УДК. 904:291.213(497.

17-25)

ЛЕНЧЕ ЈОВАНОВА - Скопје

С П О М Е Н И К ОД КУЛТОТ НА ДУНАВСКИТЕ К О Њ А Н И Ц И

П о с т о е ч к и т е сознанија за р е л и г и о з н и о т и духовниот ж и в о т на жи-

телите на р и м с к а т а Colonia Flavia Scupi, во 1992 година се з б о г а т е н и со еден
нов случаен наод од с. Р а д и ш а н и . Пронајдена е в о т и в н а м е р м е р н а п л о ч а со
релјефна п р е т с т а в а чија и к о н о г р а ф с к а содржина м о ж е да се атрибуира кон
1
култот на т. н. "Дунавски коњаници". П л о ч а т а е и з р а б о т е н а од ситнозрнест
квалитетен б е л м е р м е р , со п р а в о а г о л н а ф о р м а и д и м е н з и и 21,5 х 14,5 х 2,5
см. Р е л ј е ф о т е со високи е с т е т с к и и у м е т н и ч к и к в а л и т е т и , за р а з л и к а од
поголемиот број споменици од овој култ. Д е л у м н о е о ш т е т е н д о л н и о т десен
агол. П р е т с т а в е н а т а и к о н о г р а ф с к а композиција п р о с т о р н о е органи-зирана
во четири зони, м е ѓ у с е б н о р а з д в о е н и со р е л ј е ф н о м о д е л и р а н и р а м к и .
Според о б л и к о т , припаѓа на т и п о т п р а в о а г о л н и п л о ч и со р е л ј е ф н а прет-
2
става на з а б а т со а к р о т е р и и во р а м к и т е на п р а в о а г о л н и к о т . (Сл. 1)
Во ц е н т р а л н и о т дел на г о р н а т а зона во р е л ј е ф н о м о д е л и р а н и о т за-
5ат е п р е т с т а в е н о р е л во исправена п о л о ж б а , ф л а н к и р а н од двете страни со
кералдички п о с т а в е н и змии. Г л а в а т а на о р е л о т е с в р т е н а н а л е в о , со нагла-
:ено п р е д и м е н з и о н и р а н клун, спуштени к р и л а и н а г л а с е н о р е л ј е ф н о моде-
шрани нозе и канџи. З м и и т е и м а а т с п и р а л н о и з в и т к а н и т е л а со подигнати

Местото на наод е кат. парцела 781, К. О. Радишани, сопственост на Ратомир

Радовановиќ од с. Радишани. Co увидот направен од екипа на Музејот на град
Скопје е утврдена интервенција на сопственикот за нивелирање на земјиштето,
при што е оштетен некој помал градежен објект. На местото на наодот е
видливо поголемо количество градежен материјал (необработени камења, цели
и фрагментирани тегули), а пронајдени се и неколку фрагменти од римска садова
керамика. Функцијата на објектот е нејасна и не може попрецизно да се
определи без натамошни истражувања.
/. Јапо.пс, Rimske votivne plocice od olova u Jugoslaviji, Opvscula Archaeologica VI,
Zagreb, 1966, 57 tip VI; D. Tudor, Corpus Monumentorum Religionis Eqvitum Danuvinorum
II, 14-15; И. ПоповиК Споменици култа подунавских коњаника из Народног
музеја у Београду, Зборник Народног музеја у Београду XI/1, 1983, 58.
Сл. 1
Л. .Тованова, Споменик од култот на Дунавските коњаници, МАА 14, UDK 202/904,1996 157

глави к о н главата на о р е л о т . Co примена на едноставни, д л а б о к о в р е ж а н и

линии е постигнат е ф е к т ча д л а б о к р е л ј е ф со и з д и ф е р е н ц и р а н и детали и
нагласени к о н т у р и на ф и г у р и т е . Од н а д в о р е ш н а т а страна на з а б а т о т во
а г л и т е на ф р и з о т се п р е т с т а в е н и а к р о т е р и и во о б л и к на стилизирани
волути од е ф е к т н о спирално и з в и т к а н и л а с т а р к и . Н а д е с н о од забатот, во
г о р н и о т агол на ф р и з о т , се н а о ѓ а биста на С о л со о с м о к р а к а радијадна
круна, а во десната р а к а д р ж и глоб - модел на светот, чијшто т в о р е ц е са-
миот. Н а л е в о од з а б а т о т се н а о ѓ а бистата на Луна со полумесечина зад
р а м е н и ц и т е . Л е в о од С о л е п р е т с т а в е н ф а к е л , а надесно од Луна - ф а к е л и
стилизирана р о з е т а . Б и с т и т е на С о л и на Луна се м о д е л и р а н и со посебно
внимание, прецизно, со нагласени д е т а л и на л и ц е т о , к о с а т а и о б л е к а т а , при
ш т о д о м и н и р а а т складниот о б л и к и п р о п о р ц и и т е .
Во в т о р а т а зона ц е н т р а л н а т а п р е т с т а в а е ф л а н к и р а н а со два столба,
и с т о в р е м е н о и носачи на з а б а т о т од г о р н и о т ф р и з , а л е в и о т е со препознат-
лив к о р и н т с к и к а п и т е л . Ц е н т р а л н о , во о в а а сцена е п р и к а ж а н а божица,
о б л е ч е н а во долг хитон со п о л у к р у ж е н о т в о р о к о л у в р а т о т , подврзан под
градите, кој паѓа во б о г а т и в е р т и к а л н и н а б о р и до н о з е т е . К о с а т а е поделена
на патец, п о к р и е н а со шамија ш т о слободно паѓа на р а м е н и ц и т е . Во р а ц е т е
држи краишта од некоја т к а е н и н а или шамија исполнета со плодови.
Н а л е в о и надесно од б о ж и ц а т а се наоѓа по еден ж р т в е н и к - о л т а р со
р а з г о р е н оган. В о о б и ч а е н о за ц е н т р а л н а т а сцена, б о ж и ц а т а е придружена
од д в е т е страни со по еден к о њ а н и к . К о њ а н и ц и т е се о б л е ч е н и во ориен-
т а л н а о б л е к а , куси туники со р а з в и о р е н и хламиди зад г р б о в и т е и со ф р и -
гиски к а п и на главите. Л е в и о т к о њ а н и к , во п о д и г н а т а т а десна р а к а , д р ж и
копје (двојна с е к и р а ? ) . Л е в и о т к о њ а н и к , со десната, а десниот со л е в а т а
нога се потпираат врз предимензионирано претставени чаши-пехари.
Г л а в и т е на б о ж и ц а т а и на ј а в а ч и т е се и с т а к н у в а а т со в н и м а т е л н о и пре-
цизно м о д е л и р а н и д е т а л и на л и ц е т о . Фигурите на к о њ и т е се и с т а к н у в а а т со
о с о б е н о к в а л и т е т н а изведба во однос на п о г о л е м и о т број м е р м е р н и р е л ј е ф и
од овој култ. П р и с у т н о е п р е ц и з н о м о д е л и р а њ е на к о н т у р и т е , со нагласена
п е р с п е к т и в а и пропорција при п р е т с т а в у в а њ е т о на н о з е т е , а п о с е б н о естет-
ско в н и м а н и е е п о с в е т е н о при р е л ј е ф н о т о о б л и к у в а њ е на д е т а л и т е на
3
главата, г р и в а т а и опашката. П о д к о п и т а т а на к о њ и т е се н а о ѓ а а т прет-

3
Стилски, претставите на коњаниците се блиски со претставите на Тракискиот
коњаник на релјефните плочи пронајдени во Македонија, посебно на плочите од
Семениште и Прилеп, в: А. Цермановик - Кузмановик, Споменици Трачког
коњаника у нашој земљи, Старинар XIII-XIV/1962-63, Београд 1965; Стилски и
иконографски аналогни на овие се релјефите посветени на Тракискиот коњаник,
пронајдени во голем број на просторот меѓу западната граница на Тракија и
линијата Никополис - Ад Иструм - Чирпан, од кои најголем број (околу 40) се
пронајдени во светилиштата во Глава Панега и Баткун; в: М. Оперман, За
оброчните плочи на ловувашил Тракииски конник од римската епоха в Бт>лга-
рин, Археологии 2, Софил 1970, 2 0 - 3 1 ; За нас од посебен интерес кај овие плочи
158 Л. Јованова, Споменик од култот на Дунавските коњаници, МАА 14, UDK 202/904, 1996

стави на по една гола м а ш к а ф и г у р а , л е в а т а л е ж и на стомак, а десната

настрана. З а д к о њ а н и ц и т е е п р е т с т а в е н а по една ж е н с к а ф и г у р а , о б л е ч е н а
во долг хитон со к а р а к т е р и с т и ч н о д в и ж е њ е на р а к а т а подигната к о н ли-

Во т р е т а т а зона о д л е в о надесно се п р е т с т а в е н и : т р и о л т а р и со раз-

горен оган, а над нив т р и стилизирани л а м б и и б о д е ж со врв свртен надолу.
Ц е н т р а л н о во сцената е п о м е с т е н масивен т р о н о ж н и к со риба п о л о ж е н а на
него. Н а д е с н о од н е г о се п р е т с т а в е н и к а н т а р о с и т р и пехари (чаши) со ле-
бови (цветови) в р з нив. Нејасна е п р е т с т а в а т а на крајниот десен агол пора-
ди о ш т е т е н о с т на п л о ч а т а , ш т о се однесува и за ч е т в р т а т а зона.
В о ч е т в р т а т а зона о д л е в о надесно с е н а о ѓ а а т : о л т а р с о р а з г о р е н
оган, покрај н е г о ж е н с к а ф и г у р а о б л е ч е н а во х и т о н и химатион. С в р т е н а е
н а л е в о к о н о л т а р о т , а во п о д и г н а т и т е р а ц е д р ж и нејасен п р е д м е т (стомна).
Следи к а н д е л а б а р на кој стои л а м б а или м о ж е б и птица ( п е т е л ) . П о к р а ј него
ж е н с к а ф и г у р а о б л е ч е н а во хитон и химатион, свртена надесно, која со дес-
ната р а к а се п о т п и р а врз к а н д е л а б р о т , а во л е в а т а подигната р а к а д р ж и не-
јасен п р е д м е т со кој в р ш и некој р и т у а л над о л т а р со р а з г о р е н оган. П р е д
неа се наоѓа п р е т с т а в а на ж и в о т н о , в е р о ј а т н о л а в . Од другата страна на ол-
т а р о т е п р е т с т а в е н а у ш т е една ж е н с к а ф и г у р а о б л е ч е н а во хитон и хима-
тион, со подигнати р а ц е во к о и д р ж и стомна и и с т о в р е м е н о со ф и г у р а т а од
л е в а т а страна в р ш и некој обред над о л т а р о т . П о т о а следи у ш т е еден канде-
л а б а р со л а м б а ( п е т е л ) на него, пред кој се н а о ѓ а п р е т с т а в а на овен.
Н а д е с н о од нив е п р е т с т а в е н а у ш т е една ж е н с к а ф и г у р а свртена надесно.
О б л е ч е н а е во долг хитон со спуштена десна р а к а , а во п о д и г н а т а т а лева
рака држи нејасен п р е д м е т (сад?), над о л т а р со р а з г о р е н п л а м е н ш т о се нао-
5
ѓа пред неа. С ц е н а т а з а в р ш у в а со п р е т с т а в а на храм, од т и п о т тетрастил.
Дескрипцијата на и к о н о г р а ф с к а т а содржина на р е л ј е ф о т јасно ја
определува н е г о в а т а припадност к о н р е л ј е ф н и т е плочи на к о и е илустри-
рана с о д р ж и н а т а на еден мистичен култ во н а у к а т а и д е н т и ф и к у в а н к а к о
култ на " Д у н а в с к и т е к о њ а н и ц и " . И н т е р е с о т за овој т и п споменици датира
уште од крајот на м и н а т и о т в е к .

е исклучително прецизното моделирање и обработка на коњската грива и опаш-

ката, што е претставено на најразлични начини.
4
Претставите на овие две фигури не може со сигурност да се идентификуваат,
бидејќи се само делумно видливи од опашките на коњите, па атрибутирањето е
извршено врз основа на карактеристичното движење на раката. Co проблемот за
идентификација на овој тип претстави на релјефите од овој култ најстудиозно се
занимавал Тудор и ги определил како претстави на Немеза; види: D. Tudor,
CMRED1I, 130-136.
5
М. Vitruvius, Deset knjiga о arhitekturi, Sarajevo 1990, knj. Ill, 57-58; Б. Heauopoeuh,
Архитектура старог века, Београд 1974, 313.
6
Т. Antonescu, Cultur Cabirilor in Dacia, 1889, IX 260; E. Nowotny, WMBH IV, 1896, 206;
J. Hampel, Archeologiai Ertesito XXIII, 1903, 305-365; XXV 1905, 1-16 и 116-126; XXXI,
1911, 409-425; XXXII, 1912 330-352; A. Buday, Dolg Szeged, IV 1928, 146; D. Tudor,
Л. .Јованова, Споменик од култот на Дунавските коњаници, МАА 14, UDK 202/904. 1996 159

П р о б л е м о т на спомениците а т р и б у и р а н и к о н овој м и с т и ч е н култ е

к о м п л и ц и р а н к а к о во поглед на и к о н о г р а ф с к и т е м о т и в и и симболизмот,
т а к а и во поглед на с о д р ж и н а т а и з н а ч е њ е т о на култот. Д о с е г а не се пронај-
дени плочи со вотивни натписи или со и м и њ а т а на п р е т с т а в е н и т е б о ж е с т в а
или д е д и к а н т и т е , врз основа на ш т о би м о ж е л о со сигурност да се утврди
7
атрибуцијата или п р и р о д а т а на божествата.
Р е л ј е ф н и т е плочи од овој култ се с р е ќ а в а а т во п р о в и н ц и и т е : П а н о -
нија С у п е р и о р и И н ф е р и о р , Дакија, Д о л н а и Г о р н а Мезија, Тракија, Далма-
ција и Н о р и к . Најбројни се во дунавските п р о в и н ц и и на Р и м с к а т а империја,
8
Панонија, Дакија и Д о л н а Мезија. П р и а н а л и з а т а на овие споменици т р е б а
да се одвојат два м о м е н т а , и к о н о г р а ф с к и о т и култниот. В р з основа на ико-
н о г р а ф с к а т а а н а л и з а на з а с т а п е н и т е м о т и в и и м а т е р и ј а л о т од кој се изра-
б о т е н и п л о ч и т е , Тудор ја промовира х и п о т е з а т а за п о т е к л о т о на к у л т о т од
т е р и т о р и ј а т а на Дакија. П р и т о а , к а к о најстари ги о п р е д е л у в а м е р м е р н и т е
и л о ч и со п р е т с т а в а на еден јавач кои п о т е к н у в а а т од о в а а провинција и ги
д а т и р а во II в е к од н. е., додека оние со п р е т с т а в а на двајца ј а в а ч и ги датира
9
од крајот на II до п о ч е т о к о т на IV век од н. е. К а к о и к о н о г р а ф с к и п р о т о т и п

Ephemeris Dacoromana, VII, 1937, 189-356; исто, Dacia IV, 1960, 333; исто, Dacia V,
1961, 318-343; исто, Corpus monumentorum religionis eqvitum danuvinorum (CMRED) I¬
II, 1969-1976; BO последното дело Тудор успеал да ги собере сите релјефни плочи
од овој култ познати до 1975 год, да ги класифицира, a се обидел да ја протолкува
и нивната иконографска содржина. Во ова капитално дело Тудор дава и детален
преглед на постоечката литература во која се третира овој мистичен култ. И по
1975 год. се пронајдени нови споменици, а проучувањето и толкувањето на овој
се уште енигматичен култ и натаму продолжува. Во повеќето нови трудови се
прифаќаат заклучоците на Тудор, но не се навлегува во постудиозни иконограф-
ски анализи, само во неколку случаи се предлагаат нови објаснувања за иконо-
графската содржина и симболите што се среќаваат на овие споменици.
7
D. Tudor, CMRED 11,72.
* D. Tudor, Discussioni intomo al culto dei cavalieri danubiani, Dacia V, 1960, 327, fig. 2; ис-
TO BO CMRED II, 52-70. - Според статистичката анализа на Тудор, од вкупниот
број 232 плочи познати до 1975 г. 166 се пронајдени во дунавските провинции
Дакија, Долна Мезија и двете Панонии. Врз основа на таквата територијална
распространетост Тудор го изведува терминот Дунавски коњаници (аргументи-
рано ги отфрла термините тракиски, трако-митриски, Кабиро-Диоскури), кој
денес е прифатен во научната јавност повеќе како термин за распознавање на
типот споменици одошто за иконографска идентификација и атрибуција на култ-
ната содржина на спомениците.
9
D. Tudor, ED VII, 228; исто во CMRED II, 1976, 147-161. - Меѓутоа. во поново време
е изнесена уште една хипотеза, односно можност плочите со претстава на еден
или двајца јавачи да се истовремени, така што оние со претстава на еден јавач би
илустрирале само дел од иконографската содржина на култот. За ова кај Ц. Zo-
tovic. Homages a Maarten J. Vermaseren, II, 1978, 1377; исто, Три оловне иконе из
збирке Музеја града Београда, Старинар XXIV-XXV, 1973-74, 41.
160 Л. Јованова, Споменик од култот на Дунавските коњаници, МАА 14, UDK 202/904,1996

10
ги предлага п л о ч и т е од Р а з г р а д (Мезија И н ф е р и о р ) , ш т о многумина му го
11
оспоруваат. Тој го п р и ф а ќ а и к о н о г р а ф с к о т о влијание од спомениците
посветени н а Т р а к и с к и о т к о њ а н и к , в о п о ч е т н а т а ф а з а п р и о ф о р м у в а њ е т о ,
о д л о к а л е н а н и к о н и ч е н к о н р е л ј е ф н о и л у с т р и р а н култ. П л о ч и т е с о претста-
ва на еден ј а в а ч (тип А) не т р е б а да се т р е т и р а а т к а к о варијанта на Т р а к и -
12
скиот коњаник , бидејќи р е л и г и о з н и т е с о д р ж и н и на овие два култа во
основа се р а з л и к у в а а т . У ш т е во оваа, р а н а ф а з а е в и д е н т н о е влијанието на
13
о р и е н т а л н и т е култови, п о с е б н о на митраизмот (бистите на С о л и на Луна,
лав, змија, к р а т е р и др.). Тудор смета д е к а во о в а а е т а п а од р а з в о ј о т на
к у л т о т в т о р и о т ј а в а ч е г з и с т и р а во една секундарна а н и к о н и ч н а ф о р м а и

D. Tudor, CMRED II, 1976, 147-161 - Од вкугшо пронајдените 31 камена плоча со

претстава на еден јавач, 17 се од Дакија, 8 од двете Мезии и 4 од Далмација.
Поради тоа, тој ја предлага Дакија за изворишна територија. Смета дека плочите
од Разград се прототип, но не и единствен модел врз основа на кој е формирана
иконографијата на неговиот најстар тип - тип А (камени плочи со еден јавач),
бидејќи во себе се уште ја немаат инкорпорирано религиозната содржина на
култот во комплетен облик, поради отсуството на една од основните сцени на
лежечка фигура под копитата на коњот.
#. Младенова, Бележки вврху изображешмта на Дунавските конници, Ислед-
ваита в чест на акад. Д. Дечев, Софил 1958, 545. - Плочите од Разград (Abrittus) се
објавени од G. Kazarow, Neue Denkmaler zur Religiongeschichte Trakiens, Jarbuch des
DAI, AA, 37, 1922, 184. - Младенова смета дека плочите од Разград не може да се
датираат во крајот на I, туку во II-III в., поради што тие не се прототип, туку
обратно - на нив се видливи влијанија од култот на т. н. Дунавски коњаници.
Релјефите на Тракискиот коњаник, кои послужиле како ликовен модел за
оформување на иконографската слика на култот на дунавските коњаници, се
најбројни на јут од Дунав. Организацијата и распоредот на религиозната содр-
жина во хоризонтални зони се карактеристични за митраистичките споменици
од територијата на Долна Мезија.Тоа се аргументите врз основа на кои се
формира тезата дека ликовното оформување на култот треба да се помести на
југ од Дунав, како и фактот што во случајов квантитативната анализа е само
резултат од поголемиот степен на истраженост во Дакија .
G. Kazarow, PW RE sv. Heros (trakischer), Spomenik. 1148, го одрекува влијанието на
култот на Тракискиот коњаник врз овие споменици.
E. Will, Le relief cultural greco-romain, Paris, 1955, 90, го оспорува големото влијание
на митраизмот и смета дека овој култ е само локална манифестација на култот
на Диоскурите. - Меѓутоа, доколку се прифати оваа хипотеза, се наметнува и
прашањето за отсуството на култот на Дунавските коњаници токму во
областите што се под најголемо и директно влијание на хеленизмот, како
црноморското и егејското крајбрежје. Во тој контекст треба да се спомне
присуството на поголем број споменици посветени на Диоскурите или Диос-
курите со божица меѓу нив (Артемида) од подрачјето на Прилеп, Битола (Н. Ву-
лиќ, Споменик СКА, 71, 1931, 158, 183, 18; истиот, во Споменик СКА, 75, 1933,
13;) и Демир Катгаја (В. Соколовска, Светилиште на Диоскурите кај Демир
Капија, ЖА, XXIV, 1974, 267-278), а отсуството на култот - на Дунавските
коњаници.
Л. Јованова, Споменик од култот на Дунавските коњаници, МАА 14, UDK 202/904, 1996 161

д е к а н е г о в а т а у м е т н и ч к а визуелизација е иницирана од спомениците на Ди-

14
оскурите.
Меѓутоа, покрај едниот, односно двајцата к о њ а н и к а - во ц е н т р а л -
н а т а и с е к о г а ш присутна сцена - е п р е т с т а в е н а и една ж е н с к а фигура,
б о ж и ц а , чии име и ф у н к ц и и се исто т а к а н е п о з н а т и . И к о н о г р а ф с к а т а
еволуција на к у л т о т ја а ф и р м и р а оваа Б о ж и ц а к а к о ц е н т р а л н а личност на
која и се подредени к о њ а н и ц и т е и нивните асистенти. Т а а е " Г о л е м а т а
Б о ж и ц а " - б о ж е с т в о на плодноста и вегетацијата, која постојано умира и се
раѓа. Во себе ги обединува небесните, з е м н и т е и х т о н с к и т е к а р а к т е р и с т и к и ,
г о с п о д а р к а е на т р и т е света, со многу а т р и б у т и . Б р о ј о т на последниве
з н а ч и т е л н о се зголемува под и к о н о г р а ф с к и т е и р е л и г и о з н и влијанија на
слични ж е н с к и б о ж е с т в а , ш т о е о с о б е н о к а р а к т е р и с т и ч н о за е р а т а на син-
1 1
кретизмот. '
Bo III в е к од н.е., во в р е м е т о на доминација на р е л и г и о з н и о т синкре-
тизам, освен д и р е к т н и т е и и н д и р е к т н и влијанија од другите култови (ми-
т р а и з а м , К и б е л а , Диоскури, Т р а к и с к и к о њ а н и к и др.), во ф о р м и р а њ е т о на
л и к о в н а т а и и к о н о г р а ф с к а т а презентација на к у л т о т г о л е м а улога одиграле
и г р ч к и т е и р и м с к и т е мајстори ш т о ги и з р а б о т у в а л е р е л ј е ф н и т е плочи. П р и
и з р а б о т к а т а на п л о ч и т е и и л у с т р и р а њ е т о на к у л т н а т а и р е л и г и о з н а т а содр-
жина, т и е а п л и ц и р а л е симболи со слично или и д е н т и ч н о з н а ч е њ е од другите
р е л и г и и . О в и е , во тој период, биле ш и р о к о п р и ф а т е н и бидејќи т о а е време-
16
то на л о к а л н а разновидност во к о в и о т свет на сличност и универзалност.
На р е л ј е ф н и т е плочи се п р е п о з н а т л и в и и к о н о г р а ф с к и т е влијанија на Диос-
к у р и т е и Т р а к и с к и о т к о њ а н и к врз ф о р м и р а њ е т о на л и к о в н а т а презентација
на к о њ а н и ц и т е , но т р е б а да се прави р а з л и к а меѓу н и в н а т а р е л и г и о з н а
содржина. О с н о в н а р а з л и к а меѓу с п о м н а т и в е к у л т о в и и овој е присуството
н а л е г н а т ч о в е к под к о п и т а т а н а к о њ и т е ( п о н е к о г а ш з а м е н е т с о з о о м о р ф н и

1
D. Tudor, CMRED II, 161-172 - го прифаќа влијанието на Диоскурите, но само како
ликовен модел, така што култовите си ги зачувуваат сопствените иконографски
карактеристики; F. Chapouthier, Les Dioscures au service d'une deesse, Paris 1935,
успеал прецизно да ги дефинира разликите меѓу спомениците на овие два култа.
15
D. Tudor, CMRED II, 170-173, и 277-289 - таа е локално божество на природните
феномени, паредра на врховниот бог од Дако-гетскиот пантеон. Во определена
фаза од развојот на култот доаѓа до поврзување на овие две божества; меѓутоа,
ликовното обликување се формира по освојувањето на Дакија од Римјаните и
претставува всушност interpretatio romana. Заради комплементарноста на некои
елементи со слични женски божества од Грчко-римскиот пантеон, култот ево-
луира и станува се покомплексен. Божицата прима елементи од Бендис - Дијана,
Луна, Хеката, Немеза и сл. Конечно, ориенталните култови и божества (митра-
измот, Кибела, Анатис, Деа Сирија и др.) ја прават завршната фаза на влијанија.
Вака оформениот комплексен култ е далеку од своите првобитни аспекти и
содржина.
16
Е. Ochsenschlager, Lead plaques of the Danubian horsemen type at Sirmium, Sirmium II,
1973,58
162 Л. Јованова, Споменик од култот на Дунавските коњаници, МАА 14, UDK 202/904, 1996

симболи), ш т о од друга страна у к а ж у в а д е к а во илустрацијата на к о њ а н и -

ците најважен м о м е н т е п о б е д а т а на силите на д о б р о т о над силите на з л о т о .
В а к в и о т а с п е к т на к у л т о т в о о п ш т о не е н е о б и ч е н а к о се набљудува
во к о н т е к с т на в р е м е т о , к о г а м а с о в н о се а ф и р м и р а а т и се п р и ф а т е н и дуали-
стичките т е о л о ш к и н а ч е л а на постојана б о р б а меѓу силите на д о б р о т о и
силите на з л о т о . На тој начин само е н а г л а с е н а п о д р е д е н а т а улога на бого-
вите-коњаници во однос на ц е н т р а л н а т а б о ж и ц а , па се поставува пра-
ш а њ е т о - дали во н а у к а т а п р и ф а т е н и о т т е р м и н Дунавски к о њ а н и ц и е
оправдан и а д е к в а т е н ? Co оглед на т о а ш т о р е л и г и о з н а т а суштина на кул-
тот е се у ш т е н е п о з н а т а , в е р о ј а т н о ќе се п р и ч е к а и на п р о м е н а т а на терми-
нологијата, м о ж е б и додека се пронајде некој в о т и в е н споменик.
За да се р а з б е р е р е л и г и о з н а т а суштина на култот, п о т р е б н о е да се
нагласи дека о б в р з н и и к о н о г р а ф с к и е л е м е н т и со т о ч н о утврдено м е с т о се
б о ж и ц а т а ф л а н к и р а н а со п а р о т к о њ а н и ц и , п р и д р у ж е н и со асистенти и со
ф и г у р и т е на п о б е д е н и т е под н о з е т е на к о њ а н и ц и т е . На в т о р о место е со-
л а р н и о т с и м б о л и з а м и з р а з е н на р а з л и ч н и н а ч и н и . С и т е други е л е м е н т и , мо-
тиви и симболи се п р и к а ж а н и на р а з л и ч н и начини и места, а п о н е к о г а ш се и
изоставени. Б и д е ј ќ и е л е м е н т и т е н а к у л т о т н е м а а т к а н о н и з и р а н а иконогра-
фија, ј а с н о е д е к а не постојат к а н о н и з и р а н и р е л и г и с к и обрасци и к о н т р о л а
17
на и к о н о н о г р а ф с к а т а интерпретација од страна на к у л т н а т а заедница.
И к о н о г р а ф с к а т а а н а л и з а на п л о ч а т а од Р а д и ш а н и ќе ја п о ч н е м е од
о б л и к о т и организацијата на п р о с т о р о т и п о д е л б а т а на зони, ш т о е услове-
но и од м а т е р и ј а л о т од кој е и з р а б о т е н а . С п о р е д о б л и к о т , припаѓа к о н ти-
пот п р а в о а г о л н и п л о ч и со р е л ј е ф н а п р е т с т а в а на з а б а т со а к р о т е р и и во
р а м к и т е на п р а в о а г о л н и к о т .
Р е л и г и о з н а т а содржина е р а с п о р е д е н а во ч е т и р и зони. Г о р н а т а го
симболизира н е б е с н и о т свод, в т о р а т а ц е н т р а л н а зона ја илустрира мистич-
ната содржина на култот, во т р е т а т а и ч е т в р т а т а зона се п р е т с т а в е н и
19
к а р а к т е р и с т и ч н и т е симболи и м и с т и ч н и т е р и т у а л и п о в р з а н и со култот.
П р и и к о н о г р а ф с к а т а а н а л и з а ќе се з а д р ж и м е само на с и м б о л и т е илустри-
рани на н а ш а т а плоча, к а к о и Н И Б . :те меѓусебни односи.
Н е б е с к а т а с ф е р а с и м б о л и ч н о е п р е т с т а в е н а со бистите на С о л и на
Луна во г о р н и т е а г л и на п л о ч а т а . С о л а р н и о т с и м б о л и з а м с е к о г а ш е илус-
триран во најгорната зона, која го п р е т с т а в у в а н е б е с к и о т свод и доминира
над другите сцени. С к о р о на сите споменици со п р е т с т а в а на двајца к о њ а -
ници (тип В според Тудор) е присутен тој х и е р а р х и с к и поредок, ш т о ука-
жува на с о л а р н а т а теологија к а к о основа на р е л и г и с к а т а концепција на

Љ. Зотовик, Старинар XXIV-XXV, 1973-74, 39.

/. Јаполс, OA VI, 57; D. Tudor, CMRED II, 1976, 69 и 14-15, забат со акротерии, во
рамките на правоаголникот, се јавува на плочите бр. 210, 228, 73, изработени од
олово. Појавата на столбови - носачи на забатот е карактеристична за т. н.
архитектонски тип надгробни стели.
Џ Zotovic, Homages a Maarten Vermaseren III, Leiden 1978, 1354.
Л. Јованова, Споменик од култот на Дунавските коњаници, МАА 14, UDK 202/904, 1996 163

култот. Во н а ш и о в случај е присутна инверзија од в о о б и ч а е н а т а место-

п о л о ж б а на бистите на С о л и на Луна - С о л е п р е т с т а в е н на л е в а т а н а м е с т о
21
на десната страна од плочата. С о л а р н и о т с и м б о л и з а м е нагласен со
п р е т с т а в а т а на З е м ј и н а т а т о п к а во десната р а к а на С о л , к а к о и претставите
на ф а к л и покрај С о л и Луна. П р е т с т а в а т а на м о д е л о т на с в е т о т во рацете
на С о л е к а р а к т е р и с т и ч н а за о л о в н и т е икони, к о и се најбројни во Панонија,
при ш т о С о л е п р е т с т а в е н во ч е т и р и п р е г к а к о к р е а т о р и господар на
22
светот, односно К о с м о к р а т о р . И к о н о г р а ф и ј а т а на о в и е р е л ј е ф и се ф о р - .
мира во п е р и о д о т на афирмација на с о л а р н а т а теологија со тенденција во
себе да ги асимилира сите други р е л и г и и .
Ф а к е л о т е симбол на светлината, на п р о ч и с т у в а њ е и п р о с в е т л у в а њ е ,
ја симболизира светлоста, која го осветлува п а т о т во подземјето; со т о а го
23
о в о з м о ж у в а п р о ц е с о т на иницијација на посветените. Ф а к е л о т во р а ц е т е
на С о л , кој се с р е ќ а в а на н е к о и р е л ј е ф и , ги с и м б о л и з и р а п о з и т и в н а т а
т о п л и н а и неопходната светлина ш т о с о н ц е т о ја р а с п р о с т и р а врз светот.
С о н ч е в а т а светлина, која секоја в е ч е р умира а с е к о е у т р о п о в т о р н о се раѓа,
ги уништува т е м н и н а т а и л о ш и т е демони, будејќи ги м р т в и т е , им овоз-
м о ж у в а б е с м р т н о с т на н е б о т о , ш т о во основа е е с х а т о л о ш к о в е р у в а њ е . На
о л о в н и т е и к о н и покрај бистите на С о л и на Луна се с р е ќ а в а а т две ѕвезди,
симболични п р е т с т а в и на у т р и н с к а т а и в е ч е р н а т а ѕвезда ( с и м б о л и з а м ш т о
има д и р е к т н и п а р а л е л и со Д и о с к у р и т е , к а к о дел од м и т о т за н и в н о т о
24
постојано у м и р а њ е и п о в т о р н о раѓање). He т р е б а да се исклучи м о ж н о с т а
на п л о ч а т а од Р а д и ш а н и ф а к л и т е да ја и м а а т и с т а т а функција и.симболично
з н а ч е њ е к а к о ѕвездите на о л о в н и т е п л о ч и .
Во з о н а т а на н е б е с н и о т свет, издвоена во т и м п а н о н с к о поле, прет-
с т а в е н а е тријада на о р е л ф л а н к и р а н со две змии. П р е т с т а в и т е на о р е л во
овој култ се к а р а к т е р и с т и ч н и за п л о ч и т е со двајца к о њ а н и ц и , а не се
с р е ќ а в а а т на п о с т а р и т е сб еден к о њ а н и к , ш т о п о к а ж у в а д е к а о в а а појава е
25
иницирана под влијание на некој сроден култ. О р е л о т е ч е с т симбол во
к у л т о в и т е на М и т р а , Ј у џ и т е р Долихен, Јупитер, а и кај војничките спо-
меници од тој период. На спомениците п о в р з а н и со к у л т о т на Д у н а в с к и т е

D. Tudor, CMRED II, 1976, 181-191.

Ibid, 182.
D. Tudor, CMRED II, 183; Lj. Zotovic, pak. cit. 19, 1354; E. Ochsenschlager, pak. cit. 16,
59-63. - ваквите претстави на Сол се посебно карактеристични во III в., посебно
во времето на Аурелијан и Проб, кога култот на Сол станува доминантен во
целата Империја. Во прилог на оваа хронологија, треба да се спомне дека на
истиот локалитет е пронајдена и една бронзена монета на Проб, според чи-
тањето на д-р Елеонора Петрова, за што љубезно и се заблагодарувам.
Факелот како симбол е поврзан со соларните и хтонските божества: Деметра,
Хеката, Диоскури, а го имаат и дадофорите на Митра.
D. Tudor, CMRED II, 1976, 181-194.
D. Tudor, CMRED II, 1976, 200, најчесто ce јавува на спомениците од Дакија, a со-
сем е отсутен кај тие од Панонијм.
164 Л. Јованова, Споменик од култот на Дунавските коњаници, МАА 14, UDK 202/904,1996

коњаници без исклучок се јавува во г о р н а т а н е б е с к а зона и е во релација со

Сол и Луна, к а к о и другите н е б е с к и симболи. Во м и т р а и з м о т о р е л о т е
26
небеска и соларна птица и гласник на Сол. Во к у л т о т на Јупитер, Долихен
има п о ш и р о к о з н а ч е њ е и најчесто се изедначува со самиот бог, ф о р м и р а ј ќ и
со Сол и Луна н е б е с к а и космичка тријада. Во р и м с к а т а религија е небеска
птица атрибуирана на Јупитер, а во ф у н е р а р н и т е в е р у в а њ а - п р е н о с н и к на
27
душите на у м р е н и т е во небесните сфери. На спомениците од овој култ
треба да се п р и ф а т и к а к о гласник и посредник, меѓу н е б е с к и т е б о ж е с т в а -
соларните ѕвезди С о л и Луна, и б о ж е с т в е н а т а тријада ( б о ж и ц а т а со коњани-
ците), со а к ц е н т врз е с х а т о л о ш к и т е верувања, к а к о п р е н о с н и к на душите на
умрените на небо.
На н а ш и о т споменик о р е л о т не смее да се посматра к а к о изолиран
симбол, туку во констелација со двете змии ш т о се х е р а л д и ч к и поставени,
28
но сепак во подредена п о л о ж б а во однос на него. С ц е н и т е на к о и се прет-
ставени змиите со подигнати и з в и т к а н и тела, к о н ф р о н т и р а н и меѓусебно во
зоната на н е б е с н и т е симболи, се т о л к у в а а т к а к о с и м б о л и ч н и п р и к а з и на
двете х е м и с ф е р и ш т о г о ф о р м и р а а н е б е с н и о т свод. Овој а с т р а л е н к а р а к т е р
на змиите е и с т а к н а т најмногу на п л о ч и т е , каде ш т о тие се придружени со
29
бистите на С о л и Луна. Од друга страна, змијата во п о в е ќ е т о пагански
религии е хтонски симбол и а т р н б у т на х т о н с к и т е б о ж е с т в а (на п л о ч и т е на
Дунавските к о њ а н и ц и , т а а улога најчесто ја има кога е п р е т с т а в е н а во
зоната на култни симболи).
Од г о р н о в о јасно произлегува з н а ч е њ е т о на сцената о р е л ф л а н к и -
ран со две змии. Ц е л а т а сцена е п р е т с т а в е н а во з о н а т а на н е б е с к и симболи.
Меѓутоа, со т о а ш т о е издвоена во забат, сепак е нагласена посебната улога
на о р е л о т и на змиите во однос на другите симболи од о в а а зона. Н а ш е
мислење е дека тие ја с и м б о л и з и р а а т в р с к а т а меѓу н е б е с к и т е б о ж е с т в а Сол
и Луна и б о ж е с т в е н а т а тријада б о ж и ц а т а со к о њ а н и ц и т е . He т р е б а да се ис-
клучи ни м о ж н о с т а преку овие симболи со двојно з н а ч е њ е , о р е л о т и змиите,

L. Campbell, Mithraic Iconography and Ideology, Leiden, 1968, 22, 38, 41, 288, 328.
D. Tudor, CMRED II, 1976, 201.
D. Tudor, Ibid, 219-224. - Змијата ce јавува скоро на сите споменици од овој култ,
во различни сцени и ситуации. Сцената на хералдички поставени змии со орел е
регистрирана на спомениците 56а и 106а.
E. Will, Le relief cultuel greco-romain, Paris 1955, 322 - тргнувајќи од хипотезата дека
спомениците на овој култ се во тесна врска со култот на Диоскурите, односно
Кабирите, Will ги толкува како астрална ознака на двете хемисфери над кои
управуваат Диоскурите; D. Tudor, CMRED II, 222. Bo грчко-римската религија
змијата е интерпретирана како како симбол на креативните сили во природата.
Змијата, како Agathos Daimon, е чувар и заштитник на душите на покојниците и,
како таква, има значајна улога во култовите на хтонските божества Деметра,
Кибела, Хеката, Сабазиј, Хермес и др; Е. Ochsenschlager, Sirmium II, 59, 64 - базиг
рајќи се врз грчките теозофски учења, змијата ја толкува како еден од основните
принцигга на животот, односно бипартитна енергија, небеска и земјена.
Л. Јованова, Споменик од култот на Дунавските коњаници, МАА 14, UDK 202/904, 1996 165

Сл. 2 Ц е н т р а л н а сцена со б о ж е с т в е н а т а тријада

Fig. 2 Central scene with the Triad of Gods

да e о з н а ч е н а двојноста меѓу н е б о т о и земјата, односно нивИиот меѓусебен

• 30
однос и хиерархиЈа.
Ц е н т р а л н о т о м е с т о на п л о ч а т а е р е з е р в и р а н о за б о ж е с т в е н а т а три-
јада - б о ж и ц а т а , придружена од двајца б о г о в и - к о њ а н и ц и . За и с т о р и с к и о т
развој на и к о н о г р а ф с к а т а слика на к у л т о т и м о ж н и т е влијанија и синкре-
т и з м и со други култови г о в о р е в м е претходно, з а т о а сега а к ц е н т о т го става-
ме в р з р е л и г и о з н а т а содржина.
В р х о в н а т а божица, со н е о п р е д е л е н о име, а т р и б у т и и симболи, заед-
но со к о њ а н и ц и т е , к о и се исто т а к а анонимни, а кои, според п о л о ж б а т а , и се
подредени и со п о н и з о к ранг - се главни б о ж е с т в а во култот. К о њ а н и ц и т е се
п р и д р у ж е н и со свои помошници, во случајов - п р е т с т а в и т е на Н е м е з а , која
им асистира, а п о б е д е н и т е се п р е т с т а в е н и со т е л а т а на ч о в е ч к и ф и г у р и под

Треба да се истакне дека некои истражувачи, како L. Campbell, Mithraic

Iconography and Ideology, 1968, и E. Ochsenschlager, Sirmium II, 51-66 - ce обидуваат
сцените, симболите и механизмот на нивното меѓусебно функционирање да ги
интерпретираат врз основа на грчко-римските теозофски системи, кои во основа
ги имаат есхатолошко-сотериолошките учења на орфизмот и неоплатонизмот.
Меѓутоа, прашање е колку обичните верници, восприемачи на овој култ, би
можеле да ги разберат тие сложени филозофски пораки. Многу посигурни се
објаснувањата дека секој симболизам е приспособен кон нивото и степенот на
интелектуален развој на примачот.
166 Л. Јованова, Споменик од култот на Дунавските коњаници, МАА 14, UDK 202/904,1996

нозете на к о њ и т е . И покрај г о л е м и о т број студии и р а с п р а в и , р е л и г и о з н а т а

31
суштина на и к о н о г р а ф с к а т а соджина на к у л т о т се у ш т е е неразјаснета.
Т а к в а т а суштина на б о ж е с т в а т а т р е б а да се б а р а во с л о ж е н и о т спој од
ш и р о к дијапазон о в л а с т у в а њ а и атрибути, к о и ги и д е н т и ф и к у в а а т истовре-
мено к а к о небески, земни и хтонски, со н а г л а с е н и е с х а т о л о ш к и и сотерио-
л о ш к и особини. С е к а к о , о в а а с л о ж е н а с о д р ж и н а на к у л т о т се о ф о р м у в а , со
т е к о т на в р е м е т о , во развој од л о к а л е н к о н с и н к р е т и с т и ч к и , а под влијание
на други сродни култови, пред се о р и е н т а л н и т е ( М и т р а , К и б е л а , Ј у п и т е р
Долихен и др.), ш т о е в о о б и ч а е н о за п е р и о д о т на III в е к од н. с, н а р е ч е н е р а
на с и н к р е т и з м о т . Во секој случај, п р и с у с т в о т о на н е к о и симболи, к а к о овен,
бик, риба, л а в , п е т е л , к р а т е р , т р и н о ж н и к и сл., во з о н и т е каде ш т о се
илустрирани м и с т и ч н и т е ритуали, асоцира и на р е л и г и о з н и врски и влијани-
ја од к у л т о в и т е на сродни ж е н с к и б о ж е с т в а . Т о а се: Луна, Б е н д и д а - А р т е м и -
да, К и б е л а , Н е м е з а , Х е к а т а , А н а и т и с , А т а р г а т и с , Д е а Сирија и др.

И к о н о г р а ф с к а т а слика на к о њ а н и ц и т е е о ф о р м е н а под л и к о в н о
влијание на Т р а к и с к и о т к о њ а н и к и на Диоскурите. Меѓутоа, нивните
ф у н к ц и и т р е б а да се б а р а а т во д о м е н о т на с о л а р н и и хтонски овластувања,
ш т о е к а р а к т е р и с т и к а и за најголемиот број б о г о в и - к о њ а н и ц и и за к о њ о т ,
32
к а к о симбол на бесмртноста.
Е д е н од суштинските е л е м е н т и на к у л т о т е п р е т с т а в а т а на победе-
ните под н о з е т е на к о њ о т . Од с и м б о л и з м о т на о в а а сцена е јасна п о р а к а т а
за п о б е д а т а на силите на д о б р о т о над силите на з л о т о ; но, с ф а т е н о во
п о ш и р о к а смисла, к а к о победа на д е м о н и т е на д о б р о т о над д е м о н и т е на
з л о т о за в р е м е на ж и в о т о т , к а к о м о ж н о с т за ж и в о т по смртта. Во т а а смис-
ла е ј а с н о и присуството и п о м о ш т а на Н е м е з а к а к о б о ж и ц а на п р а в д а т а и
33
одмаздата, која и с т о в р е м е н о е и ч у в а р на т а и н с т в е н о с т а на мистериите.
П р и с у с т в о т о на ж р т в е н и ц и т е со р а з г о р е н оган пред н о з е т е на
к о њ и т е в е р о ј а т н о е р е з у л т а т на и к о н о г р а ф с к о т о влијание од к у л т о т на
Т р а к и с к и о т к о њ а н и к , каде ш т о овој м о т и в е р е д о в н о п р е т с т а в е н во слична
34
позиција. П р е т с т а в и т е на п е х а р и т е под н о з е т е на к о њ а н и ц и т е , а в р з
победените - т р е б а да се с ф а т а т к а к о дел од б о ж е с т в е н а т а гозба. Односно,
пехарите се полни со светата н а п и в к а н а м е н е т а б о г о в и т е да ја испијат по
35
успешната победа над силите на злото.

D. Tudor, CMRED II, 142-180 - дава преглед и критичка анализа на сите познати
хипотези и теории за ова прашање.
Ibid, 143. - Овие влијанија треба да се посматраат само во доменот на офор-
мувањето на ликовната слика, а никако како целосна идентификација.
lbid,130-137.
G. Kazarow, Die Denkmaler des trakischen Reitergottes, Diss. Pann. Budapest 1938. - Сме-
таме дека во случајов е евидентно влијанието од ликовната слика на Тракискиот
коњаник, а дека треба да се исклучи влијанието од митраизмот, каде што
претставите на седум олтари имаат сосем подруго, астролошко значење.
Л. Јованова, Споменик од култот на Дунавските коњаници, МАА 14, UDK 202/904,1996 167

Т р е т а т а и ч е т в р т а т а зона т р е б а да се п о с м а т р а а т к а к о една целина,

бидејќи т у к а се п р е т с т а в е н и с и м б о л и т е и р и т у а л и т е п р а к т и к у в а н и во мисте-
р и и т е на култот. Според п р е т с т а в е н а т а сценографија, н е о с п о р н о е дека и
овој мистичен култ, к а к о и п о г о л е м и о т број сродни к у л т о в и (култовите на
М и т р а , К и б е л а и др.), има д о б р о р а з р а б о т е н а иницијациска содржина (опре-
д е л е н период на пост и страдања, по ш т о н е о ф и т о т е п о д л о ж у в а н на обреди
на пурификација и лустрација). П о т о а в е р н и к о т м о ж е да биде у п а т е н во
тајната суштина на култот. Ц е л а т а т а а мистична литургија во суштина има
д л а б о к е с х а т о л о ш к о - с о т е р и о л о ш к и к а р а к т е р , a no р и т у а л и т е на симбо-
л и ч н а смрт и п о в т о р н о р а ѓ а њ е - на п о с в е т е н и о т му се в е т у в а а т б е с м р т н о с т
во н е б е с н и т е с ф е р и и е д н а к в о с т со б о ж е с т в о т о .
На н а ш и о т споменик овие мистични р и т у а л и се п р е т с т а в е н и на еден
м о ш н е редуциран начин. З а с т а п е н и се сцените на ж р т в у в а њ е (criobolium),
с и м б о л и ч н а смрт (occultatio) и симболична гозба.
Во п р е т с т а в и т е на т р и т е ж р т в е н и ц и и к а м а т а (culter sacrificialis) ѕе
сублимирани сцените на р и т у а л н о т о ж р т в у в а њ е на о в е н (criobolium), пури-
ф и к а ц и ј а на н е о ф и т о т со к р в т а на с в е т о т о ж и в о т н о и с и м б о л и ч н а т а смрт
(occultatio), no ш т о иницијантот е симболично п о в т о р н о р о д е н и м о ж е да
биде у п а т е н во првиот степен на п о с в е т е н и т е мисти-Aries. О в а а сцена е
и л у с т р и р а н а со седната ч о в е ч к а ф и г у р а со маска на овен на г л а в а т а , во
п о л о ж б а на адорација покрај т р и н о ж н и к . П р е т с т а в а т а на т р и т е л а м б и над
ж р т в е н и ц и т е асоцира на нивниот хтонски к а р а к т е р и с л а в е њ е т о на мисте-
р и и т е на тајни и т е м н и места.' С л е д н а т а сцена е мистична гозба илустри-
37
рана со п р е т с т а в а т а на т р и н о ж н и к на кој се н а о ѓ а с в е т а т а храна (риба),
к р а т е р , т р и пехари и т р и леба. К р а т е р о т и п е х а р и т е о ч и г л е д н о служат за
ч у в а њ е , м е ш а њ е и п и е њ е напивки, к а к о ш т о се вода, вино, масло, м л е к о и
мед. Л е б о в и т е на н а ш и о т с п о м е н и к се п р е т с т а в е н и во о б л и к на р о з е т а , ш т о
се с р е ќ а в а и на р е л ј е ф о т од А л м у с бр. 71 во к о р п у с о т на Тудор (слични се и
38
л е б о в и т е пронајдени во Помпеја). Дури по ј а д е њ е т о и п и е њ е т о на храната
р е з е р в и р а н а за б о г о в и т е , м и с т о т м о ж е да смета д е к а е ф и з и ч к и и духовно
р е г е н е р и р а н . Во о в а а сцена о ч и г л е д н о е и н с и с т и р а њ е т о на број 3, ш т о
у к а ж у в а на д и р е к т н а врска со б о ж е с т в е н а т а тријада. О ч и г л е д н о е д е к а во
сцената на м и с т и ч н а т а гозба на иницијантите е сублимирана и сцената на
39
б о ж е с т в е н а т а гозба.

Ibid, 232-276 - дава детален опис на ритуалите поврзани со овој култ.

Овенот, како симбол, најчесто се поврзува со коњаниците, а рибата - со божи-
цата. За симболичната улога на рибата во овој култ, кај D. Tudor, CMRED II,
208-212, а за симболичната улога на рибата во ориенталните култови кај
Е. Ochsenschlager, Sirmium II, 59-63; Љ. Зотовик, Старинар XXIV-XXV, 1975, 41.
D. Tudor, CMRED II, 1975, 272.
Ibid, 255-262.
168 Л. Јованова, Споменик од култот на Дунавските коњаници, МАА 14, UDK 202/904,1996

Сл. 3 К у л т н и ритуали и симболи од т р е т а т а и ч е т в р т а т а зона

Fig. 3 Cult rituals and symbols from the third and fourth zone

Ч е т в р т а т а зона e п р о д о л ж е н и е на п р е т х о д н и т е сцени. И м е н о , прет-

ставена е процесија од ч е т и р и ж е н и (веројатно биле п е т фигури, но поради
о ш т е т е н о с т на п л о ч а т а , т о а ќе о с т а н е на ниво на п р е т п о с т а в к а ) , во при-
дружба на овен и лав. Во заднина се н а о ѓ а а т п р е т с т а в е н и два к а н д е л а б р а со
л а м б и (петли) на нив. В е р н и ц и т е в раце д р ж а т р а з л и ч н и садови со кои
в р ш а т ж р т в у в а њ а над т р и о л т а р и со р а з г о р е н п л а м е н . Ц е л и о т овој ритуал
се в р ш и пред храм, па н а ш е м и с л е њ е е дека на овој начин е илустриран
јавниот д е л од м и с т е р и и т е на култот, односно о б р е д и т е к о и в е р н и ц и т е по
посветувањето-иницијацијата ги изведуваат пред о ч и т е на јавноста. П о р а д и
присуство на к а н д е л а б р и т е , к о и ја и м а а т истата симболична улога к а к о и
ламбите (мистичност, о к у л т и з а м , п р а к т и к у в а њ е на р и т у а л о т на тајни и
темни м е с т а ) , сепак т р е б а да се зачува една доза с о м н е в а њ е дека т а а
јавност ја сочинувале само н е о ф и т и т е . П р е т с т а в и т е на л а в о т и о в е н о т се
чести на овие споменици, а во оваа констелација в е р о ј а т н о а с о ц и р а а т на
40
степените на п о с в е т е н о с т на мистите во култот. П е т е л о т (доколку е прет-
ставен на к а н д е л а б р и т е ) е соларна птица, а има и хтонски и апотропејски

Ibid, 224-231 - изнесува претпоставка дека Leo е вториот степен на посветеност на

мистите. Како симбол е карактеристичен за култовите на Митра, Тракискиот
коњаник, Кибела, Хеката, Атаргатис и др.
Л. Јованова, Споменик од култот на Дунавските коњаници, МАА 14, UDK 202/904, 1996 169

к а р а к т е р . Co својот глас ги повикува силите на д о б р о т о , а ги растерува

41
силите на злото.
И н т е р е с н о е д е к а процесијата ја с о ч и н у в а а т само ж е н и . Co оглед на
т о а ш т о в р х о в н о б о ж е с т в о е б о ж и ц а т а п р е т с т а в е н а во ц е н т р а л н а т а сцена,
42
не т р е б а да се сомнева дека г о л е м број од в е р н и ц и т е на к у л т о т биле жени.
Јасно е дека сите п о г о р е п р е т с т а в е н и р и т у а л и се в р ш а т пред храм,
43
и т о а од т и п о т тетрастил. Тудор ја з а б е л е ж а л појавата на п р е т с т а в и во
о б л и к на х р а м (ги и д е н т и ф и к у в а к а к о cista mystica - кутии во ф о р м а на храм
за ч у в а њ е на с в е т и т е предмети), но сепак се сомнева д е к а се т о а вистински
храмови, бидејќи пред нив не се п р и к а ж а н и верници ш т о в р ш а т ж р т в у в а њ е
44
над олтар. Co о в а а сцена, која нема а н а л о г и и на досега п о з н а т и т е споме-
ници, к о н е ч н о е р а з р е ш е н а е н и г м а т а о к о л у в е р о ј а т н о т о п о с т о е њ е на хра-
мови во к о и самостојно би се в р ш е л е м и с т е р и и т е на к у л т о т . С е п а к , се до
м о м е н т о т додека и а р х е о л о ш к и не се потврди п о с т о е њ е на с в е т и л и ш т е -
х р а м п о с в е т е н на овој култ, ќе постои извесна доза с о м н е в а њ е во врска со
41
овој проблем. He би т р е б а л о да се исклучи м о ж н о с т а н е к о и од и к о н и т е да
се поставувани во с в е т и л и ш т а на сродни б о ж е с т в а ( М и т р а , Т р а к и с к и коња-
ник и др.), ш т о е в о о б и ч а е н о за п е р и о д о т на с и н к р е т и з м о т . Б и д е ј ќ и само за
м а л број споменици се познати местото и условите на наод, постојат
46
п р о т и в с т а в е н и м и с л е њ а за нивната функција. Cumont сите споменици од
47
овој култ ги определува к а к о амулети. Тудор с а м о најмалите и лесни
о л о в н и п л о ч и ги определува к а к о а м у л е т и со п р о ф и л а к т и ч к и к а р а к т е р , a
к а м е н и т е и п о т е ш к и т е м е т а л н и плочи смета дека б и л е у п о т р е б у в а н и к а к о
вотивни во ј а в н и т е или п р и в а т н и т е објекти п о с в е т е н и на култот. П л о ч а т а
од Р а д и ш а н и м о ж е слободно да се о п р е д е л и к а к о в о т и в е н објект-икона,

41
Т. ВукановиН, Neolithic Terra-cotta cock of Kosovo, Врањански гласник VII, 1971.
42
D. Tudor, CMRED II, 1975, 178 - претпоставува дека бројот на верничките во
култот бил голем поради тоа што митраизмот ги исклучува жените од култот, но
исто така смета дека со тоа култот не претставува дел и дополна на митраизмот.
Во таа насока треба да се наспомне и мислењето на Љ. Зотовик, Старинар,
XXIV-XXV, 1975, 41. Имено, таа ја идентификува Божицата со соларната божица
Луна, чија иконографија е формирана како противтежа и дополна на митраис-
тичката религија.
Б. Heciupoeuh, Архитектура старог века, Београд 1974, 313.
D. Tudor, CMRED II, 267; D. Tudor, Dacia V, 1961. - Co анализа на сите познати
споменици, докажува дека на нив е илустриран култот на посебна и теолошки
добро организирана религија.
D. Tudor, Dacia V, 1961, 318-343 - спомнува дваесетина плочи пронајдени во архео-
лошки контекст - гробови, урнатини на објекти и сл. Во таа смисла треба да се
нагласи дека и иконата од Радишани е пронајдена во урнатините на помал
градежен објект (приватен или култен), чија функција не може да се утврди без
археолошки истражувања. Исто така не може да се утврди дали плочата од овој
објект била во примарна или секундарна употреба.
F. Cumont, Revue Archeologique, 1938, 69.
D. Tudor, CMRED II, 1976, 75.
170 Л. Јованова, Споменик од култот на Дунавските коњаници, МАА 14, UDK 202/904,1996

според п о в е ќ е критериуми. И з р а б о т е н а е од в и с о к о к в а л и т е т е н м е р м е р , со
големи димензии и т е ж и н а , а на предната-аверсна страна има слој од
с и в о к а ф е а в а мрсна патина, в е р о ј а т н о од мрсните и с п а р у в а њ а на л а м б и т е
ш т о г о р е л е во непосредна близина, од ш т о л о г и ч н о произлегува д е к а била
поставена к а к о в о т и в е н п р е д м е т во некој објект п о с в е т е н на култот.
Н а ш и о т споменик, според м е с т о т о на наодот, претставува најјужна
48
т о ч к а на т е р и т о р и ј а л н о п р о с т и р а њ е на култот. С е п а к , оваа појава не т р е -
ба да не чуди а к о се има предвид д е к а е т о а III век од н. е., во случајов најве-
ројатно в т о р а т а п о л о в и н а од в е к о т . Т о а е ера на с и н к р е т и з м о т и доминација
на р е л и г и и т е од И с т о к , к о и во основа и м а а т соларни и дуалистички т е о -
л о ш к и н а ч е л а , к у л т о в и т е п о л е к а го губат својот е т н и ч к и к а р а к т е р прок-
49
л а м и р а ј ќ и у н и в е р з а л н и с о т е р и о л о ш к и идеи.
С п о м е н и к о т од Радишани, според и л у с т р и р а н а т а содржина, не прет-
ставува новина во науката бидејќи припаѓа к о н еден од д о б р о п о з н а т и т е и
проучени култови, но за ж а л се у ш т е н е и д е н т и ф и к у в а н и и неразјаснети.
С е п а к , т р е б а да се нагласат н е к о л к у значајни м о м е н т и ш т о го одвојуваат од
другите досега п о з н а т и споменици. П р е д се, е с т е т с к и т е и у м е т н и ч к и т е
квалитети на моделираниот релјеф асоцираат на локална каменорезачка
р а б о т и л н и ц а ; сценографијата на п р е т с т а в е н и т е м о т и в и и симболи укажува
на мајстор или н а р а ч а т е л ш т о е д о б а р п о з н а в а ч на култот; ч е т в р т а т а зона
со процесијата на верници ш т о в р ш а т р а з н и обреди над о л т а р и пред ис-
клучително јасно п р е т с т а в е н и о т храм; м е с т о т о на наод, к а к о најјужна т о ч к а
на п р о с т и р а њ е на к у л т о т п о з н а т а досега.
К о и биле верниците, односно ч л е н о в и т е на р е л и г и о з н а т а заедница
на овој м и с т и ч е н и се у ш т е з а г а д о ч е н култ, во р е г и о н о т на Скупи, т е ш к о е

D. Tudor, Dacia V, 1961, 327 - дава картографски приказ на сите дотогаш пронајде-
ни споменици. Географски, најблиски се спомениците од Белчин и Германија
(пров. Тракија) и Студеничани - Сува Река, Медијана-Брзи Брод (пров. Горна
Мезија). Постојат сознанија дека на територијата на Скопје е пронајдена уште
една оловна плоча. За оваа информација му се заблагодарувам на м-р Зоран
Георгиев. На скулптуралната група од Куманово, со претстава на Тракиски
коњаник а посветена на Аполон, прикажан е мотивот на поразена човечка
фигура под копитата на коњот, редок на овие споменици и веројатно преземен
од култот на Дунавските коњаници (А Цермановик-Кузмановик, Зборник ФФБ,
1962, 79).
В. Josifovska, IMS, Vol. VI Scupi et la region de Kumanovo, 1982, 37. Bo регионот на
Скопје и Куманово, освен култовите на божествата од официјален пантеон,
потврдени се и култовите на Јупитер Долихен, Митра, Деа Сирија, Збелтиурд,
Тракискиот коњаник и др. Постои потврда и за еден чуден спој на божества од
официјален пантеон, локални божества и еден ориентален херој, (Iuppiter et Iuno
et Dracco et Draccena et Alexander).
Л. Јованова, Споменик од култот на Дунавските коњаници, МАА 14, UDK 202/904, 1996 171

да се к а ж е врз основа само на една пронајдена плоча, без е п и г р а ф с к и

50
п о д а т о ц и и без сигурен а р х е о л о ш к и контекст.
Овој труд нема п р е т е н з и и дека со а н а л и з а т а на една релјефна п л о ч а
ќе го р е ш и п р о б л е м о т на и д е н т и т е т о т , с о д р ж и н а т а и п а т и ш т а т а на диспер-
зија на односниов култ. Ц е л т а б е ш е да се и с т а к н а т н е к о и посебни е л е м е н т и
к о и п р в п а т се с р е ќ а в а а т и к о и м о ж е б и ќе п р и д о н е с а т за н а т а м о ш н о проу-
51
ч у в а њ е на култот.

D. Tudor, CMRED II, 61, 126-127 - ликовното обликување на култот го поврзува со

освојувањето на Дакија од Римјаните, кога локалниот култ се оформува како
interpretatio romana. Смета дека најголемиот број верници се војници. Во периодот
на доминација на соларните теолошки начела со тенденција кон соларен
монотеизам (посебно во времето на Аурелијан и Проб), веројатно го прифаќаат
и голем број ориенталци.
Co Решение бр. 0904-425 од 7. X. 1992 год., издадено од Заводот за заштита на
спомениците на културата на град Скопје, утврдено е својството на споменик на
културата.
172 Л. Јованова, Споменик од култот на Дунавските коњаници, МАА 14, UDK 202/904, 1996

LENCE JOVANOVA - Skopje SUMMARY

MONUMENT TO THE CULT OF THE DANUBIAN HORSEMEN

In 1992 a votive marble plaque was discovered in the village of Radisani near
Skopje bearing a relief with iconography that could be attributed to the cult of the so
called Danubian Horsemen. It is rectangular in form measuring 21,5 x 14,5 x 2,5 cm
and made of white marble. The religious depiction is rendered in four zones. The busts
of Luna and Sol are presented in the upper zone that symbolizes the heaven, whereas
the separated tympana area renders a triad of an eagle flanked with snakes. The second,
central zone illustrates the mystic content of the cult with the Goddess accompanied by
horsemen and their assistants. The third and fourth zone depict the characteristic
symbols and rituals (from the left to the right: three altars with burning flames, and
three lamps and a dagger above them, a tripod with fish on it, kantharos and three cups
with a loaf of bread on each). The fourth zone also shows a procession of four women
performing certain ritual above the three altars, accompanied by a ram and lion (bull) in
front of an imposing temple.
The complex religious content of the cult has been formed in the course of time,
evolving from a local to a syncretic and being exposed to the influence of other related
cults, above all, the oriental ones. The religious essence of the deities (the Supreme
Goddess and the horsemen) should be sought in the complex unity of a whole range of
competencies that identify them as heavenly, earthly and chthonian at the same time,
with pronounced eschatological and soteriological features.
According to the scenography, the third and fourth zone illustrate in a reduced manner
the initiative rituals of the symbolic dearth and rebirth of the person to which it is
dedicated, after which the believer can be revealed the secret of the cult.
This is the first confirmation of this syncretic cult in the territory of Colonia Flavia
Scupi and also the southernmost point of its spread known to us so far. The aesthetic
and artistic qualities of the relief point to a local stone-cutter's workshop, whereas the
iconography and scenography associate it with the middle, i.e., the second half of the
3rd century AD. An interesting novelty that distinguishes this monument from the
others known so far is the depiction of the temple with procession of believers, which is
another confirmation of the opinion shared by more than one scholar about the
existence of shrines dedicated to a highly developed and well organized cult.