BEGO OMEREVI Posljedice Batonovog ustanka: odrazi na tlu sjeveroistone Bosne

Slom Batonovog ustanka, 9. god. nove ere, oznaio je definitivno pokoravanje ilirskih i panonskih plemena, prvenstveno onih koja su ivjela u unutranjosti bosanskohercegovakih prostora. Osim toga, taj dogaaj predstavljao je znaajnu prekretnicu u daljnjem ivotu stanovnika Ilirika. Izravne posljedice definitivnog pokoravanja domaeg ilirsko-panonskog stanovnitva ogledale su se u tri glavna procesa: kolonizaciji, urbanizaciji i romanizaciji, odnosno naseljavanju stranog etnikog elementa (preteno Italika), sa statusom rimskih graana, osnivanju gradskih naselja I podizanju osnovnih urbanih sadraja, te konano, romaniziranju dijela domaeg stanovnitva. Ovi procesi i njihovi odrazi se mogu, u veoj ili manjoj mjeri, pratiti irom teritorija dananje Bosne i Hercegovine. Oblast sjeveroistone Bosne, odnosno prostor omeen rijekamaSavom na sjeveru, Bosnom na zapadu, Spreom na jugu, te Drinom na istokuu ovom pogledu, meutim, znatno loije stoji. Najvaniji izvori koji oslikavaju spomenute procese epigrafski spomenici na ovom podruju potpuno izostaju. U arheolokom pogledu, takoer, prostor sjeveroistone Bosne je slabo ispitan, a to posebno dolazi do izraaja kada je rije o nalazitima iz perioda antike. Prostor nekadanje provincije Ilirik je, jo pred kraj ustanka, podijeljen na dvije provincije Dalmaciju i Panoniju, a prostor sjeveroistone Bosne je, po svoj prilici, pripadao provinciji Panoniji. Unutar provincije, administrativna podjela na niem nivou odnosila se na peregrinske civitates (domorodake zajednice, odnosno etnika administrativna podruja), te municipije gradove i gradska podruja koja su ukljuivala iru okolinu odreenog grada, sa pripadajuim poljoprivrednim arealima. Prostor sjeveroistone Bosne je svojim najveim dijelom vjerovatno pripadao peregrinskoj civitas, organiziranoj na prostoru panonskog naroda Breuka. Bojanovski pretpostavlja da su krajevi od Tinje do Brke, sa dijelom Majevice, pa moda i neto junije, ulazili u sastav peregrinske civitas Kornakata (FUSNOTA). Kada je rije o sjeveroistonoj Bosni, njena unutranjost uglavnom predstavlja potpuno neispitan prostor, ali znamo pouzdano da su na njegovim granicama prolazile znaajne rimske ceste. U prvom redu, misli se na komunikaciju dolinom rijeke Save (rimski: Savus), kroz dio Bosanske Posavine jedan dio uvene panonske magistrale Siscija-Sirmijum, koja je polazila od rimske Siscie (dananji Sisak) i vodila do Sirmijuma (dananja Sremska Mitrovica), idui jednim svojim dijelom i desnom

obalom Save. Vana putna komunikacija je vodila dolinom rijeke Drine (rimski: Drinum), od grada Sirmijuma do antikog rudarskog podruja Argentarija (podruje dananje Srebrenice), sa gradom Domavia (Sase kod Srebrenice). Pored toga, jedna rimska cesta je vodila i dolinom Bosne (Bathinus), od dananjeg Doboja gdje se po svoj prilici nalazila stanica Ad Bathinus flumen. to se tie cesta u unutranjosti prostorasjeveroistone Bosne, one do danas nisu arheoloki sa sigurnou potvrene. Meutim, na osnovu analogija sa drugim krajevima Bosne i Hercegovine, koji su arheoloki puno bolje ispitani, moemo pretpostaviti da je i izmeu prethodno spomenutih cestovnih komunikacija postojalo vie vicinalnih, odnosno sporednih cesta I puteva. Jedna sporedna cesta je sigurno ila od dananjeg Bosanskog amca i Oraja, pratei tok Save nizvodno, sve do Brkog, a moda i dalje do Semberije. Du Save je konstatovan vei broj lokaliteta sa tragovima antikih aglomeracija. to se tie procesa kolonizacije, u unutranjosti Bosne i Hercegovine taj process openito nije imao obiljeja neke masovnosti, kao to je to bilo izraeno u drugim krajevima. Uglavnom se tu radilo o naseljavanju veterana isluenih rimskih vojnika, zatim zanatlija, rudarskih i drugih strunjaka, inovnika, trgovaca i sl. Njima treba pridodati i robove, kao i stranu radnu snagu. Pored gradova u pravom smislu te rijei tu su jo bila poljoprivredna naselja villae rusticae, rudarska naselja, zatim naselja koja su nastajala oko rimskih vojnih logora i sl Ta nova naselja, organizirana po rimskim uzorima, sa urbanim sadrajima koji su oslikavali rimska kulturna i civilizacijska dostignua, bila su vrlo privlana ruralnom starosjedilakom stanovnitvu. Tako se uz proces kolonizacije i urbanizacije vee i proces romanizacije. Romanizacija se u poetku provodila na dva naina: dodjelom rimskog graanstva pojedinim, uglavnom istaknutijim pripadnicima peregrinskih zajednica, te regrutacijom domaeg mukog stanovnitva u rimske vojne jedinice. Praksa dodjeljivanja rimskog graanstva (civiteta) uglednijim pojedincima iz reda ilirskih i panonskih etnikih zajednica zapoela je, inae, jo u vrijeme Cezara, a nastavljena je za vrijeme careva iz dinastije Klaudijevaca, Flavijevaca, Ulpija, Elija, da bi bila okonana u vrijeme cara Karakale, koji je 212. GodiNE ne n.e. izdao edikt, kojim se svim slobodnim stanovnicima Rimskog carstva dodjeljuje status punopravnih rimskih graana(FUSNOTA). Za razliku od nekih drugih krajeva nae zemlje, na prostoru sjeveroistone Bosne do danas nisu poznati epigrafski izvori koji bi nam pruili ikakve podatke o romanizaciji.

Da li je ovdje bilo romaniziranja u vidu dodjele rimskog graanstva istaknutijim pojedincima iz reda peregrinskih zajednica ne znamo, ali se ipak moe pouzdano pretpostaviti da su nosioci romanizacije bili islueni vojnici. Poznato je da su Rimljani, nakon uguenja Batonovog ustanka, pristupili regrutaciji Breuka u svoju vojsku od Breuka je formirano osam kohorti. Poznato je i da su se pripadnici ovih jedinica, nakon isteka dvoipodecenijske vojne slube vraali u rodni kraj, to svjedoe nalazi vojnih diploma sa susjednog nam slavonskog prostora. Stoga se moe pretpostaviti da se dio rimskih vojnika domaeg porijekla, sa prostora sjeveroistone Bosne, vraao u svoj zaviaj i nastanjivao u rimskim naseljima. Meutim, domaa su predrimska naselja na tlu sjeveroistone Bosne vrlo slabo poznata. Arheoloki su utvrena jedino gradinska naselja, kojih je bilo irom tog prostora. Radilo se o naseljima na dominantnim uzvienjima i poloajima pogodnim za odbranu, utvrenim suhozidnim I zemljano-palisadnim strukturama. Gradinska naselja datiraju jo iz perioda eneolita i bronanog doba, a na veem broju takvih lokaliteta u sjeveroistonoj Bosni (Vukni kod Graanice, Cigla u Gornjim Ledenicama kod Gradaca, Gradovrh kod Tuzle, Grabovik u selu Straa kod Srebrenika, Gradina u Kosovai kod Kalesije), ustanovljeni su naseobinski horizonti ili arheoloki tragovi koji pripadaju periodu mlaeg eljeznog doba, odnosno razdoblju koje je prethodilo dolasku Rimljana. Ve na prvi pogled, na mnogim gradinama u sjeveroistonoj Bosni, pa i Bosni i Hercegovini uope, moe se uoiti da je prostor zatvoren bedemima i fortifikacionim strukturama bio isuvie mali za ivot neke znaajnije populacije. Na osnovu toga, moe se zakljuiti da je najvei broj takvih lokaliteta (gradina) bilo, ustvari, utvreno sredite jedne populacije, najvjerovatnije jednog roda, dok se u njihovoj okolini nalazilo moda i po vie manjih ratrkanih naselja otvorenog tipa. Takva naselja u naim krajevima je arheoloki vrlo teko, ako ne i nemogue utvrditi: kue su bile graene od slabijeg materijala (drveta i zemlje), nije bilo potrebe da se kroz stoljea i desetljea gradi uvijek na istom mjestuitd.(FUSNOTA). Kada je rije o ostalim rimskim naseljima na prostoru sjeveroistone Bosne, na osnovu dosadanjih arheolokih saznanja, mogu se izdvojiti tri ira naseobinska kompleksa jedan je prostor oko donjeg toka rijeke Bosne, sa pripadajuim dijelom Bosanske Posavine, odnosno podruje izmeu Modrie, Odaka, Bosanskog amca, Oraja, Brkog i Gradaca. U Grebljicama kod Bosanskog amca izoravao se graevinski ut i rimska keramika, dok se na mjestu zvanom Kulite, u Krukovom Polju kod Bosanskog amca, uz stari meandar rijeke Bosne,nalazi jedno vieslojno nalazite u vidu tela, na kome su zabiljeeni nalazi jo iz neolita, zatim kasnog bronanog, odnosno starijeg eljeznog doba, kao i mlaeg eljeznog

doba (laten), te brojni ostaci rimske keramike i graevinskog materijala. Na lokalitetu Siljevac u Hasiu kod Bosanskog amca takoer su pronaeni ulomci antike keramika, to navodi na pretpostavku da se i tu nalazilo naselje iz rimskog perioda.

Doc. Dr salmedin Mesihovi

Baton breuki predaja i kazna Prilozi antiko j historiji sjeveroistone Bosne
U prvoj godini dana od izbijanja Velikog ilirskog ustanka, ustanici su postigli znaajne uspjehe, kako na vojnom, tako i napolitikom planu. To se osobito ogledalo u uspostavi saveza panonskih i dinarskih naroda pod vodstvom dvojice Batona, Dezitijatskog i Breukog. Stalni surovi pritisak Rimljana na ustaniko podruje, sustavna razaranja i pustoenja, posebno polja, te spreavanje obrade zemlje uope, kao i odvlaenje sa zemlje u borbe velikog broja mukaraca, doveli su do pojave gladi koja je zavladala ustanikim podrujem. Izazivanje gladi unutar ustanikih redova bilo je i, vjerovatno, jedan od osnovnih ciljeva strategije pustoenja i iznurivanja glavnog rimskog vojskovoe Tiberija, budueg cara. Rimska zapovjednitva su tako nastojala da u okviru pokreta svojih trupa izvre to je mogue vee razaranje logistike podrke ustanika i onemogue primarno snabdijevanje ustanika i to ne samo ratnika. Glad je poela odnositi svoje rtve, te je postala jedan od najveih unutarnjih neprijatelja ustanikom pokretu. Da bi se moglo prehraniti, stanovnitvo je poelo koristiti korijenje i bilje. Kao pratilac rata i gladi, javljaju se gotovo uvijek i epidemije, te je, sudei po Dionu (odnosno njegovom vrelu), poetkom 8. god. n. e., ustaniko podruje bilo zahvaeno i boleu. Oserijatska zemlja i uope posavsko podruje od Siscije prema tokovima Une, Vrbasa i Bosne su, uostalom, bili i najblii i najpristupaniji prvim rimskim ofenzivnim pokretima kojima je neposredno zapovijedao i u kojima je uestvovao Tiberije. Zauzimanjem oserijatske zemlje i uope posavskog podruja od Siscije do rijeke Bosne, protuustanike trupe su izbile na rijeku Bosnu i to u njen donji tok, zaposjedajui lijevu obalu. Time je prekinuta komunikacija du rijeke Bosne, koja je predstavljala najlaku I najprohodniju vezu sredinje Bosne sa panonskim prostorom. Ovladavanjem tom linijom rimsko zapovjednitvo je, svjesno ili sluajno, ostvarilo bitnu strateku prednost u odnosu na pobunjenike, koja se nee manifestirati samo daljim vojnikim nastupanjem, nego i u pojavi novih diplomatskih akcija koje e na kraju rezultirati i raspadom zajednikog nastupa ustanikih snaga.

Tada je jedan od dvojice vrhovnih vojvoda, Baton Breuki, sa svojim snagama i narodom, kojeg je izvorno predstavljao, napustio savez i sporazumno se predao Rimljanima. I tom prilikom, Rimljanima je isporuio vojvodu Pinesa, protivnika istupanja iz Saveza i iskrenog zagovornika nastavka borbe. Fusnota:Osnovna dva vrela koja daju podatke u vezi sa ovim dogaajima imaju neto razliit pristup ovom pitanju. Velej Paterkulje dao prilino skraen, saet i nedovoljan, skoro u formi teza, opis dogaanja u vezi sa otpadanjem Breuka i Panonije od Saveza. On to opravdava time to se nada (ut spero) da e u svome kompletnom radu u detalje opisati ova zbivanja, kojima je vjerojatno i sam osobno uestvovao kao vanjski promatra. Jedino je u predstavljanju zbivanja kod rijeke Bathinus malo detaljniji, ali i to poradi povlaivanja Tiberiju. U sluaju Kasija Diona, raspolaemo sa detaljnijim i potpunijim opisom, iako i on u sebi krije neke nedoreenosti i nejasnoe, ali u manjoj mjeri nego kod Veleja Paterkula. Za razliku od Veleja, drugi glavni izvjestitelj o ustanku, iako ne spominje zbivanja kod rijeke Bathinus, daje prilino dobar opis zbivanja vezanih za naputanje zajednike borbe Batona Breukog i prestanak ustroja otpora u Panoniji.FUSNOTA Kljunu toku u tom procesu predstavljala su zbivanja kod rijeke Bathinus (dananja Bosna), koja su se vjerojatno odigrala negdje na njenom donjem toku, na oserijatsko?-breukoj granici. Sam opis tih zbivanja kod rijeke Bathinus kod Veleja Paterkula koji ih jedini spominje je toliko saet I predstavljen povlaivaki prema Tiberiju, da mi ustvari ne moemo pouzdano tono znati to se to ustvari na rijeci stvarno i desilo. Po Veleju su panonski ratnici kod rijeke Bathinus pred glavnim zapovjednikom neprijateljskih trupa na ratitu Ilirika, Tiberijem, donijeli i poloili oruje, oborili se pred njegovim koljenima (...conferentemarma, quibus usa erat, apud flumen nomine Bathinum prosternentemque se universamgenibus imperatoris,,, ) i tako se predali i formalno ponovo prihvatili rimskuvlast i upravu. Da je u konkretnom sluaju Tiberijeizvojevao veliku i kljunu vojniku pobjedu kod rijeke Bathinus, Velej Paterkul nebi propustio da je detaljnije opie uz isticanje velikog vojnikog genija zapovjednikaprotu-ustanikih snaga. Meutim,Velej ne samo da ne daje nikakav detaljan opis nekog vojnikog okraja kod rijeke Bathinus, nego ga uope i ne spominje. Zatim sama predaja Pinesaje vjerojatno predstavljala kulminaciju jednog procesa unutarnjih sukobljavanja i politikog razraunavanja unutar breuke politije i panonskog segmenta ustanka.

I itav taj proces je morao prethoditi zbivanjima na rijeci Bathinus, jer teko bi bilo oekivati u sluaju da se desila bitka kod rijeke Bathinus i teki poraz ustanika da je kao posljedica toga poraza predat samo Pines, a ne Baton Breuki, koji je zauzimao vii poloaj u strukturi ustanka. Baton Breuki je svoju nagradu da upravlja Breucima dobio jer je on jo nesumnjivo prije zbivanja kod rijeke Bathinus imao namjeru da ostvari sporazum sa Rimljanima, a vje-rojatno je imao i neku vrstu komunikacije, dogovora i saradnje sa njihovim vrhovnim zapovjednitvom. Da, uostalom, Baton Breuki nije bio prisiljen prihvatiti predaju, nego je on to uinio sam bez rimske vojnike prisile, dokazuje i sam Velej kada kae da se on predao svojom voljom (...alterum a se deditum iustis voluminibus,,,). Uostalom, Kasije Dion, izvor koji nudi najvie informacija o ustanku, uope i ne spominje da se Baton Breuki predao, nego samo da je izdao Pinesa i da je radi toga (vjerojatno od Rimljana) dobio pravo da vlada Breucima. Sve izneseno dovoljno govori da je zbivanja kod rijeke Bathinus potrebno shvatiti ne kao vojniku pobjedu, nego kao nesumnjivu i iznimnu politiku pobjedu Tiberija. Da je ova predaja bila ipak rezultat dogovora, dodatnu potvrdu imamo u injenici da su Breuci i oni koji su se slagali I prihvatili Batona Breukog za novog suverena i oni koji su se dvoumili ili izraavali nezadovoljstvo sa onim to je uinjeno, ipak raspolagali sa svojim jedinicama I uporitima na teritoriju na kojem nije bilo rimskih snaga. U tim trenucima samostalnost Breuka i drugih panonskih naroda je jo uvijek bila znatna, a rimska uprava jo nije bila uvedena na njihove prostore. Znai, inom koji je preduzeo Baton Breuki domorodako stanovnitvo je sauvalo visoku razinu autonomije, dok je za uzvrat trebalo napustiti ustanak i priznati povratak vrhovne rimske vlasti. I to to se Baton Breuki nagrauje vladarskom au govori da Rimljani nisu vojniki potpuno porazili ustanike na podrujima Panonije, nego da je i to predstavljalo simboliko priznanje ve uinjene uzurpacije. Pisana vrela ne preciziraju ba u detalje to se to stvarno dogodilo sa Pinesom, tj. da li je on predan od strane Batona Breukog Rimljanima ili je na neki drugi nain izdan i pao u rimsko zarobljenitvo. Mi samo iz smisla tekstova rimskih pisaca koji o tome govore i njihovom usporednom analizom i izvlaenjem iz konteksta moemo donijeti izvjesne zakljuke o Pinesovoj sudbini. Poto na osnovu Veleja znamo da je Pines bio zarobljen, a preko Kasija Diona da je on bio izdan od strane Batona Breukog, povezivanjem ova dva podatka nedvosmisleno i direktno proizlazi da se Pines u rimskom zarobljenitvu naao zahvaljujui izdaji koju je poinio Baton

Breuki. Sve to sugerira da zakljuimo da je Pines predan Rimljanima od strane Batona Breukog, a ne da je bio zarobljen u toku vojnih operacija. Da je kojim sluajem Pines bio zarobljen u bici sa Rimljanima, Kasije Dion ne bi imao razloga da navodi da je on bio izdan. Stvarni razlozi izdaje i izruenja Pinesa Rimljanima ostaju nejasni. Moda su njegovo izruenje od strane Batona Breukog Rimljani zahtijevali kao garanciju ili preduvjet da e dogovor sa Breucima biti postignut i ispotovan ili je to bio samo izraz dobre volje Batona Breukog koji se na taj nain rijeio estoke i jake opozicije svojim namjerama o predaji i izlasku Breuka (i oko njih okupljenih naroda Panonije) iz ustanka i zajednikog Saveza. moe se zakljuiti da je Baton Breuki stupio u kontakt sa Rimljanima prije nego je dolo do obrauna sa Pinesom, iako je moda i ranije imao planove da se sa njim razrauna jer je vjerojatno bio poznat po svojim vrstim i beskompromisnim stavovima u vezi sa zajednikom borbom i samim tim mu bio i oigledna smetnja. Baton Breuki je, da bi uspio u svojim namjerama, morao da se rijei Pinesa i prigrabi njegovu politiku poziciju kako bi mogao realizirati dogovoreno. Upravo radi tog svoga statusa, sve to je dogovarao Baton Breuki sa Rimljanima, odnosilo se ne samo na Breuke nego i na sve ustanike snage na prostoru Panonije, tako da su se i odredbe sporazumne predaje doticale i panonskih naroda koji su svoje povjerenje u vrhovnom zapovjednitvu dali Batonu Breukom. Na osnovu kasnijih zbivanja moe zakljuiti da je dobar dio snaga i prvaka Panonije ipak bio, u osnovi, nezadovoljan postupcima Batona Breukog. Breuci su mogli uz novog suverena zadrati i visoku razinu unutarnje autonomije koja bi nedvosmisleno ukljuivala i domaeg ovjeka na elu njihove politike tvorevine. Po sporazumnoj predaji i drugi panonski narodi i zajednice zadravaju istu ili slinu razinu unutarnje samostalnosti, ali kako se ini, Baton Breuki, iako nije njihov formalni suveren, ipak prema tim narodima i zajednicama zadrava i neku vrstu vrhovnog vojnog zapovjednitva. injenica je da je Baton Breuki na elo matine politije doao nasilnim inom, izdajom Pinesa, uzurpacijom i uz blagoslov ipriznanje od Rimljana, a ne u vidu masovne podrke naroda. A sporazumna predaja i isporuivanje Pinesa su bili vie nego dovoljan razlog sloma nepokolebljivog jedinstva i na breuko-panonskom podruju. Tako se desilo da Baton Breuki, ustvari, nema stvarno punu i apsolutnu kontrolu nad kompletnim podrujem, pa je bio prisiljen da to jedinstvo u lojalnosti svome novom poloaju ostvari i drugim sredstvima kao to je uzimanje talaca.

Prostor na kojem su se odvijala sva zbivanja, vezana za intervenciju snaga Batona Dezitijatskog, sukob trupa dvojice bivih kolega u zapovjednitvu i predaja Batona Breukog, najvjerojatnije se nalazio juno od Save, na sjeverno-bosanskom prostoru, nedaleko od onog mjesta na rijeci Bosni na kojem se Baton Breuki sporazumno predao Rimljanima. To dokazuju sljedee injenice: Poto se bitka izmeu ustanikih trupa, koje je predvodio Baton Dezitijatski, I snaga oko Batona Breukog desila kao pripremljena zamka na kretanje Batona Breukog, sasvim je jasno da se ona desila na breuko-panonskom prostoru. Baton Breuki je kao cilj svoga kretanja imao obilazak uporita i traenje talaca na sebi podinjenom prostoru, a to je moglo da se desi jedino na breukopanonskom prostoru; Pretpostaviti da se vei dio pozornice na kojoj se odvija itava drama odmetnua Batona Breukog nalazila na bosanskom, a ne na slavonskom predjelu breuke i panonske teritorije. Po Kasiju Dionu, Baton Dezitijatski je zarobljenog Batona Breukog izveo pred okupljenu vojsku, koja mu je glasanjem presudila. Baton Dezitijatski je nastojao i da odri Savez sa Breucima i drugim panonskim narodima ijim snagama je dotada zapovijedao Baton Breuki. Poto se sudilo i presudilo osobi koja je bila obnaatelj vrhovnog vojnog zapovjednitva i koja je bila utjecajna i ugledna u breukom i opepanonskom drutvu i prije ustanka, Baton Dezitijatski je morao vrlo oprezno postupati sa vrijednim zarobljenikom, kako ne bi povrijedio osjeaje i interese Breuka i moda drugih panonskih naroda. Da je postupio po kratkom postupku, Baton Dezitijatski bi i sebe i svoje trupe mogao dovesti u situaciju da u oima Breuka i drugih Panona moda budu vieni i kao strani element, uljezi koji su im doli nametati svoja rjeenja i volju, a ne da sprijee izdaju, izvre pravdu, kazne uzurpaciju i trae dobrovoljni sporazum zasnovan na partnerstvu i ravnopravnosti kako bi se obnovio zajedniki nastup. Najvjerojatnije, po optunici za izdaju koju je poinio kao vrhovni vojvoda i zapovjednik ustanike vojske, pa je u skladu s tim bilo sasvim logino da mu presude oni koje je trebalo da predvodi i koje je izdao, tj. Vojnika skuptina. To to su Rimljani Batonu Breukom priznali pravo na suverensku vlast u breukoj politiji je samo moglo biti dodatni i to oteavajui faktor po njega nakon to je bio predate snagama koje je predvodio Baton Dezitijatski. Pogubljenje na licu mjesta je imalo i svoje simboliko znaenje kojim se eljela pokazati odlunost I beskompromisnost i okupljene vojske, koja je posredno predstavljala i ustanike narode, da nastavi sa zajednikom borbom do konanog cilja. Javno pogubljenje je trebalo na

neki nain da predstavlja i odaslanu poruku u vidu opomene svima onima koji imaju namjeru da napuste zajedniku borbu, a posebno onim prvacima koji su se kolebali ili oportunistiki traili izlaz iz ustanka, to ih eka ako se odlue na to.