l u k a ; ako j e car h t i o u t o m e p o m o i , trebao j e r a n i j e p o s r e d o v a t i d o b r i m r i j e i m a . Da l i se car i l i n e k i d r u g i k r a n s k i v l a d a r i t u e n a Visoku p o r t u , n a to se m a l o p o l a e ; zna se da i m a razloga za t u b e , j e r su i m Osmani k a o p o b j e d n i c i uzeli m n o g o gradova, u t v r d a i zemalja; B o j a p r o v i d n o s t j e d n i m a a l j e zlo, koje o n i d r u g i m a ele; t r e b a se r a v n a t i p r e m a u z a j a m n o m p o n a a n j u , u dob r u kao i u z l u . D o a o je p o l j s k i p o s l a n i k r a d i obnove kapit u l a c i j e i obavijesti o u s t o l i e n j u k r a l j a M i h a j l a . K a k o je d o a o bez darova, b i o j e l o e p r i m l j e n . Nastavio je r a n i j e z a p o e t e pregovore d a i U k r a j i n a i K o z a c i b u d u u k l j u e n i u o b n o v l j e n u k a p i t u l a c i j u . P o r t a j e o d g o v o r i l a da se s l a e sa z a p o s j e d n u e m U k r a j i n e , a l i da s u l t a n ne m o e o t v o r e n o p o v u i z a t i t u t o j u 26. 7. 1672. j e j a m i o K o z a c i m a . Poslanik V v s o c k v , v a t r e n i svadljiv, izjavi na p u n o m d i v a n u : da, p r e m d a su k r a l j , njegov gospodar, Senat i Republika odluili prihvatiti jednostavnu potvrdu kapitulacije, o n e se s u p r o t s t a v i t i t o m e po p r a v u veta t o m u p r i p a d a kao p o l j s k o m p l e m i u . V e l i k i vezir u v r i j e e n t o l i k o m o h o l o u , p o n e se o d m a h s p r e m a t i za r a t . P o l j s k i p o s l a n i k , o b a v i j e t e n o u s t a n k u u A r a b i j i , a i d o b i v i o b e a n j e francuskog p o s l a n i k a da e Francuska p o s l a t i pedeset r a t n i h b r o d o v a u A r h i p e a l g , savjetovao j e R e p u b l i k u da n i u e m u ne p o p u t a . R e p u b l i k a p o a l j e t u m a a , k o j i d o e e s t sedmica n a k o n odlaska Poljaka, 512

s p i s m o m u k o j e m se i z r a a v a u e n j e zbog r a t n e p r i p r e m e , te da j e R e p u b l i k a , ako b i P o r t a h t j e l a p o t v r d i t i h o i n s k i m i r , p o t p u n o za to s p r e m n a i poslat e izvanrednog p o s l a n i k a . A k o P o r t a h o e r a t , t a d a j e k r a l j spreman za o b r a n u , a l i p o v r e d a m i r a tada ne b i b i l a n a s t r a n i Poljske. I z a s l a n i k j e v r a e n s o d g o v o r o m da e i z v a n r e d n i p o s l a n i k b i t i d o b r o d o a o ; u me u v r e m e n u j e v o j s k a n a s t a v l j a l a m a r . D o a o j e venecijanski izaslanik r a d i d o v r e n j a g r a n i n i h pregovora i razmjene zarob l j e n i k a , no p r i p r e m a r a t a j e t o o d g o d i l a . U M o l d a v s k o j j e d o l o do u s t a n k a b o j a r a p r o t i v v o j v o d e Duke. P o r t a j e ovome dala o d l u n u p o d r k u i u s t a n a k j e b i o u g u e n . K o z a c i , k o j i sada ulaze neposredno u osmanske doga a j e , d i j e l i l i su se n a t r i glavne grane: d o n s k i , z a p o r o k i i o n i i z m e u u a D n j e p r a i B u g a . Ove zadnje su O s m a n i zvali: Bar a b a , O d u t e t r s k e i P o t k a l ; p r v e su zvali po n j i h o v o m hetm a n u B a r a b a u ; u t a t r s k a i l i u t a v o d a zvala su se g l i b i t a izm e u u a D n j e p r a i Buga; P o t k a l j e i m e t a m o n j e g o t o k a . D v i je godine po m i r u n a sv. G o t h a r d u , s u p r o t s t a v l j a l a su se n a o b j e obale D n j e p r a dva h e t m a n a : B r u h o v e c k i , o d Z a p o r o a c a , p r i v r e n c a r u , i D o r o e n k o , O d u t e trske, p r i v r e n p o l j s k o m k r a l j u . P r v i , p o t i s n u t , o b r a t i se k r i m s k o m h a n u da b i ga potakao n a r a t p r o t i v Rusije, a i P o r t i da b i c i j e l u U k r a j i n u stavio p o d z a t i t u Porte. T o j e odgovaralo p o l i t i c i K o p r i i l i i j a . Izaslan i k j e b i o o t p r a v l j e n s p i s m o m , u k o j e m se B r u h o v e c k i j u , k a o m j . 6. g l a v a r u K o z a k a B a r a b a a , K o z a c i m a O d u t e t r s k e i P o t k a l a , 1668. o b e a v a sultanova z a t i t a i , i s t o d o b n o , d a j u u v j e r a v a n j a da e ga p o d r a t i k r i m s k i h a n . U s k o r o p o t o m pozvan j e D o r o e n k o za h e t m a n a K o z a k a na obje obale D n j e p r a ; no b r z o su se o d njega o k r e n u l i Z a p o r o o i i i m e n o v a l i Suhoveja za svoga hetm a n a s t a v l j a j u i se p o d z a t i t u t a t a r s k o g hana. U isto v r i j e m e je o d D o r o e n k a otpao njegov n a m j e s n i k D a m j a n G r e e n o j i , pozvan za h e t m a n a , prebjegao p o d r u s k u z a t i t u . U t o m polo a j u , D o r o e n k o a l j e svoje izaslanike s u l t a n u da b i postigao postavljenje h e t m a n a U k r a j i n e p o m o u s a n d a k b e g a i ugovora. To m u je z a j a m e n o , tatarskom hanu n a l o e n a je aktivna p o d r k a K o z a c i m a B a r a b a a , O d u t e trske i Potkala, a P o r t a j e poslala i j e d n o g a u a sa 6.000 r a t n i k a . D o a o j e d r u g i koza k i izaslanik d a se zahvali i da obavijesti o p o k r e t i m a Rusa i P o l j a k a . P o l j s k o m t u m a u , k o j i j e stigao u C a r i g r a d , dano j e p i s m o u k o j e m se k r a l j a o tome svemu o b a v j e t a v a l o , t o je bilo jednako objavi rata. S u l t a n j e , u m e u v r e m e n u , p r i m i o h a n a K r i m a , j e r j e smij e n j e n A d i l - G i r a j zbog toga t o n i j e p o d r a o D o r o e n k a , a na njegovo m j e s t o j e d o a o Selim-Giraj. S u l t a n j e l o v i o cijelo m j . 5 . l j e t o i v e j e u jesen h t i o k r e n u t i za B r u s u , da b i b i o b l i e r a t u 1671 u A r a b i j i , k a d a ga j e p o l j s k a v o j n a z a d r a l a u E d r e n u . T r i u n u t r a n j e m j e r e iz ove godine nose o b i l j e j e K o p r u l i i j e v e p o l i t i - 1671.
33 Historija osmanskog carstva II

513

ke n a p l a n u d r a v n o g gospodarstva: u t v r d e u M a j n i , i z g r a e n e p o d A l i - p a i n i m n a d z o r o m , zaposjeli su v o j n i c i iz K o r i n t a , a 160.000 a k i , koje su r a n i j e dodijeljene posadi K o r i n t a kao leno, ustupljene su r i z n i c i ; a i leno posade I t i l a ; cijela K r e t a bila je premjerena. Bilo je smjenjivanja i postavljanja patrij a r h a , t o j e b i l o r e z u l t a t s v a a m e u G r c i m a . P a t r i j a r h Partenios p r e k i n u o j e b r a k o v e G r k i n j a sa m u s l i m a n i m a , k o j i su se p o e l i n a v e l i k o s k l a p a t i ; o n i su se zvali k a b i n , t j . s u l o n i k i odnos n a o d r e e n i r o k . U t o m e ga j e p o d r a o m u f t i j a , te j e m u 1672. s l i m a n i m a b i l o n a r e e n o da se ne s m i j u e n i t i sa k r a n k a m a , ako one p r i j e toga ne p r i j e u n a I s l a m . S p r o l j e a b i j a h u k r e n u l e sve p r i p r e m e , k o j e su se p r i estim podjelama krzna, p o a s n e odjee, sablji i noeva inile o b i n i m , t a k o da se svagdje o i t o v a l a l j u b a v za sjaj, k o j a j e b i 1.5. l a i s t a k n u t a z n a a j k a vladavine M e h m e d a I V . S p r v i m svib1672. n j e m ( m a j e m ) , u d a r e n j e sultanov a t o r , a v e l i k a i i u l e m a slav i l i su p o h o d . S u l t a n j e b i o u p o z l a e n o m o k l o p u , u o b r u i m a o b l o e n i m d r a g i m k a m e n j e m , s t o b o l c e m na l e i m a k o j i j e opt o e n d r a g i m k a m e n j e m , opasan s a b l j o m u k r a e n o m d i j a m a n t i m a , glave ovijene zelenim t u r b a n o m , sa k o j e g j e sjalo nekol i k o k o l u t o v a ; k o n j , p o k r i v a ispod sedla i p o k r i v k a u resama o d dragog k a m e n j a ; sve age d v o r a , u n u t a r n j e g i v a n j s k o g , age stremena i lova, u p o z l a e n i m o k l o p i m a , s bogato u k r a e n i m k o n j i m a ; iz carske t a l e n a v e l i k o su p o k l a n j a n i k o n j i v e z i r i m a , m u f t i j i , h o d i , j a n j i a r s k o m agi, n i a n d i j i i reis-efendiji. a u A h m e t , k o j i j e j o r a n i j e b i o poslan p o l j s k o m k r a l j u , sada je d o a o s p i s m o m u k o j e m j e k r a l j istakao da j e U k r a j i n a nasljedna p o l j s k a zemlja, D o r o e n k o j e d i n o p o b u n j e n i p o d a n i k , a t u b e n a p o l j s k e upade o b j a n j a v a o kao o d m a z d u za r a n i j e tatarske upade. V e l i k i vezir j e o d g o v o r i o da su K o z a c i slobodan n a r o d , k o j i se p o d v r g a o P o l j a c i m a , a l i da su se sablje p r i h v a t i l i kada vie nisu mogli podnositi tlaku i nepravdu, stavili pod z a t i t u hana, b i l i d a r o v a n i zastavom i t u g o m , te k a k o p o l j s k i k r a l j i d a l j e m o e t v r d i t i da j e ta z e m l j a njegovo nasljedstvo? A l i i bez o b z i r a na t o , k a d a itelja jedne zemlje, da b i se oslobod i l i , p o b j e g n u u sjenu j e d n o g m o n o g v l a d a r a , je l i r a z b o r i t o p r o t i v ovoga i s t u p i t i ? i k a k v o e d o b r o iz toga i z a i ? A k o padi a h , k o j e m se u t e k l o za z a t i t u , krene p r o t i v n e p r i j a t e l j a utek l i h , o n d a j e jasno t k o k r i m i r . A k o se u p u t i p o s l a n i k da se ugasi v a t r a r a t a , onda d o b r o ; a ako se o d l u k a eli p r e n i j e t i n a o t r i j e g suca sablju, onda j e to u B o j o j r u c i i p o m o u njega i s l a m s k o carstvo t r i j u m f i r a v e v i e o d t i s u u g o d i n a n a d 5. 6.1672. n e p r i j a t e l j i m a . Osmog safera k r e e n a j m o n i j i , n a j t o v a n i j i pad i a h sa slavom i s r e o m i m o i s v o j s k o m b r o j n o m kao zvijezde, neba sjaj, iz E d r e n a i , ne z a u s t a v l j a j u i se, d o i e na g r a n i c u . Zato odgovor m o r a d o i n a j b r e , j e r e sa s v a k i m no e n j e m b i t i d a n d r u g i nalog i d r u g i o d g o v o r . ] 514

Sobieskv, u n u k h o i n s k o g a j u n a k a , k o j i je posjetio Carig r a d u p r a t n j i Bieganovskoga, n a s t u p i o je p r o l e godine kao p o b j e d n i k nad D o r o e n k o m i K o z a c i m a k o j i m a je u j e d n o m v o j n o m p o h o d u oteo n j i h o v a v r s t a p o g r a n i n a m j e s t a : e t v e r t i n k u , H u m a n , B r a c l a v , Stanislav, R a k o v , M o h i l o v i I m p o l . Ovaj r a t je K r a n s t v o z a u d i o , a T u r k e z a p l a i o . D a s p r i j e i b u j i c u p o l j s k i h osvajanja na s a m o m p o e t k u , z a k l j u i l a je Porta povesti rat. K a d j e n e p l a e n o t r o m j e s e j e vojsci b i l o ispla e n o i k a d je beg i r m e n a kao p r o n a l a z a s m j e t a j a s c a r s k i m t u g o v i m a p o a o n a p r i j e d , s u l t a n j e na dan k o j i je b i o o d r e e n u d o k u m e n t u , u n e d e l j u petog l i p n j a (juna), z a p o e o v o j n i poh o d . . . N a k o n trideset i osam etapa h o d a i isto t o l i k o o d m o r i - 18.8. 1672. t a t a b o r o v a l i su na p o l j u p r e d K a m j e n j e c o m . V e l i k i vezir se s j a n j i a r i m a i r u m e l i j s k i m e t a m a postavio u s r e d i n u , na desnoj su s t r a n i stajali d r u g i vezir, m i l j e n i k M u s t a f a - p a a s a n a d o l s k o m v o j s k o m i s a g a r i b a o m , a na lijevoj su b i l i k a j m a k a m K a r a M u s t a f a - p a a s e t a m a iz Sivasa i s a m s u n d i b a o m . S t i m je p o r e t k o m z a p o e t o s r o v o v i m a i za pet dana dovedeni su do r u b a o p k o p a . Raspisano je da se izra u j u v r e e ; svaki je u i v a l a c lena m o r a o za s v a k i h t i s u u a k i d o h o t k a svoga z i j a m e t a i s p o r u i t i dvije v r e e , svaki spahija po dva k o m a d a , d i v a n s k i p i s a r i s l e n o m , p o m o n i c i u u r e d i m a , mor a l i su svaki, p r e m a k o l i i n i d o h o t k a s v o j i h lena, i s p o r u i t i vre e . Jedan o p u n o m o e n i k k o j i je d o a o iz t v r a v e b i o je u a u b a i n u a t o r u p r i s t o j n o s m j e t e n . Stigle su dvije t i s u e c e n t i p u a n o g a p r a h a k o j i je b i o ostavljen u I s a e u ; sada ga je dop r e m i o e h a j a k o j i je d o p r a t i o H a s a n - p a u , beglerbega D i j a r b e k r a , k o j i je o t i a o k posadi u Babatag. S a n d a k b e g u Osman- p a i iz N i k o p o l j a n a r e e n o je da doveze t e k o o r u j e . Osmoga dana opsade p o p e l i su se na g l a v n u u t v r d u pa su se odande v i h o r i l e t u r s k e zastave. S l i j e d e e g a dana su m i n e raznijele p r v i bedem, a l i se iza njega dizao d r u g i pa su s t a v i l i m i n e da ga razore, no opsjedani su s l i j e d e i dan i s t a k l i zastavu za p r e d a j u . P r e d a v i pet taoca, p o t p i s a l i su p r e d a j u u pet t o a k a po k o j o j su svi k o j i su h t j e l i o s t a t i i l i o t i i nesmetano to m o g l i u i n i t i . K a t o l i c i m a , G r c i m a i A r m e n c i m a ostavljene su n j i h o v e c r k v e , a u k u e s v e e n i k a i p o l j s k i h p l e m i a k o j i su o s t a l i n i t k o nije smio b i t i nastanjen. K a d a su v o j n i c i p r i o d l a s k u i z m e u sebe p o d i j e l i l i p u a n i p r a h , o d l e t i o j e u z r a k s t r e i n o m posade, dvije k u l e i j e d n i m d i j e l o m z i d i n a . S u m n j a se da l i je to s l u a j i l i o a j n i k a o d l u k a n j e m a k o g a kapetana. Tridesetog kolovoza predao je z a p o v j e d n i k t v r a v e k l j u e v e , p a j e o d l i k o v a n p o a s n o m o d j e o m i d o p u t e n o m u je da s t r i stotine k o l a o t p r e m i p r t l j a g u svoje posade. P a a H a l e b a i r u m e l i j s k i beglerbeg dob i l i su zadatak da o t p r a t e posadu zbog njezine s i g u r n o s t i . Slij e d e e g a dana s u l t a n p r i m i s v e a n e e s t i t k e u p o v o d u pobjede i z a u z e a , pa u z v r a t i s v e a n i m k r z n i m a , p r e m a p o l o a j u i do33* 515

19.8.

27.8.

30.8.

stojanstvu. M u f t i j i j e njegovo k r z n o poslano k u i , j e r zbog 2 . 9 . bolesti n i j e p r i s u s t v o v a o . S l i j e d e e su j u t r o , u petak, n a j v e e c r k v e p r e t v o r e n e u d a m i j e , d o b i v i i m e n a sultana, sultanije-valide i s u l t a n i j e haseki, v e l i k o g a vezira, k a j m a k a m a i veziramiljenika. P o l j s k i i n t e r n u n c i j , k o j i je dosada z a d r a n , poslan j e n a t r a g s v i j e u : ako Podolje bude predano bez poteza m a a i ako s u l t a n o v u s t r e m e n u bude p r i z n a l o danak, m o e d o i do m i r a , i n a e e i t a v a P o l j s k a b i t i i z r u e n a m a u . K r i m s k i han, K a p l a n - p a a , n a m j e s n i k Haleba, r u m e l i j s k i , a n a d o l s k i , k a r a m a n s k i , m o l d a v s k i i v l a k i beglerbezi i h e t m a n D o r o e n k o p o s l a n i su p r e m a L a v o v u da s v o j i m u p a d o m o p u s t o e z e m l j u . S u l t a n j e l o v i o u o k o l i c i v a n i a . Ovdje j e n i a n d i p a a , h i s t o r i a r A b d i , predao s u l t a n u p j e s m u u e t r d e s e t i osam d i s t i h a kao p o b j e d n i k u p j e s m u p r i g o d o m zauzimanja K a m j e n j e c a . Odavde s u p o l i p r e m a p a l a n c i K u l a n d a n e , a o n d a su l o g o r o v a l i p r e d p a l a n k o m B u a o m . K a k o d e f t e r d a r p a a A h m e t n i j e b i o dosta j a k da j e sam p r i s i l i n a p r e d a j u , p r i d r u e n m u j e j a n j i a r s k i aga, sada vezir A b d u r a h m a n i l i A b d i - p a a , k o j e m se p a l a n k a predala, kao t o se p a l a n k a Jazlovjec p r e d a l a n a m j e s n i k u Adane, Husein-pai, a Z a d l o t a n k a d r u g o m v e z i r u - m i l j e n i k u M u s t a f a - p a i . N a k o n 12.18. 9. e s t dana s k l o p l j e n j e , p o s r e d o v a n j e m k r u n s k o g a hana, za Poljs k u t a k o p o n i a v a j u i m i r u B u a u , po k o j e m j e Podolje ods t u p l j e n o O s m a n i m a , U k r a j i n a K o z a c i m a , a za g o d i n j i danak je t r e b a l a d a t i dvadeset i dvije t i s u e d u k a t a , za L a v o v j e d n o m zauvijek osamdeset t i s u a t a l i r a . C r k v e p r e t v o r e n e u d a m i j e n i s u se smjele v i e n a r u a v a t i , p o d a n i c i su t r e b a l i b i t i oslobo e n i d a n k a u k r v i (nije ga d o d u e v i e b i l o o d M u r a t a I V , a l i kao p l a n j o u v i j e k n i j e b i o u k i n u t ) . L i p k a n s k i T a t a r i , k o j i su p o b j e g l i u t u r s k i logor, i K o z a c i , k o j i su se b i l i p o v r a t i l i o d Hanenka, t r e b a l i su se slobodno i nesmetano v r a t i t i u svoje stanove. T a t a r s k o m e h a n u j e t r e b a l o d a v a t i u o b i a j e n i g o d i n j i dan a k , a l i su zato p o l j s k e p o k r a j i n e trebale b i t i p o t e e n e tatars k i h p o h o d a i odsad se n i s u v i e s m j e l i p r o d a t i Poljaci kao rob o v i . L i p k a n s k i T a t a r i , p o l j s k i p o d a n i c i , iselili su u B e s a r a b i j u ( B u d a k ) k a d j e izbio r a t i h a n i m j e d o d i j e l i o s t a n i t a u spora18.10. z u m u s H a l i l o m , n a m j e s n i k o m S i l i s t r e . Osamnaestog l i s t o p a d a ( o k t o b r a ) , dana k o j i j e t o l i k i m o d l u n i m b i t k a m a o v j e k o v j e e n u p o v i j e s t i , i z v i k i v a l i su t e l a l i u c a r s k o m l o g o r u da j e p o l j s k o m e k r a l j u ukazana m i l o s t . S l i j e d e e g a dana su se v r a t i l i tatars k i h a n i K a p l a n - p a a , p o s l a n i s l e t e i m o d r e d i m a p r e m a Lavov u . N a t j e r a o i h j e Sobieski, k o j i j e kao j e d i n i borac svoje dom o v i n e p r o t j e r a o T u r k e iz L u b l i n a , B e l i c e i L a v o v a . Preko Dnjes t r a j e p l o v i o n a n i z v o d n i m s a n t a m a leda, sakrio svoje e t e u Bednavovske u m e p a j e k o d K a l u a p o t u k a o dvadeset p u t a j a e Tatare, a o d kalge i n u r e d i n a u b i j e g u z a r o b i o trideset t i s u a l j u d i . H a n u j e po starome o b i a j u o b u e n o k r z n o k a p a n i d a , a uz t o m u je dana d r a g u l j i m a o p t o e n a sablja i tobolac. K a j 516

m a k a m i veziri p o a e n i su s a m u r o v i n o m , reis-efendija, a u b a a i p o l j s k i p o s l a n i k p o a e n i su o b i n o m s v e a n o m odje o m . Po c i j e l o m c a r s t v u razaslana su p i s m a o p o b j e d i i svugdje su t r i n o i osvjetljavali mjesta. Dvadeset i p r v o g a l i s t o p a d a ( o k t o b r a ) p o l o se n a t r a g u E d r e n u do koje su s t i g l i u trideset i e t i r i etape h o d a , za e s t sedmica. D r u g i vezir, m i l j e n i k M u s t a f a , poslan je iz Edrene u C a r i g r a d da d o e po valide-sultaniju k o j a j e d o p r a e n a sa s v i m p o a s t i m a . Z i m i se s u l t a n pozabavio g r a d n j o m vile i seraja u E d r e n i uz m o s t t r n i c e za sedla, k o d m j e s t a A k b i n a r a , t j . k b i j e l o m b u n a r u ; v e l i k i vezir se bavio n a o r u a v a n j e m za s l i j e d e i rat, j e r Poljaci n i s u d o p r e m i l i d o g o v o r e n u s v o t u od dvadeset i d v i j e t i s u e d u k a t a , a o s i m toga se i R u s i j a n a o r u a l a za rat. Tek su k r a j e m l i p n j a (juna) i s t a k n u t i t u g o v i na livadi s j a m a m a , a p o l o v i n o m s r p n j a (jula) se k r e n u l o . K a d a je v o j s k a p o e t k o m l i s t o p a d a ( o k t o b r a ) stigla do D u n a v a k o d I s a e a , stigla je radosna vijest da j e n o v a u t v r d a na u u D o n a k o j a p r i p a d a Azovu b i l a s deset topova sedamnaest dana p o d o p s a d o m nekol i k o t i s u a K o z a k a , na t o su se b e z u s p j e n o p o v u k l i . V r h o v n i v o j s k o v o a Sobieski poslao je I v a n a D e b r i c a k v e l i k o m v e z i r u s p i s m o m u k o j e m se i s p r i a v a t o Poljska, p o t o je izgubila Podolje, n i k a k o ne m o e p l a t i t i o b e a n i danak o d dvadeset i dvije t i s u e d u k a t a . Sada j e v e l i k i vezir o d l u i o p o s l a t i mutefer i k a H u s e i n a sa s u l t a n o v i m p i s m o m p o l j s k o m e k r a l j u . S a d r a j e m p i s m a z a t r a e n e su nazad palanke i t r a i l o se p o s l a n i k a s dvadeset i dvije t i s u e d u k a t a , j e r sultanova v o j s k a s t o j i na Dun a v u , p a e s l i j e d e e p r o l j e e p r e p l a v i t i P o l j s k u ako ne d o e odgovor k o j i zadovoljava. M e u t i m su k o d I s a e a p r e l i Dunav. Stigla j e vijest da je i z m e u e t a , k o j e su poslane da zaposjedn u k a n a l o p l i u , i i z m e u K o z a k a d o l o do o t r o g a o k r a j a i da j e m o l d a v s k i v o j v o d a prebjegao k P o l j a c i m a . V o j v o d a je n a i m e p o t a j n o p r i s t a j a o uz Sobieskoga, a l i j e sada odbacio k r i n k u , pa je ukazao P o l j a c i m a k o j i je dio t u r s k o g a logora najslabij i . Njegov je p o l o a j dan njegovu v r i o c u d u n o s t i na P o r t i D i m i t r a s k u ( D i m i t r i j u K a n t a k u z e n u ) . K a d je stigla vijest da se p o l j s k a v o j s k a o k u p l j a k o d H o i n a , v e l i k i je vezir, uz u o b i a j e ne s v e a n o s t i o b l a e n j a z l a t o m p r e s v u e n e samurovine, opasivan j e m d r a g u l j i m a o p t o e n e sablje, s t a v l j a n j e m perjanice u k r a e n e d i j a m a n t i m a i d o b i v a n j e m svete zastave iz s u l t a n o v i h r u k u , imenovan s e r d a r o m , t j . v r h o v n i m n e o g r a n i e n i m v o j s k o v o o m . B u d u i da j e l o g o r b i o e z d e s e t i j e d a n dan u I s a e u , o t i a o je sultan p r a e n o d v e z i r a - m i l j e n i k a i n i a n d i p a e A b d i j e u zimov a l i t e u Babatag. i t a v a je p o l j s k a v o j s k a b i l a , p o d v e l i k i m i m a l i m hetmanom, pod litvanskim i prebjeglim moldavskim vojvodom, okupljena kod H o i n a pod vrhovnim z a p o v j e d n i t v o m Sobjeskoga, ija se p o b j e d n i k a zvijezda ovdje p o d i g l a u pun o m sjaju. Da p r e d n e p r i j a t e l j e m p r i k r i j e v o j n o napredovanje, poslao je p r e d sebe velikoga k r u n s k o g s t j e g o n o u Sjenjavskoga 517

2 1 . 10.

27. 6. 1673. 13.7.

21.9.

12.10.

da u n i t i n e p r i j a t e l j s k e p r e d s t r a e . Ovaj j e T u r k e u z b u n i o sve do srca U k r a j i n e , p o d l o i v i svojoj vlasti Satanov, J a r m o l i n i k , Z j u k o v i i Bar. S p r e t n i m p o s t r a n i m n a p a d o m d o a o je u pod r u j e D n j e s t r a k o j i m su, kao i p r o l e godine, v e plivale sante leda koje je b i l o l a k e i z b j e i i p r o t i v k o j i h je b i l o l a k e b o r i t i se nego p r o t i v b u n t o v n o g a d u h a njegove vojske. N a v e e r p r e d o d l u n u b i t k u p r e a o j e sa s v o j i m e t a m a k S o b l e s k o m i G i k a , v l a k i v o j v o d a , p a su se V l a s i i M o l d a v c i sada b o r i l i p o d k r i l i m a p o l j s k o g a o r l a i n i s u v i e s l u a l i s a n d a k b e g a i topuz, nego b u r u n d u k a i bulavu. Osmanski logor je bio i previe razvuen da b i ga se m o g l o d o b r o b r a n i t i . i m je Sobieski u njega p r o d r o , p o v u k a o se n a m j e s n i k Silistre, H u s e i n - p a a , s p r i d r u e n i m beglerbezima p r e m a H o i n u i K a m j e n j e c u p r e k o m o s t a k o j i je p o d i g n u t p r e k o D n j e s t r a . Ostala i h j e v o j s k a slijedila u najve o j p o m u t n j i ; m o s t se s l o m i o i Dnjestar p r o g u t a l j u d e i konje. 1 1 . 1 1 . T u r s k a je v o j s k a b i l a u n i t e n a ; g u b i t a k p o d najuglednijim g l a v a r i m a u r a t u : b o s a n s k i m beglerbegom S u l e j m a n - p a o m , sol u n s k i m i o h r i d s k i m begom, s a g a r d i b a o m , alajbegom lijevoga k r i l a , e h a j o m i d e f t e r d a r o m r u m e l i j s k i h l e n s k i h gospodar a , k u s t e n d i l s k i m b e g o m i agom zelene zastave. M i r a l e m Bosne, Sejidoglu, zet velikoga vezira, b i o j e t e k o r a n j e n . H u s e i n - p a a iz Silistre, k o j i je s G i k o m izgubio b i t k u k o d Levica, j e d v a se spasio. N a o b a l a m a Dnjestra, kao i na o b a l a m a Rabe, p o e l a j e b l i j e d i t i A h m e t K o p r u l u j e v a sretna zvijezda; t a m o p r e d Montec u c c o l i j e m , ovdje p r e d S o b i e s k i m , k o j i je na h o i n s k o m b o j i t u o s v j e i o djedovske stope u i n i v i ga p o z o r n i c o m p o l j s k e ratne slave, p r o s l a v i v i je h r a b r o u H o t k i e v i a , L u b o m i r s k o g a i Sobieskoga. K r v a v a b i t k a je t r a j a l a t r i sata i e t r d e s e t t i s u a pob i j e n i h p o k r i l o je b o j n o polje. P r i n c R a d z i v i l l je v l a s t i t o m r u k o m u b i o Huseina, n a m j e s n i k a Silistre, a Sobieski se domogao zelene zastave t o j u je H u s e i n p r i m i o o d sultana. Zastava je poslana u R i m da u k r a s i c r k v u sv. Petra. Ova je zastava prete a niza s l i n i h t r o f e j a k o j i , p o e v i o d h o i n s k e b i t k e do b i t k e k o d Sente, krase c r k v e i muzeje o r u j a u B e u i Veneciji, u M i i n chenu i S t u t t g a r t u kao s p o m e n i c i k r a n s k i h p o b j e d a nad Turc i m a . V e l i k i vezir je pobjegao n a t r a g u Cecoru, p o z v a v i k sebi K a p l a n - p a u . Za z i m o v a l i t e je o d r e d i o I s a e u , a l i , j e r je mjesto b i l o p r e m a l e n o , o t i a o je u B a b a t a g o d a k l e je sultan, p r a e n samo s v o j i m m i l j e n i k o m - v e z i r o m M u s t a f a - p a o m , odjahao u Had i b a z a r o g l u , p o t o je p r e t r p i o l a k i p a d s k o n j a . V o j n i suci i o k r i l j e vojske, n a i m e sveta zastava i Poslanikov p l a t , s t i g l i su 12. 12. s o s t a l i m d v o r j a n i c i m a n e k o l i k o dana kasnije u Babatag, predvoeni niandij om Abdi-paom . . . m j . 1. Za v r i j e m e z i m o v a n j a u B a b a t a g u zauzeli su svu a k t i v n o s t 1674. velikoga vezira d i p l o m a t s k o k r e t a n j e , s t v a r i u n u t r a n j e d r a v n e uprave, uz p r i p r a v e za b u d u i rat. N o v i v l a k i v o j v o d a D u k a ( p r i j a n j i m o l d a v s k i vojvoda) predao je danak za V l a k u u v i 518

s i n i od s t o t i n u t i s u a t a l i r a . C a r s k i o t p r a v n i k poslova K i n d s berg p i s m e n o se p o t u i o da su, po i z j a v i u g a r s k o g p o b u n j e n i k a D i o n i z i j a B a n f f v j a k o j e g a j e doveo B a r k o c z v p o zapovijedi erdeljskoga kneza, i m e n o v a l i F r a n j u I s p a n a i I v a n a L o k r i j a preds t o j n i c i m a p o b u n j e n i k a i da t i n a t u r s k o m p o d r u j u nalaze s k l o n i t e , da su se p o j a v l j i v a l i u p r a t n j i p a a i da se j a v n o hvale da i m p r e m a f e r m a n u , k o j i i m j e predao Szepesi, m o r a j u p o m o i i T u r c i i E r d e l j c i . D o r o e n k o je izvijestio da su R u s i o s v o j i l i e s t k o z a k i h gradova, m e u k o j i m a su: e r k a s , K a n j o v i K o r s u m i da su o p k o l i l i n j e g o v u v l a s t i t u p r i j e s t o l n i c u e h r i n te da k r e u s v o j s k o m o d pedeset t i s u a K a l m u k a i K o z a k a na t a t a r s k o g a hana. T a t a r s k o m e h a n u j e poslan u o b i a j e n i dar p r i 18.2. g o d o m polaska u rat: k r z n o , sedlo i dvanaest t i s u a d u k a t a izm a r i n e , a l i se o n i s p r i a o da se zasad ne m o e p o j a v i t i , j e r se m o r a b o j a t i da e ga napasti R u s i i m b u d u g o t o v i s D o r o e n k o m . T r a i o je a k d a m u se iz M o l d a v s k e v r a t i e s t t i s u a Tatara. U n o v a e n i su n o v i j a n j i a r i , a dvije t i s u e p a e v a i s t u p i l i su kao spahije. Z a m i j e n j e n i su o t e t o m k r a n s k o m djecom, premda pravog j a n j i a r s k o g odabiranja nije vie bilo od Murata I V u t r i k o m e s a r i j a t a gdje su se p o b i r a l a b u g a r s k a , g r k a i albanska k r a n s k a djeca, a l i nasilno o t i m a n j e k r a n s k e djece za serajske odaje j o nije prestalo. N o v o u p i s a n i j a n j i a r i polazili su u m i m o h o d u p r e d s u l t a n o v i m o i m a k o d H a d i b a z a r o g l u a , p r i e m u je n j i h o v general, s a m s u n d i , d o b i o s t o t i n u duk a t a , dvadeset k a f t a n a za s t a r j e i n e , a m o m a d je d o b i l a n a dar t r i t i s u e a k i . P o e t k o m s v i b n j a u B a b a t a g je stigao i n t e r n u n - 10. 5.1674 ci j S i e k i e r z v n s k i , poslan o d strane R e p u b l i k e i Sobieskoga p r i g o d o m n o v o izabranoga k r a l j a , i predao v e l i k o m v e z i r u p i s m o isp r i a v a j u i se k r a l j e v o m s m r u i i z b o r o m novoga k r a l j a t o j e u p o v r a t k u zakasnio l a n i p o s l a n i t u r s k i p o s l a n i k i i z r a a v a j u i e l j u za m i r o m . V e l i k i je vezir o d g o v o r i o da m i r m o r a z a m o l i t i v r h o v n i p o s l a n i k . N a to s u l t a n p o e u c a r s k i a t o r , a beglerbe- 17.5. zi Sivasa, D a m a s k a i Silistre, k o j i su sa s v o j i m e t a m a s t i g l i u c a r s k i logor, b i l i su, kao i o b i n o , o d l i k o v a n i p o a s n o m o d j e o m i po i t a v o m c a r s t v u razaslani su f e r m a n i za o d r a v a n j e j a v n i h m o l i t a v a za r a t u d a m i j a m a , svakoga p o n e d j e l j k a i e t v r t k a . P o l o v i n o m l i p n j a (juna) s u l t a n je k r e n u o s ravnice H a d i b a z a r o g l u . V e l i k i vezir m u je iz iftaja d o a o u susret za s v e a n i d o e k i s u l t a n je i z m e u v e l i k o g a vezira i v e z i r a - m i l j e n i k a M u s t a f a - p a e dojahao u Babatag. S l i j e d i l o je u o b i a j e n o p o d j e l j i vanje k r z n a i k a f t a n a . V i j e s t i s perzijske granice, po k o j i m a je Perzijanci u g r o a v a j u , u i n i l e su p o t r e b n i m da se h i t n o imenuje s n a a n , a k t i v a n n a m j e s n i k . V e l i k i vezir je n a taj p o l o a j imenovao j a n j i a r s k o g a agu, vezira A b d u r a h m a n - p a u , k o j i se istakao p r e d K a n d i j o m kao h r a b r i r a t n i k , pa m u je povjereno u v a n j e i s t o n e granice Bagdada, k u e spasa. Pod njegovo zap o v j e d n i t v o stavljeni su begovi Rake, M o s u l a i e h i r s o r a . K a p l a n - p a a , k o j i je t a k o e r u i v a o n a j v e e povjerenje v e l i k o g a ve-

519

 i r a (svoga u r j a k a ) , i m e n o v a n j e n a m j e s n i k o m D i j a r b e k r a i z a p o v i j e e n o m u j e da n a j h i t n i j e onamo ode. U M o l d a v s k o j je t a t a r s k i h a n Selim-Giraj d o a o u c a r s k i l o g o r , k u d a je stigla i sretna vijest da se n a m j e s n i k u Damaska, H u s e i n - p a i , o d r e e n o m za opsjedanje H o i n a , k o j i j e sebi p r i v u k a o t r i e t e j a n j i a r a , k o p a a - l a g u m a r a i m i n o b a c a a iz K a m j e n j e c a , g r a d do30.7.1674. b r o v o l j n o predao. K o d S o r o k i j a j e v o j s k a p r e l a Dnjestar, p a j e n a j p r i j e l o g o r o v a l a u ispelskoj r a v n i c i n a k o z a k o m zemlji t u . Odavde se m o l d a v s k i v o j v o d a v r a t i o u J a i da i s p o r u i pedeset t i s u a k i l a p e n i c e i b r a n a , a v l a k i v o j v o d a je d o b i o zad a t a k da uspostavi puteve i mostove. N a m j e s n i k I b r a h i m iz H a leba j e trebao uz p o m o r u m e l i j s k o g beglerbega Sidi-zade Mehm e d - p a e i s a m s u n d i j e r a z o r i t i p a l a n k u Istene, pet do e s t sati u d a l j e n u . Pred c a r s k i a t o r j e b a e n o osamdeset glava poslan i h k a o t r o f e j l i p k a n s k i h T a t a r a k o j i s u p o b i j e d i l i Poljake i nap a l i B a r . U l o g o r u k o d K o m a r a o b j a v l j e n o j e da j e zabranjeno ii n a p l j a k a k e pohode, a t a t a r s k i h a n j e o b u e n u samurov i n u , j e r j e d o b i o zadatak da p o e u p o m o k o d e h r i n a opkol j e n o m k o z a k o m h e t m a n u . N a m j e s n i c i Haleba, A n a d o l i j e i Erz u r u m a p o d i g l i su mostove i o p u s t o i l i z e m l j u . U T i m a n o v s k u 19.8. j e stigao p o l j s k i p o s l a n i k . V o j n i p o h o d j e i a o u p r a v c u L i d i z i n a k o j i j e t r i dana ivio u s t r a h u , a o n d a se d o b r o v o l j n o predao. Osam s t o t i n a P o l j a k a p r e d a l i su se kao z a r o b l j e n i c i . O d n j i h su za sultana o d a b r a l i s t o t i n u i sedamdeset. R u m e l i j s k i beglerbeg j e spalio p a l a n k u K o p a n i d u ( V i n i c u ) i t r i j u m f a l n o u a o u cars k i l o g o r s n e k o l i k o s t o t i n a n a kolac n a t a k n u t i h glava. T e k p o t o j e b i o osvojen L a d i z i n i spaljena K o p a n i d a ( V i 2 1 . 8 . nica), s a s l u a n j e u T i m a n o k u p r i s t i g l i p o l j s k i p o s l a n i k I v a n K a r v e v s k v , p o d o l j s k i v i n o t o . O n j e d o n i o vijest da se Sobieski o k r u n i o za k r a l j a , a usmeno j e z a t r a i o da se v r a t e Podolje i U k r a j i n a p o l j s k o j k r u n i . Z b o g toga j e o t p r a v l j e n bez carskoga p i s m a ; d o b i o j e s o b o m p i s m o o d v e l i k o g a vezira. U isto j e vrijeme Sobieski poslao p o s l a n i k a Mvsliszevskoga, a kasnije Kaczorw s k o g a s b o g a t i m d a r o v i m a k t a t a r s k o m e h a n u da n j e g o v i m u t j e c a j e m o t k l o n i k o d Porte t u r s k i r a t . N a v r s t i g r a d H u m a n j e p o a o k a j m a k a m K a r a M u s t a f a sa e s n a e s t o d j e l a j a n j i a r a i sa s v i m a n a d o l s k i m , r u m e l i j s k i m , s i r i j s k i m i b o s a n s k i m e t a m a , u i v a o c i m a lena, dvadeset i e s t l a k i h t o p o v a i e s t r a t n i h z m i j a ; b i o j e to p r v i r a t n i p o t h v a t kojega j e poduzeo k a j m a k a m M u s t a f a - p a a sam, a kojega smo do sada u v i j e k sret a l i uz sultana u l o v u i tek j e d a n p u t u r a t u ( p r i opsadi K a m j e njeca). U s p j e h m u j e z a j a m i l a p r e m o n j e g o v i h boraca. S Do15.9. r o e n k o v o m p o m o i zauzet j e H u m a n ; svi su s t a n o v n i c i pobijen i , u l i c e preplavljene k r v l j u , k r a n i m a j e i v i m a oguljena k o a , n a p u n j e n a i poslana s u l t a n u . T o j e b i l o p r v o j u n a k o djelo Crnoga Mustafe, crnoga i p o i m e n u . T a t a r s k i h a n Selim-Giraj j e j a v i o da K o z a c i i Rusi, k o j i su o p k o l i l i e h r i n , n i s u s a e k a l i nje520

gov dolazak u e r k e s k e r m a n u , da su p o b j e g l i , a o n j e p o h a r a o mjesto. O s i m p o l o a j a B i j e l a Cerkova, k o j i j e b r a n i o s t a r j e i n a R a p p i , i s k l j u i v i K i j e v k o j i su d r a l i R u s i , sva j e z e m l j a o d D n j e s t r a do D n j e p r a b i l a p o d l o n a o s m a n s k o m o r u j u . T a t a r s k i h a n i D o r o e n k o su se p o k l o n i l i s u l t a n u i d o b i l i d o p u t e n j e za p o v r a t a k u d o m o v i n u . B u d u i da j e v e l i k i vezir Obolio, uveo i h j e n a p r i j e m k a j m a k a m K a r a M u s t a f a . Ovaj j e d o b i o m i n i s t a r sko k r z n o sa s u k n o m p o d s t a v l j e n o s a m u r o v i n o m , tobolac opto e n d r a g i m k a m e n j e m i bogato o p r e m l j e n a k o n j a , a kalga-sultan je dobio samurovinu s dugim rukavima, p r e s v u e n u zlatnom t k a n i n o m . D v a sina i d r u g i s u l t a n i d o b i l i su kaftane, k o z a k i h e t m a n j e d o b i o k a f t a n s b a r u n a s t i m k a l p a k o m , u k r a e n sam u r o v i n o m , b u z d o v a n i o p r e m l j e n o g a k o n j a . S u l t a n je v r h o v noga k o n j u n i k a poslao k v e l i k o m v e z i r u z a n i m a j u i se za njegovo z d r a v l j e i p o s l a v i m u j e d n o o d s v o j i h v l a s t i t i h s a m u r o v i h k r z n a d a se t i m e u t o p l i . K r z n o j e i m a l o u v i j e k i s v o j u p r i r o d n u z a d a u , a l i ga u osmanskoj h i s t o r i j i navode do besvijesti, opetuj u i n j e g o v o m u p o t r e b o m : b o d r e n j e i p o h v a l u , postavljanje i zahvalu za r a d o s n u vijest, kao dokaz m i l o s t i i n a p r o s t o svean u o d j e u . O b l a e n j e i s v l a e n j e k r z n a i l i p o a s n e o d j e e n a Ist o k u i m a isto z n a e n j e k a o nastupanje p o l o a j a i l i a s t i i l i odstupanje o d n a j n i e do n a j v i e a s t i , o d o p s k r b l j i v a a n a s t a m b i do vezira.

[ P o l o v i c o m r u j n a (septembra) krene se p r e k o B u g a k a 18.9. E d r e n u . A l i su se Sobieski i J a b l o n o v s k i b o r i l i da iz Poljske p o t j e r a j u t u r s k e i tatarske j a h a e . J a b l o n o v s k i j e p o t u k a o han a A d i l - G i r a j a i u s k o r o j e U k r a j i n a , sve do e h r i n a , opet lj|pa p o l j s k a . Sobieski p o n u d i m i r a l i ga n i v e l i k i vezir, a n i serasker i m a n I b r a h i m - p a a n i s u p r i h v a t i l i . B o r b e su se nastavile. Ser a s k e r j e o t i a o do p r e d L a v o v (po t u r s k i : I l b a ) , n a k o n g u b i t k a K a m j e n j e c a . Sobieski p o u r i s v o j s k o m i odnese v e l i k u p o b j e d u , k r a j j e r n u r e d i n pobjegne, p r e m d a je i m a o j a e snage. I b r a h i m - p a a m j . 8. n a v a l i n a V o l h i n j u i zauzme neke u t v r d e i gradove. Opsada i navala n a p o d o l j s k u t v r a v u T r e m b o v l i n i j e uspjela, a Sobieski, k o j i d o h r l i , spasi j e u a s u k a d a j e t r e b a l a p o d l e i . V e l i k i vezir j o se u v i j e k o g l u i v a o o r i j e i f r a n c u s k i h pregovaraa, u p u e n i h protiv d o a p t a v a n j a Nijemaca i ponovnih p o n u d a u g a r s k i h n e z a d o v o l j n i k a . O n i su, uz p o t a j n u p o d r k u Porte, o b e a v a l i , u i m e n e z a d o v o l j n i h v e l i k a a , d i i v o j s k u o d 12.000 r a t n i k a . B u d i m s k i n a m j e s n i k j e z a m i j e n j e n n a k o n g o d i n u dana, a p o l o a j j e d o b i o S i n o g l u Ali-paa. P o l o a j t u m a a n a Porti bio je, po s m r t i Panajottija, u loim rukama poljskog p r e o b r a e n i k a Bobovskoga, p a j e dan g r k o m l i j e n i k u A4aurocordatu. 521

S u l t a n j e p r i p r e m a o v e l i k u d v o s t r u k u s v e t k o v i n u , obrezivanje sina i u d a j u keri. N a n j u j e pozvao a u s t r i j s k o g cara, venec i j a n s k o g d u d a , francuskog i p o l j s k o g k r a l j a , a l i su se o n i isp r i a l i t o ne m o g u osobno d o i i o b e a l i p o s l a t i izvanredne izaslanike. Ovoga p u t a izostala su poslanstva, b i l o zbog k r a t k o e vremena, b i l o da se i z b j e g n u d a r o v i za u d a j u , b i l o iz straha zbog nedolaska i z v a n r e d n i h izaslanika. A k o su k r a n s k i v l a d a r i b i l i p o t e e n i , k r a n s k i p o d a n i c i Carstva b i l i su o p t e r e e n i p o r e z o m za j a v n u s v e t k o v i n u : svaka g r k a o b i t e l j m o r a l a je i s p o r u i t i trideset a k i , a u E d r e n u su o b i t e l j i p l a a l e deset g l a v a r i n a , e s t k o k o i j u , d v i j e guske i e t i r i p a t k e ; o s i m toga, m o r a l a je svaka k r a n s k a i i d o v s k a o b i t e l j p r i l o i t i za dogotovljenje j e d n o g v e l i k o g kazana. V e l i k i vezir j e osobno nadzirao o r g a n i z a c i j u proslave k o j a j e b i l a velelepna, i a k o je zaostajala za ono p o d 2 6 . 5 . M u r a t o m I I I . P r v i d a n b i l o j e g o e n j e , d r u g i dan j e m u f t i j a , 27. 5. sa kazaskerima i m u l a m a , u s u l t a n o v o m p r i s u u dao u e n o tum a e n j e K u r a n a , a t r e i dan j e d v o r s k i i m a m V a n i p r e d v o d i o e j h o v e t e k i j a k o j i su p r i s u s t v o v a l i t r c i n e k i h t e r i j a k i j a , t j . pu a a o p i j a , p r i v l a n a razonoda k o j a j e i m a l a p o k l o n i k a m e u ^ d e r v i i m a ; z a t i m su se n a r e d n i h dana u g o s t i l i v o j n i c i i d r u g i " v i i s l u b e n i c i ; p r i n c M u s t a f a j e doveden da p o l j u b i ocu r u k u , 6 . 6 . a m u f t i j a je t o m p r i l i k o m obavio u o b i a j e n u m o l i t v u ; u g o e n je i n a r o d grada, te se dvanaestog dana, k o j i j e pao n a Poslanikov r o e n d a n , o b a v i l o obrezivanje n a k o n m o l i t v e u d a m i j i i u g o e n j a vezira. J o t r i dana t r a j a l a j e s v e t k o v i n a sa g o e n j e m i i g r o k a z o m , p o v o r k a m a , p r i n o e n j e m darova i v a t r o m e t o m do duboko u no . e t r n a e s t dana kasnije p r o s l a v i l a se sjajno udaja sultanove k e r i H a t i d e za d r u g o g v e z i r a - m i l j e n i k a M u s t a f a - p a u , t a k o e r e t r n a e s t dana sa s v e a n i m ulascima, p o v o r k a m a , g o e n j e m i igrokazima. E r d e l j s k i i d u b r o v a k i p o s l a n i c i , j e d i n i k o j i su p r i n i j e l i dar o v e p r i p r v o j s v e t k o v i n i , i m a l i su, e s t dana p r e d n j e z i n p o e tak, p r i j e m k o d n o v o g engleskog p o s l a n i k a , l o r d a Johna F i n c h a . B i o j e l o e s m j e t e n i p r i m l j e n , a l i j e k a p i t u l a c i j a b i l a obnovljena. Engleska j e , naime, dva mjeseca p r i j e njegova dolaska, nak o n p o m o r s k i h b i t a k a , z a k l j u i l a posebni m i r sa n a m j e s n i k o m Halil-paom, dajem I b r a h i m o m , agom i divanom Tripolisa. T r i d r a v e n a sjeveru A f r i k e osamostaljivale su se o d Porte, p a su p o m o r s k e sile: Francuska, Engleska i Nizozemska, stupale u odnose s n j i m a , ne o b a z i r u i se n a P o r t u . N a P o r t i su se p o e l e o b n a v l j a t i o p t u b e p r o t i v g r a n i n i h u p a d a . T a k o j e a u s t r i j s k i general Strasoldo napao D e b r e c i n sa 10.000 r a t n i k a , a u E g e r u izgradio j e d n u p a l a n k u ( d r v e n u u t v r d u ) . K a d a j e a u s t r i j s k i rezident pozvan da to o b j a s n i , o d g o v o r i o j e da j e general u D e b r e c i n u t u k a o samo ugarske p o b u n j e n i k e , a ne m u s l i m a n e , d o k j e p a l a n k a samo r a n i j e spaljeni Volgar. U H r v a t s k u su u p a l i t u r s k i r a t n i c i sa trideset zastava i nanije522

l i , pod v o d s t v o m p o b u n j e n i k o g v o e V j e k o v a c k i j a , goleme tete G r a d i c i , D u b i c i , V e l i k o j , K o s t a j n i c i , i d r u g i m m j e s t i m a n a g r a n i c i , a da se n a k n a d a za to n i j e m o g l a d o b i t i ; onda su K a r l o v a n i n a p a l i B i h a . T a k v e v i j e s t i stvarale su zlu k r v i u Cari- m j . 3 . 1 6 7 6 . g r a d u . D o l i su t a m o venecijanski k o n z u l (bailo) M o r o s i n i i p o l j ski p l e m i D o m b r o v s k v ; ovaj j e b i o s p i s m o m f r a n c u s k o g poslanika u P o l j s k o j k o j i j e p o d r a v a o n a c r t m i r a . I z Bagdada, kao i K a i r a , dolazile su u z n e m i r u j u e v i j e s t i o p o b u n i vojske, osob i t o u o v o m zadnjem m j e s t u , gdje su t r u p e s m i j e n i l e namjesn i k a A h m e t - p a u iji su zahtjevi u f i n a n c i j s k o m pogledu b i l i nep o d n o l j i v i . V o j s k a j e o t o m e i z v i j e s t i l a P o r t u , p a je b i o na njegovo mjesto i m e n o v a n bagdadski n a m j e s n i k , A b d u r a h m a n - p a a , k o j i j e s i l o m i l u k a v s t v o m sredio s t v a r i . P r o l o j e deset g o d i n a da j e s u l t a n M e h m e d b i o o t s u t a n iz glavnoga grada i da j e rezidirao u d r u g o j p r i j e s t o l n i c i , Edren u , i d o l o j e v r i j e m e da se C a r i g r a d u v r a t i njegov ugled glavnog grada. P r i j e odlaska, posjetio j e sa h a r e m o m n o v u p a l a u t o se i z g r a d i l a u A k b i n a r u , t r i sata o d grada, gdje su dobavljen i n a j l j e p i s t u b o v i iz c a r i g r a d s k o g seraja; z a t i m je p o l o i o kamen-temeljac za n o v i seraj u E d r e n u , na k o j e m j e dnevno r a d i lo 10.000 l j u d i . P o e t k o m t r a v n j a d o a o j e u C a r i g r a d , a l i ga to o i t o n i j e m n o g o veselilo, j e r se smjestio na T r g u s t r i j e l a , iza p r e d g r a a H a k o j . O d r a n j e d i v a n r a d i isplate vojske, n a k o j e m n i j e b i o v e l i k i vezir, p a ga j e zastupao zet, k a j m a k a m K a r a M u stafa. M o d a ga j e bolest u i n i l a p r i j e m l j i v i m za p o l j s k i p r i j e d log m i r a , no o t a d a se n i j e m o g l o sasvim r a u n a t i sa D o r o e n k o m . Osmanska v o j s k a o d 20.000 r a t n i k a p r e l a je p r e k o ho i n s k o g m o s t a k a K a m j e n j e c u i , p o t o se t u z d r u i l a sa Tatar i m a , u t a b o r i l a se p r e d B a r o m . N a mjesto u m r l o g serdara I b r a h i m - p a e (namjesnika Bosne) i m e n o v a n j e I b r a h i m - p a a iz Damas'ka; bosanskog I b r a h i m a zvali s u i m a n , t j . u g o j e n i , a ovoga e j t a n , t j . a v o . O n krene p r o t i v Galicije. J a n j i a r i su negodovali da su, p o t o i h n i j e v o d i o n i sultan n i v e l i k i vezir, izloeni t e k o a m a vojne, d o k s u l t a n l o v i , a v e l i k i vezir m i r n o sjedi u C a r i g r a d u . e s t r a z m i j e n j e n i h o f i c i r a p r e g o v a r a l i su o u v j e t i m a m i r a . I b r a h i m j e sjedio s p o l j s k i m p r e g o v a r a e m , kada j e d o b i o v i j e s t da j e p o l j s k i k r a l j napao Tatare k o d Mogiljeva i natjerao i h u b i j e g . O n zaspe P o l j a k a p r i g o v o r i m a i zapov i j e d i svojoj k o n j i c i da krene n a Poljake, n a k o j e n a i e p o d R o v n o m . B i t k a j e b i l a duga i k r v a v a , a l i n e o d l u n a , te n o rastavi borce. Sobieski sa 15.000 r a t n i k a u a m i se t u , iza njega Dnjestar, a p r e d n j i m r j e i c a Uica, desno m o v a r e , lijevo g r a d i R o v n o . B r a n i o se dvadeset dana sa e z d e s e t e s t t o p o v a p r o t i v p r e m o n o g p r o t i v n i k a . Serdar i h a n su se nabacivali p r i g o v o r i m a i o d l u i l i se za m i r , k o j i bude, k o n a n o , p o t p i s a n . Podolje i K a m j e n j e c ostanu T u r c i m a , granica j e b i l a d u B u a a , B a r a , B j a l o v a i e r k o v a ; U k r a j i n a , o s i m Pjarzaka i P o d v o l o a , bude predana Porti.] 523

22. 5. 1676. 7.4. 14. 5.

m j . 8.

27. 9.

10.

U m e u v r e m e n u j e sultanov l o g o r s m j e s t a s t r i j e l i a r a po10.10. a o n a t a b o r i t e e r i i - a j r i , a odavde u Edrene. K a j m a k a m M u s t a f a - p a a i m i l j e n i k M u s t a f a - p a a p r a t i l i su s u l t a n a s v e z i r o m N i a n d i A b d i - p a o m . V e l i k i vezir j e v e b i o j a k o bolestan i naprezao se s u s t i i c a r s k i t a b o r . K a d j e i z a a o iz Burgasa, b i o je p r i s i l j e n b o r a v i t i b l i z u nasipa za m o s t n a E r g e n i na Karabeb e r o v u p o l j s k o m d o b r u , gdje j e n a k o n osamnaest dana b o l o v a n j a 30.10. u m r o . N j e g o v a p r a t n j a j e o d m a h , n a k o n obavljene p o s m r t n e m o l i t v e , o d n i j e l a le u C a r i g r a d , gdje j e p o k o p a n u g r o b n i c u t o j u j e podigao otac m u , M e h m e d K o p r u l u . B i o j e samo j e d a n d a n manje o d petnaest p u n i h g o d i n a v e l i k vezir, n a j d u l j e o d svih vezira k o j e Osmansko carstvo i m a do d a n a n j e g a dana; vladao j e devet i p o mjeseci d u e o d S o k o l o v i a i u m r o j e u e t r deset i p r v o j g o d i n i o d vodene b o l e s t i t o j u j e d o b i o o d prevel i k o g u i v a n j a v i n a i r a k i j e . B i o j e v i s o k a rasta, podebeo, velik i h i o t v o r e n i h o i j u , b j e l o p u t , o t m j e n a d r a n j a k o j e osvaja l j u d e . N i j e b i o k r v o l o a n s i l n i k k a o otac, a l i n e p r i j a t e l j podjarm l j i v a n j a i nepravde; b i o j e t a k o iznad svakog p o d m i i v a n j a , pohlepe za n o v c e m i s e b i n o u da su d a r o v i k o d njega z n a i l i , u m j e s t o p r e p o r u k u , v i e z a p r e k u za postizavanje n e k i h elja. B i o j e i r o k a , p r o d o r n a duha, l a k a i d o b r a p a m e n j a , ocjena m u j e b i l a s i g u r n a i v r s t a , z d r a v i r a z u m i p r a v o usmjerena misao n a j b r i m su n a i n o m stizali do istine. G o v o r i o j e m a l o i skrom n o , a l i u v i j e k s poznavanjem s t v a r i i z r e l i m r a z u m i j e v a n j e m . N a j p r i j e se posvetio i z u a v a n j u p r a v a , a z a t i m su ga znanosti p r a t i l e u l o g o r sve do obale Rabe i Dnjestra; one su m u b i l e p r a t i l j e i zabavljale ga u o b l a c i m a p u a n o g a p r a h a u razvalin a m a K a n d i j e . U C a r i g r a d u j e znanostima posvetio j a v n u i t a o n i c u . Njegov u v a r p e a t a j e b i o i s p r v a njegov h i s t o r i a r Hasan, pisac P o v i j e s n i h d r a g o c j e n o s t i ; p r i m a l a c m o l b i b i o je p j e s n i k N a b i , pisac p o v i j e s t i zauzimanja K a m j e n j e c a ; j e d a n d r u gi primalac m o l b i je bio pjesnik H a j l i k o j i je kronogramima p r o s l a v i o zauzimanje U j v a r a (Neuhausel Nove Z a m k v ) ; zauzim a n j e K a n d i j e (Krete) opjevao j e p j e s n i k M e z a k i , t a k o e r p r i m a l a c m o l b i . Pjesnika T a l i b i j a j e n e k o v r i j e m e u p o t r i j e b i o k a o reis-efendiju, a p j e s n i k a F e n n i j a j e postavio za u s p j e l u k a s i d u n a p o l o a j sekretara za u b i r a n j e glavarine (poreza po osobi). Fenn i , t j . p r o n a l a z a , b i o j e isto t a k o v e l i k i l j u b i t e l j g r a e v i n a kao i l j u b i t e l j e n a . Sagradio j e uz e v r o p s k i dvorac na B o s f o r u k r a s n u v i l u ( k o k ) s l i j e p i m u l j a n i m s l i k a m a . T r a j n i j i spomen i k postavio j e H u s e i n Hezarfenn, t j . t i s u o s t r u k i u m j e t n i k , p o d z a t i t o m A h m e t a K o p r u l u j a , d a r u j u o i t r i v r i j e d n a djela: j e d n u o p u povijest, j e d n u s t a t i s t i k u Osmanskog carstva i jed n o d j e l o o v e l i i n i Osmanove dinastije. P o t p o m a u i pjesnike, p r a v n i k e i s t a t i s t i a r e , o d k o j i h smo s e d m o r i c u s p o m e n u l i po i m e n u , v e l i k i A h m e t K o p r u l u j e blag o u i p r a v e d n o u okajao t o j e njegov otac M e h m e d , s nep r a v o m nazvan veliki K o p r u l u , s k r i v i o , s m a k n u v i pjesnike i 524

u e n j a k e kao R u h i j a i V i d i j a i u n i t i v i trideset t i s u a l j u d i , p a se o p e n i t o o g r i j e i o o znanost i o o v j e n o s t . V l a d a v i n a Meh m e d a I V i l i b o l j e r e i o b a j u K o p r u l i i j a , A h m e t a i kasnije njegova b r a t a Mustafe, p r e d z a d n j a je sjajna t o k a osmanske k n j i e v n o s t i , k o j a , i a k o nije v i e b i l a na v r h u n c u gdje je b i l a za Sul e j m a n a u u m i j e u r i j e i i u p r a v u j o se nedavno ponosila h i s t o r i a r i m a i H a d i H a l i f i n o m e n c i k l o p e d i j s k o m u e n o u ; i p a k i m a o d l i n e pjesnike, h i s t o r i a r e , u e n j a k e , p r a v n i k e , l i j e n i k e , s a s t a v l j a e pisama, glazbenike i kaligrafe. Od pola t i s u e p j e s n i k a , k o j e n a b r a j a j u Safaijeve b i o g r a f i j e iz druge p o l o v i n e sedamnaestog i p r v e p o l o v i n e osamnaestog s t o l j e a , ostavilo i h je petnaest d i v a n e . O d o v i h se desetak n j i h pozabavilo samo h i m n a m a P o s l a n i k u (naat), dvojica, T i f l i i M e d i h i , c i k l i k i m p j e s m a m a , a n e k o l i k o n j i h p j e s m a m a o Poslanikov u u s p e u na nebo. A r a p s k i i p e r z i j s k i pisci t a k o e r su n a l i svoje prevodioce i t u m a e , kao znamenite arapske Tugraijeve K a ' b Ben Z u h e i r o v e kaside. Sabir je preveo R u u i p o e t a k p r o l j e a , perzijskoga p j e s n i k a D e l a l a , k o j i j e i K a t e g o r i j e e i z a g o g e posvetio v e l i k o m veziru A h m e t u K o p r u l u j u . A s i m je n a s t a v l j a r o m a n t i n e pjesme Lejle i M e d n u n a p j e s n i k a Kaf-zade, a A s i m je nastavio I z b o r c v j e t o v a . N a k o n R i j a z i j a i R i zaa s a k u p l j a l i su I z e t i i K e f e n i vijesti o p j e s n i c i m a . Jedan o d n a j z n a m e n i t i j i h p j e s n i k a b i o j e N a b i , pisac t a j n i h dopisa vezir a - l j u b i m c a Mustafe, k o j e m u je Safai dao p o a s n i naslov k r a l j p j e s n i t v a svoga v r e m e n a . Napisao je (knjigu o d o b r u savjetu, r a s p r a v u p o d n a s l o v o m : P o k l o n za oba h a r e m a ( M e k u i Medinu) i ve spomenutu h i s t o r i j u p o b j e d n i k o g zauzimanja Kamjenjeca. D r u g i su se p j e s n i c i i s t i c a l i kao k a l i g r a f i , n a r o i t o u tal i k u , t j . r u k o p i s k o j i kao da v i s i , a p r i k l a d a n je za pjesme, k a o t o p j e s n i t v o l e b d i i z m e u neba i zemlje. P j e s n i k a - m i s t i a r a D e v r i j a s p o m e n u l i smo v e p r i j e p r i g o d o m njegove s m r t i , a o m i s t i a r u M i s r i j u g o v o r i t e m o j o p r i njegovu p r o g o n s t v u ; gov o r i t e m o i o d j e l i m a k o j a se m o g u svrstavati u p r a v o k a d budemo govorili o smrti najistaknutijih uenjaka-pravnlka; t u su j o i e t i k a djela reis-efendije S a r i A b d u l l a h a , i j e j e pjesni k o i m e t a k o e r A b d i : S a v j e t n i k k r a l j e v a , P l o d s r c a , Biser i d r a g o c j e n o s t , P u t l j u b a v n i k a , z a t i m k o m e n t a r za dva n a j z n a m e n i t i j a m i s t i n a djeia A r a p a i Perzijanaca, n a i m e za Pe a t n e p r s t e n e I b n u l A r e b i j a i za Mesnevi D e l a l e d i n R u m i j a . Cijenjene z b i r k e p i s a m a toga v r e m e n a p o t j e u o d m u f t i j e Abdulaziza i p j e s n i k a N a b i j a , a Baldur-zade, ije je p j e s n i k o i m e Zelisi, ostavio j e u z o r za sudske d o k u m e n t e . M e u o v o m skup i n o m p j e s n i k a nalazi se v i e n a j u g l e d n i j i h v i s o k i h i n o v n i k a u c a r s t v u : dva d r a v n a s e k r e t a r a za sultanov p o t p i s , H a z i n i i A b d i i e t i r i m u f t i j e : Behai, Aziz, Said i Fejzi. N a b i , p j e s n i k i k r a l j onoga vremena, samo je k r a l j - p a t u Ijak u usporedbi s p j e s n i k i m zlatnim kraljevima prijanjeg v r e m e n a u Osmana, a n a r o i t o u p o r e d b i s B a k i j e m , n a j v e i m 525

l i r i k o m m e u n j i m a ; m e u t i m , u povijesti je ovo r a z d o b l j e daleko n a j i s t a k n u t i j e v i s o k o m p r a g m a t i n o m v r i j e d n o u izvor a . Povijest H u s e i n a V e d i h i j a , u v a r a p e a t a k a p u d a n p a e M u stafe, o b u h v a a razdoblje o d dvadeset i jedne godine, E m i r A l i j a j e opisao opsadu e g e d i n a u j e d n o m p o s e b n o m djelu, a oboj i c a su b i l i o e v i c i . F a h r e d i n , sin d r u s k o g a kneza i sin velikoga vezira Nasuha (Maan-zade i Nasuh-zade), k o j i su p o t e e n i maa, odgojeni m e u p a e v i m a , s m a t r a l i su s i g u r n i j i m opisati ona djela k o j a su v i d j e l i s v o j i m o i m a , nego da sami, p o p u t svojih o e v a , po s v o j i m d j e l i m a b u d u t r a g i a n p r e d m e t p o v i j e s t i . i n t u m a a M i n a r a , k o j i n i j e i m a o d l a k a na j e z i k u , i p o t e n i , nep r i s t r a n i e n c i k l o p e d i k H a d i H a l i f a daleko su iznad isprazne r j e i t o s t i V e l i k o g a n i a n d i j e , h i s t o r i a r a S u l e j m a n a Zakonodavca i iznad gizdave r j e i t o s t i v e l i k o g a m u f t i j e Seadedina; muf t i j a Aziz j e u svojoj o p o j povijesti i p r e v i e a r o l i k i presku e n , a u p o v i j e s t i svoga v r e m e n a p r e i r o k i prestrastan, d o k je d r a v n i sekretar A b d i - p a a do n a j v e e sitnice d v o r s k i t o a n , a da b i se mogao m j e r i t i sa a r i b u l - m i n a r z a d e o m , s Nasuh-zadeo m i H a d i H a l i f o m i s n j i m a p o s t a v i t i u i s t i red; a l i su pak obojica, u s p o r e u j i ih s ostalima, vrijedni izvori. Carski historiograf N a i m a z a b i l j e i o je samo ono t o je k o d ovdje spomenut i h n a a o , bez p o t e n o g a r e d a i veze, a l i ga ide hvala zbog toga t o j e slobodno govorio o M u r a t o v o j t i r a n i j i i I b r a h i m o v o j s k l o n o s t i u i c i m a , o u d o v i n o j v l a d a v i n i v o j n i k a i evnuha i o p o k r e t a k o j snazi i razlogu p r o m j e n a n a p r i j e s t o l j u . S n j i m prestaje slobodno i z r a a v a n j e u p o v i j e s t i carevine, a njegov je nas t a v l j a R a i d , k o j i j e v e i m d i j e l o m o p o n a a o A b d i - p a u , a zat i m njegova n a s t a v l j a a , defterdara M e h m e d - p a u . O n je ve daleko s i r o m a n i j i u o c r t a v a n j u k a r a k t e r n i h c r t a i gotovo sas v i m l i e n h i s t o r i j s k o g suda. Njegov j e n a j b o l j i izvor do s v r e t k a k r e t s k o g a r a t a povijest A h m e d a K o p r u l i i j a , t o j u je napisao Hasan, K o p r u l u j e v u v a r p e a t a . Taj izvor g o v o r i bez pretjer i v a n j a , i n j e n i c a m a i d o k a z i m a ; to su n a i m e d r a v n i d o k u m e n t i k o j i p o t j e u o d pera samoga A h m e t a K o p r i i l u j a i n a j l j e p a su p o h v a l a n j e m u kao v o j s k o v o i (seraskeru) i znanstveno obr a z o v a n o m d r a v n i k u ; v i a n m a u nije zaboravio pero s k o j i m se s p r i j a t e l j i o d o k se bavio p r a v n i m z n a n o s t i m a . T r o s t r u k u pohvalu velikom Ahmetu Kopruluju izraavaju t r i rata: ugarski, k r e t s k i i p o l j s k i , t r o s t r u k o z a u z e e : U j v a r a (Neuhausel Nove Z a m k v ) , K a n d i j e i K a m j e n j e c a i t r o s t r u k i m i r : v a v a r s k i , kand i j s k i i u R o v n u s k l o p l j e n ; m i r kao s t r i s v i j e n j a k a p o l j e p a o j e carstvo, p o v e a v a j u i , s m i r u j u i i u r e u j u i ga. Od svih vel i k i h vezira o n je n a j d u l j e vladao c a r s t v o m , za devet i p o mjeseci d u l j e od velikoga S o k o l o v i a i j e d i n i j e k o j i z a s l u u j e da se s n j i m u s p o r e u j e . Upravo jedno stoljee stoji i z m e u vladanja i s m r t i obojice, t a k o da se i s p u n i l a o m i l j e l a n a r o d n a u z r e i c a m u s l i m a n a da p o e t k o m svakoga s t o l j e a j e d a n v e l i k i o v j e k s v o m s t o l j e u u d a r a ig n a e l o , n a i m e u p o s l j e d n j e m s t o l j e u

526

p r v o g a t i s u l j e a po H i d r e t u i u p r v o m s t o l j e u drugoga t i s u l j e a , k r a j e m dakle i p o e t k o m s t o l j e a , p o j a v o m Sokolovi a i A h m e t a . S o k o l o v i i A h m e t su o b o j i c a kao v e l i k i veziri po n a e l u ili sasvim s u p r o t n i m p u t e v i m a , s o b z i r o m na p r i r o e n e i n a u e n e sposobnosti. S o k o l o v i je o d m a h iz paevs'ke sobe po a o p u t e m v o j n i k e k a r i j e r e i v e j u je trideset g o d i n a slijedio s h r a b r o u i s r e o m , k a d a j e S u l e j m a n u n j e m u prepoznao ov j e k a za p o l o a j velikoga vezira i , i m e n o v a v i ga v e l i k i m vezir o m , o d r a o carstvo j o i p r e k o svoje s m r t i , stalno n a n a j v i e m v r h u n c u m o i . K o p r u l u je, s u p r o t n o od ovoga, po o e v u odre e n j u p o a o p u t e m p r a v a i p r o a o je sve stupnjeve do m u d e r i sa n a S u l e j m a n i j i , k a d je sa dvadeset i e s t g o d i n a postao vel i k i m v e z i r o m , a taj p o l o a j nije z a s l u i o d j e l i m a , nego ga je naslijedio ( o e v i m d j e l i m a i m a j i n o m u m j e t n o u ) . Bacio se u rat, a da nije imao p r i r o d n i h sposobnosti za v o j s k o v o u , b i l o zbog elje za r a t n o m slavom, b i l o zbog o s v j e d o e n j a da je vanjski r a t n a j b o l j e sredstvo k o j e o d v o d i u n u t r a n j i n e m i r . M a d a je u p o r n o u i p r e m o i postao o s v a j a U j v a r a (Neuhausel Nove Z a m k v ) , K a n d i j e i K a m j e n j e c a , i p a k j e u b i t k a m a k o d sv. Goth a r d a i H o i n a u osmanskoj v o j s c i v e odavna o p e n i t o prevladalo m i l j e n j e da on nije v o j s k o v o a , a to se i te k a k o k r v a v o p o t v r d i l o . S o k o l o v i je, n a s u p r o t o v o m e , b i o trideset g o d i n a borac n a m o r u i na k o p n u i o s v a j a Sigeta, a l i je sve svoje m i sli u p r a v i o samo na o d r a v a n j e m i r a , a n a j v e a osvajanja za njegovo v r i j e m e : A r a b i j a , C i p a r i G r u z i j a b i l i su samo nehoti n i p l o d v o j n i h p o h o d a t o su m u i h n a m e t n u l i r a t n i v r h o v n i c i , e l j n i r a t a , p l j a k e i vladavine, kao t o su b i l i S i n a n i M u s t a f a . O b o j i c i u j e d n a k o j m j e r i p r i p a d a p o h v a l a zbog p r a v e d n o s t i , samo t o je A h m e t b i o b l a i po p r i r o d i i i m a o v e u znanstvenu obrazovanost nego S o k o l o v i , za k o j e g p o s t o j i s u m n j a da l i j e znao i t a t i i p i s a t i , a i p a k je b i o z a t i t n i k u e n i h l j u d i i najistak n u t i j i su m u p o s v e i v a l i svoja djela. Samo je p r v a g o d i n a A h m e t o v a v l a d a n j a kao v e l i k o g a vezira j o z a m r l j a n a k r v a v i m n i zom s m a k n u a , i l i t o je zaista n e o p h o d n o b i l o u k l o n i t i t o l i k e glave kao kvasac pobune, i l i t o je A h m e t h t i o p o b u n u samo zap l a i t i da ova, d r u i p r e d s i n o m kao i p r e d ocem, ne b i opet p o d i g l a glavu h i d r e . T a k o se A h m e t K o p r u l u p r i s i l i o p r i k a z a t i p r k o s i t e , m r a n o lice, d o k m u j e n a e l u sjala blagost. K o p r u l u i S o k o l o v i su, svaki za sebe, i m a l i k r u t i stav, a l i ne n a j e d n a k i m s t r a n a m a , p r v i je i m a o t v r d i stav p r e m a p o d a n i c i m a , a Sokolov i p r e m a o n i m a k o j i su v l a d a l i . S o k o l o v i je preuzeo z e m l j u s r e e n u i u suglasnoj s u r a d n j i svih novo u r e e n i h snaga; on j u je i z a d r a o i t a v svoj i v o t v r s t o m r u k o m za t r i s u l t a n a u tak v o m stanju, d o k su s n a n i t a k m a c i , kao M u s t a f a , Sinan i Ferh a t - p a a , svaki a s p r i j e t i l i u S e l i m o v o j r a z b l u d n o s t i i M u r a t o v o j slabosti n a i m o n o g a saveznika p r o t i v m o i v e l i k o g a vezira. U t o m p o g l e d u j e K o p r u l u j e v p o l o a j b i l a l a k a d j e j a igra. On n i j e i m a o n i t a k m a c a n i t i se trebao b o j a t i gospodara k o j i je sa527

s v i m b i o z a o k u p l j e n l o v o m . T r i p r v a i n a j u t j e c a j n i j a v e l i k a carska d o s t o j a n s t v e n i k a su b i l i n j e g o v i zetovi: k a j m a k a m K a r a M u stafa, k a p u d a n p a a K a p l a n - p a a i S i d i M e h m e d - p a a . S ove t r i r u k e j e neometano vladao c a r s t v o m , kao t o j e K a n d i j u nadvladao a z i j s k o m , a f r i k o m i e v r o p s k o m m i i c o m ; m e u t i m , o t k a d je S o k o l o v i u m r o , nestalo j e v r s t i h c a r s k i h u r e d b i , svi vezov i su se r a z l a b a v i l i p o b u n a m a i p r o m j e n o m n a p r i j e s t o l j u i sam o su k r a t k o m , p e t o g o d i n j o m o e v o m v l a d a v i n o m u k r v a v i m i g v o z d e n i m m j e r a m a , u s v r h u o z d r a v l j e n j a , oeliili. D o l o je do p r o p a d a n j a f i n a n c i j a , v o j n i h u r e d a b a , oduzimanje lena, a izvanredno sakupljanje t r i t i s u e k r a n s k i h d j e a k a za ove godine b i l i su samo p o k u a j u s p o s t a v l j a n j a starog p o r e t k a f i n a n c i j a i n o v a e n j a vojske po k a n u n u o d k r a n s k i h d j e a k a . U t o m j e p o g l e d u K o p r u l u j e v stav b i o sasvim sigurno o t r i j i , j e r j e l a k e n e t o o d r a t i nego n o v o u r e d i t i i l i p o b o l j a t i . Zbog toga n i j e ostavio za s o b o m spomenika, o s i m k n j i n i c e , d o k je S o k o l o v i presvodio t o l i k e d a m i j e , hanove, k o l e i k u h i n j e za s i r o t i n j u , u E v r o p i i u A z i j i ; o d Sigeta, gdje j e nadsvodio mjesto gdje j e S u l e j m a n u m r o , sve do T a i l a , gdje j e u t v r d i o Pajas, p a sve t a m o do Meke. O d o s t a v l j e n i h spomenika, da se u d o v o l j i o b i a j u i m i l o s r u , v e l i k o vezirstvo A h m e t a K o p r i i l u j a t a k o m a l o m o e m o u s p o r e d i t i sa S o k o l o v i e v i m , k a o b i l o k o j i momenat iz K o p r u l u j e v a i v o t a sa a s o m p u n i m slutnje k a d a j e zauzet Siget p a j e S o k o l o v i u i m e u m r l o g Sulejmana, u i m e o s v a j a a i v l a d a r a , n e s l o m i v o m t a j n o m u g u i o sjeme g r a a n skoga r a t a , z a j a m i v i n a s l j e d n i k u dalje vladanje. S o k o l o v i j e bio iskusan v o j s k o v o a , a l i j e i p a k n a e l n o stalno r a d i o za m i r i j a a n j e uprave, d o k j e K o p r u l u s u r o e n i m m i r o l j u b i v i m sklon o s t i m a iz j e d n o g a r a t a v e bacio sjeme za d r u g i ; u M a a r s k o j je p o r a d i o za b u n u p o d k r i n k o m m i r a . i n i se da j e S o k o l o v i p o t e n i j i i zato vei v e l i k i vezir, a iza njega j e sasvim s i g u r n o A h m e t K o p r u l u (uprili) najvei u Osmanskom carstvu.

528

GLAVA PEDESETSEDMA Od vezirstva Kara Mustafe do drugog opsjedanja Bea

[Po s m r t i Ahmeta K o p r u l i i j a carski p e a t dobije K a r a M u stafa, s i n U r u d - b e g a , uglednog spahije iz M e r z i f u n a , k o j i j e odgojen skupa sa u m r l i m v e l i k i m v e z i r o m , n a j p r i j e p o s t a v l j e n d r u g i m k o n j u n i k o m , z a t i m beglerbegom Silistre i D i j a r b e k r a , k a p u d a n p a o m te k a j m a k a m o m . P o e t k o m v e l j a e (februara) d v o r se p r e m j e s t i u Carigrad, gdje u s k o r o d o e p o l j s k i izaslanik r a d i p o t v r d e m i r a s k l o p l j e n o g k o d Rovna. P o r t a j e b i l a obavije t e n a o d h a n a Selim-Giraja i o d j e d n o g g r k o g s v e e n i k a k o j i j e d o a o iz U k r a j i n e da j e k o z a k i h e t m a n D o r o e n k o pao u ruske r u k e . Sada j e ona s m a t r a l a k o r i s n i m o s l o b o d i t i sina B o g d a n a H m j e l n i c k i j a , k o j e g su T a t a r i u h v a t i l i i i z r u i l i i k o j i j e l e a o u z a t v o r u Sedam k u l a , i p o s t a v i t i ga za h e t m a n a . I s t o d o b n o j e R u s i j i o b j a v l j e n r a t i I b r a h i m - p a a kao serdar krene skupa sa k r i m s k i m hanom. T o j e p o r e m e t i l o r a n i j i p l a n K a r a Mustafe k o j i j e h t i o zar a t i t i s A u s t r i j o m , j e r je o d r a n i j e b i o z a t i t n i k u g a r s k i h nezad o v o l j n i k a . Sada su se n a P o r t i p o j a v i l a t r i glavna p o b u n j e n i k a . O s i m toga r a t j e poticao i f r a n c u s k i p o s l a n i k i j i j e k r a l j b i o u r a t u s r u s k i m c a r o m . T a k o su p o s r e d s t v o m venecijanskog i n e n j e r a Barozzija, k o j i j e za zasluge u p o h o d u n a K a n d i j u uivao t u r s k u p e n z i j u , nekog f r a n c u s k o g jezuite u r u k e v e l i k o g vez i r a d o s p j e l i p l a n o v i o b j e t v r a v e , R a b a i K o m a r n a . Poslanici su d o l i e s t i t a t i v e l i k o m v e z i r u , a l i j e izbio i n c i d e n t s francus k i m p o s l a n i k o m ; o n n i j e h t i o sjesti n a s t o l i c u k o j a j e b i l a n i e postavljena o d vezirove, p a j e z a v r i o u k u n o m z a t v o r u . N o to n i j e smetalo v e n e c i j a n s k o m p o s l a n i k u , kojeg su o n d a s l i j e d i l i i ostali. D o a o j e v e l i k i p o l j s k i p o s l a n i k G n i n s k i s g o l e m i m sjaj e m i p r a t n j o m . Par dana kasnije b i o je p r i m l j e n , a zalagao se za udaljavanje Tatara, za o s l o b a a n j e taoca i z a r o b l j e n i k a i o s o b i t o za dodavanje n e k i h l a n o v a s k l o p l j e n o m m i r u . T u r c i n i s u h t j e l i n i t a d a t i o d Podolja, a o d U k r a j i n e su posjedovali samo t r e i n u o k o B j e l o c e r k o v a i P o d v o l o a sa dvadeset palank i i s t o t i n u sela uz p r v o mjesto, a sedamnaest uz drugo. Ova su mjesta, k o j a j e o d p o e t k a r a t a d r a o D o r o e n k o , ostala P o l j a c i m a , zato su se P o l j a c i m o r a l i p o v u i iz B a r a i M e d i b o a , p a se tek u s v i b n j u (maju) i d u e godine mogao m i r o d r a t i p o d t i m u v j e t i m a . D o k je p o s l a n i k b i o u C a r i g r a d u , I b r a h i m - p a a j e k r e n u o p r o t i v e h r i n a , gdje se u k o p a l o 60.000 Rusa i K o z a k a . O n j e raspolagao samo sa 40.000, t o j e b i l o nedovoljno za napad. U z a l u d j e p o k u a v a o n a p a d a t i t v r a v u k o j a j e b i l a n a j e d n o j v i s o k o j s t i j e n i s p r i s t u p o m samo iz j e d n o g pravca, d o k j e n a ostale t r i strane b i l a m o v a r a k r o z k o j u se ma34 Historija osmanskog carstva II

7.11.1676.

m j . 1. 1677.

3. 3.1677.

7. 8. 16.8.

24. 10.

14. ;

529

l i m a m c i m a dovozio p o t r e b n i d o t u r . B o s a n s k i p a a , k o j i j e sa 16.000 T a t a r a b r a n i o R u s i m a p r i j e l a z p r e k o D n j e p r a , b i o j e pot u e n ; pao j e hanov sin i osam m i r z a , te j e na b o j i t u ostalo 7 . 9 . 1 6 7 7 . 10.000 l j u d i . I b r a h i m - p a a j e b i o p r i s i l j e n d i i opsadu i k r e n u t i nazad u n a j v e o j u r b i s l i j e e n o d posade t v r a v e . K r e t a o se t a k o b r z o da j e za t r i dana b i o n a o b a l i B u g a , a o n d a u T e h i n u (Bender), te j e p r i t o m e izgubio 2.000 k o l a , sve topove i p r t l j a gu. i m se za to u l o , o d m a h su po C a r s t v u poslane z a p o v i j e d i za i s p o r u k e i s l u b e k o j e su sve n a g r a e n e s l u b e n i k e Porte pozivale n a v o j n u . K a d a j e I b r a h i m - p a a d o a o iz Poljske, sultan ga j e smjesta h t i o p o g u b i t i ; o n d a j e k a z n u p r e i n a i o u to da iz S i l i v r e m o r a ii p j e k e u C a r i g r a d u zatvor; kada j e b o s t a n d i b a a p r e d o i o s u l t a n u da je dvanaest sati h o d a p r e n a p o r n o za starog o v j e k a , k a z n a j e u b l a e n a t a k o da j e d a n sat ide p j e k e , a o s t a l i h jedanaest da m o e j a h a t i ; na k r a j u j e njegova e n a , s u l t a n i j a M u h m e , pala p r e d sultanove noge, te je b i o s p a e n m j . 2 . o d z a t v o r a . B i o j e s m i j e n j e n i d r u g i k r i v a c poraza, h a n Selim1678. -Giraj, a z a m i j e n i o ga j e M u r a t - G i r a j . B e j e poslao d v o r s k o g t u m a a M e n i n s k i j a s c a r e v i m p i s m o m u C a r i g r a d da se p o t u i n a s m u t n j e u g a r s k i h n e z a d o v o l j n i k a i na upade t u r s k i h e t a k o j i su snagom o d 6.000 l j u d i p r o k r s t a r i l i t a j e r s k o m . Z i m a do naredne v o j n e p r o t e k l a j e u e r d e l j s k i m i u g a r s k i m n e p r i l i k a m a , te u n o v a n i m p r i t i s c i m a v e l i k o g vezira n a k r a n ske sile i poslanike. C a r s k i rezident se s v a a o j o u v i j e k zbog c a r i n a Debrecina k o j i h su se n j e g o v i itelji h t j e l i o s l o b o d i t i ; ovo o s l o b o e n j e o d tridesetine b i l o j e u k i n u t o zbog n j i h o v a spor a z u m i j e v a n j a s u g a r s k i m n e z a d o v o l j n i c i m a , a l i je o n d a opet b i l o o d o b r e n o o d B e a . Debrecinci su p o s l a l i izaslanika k o j i je z a t r a i o o d Porte o s l o b a a n j e trgovaca i h a j d u k a o d tridesetine, u k i d a n j e i s p o r u k e i t a , o b u s t a v u u p a d a , te je v e l i k i vezir ove t o k e p r e n i o c a r s k o m r e z i d e n t u n a i z v r e n j e . B i l o j e natege i s erdelj s k i m k n e z o m k o j i j e sudjelovao u f r a n c u s k i m spletk a m a , a n a k o j e g su se t u i l i i itelji t r a e i da se za v l a d a r a i m e n u j e Z o l v o m i . B i l a j e u p u e n a i s t r a n a k o m i s i j a , a l i j u je Apafy p o t p l a t i o , pa j e dala i z v j e t a j n j e m u u p r i l o g , na t o su t u i t e l j i - i z a s l a n i o i b i l i z a t v o r e n i . e n o v e k i rezident S p i n o l a i s k u p i o se sa 20.000 t a l i r a o p t u b e da j e pekao r a k i j u u svojoj k u i . J o su gore p r o l i d u b r o v a k i p o s l a n i c i . K a r a M u s t a f a je D u b r o v a n i m a navalio n a v r a t bosanskog n a m j e s n i k a i z a t r a i o j e p o o s n o v u o d Bosanaca nezakonito uzete carine s u m u najp r i j e o d 1,500.000 t a l i r a k o j a se k o n a n o spustila na 150.000. Poslan j e j e d a n aga u D u b r o v n i k s n a l o g o m da s u m u n a p l a t i u r o k u o d t r i dana, i n a e e p a a o d Hercegovine o d m a h u p a s t i u d u b r o v a k o p o d r u j e ; p o t o su D u b r o v a n i i z j a v i l i da n i s u u m j . 5. s t a n j u p l a t i t i t u s u m u , p o s l a n i c i su z a t v o r e n i u n a j g o r i z a t v o r sa n a j t e i m p r e s t u p n i c i m a i o d r e e n i m j e iznos o d 200.000 tal i r a . I engleski p o s l a n i k j e m o r a o svoj p r v i p r i j e m i odustajan j e d a se u C a r i g r a d prenese 200.000 s u v i e m a l i h t a l i r a (s l i 530

k o m lava), t o su i h Englezi u v e l i u Haleb, p l a t i t i sa 10.000 tal i r a . K a r a M u s t a f a n i j e oporezovao s a m o evropske poslanike, nego j e to b i l a o p e n i t a osnova njegove p o l i t i k e . N a p r i m j e r , bogati S u h a k efendija oporezovan je s m i l i j u n o m za k a z n u t o je s v o j u k u u podigao t a k o v i s o k o da j e gledao u seraj sultanove sestre. D o a o j e r u s k i p o s l a n i k , za uzvrat t a t a r s k o m , k o j e g j e v e l i k i vezir p u t e m h a n a poslao r u s k o m c a r u u s k o r o n a k o n poraza k o d e h r i n a . O n j e p r i s p i o v e l i k o m v e z i r u u t a b o r p r e d D a u t - p a o m , gdje su j o o d k r a j a o u j k a (marta) b i l i p o b o d e n i t u g o v i za p o h o d . O d b i o j e p r e d a j u e h r i n a , a e t i r i dana p o t o m j a v n o j e obznanjen r a t p r o t i v Rusije. Osam dana kasnije, r u ski p o s l a n i k se o p r o s t i o a n a v i j e t e n o m u j e da u k o l i k o car o t k u p i m i r uz otstupanje U k r a j i n e , ovaj m u se j a m i , ako poslanik k o j i nosi o d g o v o r susretne v o j s k u j o deset m a r e v a s ove strane Dunava. V o j s k a krene p o d v o d s t v o m v e l i k o g vezira. K a d a je b i l a na D n j e s t r u , u h v a e n a su dva r u s k a i z v i d n i k a k o j i s a o p e da r u s k a v o j s k a b r o j i 100.000 l j u d i i da je daleko n a d m o n i j a osm a n s k o j . S one strane B u g a d o a o je H m j e l n i c k i p o l j u b i t i r u k u v e l i k o m veziru. Odavde do e h r i n a z e m l j a j e bogata sa divl j a i , p a je v o j s k a t a b o r o v a l a o e k u j u i t a t a r s k o g hana. U sred i n i t a b o r a b i o j e v e l i k i vezir sa e t i r i beglerbega ( D i j a r b e k r a , Sivasa, Adane i Bosne), M o l d a v c i i V l a s i na oba k r i l a ; p r e t h o d n i c a o d e t i r i t i s u e j a n j i a r a i isto t o l i k o spahija. U p o n o j e n a r e e n p o k r e t , a u podne se zaustavila v o j s k a i p o m o l i l a ; popodne, kada j e v e l i k i vezir stigao u tabor, j a n j i a r i i spahije su ga d o e k a l i u d v o r e d u . P r i n o i t o se s p u t a l a , m u j e z i n i su pozivali n a m o l i t v u ; g r o m k o j e ona o d j e k i v a l a po c i j e l o m tab o r u u v a l o v i m a o d m n o g i h grla, a n a k o n njezina d o v r e n j a uzvikivale su s t r a e : Bog je j e d a n ! T a d se t a b o r u m i r i o i n i j e se u o n i j e d a n z v u k do onaj t o v a r n i h i v o t i n j a . D v a dana hoda p r e d e h r i n o m stigao je t a t a r s k i h a n . K a d a su stigli p r e d t v r a v u , z a p o e l a je opsada. R u s k i general R o m o d a n o v s k i i v o K a l m u k a K a s p o l a t nalazili su se s one strane D n j e p r a . D a b i Ruse p o k r e n u o n a b i t k u , prebacio j e v e l i k i vezir Tatare i K a r a M e h m e d - p a u p r e k o r i j e k e T a s m i n , gdje se sedamnaest dana a r k a l o . P r i b l i a v a n j e l o e g vremena, nedostatak ivei, m a l i u i n a k m i n a u pjeskovitom t l u , brzo popravljanje provaljenih bedema kao i e s t i ispadi o p s j e d n u t i h o b e s h r a b r i l i su opsjedatelje i v e se n a r a t n o m v i j e u savjetovalo da l i d a se p r e k i n e opsada. T o m e se e s t o k o u s p r o t i v i o defterdar A h m e t - p a a . Onda se z a k l j u i l o da se p o s t a v i i z m e u ruske vojske i t v r a v e da b i se p r e k i n u l a veza. V o j v o d a m a M o l d a v s k e i V l a k e n a l o e n o j e da p o d i g n u t r i mosta. K o r H a s a n - p a a i K a p l a n - p a a sa 10.900 l j u d i , jezgro vojske i pedeset t o p o v a o d r e e n i su za i z v r e n j e plana. K a p l a n - p a a p r i j e e p r e k o m o v a r a i p o s t a v i se i z m e u t v r a v e i R o m o d a n o v s k i j a . e t i r i dana p o t o m d o e do b i t k e , 34* 531

3. 4.

2.6.1678.

20.7. 1678.

8. 8.

k o j a j e z a p o e l a j e d n i m n a p a d o m , p r i k o j e m su Rusi i z g u b i l i t i s u l j u d i i t r i topa. T u r c i su b i l i p o t u e n i i b j e a l i su u ve12.8. l i k o j s t r c i p r e k o mostova. K a p l a n , i s c r p l j e n , dao j e s p a l i t i sva 1678. t r i m o s t a da b i Ruse zaustavio k o j i se zadovolje zauzeti njegov t a b o r . Rado b i K a r a M u s t a f a r t v o v a o h r a b r o g a K a p l a n a k o j i m u j e b i o t r n u o k u ; a l i p o t o j e ovaj sve svoje t r u p e r t v o v a o , a sam j e samo p e t i n u spasio, n i j e ga b i l o m o g u e o p t u i t i . Devet s p a h i j s k i h o f i c i r a , k o j i su se p r v i d a l i u b i j e g , b i l i s u ugu e n i , n j i h o v a t i j e l a za p r i m j e r i z l o e n a u t a b o r u , a glave poslane s u l t a n u . Devet dana po izgubljenoj b i c i , kada su Rusi i K o zaci svetkovali svoje blagdane, z a k l j u e T u r c i da i h n a p a d n u . D v i j e velike m i n e , t o su eksplodirale u e t i r i sata popodne, o t v o r e p r o d o r i r o k dvadeset h v a t i i o d m a h se k r o z njega j u r i a l o , te se g r a d zapali. U p o n o v a t r a zahvati u s t i j e n i u s j e e n o s k l a d i t e b a r u t a k o j e o d l e t i u z r a k i p o t r p a 2.000 t u r s k i h v o j n i k a , a kamenje j e doletalo do a t o r a v e l i k o g vezira. Posada n a p u s t i t v r a v u n a k o n t o j e zakovala topove. U j u t r o k a d a se v a t r a ugasila i t o p o v i t v r a v e z a u t j e l i , uspeli su se j a n j i a r i - d o b r o v o l j c i n a k u l u i zaboli zastavu pobjede. N o n i n a p a d Rusa n a t u r s k i t a b o r n i j e uspio. K a d a j e svanuo dan, n o v i n a p a d K a l m u k a i K o z a k a b i o j e izdan o d j e d n o g K a l m u k a . T r e i napad, k a d a j e v e l i k i vezir v e b i o k r e n u o odatle, b i o je u s p j e n i j i . Vel i k i vezir b i o j e d o e k a n sa v e l i k i m p o a s t i m a k o d sultana. T a t a r s k i h a n j e izvijestio da j e pet s t o t i n a k o z a k i h a j k i s p r e m n o i s p l o v i t i iz D n j e p r a ; zato j e n a j p r e n i j i zadatak izgrad i t i j e d n u u t v r d u n a u u ove r i j e k e n a s p r a m u t v r d e S o k o l o v b r o d , da b i se r i j e k a z a p r i j e i l a lancem. D r a v n o v i j e e j e to o d o b r i l o , te j e u t v r d a p o d i g n u t a i o p r e m l j e n a posadom. P o t o m j e e f t e r d a r u A h m e t - p a i n a r e e n o da p o p i e oblast o k o K a m jenjeca. U isto doba j e u C a r i g r a d u n a o b a l i Bosfora, n a B e i k t a u , p o d i g n u t a l j e t n a carska p a l a a k o j a j e k o t a l a 1.246 kesa i l i 740.584 a k e ; suma se i n i l a v i s o k o m , p a su n a d g l e d n i k gradnje i grada d o b i l i nalog da p r o v j e r e r a u n e o b r t n i k a , te j e z a k i n u t o 200 kesa i i s p l a e n o samo 1.046 kesa. Sa r u s k o g p o p r i t a su H m j e l n i c k i i t a t a r s k i h a n stalno i z v j e t a v a l i da je f r o n t a a k t i v n a , a b i l o j e i napada Z a p o r o a c a . O d strane r u s k o g 3.10. cara d o a o j e p o s l a n i k B a z i l i j e s c a r e v i m p i s m o m ; u n j e m u se 1679. n a j p r i j e poziva na r a n i j e m i r o v n e p r i j e d l o g e t o i h je u i n i o Atanazije P e r a o , z a t i m na p r i j a t e l j s t v o z a k l j u e n o p u t e m Tomasa K a n t a k u z e n a sa M u r a t o m I V , n a p r i j e e t r d e s e t ] e d n u god i n u u s t u p l j e n i Azov, gospodarsko p r a v o n a d M a l o r u s i j o m i U k r a j i n o m povezuje i n u d i m i r i p r i j a t e l j s t v o . Usmeno je poslan i k zahtijevao da e h r i n , kojeg su T u r c i r a z r u i l i , ostane takav, a da se n a u u D n j e p r a ne g r a d i u t v r d a . N a te prijedloge, v e l i k i vezir smjesta n a r e d i f l o t i da krene za Crno m o r e , te se n a m o r e otisne trideset devet g a l i j a sa devet p u k o v a j a n j i a r a , dvadeset e t i r i topa, dvadeset t i s u a levenda; p o s l a n i k u j e re e n o da se j o e k a i z v j e t a j t a t a r s k o g hana. N a k o n t o je t r i 532

mjeseca u z a l u d e k a o , o n se v r a t i nazad. Posredovanje p o l j s k o g p o s l a n i k a b i l o j e o d l u n o o d b i j e n o ; i p a k j e osamdeset p o l j s k i h zarobljenika b i l o o s l o b o e n o . Dva d u b r o v a k a poslanika, koja su p o n o v n o d o l a m o l i t i za o p r o s t 150.000 pjastera, b i l a su bez m i l o s t i b a e n a u n a j d u b l j u t a m n i c u ; n u d i l i su 120 kesa da se oslobode, a v e l i k i vezir j e zahtijevao 2.000 kesa. U E r d e l j u j e b i l o u b i j e n o dvadeset sedam m u s l i m a n a , k o j i m a j e P o r t a b i l a dala lena o k o V a r a d a . P o r t a j e t r a i l a z a d o v o l j t i n u i 4.000 kesa t a l i r a k a o d i o d a n k a t o ga j e Apafy dugovao za n e u t r a l n a i d r u ga O s m a n i m a p r i p a d a j u a sela. Apay j e poslao poslanike s erd e l j s k i m d a n k o m o d 80.000 t a l i r a da se i s p r i a j u za p o i n j e n o u b o j s t v o . V e l i k i v e z i r i h smjesta b a c i u g v o a i z a p r i j e t i da e i h d a t i o b j e s i t i , ako knez ne i z r u i u b o j i c e u r o k u o d mjesec dana. K o n a n o se stvar izgladi t a k o da e h a j a pozove poslanike i u t v r d i o t k u p n i n u za u b i j e n e n a 50.000 d u k a t a . Poslanici su stalno d e f i l i r a l i p r e d v e l i k i m v e z i r o m . D u b r o v a k i p o s l a n i k Gozzi ( G u e t i ) d o n i o j e danak o d 12.000 d u k a t a i p o l o v i c u o d 4 . 2 . 1 6 8 0 . 120 kesa, n a t o j e spala s u m a o d z a h t i j e v a n i h 200.000 pjaster a . Ponovno j e d o a o r u s k i p o s l a n i k N i k e f o r , a l i j e b i o nepovolj- 2. 3.1680. no p r i m l j e n , a carevo p i s m o s u l t a n u n i j e m u dozvoljeno pred a t i , j e r P o r t a j o n i j e u m i r u sa R u s i j o m . C a r s k i a u s t r i j s k i re- 13.3 . zident, gospodar o d K u n i a , p r e d l o i o j e o b n o v u m i r a , a l i j e 19.4. d o b i o n e o d r e e n e odgovore, p a j e b i l o o i t o da v e l i k i vezir eli d o b i t i n a v r e m e n u . N i z o z e m s k i , a i engleski p o s l a n i k , m o r a o j e t a k o e r d o b r o p l a t i t i za svoje poslove n a P o r t i . ]

D o k j e K a r a M u s t a f a sav i m e t a k stavio u s v o j u p r i v a t n u k a s u , sultana j e j e d a n s l u a j u p o z o r i o n a p o t r e b u p o p i s i v a n j a carskog p r i v a t n o g blaga seraja. K a d j e u m r o M e r m e r M e h m e d - p a a , vezir K u b e t a , n a l o se u p o p i s u njegove o s t a v t i n e v i e p o s u e n i h s t v a r i iz carske r i z n i c e . K a d j e s u l t a n t o v i d i o , odm a h n a r e d i da se detaljno p o p i e c j e l o k u p n o stanje carskoga blaga. Defterdar Hasan, p r e d s t o j n i k r a u n s k e k o m o r e i nadzor a , sa s v o j i m j e l j u d i m a v r i o i t a v u g o d i n u dana svakodnevnu inventuru p o d nadzorom r i z n i k o g pravnog zastupnika k o j i je b i o p r e d s t o j n i k blaga i p o b l a g u nazvane druge odaje seraja. B u d u i da j e r i z n i c a i dosad b i l a e s t o n a t e t i , p r i m a j u i novac k o j i j e doticao p o p r e n i s k o j s t o p i , z a k l j u e n o j e da se t a m o , gdje su p r i h o d i u t v r e n i u c a r s k i m t a l i r i m a ( r i j a l ) , i s p l a u j u u t a l i r i m a sa l a v o m , a da se o v i ne i s p l a u j u d r u g a i j e nego po v r i j e d n o s t i o d s t o t i n u i deset a k i ; k o d s t a v k i u t i m t a l i r i m a , da se p r i m a j u po s t o t i n u i dvadeset a k i ( t r i n a j e d n u p a r u ) . Jedan o d n a j v e i h s u l t a n o v i h d r a g u l j a b i o j e v e l i k i d i j a m a n t o d osamdeset i e t i r i k a r a t a i n a j i i , a nalazio se n a v r h u sultanove d r a l o v e perjanice. D i j a m a n t j e tek p r e d g o d i n u dana naao jedan s i r o m a a n ovjek na smetitu k o d gradskih vratiju E g r i - k a p u i , b u d u i d a m u n i j e znao v r i j e d n o s t , u s t u p i o ga j e , 533

kao n e o b i a n k a m e n , j e d n o m i z r a i v a u l i c a za t r i lice. Ovaj j e p r o d a o k a m e n j e d n o m z l a t a r u , za deset a k i , a l i je kasnije d o a o n a pomisao da j e k a m e n sigurno v i e v r i j e d a n pa j e o d z l a t a r a zahtijevao v e u c i j e n u . T a k o j e stvar d o l a i do predstojn i k a z l a t a r a k o j i j e k a m e n p r i s v o j i o za kesu zlata. V e l i k i vezir m u ga j e h t i o s i l o m oduzeti, k a d je d o l o carsko p i s m o k o j e je k a m e n zauvijek u v r s t i l o u c a r s k u r i z n i c u . To je' b i l o d r u g i p u t a d a se n a a o d i j a m a n t o d blaga staroga B i z a n t a . P r v i , j o ljepi i v e i , n a l o j e za vladavine M e h m e d a I I j e d n o dijete u hajvan-seraju i l i H e b d o m o n u ; m o d a je taj k a m e n b i o iz k r u n e b i z a n t i j s k i h careva a ovdje je i z g u b l j e n u dvadeset i d r u g o j god i n i J u s t i n i j a n o v a v l a d a n j a p r i j e d n o m s v e a n o m o p h o d u prem a H e b d o m o n u p r e k o V e s t i j a r i j a . K a o t o j e p r o n a l a z a k velik o g a d i j a m a n t a b i o p r e d m e t razgovora g r a a n a Carigrada, isto t a k o se m n o g o p r e p r i a v a l o o s l u a j u j e d n o g p e r z i j s k o g p l e s a a na u e t u i o k a m e n o v a n j u jedne nevjerne e n e . Jedan j e perzijs k i p e h l i v a n d o b i o d o p u t e n j e za prelazak p r e k o carigradske l u k e . Za t o su o d p r i s t a n i t a a h k u l i k o d b r o d o g r a d i l i t a postav i l i u n i z u sedam b r o d o v a do k u l e Fanar n a s u p r o t n o j o b a l i Preko v r h o v a n j i h o v a j a r b o l a razapeli su u e n a k o j e m je pehl i v a n a h i n u p r i s u s t v u m n o t v a n a r o d a i sultana ( k o j i ga je 2 4 . 4 . bogato nagradio) otplesao n a d r u g u s t r a n u . J o v i e l j u d i saku1680. p i l o se p r i g o d o m k a m e n o v a n j a e n e j e d n o g p o s t o l a r a k o j u su uhvatili u preljubu s j e d n i m idovskim trgovcem platnom. Od o s n u t k a I s l a m a n i j e d o l o do i z v r e n j a kazne t o j u j e K u r a n o d r e d i o za p r e l j u b , j e r j e Poslanik, kada se ta kazna trebala p r i m i j e n i t i na jednog od njegovih n a j h r a b r i j i h v o j s k o v o a , bio b l a g i t u m a u i m e o d neba p r e s t r o g o danoga zakona zahtijevaj u i kao neophodan u v j e t za to iskaz e t i r i j u i s t i n i t i h svjedoka; t a k o K u r a n o m o d r e e n a kazna k a m e n o v a n j a n i j e p r i m i j e n j e n a n i tada n i i k a d a otada. T a j e p r i v i l e g i j a z a d r a n a za vladanje sultana M e h m e d a I V , za v r h o v n o g sudovanja Bajezid-zade Ahmet-efendije. O n je b i o k o l i k o strog, t o l i k o i u e n p r a v o v j e r n i k , pisac N a p o m e n a o v o l j i n a j v e e g a i m a m a u v j e b a m a p o b o n o s t i i n i j e m i r o v a o d o k n i j e uspio p r o n a i neke v r l o s u m n j i ve svjedoke da b i dao dokaz o o e v i d u . O n d a j e p r e d d a m i j o m sultana A h m e t a i s k o p a n a j a m a u k o j u su z a k o p a l i p o s t o l a r e v u e n u i idova. O n j e d a n p r i j e toga p r e a o n a I s l a m u n a d i d a e spasiti i v o t , p a m u j e p o s e b n o m m i l o u p r i j e k a m e n o v a n j a o d s j e e n a glava, a e n u j e n a r o d kamenovao, t e j e zakopana p o d h r p o m kamenja. Sultan je otiao u Fazli-painu p a l a u na trkal i t e da b i sam prisustvovao o v o m p r i z o r u stroge p r i m j e n e zak o n a k o j i u z d i e d u h i srce. V l a d a o je s t r o g i d u h zakona k o j i j e v e i m d i j e l o m dolazio o d v e l i k o g a T a r t u f f e a , d v o r s k o g imam a V a n i j a , v e l i k o g n e p r i j a t e l j a m i s t i k a . Z b o g njega j e pjesnik- m i s t i k M i s r i iz Bruse p r o g n a n n a Lemnos, a isto t a k o p r o g n a n j e i K a r a b a A l i j a , j e d a n e j h iz U s k u d a r a , j e r j e njegov m i s t i n i r j e n i k dao p o v o d a r a z g o v o r u m e u u l e m o m . G o d i n u dana 534

r a n i j e p o j a v i o se n a D i v a n u j e d a n g r k i r e d o v n i k k o j i j e , pretjer i v a n j e m u n o v o j v j e r i , e l i o s t e i osobite zasluge, k a o t o j e to v r l o e s t s l u a j k o d n o v o o b r a e n i h n a I s l a m j a v n o h u l e i na Isusa (Isaa). Z b o g t o g novog uzavrelog v j e r s k o g a r a postao je kao h u l i t e l j p o s l a n i k a k r a i za glavu.

[ P r i j e k r a e g v r e m e n a i z b i l a j e b r u k a m e u u l e m o m , a jedna o d n a j v e i h b i j a e perverzno-homoseksualno p o n a a n j e sina n a k i b u l - e r e f a , t j . p r e t s t o j n i k a e m i r a , Esad^zadea, s p r a m jednog studenta t o j e z a v r i l o s m r u ovoga. Izveden j e p r e d sud, gdje j e s r a m n i i n dokazan, te on b u d e i s k l j u e n iz uleme, a njegov otac, k o j i ga n i j e znao b o l j e o d g o j i t i , p r o g n a n . U m r o je i s m i j e n j e n i v r h o v n i sudac R u m e l i j e , Sahaki M u s t a f a . B i o j e p i sac j e d n o g p o p u l a r n o g p r i r u n i k a p o d n a s l o v o m : Z b i r k a nedos t a t a k a . B r a t A h m e t a K d p r u l u j a , Mustafa-beg, k o j i dosada n i j e zauzimao n i j e d a n p o l o a j , i m e n o v a n j e v e z i r o m K u b e t a . U Izm i r u j e u m r o k a p u d a n p a a K a p l a n , K o p r u l u j e v zet, a naslijedio ga j e d o s a d a n j i sultanov o r u n i k M u s t a f a - p a a . D r u g i sin sultanov, p r i n c A h m e t , n a p u n i o j e sedam godina, p a je obavljena s v e a n o s t njegova u v o e n j a u nastavu. I ovoga p u t a , k a o i p r i s v e a n o s t i sa p r v o r o e n i m s i n o m , sultana j e p o n o v n o spopala elja da u b i j e s v o j u b r a u k o j i h se b o j a o kao t a k m a c a njegov i m s i n o v i m a n a p r i j e s t o l j e . V e l i k i vezir se s p r e m n o suglasio, a k o se d o b i j e suglasnost m u f t i j e , vezira i glavara vojske. S u l t a n , k o j i dosada n i k a d a n i j e b i o n a d i v a n u i l i n e k o m s k u p u , d o e n a d i v a n i p r e d l o i da m u se b r a a u b i j u . S v i su jednoglasno m o l i l i da s u l t a n p o k l o n i b r a i i v o t e , a m u f t i j a A l i efendija j e d i n i j e dao i zakonske razloge za to, te su p r i n e v i b i l i s p a e n i . Sultanove sestre b i l e su b o l j e s r e e , jer su se zaredom udavale za vezire. S u l t a n j e n a jesen po o s m i p u t i a o iz Carigrada za Edrenu; p r i tome je A b d u r a h m a n - p a a , h i s t o r i a r , imenovan kajmak a m o m ; a njegov i m e n j a k , n a m j e s n i k E g i p t a , postao j e sada nam j e s n i k o m Bosne. K a d a j e s u l t a n lovio u a t a l d i , d o u j e da se u C a r i g r a d u p o n o v n o t o i buza, t j . o d j e m a n a p r a v l j e n o p i e (naj n e o b r a e n i j e i s t a r i n o m egipatsko p i v o ) , i d a j e dozvola za to k u p l j e n a za e z d e s e t kesa. Bijesan, u p u t i p r i j e t e e p i smo v e l i k o m v e z i r u , a ovaj da spasi g l a v u , prebaci k r i v i c u n a e h a j u ( m i n i s t r a u n u t r a n j i h poslova), i j a glava padne. Z b o g t l a e n j a j e p o g u b l j e n i n a m j e s n i k Ahiske, A r s l a n - p a a , j e d n a k o i dva p o v j e r e n i k a k o j a su b i l a o p u n o m o e n a za k u p o v i n u iv e n i h n a m i r n i c a , a k o j i su, u m j e s t o toga, g r a b i l i sebi u d e p . Pogubljen j e i Patburun-zade M e h m e d , j e d a n o d p o m o n i k a prvog sobara, samo iz p r i v a t n e m r n j e f a n a t i n o g v r h o v n o g suca Bajezid-zadea. M e h m e d j e b i o veseljak, j e z i k a slobodnijeg nego t o s u b i l a njegova e s t o n e s m o t r e n a djela. Jedan o d pisara iz njegove kancelarije o p t u i o ga j e m u f t i j i za s l o b o d o u m l j e , a l i 535

12.6. 1680.

29.6. 1680.

29.1C 1680.

ga ovaj, k a d a se o p r a v d a o , u m i r i i o t p u s t i . M e u t i m , v r h o v n i sudac j e negodovao zbog n j e g o v i h d o s j e t k i k o j i m a j e p o p r a t i o neka k a m e n o v a n j a t o i h j e o n b i o n a r e d i o ; n i j e se, stoga, smir i o d o k n i j e p r e k o p i s a r a iz M e h m e d o v a u r e d a dokazao da j e M e h m e d s l o b o d o u m n i k i d o k ga n i j e osudio n a s m r t , n a v e l i k o veselje mase i n a n a j v e u n e p r i l i k u e s t i t i h l j u d i k o j i su Bajezid-zadea o t a d a svi o m r z l i . K a d a j e u s k o r o j e d a n o d svjedoka n a e n u k u i u b i j e n o d svoje s l u k i n j e , a d r u g i dospio u n a j v e u b i j e d u , iskazano j e o p e m i l j e n j e d a j e t o o i t i znak B o j e kazne. H i s t o r i a r Carstva R a i d , kao i d r u g i , o s u d i l i su Bajezid-zadea, j e r su zakonskoj p r e s u d i p o d l o n a samo djela, a ne m i s l i , j e r se sudac smije iskazati samo o i z v a n j s k o m , a samo p r e d B o g o m se o t v a r a j u tajne o v j e kove. U M e k i j e z a d n j i h dana m u s l i m a n s k e godine d o l o d o p r o l o m a o b l a k a i v e l i k e poplave Kabe. Za i z g r a d n j u nasipa, o d r e e n j e v r h o v n i k o n j u n i k Sulejman-aga sa o b r t n i c i m a k o j i su sve p o n o v n o i z g r a d i l i . Posredstvom t a t a r s k o g hana s k l o p l j e n je m i r sa R u s i j o m , po k o j e m j e posjedovanje K i j e v a sa pet s p o r n i h p a l a n k i dodijel j e n o R u s i m a , a p o t k a l s k i m K o z a c i m a d o p u t e n o r i b a r e n j e sve do C r n o g m o r a i v a e n j e soli; i z m e u B u g a i D n j e p r a n e e se u v r s t i t i n i j e d n a strana; T a t a r i n e e v r l j a t i po r u s k o m p o d r u j u ; z a r o b l j e n i c i e se v r a t i t i ; h o d o a e u Jeruzalem b i t e slob o d n o ; g r a n i n i s p o r o v i ne t r e b a j u r e m e t i t i m i r k o j i se, po p r o t e k u , m o e o b n o v i t i . D o l o j e v e l i k o r u s k o poslanstvo sa daro27.3. v i m a i s v e a n o j e p r i m l j e n o n a d i v a n u . Sa F r a n c u z i m a j e d o l o 1681. do k r u p n o g i n c i d e n t a . Osam f r a n c u s k i h r a t n i h l a a p r o g o n i l o j e t r i p o l i s k e gusarske b r o d o v e sve do u l u k u H i o s a , u k o j u je f r a n c u s k i a d m i r a l u p l o v i o p o d zastavama p r i j a t e l j s t v a ; o n d a j e iznenada istakao zastave r a t a g a a j u i g r a d sa p r e k o 4.000 k u g l i , p a su o t e e n e mnoge zgrade i d a m i j e , u b i j e n o osamdeset m u s l i m a n a , a p r e k o osam s t o t i n a ranjeno. i m j e d o b i o i z v j e taj o tome, v e l i k i vezir n a r e d i k a p u d a n p a i da o t p l o v i za H i o s sa e t r d e s e t osam g a l i j a da posreduje o k o m i r a i z m e u Francu23.8. za i T r i p o l i s a . e h a j a v e l i k o g vezira pozvao j e f r a n c u s k o g po1681. s l a n i k a i dao m u do znanja d a se samo v e l i k o m s u m o m m o e i s k u p i t i i v o t i sloboda Francuza k o j i se nalaze u C a r s t v u . Dugo j e t r a j a l o natezanje, u k o j e m j e t u r s k a strana, i osobno v e l i k i vezir, zahtijevala o b e t e e n j e i p r i j e t i l a se, a k i z a t v o r i l a poslanika, a f r a n c u s k i j e p o s l a n i k , e s t o o h o l o , nastojao i z b j e i v e l i k o j obavezi. S t v a r se z a k l j u i l a t a k o da j e sam p o s l a n i k obe a o d a t i dar, p a se i o k o njegove v r i j e d n o s t i natezalo d u e v r i 27.5. m e n a . K o n a n o j e s u l t a n p r i m i o taj dar, a sastojao se o d san1682. d u i a dragog k a m e n j a , d v a u m j e t n i k i i z g r a e n a n a s l o n j a a , venecijanskog ogledala sa s r e b r n i m u k r a s i m a , pet z i d n i h satov a , tepih-goblena, v i e k o m a d a o h e , atlasa i k a d i f e i venecijans k i h t e k i h t k a n i n a . V r i j e d n o s t j e b i l a devedeset kesa u d r a g o m k a m e n j u i trideset u d r u g i m s t v a r i m a , sve s k u p a 60.000 t a l i r a . 536

M o r l a c i o k o Z a d r a , k o j i su se u t r e o j g o d i n i k a n d i j s k o g r a t a s t a v i l i p o d z a t i t u R e p u b l i k e i za n j u se b o r i l i do k r a j a ovog r a t a , stalno su b i l i u s u k o b u sa s u s j e d n i m m u s l i m a n i m a . K a d a j e n e k i b o s a n s k i glavar h t i o p r o g n a t i j e d n o m o r l a k o pleme Oko Z e m u n i k a , d o l o je do k r v a v e b i t k e . P r o v i d u r se, dodue, z a l o i o za u s p o s t a v u m i r a , a Senat j e n a l o i o k a n j a v a n j e z a e t n i k a n e m i r a , a l i je i ovdje K a r a M u s t a f a h t i o d o b i t i obe t e e n j e . B a j l o (konzul) G i o v a n n i B a t t i s t a Donado, i s t i onaj k o j i j e p r v i u E v r o p i napisao djelo o t u r s k o j k n j i e v n o s t i , morao j e za i z g l a i v a n j e n e p r i l i k e p o l o i t i 170.000 t a l i r a za sultana, 25.000 t a l i r a za v e l i k o g vezira i 25.000 za Husein-agu. V e l i k i vez i r n i j e b i o r a s p o l o e n s p r a m A u s t r i j e i nosio se d u l j e v r e m e n a m i l j u da s n j o m zaratuje. e s t p r e g o v o r a , t o i h je c a r s k i re- 1681. zident v o d i o o k o obnove m i r a , n i s u i m a l i uspjeha. U v r e m e n u dok su se v o d i l i o v i p r e g o v o r i , s u l t a n se v r a t i o u C a r i g r a d . Osam 12. 3. dana kasnije, d o a o je alajbeg K a n i e s o p t u b a m a p r o t i v H r - 7 . 4 . vata, M a a r a i N i j e m a c a , a i e r d e l j s k i p o s l a n i c i sa z n a t n i m nov4 a n i m d a r o m da b i u v r s t i l i p o l j u l j a n i u g l e d Apafvja. P r e g o v o r i sa c a r s k i m r e z i d e n t o m b i l i su sve t e i . V e l i k i vezir j e dao nap r a v i t i s u m a r n i spisak svih g r a n i n i h p r i t u b i t o su se p o d n i jele za dvadeset godina, a iz B e a s u h t j e l i p o s l a t i spisak o s a m 26. 7. s t o t i n a sela i j e j e p o d a n i k o p o k l o n j e n j e b i l o i z n u e n o . D o k j e t r a j a l a o t r a natega o k o toga, n a g u r a o je E m e r i k T o k o l i , u g a r s k i n e z a d o v o l j n i k , stotine m a d a r s k i h o p t u b i p r o t i v Nijemaca; t r i njegova p o s l a n i k a pojave se z a d n j i h dana godine i b u d u u s k o r o s v e a n o p r i m l j e n a . Apafy j e p r e k o s v o j i h izasla- 9 . 1 . 1 6 8 2 . n i k a a k t i v n o p o d r a v a o zahtjeve m a d a r s k i h n e z a d o v o l j n i k a . U l i p n j u (junu) j e T o k o l i pregovarao sa b u d i m s k i m namjes n i k o m I b r a h i m - p a o m k o j i je postavio zahtjeve: danak o d p o l a m i l i j u n a guldena, r u e n j e u t v r d a L e o p o l d g r a d a i Gute, v r a a nje n e z a d o v o l j n i c i m a svih n j i h o v i h d o b a r a , te sloboda vjeroisp o v i j e s t i . Da se p o d r i T o k o l i za k r a l j a M a d a r s k e , o d r e e n je I b r a h i m - p a a kao serasker, a p o d r e e n i su m u n a m j e s n i k Bosne A b d u r a h m a n - p a a , beglerbeg R u m e l i j e K i i u k H a s a n - p a a , Tem i v a r a Sidi-zade M e h m e d - p a a , Egera O s m a n - p a a , V a r a d a M a r u l o g l u M e h m e d - p a a , s a n d a k b e z i S i l i s t r e i N i k o p o l j a , gener a l - p o r u n i k j a n j i a r a sa osamnaest p u k o v a , dva odjela spahija i v l a d a r E r d e l j a Apafy. Sastali su se n a r a v n i c i i s p o d P e t e i odm a h k r e n u l i k a K e r e t e s u i dalje O n o d u , gdje su o s v o j i l i i zap a l i l i u t v r e n i g r a d ; a z a t i m su p a l i i d r u g i g r a d o v i . U Felsenb u r g u j e T o k b l i j u dana k r a l j e v s k a p o v e l j a , zastava i tug. F i l e k j e b i o razoren, a K a s a n dan n o v o m e k r a l j u . U C a r i g r a d u su u v r i j e m e , k a d a se I b r a h i m - p a a sastao sa T o k o l i j e m p o d P e t o m , p o b o d e n i t u g o v i p r o t i v M a d a r s k e uz u o b i a j e n o u e n j e (recit i r a n j e ) s u r e t a o osvajanju. 537 14.6.

10.8.

A u s t r i j a j e , n a k o n nagle s m r t i svoga izaslanika H o f m a n n a , poslala grofa A l b e r t a o d Caprare u C a r i g r a d , gdje j e b i o svea12. 5., 9. 6. no d o e k a n i o d v e l i k o g vezira i o d sultana. Razgovori, t o su 2 2 . 6 7 . 7 . se p o t o m o d v i j a l i sa reis-efendijom, a u b a o m i j a n j i a r s k i m agom, n i s u i m a l i n a p r e t k a . E r d e l j s k i poslanici, k o j i su d o l i v e 6. 8. p o e t k o m godine, s t a v l j a l i su velike prepreke n a p o r i m a a u s t r i j skog p o s l a n i k a , j e r su stalno p o t i c a l i na rat. D o k su t u g o v i b i l i pobodeni, a T o k d l i j u izdana k r a l j e v s k a povelja, p o s l a n i k je zad r a v a n p r a z n i m r i j e i m a i p o s l o v i m a . O n j e p r o m a t r a o sultanov izlazak n a p r o s l a v u B a j r a m a , z a t i m p o k o p valide, k o n a n o 6.10. odlazak s u l t a n a za E d r e n u , k o j i j e b i o n e o b i n o sjajan; a tako sjajan b i o j e i njegov a t o r k o j i se sastojao o d e t i r i posebne p r o s t o r i j e ; p r v a k o j a j e p o i v a l a n a c v j e t o v i m a o b o j e n i m stub o v i m a , s p o z l a e n i m j a b u k a m a n a v r h u , p r e k r i v e n a s atlasom po k o j e m su b i l i bogato izvezeni c v j e t o v i , gdje se za dvanaest stupnjeva uzdizala V i l a pravde, j e r j e sultan odatle p r o m a t r a o v j e b a n j e vojske i v r e n j e p o g u b l j e n j a ; ova p r o s t o r i j a b i l a je odijeljena o d t r i naredne koje su b i l e j e d n a s d r u g o m povezane: n a j p r i j e , p r o s t o r i j a za d i v a n sa osam stubova u o b l i k u baldahina, a o b l o e n a k a d i f o m i sa n a p r a v l j e n i m p o s u d a m a za cvij e e , sa k o j i h su visile zlatne i srebrene rese, te n a k o j o j su b i l i n a t p i s i u z l a t u n a p e r z i j s k o m , a r a p s k o m i t u r s k o m ; p o t o m sala za p r i j e m p o d u p r t a od t r i stuba, u s r e d i n i s u z v i e n j e m , p o k r i venim dragocjenim perzijskim i l i m i m a , na k o j e m je bio prijestol s m a l i m s t u b i i m a i s v i l e n i m j a s t u k o m ; k o n a n o , s p a v a a p r o s t o r i j a u o b l i k u kugle, p r e v u e n a i z n u t r a skerletno-crvenim d a m a s t o m , a izvana c r v e n o m o h o m , leaj o d s a m u r o v i n e iznad koje j e b i l o kube o d zlatnog damasta, s p l a v i m skroz bogato izvezenim k a d i f e n i m p o k r i v a e m d i s t i m t a k v i m j a s t u k o m ; t l o je p o k r i v a o i l i m o d k a m i l j e dlake; s t r a u p r e d t o m p r o s t o r i j o m d r a o j e silahdar. T r i zadnje p r o s t o r i j e i V i l a pravde b i l i su o k r u e n i z i d o m j a k i h konopaca, s l i n o m n e k o m s t a r o m z i d u t v r a v e , k a k o b o j o m t a k o i p u k a r n i c a m a s l i n i m izrezima; b i o j e p o l a m i l j e u opsegu. I z v a n njega se nalazilo trideset a t o r a za p a e v e , k u h i n j u i t a l s k u p r a t n j u . ]

3. 2. 1682.

Sa s u n e v i m i z l a s k o m z a p o e o je p o v o r k u p a a , p r e d s t o j n i k za s m j e t a j vojske sa d v a t u g a kojega j e s l i j e d i l o osam t i s u a jan j i a r a u p a r o v i m a . N j i h o v e v o d o n o e (oficiri) b i l i su n a k o n j i m a , a iza svakoga o d r e d a b i o j e kapetan-kuhar k o j i j e sav zveckao o d s r e b r n i h lanaca i k a i k a . S t a r j e i n e su b i l e na k o n j i m a , u s j a j n i m o k l o p i m a i s p e r j a n i c o m u o b l i k u polumjeseca n a g l a v i , n a o r u a n i t o b o l c e m i l u k o m ; iza svakoga s t a r j e i n e j e b i o njegov n o s a boce i p u k e , n a j p o t r e b n i j i h s t v a r i k o j e u rat u m o r a j u b i t i p r i r u c i . S l i j e d i o j e j a n j i a r s k i aga s d v a tuga i t r i svilene zastave, pedeset d o b r o v o l j a c a s l e o p a r d o v i m krz538

n o m koje i m je visjelo na l e i m a , z a t i m osamdeset p a e v a o d dvadeset do dvadeset i e t i r i godine, u h a l j e c i m a s o k l o p o m i b l i s t a v i m l j e m o v i m a , o b a v i t i m c r v e n i m , svilenim m a r a m a m a . O b o k o v i m a su i m v i s i l i bogato izvezeni t o b o l c i , u r u k a m a su i m b i l a k o p l j a o d b a m b u s o v i n e , a pedeset d r u g i h b i l i su naor u a n i p u k a m a . e t i r i s t j e g o n o e su nosile bijele, zelene i crv e n o - u t e zastave; v o j n a glazba se sastojala od e s t d u h a a , e s t b u b n j a r a , e t i r i s v i r a a c i m b a l a , svega tridesetorice na k o n j i m a . S l i j e d i l i su l j u d i iz o r u a r n i c e s k a p u d a n p a i n i m v e s l a i m a , dvadeset i e t i r i v o d o n o e i t i s u u t o p d i j a p o d i j e l j e n i h u etir i skupine. Svaka je i m a l a trideset topova, ali samo drvene, naslikane topove, za u k r a s p o v o r k e , a ili su na e l u te skupine. T o p d i b a a ( t o p n i k i general) je b i o o k r u e n pedesetoricom k u l l u k d i j a (dodavatelja) s t r i zastave, dvije crvene i j e d n o m zelen o m . Age i p a e v i k a j m a k a m a I b r a h i m - p a e i m a l i su k o p l j a , strijele, tobolce i l j e m o v e ; m u t e f e r r i k e , t j . o p s k r b l j i v a i s l e n i m a , i m a l i su svaki po dvadeset k o p l j o n o a - p j e a k a i osam lijepo oprem l j e n i h k o n j a n i k a s p r i r u n i m k o n j i m a . e t r d e s e t sobara je bilo u s v e a n i m t u r b a n i m a i b i j e l i m kaftanima, svaki p r a e n d v a d e s e t o r i c o m p a e v a s o k l o p i m a , k o p l j i m a , s l u k o m i strijel o m n a lijepo o k l o p l j e n i m k o n j i m a . D v o r s k a p r a t n j a vezira-mil j e n i k a sastojala se o d e t r d e s e t aga u s a m u r o v i n i s b o g a t i m podsedlicama, s r e b r n i m s t r e m e n i m a i uzdama, koje su s l i j e d i l i p r i r u n i k o n j i i trideset bogato o p r e m l j e n i h p a e v a . S l i j e d i l a su dva tuga na p l a v i m i c r v e n i m t a p o v i m a i sedam p r i r u n i h k o n j a s o k l o p i m a na sedlu, s b u z d o v a n o m i s a b l j o m o b o k u j e d a n b o g a t i j e o p r e m l j e n o d drugoga. K o n j e su v o d i l e sluge- k o n j u a r i sa m i l j e n i k o v i m e h a j o m ; slijedila su j o gospoda od d r a v n i h ureda, dva p r e d s t o j n i k a za m o l b e , d r a v n i kancelar, sekretar d r a v n e riznice s p r a t n j o m o d dvadeset i sedam s v i r a a , z a t i m pedeset delija, t j . d o b r o v o l j a c a s c r v e n i m kapam a i s p t i j i m k r i l i m a , n e o b i n a izgleda, u m o t a n i u s a m u r o v o k r z n o , s k o p l j i m a s k o j i h su v i s i l i u t i , zeleni i b i j e l i svileni u p e r c i . D r u g i g o m i l u , t j . s r a n i , r a z l i k o v a l i su se od p r e a n j i h t o su b i l i u j a r k o crvenoj s v i l i i l e o p a r d o v o m k r z n u samo po zelenim k a p a m a . O n d a j e opet slijedilo e s n a e s t delija s ma a r s k i m k a l p a c i m a , samo t o i m j e k r z n e n i o p i v b i o vii. Onda je slijedio d o m v e l i k o g a vezira, n a j b r o j n i j i i l j e p i no t o se i k a d a k o j i v i d i o ; b i l o j e t u s t o t i n u i e z d e s e t segbana ( o t r i h strijelaca) s p u k a m a i n a k o n j i m a , s o k l o p i m a i sabljama, dvadeset i e t i r i p a a , dvije stotine o p s k r b l j i v a a , dvije stotine zas l u n i h aga k o j i su n o s i l i to p o a s n o ime, k a o orozange s t a r i h p e r z i j s k i h k r a l j e v a . S l i j e d i l o je e t r d e s e t aga velikoga vezira, s v a k i p r a e n o d trideset p a e v a s k o p l j i m a o d b a m b u s o v i n e ; e t r d e s e t d j e a k a - p l e m i a velikoga vezira b i l o je u u t o j o d j e i boje l i m u n a s j e d n a k i m , z l a t o m izvezenim t o r b a m a , s r e b r n i m s t r e m e n i m a i u z d a m a i dvije stotine d r u g i h , p o d i j e l j e n i h u e s t 539

s k u p i n a po r a z l i i t i m b o j a m a sa s t o t i n u dvadeset i pet slugu-sedlara; n e a k v e l i k o g a vezira i vezir-namjesnik M o s u l a sa svoj i m n o s a i m a boca i p u a k a , p r v i s p r a t n j o m o d s t o t i n u i pedeset p a e v a , pedeset a g a - u v a r a riznice v e l i k o g a vezira sa zlat o m izvezenim t o r b a m a i t r i zastave. e h a j a ( m i n i s t a r u n u t r a n j i h poslova) p r a e n j e o d e s t n a o r u a n i h slugu i o k r u e n s dvanaest a u a i s glazbenicima v e l i k o g a vezira. Sada su kapet a n s t r a e i v o j n i t a m n i a r p r i p r a v l j a l i p u t za sultana. Sedamdeset k a n d i d a t a zakupa, sedamdeset i sedam a u a sa s v o j i m v e l i k i m t u r b a n i m a , sa s r e b r n i m z v e c k a v i m t a p o v i m a l i r u c i i dvadeset i dva o p s k r b l j i v a a bez s r e b r n i h t a p o v a z a p o e l i su p o v o r k u u e n i h p r a v n i k a , m u d e r i s a i m u l a . S l i j e d i l a su e t v o r i c a , gospoda o d lova, v r h o v n i lovac-sokolar, j a s t r e b a r , lovac s k o p c e m - p t i a r o m i lovac sa s o k o l o m - k a n j c e m . Z a t i m j e i a o stjeg o n o a sa z e l e n i m o r l o v i m P o s l a n i k o v i m s t i j e g o m , nazvan knez o m zastava, o p k o l j e n d e r v i i m a H a l v e t i j a m a , D e l v e t i j a m a , Mev l e v i j a m a i R u f i j a m a i s p u n j a v a j u i p r o s t o r o k o sebe p o v i c i m a H u ! B i l o j e t u s t o t i n u i pedeset e m i r a , P o s l a n i k o v i h s r o d n i k a sa zelenim t u r b a n i m a s i z a b r a n i k o m p l e m s t v a , s v o j i m predstojn i k o m , dvanaest e j h o v a - t u m a a vjere u h a l j a m a o d devine dlake, s t o t i n u i pedeset a u a p r e d e t i r i m a zastavama, iza k o j i h su s l i j e d i l i n a j v i i dostojanstvenici p r a v a : c a r i g r a d s k i sudac, v r h o v n i p o k r a j i n s k i sudac za E v r o p u i A z i j u sa s v o j i m o g r o m nim, mnogostrukim povojima o m o t a n i m povezima oko turbana. S l i j e d i o j e v e z i r - m i l j e n i k zdesna i v e z i r - k a j m a k a m s lijeve strane s e t r d e s e t p j e a k a u l e o p a r d o v i m k r z n i m a , s m a e v i m a u r u c i iza oba vezira sa s v e a n i m t u r b a n i m a (kalevi), k r o z iji t r o u g l a s t i povez p r o l a z i z l a t n a t r a k a k a o zlatna r i j e k a k r o z sreb r n o m o r e . Za n j i m a su s l i j e d i l i n j i h o v i n o s a i boca i p u a k a . V e l i k i vezir j e b i o u j a r k o c r v e n o j o d j e i u k r a e n o j i podstavl j e n o j s a m u r o v i n o m , n a bogato u k r a e n o m , b o g a t o o p r e m l j e n o m k o n j u k o j e m u su s t r e m e n i i uzde b i l i o d p o z l a e n o g a sreb r a . Dvadeset i e t v o r i c a slugu ga j e s l i j e d i l o p j e i c e , u j a r k o c r v e n o m b a r u n u s o p a s a i m a o d z l a t n i h l j u t u r a ; iza njega s u b i l i : njegov o d a b a a ( p r e d s t o j n i k k o m o r e ) , m u z i r a g a ( p u n j a o r u j a ) , j a n j i a r s k i s t a r j e i n a i kapetan s t r a e v e l i k o g a vezira, a s lijeve strane v e l i k o g a vezira b i o j e m u f t i j a u b i j e l o m k r z n u s o g r o m n i m t u r b a n o m . I z a njega su b i l i j a n j i a r s k i generali, o d k o j i h j e j e d a n b i o ujedno u v a r s u l t a n o v i h pasa (doga), v o d e i trideset i t r i za s o b o m sa z l a t n i m d a m a s t n i m p o k r o v i m a . e t i r i k o n j a n i k a su za lov p r i n e v a i m a l a e t i r i leoparda iza sebe n a sedlu. Z a t i m j e b i l o trideset i dva p a r a n o s a a k o p l j a o d tjelesne s t r a e , sa s r e b r n i m , p o z l a e n i m i p e r j e m o k i e n i m t u r b a n i m a s b o g a t i m t r a k a m a i k o p l j i m a i s k r a t k i m z l a t n i m haljec i m a , k o j i su i m sezali do k o l j e n a , s j a r k o c r v e n i m h l a a m a . Onda j e b i l o d v i j e stotine p a r i s t r i j e l a c a tjelesne s t r a e , s perjan i c a m a u o b l i k u polumjeseca k a o j a n j i a r s k e s t a r j e i n e . Slije540

d i l e su sluge u t a l a m a seraja sa s v e a n i m t u r b a n i m a i s dvadeset i e t i r i p r i r u n a k o n j a sa z l a t n i m podsedlicama i z l a t n i m o k l o p i m a , a sedlo i o p r e m a b i l i su i m u k r a e n i s m a r a g d i m a , rub i n i m a , t i r k i z i m a i b i s e r i m a , s t r e m e n i i uzde o d zlata; z a t i m d v i j e svete deve: j e d n a nosilac K u r a n a , a d r u g a j e d n o g a k o m a da K a b i n e presvlake. Njegovo V e l i a n s t v o s u l t a n je b i o u bijel o m d a m a s t u i u b i j e l o m k r z n u koje je na p r s i m a p r i d r a v a l o dvanaest k o p i o d d i j a m a n a t a , a na l e i m a m u se i r o k o spu t a l a c r n a s a m u r o v i n a . N a m a l o m t u r b a n u , k o j i m u se s p u t a o d u b o k o na lice, bile su t r i perjanice u k r a e n e d i j a m a n t i m a . Hasekiaga ( n a j b l i i do b o s t a n d i b a e ) je na j e d n o j , a s o l a k b a a je n a d r u g o j s t r a n i p r i d r a v a o r u b p l a t a ; pedeset k o p l j o n o a i pedeset strijelaca s l u k o m , o k r u i l i su ga t a k o da m u se lice u sjaju zlatnoga l j e m a i p o d s j e n o m perjanica a s v i d j e l o , a a s j e b i l o n e v i d l j i v o kao da je o b a v i t o s v i j e t l i m o b l a k o m . Neposredno iza njega b i o j e p r i j e s t o l o n a s l j e d n i k u j e d n o s t a v n o m zelenom r i s o v u k r z n u , p r a e n p j e i c e o d dvojice slugu k a k o b i izbjegao da ga otac gleda p r i j e k i m o k o m . S l i j e d i l o je e t r d e s e t p a e v a n a j d u b l j e sobe sa z n a c i m a svoje s l u b e , s i l a h d a r sa s a b l j o m , d u l b e n d a r s t u r b a n o m , o k a d a r sa s u l t a n o v i m p l a t e m , a z a t i m p a e v i t r i j u d r u g i h soba s b i j e l i m evnusima, s n j i h o v i m u p r a v i t e l j i m a , b a l t a d i j a m a seraja. B i l a su t u j o e s t e r o p r e n a k o l a i v e l i k a s v e a n a k o l a , e t r n a e s t k o l a t o su i h v u k l i b i v o l i , t i s u u i pet s t o t i n a spahija i s i l a h d a r a s k o p l j i m a o d bambusovine s l e p r a v i m zastavicama (kao t o su i h i m a l i u l a n i , konjan i c i - k o p l j o n o e ) k o j i su t v o r i l i k r a j p o v o r k e . C a r s k i i n t e r n u n c i j i c a r s k i o t p r a v n i k poslova s l i j e d i l i su s u l t a n a i velikoga vezira u E d r e n u gdje su se k o n c e m godine k r a j sastali s reis-efendijom i a u b a o m na t r e i dogovor, k o j i je b i o J- * i s t o t a k o b e z u s p j e a n kao i p r e t h o d n i . N a p o e t k u godine, ista- 1**?^', k n u t i su t u g o v i p r e d v r a t i m a p a l a e u E d r e n i p r o t i v Ugarske . . . l-lo3. P o l o v i n o m s i j e n j a (januara) p o d i g n u t i su s u l t a n o v i a t o r i p o l a 1 5 . 1 . sata izvan grada na livadi s j a r c i m a . a t o r i su b i l i sasvim nov i , j o k r a s n i j i nego o n i v e opisani i stajali su v i e od s t o t i n u t i s u a t a l i r a . U o p e je sjaj r a t n e opreme ovaj p u t a n a d m a i o sve t o j e do sada Osmansko carstvo v i d j e l o , zbog l j u b a v i velik o g a vezira p r e m a sjaju i njegove o h o l o s t i kao i zbog sultanove p o p u s t l j i v o s t i p r e m a h a r e m u k o j i n i k a d a nije u t o l i k o m b r o j u i t a k o sjajno p o a o na r a t i t e , t a k o da su v o j n i c i m r m l j a l i da v o j s k a e n a n i j e m a n j a o d vojske m u k a r a c a . S u l t a n M u r a t I V je s j e d n o m e n o m i s dva p a a o t i a o u rat, d o k je sada b i l o p r e k o s t o t i n u h a r e m s k i h k o l a . K o l a sultanije-haseki b i l a su okovana s r e b r o m , k o t a i su i m a l i srebrne b i c e , a sedlo i o p r e m a k o n j a za v u u b i l a su p o d s t a v l j e n a b a r u n o m . To je b i o s l u a j i s k o l i m a i s k o n j i m a v e l i k o g a vezira, k a o nekada u r a t o v i m a s t a r i h p e r z i j s k i h k r a l j e v a , D a r i j a i K s e r k s a . O d r a n a su dva m i m o h o d a j e d a n za d r u g i m ; p r v i j e b i l a p o v o r k a cehova i o b r t n i m 2 H

541

18.3.

31.3.

k a iz C a r i g r a d a k o j i su pozvani u E d r e n u da p r a t e logor k a k o m u n i e g a ne b i nedostajalo, a postala j e s m i j e n o m stavljan j e m k r i n k i i i g r o m opsjenara. S l i j e d e e g a dana je d o l o do r a t n i k o g a m i m o h o d a deset t i s u a j a n j i a r a , n a k o n e g a je sultan iz seraja o t i a o u a t o r . Podigla se t a k o e s t o k a o l u j a da je s u l t a n u t u r b a n u s k o r o sletio s glave i l i j e u i s t i n u pao, t o j e vailo kao l o predznak. Zadnjeg dana o u j k a ( m a r t a ) , k a d a je p o t p i s a n u g o v o r o z a t i t i i o d u p i r a n j u i z m e u cara L e o p o l d a i p o l j s k o g a k r a l j a , p o a o je j a n j i a r s k i l o g o r iz Edrene, a slijed e i dan i sultanov. U p r v o m l o g o r u j e b i o c a r s k i n u n c i j Capr a r a sa s v o j o m i t a v o m p r a t n j o m , p r e d a n j a n j i a r i m a na u v a nje, p r e m a k o j e m su se u v i j e k a s n o o d n o s i l i i gostiH ga. T u g je s o p s k r b l j i v a e m n a s t a m b i k r e t a o u v i j e k n a p r i j e d . Od sela k r o z k o j a su p r o l a z i l i t r a i l i su slame, sijena, j e m a i grede za a t o r e . S t r a e su s p r e a v a l e i t e l j e da b j e e dok s u l t a n nije pro a o , n a k o n e g a su slobodno m o g l i z a p a l i t i sela i p o b j e i u brda da ne b u d u izloeni n a s i l n i t v u azijskih e t a koje su kasnije n a i l e . N a p r i j e d j e i l o stado ovnova, od kojega je svaku v e e r zaklana o d r e e n a k o l i i n a , na znak k a d a su p u h n u l i u rog. Ujut r o je p o d i j e l j e n o meso. V o j n a cesta je od etape do etape b i l a o z n a e n a m a l i m z e m l j a n i m h u m c i m a , dva n a s u p r o t j e d a n d r u gome k a d a j e i a o sam sultan, a samo j e d a n k a d a je p r o l a z i o v e l i k i vezir. N a e l u k o n j a za v u u svakoga o d r e d a i a o je t e k i t e r e t n i k o n j sa k o d o v i m a i k u t l j a a m a , sa z v o n i i m a i z v o n i m a . U t r g o v i t i m a i selima zaustavljala se glazba, j a n j i a r s k i pjesnici (a svaki o d r e d je i m a o takve vesele p j e v a e ) pjevali su n e p r i stojne pjesme i l i rugalice, a z a k a n j e l e su n a r o i t o v j e b a l i . Svake v e e r i su, n a k o n glasnog pozivanja na m o l i t v u , o v u zajedniki obavili i zavrili s dobrom eljom p a d i a h u , s povicima Allah! i Hu! U Plovdiv (Filibe) d o l i su T o k o l i j e v i poslanici, M a a r Stjepan S i r m e v 1 N i j e m a c , kapetan iz K o i a , Petar Feir, v i e od trideset osoba i dvadeset k o l a . D o k j e T o k o l i u B e u t o b o e p r u a o p o n u d u za posredovanje oko m i r a , r a d i o je za poh o d na B e , iji su p l a n p o s l a n i c i izloili v e l i k o m e veziru. T r i dana n a k o n dolaska j a n j i a r s k o g a age u Beograd, d o a o je v e i s u l t a n kojega je u d v o r e d u d o e k a l o dvanaest t i s u a j a n j i a r a i ije bokove je p o k r i v a l o e t i r i t i s u e spahija. Uz b o k v e l i k o g a vezira j a h a l a su njegova dva sina, iza njega njegova tjelesna s t r a a , t i s u u i pet s t o t i n a Bosanaca, p j e a k a s a l b a n s k i m sabljama, dugim kapama, crvenim h l a a m a , u bijeloj platnenoj o b u i i i r o k i m r u k a v i m a . U B e o g r a d u su s a s l u a n i T o k o l i j e v i i d u b r o v a k i poslanici k o j i su d o n i j e l i t r o g o d i n j i danak o d dvanaest t i s u a d u k a t a . Stigla je i vijest o u g o v o r u o z a t i t i i o t p o r u , s k l o p l j e n o m i z m e u cara i p o l j s k o g k r a l j a . D a n kasn i j e j e s u l t a n predao seraskeru zeleni, s t a r i Poslanikov stijeg s v e i m s v e a n i m sjajem nego i k a d a p r i j e , u i n i v i ga v r h o v i m zapovjednikom. 542

12.5.

[ U O s i j e k u su se z a d r a l i n e k o l i k o dana r a d i isplate v o j - 7.6.1683. ske i s v e a n o g p r i j e m a za T o k o l i j a . Ovaj j e , d o d u e , pregovarao sa c a r s k i m p o v j e r e n i c i m a n a j e d n o j s t r a n i , a na d r u g o j j e opk o l i o v r s t a mjesta Gornje Ugarske; p u s t i o j e zarobljene, a l i j e o d m a h p o t a k a o T u r k e na n a p a d n a o t o k a k a t u r n a i n a o t o k Sit. T r i dana kasnije d o e k a n j e o d a u b a e , spahijskog age i P o r t i n a t u m a a i uveden sa s t o t i n u dvadeset d o b r o v o l j a c a , k o j e j e s l i j e d i l o s t o t i n u pedeset u g a r s k i h husara, a o n d a cijela svita sa zastavama i sam T o k o l i n a bogato u k r a e n o m k o n j u o k r u e n sa e s t sobara k o j i su o k o njega ili p j e k e . Njega je K a r a M u stafa d o e k a o k a o k r a l j a Gornje Ugarske, te j e b i o o d l i k o v a n 10.6.1683. k r z n o m o d s a m u r a , p r e k o k o j e g j e b i l a p r e b a e n a bogata t k a n i n a ; njegovoj p r a t n j i p o d i j e l j e n o j e sedamdeset kaftana. K a o t o j e n e k a d a Z a p o l j a p o s l u i o s u l t a n u S u l e j m a n u kao v o d i za p o h o d na B e , t a k o j e sada K a r a M u s t a f i p o s l u i o T o k o l i . D a n p o t o m j e H u s e i n - p a a , n a m j e s n i k N i k o p o l j a , i m e n o v a n za nam j e s n i k a Egera i s K u r u - b e g o m u p u e n p r o t i v B u i n a . Namjesnik D i j a r b e k r a , K a r a M e h m e d - p a a , o d r e e n je za zapovjednika p r e t h o d n i c e , a onaj Damaska, u t i H u s e i n - p a a , za zapovjednika pozadine; p r v i j e sa H a l i l - p a o m , beglerbegom Sivasa, 3.000 j a n j i a r a i 500 d e b e d i j a u p u e n p r o t i v Vesprema kojeg on osvoj i . itelji S t o l n o g B i o g r a d a ( S e k e f e h e r v a r a ) , s u l e m o m n a el u , p r e d o i l i su v e l i k o m v e z i r u da je V e s p r e m b o l j e s r u i t i nego zaposjesti, no o n se nije osvrtao n a t o , nego m u j e o d r e d i o posadu o d 400 r a t n i k a . I z a s l a n i c i m a Z r i n j s k o g i B a t h y a n y j a , koj i su pokazali p o t i n j e n o s t , o m o g u e n o j e da b u d u ljubezno sasluani. U Stolni Biograd je d o a o 1 k r i m s k i han Murat-Giraj s oba sina, te j e b i o bogato d a r o v a n p o a s n i m s i m b o l i m a . N a rat n o m v i j e u , o d r a n o m uz savjetovanje sa h a n o m , z a k l j u e n je p o h o d n a B e . Z a t i m j e u t a b o r d o a o n a m j e s n i k B u d i m a , s t a r i 28. 6. i m u d r i I b r a h i m - p a a sa s v i m l e n s k i m l j u d s t v o m . Pred R a b o m j e d o l o do m a l o g sukoba. P r o t i v n i k i t a b o r j e b i o u r a v n i c i izm e u Rabnica i Raba n a i j e m se sastavku nalazi t v r a v a Rab. Beglerbezi D i j a r b e k r a , Haleba, Adane i Sivasa, sa t a t a r s k i m n u r e d i n o m , u k u p n o 20.000 l j u d i , zauzeli su p a l a n k u M o r i h i d u , t o se nalazila t r i sata h o d a o d osmanskog t a b o r a i n a s t o j a l i su odatle p r e s k o i t i Rab da b i p r o t i v n i k o m t a b o r u d o l i za l e a . K a k o n i s u n a l i n i k a k a v s i g u r a n r i j e n i b r o d (gaz), b r z o narede m o l d a v s k o m v o j v o d i da sagradi m o s t . Ovaj to n a p r a v i j o u noi i sa n a d o l a z e i m d a n o m j e d a n se d i o vojske prebaci, a Tatar i se r a i r e h a r a j u i i z m e u Rabnica i Raba. T a b o r n i j e b i o postojan; p j e a c i su se p o v u k l i k a R a b u , a k o n j i c a je preletjela daleko p r e k o Rabnica p a l e i most; n o T a t a r i su p r e l i r i j e k u i p r o g o n i l i su bjegunce sve do u t v r d e A l t u n b a r d a k . K a r a M u s t a f a s k u p i svoje t r u p e i zapali p r e d g r a e Raba. Z a p o v j e d n i k odgov o r i n a zahtjev za p r e d a j o m l u k a v o m p o r u k o m : t v r a v a se sada ne m o e p r e d a t i a da se ne b r a n i ; u m j e s t o da se g u b i t o l i k o v r e m e n a zbog nje, v e l i k o m v e z i r u b i l o b i b o l j e p r o s l i j e d i t i p u t 543

k a B e u , n a k o n i j e g p a d a e se o n a p r e d a t i bez b o r b e . T o je b i l o u d u h u onoga t o j e m i s l i o i sam v e l i k i vezir. S t a r i j e I b r a h i m - p a a b i o p r o t i v toga, te j e n a p r a v i o p o r e d b u sa k r a l j e m k o j i j e kesu zlata stavio nasred i l i m a i o b e a o j e o n o m e t k o j e uzme, a ne s t u p i n a i l i m ; n e k i d o m i l j a t i o v j e k savije i l i m o d j e d n o g k u t a i t a k o d o b i j e zlato. N a taj n a i n b i se n e p r i j a teljske zemlje Raba m o r a l e s m o t a t i n j i h o v i m z a p o s j e d n u e m , a o n d a e B e , ako ne ove jeseni, p r i s i g u r n o m z i m o v a l i t u mor a t i i d u e g p r o l j e a s a m o d sebe p a s t i . A l i v e l i k i vezir p o b j e s n i zbog p r o t i v l j e n j a i otrese se n a I b r a h i m - p a u k a o n a i z h l a p j e l o g starca, te n a s t a v i p r o v o d i t i s v o j u v o l j u . ]

U R a b u su za g r a d n j u m o s t o v a z a d u e n i n a m j e s n i k Bosne, H i z i r - p a a , i p r i j a n j i defterdar A h m e t p a a . V e l i k i vezir je t u p r v i dao p o d i i s j e n o v i t i a t o r d a b i nadzirao g r a d n j u , osobno j o j p r i s u s t v u j u i . Susjedni d v o r c i T a t a i Papa su se p r e d a l i ; p r v i sam o d sebe, a d r u g i n a k o n t o su n a n j j u r i a l e p a e , koj e su poslane p r o t i v n j i h , H u s e i n - p a a iz D a m a s k a i zastupnik n a m j e s n i t v a Egera A l i - p a u . U T a t u su p o s t a v i l i a n a d s k o g bega s e t i r i stotine p j e a k a iz T e m i v a r a , a u Papu bega iz Stolnoga B i o g r a d a ( S e k e f e h e r v a r a ) s pet s t o t i n a k o n j a n i k a . N u r e d i n h a n j e s petnaest t i s u a T a t a r a p o s l a n u P e t u . Sedmoga s r p n j a p r e a o j e L a j t u n a p a v i p r e t h o d n i c u carske vojske k o j a se p o v l a i l a k o d Petronela p r e m a B e u i o d b i o j e n a razvalinam a staroga K a r n u n t u m a ; o p l j a k a o je p r t l j a g u , p r i e m u je m l a d i L j u d e v i t Savojski b i o s m r t n o r a n j e n . S obje strane j e nek o l i k o s t o t i n a l e e v a p o k r i v a l o b o j i t e staroga r i m s k o g pogran i n o g grada p r o t i v K v a d a . J o i s t i dan se general Caprara i vrh o v n i k M o n t e c u c c o l i p o s l a l i u B e obavijest da p r e d s t o j i dolazak T u r a k a . D v o r j e n a p u s t i o B e i o d dva sata popodne p r o l a zila su k o l a za k o l i m a e s t sati p r e k o D u n a v a u g o r n j i d i o ze8 . 7 . 1683. m i j e . J o i s t u v e e r j e stigla v i j e s t o p o b j e d i k o d Petronela i K a r a M u s t a f a j e s l i j e d e i d a n p r e a o Rabu; p r i j e devetnaest god i n a j e v e l i k i v o j s k o v o a M o n t e c u c c o l i s prijelaza t a k o pobjedonosno o d b i o v e l i k o g vezira A h m e d a K o p r u l i i j a . I b r a h i m - p a a , n a m j e s n i k B u d i m a , i M u s t a f a - p a a , n a m j e s n i k Silistre, ostavljen i su s n e k o l i k o t i s u a j a n j i a r a , t o p d i j a i k u l a - s t r a a r a da uv a j u m o s t . A l t e n b u r g ( u A u s t r i j i ) , i j a se posada p o m o u voden i h o p k o p a n e k o l i k o sati h r a b r o b r a n i l a , osvojio je n a j u r i K a r a M e h m e d p a a , n a m j e s n i k Adane; posada je p o u b i j a n a , a u s t o v a r i t i m a naslagano i t o , p r e k o trideset do e t r d e s e t t i s u a k i l o g r a m a , l u d o j e spaljeno da ne b i palo n e p r i j a t e l j u opet u r u k e . I p a k j e zbog toga Crni M u s t a f a n a g r a d i o C r n o g Meh m e d a s a m u r o v i n o m i naredio m u d a dalje n a p u t u do B e a o p u s t o i sva mjesta. Bedeme H a i m b u r g a , k o j i se u p o l e i n i grad a o s l a n j a j u n a b r d o osvojio j e n a j u r i E b u b e k r - p a a namjesnik Haleba. B r a n i t e l j e j e p o b i o , a m n o g o b r o j n a i napunjena
j j

544

 i t n a s t o v a r i t a dao je vojsci, o s t a t a k j e p r e d a n p t i c a m a i p o l j s k i m i v o t i n j a m a , a visoke carske zgrade su spaljene. S ove i s one strane Rabe su e t e m a a r s k o g a k r a l j a spalile pedesetak u t v r d a i t i m e dale j a m s t v o da su kao saveznici Osmana d o s t o j n i b o r i t i se p o d n j i h o v i m zastavama. I s t o su t a k o v e l i k i b r o j trg o v i t a i sela r a z o r i l i T a t a r i u o k o l i c i B e a . Samo B r u c k , O d e n b u r g i Eisenstadt n i s u p r e t v o r e n i u pepeo, j e r su se predali Tokolijevoj zatiti, a ta je bila jedina . . . 14. s r p n j a (jula), i s t o g a dana kada se e t i r i stotine i jeda- 14.7.1683. naest g o d i n a p r i j e K r i s t o v a r o e n j a d o v r i o peloponeski r a t b i t k o m k o d K i n o z e m e , k a d a je p r i j e s t o t i n u i pedeset g o d i n a A u s t r i j a t a k o s k u p o p l a t i l a p r v i m i r s T u r c i m a , u t a b o r i o se K a r a M u s t a f a s d v i j e stotine t i s u a v o j n i k a p r e d B e o m , u k o j e m n i j e b i l o v i e o d deset t i s u a r e d o v i t e vojske. V e dva dana ranije p o k a z a l i su se t u r s k i k o n j a n i c i VVienerbergu s n e k o l i k o skup i n a T a t a r a k o j i su se u s u d i l i d o i do i s p o d t o p o v a na t v r a v i , a l i su i h o d b i l i , p o s t a v i v i se i z m e u Gatterholzela i H u n d s t u r m a . K o n j a n i k e su s l i j e d i l i l j u d i s dva i s t o v j e t n a p i s m e n a poziva K a r a Mustafe u p u e n a g r o f u S t a h r e m b e r g u , z a p o v j e d n i k u Bea. U m j e s t o odgovora, ovaj izda zapovijed da se p r e d g r a a zapale, a dan p r i j e su i t e l j i iz n j i h spasili svu s v o j u i m o v i n u . Sva p r e d g r a a s ove strane D u n a v a nestala su u d i m u . D a b i B e n a p a l i d r u g a i j e o d S u l e j m a n a k o j i j e osvajanje p o k u a o sa strane A u g u s t i n s k i h , K o r u k i h v r a t a ( K a r n t n e r t o r ) i V o d e n o g bedema, o d l u e n o je d a se napadne b e d e m d v o r a i Levelbastei, te R a v e l i n k o j i j e i z m e u n j i h . U n o i o d 14. na 15. s r p n j a (jula) 14/15.7. z a p o e l o se s r a d o v i m a na r o v o v i m a u t r i k r i l a k o j i m a je trebao b i t i o b u h v a e n grad. N a srednjem k r i l u , u p r a v l j e n o m na Ravelin, k o j i lei i z m e u dva bedema, b i o j e sam v e l i k i vezir. Njegov je a t o r b i o k o d sv. U l r i h a , a s n j i m su b i l i aga s p r v i m g e n e r a l o m - p o r u n i k o m j a n j i a r a i r u m e l i j s k i m e t a m a i beglerbeg K u u k H a s a n - p a a . N a desnom k r i l u , n a s u p r o t dvorskom bedemu, bio je namjesnik Dijarbekra, Kara Mehmed-paa, p a a iz H a l e b a , E b u b e k r - p a a i a n a d o l s k i , A h m e t - p a a , s t r e i m general-porunikom janjiara, sagardibaom. Na lijevom k r i l u , u p r a v l j e n o m p r e m a b e d e m u L 6 w e l b a s t e i , b i o je t e m i v a r ski n a m j e s n i k A h m e t - p a a , s i v a k i beglerbeg H a l i l - p a a , karam a n s k i beglerbeg i d r u g i j a n j i a r s k i g e n e r a l p o r u n i k , sams u n d i b a a . G r a d u m a l o da taj dan n i j e p r e t v o r e n u pepeo nep r e d v i e n i m p o a r o m , kao t o se to dan r a n i j e d o g o d i l o nam j e r n i m p o a r o m u p r e d g r a i m a . V a t r a , k o j a je nastala u Schottenhofu, u n i t i l a je T r a u n o v u , Auerspregovu i Palffvjevu pal a u , a p r i j e t i l a j e i o r u a r n i c i i z a l i h a m a p u a n o g a p r a h a na N o v i m v r a t i m a i k o d Crvene k u l e . T a d a j e dvadeset e s t o g o d i n j i G v i d o o d S t a r h e m b e r g a , n e a k z a p o v j e d n i k a grada, k a s n i j i z a p o v j e d n i k u p a n j o l s k o j , pokazao p r i s u t n o s t d u h a p a j e vat r u , u d a l j e n u samo e t r d e s e t k o r a k a o d t i s u u i o s a m s t o t i n a t o n a b a r u t a , zaustavio p o r u i v i h o d n i k k o j i se u p a l i o i p o l i v i
35 Historija osmanskog carstva II

545

v o d o m b a v e s b a r u t o m . Za m u n i c i j u o p s j e d n u t i h b r i n u o se p u k o v n i k K r i s t o f o d B o r n e r a iz M e k l e n b u r g a , p u k o v n i k G s c h w i n d , iji j e p r e d a k b i o v e za p r v e opsade kao slavan spomenut me u K o r u a n i m a ; k a p e t a n i su b i l i VVeidlinger, e k i p l e m i , Saksonci M i e d i Z i m m e r m a n n , Danac Cressel i B e a n i n W i l h e l m 16.7. Jemagne. N a k o n dva dana, n a m j e s n i k iz Adane, E s s e j j i d Meh m e d - p a a sa s v o j i m e t a m a , s a n d a k b e g H a m i d Hasan sa s v o j i m i e g i p a t s k i m e t a m a , k o j i su i m a l i b r o j o b i n o g k o n t i n g e n t a , n a i m e t r i t i s u e , z a t i m saruhanski i l i m a n i s a n s k i s a n d a k b e g A h m e t - p a a , A l i - p a a iz N i k o p o l j a , p o d v r h o v n i t v o m p r v o g a , p o s l a n i su u p o t j e r u za v o j s k o m l o t a r i n k o g p r i n c a k o j i j e sa deset puk o v a o k l o p l j e n i h k o n j a n i k a , pet p u k o v a l a k i h k o n j a n i k a , t r i odreda H r v a t a i s p o l j s k i m o d r e d i m a k o j e j e v o d i o knez L u b o m i r sky iz L e o p o l d s t a d t a o t i a o p r e k o Dunava. J o n i s u svi n i o t i l i k a d su T u r c i p r e l i D u n a v i z a p o e l i b o r b u sa z a l e e m o n i h u o d l a s k u . O k r a j j e t r a j a o t r i sata i u t a b o r j e d o n i j e t o e t i r i stotine glava i dvjesta z a r o b l j e n i k a . V e l i k i m o s t p r e k o D u n a v a , k o j i j e podigao general Schulz, a k o j i j e u v a o one u p o v l a e n j u , b i o j e p o r u e n . Z a t i m j e p l a n u o i t a v L e o p o l d s t a d t , sve crkve i samostani, a n a r o i t o n o v a zgrada F a v o r i t e (carska zgrada u v r t u ) , p a l i su kao p l i j e n p o a r a . T u r c i su dan za d a n o m p o d i zali t o p o v s k a p o s t o l j a n a u z v i s i n i h r v a t s k o g zaselka, K r o a t e n d o r f e l , k o d L e i m g r u b e , p a p r e m a b e d e m i m a d v o r c a Lovvelbasteija i Ravelina; j e d n o za d r u g i m deset t o p o v s k i h p o s t o l j a i dva u L e o p o l d s t a d t u . U g r a d u j e p o d i g n u t a p r o t u t o p o v s k a z a t i t a na b e d e m i m a K a r n t n e r - , B u r g t o r i L 6 w e l b a s t e i i n a p o s t o l j a je m o n t i r a n o o k o trideset t o p o v a i haubica. D a b i se n a d o k n a d i o nedostatak redovite posade, stvoreno j e pet j e d i n i c a : o d studenata, o d l j u d i sa s t o v a r i t a , t j . trgovaca n a v e l i k o , o d d v o r s k e posluge, o d k n j i g o v o a i n j i m a s r o d n i h zvanja i l i i n o v n i k a k o m o r e . . . Izvana j e t u r s k i l o g o r o b u h v a t i o g r a d i p r e d g r a a k a o o g r o m n i polumjesec. T o j e b i o p o l u k r u g o d b a r e m sedam sati hoda, o d desne obale Dunava, o d Schwechata i n o v o g r a d n j e p r e k o sela B o s e n d o r f i Inzersdorf, p r e k o S c h o n b r u n n a , Hiezinga i O t t a k r i n g a , H e r r n a l s a , W a h r i n g a i D o b l i n g a sve do H e i l i genstadta i N u s s d o r f a opet do obale Dunava. O s i m toga su n a o b a l i D u n a v a b i l i gore s p o m e n u t i o d r e d i i p r u a l i se o d Lusthausa u P r a t e r u do kapele u m j e s t u B r i g i t t e n a u , gdje se s v r e t a k mjesta p o m o u p o n t o n s k o g a m o s t a povezao s N u s s d o r f o m . Postavljanje toga m o s t a d o b i l i su u zadatak v o j v o d e V l a k e i M o l davske, k o j i su sluili osmanskoj v o j s c i kao p r i p r a v i j a i p u t a i p o s t a v l j a i m o s t o v a ; a b i l i su k a o r o e n i za taj posao, k a o t o su nekada s r p s k i r u d a r i b i l i r o e n i b i z a n t s k i k o p a i m i n a . Turci su d a l i da svi b r o d o v i , k o j e su i m a l i k o d K l o s t e r n e u b u r g a i 2 . 8 . N u s s d o r f a p o u n i z v o d n o d u n a v s k i m k a n a l o m da b i t a k o m o g l i umjesto zidanoga m o s t a i m a t i m o s t s a i n j e n o d b r o d o v a , p r e k o kojega b i onda l a k o m o g l i p r i j e i u n a v a l u . Ove b r o d o v e su v r l o s m i o n i l j u d i gradske m i l i c i j e d i j e l o m o d v e l i u k a n a l arsenala, 546

a d i j e l o m su spaljeni. G r a d n j u v e l i k o g m o s t a n a D u n a v u k o j u s u h t j e l i z a p o e t i t a k o e r su i m osujetile e t e n a l i j e v o j o b a l i t o p o v i m a . P u k o v n i k a Heisslera i g r o f a A r h i n t a , k o j i su se prevezli n a d r u g u o b a l u zbog i s p i t i v a n j a terena, n a p u s t i o j e n j i h o v s k e l e d i j a p a su se b a c i l i u D u n a v i p r e d n o s o m n e p r i j a t e l j a p r e p l i v a l i r i j e k u , kao H o r a c i j e Cocles. N a b u j a l i Dunav k o d Nussd o r f a , r a z o r i o j e m o s t , sastavljen od b r o d o v a , a l i su ga uskoro opet u s p o s t a v i l i . . . R a d o v i opsjedatelja k r a j bedema k o d B u r g - L 6 w e l b a s t e i i Ravelina n a p r e d o v a l i su d o k su t o p o v i neprestano p u c a l i n a n j i h ; a p u c a l i su i t o p o v i k o j i su p o s t a v l j e n i u L e o p o l d s t a d t u n a b e d e m k o d Crvene kule. D a b i n a d z i r a l i e s t t i s u a V l a h a i Moldavaca, k o j i m a n i s u p r e v i e v j e r o v a l i , prenesena j e zapovij e d s K a n t a k u z e n a n a saruhanskog i l i m a n i s a n s k o g p a u Ahmet a i n a H i z i r - p a u iz Bosne, u L e o p o l d s t a d t u . V r a t a k o d Crvene kule b i l a su kao i Dvorska i k o t s k a vrata (Burg i Schottentor) o d m a h n a p o e t k u opsade z a g r a e n a n a s i p o m , a kasnije je t o u i n j e n o sa s v i m a , o s i m j e d n i m , S t u b e n t o r . Desetoga dana op- 23.7. sade poletjele s u p r v e m i n e s v r h a p r o t i v n e s t r m i n e n a bedeme L 6 w e l - i B u r g b a s t e i . T o k o m i t a v e opsade nije ispucano v i e od e t r d e s e t m i n a sa strane opsjedatelja, a o p s j e d n u t i su poslal i deset p r o t u m i n a , t o n i j e n i t a u u s p o r e d b i sa v a t r o m e t o m k o d K a n d i j e . M e u t i m , b r o j i e s t i n a ispada iz g r a d a i j u r i a , p a neprestano napredovanje u r o v o v i m a i s p u t a n j e , r a d opsjed n u t i h u p r o t i v n o m p r a v c u zavaravanjem i b o r b o m r a m e uz rame u r o v u , p a onda stvaranje s k l o n i t a i z a g r a i v a n j e na v e d j e l o m i c e zauzetim b e d e m i m a i n a R a v e l i n u , p r u a l i su s l i k u u p o r n e b o r b e k o j a se svakodnevno p o n a v l j a l a . Osamnaest p u t a se j u r i a l o i dvadeset e t i r i p u t a su opsjedani ispadali iz grada. U o v o j e z d e s e t o d n e v n o j n e v o l j i opsjedani su samo sedam puta d o b i l i v i j e s t i o carskoj v o j s c i s n a d o m da e s l i j e d e i p u t a 2 1 . 7 . p o m o i . P r v u vijest n a k o n sedmodnevne opsade d o n i o j e j e d a n l a a r k o j i j e p r e p l i v a o r i j e k u iz l o g o r a l o t a r i n k o g v o j v o d e , d r u gu je d o n i o J a k o b H a i d e r , p o s l u i t e l j carskog o t p r a v n i k a poslova gospodina o d K u n i a , k o j i j e s p o l j s k i m p o s l a n i k o m Proskim u t u r s k o m logoru bio zarobljen dok je internuncij, grof Caprara, o t p r e m l j e n uz s i g u r n u p r a t n j u u T u l n . B u d u i da je kao p o s l a n i k h t i o ii dalje, zatvoren j e u l o g o r u kao s u m n j i v , a l i m u j e uspjelo po d r u g i p u t a iz l o g o r a d o n i j e t i o b a v j e t e n j a u g r a d . V i j e s t j e donio i p o r u n i k G r e g o r o v i i k o n a n o P o l j a k 9 . 8 . Georg F r a n j o K o l i c k i iz S o m b o r a , n e k a d a n j i t u m a I s t o n j a - 13.8. k o g t r g o v a k o g u d r u e n j a , o d l u a n i spretan o v j e k , k o j i se sa s v o j i m s l u g o m p r o k r a o k r o z t u r s k i l o g o r sve do N u s s d o r f a pjev a j u i t u r s k e pjesme. T a m o su ga l a a r i p r e v e l i u c a r s k i logor, a n a k o n t r i d a n a se opet p o v r a t i o , uz v e l i k u i v o t n u opasnost, n a k o n e g a j e njegov sluga j o dva p u t a sretno p o n o v i o i s t u smionost. K a o n a g r a d u za t a k v u s l u b u p r e v o d i l a c I s t o n j a k o g t r g o v a k o g u d r u e n j a d o b i o j e n a k o n o s l o b o e n j a o d opsade 35* 547

26.7.

31.7.

1.8.

3.8.

15.8.

17 .8.

p r a v o da u B e u smije o t v o r i t i p r v u k a f a n u , j e r j e p r v i p o t i c a j za to b i l a v e l i k a k o l i i n a kafe k o j a j e n a e n a u t a b o r u ; a p r v i k u h a r kafe j e b i o P o l j a k K o l i c k i , b r a t - s r c e , kao su ga naz i v a l i , j e r j e svakoga svog gosta o b i a v a o d o e k a t i s t i m povjerl j i v i m n a z i v o m . S v a k i p u t a k a d a su se poslani izaslanici sretno p o v r a t i l i , sa t o r n j a sv. Stjepana j e uzletio p r a v i v a t r o m e t raket a i k a d a se p r i b l i i l o n a p u t a n j e opsade, o d g o v o r i l i su t o j radosnoj v a t r i isto t a k v o m s v r h a b r d a H e r m a n n s k o g e l i s Calenberga. K o l i c k i j e d o n i o g r o f u S t a r h e m b e r g u p i s m o l o t a r i n k o g vojvode u k o j e m ga o b a v j e u j e o d o l a s k u c a r s k i h e t a , o p r i b l i a v a n j u poljskoga kralja, o zauzimanju Bratislave (Poun) i 0 p o b j e d i k o j a j e dva p u t a izvojevana n a d T o k o l i j e m . Jedno p i smo l o t a r i n k o g vojvode, napisano b r o j k a m a , palo j e u r u k e vel i k o m v e z i r u k o j i ga j e stavio n a s t r i j e l u i p r e d B u r g t o r o m poslao u R a v e l i n d o p i s a v i : Nije p o t r e b n o p i s a t i b r o j k a m a , l o e stanje u g r a d u j e d o v o l j n o poznato. A k o g r a a n s t v o ne p r i z n a blagost v e l i k o g a vezira, spoznat e u svoje v r i j e m e B o j u s r d b u . T o se n a l o i o d m a h i s t i dan, iz t a b o r a v e l i k o g vezira p r e d B e o m , n a G l a c i j a m a ( d r v o r e d u ) , razasuti su p o z i v i k o j e su pod i g l i k o n j a n i c i u a r k a m a pa d o n i j e l i g r o f u S t a r h e m b e r g u ; t o su b i l a j e d i n a K a r a M u s t a f i n a s a o p e n j a , a l i su, m e u t i m , ostala p o t p u n o bez odgovora. R a d o v i su u r o v o v i m a p o l a k o napredovali, j e r su r a e n i s n a j v e i m o s i g u r a n j e m i n e u v e n o m udobn o u . i m j e i z b a e n a zemlja, d o b i l i su h o d n i c i r o v o v a podove 1 b i l i su b a l v a n i m a i v r e a m a p i j e s k a t a k o p r e k r i t i da su b i l i o s i g u r a n i o d granata, p a a k o d b o m b i . Za p a e i s a d a k b e g o v e p r o i r e n e su podzemne odaje, p o p l o a n e o p e k a m a i o p s k r b l j e ne d i v a n i m a i m j e s t i m a za p o v l a e n j e , a te p r o s t o r i j e su u k r a s i l i s v e t a k i m s l i k a m a u k r a d e n i m iz c r k a v a . Osamnaestoga dana opsade k o n a n o su s t i g l i s r o v o v i m a do uzvisine n a s u p r o t n o j s t r a n i gdje j e d o l o do s t v a r n i h napada i gdje su se v o j n i c i t u k l i b a t i n a m a i t a p o v i m a leei iza stubova; helebardama su nas t o j a l i z a k a i t i T u r k e i kosama, vezanim n a duge t a p o v e ; pronalazak g r o f a Dauna. D a n kasnije, bacali su T u r c i b o m b e , naro i t o na c r k v u sv. Stjepana i n a k a p u c i n s k u c r k v u (na t o su i h u p u t i l i p r e o b r a e n i c i i u g a r s k i p o b u n j e n i c i ) , i m e su l j u d e v i e s t r a i l i nego t o b i n a k o d i l i . B u d u i da su i s p u c a l i tanad, p u cali su u g r a d v r h o v i m a b a l a k a , e l j e z o m i k a m e n j e m u p r o p a u j u i v l a s t i t o o r u j e . Te iste n o i j u r i a l i su s v r h a suprotne uzvisine n a Ravelin, a sve j e p l j u t a l o o d t a n a d i , k o p a l j a i o t r o v n i h s t r i j e l i c a ; u t o j b o r b i su se i s t a k l a u j u n a t v u t r i b a r u n a , o d K o t t u l i n s k v j a , d v o j i c a su u m r l a na p o l j u a s t i , a t r e i j e t e k o ranjen. Dvanaest dana poslije toga o p s j e d a t e l j i su se u v r s t i l i na r u b u nasipa k o d bedema Lovvelbastei. Ovaj bedem i bed e m k o d D v o r s k i h v r a t i j u o p s k r b i l i su o n i u g r a d u m a r l j i v o m n o g i m m e u b e d e m i m a i odstupnicama, udaljenim m e u s o b n o dvadeset i e t i r i stope i s v a k o m v i o m o d druge, za u d o b n u o b r a m b e n u b o r b u . Za dva dana j e c r n i evnuh, u v a r riznice, d o n i o 548

p i s m o p u n o hvale i o h r a b r e n j a , d o a o j e s d i j a m a n t i m a u k r a e n i m sabljama, b o d e i m a , a p l j i n i m p e r j a n i c a m a i z l a a n i m k r z n o m , p o d s t a v l j e n i m s a m u r o v i n o m . N a k o n t r i dana j e n a t i s u e T a t a r a o t i l o iz l o g o r a p o m o i T o k o l i j u . G r o f o v i D r a k o v i , N a d a s d v i Z i h y d o l i su u t u r s k i logor, gdje s u o d i g r a l i i s t u u l o g u kao n j i h o v i s u n a r o d n j a c i V a r d a i , A t h i n a i i Pereny za prve b e k e opsade. M l a d i Z r i n j s k i , T o k o l i j e v zet, b i o j e u h v a e n k a o v o a T a t a r a k o j i su se z a l i j e t a l i sve do r i j e k e Ens p a j e odveden u T i r o l s k u , u dvorac R o t t e n b u r g . B i o j e e t r d e s e t i d a n opsade i t r e i n a Ravelina j e b i l a osvojena. Od sada j e opsjedat e l j i m a splasnula s r a n o s t , j e r , po t u r s k o m r a t n o m o b i a j u , n i j e d n a opsada ne t r e b a t r a j a t i d u l j e o d e t r d e s e t dana. V e j e n a t i s u u m u s l i m a n a ostavilo svoje glave u j u r i i m a i p r o v a l a m a , i sam r u m e l i j s k i beglerbeg, K i i i i k Hasan, p o g i n u o j e u r o v u p r e d R a v e l i n o m o d j e d n o g t o p o v s k o g zrna, a njegovo je mjesto dano H o - z a d e H a s a n - p a i k o j i j e ostavljen k o d A l t e n b u r g a . I p o v j e r l j i v o g a d r u g a j a n j i a r s k o g age M u s t a f a - p a e s Rodosta, p j e s n i k a B e z m i j a , r a n i l a je b o m b a u nogu, a defterdar Ahmet- p a a j e u m r o n a r a v n o m s m r u . N a k o n e t r d e s e t sedam dana napustile su egipatske e t e , k o j i m a j e zapovijedao n a m j e s n i k Haleba, rovove n a desnom k r i l u p r e d b e d e m o m d v o r c a (Burgbastai). a k i p r o p o v i j e d i v e l i k o g a e j h a V a n i j a , k o j i j e tako e r b i o u r o v o v i m a p r e d B e o m , k o r i s t i l e su samo u t o l i k o t o su j a n j i a r i o d l u i l i i z d r a t i j o samo n e k o l i k o dana. M i n e su se rasprskavale, provale su suzbijane, j u r i a l o se, a sve bez kon a n o g a uspjeha. 29. k o l o v o z a (avgusta) d a n k o j i j e za T u r k e u U g a r s k o j b i o t a k o e s t o p o v o l j a n ( m o h a k a b i t k a , zauzimanje Beograda i Stoln o g B i o g r a d a ) , p o b o j a l i su se o n i p o d o p s a d o m glavnoga j u r i a , jer, iako veliki vezir o t a k v i m sudbonosnim danima nije h t i o n i t a z n a t i , b i l i su d o b r o p o z n a t i n j e g o v i m savjetodavcima, u g a r s k i m p o b u n j e n i c i m a . M e u t i m , samo su se dvije m i n e rasprsle, a j u r i a l o j e samo t r i do e t i r i stotine l j u d i . N a k o n pet d a n a su o p s j e d a t e l j i b i l i g o s p o d a r i u t v r e n o g d v o r c a R a v e l i n k o j i j e dvadeset i t r i dana b r a n j e n k r a j n j o m h r a b r o u i k o j i j e postao g r o b m n o g o t i s u a n j i h o v e b r a e . O n i su se o d m a h z a t i m u k o p a l i u rovove i j o su n o u d o v e l i dva o b i n a i dva te k a t o p a k o j i m a su izbliza p u c a l i n a bedeme d v o r c a . S l i j e d e e ga j e dana uz b e d e m B u r g b a s t e i p r s n u l a j e d n a o d g l a v n i h m i n a , a t r i do e t i r i t i s u e l j u d i j e sat i p o j u r i a l o n a b e d e m n a k o j i su g o t o v o v e zastavice p o m e t a l i , a l i se i p a k n i s u m o g l i o d r a t i u u n a k r s n o j v a t r i t e k o g a o r u j a o p s j e d n u t i h . P r o d o r u bed e m u nastao o d m i n e h i t n o j e z a t v o r e n b a v a m a , v r e a m a pijeska i z a k r e n s t u p o v i m a . Jedno p i s m o , k o j e j e p o s l u i t e l j n e k o g a r m e n s k o g l i j e n i k a p r e n i o iz g r a d a u t u r s k i l o g o r , s a d r a v a l o j e v i j e s t d a u g r a d u n e m a v i e o d pet t i s u a v o j n i k a , da su gra a n i i v o j n i c i nejedinstveni i da j e zapovjednik u n a j v e o j nev o l j i . T o j e o h r a b r i l o v e l i k o g a vezira da p o n o v i j u r i . Ovaj j e 549

20.8.

23.8.

31.8.

3.9.

4.9.

6.9.

9.9.

12.9.

t r a j a o dvadeset i e t i r i sata. B i o j e u s m j e r e n n a B u r g b a s t e i (bed e m p r e d dvorcem) da b i se opet stiglo n a j u e r p o s t i g n u t u v i s i n u . Iz p o j e d i n i h odsjeka letjela j e tanad, u d a r c i kosa, b o j n i h e k i a i buzdovana d j e l o v a l i su t a k v o m snagom da su j u r i n i c i g l a v i n j a l i k a o p o p a d a l i b u z d o v a n i . D a n z a t i m p o l e t i o j e s bedem a L 6 w e l b a s t e i i t a v snop m i n a k o j e su dvadeset e t i r i stope debeli z i d razvalile e s t h v a t i do temelja, no b r a n i t e l j i su b i l i k a o l a v o v i k o j i se b o r e za s v o j u m l a d u n a d . D a n z a t i m (na g o d i n j i c u p r e s t a n k a opsade M a l t e ) , v e l i k i j e vezir o d r a o smot r u v o j s k e k o j a se o d d v i j e stotine t i s u a srozala n a e t v r t i n u . N a k o n t r i dana s u p o d i g l i t a b o r i p o l i p r e m a u m i k o d D o r n bacha i p r e m a Calenbergu, u b o j n o m r e d u , j e r j e stigla vijest da se b l i i k r a n s k a v o j s k a . L o g o r k o j i j e stajao k o d P s e e kule (Hundsturm) i k o d Gumpendorfa p o a o je na Wienerberg, a o n i o d P r a t e r a p r e m a Calenbergu. S l i j e d e e g a dana su Poljaci i B a v a r c i k r e n u l i p r e k o K o n i g s t e t t e n a , sv. A n d r i j e , p r e k o d o l i n a Hagen- i K i r l i n g e r t a l a u K l o s t e r n e u b u r g . T u su se s j e d i n i l i sa c a r s k i m e t a m a i sa Saksoncima, k o j i su ili niz Dunav p r e k o H o f l i n a . D r u g i d a n su se p o p e l i n a gorje s kojega je trebala p o t e i r i j e k a p r o p a s t i n a Osmane. K a d se s p u s t i l a n o , d o a o j e l o t a r i n k o m v o j v o d i j e d a n k o n j a n i k k o j i j e p r e p l i v a o Dunav sa S t a r b e r g o v i m l a k o n s k i m p o z i v o m u p o m o : M i l o s t i v i gospodine, ne t r e b a v i e g u b i t i v r i j e m e , a snopovi r a k e t a s torn j a sv. Stjepana n a j a v i l i su da j e g r a d u n a j v e o j opasnosti . . . S p r v i m z r a c i m a j u t a r n j e g a sunca s l u i o j e p o b o n i sve e n i k M a r k o d A v i a n o m i s u na o l t a r u L e o p o l d o v a b r d a , a p o l j ski k r a l j ga j e p o s l u i v a o k o d o l t a r a ; b i l o j e to j e d n o g a lijepoga jesenskoga dana, u n e d j e l j u 12. r u j n a (septembra). Pozvao j e svoga sina da k l e k n e i proglasio ga v i t e z o m , za spomen na n a j v e i dan k o j i j e mogao d o i v j e t i , a onda se o b r a t i o s v o j i m visok i m o f i c i r i m a , i p o d s j e t i v i i h n a h o i n s k u b o j e d u , rekao da p o b j e d a k o j a p r e d s t o j i p o d b e k i m b e d e m i m a ne s p a a v a samo j e d a n grad, nego K r a n s t v o . Pet t o p o v s k i h p u c n j e v a d a l i su znak za b o j . Napadaj j e z a p o e o n a l i j e v o m k r i l u gdje su klance za N u s s d o r f i H e i l i g e n s t a d t b r a n i l i j a n j i a r i . V e l i k i vezir je b i o u s r e d i n i v o j s k e sve d o k n i j e p a l a v e e r . U p r v o m n a p a d u je v o j v o d a Croy ranjen, a njegov b r a t M o r i c u b i j e n . B u d u i da su se j a n j i a r i p o v u k l i , p o a o j e v e l i k i vezir u s r e d i t e d o k je e h a j a iz r o v o v a neprestano pucao n a t v r a v u . A u s t r i j a n c i i Saksonci su se u b o r b i p r o b i l i k o r a k po k o r a k k r o z klanac p r e m a H e i l i g e n s t a d t u , a onda p r e k o D o b l i n g a , gdje se j e z g r o j a n j i a r a u k o p a l o s deset t o p o v a u p j e a n e j a r u g e k o j e j o danas i m a j u i m e T u r s k i o p k o p . D o dva sata popodne s r e d i t e , gdje su b i l i B a v a r c i i F r a n c i , j o n i j e d o l o u b o j n u v a t r u . Tek sada su Poljaci p r o d r l i iz u m e k o d D o r n b a c h a i j u r i a l i n a n e p r i j a t e l j a . M e u m n o g i m h r a b r i m j u n a c i m a Poljaci su alili t o su i z g u b i l i Stanislava Potockoga, Maczinskoga i n e u s t r a i voga M o n t r e o s k o g a k o j i j e postao znamenit u h o i n s k o j b i c i . 550

S b r e u l j a k a iza D o r n b a c h a njegove j e o h r a b r i o M a l i n j i , k r a l j i i n b r a t . U e t i r i sata T u r c i su se p o v r a t i l i do svog glavnog tab o r a u p r e d g r a u , gdje su o k r e n u l i topove p r e d k o t s k i m pol j e m i u p r a v i l i i h p r e m a P o l j a c i m a . i t a v t a b o r j e obuzeo s t r a h i svi se d a l i u b i j e g . B o r b a u p r e d g r a i m a t r a j a l a j e j e d a n sat, a u sedam sati n a v e e r B e j e b i o o s l o b o e n , kao t o je Graz b i o o s l o b o e n Sulejmanove p r i s u t n o s t i u sedam sati u j u t r o . Za spomen n a t o , t a m o j o svako j u t r o u sedam sati odzvan j a t u r s k o zvono kao h v a l a za o s l o b o e n j e o d t u r s k o g a r o p s t v a . P l i j e n j e b i o o g r o m a n , t r i stotine k o m a d a t e k o g a o r u j a , petnaest t i s u a a t o r a , i t a v a t o r v e l i k o g a vezira sa s v i m r a t n i m blagajnama i u r e d i m a , e s t s t o t i n a kesa p u n i h pjastera. Njegovo d r a g i m k a m e n j e m o p t o e n o o r u j e i k o n j s k a o p r e m a p a l i su u r u k e p o b j e d n i k a k a o i o r u j e , vojne t r u b e i zastave, samo ne o n a sveta, Poslanikova, kao t o su t o p o b j e d n i c i v j e r o v a l i i l i r e k l i , a k o j u j e spasio v e l i k i vezir i l i , b o l j e r e i , e m i r - s t j e g o n o a . B o j n o p o l j e j e p o k r i l o p r e k o deset t i s u a T u r a k a .