INSTYTUT STUDIW POLITYCZNYCH POLSKIEJ AKADEMII NAUK

JERZY

STACZYK

WSPCZESNE POJMOWANIE BEZPIECZESTWA

WARSZAWA 1996
ii

ii

t
Spis treci
Przedmowa {Janusz Stefanowicz) Wstp I. Zakres pojciowy terminu bezpieczestwo"
1. Oglne definicje bezpieczestwa 2. Bezpieczestwo narodowe, polityka bezpieczestwa 3. Bezpieczestwo midzynarodowe

7 9 15
15 20 37

II. Bezpieczestwo midzynarodowe i pokj midzynarodowy ....49

1. Pokj, polityka pokoju 2. Relacje: bezpieczestwo midzynarodowe a pokj 49 62

III. Modele bezpieczestwa w stosunkach midzynarodowych Zakoczenie Aneks. Modele Bibliografia

67 83 91 101

Przedmowa
Instynkt poszukiwania bezpieczestwa siga pocztkw wiata oywionego i tworzy istotny element cigoci w jego ewolucji. Dotyczy to zarwno jednostek, jak i zbiorowoci - od mrowisk po narody i pastwa. Owej wieczystej pogoni za wolnoci od zagroenia" -jak to okreli znakomity badacz stosunkw midzynarodowych Barry Buzan - j u staroytno, szczeglnie rzymska, nadaa tre prawn i polityczn. Wydawaoby si wic, e wszystko w tej materii zostao pomylane i powiedziane. Tymczasem dyskusje na temat bezpieczestwa w wiecie wspczesnym wrcz si nasilajaj badacze amerykascy np. postuluj tworzenie security studies" jako nowej dziedziny badawczej, na co zwraca uwag recenzent tej pracy dr Ryszard Ziba. Dlaczego tak si dzieje? Ot z trzech powodw, trafnie uwypuklonych w ksice Jerzego Staczyka. Po pierwsze, czasy wspczesne, przynoszc rwnolegle do postpu cywilizacyjnego rosnc gam zagroe, zmieniy zakres pojmowania bezpieczestwa. W przeszoci rozumiane czysto militarnie, dzi rozszerzyo si na wakie aspekty niewojskowe - polityczne, ekonomiczne, ekologiczne itp. Po drugie, zmienia si jego teleologia. Ju nie tylko pierwotna wola przetrwania, ale ochrona dobrobytu pastwa i jego obywateli, obrona wolnoci i tosamoci - take ustrojowej - skadaj si na funkcje polityki bezpieczestwa. Wreszcie, po trzecie, znacznie silniej ni w przeszoci wystpuje zaleno midzy bezpieczestwem narodowym i adem, czyli pokojem midzynarodowym. Ten ostatni aspekt jest zreszt wci zadaniem do wykonania, przede wszystkim w kierunku zastpienia egoizmu bezpieczestwa narodowego jego korelacj z bezpieczestwem powszechnym; wakie s pod tym wzgldem rozwaania autora o pokoju negatywnym i pozytywnym. Kompleksowa i przejrzysta zarazem analiza pojcia bezpieczestwa w jego wspczesnej ewolucji, jest niezbdn pomoc w pracy badacza, a nawet nieprofesjonalnego obserwatora stosunkw midzynarodowych. Udziela jej rzetelnie autor tej ksiki, za co naley mu si uznanie. Janusz Stefanowicz

Wstp
Bezpieczestwo jest wartoci, ktr mona rozmaicie rozumie i w rnym stopniu okrela jej rol we wspczesnym wiecie. Jest ona nieodczn czci zbioru wartoci cenionych zarwno przez indywidualnego czowieka, jak i nard oraz szeroko rozumian spoeczno midzynarodow. Zaoy naley, e zapewnienie bezpieczestwa midzynarodowego ma zasadnicze znaczenie dla utrzymania w wiecie pokoju oraz rozwoju pokojowej wsppracy midzynarodowej. Przyj take trzeba, e w dobie rosncej wspzalenoci pastw wzrasta rwnie wspzaleno ich bezpieczestwa, co jest m.in. rezultatem strategicznego skurczenia si" wiata, np. w nastpstwie rozwoju techniki wojskowej. O bezpieczestwie powiedziano ju, szczeglnie w czasach najnowszych, bardzo wiele. Trudno jest wic dzi o wypracowanie nowych jego definicji. Dyskusje na temat bezpieczestwa tocz si raczej wok okrelonych jego kontekstw, ktrych zreszt wci przybywa. Pomimo jednak szerokiego stosowania poj pokj" i bezpieczestwo" w teorii oraz praktyce stosunkw midzynarodowych brak jest ich definicji w konkretnych aktach prawa midzynarodowego, definicje naukowe za rni si niekiedy istotnie. Celem tego opracowania jest zaprezentowanie w zwizy (cho w duym stopniu analityczny) sposb dorobku nauki w zakresie definiowania bezpieczestwa. Skupiajc si na pojciu bezpieczestwa jako kategorii teoretycznej w politologii oraz nauce o stosunkach midzynarodowych, przedstawi ma ono jego istot i elementy skadowe, wzrost zakresu przedmiotowego i przestrzennego, wzgldno, obiektywizm i subiektywizm postrzegania oraz dynamiczny charakter tej kategorii ukazujc ewolucj pogldw na temat bezpieczestwa (od jego negatywnego do pozytywnego i zarazem coraz szerszego traktowania), jego zestawienie z kategori pokoju w stosunkach midzynarodowych oraz wyrnienie zasadniczych metod organizowania przez pastwa i grupy pastw swego bezpieczestwa. Wiodcym zamierzeniem tej pracy jest przytoczenie moliwie najwikszej liczby rnych pogldw badaczy tej problematyki, w ktrym due znaczenie przywizane jest dla wzgldnie penego zobrazowania w sposb przekrojowy dorobku polskich autorw na tle literatury zagranicznej. Wobec tak przyjtego charakteru pracy intencj autora pozostaje przedstawienie polskiemu Czytelnikowi w zwartym opracowaniu stanu bada nad bezpieczestwem w stosunkach midzynarodowych ze wskazaniem na konkretne

10
wypowiedzi rnych badaczy tej problematyki (krajowych i zagranicznych), a take dostarczenie wyboru rde majcego by pomoc dla ewentualnych wasnych docieka w pogbionej literaturze przedmiotu. Jakkolwiek wyznaczone zaoenia ukierunkowuj prac na prb dokonania zwartej syntezy dorobku nauki (zwaszcza polskiej) w omawianym temacie, to jednak odbiorca zauway z pewnoci, e sposb konstrukcji pracy, rozwijanie definicji bezpieczestwa od jego negatywnego rozumienia (wizanego jedynie z przetrwaniem) do pojmowania go w sposb pozytywny (swobody rozwojowe) i zarazem coraz bardziej szeroki (wrcz otwarty), krytyczna analiza szeregu definicji oraz wskazywanie na coraz to nowe problemy, jakie staj wspczenie przed narodami i ca spoecznoci midzynarodow w zakresie bezpieczestwa, odzwierciedlaj sposb jego rozumienia przez autora. Skromn prb przedstawienia tego pogldu (na tle bogatego ju dorobku naukowego w tym zakresie) s m.in. autorskie modele analityczne. W sposb szczeglny celem pracy pozostaje przedstawienie bezpieczestwa jako problematyki centralnej w dziedzinie stosunkw midzynarodowych, dotyczcej zarwno spoecznoci midzynarodowej jako caoci oraz (a raczej przede wszystkim) poszczeglnych pastw i narodw (bdc ich ywotnym interesem zwizanym z moliwociami trwania i rozwoju), jakie skadaj si na t spoeczno. Wieloaspektowe ukazanie bezpieczestwa, a wic uwzgldniajce nie tylko powszechnie przyjte identyfikowanie tej kategorii z zagadnieniami politycznymi i militarnymi, lecz rwnie z innymi (ekonomicznymi, ekologicznymi, humanitarnymi oraz w ogle z tzw. oglnospoecznymi, a niekiedy wrcz etycznymi) wykaza ma przy tym zasadno rozrniania terminw pokj" i bezpieczestwo". Tytu pracy okrela zainteresowanie tematem na poziomie refleksji teoretycznej nad istot i skadowymi bezpieczestwa, a tym samym jego znaczeniem (poprzez zjawiska, procesy i problemy, w jakich si przejawia) dla jednostek, narodw, pastw i caej spoecznoci midzynarodowej. Wobec tak przyjtego zaoenia wyczone zostaj tutaj szersze kwestie praktyki stosunkw midzynarodowych, a wic zagadnienia prowadzenia i cierania si na forum midzynarodowym interesw pastw w zakresie ich bezpieczestwa, obejmujce zagadnienia konkretnych doktryn wyznaczajcych kierunki polityki bezpieczestwa oraz metod i rodkw osigania ich celw wczajc w to kwestie dziaa kolektywnych, jak m.in. dialog dyplomatyczny, rozbrojenie, prace nad ulepszaniem rodkw wzajemnego zaufania, dialog na temat przyszoci planowanego od dawna powszechnego systemu bezpieczestwa europejskiego czy reformy systemu ONZ. W zwizku z powyszym w ramach omawiania modeli bezpieczestwa w stosunkach midzynarodowych pominite rwnie zostan te koncep-

11

cje, ktre miay jedynie krtkotrway charakter doranej politycznej inicjatywy, jaka - nie formuujc adnych generalnie nowych rozwiza - szybko przemija w dosy wartko przecie zmieniajcych si uwarunkowaniach midzynarodowych (przykadem s liczne koncepcje wielu przywdcw pastw, formuowane niekiedy gwnie na uytek wewntrzny, ktre odzwierciedlaj bardziej ch umacniania prestiu pastwa i osoby ni wiar w moliwo zrealizowania tych pomysw). Zamierzeniem autorskim nie jest pene omwienie wszystkich aspektw kategorii bezpieczestwa jako elementu teorii stosunkw midzynarodowych (co wymagaoby oczywicie znacznie obszerniejszego opracowania), a jedynie przedstawienie wszego aspektu definiowania tej kategorii w ujciu podmiotowym (bezpieczestwo jednostkowe, narodowe i midzynarodowe) wraz z dodatkowym jej odrnieniem od kategorii pokoju (co wydaje si istotne z punktu widzenia definiowania bezpieczestwa) oraz z jej odniesieniem do kategorii modeli bezpieczestwa (z podobnych wzgldw). Kryterium przedmiotowe jest na tyle szerokie (bezpieczestwo militarne, ekonomiczne, ekologiczne i inne), e mona je rozwija w oddzielnych opracowaniach w odniesieniu do konkretnej praktyki ' polityki midzynarodowej, podobnie jak i zagadnienie bezpieczestwa ujtego "w kryterium przestrzennym (bezpieczestwo lokalne, subregionalne, regionalne, globalne) - zagadnienia te s jednak w zaprezentowanym opracowaniu * w obu aspektach wzmiankowane. Metod przyjt dla realizacji niniejszej pracy jest metoda problemowa, opierajca si na analizie i syntezie literatury przedmiotu. Wykorzystuje ona w sze~Toki sposb bezporednie cytowanie prezentowanych pogldw, a ponadto ""odwouje si do przytaczanych w przypisach licznych odniesie do konkret~~ nych pozycji literatury. ~~ Praca skada si (poza Wstpem) z 3 rozdziaw, zakoczenia, aneksu z modelami i bibliografii. Rozdzia pierwszy {Zakres pojciowy terminu bezpieczestwo ") przedstawia sposb rozumienia tego pojcia wychodzc od najprostszych definicji leksykalnych oraz semantyki tego sowa i przechodzc do definicji coraz bardziej zoonych, odpowiadajcych zarwno upowszechniajcemu si pozytywnemu rozumieniu bezpieczestwa, jak te zmianom cywilizacyjnym i ewolucyjnemu charakterowi stosunkw midzynarodowych. Analiza treci pojcia bezpieczestwo" przeprowadzona jest w trzech zasadniczych jego wymiarach: oglnym (jednostkowym), narodowym (pastwowym) i midzynarodowym. W zakoczeniu tego rozdziau zawarta jest szersza wykadnia celowoci wyrniania przez autora tych wymiarw oraz wzrostu zakresu przedmiotowego bezpieczestwa we wspczesnych stosunkach midzynarodowych.

I / V

12

13

Dostrzegalna rnica objtociowa midzy czci powicon bezpieczestwu narodowemu a bezpieczestwu midzynarodowemu na rzecz tej pierwszej ma swe uzasadnione zaoenie, wynikajce z pogldu, i bezpieczestwo naro- _ dowe ma pierwotny charakter w stosunku do bezpieczestwa midzynarodo- ~, wego. Stanowi o tym nie tylko fakt, e to poszczeglne pastwa i narody ska-., daj si na spoeczno midzynarodow, a stan kondycji kadego z nich oraz stosunkw midzy nimi okrela przewaajco (bowiem moliwy jest mechanizm odwrotny) stan bezpieczestwa midzynarodowego, ale rwnie niezaprzeczalny fakt, e poszczeglne pastwa i narody zainteresowane s bezpieczestwem midzynarodowym poprzez pryzmat wasnych interesw bezpieczestwa, ktrym nadaj jednoznaczny prymat ponad interesami innych pastw i narodw (a zatem i caej spoecznoci midzynarodowej). Ponadto, problematyka rnych aspektw bezpieczestwa midzynarodowego rozpatrywana jest w kolejnych czciach pracy w odniesieniu do bardziej konkretnych (ni tylko leksykalnych) zagadnie. Doda rwnie naley, e zapoznajc si ze stanem bada nad bezpieczestwem w stosunkach midzynarodowych dostrzega si oparcie gwnego akcentu zainteresowa wikszoci autorw wanie na bezpieczestwie narodowym, co ujawnia si w wikszej skali formuowanych jego definicji oraz zakresie analiz i co zazwyczaj dopiero pniej odnoszone jest do bezpieczestwa midzynarodowego. Praca ta, relacjonujc stan bada nad bezpieczestwem w stosunkach midzynarodowych, odzwierciedla w konsekwencji powysze proporcje. Rozdzia drugi {Bezpieczestwo midzynarodowe i pokj midzynarodow y)> wychodzc od okrelania istoty pokoju i formuujc rne sposoby jego rozumienia, ma w gruncie rzeczy wykaza, e pokj i bezpieczestwo w stosunkach midzynarodowych (cile ze sob zwizane i wchodzce w rne relacje) nie zawsze oznaczaj to samo, e bezpieczestwo ma wiksz dynamik, szerszy zakres merytoryczny i wiksz wzgldno oraz, e w swym pozytywnym rozumieniu jest ono warunkiem i zarazem celem pokoju pozytywnego. Analiza relacji midzy bezpieczestwem i pokojem (oraz dodatkowo kategori stabilizacji) ucili ma istot bezpieczestwa w stosunkach midzynarodowych. Rozdzia trzeci (Modele bezpieczestwa w stosunkach midzynarodowych) stanowi przegld zasadniczych metod, na jakich pastwa opieraj swe bezpieczestwo w stosunkach midzynarodowych oraz zarazem metod, na jakich stara si opiera swe bezpieczestwo spoeczno midzynarodowa. Zaoeniem tego omwienia jest zachowanie przejrzystoci" prezentowanych klasyfikacji, std wic metody bezpieczestwa omawiane s w sposb zwizy z wykazaniem zasadniczych rnic midzy nimi oraz wskazaniem na najbardziej dojrza, jak si wydaje, koncepcj bezpieczestwa zbiorowego w stosunkach midzynarodo-

wych. Rozdzia ten dopenia prezentacji midzynarodowych aspektw bezpieczestwa zasadniczych podmiotw stosunkw midzynarodowych, jakimi s pastwa i narody. Zakoczenie, wobec formuowania wnioskw na kocu wszystkich podrozdziaw, uwypukla waniejsze z omawianych kwestii oraz dodaje kilka refleksji oglniejszych. Umieszczona na kocu pracy wybrana bibliografia prezentuje pozycje z zakresu problematyki bezpieczestwa midzynarodowego, w tym cytowane, z wyrnieniem: rde (dokumenty, raporty, biuletyny) i literatury. Poza opracowaniami polskimi przewaaj angielsko- i niemieckojzyczne (w mniejszym stopniu reprezentowane s francusko- i rosyjskojzyczne; w przypadku tych ostatnich wzmiankowane s wybrane pozycje literatury radzieckiej). Wobec faktu, e przedmiotem tego opracowania jest wanie prezentacja dorobku nauki w zakresie pojmowania bezpieczestwa w stosunkach midzynarodowych, omawianie w tym wstpie wykorzystanej literatury wydaje si zbdne. Doda tylko naley, e w polskiej literaturze przedmiotu wikszo przypada na opracowania wydawane przez Polski Instytut Spraw Midzynarodowych, Instytut Stosunkw Midzynarodowych Uniwersytetu Warszawskiego oraz Instytut Studiw Politycznych Polskiej Akademii Nauk i autorw zwizanych z tymi instytutami. Z uwagi na zaoenie dokonania zwizej prezentacji podjtej problematyki, praca ta nie wyczerpuje wszystkich problemw zwizanych z rol bezpieczestwa we wspczesnych stosunkach midzynarodowych. Chcc ukaza moliwie pene spektrum bezpieczestwa naley w sposb bardzo rozlegy odnie zawart tu problematyk teoretyczn do konkretnej praktyki politycznej w stosunkach midzynarodowych, co przeprowadzone by musiao zosta w odrbnym opracowaniu, skonstruowanym z innym zamysem.

Prezentowane opracowanie powstao nie tylko w wyniku analizy literatury przedmiotu i wasnych refleksji, lecz take inspirowane byo w cigu kilku ostatnich lat wymian pogldw i konsultacjami z badaczami tej problematyki, jak i w szerszym aspekcie z teoretykami stosunkw midzynarodowych, politologii i obronnoci. W zwizku z powyszym pragn podzikowa kilku osobom za cenne uwagi i konsultacje stanowice dla mnie niewtpliw pomoc merytoryczn w przygotowywaniu tego opracowania: profesorowi dr. hab. Bogusawowi Mrozkowi z Instytutu Stosunkw Midzynarodowych Uniwersytetu Warszawskiego; profesorowi dr. hab. Wojciechowi Lamentowiczowi z Instytutu Studiw Politycznych Polskiej Akademii Nauk; profesorowi dr. hab. Wojciechowi Roszkowskiemu, dyrektorowi Instytutu Studiw Politycznych PAN; profesorowi

14
dr. hab. Januszowi Prystromowi z Departamentu Studiw i Planowania - PISM Ministerstwa Spraw Zagranicznych; profesorowi dr. hab. Adamowi Danielowi Rotfeldowi, dyrektorowi Sztokhoimskiego Midzynarodowego Instytutu Bada nad Pokojem - SIPRI"; wiceministrowi spraw zagranicznych dr. Andrzejowi Towpikowi; pukownikowi prof. dr. hab. in. Lechowi Giermakowskiemu z Akademii Obrony Narodowej; profesorowi dr. hab. Marianowi Grzdzie, wicedyrektorowi Instytutu Filozofii i Politologii Uniwersytetu Szczeciskiego oraz recenzentom mej pracy - profesorowi dr. hab. Januszowi Stefanowiczowi, kierownikowi Zakadu Europejskich Stosunkw Politycznych w Instytucie Studiw Politycznych PAN (promotorowi oraz kierownikowi naukowemu tej publikacji) i dr. Ryszardowi Zibie z Instytutu Stosunkw Midzynarodowych UW.

L Zakres pojciowy terminu bezpieczestwo *

1. Oglne definicje bezpieczestwa
Pojcie bezpieczestwo" znane jest ludzkoci od bardzo dawna, bdc jedn z centralnych kategorii antropocentrycznych (Kukuka 1982: 29). Wystpuje ono w wielu dyscyplinach naukowych: politologii i nauce o stosunkach midzynarodowych, prawie, ekonomii, socjologii, historii i psychologii (zajmujcej si take nieuwiadomionym bezpieczestwem czowieka [por. Daco 1965: 91, 129], ktre czy si z organicznikowsk teori homeostazy [por. Cannot 1932; Cofer, Appley 1972: 102, 307]). Bez wtpienia chyba mona uzna, e nawet wspczenie w czasach rozwoju wielu dyscyplin naukowych bezpieczestwo stanowi (szczeglnie czsto w praktyce) zoony i trudny problem [Kenneth J. Twitchett, Strategies for Security: Some Theoretical Considerations, w: Twitchett(ed.)1971:2]. Pierwotne znaczenie etymologiczne Definicje leksykalne utosamiaj bezpieczestwo z brakiem zagroenia i poczuciem pewnoci. Wedug Sownika jzyka polskiego bezpieczestwo to stan niezagroenia, spokoju, pewnoci'". Naley podkreli, e etymologia sowa bezpieczestwo" w wielu jzykach (take w polskim) uwydatnia pierwotno poczucia zagroenia w stosunku do poczucia pewnoci swego zabezpieczenia (bez pieczy", czyli bez wystarczajcej ochrony i analogicznie securitas" = sine cura [ac.]; Stefanowicz 1984: 12 (przypis 6), por. take Rubin 1982: 648-657). W wielu publikowanych na Zachodzie leksykonach bezpieczestwo okrela si bar2 dzo podobnie: stan i poczucie pewnoci, wolno od zagroe .
Sownik jzyka polskiego. PWN. Warszawa 1978, t. I, s. 147. Por.: Ryszard Ziba, Pojcie i istota bezpieczestwa pastwa w stosunkach midzynarodowych. Sprawy Midzynarodowe", 1989, z. 10, s. 50; CasseWs New English Dictionary. London 1964, s. 972; The Shorter Oxford English Dictionary on Historical Principles. London 1956, s. 1829; The Universal Dictionary of the English Language. London 1961, s. 1079; M. Davan, M. Cohen, M. Lallamand, Dictionnaire du francais v/vant. Paris 1972, s. 1091 - 1092; Noveau Larousse Universel. Paris 1969, vol. II, s. 618; Dictionnaire Encyclopediue Quillet. Paris 1965, s. 5287.
2 1

16
Nie istnieje jedna, wsplnie uzgodniona i przyjta definicja bezpieczestwa w stosunkach midzynarodowych. Wychodzi si jednak najczciej od okrelania go jako wolnoci od zagroe, strachu lub ataku'", jak sformuowa to w okresie midzywojennym Charles Manning. Jest wic bezpieczestwo przeciwiestwem niebezpieczestwa, ktre okrelone zostao przez Salvadora de Madariag (Current Problems and Progress in Disarmament, w: The Problems ofPeace, 1927: 140; cyt. za Garnett, Introduction, w: Theories ofPeace..., 1970: 3 1 33), rwnie w okresie midzywojennym, jako poczucie zagroenia ze strony niestabilnego porzdku, w ktrym yjemy". Zdaniem Roya E. Jonesa (1979: 58) bezpieczestwo jest w tym aspekcie swobod dziaania, ktrej nie towarzyszy poczucie zagroenia, a wic i stanem umysu, ktry determinowany jest przez okrelon form porzdku midzynarodowego. Najoglniej rzecz ujmujc jest ono zawsze warunkiem przetrwania {Theories ofPeace..., 1970: 31-33). W rozumieniu Roberta S. McNamary (1968: 149-150) oznacza take rozumny standard ycia", co suy ma minimalizowaniu niebezpieczestw. Do dalszych analiz wymagane jest zaprezentowanie wybranych oglnych definicji bezpieczestwa. Ich przytoczenie okreli powinno zakres znaczeniowy nadawany temu pojciu, a take wykaza rnorodno formuowanych pogldw na ten temat.

Stosunkowo duy zakres znaczeniowy przypisuje bezpieczestwu Ryszard Ziba (1989: 50): Wyznaczeniu oglnospoecznym/bezpieczestwo obejmujd Zaspokojenie potrzeb* istnieni%rzetnv_ania^wnpici^tabilnoc^apci^psamoci (identycznMcilniiezaJenogi^chrony^ ppzLoniujLjakocLycia. Bezpieczestwo bdc naczeln potrzeb czowieka i grup spoecznych, jest zarazem podstawow potrzeb pastw i systemw midzynarodowych; jego brak wywouje niepokj i poczucie zagroenia". Zwraca uwag w tym rozumieniu znaczenie przypisywane nie tylko przetrwaniu, lecz take niezalenoci oraz gwa' Charles A. Manning. The Elements of Collective Security. w: W. H. Bourquin (ed.), Collective Security. Paris 1936, s. 134 (cytat za: John Garnett, Introductioh. w: Theories of Peace and Securily. A Reader in Conlemporary Strategie Thought. Ed. by John Garnett. London 1970, s. 31. Zagroeniem wedug Franza rCaufmana jest moliwo wystpienia jednego z negatywnie wartociowanych zjawisk". Franz-Xaver Kaufman, Sicherheit als soziologisches und sozialpolitisches Problem. Stuttgart 1970, s. 167. Szerzej na temat zagroe dla bezpieczestwa: Richard H. Ullman, Redefining Security. International Security", Summer 1983, vol. 8, no. 1, s. 123, 133 i 135. Zob. take: Tadeusz Pawlowski, Tworzenie poj i definiowanie w naukach humanistycznych. PWN. Warszawa 1978, s. 46-47. Por.: Lee W. Farnsworth, Richard B. Gray (eds) 1969: 5; Robert E. Osgood 1953: 5.

rancjom jakoci ycia, co znacznie poszerza moe zakres potencjalnych zagroe dla bezpieczestwa i rodkw eliminowania tyche. Szwajcarski politolog Daniel Frei (1977: 17-21; cyt. za: Ziba 1989: 51-52) istotjLbezpieczestwa upatrujewanie..w analizie.obiektywnych i subiektyw^ nych.aspektw zagroenia, W uproszczeniu jego model objaniania bezpieczestwa przedstawia si nastpujco: *j5 stan braku bezpieczestwa jest wwczas, gdy wystpuje due rzeczywiste zagroenie, a postrzeganie tego zagroenia jest prawidowe (adekwatne); $ stan obsesji wystpuje wtedy, gdy nieznaczne zagroenie jest postrzegane jako due; *$) stan faszywego bezpieczestwa ma miejsce wwczas, gdy zagroenie zewntrzne jest powane, a postrzegane bywa jako niewielkie; *4) stan bezpieczestwa wystpuje wtedy, gdy zagroenie zewntrzne jest nieznaczne, a jego postrzeganie prawidowe". Bezpieczestwo w tym rozumieniu ma duy zwizek ze feii w gruncie rzeczy caa definicja na nim si opiera (por. take Twitchett [ed.] 1971). Bardzo uoglnion definicj autorstwa Daniela Lernera zawiera wydany przez UNESCO Sownik nauk spoecznych (A Dictionary ofthe Social Sciences, London 1964: 629): W najbardziej dosownym znaczeniu bezpieczestwo jest rzeczywicie identyczne z pewnoci (safely) i oznacza brak zagroenia (danger) fizycznego albo ochron przed nim". Istotnymi aspektami bezpieczestwa s wic: brak zagroenia i poczucie pewnoci. Mog by one zarwno obiektywne, jak te subiektywne, a co za tym idzie wymierne i niewymierne (por. Rotfeld, Bezpieczestwo Polski a bezpieczestwo Europy, w: Midzynarodowe czynniki bezpieczestwa Polski, 1986: 17; Wolfers 1952: 484,485; Baldwin 1989: 45-57). W przypadku definicji Daniela Freia stan bezpieczestwa ma miejsce jedynie wwczas, gdy nie wystpuj jednoczenie^rzeczywiste zagroenie (czynnik obiektywny) i jegtr-poczucie (czynnik subiektywny) [Rotfeld, Bezpieczestwo Polski..., wyd. cyt., s. 19-20]. Bezpieczestwo negatywne i pozytywne Definiowane w wskim znaczeniu (brak zagroe dla przeycia) bezpieczestwo jest celem negatywnym (por. Nye Jr. 1989: 54). W dzisiejszym wiecie ma ono jednak zapewni realizacj minimum pozostaych potrzeb spoecznych, a nie by tylko gwarancj fizycznego przetrwania. Std wic konieczno uwzgldniania w definicjach bezpieczestwa pozytywnych aspektw istnienia (trwania, przeycia).

18
W zwizku z powyszym mona wyrnia take bezpieczestwo zewntrzne (brak zagroe ze strony innych podmiotw) oraz bezpieczestwo wewntrzne (stabilno wewntrzna) [por. Berent 1988: 112;Twitchett (ed.) 1971]. Denie do zapewnienia bezpieczestwa polega wic w tym rozumieniu [...] na tworzeniu optymalnych warunkw wewntrznego bezkonfliktowego rozwoju istotnych skadnikw danego systemu, jak i eliminowaniu jego ewentualnego zewntrznego zagroenia przez przyczynianie si do takiego uksztatowania otoczenia zewntrznego, ktre by sprzyjao harmonijnemu, symbiotycznemu rozwojowi szerszego organizmu lub systemu" (Dobrosielski 1973: 14; por. Kukuka 1982: 30; Kaufmann 1970). Bezpieczestwo wewntrzne i zewntrzne splataj si integralnie w oglne bezpieczestwo danego podmiotu. Bezpieczestwo jako stan i proces Bezpieczestwo jest naczeln potrzeb czowieka i grup spoecznych, a zarazem najwaniejszym ich celem. Przyjmujc rozumienie Jzefa Kukuki (1982: 30): Ma ono bowiem zaspokoi ich potrzeby trwania, rozwoju, spokoju, rwnowagi, dobrobytu i zadowolenia". Brak tak rozumianego bezpieczestwa wywouje niepokj i poczucie zagroenia4. Stopie bezpieczestwa ma natomiast wpyw na stopie wzajemnego zaufania5. Za Wojciechem Multanem (1991: 22) warto w tym miejscu jeszcze doda, e: Bezpieczestwo moe by definiowane nie tylko jako okrelony cel, lecz rwnie jako nastpstwo. Oznacza to, e nie zdajemy sobie sprawy z tego, czym ono jest, dopki nie zagraa nam jego utrata". Rozumienie to wyranie zblia si wic do badania stanu bezpieczestwa rzeczywistego. Wspln cech wikszoci definicji bezpieczestwa jest okrelanie go mianem procesu: [...] bezpieczestwo jest nie tyle okrelonym stanem rzeczy, ile cigym procesem spoecznym, w ramach ktrego podmioty dziaajce staraj si doskonali mechanizmy zapewniajce im poczucie bezpieczestwa" (Kukuka 1982: 31; por. te Sullivan 1947: 6; Daco 1965: 215; Cofer, Appley 1972: 531). Szczeglnie w stosunkach midzynarodowych bezpieczestwo stanowi pro' Brak zaspokojenia tej podstawowej potrzeby wyrzdza tym samym szkody jednostce czy grupie ludzkiej, gdy destabilizuje jej tosamo i funkcjonowanie. [...] Takie aktywne rozumienie potrzeby bezpieczestwa oznacza zarazem cigle usuwanie lub oddalanie niepewnoci, niepokoju, lku czy zagroenia". Tame. ' Poczucie bezpieczestwa usposabia jednostk, grup lub system spoeczny w sposb ufny i otwarty wobec swojego rodowiska, natomiast brak takiego poczucia rodzi nieufno i zamykanie si w sobie". Tame, s. 31. Por. take: Voin Dimitrijevi, Pojam bezbednosti i medunarodnim odnosima. Beograd 1973.

19
ces o zmiennej dynamice i intensywnoci, ktr wyznaczaj wspzalenoci, zgodnoci i sprzecznoci interesw pastw i systemw midzynarodowych. Bezpieczestwo podlega prawom ruchu systemw spoecznych i jako takie powinno by ujmowane w sposb dynamiczny z zastosowaniem regu dialektyki" (Ziba 1989: 61). W zwizku z powyszym Janusz Stefanowicz (1984: 18) podkrela dwoist istot bezpieczestwa, ktre jest [...] zarazem stanem i procesem, czyli da si okreli hic et nunc, nie odznacza si jednak niezmiennoci w duszych przedziaach czasu, poniewa zaley od ruchomych ukadw si". Dynamizm kategorii bezpieczestwa w naturalny sposb wie si ze zmiennoci warunkw otoczenia, postpem cywilizacyjnym i zakresem potrzeb poszczeglnych podmiotw. Wnioski Zaprezentowany dorobek nauki w zakresie definiowania bezpieczestwa wymaga syntezy, ktra wskaza powinna gwne jego skadniki i istot tego pojcia (Model 1, Aneks). W zwizku z rozbudowywaniem na coraz wiksz skal definicji bezpieczestwa wydaje si waciwe przeanalizowanie wanie jego istoty, bdcej fundamentalnym kryterium dalszych rozwaa nad wspczesn problematyk bezpieczestwa midzynarodowego. Bezpieczestwo w tym rozumieniu posiada dwa zasadnicze skadniki: gwarancje nienaruszalnego przetrwania danego podmiotu oraz swobody jego rozwoju. Podstaw bezpieczestwa okrela ju pierwszy z wymienionych skadnikw, dajc moliwo fizycznego trwania. Bezpieczestwo ograniczone jednak wycznie do tego skadnika ma cechy negatywne. Warunkiem zaistnienia bowiem pozytywnie rozumianego bezpieczestwa s ponadto swobody rozwoju danego podmiotu. Zaznaczy przy tym naley, e dla klasyfikowania bezpieczestwa w jego pozytywnym aspekcie konieczne jest zespolenie obu wymienionych skadnikw. Jakkolwiek ju same swobody rozwoju zakadaj w swej istocie moliwo fizycznego przetrwania, to jednak jego dopowiedzenie wydaje si potrzebne, poniewa jest najbardziej powszechnym (wrcz synonimicznym) rozumieniem bezpieczestwa, a ponadto stanowi warunek swobd rozwoju. W zwizku z powyszym rozrnienie pozytywnego i negatywnego rozumienia bez' pieczestwa jest uzasadnione i konieczne. Wyrnione dwa gwne skadniki bezpieczestwa podlegaj zmianom dokonujcym si w nastpstwie naturalnego rozwoju dziejowego, jak rwnie s zalene od konkretnych okolicznoci (w zalenoci od miejsca) i podmiotu, ktrego dotycz. Std wic obserwujemy wzrost przedmiotowego i przestrzennego zakresu bezpieczestwa oraz jego zmienno w czasie.

20
Istot opartego na gwarancjach nienaruszalnego przetrwania i swobodach rozwojowych bezpieczestwa jest pewno. Pewno jest bowiem warunkiem obu tych skadnikw, a moe by ona obiektywna lub subiektywna. Bezpieczestwo w syntetycznym ujciu mona wic okreli jako obiektywn pewno gwarancji nienaruszalnego przetrwania i swobd rozwojowych. Dla peniejszej analizy oglnej kategorii bezpieczestwa dokonuje si jego rozrnienia na bezpieczestwo narodowe i midzynarodowe.
7

21
zaspokojenia, stajc si interesem egzystencjalnym" . Bezpieczestwo wymienia si jako jeden z najbardziej ywotnych interesw pastw i spoecznoci midzynarodowej (por. Buli 1977: 18). John Garnett okrela je jako szerok wizk idei wyznaczajcych kierunki mylenia strategicznego" (Theories o/Peace... 1970:31). Szersze definicje bezpieczestwa wskazuj ponadto na moliwe rodzaje zagroe oraz rnorodno chronionych wartoci1. Autorzy raportu (Study on Concepls..., 1985) dla Sekretarza Generalnego Organizacji Narodw Zjednoczonych (ONZ) na temat bezpieczestwa przyjli, e bezpieczestwo jest stanem, w ktrym pastwa uznaj brak wystpowania groby ataku militarnego, presji politycznej czy nacisku gospodarczego, uniemoliwiajcych ich rozwj (omwienie: Grela 1986: 116). Amerykascy autorzy Morton Berkowitz i P.G. Bock ([eds] 1965: x) definiuj bezpieczestwo narodowe jako zdolno narodu do ochrony jego wewntrznych wartoci przed zagroeniami zewntrznymi". Quincy Wright (1954; cyt za: Czamocki, Pietra 1988: 96) okrela je jako: warunki, w ktrych napa czy obawa przed napaci na terytorium, kultur lub instytucje pastwa jest nieprawdopodobna". Podobnie wypowiada si Maxwell D. Taylor: Bezpieczestwo narodowe [...] jest nie tylko ochron naszego narodu i terytorium przed fizyczn napaci, lecz rwnie ochron- za pomoc rnych rodkw - ywotnych interesw ekonomicznych i politycznych, ktrych utrata zagroziaby ywotnoci i podstawowym wartociom pastwa" (M.D. Taylor [ed.], Foreword, w: Taylor Jr. 1981: VIII; por. take Taylor Jr. 1983). Alfons Klafkowski {Przedmowa, w: Stefanowicz 1984: 7) stwierdza, e: W pojciu bezpieczestwa splataj si misternie dwa wtki: polityczny i prawny. Wtek polityczny - to obrona niepodlegoci pastwa, jego suwerennoci, a wic bezpieczestwo jest definiowane przez elementy braku poczucia zagroenia tych podstawowych wartoci, lub te braku ich zagroenia. Wtek prawny - to w jzyku Karty Narodw Zjednoczonych niezdefiniowany pokj i bezpieczestwo, a w ukadach sojuszniczych - to przyja, wsppraca i poLeksykon pokoju. KAW. Warszawa 1987, s. 29 (haso: bezpieczestwo narodowe). Jak pisze Jzef Kukuka: Przechodzc od fazy aspiracyjnej do realizacyjnej, potrzeby egzystencjalne poszczeglnych pastw i systemw midzynarodowych staj si interesami egzystencjalnymi. Mog one by nawzajem zbiene, rozbiene lub krzyujce si. Ich zaspokajanie staje si moliwe tylko wraz z jednoczesn realizacj potrzeb i interesw koegzystencjalnych oraz funkcjonalnych". Jzef Kukuka, Bezpieczestwo a wsppraca..., s. 32. Por. take: Arnold Wolfers, Discord and Collaboration: Essays in International Politics. Baltimore 1962, rozdz. 5; Joseph Frenkel, National Self-lnterests. London 1970. * Omwienie osigni zachodnich bada nad bezpieczestwem przedstawia opracowanie: Joseph S. Nye, Jr., Sean Lynn-Jones, International Secunty Studies: Report on a Meeting International Security", 1988, vol 12, no. 4.
7

2. Bezpieczestwo narodowe, polityka bezpieczestwa

Na oglne pojcie bezpieczestwa w stosunkach midzynarodowych skada si bezpieczestwo narodowe i w szerszym znaczeniu bezpieczestwo midzynarodowe. Obie kategorie bezpieczestwa wyrniane s w sposb umowny, gdy w zasadzie bezpieczestwo zewntrzne pastwa ma obiektywne uwarunkowania midzynarodowe (por. Ziba 1989: 52, szerzej :(Kukuka [red], 1991). Fakt ten sprawia, e bezpieczestwo narodowe i bezpieczestwo midzynarodowe s (i staj si coraz bardziej) wspzalene (por. Grela 1986: 120). Definicje bezpieczestwa narodowego (pastwowego) Wedug Encyclopaedia Britannica bezpieczestwo narodowe oznacza zabezpieczenie narodu przed grob podboju przez zewntrzn potg" (Chicago 1991, vol. 10, s. 595). Wedug za Dictionnaire Diplomatiue bezpieczestwo pastwa jest traktowane jako taki ukad okolicznoci, ktry sprawia, e pastwo nie bdzie przedmiotem adnego ataku, a przynajmniej, e atak skierowany przeciwko niemu nie bdzie mia adnych szans powodzenia'". Take i w polskim pimiennictwie naukowym jest ono okrelane podobnie. Dla przykadu, Ryszard Ziba w Leksykonie pokoju (1987) przedstawia je jako termin oznaczajcy poczucie pewnoci pastwa w rodowisku midzynarodowym, brak jego zagroenia oraz ochron przed zagroeniem [...]. Jest to tzw. egzystencjalna potrzeba, ktra wyrasta z obiektywnych warunkw bytowania narodw i z relacji midzy nimi. Potrzeba ta stwarza przesanki de praktycznych do jej
* Dictionnaire Diplomatiue. Paris b.r.w., t. III, haso Securite". Por. take: Maurice Bourquin, Le probleme de la securite internationale. Recueil des Cours", 1934, t. 49, s. 473.

24

25
Tak wic pojcie bezpieczestwa narodowego traktowane jest wspczenie znacznie szerzej ni w przeszoci (por. Jahn, Lemaitre, Waever 1987; Mahncke 1987; Byers, Larrabee [eds] 1987; Booth [ed.] 1991). Coraz powszechniejsze staj si opinie takie, jak ta: Na pojcie bezpieczestwa skadaj si dzi - obok aspektw wojskowych i politycznych - czynniki gospodarcze i technologiczne, zasoby surowcowe oraz polityka w zakresie ekologii, demografii, spraw spoecznych i humanitarnych. Koncepcje bezpieczestwa naley poszerzy o sprawy zwizane z zachowaniem narodowej tosamoci oraz zapewnieniem waciwego udziau w rozwoju cywilizacyjnym wspczesnego wiata. Zyska na znaczeniu rwnie ludzki wymiar bezpieczestwa, czyli poszanowanie podstawowych praw i swobd obywatelskich" (Rotfeld 1990: 9; por. Security for Europ Project 1993:35-36; Tuchman Mathews 1989:162-177; Romm 1993; Fischer 1993). Zgodnie z powyszym: Bezpieczestwo wspczenie jest czym wicej ni synonimem biologicznej egzystencji narodu i istnienia pastwa; zawiera w sobie okrelone osignicia lub aspiracje dotyczce sposobu i poziomu ycia, a take kryteria ustrojowe [...]" (Stefanowicz 1984: 15; por. Crawford 1994: 25-55; Renner 1989; Gray 1994:25-39; Perczyski 1990; Michaowski 1990). Spektrum wartoci podlegajcych ochronie w ramach bezpieczestwa narodowego cigle si powiksza.

moci, a wic suwerennoci i integralnoci terytorialnej, realizuje si w polityce zagranicznej przede wszystkim poprzez wsplne wszystkim pastwom, bez wzgldu na epok i system wewntrzny, stae denie do optymalnego bezpieczestwa" (Czamocki, Pietra 1988: 96). Utrzymanie bezpieczestwa jest wic gwnym celem polityki zagranicznej (oczywicie take wewntrznej i obronnej) kadego pastwa, ktra w stosunkach midzynarodowych suy ma zabezpieczaniu ywotnych potrzeb oraz wartoci pastwa i spoeczestwa (por. Ziba 1989: 53; Raport o stanie bezpieczestwa pastwa - aspekty zewntrzne. PISM Warszawa 1993: 8). Realizacj tego celu warunkuj czynniki charakteru wewntrznego i zewntrznego (szerzej: Stefanowicz 1984, por. take: Petkovi, w: Development through Disarmament..., 1987:84-85). Spektrum bezpieczestwa - wzrost zakresu przedmiotowego Od niepamitnych czasw bezpieczestwo pastw utosamiane byo z ich si wojskow (por. Herz 1951, 1959; Ullman 1983: 129-153; Farnsworth, Gray feds] 1969: 7; Skakunow 1983: 6-9; Ziba 1987: 47-49; Gilas 1978: 3-16), co znalazo praktyczny wyraz w rozwinitym wycigu zbroje (por. Grela 1986: 116). Obecnie odchodzi si jednak susznie od koncepcji, w ktrej bezpieczestwo jest przede wszystkim utosamiane z si militarn (Laszlo [ed.] 1977: 259; Rotfeld, Bezpieczestwo Polski..., w. Midzynarodowe czynniki..., 1986: 15,17;Keohane, Nye Jr., 1977:228, 1987). Coraz powszechniej przyjmuje si, i jest ono korelatem stosunkw midzynarodowych jako caoci" (Stefanowicz w dyskusji na temat bezpieczestwa midzynarodowego, w; Sprawy Midzynarodowe, 1980: 78). Opini t podziela wspczenie wikszo badaczy. Wedug Adama Daniela Rotfelda (Midzynarodowe czynniki..., 1986: 15) stanowi o nim - obok czynnikw wojskowych - take polityczne, gospodarcze i ideologiczne oraz konsensus spoeczny [...]". Wedug Richarda Ullmana (1983: 129, 133, 135, 146)/definiowanie bezpiecze| stwa narodowego wycznie (lub nawet przede wszystkim) w kategoriach militarnych niesie ze sob gboko faszywy obraz rzeczywistoci". Proponuje wic \ on wasn definicj: zagroenie dla bezpieczestwa narodowego stanowi dzias anie lub cig wydarze, ktre (1) zagraaj drastycznie i w stosunkowo krtkim ] okresie jakoci ycia mieszkacw danego pastwa lub (2) nios ze sob istotj ne zagroenie ograniczenia moliwoci dokonywania wyborw politycznych 1 przez rzd pastwa lub prywatne instytucje pozarzdowe (osoby prywatne, gru| py, korporacje) w ramach danego pastwa" (tame, omwienie Nye Jr. 1989:

Skala wartoci podlegajcych ochronie Rozpatrujc w szczegowy sposb zakres interesw narodowych (pastwowych) w ramach spektrum bezpieczestwa rozrnia mona szereg rnorodnych wartoci, jakie zawarte s w jego obrbie. Poza ochron fizycznego trwania pastwa i narodu (wartoci nadrzdnej w stosunku do pozostaych) obejmuj one ca gam cech warunkujcych swobodny rozwj, wrd ktrych (poza wczeniej wyliczonymi wartociami w ramach interesu narodowego) s take i takie, ktre daleko id w swym rozmachu. Amerykascy teoretycy (jak podaje - za A. Miletiem (1978: 139-144) - Ryszard Ziba) zaliczaj w skad pojcia bezpieczestwa narodowego takie wartoci, jak: suwerenno i niezawiso pastwa (ochrona jego instytucji politycznych), przeycie ludnoci, istniejcy system spoeczno-gospodarczy, a zdaniem niektrych take panujca ideologia (K. Deutsch), presti midzynarodowy pastwa i narodu (K. Von Vorys), interesy wasnych obywateli za granic (G. Kennan), dobrobyt, postp gospodarczy, istniejcy standard ycia (K. Von Vorys), rozwj handlu itp." (Ziba 1989: 54; por. Buzan 1991: 19)7Zauway mona w ty^hjxiz^mjejiiachjije tylko rysujcy si wyrany zwizek pomidzy bezpieczestwem narodowym a swoEodami rozwojowymi, w tym swobodami jednostek, ale rwnie i potencjalne niebezpie- ,

55). Rozumienie to wyranie ju akcentuje ywotn potrzeb ochrony swobd rozwojowych pastwa i narodu.

4./

26
czestwa, jakie mog wynika z pozbawionego realizmu (cho czasem planowego ekspansjonistycznego) maksymalistycznego traktowania tych pozytywnych w swej istocie pryncypiw bezpieczestwa (np. presti midzynarodowy pastwa i narodu, interesy obywateli za granic). Wedug Jzefa Kukuki (1982: 34): Do podstawowych wartoci, ktre skadaj si na bezpieczestwo narodowe, zalicza si przede wszystkim: - przetrwanie (pastwowe, etniczne i biologiczne), ktremu kade pastwo gotowe jest powici inne wartoci, gdy trac one sens w przypadku zagroenia przetrwania samego podmiotu (szerzej por. Greene 1964: 148-149; Theories ofPeace... 1970: 31-35, McNamara 1968: 150; Lentner 1974: 146-148); - integralno terytorialn (w sensie fizycznym, narodowym i pastwowym); - niezaleno polityczn (w sensie ustrojowym, samowadnoci i swobody afiliacji); -jako ycia (w sensie poziomu ycia, szczebla rozwoju spoeczno-gospodarczego i systemu kulturalnego), ktra wymaga duo zdrowego rozsdku, aby nie bya zbyt maksymalistycznie traktowana. Zagroenie ktrejkolwiek z czterech wymienionych wartoci prowadzi do ograniczania ywotnych interesw pastw, a tym samym oznacza zmniejszenie bezpieczestwa narodowego". Rozwinicie tego rozumowania odnale mona take w Leksykonie pokoju, gdzie Ryszard Ziba wylicza: a) przetrwanie pastwa jako niezalenej jednostki politycznej, narodu jako wyrnionej grupy etnicznej, biologiczne przeycie ludnoci [...]; b) integralno terytorialna, ktra w potocznym rozumieniu jest uwaana za gwny korelat bezpieczestwa; c) niezaleno polityczna (w sensie ustrojowym, samowadnoci i swobody afiliacji); d) jako ycia (w sensie poziomu ycia, szczebla rozwoju spoeczno-gospodarczego, systemu kulturalnego, perspektyw dalszego rozwoju)" {Leksykon pokoju..., 1987: 29-30). I w tym rozumieniu istotne znaczenie odgrywa wic jako ycia, stajc si wanym skadnikiem bezpieczestwa narodowego, akcentujcym pozytywny sposb rozumienia bezpieczestwa. Stosunkowo pene definicje bezpieczestwa narodowego przedstawili Adam Daniel Rotfeld i Zbigniew Berent. Zdaniem tego pierwszego: Bezpieczestwo mona okreli jako brak zagroenia i poczucia zagroenia podstawowych dla danego narodu wartoci" (Rotfeld 1990: 18). S to: wartoci polityczne (przede wszystkim suwerenno narodu, jego niepodlegy byt i niezaleno w zagwarantowanych, stabilnych granicach), ideologiczne (ustrj, cele i formy organizacji ycia spoecznego), gospodarcze [...] oraz kulturalno-cywilizacyjne" (tame). Zbigniew Berent (1988: 120) definiuje bezpieczestwo narodowe podobnie, cho z t rnic, e brak w nim wyodrbnienia wartoci ideologicznych, wpro-

27
wadzone zostay wartoci spoeczne, a ponadto bardziej sprecyzowane okrelenia: wartoci polityczne [...], gospodarcze (niezaleno decyzyjna w sprawach gospodarczych, moliwo optymalnego rozwoju spoeczno-gospodarczego, prowadzenie korzystnej wymiany handlowej), spoeczne (pokj spoeczny, poszanowanie praw ludzkich i obywatelskich, wolno i demokracja ycia spoeczno-politycznego, kontrolne mechanizmy poczyna wadzy) oraz kulturalno-cywilizacyjne (zapewnienie swobodnego rozwoju duchowego i tosamoci narodowej, brak indoktrynacji politycznej i ideologicznej, wpajajcej spoeczestwu wartoci obce dla krgu kulturowego, do ktrego ono naley, moliwo spoecznej, politycznej i kulturalnej samorealizacji jednostki)". Stosunkowo najpeniejsze definicje bezpieczestwa narodowego formuowa mona wic opierajc si na braku zagroenia podstawowych dla danego pastwa (i narodu) wartoci. Zagroenie dla ktrejkolwiek z wielu nich powoduje zmniejszenie bezpieczestwa narodowego. Dynamizm bezpieczestwa Wyrniajc bardzo szerokie spektrum wartoci zwizanych z bezpieczestwem narodowym przyj trzeba, e wielo i zoono relacji midzy nimi komplikuje dokonywanie jednoznacznych ocen stanu bezpieczestwa danych podmiotw, a zwaszcza przewidywanie jego trwaoci. Susznie wic zauwaa Adam Daniel Rotfeld {Bezpieczestwo Polski..., w: Midzynarodowe czynniki.., 1986: 15), e: Podobnie jak o stanie bezpieczestwa nie stanowi w sposb wyczny aden z wymienionych aspektw, tak rwnie ich suma nie daje jeszcze pojcia o stanie bezpieczestwa pastwa". Przyjmuje si, e na bezpieczestwo narodowe skadaj si relacje i sprzenia midzy wszystkimi jego elementami skadowymi" (Sawomir Klimkiewicz w dyskusji, w: Sprawy midzynarodowe, 1980:80). Bezpieczestwo m bowiem charakter procesu, w ktrym wszystkie jego skadowe (mniej lub bardziej wymierne, majce charakter zarwno zmiennych zalenych, jak i niezalenych) podlegaj licznym zmianom, uwarunkowanym tak sytuacj wewntrzn pastw, jak i sytuacj midzynarodow (por. tame, s. 15; szerzej: R. Ziba, The Evolution of National Security under the Influence of the Processes of Unternationalization, w: Pietra, Pietra (red.) 1991: 11-40). W zwizku z tym obserwuje si zmienno w zakresie priorytetw bezpieczestwa. S one przy tym czsto trudno wymierne, determinowane wieloma czynnikami subiektywnymi, jak np. tradycja (por. Sawomir Klimkiewicz, s. 16). Zmienno bezpieczestwa narodowego w czasie jest rwnie warunkowana (by moe przede wszystkim) dokonujcym si coraz szybciej postpem naukowo-technicznym, ktry w pewnej mierze take i osabia stopie bezpiecze-

< \

28
stwa pastw zagroe.
jdoustae

29
atuanwfc
nia penego bezpieczestwa: W wieku nuklearnym wszystkie pastwa s bardziej lub mniej podatne na raenie, std poziom bezpieczestwa, do ktrego aspiruj najwiksze mocarstwa, niewiele rni si od tego, jaki miay najsabsze pastwa w wiekach poprzednich" (Biele 1983: 109, por. Baldwin 1989; Theories of Peace... 1970: 32; Dobroczyski, Stefanowicz 1980: 105 i nast.; Gaddis 1983: 371, 1986: 99-142; 1988; Trachtenberg 1985: 137-163). Podkreli naley wic rosnc wspzaleno pastw w zakresie ich bezpieczestwa. Jak susznie zauwaa Adam Daniel Rotfeld (Bezpieczestwo Polski..., w: Midzynarodowe czynniki..., 1986: 19): [...] model analizy zjawiska okrelanego jako bezpieczestwo narodu obejmuje - obok czynnikw obiektywnych i subiektywnych - rwnie trudno wymierne czynniki czasoprzestrzenne, odnoszce si do przyszoci i nie ograniczone cile pod wzgldem terytorialnym". Problematyk t poruszaj w szeroki sposb Andrzej Czarnocki i Ziemowit Jacek Pietra (1988: 98-102), charakteryzujc zakresy bezpieczestwa narodowego: a) zmienno w czasie, b) wielopaszczyznowo, c) jego zakres przestrzenny. Zmienno bezpieczestwa narodowego w czasie jest warunkowana przede wszystkim dokonujcym si coraz szybciej postpem naukowo-technicznym, ktry w pewnej mierze osabia stopie bezpieczestwa pastw oraz zmusza do staego przewidywania ewentualnych przyszych zagroe. Wielopaszczyznowo bezpieczestwa narodowego to moliwo rozrniania bezpieczestwa: militarnego, politycznego, ekonomicznego, ekologicznego, a take jego paszczyzny kulturowej, ideologicznej i innych. Przestrzenny zakres bezpieczestwa narodowego zwizany jest z historycznym procesem przesuwania si przestrzennego zasigu bezpieczestwa pastw, co oznacza poszukiwanie przez pastwa bezpieczestwa poza ich wasnymi granicami. ^

Subiektywizm postrzegania bezpieczestwa Naley przyj, e poczucie bezpieczestwa okrelane jest zarwno przez czynniki obiektywne i wymierne, jak i czynniki subiektywne, trudno wymierne i nie zawsze racjonalne (por. Czarnocki, Pietra 1988: 97; Jervis 1976; Lebow 1981; Larson 1985; Blight 1986; Vertzberg 1982). Rola tych drugich bywa rwnie wana jak pierwszych, a niekiedy nawet wiksza, bowiem przewiadczenie o zagroeniu jest impulsem dziaania co najmniej rwnie silnym, jak zagroenie realne, ktre nawiasem mwic dosy czsto bywa nie doceniane, a czasem rwnie przeceniane" (Stefanowicz 1984: 12) Do pewnego stopnia subiektywizm poczucia bezpieczestwa jest wic zjawiskiem obiektywnym, nierozerwalnie zwizanym z postrzeganiem zagroe. Wzgldno bezpieczestwa Istnieje przy tym wzgldno bezpieczestwa narodowego, wykluczajca absolutne bezpieczestwo danego pastwa w rodowisku midzynarodowym (por. Vukadinovi 1980: 258). Wzgldno ta zwizana jest z dynamik zmian w stosunkach midzynarodowych i zmianami priorytetw w zakresie bezpieczestwa pastw: [...] nie ma absolutnego bezpieczestwa narodowego, gdy aden kraj nie czuje si zwolniony z troski o polepszanie swego bezpieczestwa (por. Duroselle 1982: 90; Lentner 1974: 1; Freud 1965: 47-58). Albowiem aden nie jest pewien pokoju, aczkolwiek wszystkie wypowiadaj si przeciwko wojnie" (Kukuka 1982: 34). W warunkach dynamiki midzynarodowych ukadw si absolutne bezpieczestwo wydaje si po prostu nierealne do osignicia. To absolutne bezpieczestwo ostatecznie wymagaoby, lub cilej mwic zakadaoby pene zneutralizowanie wszystkich potencjalnych przyczyn i rde, ktre mogyby zagrozi bezpieczestwu narodowemu danego pastwa. Urzeczywistnienie takiego bezpieczestwa nie jest jednak moliwe i ostatecznie nie oczekuje si tego" (Vukadinovi 1980: 261; por. take Stefanowicz 1984: 18-19;

Polityka bezpieczestwa Polityka bezpieczestwa, jak wynika z powyszych rozwaa, jest zasadnicz czci zarwno polityki zagranicznej, jak i polityki wewntrznej pastw. Ryszard Ziba w Leksykonie pokoju (1987: 156) definiuje j nastpujco: Jest to celowa i zorganizowana dziaalno upowanionych organw pastwa, zmierzajca do staego zapewnienia optymalnego bezpieczestwa narodowego, a take czsto rwnoczenie bezpieczestwa midzynarodowego. Opiera si na okrelonej koncepcji (doktrynie) bezpieczestwa, a jest realizowana sposobami i rodkarni danej polityki zagranicznej". Doda do tego naley, e w ramach tej polityki wymagana jest koordynacja dziaa rnych organw pastwa w zakresie gwarantowania bezpieczestwa. Zauway mona ponadto, e polityka ta bywa

w: Twitchett [ed.] 1971: 2). Ju w 1928 roku Bohdan Winiarski pisa (1928: 1): Zapewne mona mwi o bezpieczestwie wzgldnem, opartem na przewadze si, na mocy wewntrznej i dobrej polityce zagranicznej; prawdziwie jest to jedyny po ludzku dostpny rodzaj bezpieczestwa". Rozwj zbroje (zwaszcza nuklearnych) udowodni mia w przyszoci, e nawet przewaga si nie zapew-

K.J.Twitchett, Strategies for Security: Some Theoretical Considreations,

30
take realizowana w szerszy sposb, rwnie przez inne podmioty ycia spoecznego, politycznego, gospodarczego i kulturalnego kraju pod warunkiem zgodnoci ich dziaa z przyjt koncepcj bezpieczestwa oraz koordynacji z odpowiedzialnymi za polityk bezpieczestwa organami pastwa. W tym zakresie moe wic ona obj m.in.: budowanie" zaufania midzy narodami, organizowanie oddolnego wsparcia spoecznego dla zaspokajania potrzeb bezpieczestwa oraz podobnego wsparcia ze strony rodowisk emigracyjnych. W aspekcie wewntrznym polityka bezpieczestwa obejmuje przede wszystkim trosk o si i efektywno potencjau obronnego pastwa, na ktry skada si nie tylko infrastruktura obronna w sensie stricte wojskowym, lecz take cay kompleks gospodarki, warunkujcy zarwno konieczne prawidowe, funkcjonowanie zaplecza si zbrojnych, jak i realizacj szeregu pozamilitarnych ywotnych interesw pastwa. Mona oglnie stwierdzi, e prowadzenie polityki bezpieczestwa zaleni jest gwnie od uwarunkowa geopolitycznych, potencjau spoeczno-gospodarczego, siy militarnej, tradycji, dowiadcze, kultury politycznej itd. (por. Vukadinovi 1980:258), ktre zarwno okrelaj biece i perspektywiczne potrzeby formuowane w interesie bezpieczestwa, jak te warunkuj sposoby/i moliwoci ich realizacji, J) Okrelajc bardziej szczegowo determinanty polityki bezpieczestwa przywoa warto sze kryteriw (czynnikw) siy lub saboci pastwa wyrnionych przez Fredericka H. Hartmanna (1957:44): - czynnik demograficzny (liczba ludnoci pastwa, struktura demograficzna i tendencje demograficzne - wzrost lub spadek liczby ludnoci); - czynnik geograficzny (pooenie przestrzenne, rozmiary terytorium, uksztatowanie terenu, klimat); - czynnik ekonomiczny (zasoby surowcowe, potrzeby i braki, obecny i zakadany poziom wzrostu gospodarczego); - czynnik historyczno-psychologiczno-socjologiczny (dowiadczenia, stosunek do ycia, spjno spoeczestwa); - czynnik organizacyjno-administracyjny (forma rzdw, stosunek spoeczestwa do wadzy, efektywno jej dziaania); - czynnik militarny (sposb organizacji i stan efektywnoci si zbrojnych, ich rozmiary w stosunku do liczby ludnoci w wieku poborowym). Stosunkowo najbardziej syntetyczne ujcie skadnikw siy pastwa odnale mona w propozycji przedstawionej przez Claude'a Pochona (1971: 46). Wymienione przez niego skadniki uszeregowa mona w nastpujcych aspektach: - ilociowym (wielko terytorium, liczba ludnoci, stan zasobw oraz potencjau militarnego i gospodarczego); -jakociowym (ksztat terytorium, przebieg granic, strategiczne znaczenie uksztatowania terenu i innych jego cech fizycznych, poziom ycia ludnoci, stan wiadomoci spoecznej, kultury i wyksztacenia); -relacji pomidzy powyej wyodrbnionymi skadnikami (formarzdw, spp- / sb organizacji spoeczestwa, typ gospodarki). -*!y Nie bez uzasadnienia w bogatej literaturze na temat polityki bezpieczestwa wiele uwagi powicone jest analizie skadnikw siy pastwa i od tego zagadnienia rozpoczynane s na og rozwaania nad istot tej polityki. Rzecz dotyczy bowiem jej podstaw (wszystkie wyrnione skadniki), ktrych zakres przedmiotowy i hierarchia znaczenia podlegaj zmianom (choby wspczesny wzrost znaczenia urbanizacji, infrastruktury gospodarczej, innowacyjnoci i zaawansowania naukowo-technicznego ponad czynnikami geograficznymi), a ktrych oglny sens skada si na istot siy pastwa, jaka bez wtpienia jest jednym z zasadniczych determinantw jego polityki bezpieczestwa, warunkujcym zakres moliwoci jej realizacji. Szerokie przedstawienie podstaw polityki bezpieczestwa prezentuje definicja autorstwa Michaa Dobroczyskiego i Janusza Stefanowicza (1984: 127): Pj> Jityka bezpieczestwa pastw^^wspJczesny_ckjst_kategorj,_naJitrjejJzJalL\ isposoby urzeczywis^iania^skadaj^si: - wsplne wszystkim pastwom denie do obrony i umacniania interesw egzystencjalnych, szcze^lnjej;^ -specyficzne uwarunkowania podmiotowe (narodowe); - .fundamentalny wybrmiejscai\vstrukturze stosunkw midzynrodqvvych (uczestnictwo w sojuszach lub niesprzymierzanie si pod postaci neutralnoci, niezaangaowania" albo,.poleganiai_nwjaaiych_siacJbC); - janga i rola spen iana przez pstwow tychukadach strukturalnyj;ji;, - inne okolicznoci faktyczne (militarne, polityczne, ekonomiczne i w pewnym, stopniu kulturowe), w ktrych pastwo .realizuje swoj politykjbzpiczestwa; - wizja podanej ewolucji stosunkw midzynarodowych (wiatowych, r r gionalnych, wsplnotowych, ssiedzkich), preferowana przez dany nard i pajstwp; -jdeologicznyji pragmatycznystosunekdo pokoju ..[wojny^. Przyj mona, e tak rozumiana polityka bezpieczestwa (por. Kukuka, Ziba [red.] 1992: 100-103 i inne) odzwierciedla faktycznie rozlego zainteresowa polityki zagranicznej, co czy si w efekcie z realizacj ywotnych interesw pastwa i narodu. W nie mniejszym stopniu wie si take ze sfer polityki wewntrznej. Zaley bowiem w wielkim stopniu od stabilnoci wewntrznej pastwa, efektywnoci jego instytucji, dojrzaoci elit politycznych, zakresu udziau obywateli

32
w rzdzeniu, poszanowania regu demokracji i standardw midzynarodowych oraz stanu bezpieczestwa wewntrznego (od socjalnego poczynajc poprzez publiczne a po zoone kwestie narodowociowe itd.). W dodatku zorientowane jest take na zaspokajanie szeregu potrzeb wewntrznych zwizanych z utrwalaniem stabilnoci i siy pastwa. Dokonujc zwizego ujcia gwnych determinantw polityki bezpieczestwa wymieni naley wrd nich: interes narodowy/pastwowy (sformuowane w istocie racji stanu ywotne potrzeby pastwa), wasny potencja (militarny, gospodarczy, demograficzny itd.) oraz dynamik stosunkw midzynarodowych (otoczenie zewntrzne pastwa). Determinanty te (uwarunkowane wewntrznie i zewntrznie potrzeby oraz wewntrzne i zewntrzne moliwoci ich zaspokajania) uniemoliwiaj cakowit samowystarczalno pastw w zakresie ich bezpieczestwa, jak i zdolno nieskrpowanego realizowania przyjtych priorytetw, zmuszajc do pragmatycznych kompromisw w zakresie polityki bezpieczestwa (konieczno zaspokajania innych potrzeb ni tylko obronne, kwestie przyzwolenia spoecznego dla obcie zbrojeniowych czy wymuszania przez wadze dodatkowych obcie, niemono zapewnienia absolutnego bezpieczestwa, konieczno liczenia si z interesami bezpieczestwa innych pastw itd.). Zauway naley ponadto, e w zwizku z licznymi (rosncymi wci) powizaniami i zalenociami zewntrznymi pastw traci racj bytu ich czysto" narodowy wymiar bezpieczestwa. Prowadzona przez pastwa polityka bezpieczestwa obejmuje dziaania jednostronne oraz skoordynowane z innymi pastwami, stosujc rozmaite rodki: polityczne, militarne, gospodarcze, ideologiczne i inne. Generalnie, dziaania te obejmuj: umacnianie wasnych si, zawieranie sojuszy i aktywno na rzecz bezpieczestwa midzynarodowego. Podobnie jak samo bezpieczestwo, take i jego polityk cechuje zmienno zakresu przedmiotowego i przestrzennego, jak te zmienno w czasie (por. Leksykon pokoju..., 1987: 156). Mamy wic do czynienia ze zmiennoci priorytetw w ramach tej polityki (por. Brzeziski 1988; Raport o stanie bezpieczestwa pastwa, 1993). Podsumowujc omawiane zagadnienie polityki bezpieczestwa, podkreli naley, e musi ona zawsze opiera si na specjalistycznych analizach i prognozach, ktre uwzgldniaj w sposb realistyczny moliwe (dajce si przewidzie take w dugookresowej perspektywie) pesymistyczne warianty rozwoju wydarze. Formuowanie przemylanej i spjnej polityki bezpieczestwa uwzgldnia musi szereg uwarunkowa zewntrznych i wewntrznych. Niezbdne jest przy tym posiadanie zdolnoci przeoenia wypracowanych koncepcji teoretycznych na mechanizmy ich wykonania, bowiem, jak trafnie uj to Daniel S. Papp (1988: 361): Potencja bez strategii jest niemale tak samo pozbawiony strategia bez potencjau". Doktryna (i strategia) bezpieczestwa

33
la, jak

f/

ana tetju wczeniej zauwaono, polityka bezpieczestwa pastw rea Tna podstawie okrelonych koncepcji (doktryn) bezpieczestwa. Mianem 'tryny w omawianym kontekcie naley rozumie program dziaania pastwa odniesiony do konkretnych warunkw polityczno-militarnych i majcy do spenienia okrelone zadania w zakresie bezpieczestwa. Tak rozumiane programy nazywane s niekiedy rwnie: koncepcjami, strategiami,'opcjami,'teoriami itd. W literaturze brak jest precyzyjnych uzgodnie terminologicznych, jednake przewaa pogld o celowoci wyrniania: doktryny (odnoszcej si przede wszystkim do sfery programw politycznych) i Strategii (precyzujcej sposoby/ josigania celw programowych nie tylko "^jak pierwotnie przyjmowano - za' ,pomoc rodkw militarnych,*lcz rwnie innych: m.in. politycznych, ekono* cznych, psychologicznych)*. mipjsrn jednoznacznie stwierdzi, eJid3rew-wci~potocznemu rozumieniu) strategia nie jest jedynie tosama ze sztuk prowadzenia wojny, czy inaczej to ujmujc (co z czasem najbardziej si upowszechnio), ze sztuk uycia si zbrojnych do realizacji celw politycznych - cele polityczne osigane mog by rwnie z uyciem rodkw niemilitarnych. .daniem pojjtykyes^ W, jadni_njLza_strategij - wybor^rOtdky i sposobw jch.osi1' Szerzej: Sawomir P. Salajczyk, Strategia w polityce wspczesnych pastw. Aspekty teoretyczne, w: Midzy polityk a strategi. Polska w rodowisku midzynarodowym. Praca zbiorowa pod redakcj Romana Kuniara. Fundacja Studiw Midzynarodowych. Uniwersytet Warszawski. Instytut Stosunkw Midzynarodowych. Wydawnictwo Naukowe Scholar. Warszawa 1994, s. 16-28; Jzef Kukuka, Problemy teorii stosunkw midzynarodowych. PWN. Warszawa 1978, s. 118-126: Basil H. Liddell Hart, Strategia. Dziaania porednie. Tumaczy z ang. Edward Bagieski. Wyd. MON. Warszawa 1959, s. 338; Dictionary of US Military Terms for Joint Usage. 1964, s. 135; Andre Beaufre, Wstp do strategii. Odstraszanie i strategia. Tumaczy z francuskiego Franciszek Dziedzic. Wyd. MON. Warszawa 1968, s. 30; tene, Strategy of Actions. London 1966, s. 74; Raymond Aron, The Evolution of Modern Strategie Thought, w: Problems of Modern Strategy. Part One. Adelphi Paper", 1969 nr 54, s. 1-18; Roman Kuniar. Strategia pastwowa a polityka zagraniczna. Sprawy Midzynarodowe", 1992 z. 1-2. s. 7-24; Ken Booth, The Evolution of Strategie Thinking, w: John Baylis, Ken Booth, John Garnett, Phil Williams, Contemporary Strategy. Theories and Policies, London 1975; Ken Booth (ed.), New Thinking About Slrategy and International Security. Harper-Collins. New York 1991; New Directions in Strategie Thinking, pod red. Roberta O. Neilla i D. M. Homera. London 1981; Marek Menkiszak, Czy Polska potrzebuje strategii pastwowej? w: Midzy polityk a strategi..., 1994, s. 29-35.

34
WitnachJknkretnej ko^ej)j;jijizjani_{przernylnejikonsekwentnie_ realizowanej) [Saajczyk, Strategia w polityce wspczesnych pastw. Aspekty teoretyczne, w. Midzy polityk a strategi..., 1994: 20]. Doktryna nie ogranicza si wycznie do formuowania mniej lub bardziej precyzyjnego programu dziaania. Stanowi ona czsto rwnie bezporedni lub poredni ocen przewidywanego rozwoju wydarze. Ponadto spenia wane funkcje propagandowe i integracyjne (identyfikacja, ewentualna mobilizacja itd.). W zakresie bezpieczestwa doktryna oscyluje midzy determinantami defensywnymi i ofensywnymi. W tym aspekcie jej bezporednim przeoeniem na sfer rodkw wykonawczych (w tym wojskowych) jest strategia. Bez wtpienia szczeglne znaczenie w zakresie bezpieczestwa pastw odgrywaj doktryny (i strategie) mocarstw, ktre w powanej mierze determinuj zarwno biec polityk, jak rwqie bardziej perspektywiczne zaoenia doktrynalne (i strategiczne) pastw mniejszych. W omawianyrn^ontekcie doktryn (i strategi) w zakresie bezpieczestwa okreli mona jako program dziaania (i sposoby oraz jodjci jego, urzeczywistniania) pastwa lub grupy pastw (a nawetofganizacji midzypastwowej) na rzecz swego bezpieczestwa w stosunkach midzynarodowych, ktre to dziaanie determinowane jest gwnie uwarunkowaniami geopolitycznymi, a szerzej wypadkow oddziaywania na siebie trzech zasadniczych czynnikw: polityczHo-terytorialnego status quo; rywalizacji, rnic i sprzecznoci interesw pastw (gwnie mocarstw); geopolityki i geostrategii. Program ten moe mie za cel z a c h o w a n ' e '"k P rze ksztacenie jakoci tych czynnikw, a ponadto spenienie innych funkcji: diagnostycznej, propagandowej, integracyjnej itp. Rozszerzanie zakresu przestrzennego bezpieczestwa Wielkiego znaczenia nabiera wspczenie tendencja do rozszerzania przestrzennej wizji bezpieczestwa pastw. Jest ona proporcjonalna w stosunku do siy pastw. Pastwa mniejsze podejmuj dziaania na rzecz swego bezpieczestwa w swym najbliszym otoczeniu, pastwa rednie w skali subregionalnej, mocarstwa w skali regionalnej i kontynentalnej, a supermocarstwa w skali globalnej (por. Leksykon pokoju..., 1987: 156; Stefanowicz 1984: 13-15; Taylor Jr. 1983; Northedge 1976: 195; Theories o/Peace..., 1970; Frenkel 1969: 97; Kauftnan 1976; Keal 1983a). Powstao w zwizku z tym pojcie odlegych granic" oznaczajce bezpieczestwo bez granic fizycznych, wykraczajce nawet poza powierzchni kuli ziemskiej w kosmos (por. Stefanowicz 1984: 14; Gray [ed.] 1969: 123). Wprowadzono przy tym kategori bezpieczestwa cigego" (Stefanowicz 1984: 14), ktre w praktyce stosunkw midzynarodowych upowszechnio

35

si, obejmujc rwnie pastwa mniejsze: Aczkolwiek pastwa mniejsze tylko czciowo i porednio uczestnicz w polityce globalnej, za swoje bezpieczestwo oceniaj gwnie w kategoriach regionalnych, to jednak oglny wzrost wspzalenoci oraz konieczno liczenia si z polityk mocarstw i stanem stosunkw midzy nimi - czy to przez zobowizania sojusznicze, czy po prostu z racji pooenia geopolitycznego - take u nich spowodoway tendencj do rozszerzania przestrzennej wizji bezpieczestwa" (tame). Wie si to bezporednio z dynamizmem kategorii bezpieczestwa, internacjonalizacj szeregu dziedzin ycia spoecznego, wzrostem wspzalenoci pastw i narodw oraz powizaniem bezpieczestwa narodowego z midzynarodowym (por. Rotfeld 1990: 16; R. Ziba, The Evolution of National Security under the Influence ofthe Processes of Internationalization, w: Pietra, Pietra [eds] 1991: 11-40). Wnioski Wycigajc wnioski z zaprezentowanych sposobw definiowania bezpieczestwa narodowego rozway naley w pierwszej kolejnoci jego skadowe i istot (Model 2, Aneks). Przyj bez wtpienia mona, e jest ono szczegln wartoci i podstawowym (egzystencjalnym) interesem narodu oraz pastwa, przesdzajcym o moliwociach fizycznego ich trwania, a take swobodnego rozwoju. Bezpieczestwo narodowe klasyfikowane by moe jako wewntrzne i zewntrzne. Obie strony tego bezpieczestwa dopeniaj si i do pewnego stopnia warunkuj. Sia i harmonia wewntrzna (pewno przetrwania i rozwoju) sprzyjaj bowiem umacnianiu bezpieczestwa zewntrznego (cho nie mog do koca go determinowa), bezpieczestwo zewntrzne istotnie (cho rwnie nie do koca) okrela pewno przetrwania i swobodnego rozwoju. Oczywicie osabienie lub brak bezpieczestwa narodowego w jednej z jego stron moe osabia drug. Przetrwanie i swobody rozwoju narodu czy pastwa (bezpieczestwo pozytywne) stanowi w istocie interes narodowy czy pastwowy (okrelany take jako racja stanu). I tu jednak dostrzec mona bardziej zoone relacje(7) w interesie narodowym czy pastwowym (w zakresie racji stanu) ley zachowanie i umacnianie bezpieczestwa^^) bezpieczestwo w swym pozytywnym znaczeniu jest tosame z interesem narodowym czy pastwowym (racj stanu)^3j bezpieczestwo pozytywne zakada i umoliwia swobod realizacji interesw narodowych (racji stanu). Zgodnie z powyszym bezpieczestwonarodowe okreli mona w tym ro-/ zumieniu jako obiektywny stan pewnoci fizycznego przetrwania i swobd ro2{/woju, stan bdcy zarazemywotn potrzebaj a wic rwnie celem ij

c
6ym interesem narodowym (racj stanu) zakadajcym zabezpieczanie oraz umao* nianie ywotnych wartctlCwywanychfwanie wpostaci*obiektywnej pew*doci przetrwaniaT^wobdWizwbjowych), realizowanym w sferze wewntrznej'1 * zewntrznej; zalenym przy tym od uwarunkowa "wewntrznych i zewntrz* pych oraz od czynnika czasu/jaki; modyfikuje priorytety w zakresie bezpiecze1 /stwa, Innymi sowy, w najwikszym skrcie mona stwierdzi, e toezpiecze-* Istwo jest tosame-zpewnoci(moliwoci) realizacji ywotnych interesw' /(ktra^oznaczavzarwno wasn zdolno zaspokajania ywotnych potrzeb i ochrony ywotnych wartoci, jak te w szerszym kontekcie - obiektywne wajruki ich poszanowania zewntrz). Z uwagi na zmienno wewntrznych i zewntrznych uwarunkowa bezpieczestwa oraz modyfikujcego je istotnie czynnika czasu (zmiany priorytetw bezpieczestwa) odznacza si ono du dynamik, co uzasadnia nie tylko okrelanie stanu bezpieczestwa, ale rwnie badanie jego ewolucji jako procesu. Z uwagi przy tym na rosncy zakres przedmiotowy bezpieczestwa (wielopaszczyznowo) oraz rosnc wspzaleno pastw w stosunkach midzynarodowych wymagane jest szerokie rozumienie bezpieczestwa, wykraczajce poza utosamianie go wycznie z fizycznym przetrwaniem (i warunkowanie gwnie od potencjaw siy militarnej), a obejmujce rozlege zagadnienia zapewniania szeregu swobd rozwojowych (pozytywne jego rozumienie). Dostrzega ono powinno take jego subiektywne aspekty, istotnie modyfikujce priorytety pastw w zakresie ich bezpieczestwa, ktre i tak pozostaje wzgldne (brak mo-** liwoci zapewnienia absolutnego bezpieczestwa), wymagajce w dodatku roz-** szerzania jego przestrzennej wizji (bezpieczestwo cige) take przez pastwa mniejsze. Charakteryzujc gwne uwarunkowania doktryny (i strategii) danego pastwa w zakresie bezpieczestwa (Model 3, Aneks) przyj mona, e maj one za podstaw konkretne polityczno-terytorialne status quo oraz niewtpliwe w stosunkach midzynarodowych rywalizacj, rnice i sprzecznoci interesw midzy pastwami, a szczeglnie midzy mocarstwami. Wymienione cechy stosunkw midzypastwowych determinowane s w duej mierze przez polityczno-terytorialne status quo, ale i w duym stopniu maj wpyw na jego ksztat. Naturalnym efektem tych relacji jest wyksztacenie si w stosunkach midzynarodowych zmiennej geopolityki (i geostrategii), ktre determinujc polityk pastw obliczone s na zachowanie lub zmian polityczno-terytorialnego status quo i realizacj rnych interesw pastwowych. Wanie ta swoista wypadkowa oddziaywania na siebie tych zasadniczych czynnikw (1) politycznoterytorialnego status quo, 2) rywalizacji, rnic i sprzecznoci interesw pastw, 3) geopolityki i geostrategii) stanowi podstaw formuowania przez pastwa oraz

37

.grupy pastw ich doktryn i strategii bezpieczestwa. Na uwag zasuguje jednak fakt, e wypracowane oraz realizowane w praktyce doktryny i strategie (w szczeglnoci realizowane przez mocarstwa) przyczyniaj si i czsto maj za swj cel take oddziaywanie na wyrnione wczeniej czynniki, aby dokona ich jakociowego przeksztacenia. Std wic podkrelenia wymaga rola celw i polityki mocarstw w stosunkach midzynarodowych dla formuowania oraz realizowania doktryn (i strategii) w zakresie bezpieczestwa przez pozostae pastwa. Obok istotnej wagi determinantu polityki bezpieczestwa, jakim jest sia pastwa, nie mniej wanym staje si obecnie rola rosncej wspzalenoci pastw, efektem czego staa si take ich wspzaleno bezpieczestwa. W tym aspekcie zauway mona, e polityka bezpieczestwa jednych pastw zagraa moe bezpieczestwu innych pastw i narodw, a w szerszym wymiarze bezpieczestwu midzynarodowemu i pokojowi. Bezpieczestwo zewntrzne pastwa i bezpieczestwo midzynarodowe s wic wspzalene.

3. Bezpieczestwo midzynarodowe
Szerokie, wieloaspektowe traktowanie bezpieczestwa narodowego pozwolio na rozwinicie bada nad bezpieczestwem midzynarodowym, ktrego koncepcje (oparte na zaoeniach obrony polityczno-terytorialnego status quo) zaczto opracowywa w okresie dziaania Ligi Narodw wraz z formuowaniem wsplnych midzypastwowych interesw ochrony pokoju, uznawanego coraz powszechniej za najwiksz warto spoecznoci midzynarodowej. Wwczas pojcie bezpieczestwa midzynarodowego uniezaleniao si coraz bardziej od strategicznego bezpieczestwa narodowego i pozwalao na racjonalny wybr midzy powszechnymi (bardziej wanymi) a partykularnymi (mniej wanymi) wartociami" (Tadeusz Jasudowicz, Regionalne systemy bezpieczestwa, w: Regionalizm..., 1978: 153). Zaoenie prymatu bezpieczestwa midzynarodowego bywa jednak czsto w praktyce sprzeczne z narodowymi (pastwowymi) potrzebami w tym zakresie, co powoduje szereg perturbacji w stosunkach midzynarodowych. Dylemat bezpieczestwa", jak okreli to Howard Lentner (1974: 1), sta si wic gwnym warunkiem midzynarodowych stosunkw politycznych (por. take: Herz 1951,1959). Bezpieczestwo midzynarodowe a bezpieczestwo narodowe Wielu autorw uwaa, e: W adnym razie nie naley przeciwstawia bezpieczestwa narodowego bezpieczestwu midzynarodowemu, to znaczy struk-

38
turom i mechanizmom umoliwiajcym zagwarantowanie i praktyczne zapewnienie wzgldnego bezpieczestwa wszystkim pastwom" (Vukadinovi 1980: 261262) Co wicej, zwizek midzy bezpieczestwem midzynarodowym a narodowym wynika z koniecznoci: Poparcie bezpieczestwa midzynarodowego moe stanowi pogbianie bezpieczestwa narodowego, pastwa pozbawione strachu s bowiem stabilne i pokojowe wobec pastw obawiajcych si o utrzymanie swego miejsca w spoecznoci midzynarodowej" (Biele 1983: 110). Jest to wynikiem wspczesnego wzrostu wspzalenoci midzy pastwami, internacjonalizacji rnych sfer ycia spoecznego. Przyjmuje si oglnie, i istot bezpieczestwa midzynarodowego stanowi zesp warunkw, norm i mechanizmw, ktre zapewniaj kademu pastwu (danego systemu midzynarodowego czy regionu) poczucie bezpieczestwa i moliwoci niezagroonego istnienia oraz rozwoju bez naciskw z zewntrz" (Ziba 1989: 68). W zestawieniu obu wymiarw bezpieczestwa (narodowe i midzynarodowe) szerszy zakres treci przyznaje si bezpieczestwu midzynarodowemu, traktowanemu jako specyficzna jako nie bdca po prostu tylko sumbezpieczestw narodowych. Rozwaenie jego istoty wymaga przytoczenia wybranych definicji. Definicje bezpieczestwa midzynarodowego Pojcie bezpieczestwo midzynarodowe" okrelane jest rozmaicie (por. Melier 1987, Dawydow 1988; Wyllie 1986). Alastair Buchan (1963: 3; cyt. za Theories ofPeace..., 1970: 34) zdefiniowa je jako stan, w ktrym zakazy i hamulce wobec prowadzenia wojny s silniejsze ni bodce; hamulce te oddztaus__ j z rwn si na wszystkie strony kadego sporu, ktrego przedmiotem s ambicje i ideologie pastw". Jest to wic bezpieczestwo w jego negatywnym ( skim, ograniczonym wycznie do aspektu fizycznego trwania i braku zagroe zbrojnych) rozumieniu. Wedug wydawanego przez Midzynarodow Akademi Dyplomatyczn w Paryu Dictionnaire Diplomatiue (T.2, bdw, s. 696): Idea bezpieczestwa midzynarodowego wyraa waciwe kademu narodowi, kademu pastwu, pragnienie bycia zabezpieczonym w razie agresji i opiera si na posiadanej przez pastwo pewnoci, e nie bdzie zaatakowane lub e w razie napaci otrzyma natychmiastow i skuteczn pomoc ze strony innych pastw". Takie pojmowanie istoty bezpieczestwa, uwzgldniajce wycznie aspekt siy militarnej, jest rwnie zawajce. W rozumieniu autorw Studium o koncepcjach bezpieczestwa przygotowanego w ONZ (13 ekspertw rzdowych rnych pastw) bezpieczestwo mi-

3C

dzynarodowe oznacza stan zapewniajcy pastwom wolno od napaci militarnej, presji politycznej czy przymusu gospodarczego, a tym samym stwarzajcy moliwoci ich swobodnego rozwoju (por. Rotfeld 1990: 16-17). Zawarta tam definicja brzmi: Midzynarodowe bezpieczestwo stanowi zatem wynik i sum bezpieczestwa kadego i wszystkich pastw - czonkw wsplnoty midzynarodowej; odpowiednio do tego midzynarodowe bezpieczestwo nie moe by zapewnione bez penej wsppracy midzynarodowej. Niemniej bezpieczestwo jest raczej pojciem wzgldnym ni absolutnym" (Study on Concepts..., 1985: 53; omwienie: Rotfeld 1990: 17). Podkrelajc wzgldno bezpieczestwa midzynarodowego autorzy tej definicji zauwaaj jednak konieczno postrzegania go w jego pozytywnym (szerokim, wykraczajcym poza jedynie fizycznego trwania aspekt) znaczeniu. Ryszard Ziba w Leksykonie pokoju (1987: 29) okrela bezpieczestwo midzynarodowe jako termin oznaczajcy taki ukad stosunkw midzynarodowych, ktry zapewnia wsplne bezpieczestwo pastw danego systemu midzynarodowego". Naley zaznaczy, e okrelenie to wymaga przyjcia za punkt wyjcia pozytywnego rozumienia bezpieczestwa, gdy tylko wwczas przetrwaniu towarzyszy moe swobodny rozwj pastw oraz rozwj pokojowej wsppracy midzynarodowej. Ludwik Ehrlich (1958:438) uwaa, e bezpieczestwo midzynarodowe oznacza taki stan, gdy: 1. midzy czonkami spoecznoci midzynarodowej bdzie istniao przyjacielskie porozumienie [...]; 2. adne pastwo, ani due, ani mae, nie bdzie musiao obawia si agresji ze strony innego pastwa, skierowanej przeciwko caoci terytorialnej czy niezawisoci politycznej". I w tym przypadku zauway mona brak wyakcentowania swobd rozwoju, cho przyj te mona, e przyjacielskie porozumienie midzy czonkami spoecznoci midzynarodowej moe stymulowa pokojow wspprac stwarzajc swobody rozwojowe dla poszczeglnych pastw. Wedug Radovana Vukadinovia (1980: 261-262): Bezpieczestwo midzynarodowe miaoby oznacza, e wszyscy czonkowie wsplnoty midzynarodowej jako caoci czuj si bezpieczni oraz e w midzynarodowym systemie politycznym istniej takie stosunki, bd takie mechanizmy, ktre umoliwiaj zagwarantowanie i praktyczne zapewnienie bezpieczestwa wszystkim pastwom", gdy bezpieczestwo midzynarodowe Jest zasadniczym warunkiem wstpnym istnienia i rozwoju wsplnoty midzynarodowej" (tame). Cho definicja ta opiera si raczej na oglnym powtarzaniu terminu bezpieczestwo" i niedostatecznie akcentuje jego pozytywne, twrcze znaczenie, to jednak odnale ju w niej mona pewien akcent pooony na fakt, e bezpieczestwo midzynarodowe warunkuje istnienie i rozwj wsplnoty midzynarodowej.

40
Wodzimierz Malendowski (1983: 7) uwaa, e: Moe ono przejawia si w tym, e wszyscy czonkowie spoecznoci midzynarodowej maj poczucie bezpieczestwa, a ponadto istniej warunki, mechanizmy i stosunki wzajemne, ktre zapewniaj bezpieczestwo ogowi czonkw spoecznoci midzynarodowej". Mimo, i nie jest to wyranie stwierdzone, poczucie bezpieczestwa (czsto przecie subiektywne) czy si w tym rozumieniu z konkretnymi warunkami (mechanizmy i stosunki wzajemne), nadajcymi bezpieczestwu midzynarodowemu bardziej wymierny i obiektywny charakter. Otwarto zakresu bezpieczestwa midzynarodowego W zwizku z omwieniem powyszych definicji naley podkreli, e susznie Marian Dobrosielski (1980: 26) wie kategori bezpieczestwa midzynarodowego z procesem historycznym, stwierdzajc, e musi ona pozosta pojciem otwartym". Bezpieczestwo midzynarodowe ma bowiem cigle powikszajcy si zakres uwarunkowa i oddziaywania w stosunkach midzynarodowych. Adam Daniel Rotfeld (1990: 30) twierdzi, e: Bezpieczestwo midzynarodowe oznacza stan i proces, w ktrym zarwno poszczeglne pastwa, jak i spoeczno midzynarodowa jako cao mog swobodnie urzeczywistnia wytyczone przez siebie cele rozwoju - bez zewntrznego zagroenia natury wojskowej, politycznej lub gospodarczej". Aspekt swobd rozwojowych jest obok zagadnienia przetrwania decydujcy dla definiowania bezpieczestwa midzynarodowego, gdy - poprzez swobody realizowania przez spoeczno midzynarodow jej celw- zakada, ale i umoliwia, rozwj pokojowej wsppracy midzynarodowej. Powszechny jest pogld, e bezpieczestwo midzynarodowe jest korelatem stosunkw midzynarodowych jako caoci (Berent 1988: 115; take Stefanowicz w dyskusji, w: Sprawy midzynarodowe..., 1980: 78): Bezpieczestwo midzynarodowe jest pojciem zbiorczym, zoonym, na ktre skadaj si rodki i instytucje bezpieczestwa wojskowego (rodki kontroli zbroje, rozbrojenia, budowy zaufania, samoobrony itd.), politycznego (rodki pokojowego rozstrzygania sporw, rozbrojenia moralnego", pokojowego wspistnienia, ukady regionalne, sankcje, rodki kontroli przez ujawnianie itd.), ekonomicznego (rodki i instytucje nowego midzynarodowego adu ekonomicznego, eliminacji barier, wzmocnienia wymiany handlowej, budowy zaufania ekonomicznego, walki z protekcjonizmem itd.), kulturalno-cywilizacyjnego (rodki i instytucje rozwijania tosamoci narodowej, dziedzictwa kulturalnego, koncepcji wsplnego dziedzictwa ludzkoci, praw czowieka, pacyfistyczna dziaalno organizacji, ludzi dobrej woli, religii, wyzna, rodki i instytucje budowy pokojowej wiadomoci itd.)"

41
(Berent 1988: 116). Obejmuje wic ono swym zakresem szereg paszczyzn skadajcych si na cao stosunkw midzynarodowych (por. Towpik 1970; D. Proektor, Miedunarodnaja biezopasnost i wojennaja razriadka, w: Problemy wojennoj razriadki, 1981; Sobakin 1962; Lebiediew 1978). Dynamizm bezpieczestwa midzynarodowego Bezpieczestwo midzynarodowe naley traktowa jako zmienny w czasie i przestrzeni proces, a niejako stan osignity raz na zawsze (por. Lwe 1983: 27-28). Jego istot s w gwnej mierze oddziaywania pastw na rzecz ochrony swego bezpieczestwa, tworzce swoist wypadkow ich interesw w tym zakresie. Zazwyczaj stwierdza si, i: Si sprawcz tego procesu s indywidualne i grupowe oddziaywania pastw zmierzajce do ochrony ich bezpieczestwa i umacniania pokoju midzynarodowego" (Ziba 1989: 69). Doda jednak naley, e istotnym determinantem zmian w zakresie bezpieczestwa midzynarodowego s w oczywisty sposb rwnie dziaania obliczone na wywoanie niepokoju w stosunkach midzynarodowych, osabienie bezpieczestwa okrelonych podmiotw stosunkw midzynarodowych, a nawet rozbicie adu pokojowego, jak i pokojowo nawet przebiegajce obiektywne procesy zmian midzynarodowych ukadw si. W procesie bezpieczestwa wzrasta przy tym rola rodkw pozamilitarnych. Przyjmuje si najczciej, e gwnym warunkiem stabilnoci bezpieczestwa midzynarodowego jest odpowiednio wystarczajcy stopie uzgodnienia interesw pastw danej wsplnoty midzynarodowej (tame, s. 68). Uwaa si bowiem, e wspczenie nie jest moliwe prowadzenie skutecznej polityki bezpieczestwa w izolacji. Std termin bezpieczestwo midzynarodowe" okreli mona jako wzajemn zaleno pastw w kwestiach ich bezpieczestwa" (Nye Jr. 1989: 53). Powoduje to konieczno wsppracy midzynarodowej (tzw. pozytywne obowizki zwizane z pojciem bezpieczestwa midzynarodowego) [szerzej: Bierzanek 1980: 290], ktra w najbardziej efektywny sposb (nie wykluczajc jednak uycia siy przeciwko ewentualnemu agresorowi gdyby byo to konieczne) przyczynia si do budowania" zaufania, a tym samym umacniania bezpieczestwa midzynarodowego (por. Ziba 1989: 68). Potwierdzaj to postanowienia Karty NZ i Deklaracji o umocnieniu bezpieczestwa midzynarodowego", przyjtej na XXV sesji Zgromadzenia Oglnego ONZ (Rez. 2734). Bezpieczestwo midzynarodowe jest wic zarwno rodkiem chronicym bezpieczestwo narodowe poszczeglnych pastw, jak i pokj midzynarodowy, bdc szczegln wartoci dla spoecznoci midzynarodowej (Leksykon pokoju..., 1987:29).

42
Wnioski Podsumowujc, bezpieczestwo midzynarodowe okreli mona jako warto, ale zarazem warunki zapewniajce nie tylko przetrwanie narodw, pastw i ogem spoecznoci midzynarodowej, lecz take ochron ich pozostaych zasadniczych wartoci, do ktrych nale, ale zarazem s determinantami, swobodny rozwj i pokojowa wsppraca midzynarodowa - aspekt pozytywny (Model 4, Aneks). Warunki te odnie naley kompleksowo do wielu dziedzin ycia spoecznego i stosunkw midzynarodowych (paszczyzny: polityczna, militarna, ekonomiczna, socjalna, etniczna, ekologiczna, humanitarna i inne). Nawizujc do zaproponowanej, bardzo skrtowej definicji bezpieczestwa narodowego, utosamiajcej je z pewnoci (moliwoci) realizacji ywotnych interesw, stwierdzi mona w tym skrtowym kontekcie, e bezpieczestwo midzynarodowe jest tosame ze wzgldn (jako jedyn moliw) zgodnoci (niesprzecznoci) realizacji ywotnych interesw grzez podmioty stosunkw midzynarodowych. Jest w swej istocie swoist wypadkow/oddziaywania uczestnikw stosunkw midzynarodowych w zakresie realizacji ich interesw bezpieczestwa i wyrazem ich wspzalenoci w tym aspekcie. Gwnym warunkiem ochrony bezpieczestwa jest wic istnienie jak najwikszej liczby wsplnych interesw (std dua rola powiza integracyjnych). Bezpieczestwo midzynarodowe ma dynamiczny charakter, zaleny od zmieniajcych si rnych uwarunkowa (gwnie od zmiennych midzynarodowych ukadw si), bdc rwnie kategori wzgldn (brak absolutnego bezpieczestwa), opierajc si przy tym nie tylko na obiektywnych realiach, lecz take na subiektywnych ocenach zagroe poszczeglnych uczestnikw ycia midzynarodowego. Jego zakres przedmiotowy, jak i przestrzenny systematycznie wzrasta, co zwizane jest nie tylko z postpem m.in. technik wojskowych, ale i nowymi problemami, jakie wspczenie staj przed ludzkoci. W zwizku z tym obserwuje si wzrost zalenoci pastw w zakresie ich bezpieczestwa. Bezpieczestwo odgrywa w stosunkach midzynarodowych rol pierwszorzdn warunkujc realizacj rnorodnych potrzeb zbiorowoci ludzkich zorganizowanych w spoeczestwa. Jego zapewnienie ma zasadnicze znaczenie dla utrzymania w wiecie pokoju oraz rozwoju pokojowej wsppracy midzynarodowej (o czym szerzej w kolejnym podrozdziale). Oceniajc na zakoczenie zaprezentowane w trzech wymiarach definicje bezpieczestwa (bezpieczestwo oglne, narodowe i midzynarodowe) zauway mona historyczn dezaktualizacj niektrych z nich, ale zarazem ewolucj pojcia bezpieczestwo" od najbardziej prostych i negatywnych w swym znacz\

43
niu definicji (brak zagroe dla fizycznego przetrwania) do coraz bardziej zoonych i pozytywnych, uwzgldniajcych coraz to nowe aspekty ludzkich, narodowych i midzynarodowych potrzeb w zmieniajcym si wiecie. Stwierdzi przy tym naley, e wielo pogldw na temat bezpieczestwa w nauce doprowadzia do swoistej inflacji rozmaitych definicji bezpieczestwa (wielu wrcz banalnych) w zagranicznym i polskim pimiennictwie. Zjawisko to w szerokim zakresie pojawio si gwnie od 1975 roku w zwizku z rozwojem procesu Konferencji Bezpieczestwa i Wsppracy w Europie (KBWE). Pojcie bezpieczestwo zyskao trwae miejsce w nauce o stosunkach midzynarodowych i jest w jej ramach jednym z najczciej uywanych terminw. Rozwj bada nad problematyk bezpieczestwa doprowadzi przy tym, na co wskazuje ju wielu badaczy, do wyksztacenia si tzw. security studies, jako odrbnego dziau bada (szerzej: Baldwin 1995; Shultz, Godson, Greenwood [eds] 1993; Koodziej 1992, 1992a, Walt 1991; Nye Jr., Lynn-Jones 1988). Podstaw do jego wyodrbniania dostarcza zarwno bogaty (i rosncy wci) dobobek naukowy, jak te obserwowany wzrost potrzeb w zakresie bezpieczestwa oraz coraz bardziej uwiadamiana zoono jego urzeczywistniania. W wieloletniej wiatowej debacie na temat bezpieczestwa zarysoway si wyranie nastpujce orientacje: realizm (a raczej obecnie neorealizm) w opozycji do idealizmu (liberalizmu/neoliberalizmu), w ramach ktrego wyodrbniany jest take instytucjonalizm (strukturalizm). Realizm (ktrego gwnymi przedstawicielami s: Hans J. Morgenthau (1978), Kenneth N. Waltz (1979, 1990: 2 1 37), John J. Mearsheimer (1994/1995; 1995, 1990,1990a) i RichardN. Rosecran\ce [1992,1973]) sprowadza si do akcentowania wskiego rozumienia bezpieczestwa, opartego na atrybutach siy militarnej i poszukiwaniu rwnowagi si w dosy antagonistycznej, a w kadym razie majcej cechy anarchiczne, sferze stosunkw midzynarodowych (por. take Grieco 1988,1988a; Reus-Smit 1992). W opozycji do realizmu sytuuje si, zyskujcy wspczenie coraz wicej zwolennikw, idealizm (liberaiizm/neoliberalizm). Traktuje on bezpieczestwo w szerokim (pozytywnym) sensie, uwzgldniajcym take jego pozamilitarne aspekty i upatruje idealny system bezpieczestwa midzynarodowego w modelu bez10 pieczestwa zbiorowego . Gwnymi przedstawicielami tej orientacji s m.in.:
'" Rozwj tego nurtu nastpowa stopniowo od zakoczenia II wojny wiatowej, std warto przytoczy kilka waniejszych publikacji odnoszcych si do okresu zdominowanego jeszcze przez nurt realistyczny: William T. R. Fox, A Middle Western Isolationisl Internationalist's Journey Toward Relevance, w: Joseph Kruzel, James N. Rosenau (eds), Journeys Through World Politics: Aulobiographical Rejlections of Thirty-Four Academic Travelers.

Lexington Books. Lexington, Mass. 1989, s. 239; Arnold Wolfers, Slalesmanship and mora choice. World Politics", no. 1, January 1949, s. 175-195; John H. Herz, Idealni

44
Stephen van Evera (1990/1991) i Richard H. Ullman (1983). W ramach liberalizmu wyrniane s rne nurty, jak: commercial liberalism (odnoszcy si do teorii czcych wolny rynek i pokj), republican liberalism (odnoszcy si do teorii czcych demokracj z pokojem) i sociological liberalism (odnoszcy si do teorii czcych ponadnarodowe interakcje z midzynarodow integracj) [szerzej: Nye Jr., 1988; Grieco 1988; Robert Keohane, International Liberalism Reconsidered, w: Dunn (ed.) 1990]. Szczeglne znaczenie zyskuje wyodrbniany coraz powszechniej z liberalizmu nurt instytucjonalny (reprezentowany gwnie przez Charlesa A. Kupchana i Clifforda A. Kupchana (1995), Johna Gerarda Ruggie (1995), Edwarda D. Mansfielda i Jacka Snydera (1995), Roberta O. Keohane ([ed.] 1986; Keohane, Martin 1995), JosephaS. Nye, Jr( 1988, Keohane, Nye Jr. [eds] 1972, 1977,1987] i Alexandra Wendta [1995]). Przyjmuje si, e bezporedni intelektualn podstaw liberalizmu instytucjonalnego s teorie systemw (reimw) midzynarodowych {international regimes) [Krasner (ed.) 1983]. Na tym jednak nie koniec; zauwaa si, e nurt ten stanowi splot wielu teorii: postmodernistycznych, konstruktywistycznych, a nawet neomarksistowskich i feministycznych (Wendt 1995: 71). Gwny akcent orientacji instytucjonalnej kadziony jest na funkcjonalnych aspektach powiza midzypastwowych w ramach organizacji midzynarodowych, co stanowi ma praktyczne wypenianie zaoe szeroko (pozytywnie) rozumianego bezpieczestwa (Keohane, Martin 1995: 41-42). W szerszym ujciu instytucjonalizacja w sensie struktur organizacyjnych (organizacji midzynarodowych) czy si z takimi instytucjami/zasadami, jak suwerenno i demokratyczny pokj (Wendt 1995: 80). Historyczny spr midzy realistami i idealistami, w ktrym przewag a do koca zimnej wojny" utrzymywali realici, odnawia wspczesna debata nad konsekwencjami, jakie przynosi dla bezpieczestwa zmiana midzynarodowego ukadu si (szerzej: Baldwin [ed.] 1993; Wohlforth 1994/1995; Schroeder 1994). W tej zmienionej sytuacji midzynarodowej dostrzegalne jest umacnianie si nurtu liberalnego. Zauway jednak take naley, e niektrzy jego przedstawiciele, formuujcy swe idealistyczne pogldy jeszcze w latach pidziesitych, wystpuj obecnie z tezami, e nurty te staj si raczej komplementarne wzgldem
Inlernalionalism and Ihe Securily Dilemma. World Politics", no. 1, January 1950, s. 157 180; tene, Political Realism and Political Jdealism. University of Chicago Press. Chicago 1951; Hans J. Morgenthau, Another uGreat Debate: Ihe national interest of Ihe United States. American Political Science Review", vol. 46, December 1952, s. 961-988; Quincy Wright, Realism and idealism in international politics. World Politics", vol. 5, October 1952, s. 116-128; Warner R. Schilling, The clarification of ends: or, which interest is the national? World Politics", vol. 8, July 1956, s. 566-578.

45
siebie anieli konkurencyjne (Inis L. Claude [1981: 198, 200] i Joseph S. Nye [1988: 238, 251]), co w konsekwencji zdaniem Johna H. Herza daje przesanki realizmu liberalnego" (1981:202). Dokonujca si obecnie przebudowa architektury europejskiej (w szerszym kontekcie zaamania si jej porzdku jataskiego i konfrontacyjnego systemu dwubiegunowego) wyzwolia w wiecie oywion wymian pogldw nad problematyk bezpieczestwa". Debata ta dotyczy nie tylko kwestii praktycznych (politycznych), lecz rwnie teoretycznych (naukowych). Jak dotd niewiele jest jednak w polskim pimiennictwie naukowym pogbionych refleksji teoretycznych nad konsekwencjami zmiany midzynarodowego ukadu si dla pojmowania bezpieczestwa (W. Kostecki, Wspczesne pojmowanie bezpieczestwa midzynarodowego, vi: Midzy tosamoci..., 1996: 87-98; Ziba, Nowe podejcie do problematyki bezpieczestwa midzynarodowego, w: Pastwo we wspczesnych..., 1995: 98-113, tene: The Evolution of National Security under the Influence of the Processes of Internationalization, w: Pietra, Pietra (red.) 1991: 11-40). Praca ta (z zaoenia majca by przegldem polskiego dorobku naukowego w zakresie definiowania bezpieczestwa na tle dokona za granic) nie moe tej kwestii pomin. W zasigu wiatowym bezpieczestwo rozciga wci swj zakres, obejmujc coraz to nowe problemy: terroryzm midzynarodowy, zorganizowana przestpczo mafijna, nielegalny handel broni, braki ywnoci, surowcw, a nawet wody, zagroenia dla rodowiska naturalnego czowieka (np. problem tzw. dziury ozonowej" nad Ziemi), niekontrolowany przyrost naturalny, choroby epidemiczne (oraz AIDS), znaczce dysproporcje rozwojowe i inne. W zwizku z tym wyliczeniem zada naley wic pytanie, co naprawd skada si na bezpieczestwo, skoro zauway mona, e prawie wszystko. Z pewnoci jest okrelone jego minimum, wyznaczone koniecznoci zaistnienia pewnej liczby jego skadowych. Celem rozwaania zasadnoci ich wyodrbniania naley postawi generaln dla tego opracowania tez, ,.probledW bezpieczestwa w stosunkach midzynarodowych ley w jego zagroeniach^ Oczywistym jest bowiem, e najwiksze niebezpieczestwa zagraajce trwaniu
" Zob. artykuy przede wszystkim w takich pismach, jak: International Security", International Studies Quarterly", Political Study Quarterly", Political Science Cmarterly", European Security", Security Dialog", European Journal of International Affairs", Internationale Politik" (dawne Europa Archiv"). Contemporary Security Policy" (dawne Arms Control"), World Politics", Foreign Affairs", International Affairs", Foreign Policy", Political Studies", Security Studies", Journal of Peace Research", Peace and Science", Millennium", Disarmament", Survival".

46
jednostek i podmiotw stosunkw midzynarodowych zwizane s z fizyczn napaci, agresj militarn itd. Std przyjte wizanie bezpieczestwa w stosunkach midzynarodowych gwnie (a niekiedy i wycznie) ze sfer dziaalnoci militarnej i politycznej. Zauway jednak naley, e fizyczny atak bezporedni (ktrego skrajnym przypadkiem jest oczywicie wojna) nie nastpuje sam z siebie, lecz e jest motywowany czynnikami na og pozamilitarnymi - politycznymi, ale take gospodarczymi, waniami narodowociowymi i innymi, ktre znale mog bezporednie odzwierciedlenie w polityce pastw (i tak np. dzi ropa naftowa, a w perspektywie by moe w niektrych regionach wiata woda). Niebezpieczestwa dla narodowego (pastwowego) trwania zwizane s ponadto z ograniczeniami swobd rozwojowych, czego daleko idc konsekwencj moe sta si zaleno od innych pastw (w skrajnych przypadkach zagraajca samostanowieniu - utrata poczucia pewnoci nienaruszalnego trwania), a w kadym razie ograniczenie moliwoci zaspokajania ywotnych potrzeb. Indywidualna sia pastw (zarwno militarna, jak i niemilitarna), jako podstawa ich realnego (cho zawsze wzgldnego) bezpieczestwa, staje si jednak we wspczesnym wiecie niewystarczajca w zwizku z powikszajc si wspzalenoci pastw i narodw oraz zwikszajcym si wpywem dynamicznej (wrcz ywioowej) sfery stosunkw midzynarodowych na stan bezpieczestwa narodowego (pastwowego). W zwizku Z powyszymi sugestiami poda mona bardziej konkretny przykad, ilustrujcy zarazem rol swobd rozwojowych (i nawet jakoci ycia) dla zachowania bezpieczestwa midzynarodowego. Tym przykadem moe by rozwj wojny w Jugosawii od 1991 roku: dce do ochi^ny swego poziomu ycia bogatsze republiki federacji jugosowiaskiej (Sowenia i Chorwacja) odmwiy wiadcze na rzecz caoci federacji i zarazem zrzuciy wizi ograniczajce ich swobody rozwojowe (uniemoliwiajce m.in. ich szybk integracj ze strukturami zachodnioeuropejskimi). Wojna, jaka wwczas wybucha, mimo oczywicie caego splotu pozostaych przesanek (w tym narodowociowych), miaa swe bezporednie rdo w przedstawionych faktach (zarwno Serbia, jak i pocztkowo spoeczno midzynarodowa, nie uznay praw tych narodw do samostanowienia, mimo i proponoway one reorganizacj federacji w konfederacj). Jako ycia i swobody rozwojowe (w tym w zakresie samostanowienia) znalazy bezporednie odzwierciedlenie w polityce, uruchamiajc siy militarne darealizacji jej celw. W wikszoci publikowanych propozycji rozumienia bezpieczestwa nie dostrzega si w dostatecznym stopniu istotnego aspektu wspzalenoci trzech zasadniczych wymiarw bezpieczestwa. Ogarniajc swym zakresem rne dzie-

47

dziny ycia spoecznego, bezpieczestwo splata si tymczasem rwnie w zasadniczych swych wymiarach: jednostkowym, narodowym i midzynarodowym12. Istnieje midzy nimi silny zwizek i zrnicowane relacje, co wymaga bardziej wnikliwej analizy. / ^ P u n k t e m wyjcia tych rozwaa jest zazwyczaj zaoenie, e bezpieczestwo, czowieka (ludzi) skada si na bezpieczestwo narodu, bezpieczestwo naro- \ \dw za na bezpieczestwo midzynarodowe (Model 5, Aneks). Istnieje przy tym oddziaywanie bezpieczestwa midzynarodowego na bezpieczestwo narodw, a tego na bezpieczestwo czowieka. W tak zarysowanym modelu analitycznym (relacje pionowe) widoczny jest bezporedni styk (bezporednie relacje i zalenoci) midzy bezpieczestwem jednostkowym a narodowym oraz midzy bezpieczestwem narodowym a midzynarodowym. W zestawieniu tym brak jest jednak bezporedniego odniesienia midzy bezpieczestwem midzynarodowym a jednostkowym, co jest bdne. Ponadto bdem jest generalizacja trjstopniowych prostych zalenoci istnienia lub braku bezpieczestwa w nastpstwie kolejnego (niejako hierarchicznego) oddziaywania na siebie jego poszczeglnych wymiarw. Std wic waciwsze wydaje si zbudowanie innego modelu przedstawiajcego analizowane zalenoci w ukadzie poziomym (Model 6, Aneks). Istot wyrnionych wymiarw bezpieczestwa jest to, e: I) s one odrbne (do pewnego stopnia autonomiczne), 2) w duym stopniu warunkuj si, 3) po czci zawieraj si w sobie. Odrbno tych wymiarw w analizowanym modelu jest oczywista. Wymiary narodowy i midzynarodowy s powszechnie formuowane w literaturze przedmiotu oraz w praktyce politycznej. Wyrnienie dodatkowo wymiaru oglnego (jednostkowego) jest uzasadnione poprzez moliwo istnienia bezpieczestwa narodowego danego pastwa przy jednoczesnym braku bezpieczestwa jego obywateli (system represji, braku swobd, amania praw czowieka itd.). Tym bardziej moliwy jest taki stan w przypadku sprzyjajcego danemu pastwu stanu bezpieczestwa midzynarodowego (bezpieczestwo zewntrzne pastwa). Wymiar oglny, jednostkowy bezpieczestwa w duym stopniu identyfikowa mona z uznanym przez spoeczno midzynarodow zespoem praw i wolnoci czowieka (zawierajcym w sobie analizowane uprzednio dwa zasadnicze skadniki bezpieczestwa: fizyczne przetrwanie i swobody rozwoju).
'- Jzef Kukuka wymienia nastpujce wymiary bezpieczestwa: podmiotowy, przedmiotowy i procesualny. Szerzej: Jzef Kukuka, Narodziny nowych koncepcji bezpieczestwa, w: Bezpieczestwo midzynarodowe.... 1994, s. 40-41. Por. S. Frhlich, Der Sicherheilsbegriff wird mehrdimensional. Amerikanische Vorslellungen auf dem We% zxt einer gesamtenropaischen Ordmmg. Zeitschrift fur Politik", Jg. 40, H. 3, September 1993, s. 285-303.

48
Odrbno wyrnionych wymiarw bezpieczestwa potwierdza fakt, e moliwe jest na przykad bezpieczestwo midzynarodowe bez poszanowania bezpieczestwa okrelonych narodw lub odwrotnie oraz bezpieczestwo pastwa bez gwarancji bezpieczestwa czowieka lub odwrotnie, jak rwnie bezpieczestwo midzynarodowe nie uwzgldniajce jednostkowego bezpieczestwa poszczeglnych ludzi (w tym grup narodowociowych i etnicznych) lub odwrotnie. Tak rozumiane jednak bezpieczestwo (cho bywa, e moliwe dla poszczeglnych podmiotw) jest uomne i tylko iluzoryczne. Kwesti czasu pozostaje ujawnienie si jego negatywnych skutkw. Cho czsto tak negatywnie pojmowanemu bezpieczestwu nie towarzyszy wojna (s opinie, e nawet zabezpiecza ono czsto przed ni), to pozostaje ono nadal konfliktogenne ze wzgldu na poczucie niesprawiedliwoci i krzywd, jakie wywouje wrd ludzi, narodw i pastw. Wyrnione wymiary bezpieczestwa w duym wic stopniu warunkuj si, a przy tym po czci zawieraj w sobie. W tym uwarunkowaniu istniej bezporednie relacje nie tylko midzy bezpieczestwem jednostkowym a narodowym oraz midzy bezpieczestwem midzynarodowym a narodowym, ale rwnie midzy jednostkowym i midzynarodowym wymiarem bezpieczestwa, ktre take zawieraj si w sobie. Ideaem bezpieczestwa w jego pozytywnym rozumieniu jest oczywicie obszar lub sfera naoenia si na siebie wszystkich wyrnionych wymiarw bezpieczestwa, co jednak jest trudne kompleksowo do osignicia i pozostaje ide.

I Bezpieczestwo midzynarodowe i pokj midzynarodowy

1. Pokj, polityka pokoju
Pojcie pokoju stosowane jest bardzo czsto, wraz z pojciem wojny, w rnych kontekstach i znaczeniach w nauce i praktyce stosunkw midzynarodowych oraz w rodkach masowego przekazu dla okrelania stanu stosunkw midzy pastwami (por.: Wiberg 1981; Galtung 1985 i The Next Twenty-five Years ofPeace Research: Tasks and Prospects, w: Wallensteen 1988: 246-257). Jest to pojcie zoone, ktrego zdefiniowanie nastrcza due trudnoci (por. J. Garnett, Strategie Studies and its Assumptions, w: Baylis, Booth, Garnett, Williams 1975: 14; Senghaas 1974: 161-182). Rodzaje pokoju Pozytywnie na og okrelany pokj rnie jednak bywa formuowany w rozmaitych koncepcjach ideologicznych i filozoficznych (Leksykonpokoju..., 1987: 153). Natrafiamy wic na rne wersje i odmiany pokoju, rozwaania o pokoju midzynarodowym" (por. Nearing 1944), pokoju wiatowym" (por. Newfag 1924; Clark, Sohn 1958), czy te o pokoju bdcym przeciwiestwem wojny midzynarodowej (por. Wittner 1969: 1-3). W szerszym (peniejszym) rozumieniu, jakie zaprezentowa Raymond Aron (1995: 198), oznacza on bardziej lub mniej trwae zawieszenie gwatownych form rywalizacji pomidzy jednostkami politycznymi", przybierajce rne postaci bdce faktycznie odmianami adu midzynarodowego: pokj oparty na potdze - oparty na rwnowadze lub hegemoniczny (siy jednostek politycznych zdominowane przez jedn z nich) albo imperialny (siy jednostek politycznych przytoczone ogromn przewag jednej z nich); pokj oparty na strachu, bezsilnoci (rwnie warunkowany potg, lecz midzy jednostkami politycznymi majcymi zdolno wzajemnego zadania miertelnego uderzenia, a wic w pewnym sensie pokj wynikajcy z niemocy); pokj oparty na zaspokojeniu (powszechne zaufanie i zadowolenie); a take tzw. pokj amerykaski (poczenie hegemonii z polityk dobrego s-

50
siedztwa) [tame, s. 197-226]. Oprcz pokoju midzy narodami wyrniany bywa take pokj spoeczny, klasowy oraz midzy czowiekiem a rodowiskiem naturalnym (Berent 1988: 116). Wyodrbniane s ponadto poziomy, na ktrych zachodzi mog zjawiska pokojowe i gdzie moliwe s pokojowe wizi spoeczne uczestnikw oddziaujcych na siebie. Klasyfikacj tak przedstawia Stanisaw Biele, wskazujc na nastpujce: 1) poziom indywidualny (por. Galtung 1975: 3), 2) pokj midzy ludmi (szczebel interpersonalny) bez odniesienia do konkretnej grupy socjologicznej (Murray 1981: 6-7), 3) poziom odniesiony do grup i stosunkw wewntrzgrupowych (pokj spoeczny), 4) pokj midzygrupowy (take midzy pastwami i narodami) [Biele, Socjologiczne ujcie pokoju, w: Pokj w teorii..., 1991: 25). Johan Galtung (1975: 30-31) wyrnia ponadto poziom pastwa wiatowego", odniesiony do dalekosinych celw spoecznych, lecz w zasadzie koncentrujcy si na stosunkach wewntrzgrupowych. Wedug niektrych autorw poziomy pokoju nie warunkuj si (por. Creighton, Shaw [eds] 1987: 5). Trudno jest jednak wykluczy ich wzajemne oddziaywania. Dalsze rozwaania wymagaj zaprezentowania wybranych, czsto powanie si rnicych, pogldw na temat istoty i zakresu pokoju. Problem polisemantycznoci pokoju Jak rozpatruje to pojcie Tadeusz Siergiejczyk (1982: 104), pokj jest [...] pojciem polisemantycznym, nie dajcym si jednoznacznie zdefiniowa", ktry [...] naley rozpatrywa w kadym znaczeniu jako otwarty, dynamiczny, nieustajcy i cigle rozwijajcy si proces spoeczny, a take jako warto, i to warto absolutn - oglnoludzk" (tame). Pogldu, e pokj jest w naukach humanistycznych pojciem polisemantycznym, nie podziela Jzef Kukuka, piszc, e pokj: Kojarzy si przede wszystkim z midzynarodow sfer stosunkw spoecznych, poniewa w tej sferze gwnie przejawiay si zwykle uwarunkowania i czynniki sprawcze niepewnoci lub pewnoci pokoju. Jako pojcie i zjawisko spoeczne, najwaniejszy by zawsze pokj w stosunkach midzy pastwami, gdy od ich polityki najbardziej zalea. Dlatego te pokj jako zjawisko midzypastwowe moe by rozwaany zasadniczo gwnie w ramach nauki o stosunkach midzynarodowych. Stwierdzono bowiem dowodnie, e pokj tworzy przesanki, podoe oraz klimat sprzyjajcy pielgnacji i rozwojowi wszystkich rodzajw adu midzynarodowego (politycznego, gospodarczego, kulturalnego, informacyjnego, ekologicznego i innych)" (Kukuka, Politologiczne podejcie do pokoju, w: Pokj w teorii i praktyce..., 1991: 10). Naley zgodzi si z t interpretacj. Pokj jest bowiem co praw-

51
da otwartym i dynamicznym procesem oraz wartoci, jak susznie zauwaa Tadeusz Siergiejczyk, lecz mona go jednoczenie zdefiniowa jako przeciwiestwo wojny, a przy tym sklasyfikowa jako zjawisko i proces wystpujcy w stosunkach midzynarodowych. Jzef Kukuka, podobnie jak Tadeusz Siergiejczyk, wypowiada si natomiast 0 pokoju jako wartoci i jego dynamicznym charakterze, stwierdzajc, e [...} pokj stanowi warto dynamiczn, a nie statyczn. Jest ona zarazem pochodn i czci skadow procesw zmiennoci stosunkw midzynarodowych. Odrzuca destrukcyjne aspekty tej zmiennoci, przyjmuje natomiast i pielgnuje aspekty twrcze. Motywuje te oraz organizuje twrcz aktywno narodw 1 pastw na rzecz wsplnego dobra" (tame, s. 13). Jest to niezwykle istotne stwierdzenie, gdy podkrela pozytywny (twrczy) aspekt pokoju. Jzef Kukuka (1984: 225) wyodrbnia take potoczny, filozoficzny i politologiczny sens pojcia pokj": W sensie potocznym pokj jest przeciwiestwem wojny. W sensie filozoficznym i etycznym jest on bezwzgldnym dobrem ludzi, narodw i pastw, poniewa brak pokoju prowadzi do niszczenia ycia ludzkiego i przeczy uznaniu absolutnej wartoci czowieka. W sensie za politologicznym pokj jest najoglniejszym warunkiem ywotnych procesw rozwoju jednostek ludzkich, grup spoecznych i ludzkoci". W praktycznej rzeczywistoci stosunkw midzynarodowych potoczny, filozoficzny i politologiczny sens pojcia pokj scalaj si ze sob. Brak wojny jest bowiem dobrem (wartoci) i warunkiem przetrwania oraz rozwoju. Pokj jako szczeglna (uniwersalna) warto Bez wtpienia mona wic uzna, e pokj stanowi warto (szerzej: Melko 1990; B. Russett, Causes ofPeace, w: Alternatives Methods..., 1982; Westing [ed.] 1988; Newcombe, The Pentagon ofValues, w: Lautensach, Newcombe, Gunnarsen 1984). Wartoci, przytaczajc sowa Jeana-Baptiste'a Duroselle'a (1982: 176) s jedn z wielkich si, ktre oddziauj na wsplnoty ludzkie". Jak zauwaa Roman Kuniar {Etyczne pojmowanie pokoju, w: Pokj w teorii..., 1991: 47): Pokj wystpuje szczeglnie czsto w triadzie wspzalenych wartoci: wolno - sprawiedliwo - pokj, przy czym wolno i sprawiedliwo uchodz za wartoci warunkujce pokj". Zaoy tutaj naley koniecznie, e przedmiotem rozwaa jest pokj pozytywny, gdy s teoretycznie moliwe oraz znane w historii ludzkoci przypadki pokoju niesprawiedliwego i opartego na niewoli szeregu podmiotw. Jak pisze Ernst W. Lefever (Morality versus Moralism in Foreign Policy, w: Ethics and World Politics..., 1972: 6-7), co zacytowany poprzednio autor

52
dostrzeg: Pokj (ad) bez sprawiedliwoci i wolnoci jest tyrani, sprawiedliwo bez wolnoci jest inn form tyranii". Wartoci, ktra take stale powinna by zwizana z pokojem, jest wedug Jana Pawa II prawda, ktra jego zdaniem suy sprawie pokoju" i jest jego gwn si (Papieskie ordzie na wiatowy Dzie Pokoju, I stycznia 1980 r, w: Ordzia na wiatowy..., 1983. Por. take ,JPacem in Terri". Encyklika papiea Jana XXIII o pokoju (11IV 1963 r.), w: Nauczanie spoeczne Kocioa, 1984; Dokumenty nauki spoecznej Kocioa 1987; Texte zur katholischen Soziallehre 1985; Peace on Earth 1965; Rajecki 1989; A. Micewski, Sia i prawda w: Micewski 1986: 463-471). Z pewnoci jej gwn powinnoci w tym rozumieniu jest rozwijanie i umacnianie zaufania, co jest przecie determinantem rozwoju wsppracy midzynarodowej. Warto pokoju jest wic dynamicznym systemem wartoci wielu wsplnot, ktre znajduj w niej wsplnie odbicie swoich zrnicowanych systemw idei" (Kukuka, Politologiczne podejcie do pokoju, w: Pokj w teorii..., 1991: 11; take Wojnar 1988). Jakkolwiek rne ideologie, filozofie i religie na wiecie formuuj rne systemy wartoci, a nawet rnie traktuj pokj, jest on w nich obecny, co pozwala na dostrzeganie midzynarodowych interesw ochrony tej rnie pojmowanej wartoci, ktrej zakres i trwao podlega zmianom. Wojciech Kostecki proponuje, by pokj traktowa jako warto o szczeglnej doniosoci i zasigu, jako ide potrzeb spoecznych w skali midzynarodowej" (Kostecki 1990: 55), wyrnia 3 grupy potrzeb: a) oglnoludzk (pokj jako zesp warunkw przetrwania cywilizacji"), b) potrzeby rozwoju spoeczestw (zewntrzne i wewntrzne), c) potrzeby samorealizacji czowieka (tame, s. 55-56; por. Galtung 1975). Szczeglna donioso pokoju w oczywisty sposb wie si z ide zaspokojenia potrzeb ludzkich. Zaznaczy naley, e autor dostrzega potrzeb rozrniania trzech wymiarw tych potrzeb (jednostkowe, narodowe i midzynarodowe), co warunkuje moliwo osigania harmonii swobd rozwojowych. Warto w zwizku z tym szerzej przytoczy tutaj nastpujce sowa Jzefa Kukuki (Przedmowa, w: Pokj w teorii..., 1991: 5; szerzej Kukuka 1978: 258): Dla ludzkoci i pojedynczych ludzi pokj jest wartoci pomnaaln, gdy tworzy ona nowe wartoci. Sprawne chronienie, potwierdzanie i umacnianie pokoju decyduje o skutecznoci procesu dziaa na rzecz wzbogacania wszystkich systemw wartoci spoecznych". Wyrniajc endogenne i egzogenne systemy wartoci autor zwraca uwag na ich wzajemne oddziaywanie w stosunkach midzynarodowych (oglnie rzecz ujmujc: kooperacja lub rywalizacja), w efekcie ktrego powstaje okrelony ad pokojowy, ktrego badanie (aspekty aksjologiczne i prakseologiczne) jest warunkiem analizy treci pokoju. Gwnymi elementami tego adu s powszechnie uznawane: samookrelenie, prawa czowie-

53
ka, dobrobyt i rodowisko czowieka (por. W.M. Reisman, International Law Organizations for a New World Order. The Uppsala Model, w: The Spirit of Uppsala, 1984: 38-44). Podwaenie ktrego z tych elementw powoduje powstawanie zagroe dla pokoju (Kukuka, Przedmowa, w: Pokj w teorii..., 1991: 6). Ich przesanki mog wic powstawa take w stosunkach wewntrzpastwowych (por. Curie 1976: 10; Bellany 1976:24). Warto pokoju w aspekcie okrelonego adu midzynarodowego czsto przeciwstawiano wojnie (Lewin 1968: 3-4) czy anarchii (Meyer 1947), za kojarzono z nim powszechn harmoni, umiar, kierowanie si dobrem zbiorowoci oraz wspycie narodw zgodne z prawem" (Kukuka, Politologiczne podejcie do pokoju, w: Pokj w teorii..., 1991: 12; por. take Pojcie i istota midzynarodowego ldu pokojowego, w: Problemy midzynarodowego adu..., 1987: 7-10; Sutor 1994: 364-407; Weiler 1986/89; Zsifkovits 1988, 1973). Eksponowane jest przy tym znaczenie wsplnych wartoci pastw, mogce by pomocne w formuowaniu wsplnych interesw i realizowaniu wsplnych celw. Pewno pokoju jest od nich zalena (Dyke 1957: 154-167), osigana poprzez realizacj interesw koegzystencjonalnych (jak wolno, suwerenno, wspycie, wsppraca, wzajemno)" (Kukuka, Politologiczne podejcie do pokoju, : Pokj w teorii..., 1991: 12). Jak pisze Jzef Kukuka (tame): W tym sensie pokj stanowi swego rodzaju uniwersalny mechanizm generujcy i regulujcy proces uzgadniania wsplnych wartoci i interesw oraz sposobw ich wsplnego osigania przez pastwa i narody". Jest oczywiste, e funkcje pokoju zalene s przede wszystkim od praktycznych moliwoci zapewnienia sprawnego funkcjonowania mechanizmw jego ochrony (gwnie w sferze midzynarodowych stosunkw politycznych). Pokj negatywny i pozytywny W teorii oraz praktyce prawa i stosunkw midzynarodowych wystpuj dwa rodzaje definicji pokoju: wska - negatywna i szeroka - pozytywna. T dychotomi w pojmowaniu pokoju zaproponowa Johan Galtung (1969). Podobnie wic jak w przypadku omawianego wczeniej bezpieczestwa, negatywna definicja pokoju oznacza brak wojny czy w ogle stosowania przemocy zorganizowanej. Oczywicie tak wsko pojte zagroenia dla pokoju nie uwzgldniaj dynamiki i zakresu procesw konfliktotwrczych oraz oczekiwa jednostek i narodw (szczeglnie sabszych) wobec sankcjonowanych adw pokojowych. Negatywne rozumienie pokoju nie pozwala zatem na rozpoznanie zagroe pozamilitarnych dla przetrwania i swobodnego rozwoju wielu pastw, a ponadto zagroe

54
wynikajcych z odmawiania praw suwerennoci rnym spoecznociom, koncentrujc si na sankcjonowaniu formalnie istniejcego status quo (por. Leksykon pokoju..., 1987: 153;Galtung 1964: 14). Definicja pozytywna" okrela natomiast szerzej pokj jako stan nie tylko braku wojny, lecz ponadto swobd rozwojowych i wsppracy midzynarodowej (aspekt twrczy, sprawiedliwy i bardziej trway) [por. J. Symonides, Problemy pokoju i bezpieczestwa midzynarodowego we wspczesnym wiecie, w: Wychowanie dla pokoju, 1983: 43). Jest to wic w praktyce okrelenie tego, czym powinien by pokj i jakie wartoci naley w jego ramach realizowa". Formuowane s pogldy, e: W pierwszym znaczeniu pokj jest raczej stanem statycznym, natomiast w drugim -jest to stan dynamiczny, cel de spoecznoci midzynarodowej" (Berent 1988: 117). Bardziej uzasadnione wydaje si jednak przyjcie, e dynamizm kategorii pokoju jest jego istot, bowiem i negatywny pokj podlega licznym zmianom, chociaby w ramach zmian w midzynarodowych ukadach si. Bardziej jest trafny pogld, e: Jeli pierwsze zrozumienie oznacza brak stosowania bezporedniej przemocy fizycznej i agresji w stosunkach midzy narodami i pastwami, to drugie dotyczy braku przemocy poredniej o charakterze instytucjonalnym i strukturalnym" (Kukuka, Politologiczne podejcie do pokoju, w: Pokj w teorii..., 1991: 12). Taka przemoc moe bowiem realizowa si wieloma rodkami pozamilitarnymi (chociaby stosowanymi jake czsto wspczenie instrumentami ekonomicznymi). Pokj negatywny nie moe by traktowany jako proste przeciwiestwo pokoju pozytywnego, poniewa przetrwanie stanowi jego fundamentalny warunek. W zwizku z tym pokj pozytywny jest twrczym rozwiniciem pokoju negatywnego. Praktyka wskazuje, e rozwj pokojowej wsppracy midzynarodowej bywa trudniejszym celem do osignicia ni tylko zakaz agresji w ramach uznawanego polityczno-terytorialnego status quo. Wymaga bowiem rozwizywania bez stosowania przemocy wielu sprzecznoci midzynarodowych (por.
" Przykadw takiego pojmowania istoty pokoju (niekoniecznie nawet nazywanego pozytywnym") jest wiele. Por.: Kenneth E. Boulding, The philosophy ofpeace research, w: Proceedings of the International Peace Research Associalion Third Conference, Assean 1970, vol. 1, s. 9-10; Dieter Senghaas, Gewalt - Konflikt - Frieden. Essays zur Friedensforschung. Hamburg 1974, s. 90-92; R. V9rynen (ed), The uest for peace. Transcending collective violence and war among socieles, cultures and slates. London 1987; J. Cornell, Tolal Peace: What makes wars and how to organise peace. Garden City 1943; W. B. Ziff, Two Worlds: A realistic approach to the problems of keeping the peace. New York 1946; A. and L. Weinberg (eds). lnstead of violence. New York 1963; I. Walter, Ch. Smith, Conflict analysis and praclixal conflict management procedures. An introduction to peace science. Cambridge 1982; Joachim Kondziela, Badania nad pokojem. Teoria i jej zastosowanie. Orodek Dokumentacji i Studiw Spoecznych. Warszawa 1974, s. 47-57, 79-82.

55
VSrynen [ed.] 1987), co suy wizaniu obu aspektw pokoju w jedn cao (Kukuka, wyd. cyt., s. 13). Znaczenie pierwsze pojcia pokj" okreli mona jako jego znaczenie pierwotne. Formuuje je szereg sownikw leksykalnych, w tym Sownik jzyka polskiego, ktry okrela pokj, jako: stosunek midzy pastwami, ktre nie prowadz ze sob wojny; sytuacja, w ktrej pastwo, nard itp. nie jest w stanie wojny"(1979,t.ll,s.773). Podobnie okrela pokj rwnie wielu badaczy stosunkw midzynarodowych, w tym Ludwik Ehrlich (1958: 438), ktry rozumie go jako taki stan stosunkw midzynarodowych, w ktrym nie ma walki zbrojnej podmiotw prawa midzynarodowego midzy sob, poczonej z zerwaniem stosunkw pokojowych. Rozszerzon definicj pokoju zaproponowa w 1948 roku Midzynarodowy Czerwony Krzy. Pokj oznacza w niej: Dynamiczny proces wsppracy opartej na wolnoci, niepodlegoci, suwerennoci narodowej, rwnoci, poszanowaniu praw czowieka, jak rwnie opartej na susznym i sprawiedliwym podziale zasobw w celu zaspokojenia potrzeb ludw" (Nauka o polityce 1988: 500). Podobne rozumienie przyjmuje take Deklaracja o wychowaniu spoeczestw w duchu pokoju. Oprcz braku wojny, pokj oznacza w tym ujciu rwnie: - brak wrogoci midzy pastwami; pokojowe wspistnienie i przyjazne stosunki; eliminacj nierwnoci mogcych prowadzi do konfliktw; - ustanowienie sprawiedliwych struktur spoecznych w pastwach (Sprawy Midzynarodowe" 1980, z. 3, s. 145). Jest to szerokie ujcie, za jakim opowiada si m.in. Marian Dobrosielski (1976: 25, 1980: 34), ktry take twierdzi, e pokj nie moe by jedynie utosamiany z brakiem wojen i e niezbdna jest realizacja szeregu pozytywnych idei, co w oczywisty sposb nawizuje do jego twrczego aspektu. W literaturze radzieckiej Fedor M. Buracki zamiast rozpatrywania pokoju w jego aspektach negatywnym i pozytywnym, wyodrbnia jego pojcia czstkowe: ,,a) pasywny pokj powszechny, w ktrym chocia zawarte s elementy pozytywnej wsppracy, to jednak utrzymuje si wycig zbroje, napicie midzynarodowe, z moliwoci wybuchu wojny jdrowej; jest to tzw. zbrojny pokj; b) aktywny pokj powszechny, ktry charakteryzuje umacnianie si pokojowego wspistnienia pastw o odmiennych ustrojach, osabienie napicia midzynarodowego oraz szeroko rozwj wsppracy midzynarodowej; c) planowany pokj powszechny, oznaczajcy celowo ukierunkowane dziaania pastw prowadzce do osabienia napicia midzynarodowego, przerwania wycigu zbroje i stopniowego rozbrajania, a w kocu do wykluczenia niebezpie-

56
czestwa wybuchu wojny wiatowej i zagwarantowania pokoju powszechnego" {Leksykonpokoju..., 1987: 154; take Siergiejczyk 1982: 105). Tak zwany pasywny pokj powszechny" w rozumieniu tego autora moe by w istocie odnoszony do negatywnego aspektu pokoju (elementy pozytywnej wsppracy to tylko ograniczona wsppraca), ktry w tym ujciu jest przy tym realnie zagroony i dlatego susznie nazywany zbrojnym". Aktywny pokj powszechny" nawizuje do pozytywnego aspektu pokoju, cho zauway naley, e nie akcentuje potrzeby zapewnienia pastwom i narodom swobd rozwojowych. Pokojowe wspistnienie pastw o odmiennych ustrojach, cho obiektywnie jest susznym postulatem, w radzieckiej doktrynie jednoznacznie sprowadzao si do utrwalania powojennego status quo wpyww ZSRR. Planowany pokj powszechny" z zaoenia oznacza ma sterowanie procesami pokojowymi, ktre take pomija gwarancje swobd rozwojowych (moliwoci istnienia pokoju niesprawiedl iwego).
Komponenty pokoju pozytywnego

Becka w 1939 roku, ktry publicznie w imieniu Polski odrzuci utrzymywanie pokoju za wszelk cen"14. Na uwag zasuguje take pacyfizm, jako szczeglna postawa zwizana z obron pokoju i wyrzeczeniem si stosowania siy15. Jest on przedmiotem szerokiej krytyki. Wedug Gastona Bouthoula (1974: 98-99): Pacyfizm jest czsto najgorszym wrogiem pokoju, poniewa ze wzgldu na sw emocjonaln niecierpliwo - pen dobrych intencji - sprowadza nas w stare koleiny, ktre prowadz naiwnych do wojny domowej lub zewntrznej". Eric Weil (1988: 146) stwierdza jeszcze dosadniej: Liczne s przykady sytuacji, gdzie gwn odpowiedzialno za wojn ponosi pacyfizm". Pogldy te zostay zweryfikowane przed II wojn wiatow, a take mogy by oceniane w trakcie zimnej wojny". Roman Kuniar (Etyczne pojmowanie pokoju, w: Pokj w teorii..., 1991: 55) jest wyrazicielem rozpowszechnionej opinii, kiedy stwierdza, e: Wiele wskazuje rwnie na to, e masowo i rozgos naiwnych zachodnioeuropejskich ruchw pacyfistycznych przeomu lat siedemdziesitych i osiemdziesitych nie sprzyjay postpom procesu rozbrojeniowego na linii Wschd-Zachd". Jego zdaniem: Jednostronny pacyfizm moe niewtpliwie wzmacnia postaw nieustpliwoci, a nawet stwarza pokus agresji z drugiej strony" (tame). Jakkolwiek idea wyrzeczenia si przemocy jest szlachetna, to jednak przyj naley, e pokj czsto wymaga obrony, a agresje naley odpiera. Konieczne jest zatem posiadanie i stosowanie siy, ktra sama w sobie nie jest przecie zem. Pogldy inne na ten temat okreli mona nie tylko jako idealistyczne, ale wrcz zgubne.

Realizacja idei pokoju wiatowego wymaga spenienia szeregu warunkw. Wymieniane s wrd nich najczciej (do czego nawizuje m.in. definicja Ryszarda Ziby w Leksykonie pokoju, 1987: 153): wolno, niepodlego, suwerenno, sprawiedliwo, zakaz dyskryminacji (rasowej, religijnej, kulturowej itp.), likwidacj uprzedze narodowych i negatywnych stereotypw (zwaszcza skrajnego nacjonalizmu i szowinizmu), a take dysproporcji rozwojowych (zwaszcza zjawisk wyzysku) oraz rozwj wielostronnej i wielopaszczyznowej wsppracy midzynarodowej opartej na rosncym zaufaniu, potrzebie rozwizywania wsplnych problemw (take rozwizywania sprzecznoci interesw) i ochrony wsplnych wartoci (przede wszystkim bezpieczestwo). Wzgldno i subiektywizm pokoju Kategoria pokoju, podobnie jak dotyczy to bezpieczestwa, odznacza si wzgldnoci i subiektywizmem jej postrzegania (Pajestka 1986). Jak trafnie zauwaa Roman Kuniar (Etyczne pojmowanie pokoju, w: Pokj w teorii..., 1991: 47): Z punktu widzenia poszczeglnych pastw i narodw pokj moe posiada status wartoci podporzdkowanej wobec bezpieczestwa, suwerennoci, niezalenoci, czy samostanowienia; w zalenoci od systemu wartoci i konkretno-historycznej sytuacji". W peni odzwierciedla ten sposb rozumienia pokoju np. wypowied ministra spraw zagranicznych Rzeczpospolitej Polskiej Jzefa

14 Do ciekawszych opinii w tym zakresie zaliczy mona ponadto wypowiedzi: prezydenta USA Woodrowa Wilsona z 1917 roku (suszno jest cenniejsza ni pokj"); francuskiego ministra spraw zagranicznych Aristide'a Brianda z 1927 roku (Pokj przede wszystkim, pokj jest waniejszy od sprawiedliwoci"). " Raymond Aron, nawizujc do klasyfikacji dokonanej w 1927 roku przez Maxa Schelera, podzieli rne formy pacyfizmu na dwie grupy. Pierwsza obejmowaa rodzaje pacyfizmu przeciwstawiajce si wojnie w sposb bd to warunkowy, bd bezwarunkowy, nie dysponujce jednak ani teori przyczyn wojny, ani doktryn rodkw pokoju. Druga obejmowaa rodzaje pacyfizmu ufundowane na teoriach przeciwdziaania wojnie w sposb pokojowy lub na drodze walki, w celu ustanowienia pokoju wiecznego. Do pierwszej grupy autor zaliczy pacyfizmy non-violence, religijne i kulturowe. Do drugiej grupy - rodzaje pacyfizmu reprezentowane przez zwolennikw wolnego handlu, jurysdykcyjny, marksistowski, imperialistyczny i kapitalistyczny, dysponujce teori wojny i doktryn pokoju. Wewntrz drugiej grupy R. Aron wyrni! dalej dwie podgrupy: zwolennikw pokoju poprzez prawo i zwolennikw pokoju poprzez imperium". Andrzej Galganek, Koncepcje pokoju poprzez sil, w: Problemy bada..., 1990, s. 93. Szerzej: Aron 1962. Por. take: Brock 1972; 1970.

58
Wymiary pokoju Wedug stosunkowo szerokiej definicji pokoju autorstwa Ryszarda Ziby {Leksykon pokoju 1987: 153): Pojcie pokj pozytywny ma charakter kategorii uniwersalnej, obejmujcej spoeczestwo jako takie, ca ludzko. Zawiera w sobie treci odnoszce si do pokoju wewntrznego (w onie danych spoeczestw), pokoju midzynarodowego (relacje midzy 2 lub kilkoma narodami) i pokoju wiatowego (globalnego). Odnoszc pojcie pokoju negatywnego i pozytywnego do stosunkw midzynarodowych mona zdefiniowa pokj, jako niestosowanie przemocy i denia do rozwoju sprawiedliwoci spoecznej (sprawiedliwych struktur) w skali uniwersalnej". Istotn zalet tej definicji jest rozrnianie pokoju wewntrznego, midzynarodowego i wiatowego (take midzynarodowego, lecz w uniwersalnym i zarazem idealistycznym znaczeniu). Tak rozumiane pojcie wywoywa jednak moe wtpliwoci. Zdaniem Stanisawa Bielenia (Socjologiczne ujcie pokoju, w: Pokj w teorii..., 1991: 32): Ze wzgldu na rne filozofie warunkujce badania, jak i zoono rzeczywistoci, najwicej kontrowersji budzi zdefiniowanie czynnikw warunkujcych istnienie i utrzymanie pokoju wewntrznego. Wynika to z koniecznoci ustosunkowania si do problematyki rewolucji spoecznych i zmian ustrojowych o charakterze pokojowym". Zaprezentowane pojcie pokoju w niedostatecznym - take jak na definicje pozytywne stopniu - akcentuje potrzeb rozwoju wsppracy midzynarodowej jako istotnego czynnika (warunku, ale i nastpstwa) pokoju. Brak tu jest rwnie bezporedniego podkrelenia swobd rozwojowych, co jednak moe by zawarte w ramach postulowanej sprawiedliwoci. Ponadto ze wzgldu na dynamiczny charakter pokoju i liczne trudnoci w zwizku z jego ochron, umacnianiem bd osiganiem, oraz cigym trwaniem rozmaitych przemian spoecznych pojawiaj si tezy, e nie jest moliwe osignicie pokoju pozytywnego (por. Bracher 1971: 425-426; Menzel, Grundfragen eines europaischen Sicherheitssystems, w: Schaumman [red.] 1971: 271). Niezalenie od powyszych wtpliwoci przyjmuje si (co podaje tn.in. Ryszard Ziba), e pokj rozciga si na cae procesy ochrony, zabezpieczania i umacniania normalnych warunkw istnienia, przetrwania i rozwoju jednostek (czowieka), narodw, pastw i systemw midzynarodowych" (Leksykon pokoju 1987: 154). W oczywisty sposb procesy te wiza si musz z rozwojem wsppracy midzynarodowej. Ponadto stwierdza si (na co zwraca uwag Jzef Kukuka [Politologiczne podejcie do pokoju, w: Pokj w teorii.., 1991: 13]), e [...] nie mona istoty pokoju sprowadza do niektrych jego przesanek lub skadnikw. Nie tkwi ona bowiem ani w prostym przeciwiestwie wojny, ani nie jest stanem bez wojny, ani pauz midzy wojnami, ani rwnym bezpieczestwem

59
pastw, ani wreszcie procesem rozbrojenia (por. Burton 1962, Knorr 1982: 6 1 63). Nie jest te pokj tylko struktur stosunkw, w jakie wchodz poszczeglne caocipastwa lub ugrupowania pastw, ani sam sum moliwoci, woli i dziaa suwerennych jednostek pastwowych oraz sojuszy, ani wycznie emocj moralnoci osobowej i spoecznej (Stefanowicz 1986: 7-8). Pokj jest natomiast rym wszystkim, co sprzyja pielgnacji i rozwojowi wszelkich rodzajw twrczego adu midzynarodowego oraz humanistycznych aspektw cywilizacji ludzkiej" (por. Boulding 1964; Wehr, Washburn 1981; Burton 1962; Stefanowicz 1986: 7-8). Jest wic, jak susznie zostao to ujte w tym rozumieniu, szczegln wartoci i zarazem twrczymi warunkami rozwoju ludzkoci. Pod warunkiem oczywicie przyjcia jego pozytywnego wyznacznika, co jasno trzeba stwierdzi, jest zaoeniem pokoju sprawiedliwego. Bywa, e pokj ma jednak obiektywnie take miejsce w przypadku sankcjonowania niesprawiedliwego adu polityczno-terytorialnego czy w stanie licznych napi w sytuacji, gdy brak jest zarazem wojny. Polityka pokoju Wspczenie pojawi si take termin polityka pokoju". Wedug Tadeusza Siergiejczyka (1982: 106) jest ona dziaalnoci spoeczn, wytyczan przez orodek decyzyjny organizacji spoecznej, ktrej celem jest zapewnienie pokoju wiatowego". Stwierdzi jednak naley, e polityka pokoju nie musi zakada sobie celu najbardziej maksymalnego, jakim byoby zapewnienie pokoju wiatowego, a moe ogranicza si do osigania bardziej realnego pokoju midzynarodowego na okrelonym obszarze lub stosowania zasady pokojowego partnerstwa przez poszczeglne pastwa w ich polityce zagranicznej. Jako polityka wyznaczana jest przede wszystkim przez interesy (skala potrzeb i wartoci) narodowe (pastwowe) oraz pewn ich wypadkow w postaci wsplnej polityki pastw w stosunkach midzynarodowych. Wan cech polityki pokoju jest wic determinowanie jej poprzez pryzmat idei spoecznych, pogldw filozoficznych, politycznych, prawnych, moralnych i artystycznych, a take sposobw ich obiektywizacji" (tame, s.107). Obok jednak ideologii, psychiki spoecznej i nauki, interesy pastw w zakresie polityki pokoju modyfikowane s skal potrzeb w warunkach dynamiki uwarunkowa wewntrznych i zewntrznych. Tadeusz Siergiejczyk - wychodzc z zaoenia klasowego charakteru polityki pokoju - twierdzi, i: Na polityk t rzutowa bd, najoglniej rzecz biorc, sprzecznoci wynike zarwno ze stopnia rozwoju historycznego, jak i rnorodnoci struktur funkcjonalno-organizacyjnych pastw, narodw i grup spoecznych" (tame). Innymi sowami, uzna trzeba

60
obiektywnie wystpujce w stosunkach midzynarodowych sprzecznoci interesw (nie mwic ju o ich rnicach) powodowane nie tylko rnicami rozwojowymi i ideologicznymi, lecz take procesem cigych zmian w rodowisku midzynarodowym. Ich wynikiem jest wielo koncepcji pokoju wiatowego, a zarazem jego niedostatki (tame: 106; por. Przybylski 1932, Traktaty o wiecznom mirie 1963; McKnight 1983; Fiedor [red.] 1986). Jak trafnie to ujmuje Jzef Kukuka {Pojcie i istota pokoju, w: Pokj w teorii..., 1991: 18): Ze wzgldu na to, e pokj jest zoonym procesem dynamicznym, nie jest on dany raz na zawsze, lecz wymaga staej ochrony, potwierdzania i umacniania". Suy temu moe rozwj wsppracy midzynarodowej wychodzcy naprzeciw oczekiwaniom spoecznym i zgodnej z potrzebami uwzgldniania cigych zmian uwarunkowa midzynarodowych (zmiany ukadw si, relatywizm historyczny, postp cywilizacyjny i inne). Do gwnych rodkw umacniania pokoju zaliczy wic mona: wspprac midzynarodow zapobiegajc wybuchowi ewentualnej wojny, ograniczanie zbroje i rozbrojenie (take negocjacje w tym zakresie), weryfikacj przestrzegania postanowie midzynarodowych, rodki budowy zaufania, a ponadto rozwj wsppracy midzynarodowej w dziedzinach pozamilitarnych, rozwj wsppracy regionalnej oraz umacnianie roli Organizacji Narodw Zjednoczonych {Study on Concepts..., 1985; por. Grela 1986: 122-126; Mojzes 1986: 101-106; Rudniaski 1986; Enders, Siebenmorgen, Weisser 1990; Jahn, Lemaitre, Waever 1987; Mahncke 1987; Byers, Larrabee [eds] 1987). Nie mona przy tym pomin znaczenia ochrony wolnoci, suwerennoci i godnoci narodowej pastw (Klein [hrsg] 1987; Spieker 1989; Ferencz 1985; Kukuka, Pojcie i istota pokoju, w: Pokj w teorii..., 1991: 18). Najoglniej mona przeto stwierdzi, e umacnianie pokoju sprowadza si do jego dynamicznego stabilizowania na coraz wyszym poziomie wspzalenoci i wiadomych wspdziaa, jak rwnie do rosncej przewagi w nim wartoci oglnoludzkich" (Kukuka, wyd. cyt., s. 20; por. Cackowski 1986; Suchodolski 1987; Thee [ed.] 1987). W dziaaniach tych wzrasta obecnie rola organizacji pozarzdowych. Aspekt siy w polityce pokoju Pokj, bdcy zdaniem Johana Galtunga redukcj przemocy, suc regulacji siy nie prowadzi jednak do jej likwidacji (Galtung 1985: 151). Podziela to zdanie m.in. Andrzej Gaganek {Koncepcje pokoju poprzez si, w: Problemy bada nad..., 1990: 92-93), ktry susznie zauwaa, e: Opowiedzenie si za kategori siy w rozwizywaniu opozycji wojna - pokj jako kluczowego problemu stosunkw midzynarodowych nie powoduje odrzucenia celu jakim jest

61

ustanowienie pokoju. Sia, z reguy traktowana jest bd jako warunek, bdw mocniejszym sformuowaniu -jako gwarant stabilnoci systemu midzynarodowego i pokoju". Ten sposb mylenia prowadzi do formuowania rwnie rozmaitych koncepcji pokoju poprzez si (tame). Przyzna naley, e skuteczne zabezpieczenie pokoju wymaga niekiedy stosowania siy. Zaznaczy jednak trzeba koniecznie, e nie mona uznawa pokoju za wszelk cen, aby tylko wykluczy konflikt zbrojny. Wynika to z pozytywnego rozumienia treci pokoju. Wnioski Podsumowujc naley stwierdzi, e pokj jest przede wszystkim stanem stosunkw midzy pastwami. W zwizku z tym jednak, e jest jednoczenie wartoci (i to w dodatku wartoci szczegln dla narodw i caej spoecznoci midzynarodowej) bywa rnie interpretowany w szeregu koncepcji ideologicznych i filozoficznych. Ma on, podobnie jak bezpieczestwo, charakter dynamiczny zaleny od zmiennych uwarunkowa midzynarodowych, zmian priorytetw interesw narodowych oraz postpu cywilizacyjnego. Zawsze jednak oznacza brak wojny lub innej przemocy bezporedniej (aspekt negatywny). Pokj sprzyjajcy swobodnemu rozwojowi i oceniany jako sprawiedliwy jest okrelany mianem pozytywnego. Jest to wic twrcze rozwinicie pokoju negatywnego. W praktyce jest to jednak bardziej idea pokoju ni jego obiektywny stan w dotychczasowych dziejach ludzkoci. Cechuje wic go rwnie wzgldno, a ponadto take subiektywizm postrzegania (niezalenie od obiektywnego stanu). Dokonujc syntezy rozwaa nad pokojem stwierdzi naley, e jest on przede wszystkim przeciwiestwem wojny (Model 7, Aneks). Pokj jest bowiem bardziej brakiem wojny ni nawet wspprac midzynarodow (cho zawiera j pokj pozytywny), gdy i wojna moe j zawiera (wsppraca zarwno midzy agresorami, jak i midzy obrocami). Brak wojny jest wic dla okrelenia pokoju midzynarodowego decydujcy, poniewa w oczywisty sposb tylko wojna go wyklucza. Pokj moe bowiem mie obiektywnie miejsce take w przypadku sankcjonowania niesprawiedliwego adu polityczno-terytorialnego czy w stanie licznych napi midzynarodowych, gdy tylko brak jest wojny. W duym stopniu pokj wie si z kategori bezpieczestwa midzynarodowego (nie bdc jedy nak z ni identyczny), o czym szerzej w kolejnym punkcie.

t>

62 2. RAMJct bezpieczestwo midzynarodowe a pokj

Podobiestwa W wielu publikacjach zwraca si uwag na istnienie cisych zwizkw midzy pokojem a bezpieczestwem midzynarodowym (por. Garnett, Introduction, w: Theories ofPeace..., 1970: 34; Buchan 1963: 3). Jak pisze na przykad Stanisaw Biele {Socjologiczne ujcie pokoju, w: Pokj w teorii..., 1991: 28): Bezpieczestwo jest jednak takim specyficznym dobrem, z ktrego mona korzysta jedynie w warunkach powszechnego, wiatowego pokoju". Z pogldem tym mona polemizowa, gdy moliwe jest bezpieczestwo okrelonych pastw bez pokoju, co wicej nawet pastw prowadzcych wojn (potnych agresorw). Zdaniem Wojciecha Kosteckiego (1990: 56): Pokj sta si pierwszym, podstawowym warunkiem bezpieczestwa. Jednoczenie wzrost wasnego bezpieczestwa naley obecnie wiza ze wzrostem bezpieczestwa partnerw, gdy dopiero wzajemne, zrwnowaone poczucie bezpieczestwa - redukujc moliwo wybuchu wojny - sprzyja utrwaleniu pokoju. Jednoczenie wanie w warunkach pokoju moliwe jest zapewnienie kademu spoeczestwu swobody wyboru ideologii i ustroju, stworzenie przesanek niezalenoci i samodzielnoci, ustanowienie zasad sprawiedliwoci". Take Dictionnaire Diplomatiue (Paris, brw, t. II, s. 696) stwierdza, e im bardziej zagwarantowany bdzie pokj, tym wiksze bdzie bezpieczestwo. Formuowany jest jednak i wniosek, ktry wyraa m.in. Ryszard Ziba (1989: 67), e bezpieczestwo midzynarodowe oznacza nie tylko ochron indywidualnego bezpieczestwa pastw, ale zarazem ochron pokoju jako istotnej potrzeby pastw i systemw midzynarodowych" (por. Vukadinovi 1980:262). Wspczenie pokj jest wic traktowany jako warto wzbogacajca tre bezpieczestwa midzynarodowego. Podkrela si rwnie, e umacnianie bezpieczestwa midzynarodowego nie moe by efektywne bez umacniania pokoju (Ziba 1989: 68-69). Rnice Pomimo istnienia cisych zwizkw midzy pokojem i bezpieczestwem midzynarodowym naley stwierdzi, e bezpieczestwo midzynarodowe nie musi jednoczenie oznacza istnienia pokoju. Jak susznie zauwaa John Garnett (/troduction, w: Theories ofPeace..., 1970: 34) mimo de w wiecie do zabezpieczenia pokoju moliwe s lokalne wojny dla przywracania rwnowagi mi-

63
dzy pobudkami a hamulcami konfliktw, odbywajce si w pozbawionej kontroli dynamicznej spoecznoci midzynarodowej. Pastwa mog bowiem czu si bezpieczne mimo trwania konfliktw zbrojnych na innych obszarach (cho w zwizku z rosnc obecnie wspzalenoci w stosunkach midzynarodowych zmniejsza si zapewne warto tego bezpieczestwa). Podobnie stwierdzi te naley, e pokj nie musi jednoczenie oznacza istnienia bezpieczestwa midzy narodami. Wyraa to na przykad John Garnett (tame, s.14) argumentujc, e utrzymywany pokj i bezpieczestwo mog sankcjonowa okrelone status quo, ktre nie musi by dla wszystkich korzystne. Tymczasem, jak susznie zauwaa to m.in. Marek Tabor (Badaniapokoju w Polsce, w: Pokj w teorii..., 1991: 68): Osignicie pokoju pozytywnego wymaga midzy innymi koniecznoci zmian status quo w rnych dziedzinach ycia spoecznego. Dlatego te, w niektrych przypadkach dla jego realizacji dopuszczalne jest stosowanie siy". Rzeczywistym warunkiem pozytywnego pokoju jest bowiem podporzdkowanie adu polityczno-terytorialnego potrzebom bezpieczestwa. W szeroki sposb wyjania to Joachim Kondziela (1974: 50-51), piszc: [...] jeli si w badaniach nad pokojem nie chce ugrzzn w ideologii ahistorycznego pacyfizmu, trudno bdzie zaprzeczy przy realizacji niektrych wartoci spoecznych, bdcymi istotnymi czciami skadowymi pokoju, pozytywnej (postpowej) funkcji uycia siy". Dalej bardzo wyranie wskazuje on na moliwo zaistnienia pokoju, ktry moe nie by akceptowanym: Obok wojny, istnie moe take pokj spoecznie szkodliwy, ktry nie tylko nie prowadzi do wyjanienia konfliktw, lecz je cigle spitrza, ktry nie sprzyja rozwojowi ludzkich aspiracji i zdolnoci (indywidualnych i zbiorowych), lecz rozwj ten czyni wrcz niemoliwym. Uycie siy przeciwko takiemu pokojowi, jeli inne sposoby zawodz, wydaje si by w takiej sytuacji nie tylko dozwolone, ale wrcz usprawiedliwione deniem do pozytywnego pokoju" (tame, s. 51). Dowodami na tez, e pokj nie musi jednoczenie oznacza istnienia bezpieczestwa midzy narodami, mog by liczne przecie stany napicia midzynarodowego wystpujce w caym okresie po II wojnie wiatowej, a wic w okresie pokoju. Napicia te wystpoway take w Europie (np. kryzysy berliskie i zimna wojna", take tzw. internacjonalistyczne interwencje" w pastwach socjalistycznych), powodujc, e pokj w Europie nie by pokojem bezpiecznym. Wnioski Nie naley wic myli pojcia bezpieczestwo" z pojciem pokj", a tym bardziej stabilizacja" (Model 8, Aneks). Dla pokoju wystarczy bowiem w zasa-

I
64
dzie przyjcie kryterium braku wojny. Dla stanu bezpieczestwa nie wystarczy natomiast tylko przetrwanie (i brak wojny), gdy rne s rwnie jego pozamilitarne zagroenia (zwizane nie tylko z napiciami midzynarodowymi, ale i brakiem swobd rozwojowych) powodujce w efekcie niebezpieczestwo (brak lub niedostatek bezpieczestwa) w warunkach opartego na poszanowaniu polityczno-terytorialnego status quo pokoju. Tylko pokj gwarantujcy bezpieczestwo oraz bezpieczestwo w warunkach pokoju w ich szerokim rozumieniu speniaj kryterium pozytywnoci: pokj pozytywny i bezpieczestwo pozytywne. Kategoria stabilizacji" spenia w relacjach pokj - bezpieczestwo istotn rol, cho nie ma znaczenia cakowicie determinujcego: 1) pozytywny pokj i pozytywne bezpieczestwo s bowiem moliwe i bez stabilizacji (politycznoterytorialnego status quo w szczeglnoci), 2) moliwa jest stabilizacja pozytywnego pokoju i pozytywnego bezpieczestwa (jej pozytywna rola), 3) moliwa jest rwnie stabilizacja (polityczno-terytorialnego status quo) bez pozytywnego pokoju i pozytywnego bezpieczestwa (negatywna rola), 4) stabilizacja moe wyklucza nawet negatywny pokj i negatywne bezpieczestwo. Analiza relacji midzy pokojem a bezpieczestwem pozwala ponadto na dostrzeenie innych rnic midzy nimi. Dynamika bezpieczestwa midzynarodowego wydaje si wiksza ni dynamika pokoju. wiadczy o tym moe proces ewolucji bezpieczestwa europejskiego od zakoczenia II wojny wiatowej po zmian midzynarodowego ukadu si na przeomie lat osiemdziesitych i dziewidziesitych. W Europie panowa pokj, ktry (cho mg by w okresie zimnej wojny" nazywany zimnym pokojem" czy pokojem zbrojnym" w odrnieniu od pokoju pozytywnego) traktowany by musi raczej statycznie, jako przeciwiestwo wojny (tym bardziej, e mimo okresw odprenia" nie w peni pozwala na podany przez pastwa i narody stopie wsppracy). Bezpieczestwo midzynarodowe w okresie tego pokoju wydaje si bardziej dynamiczne: zimna wojna", okresy odprenia" i wreszcie bieca zmiana midzynarodowego ukadu si. Istnieniu od ponad 40 lat w Europie pokoju towarzyszyy rozmaicie formuowane, zmienne w czasie (zalenie od politycznej koniunktury) koncepcje bezpieczestwa. W odrnieniu od kategorii pokoju, bezpieczestwo i w tym wzgldzie odznacza si du dynamik. Dla przykadu wyliczy tylko mona niektre z tych koncepcji: sojusze polityczno - wojskowe, rwnowaga si, odstraszanie, bezpieczestwo zbiorowe, pokojowe wspistnienie, wsplne bezpieczestwo. Take pod wzgldem zakresu merytorycznego oraz pod wzgldem wspzalenoci wrd uczestnikw ycia midzynarodowego bezpieczestwo wydaje si szersz i bardziej dynamiczn kategori. Mwimy bowiem o bezpieczestwie w rnych dziedzinach ycia spoecznego i midzynarodowego (np. polityka,

65
gospodarka, demografia), ktre stawiaj przed nami coraz to nowe problemy w jego zakresie (np. ekologia, gd, epidemie itd.), co raczej trudno odnosi do kategorii pokoju. Wzgldno kategorii bezpieczestwa midzynarodowego rwnie wykazuje wikszy dynamizm, jako e w warunkach pokoju nie kade pastwo czy nard mog czu si bezpieczne zarwno z powodw realnych, jak i wyimaginowanych. Poczucie bezpieczestwa (bd jego zagroenia) z uwagi na kompleksowy zakres i dynamizm tej kategorii odbierane jest subiektywnie przez pastwa i narody, zalenie od ich wasnych potrzeb i celw, ale rwnie mentalnoci spoeczestw, stereotypw, historycznych dowiadcze, take i uprzedze itd. Bezpieczestwo midzynarodowe i pokj oczywicie warunkuj si wzajemnie. Pokj moe gwarantowa bezpieczestwo pastw i narodw, lecz nie zawsze. Podobnie bezpieczestwo okrelonych pastw i narodw jest moliwe nawet bez pokoju. Przyj jednak mona, e to wanie bezpieczestwo pastw i narodw jest si sprawcz pokoju, a przynajmniej powinno tak by ze wzgldu na to, e pokj, ktry nie gwarantowaby wszystkim uczestnikom ycia midzynarodowego bezpieczestwa byby pokojem dla wielu niesprawiedliwym i krzywdzcym. Ponadto czsto staje si on wtedy, jak dowodzi historia, pokojem niebezpiecznym. Std zasadnicze znaczenie bezpieczestwa midzynarodowego dla utrzymania w wiecie pokoju.

III. Modele bezpieczestwa w stosunkach midzynarodowych

Bezpieczestwo narodowe (pastwowe) i bezpieczestwo midzynarodowe mog by osigane rnymi sposobami, zalenie przede wszystkim od zaoe przyjtej polityki bezpieczestwa. Sposoby organizowania bezpieczestwa w stosunkach midzynarodowych nosz rne nazwy: model, metoda, system, koncepcja i inne. Przyjmuje si najoglniej, e s to zespoy metod, rodkw i zasad sucych zapewnieniu bezpieczestwa {Regionalizm w stosunkach..., 1978: 153; Malendowski 1983: 8; Vukadinovi 1980:264). Uwarunkowania wyboru metod Za Adamem Danielem Rotfeldem (1990: 33) (charakteryzujcym system bezpieczestwa midzynarodowego) przyj mona, e metody bezpieczestwa s wielopaszczyznowe i wielowymiarowe. Nie powstaj w wyniku rokowa prowadzonych na konferencjach, lecz znajduj w ich pracach oraz w uzgodnionych postanowieniach swoje odbicie". Metody organizowania przez pastwa swego bezpieczestwa opieraj si bowiem na ich indywidualnych interesach. Autorzy raportu na temat bezpieczestwa dla sekretarza generalnego ONZ", proponuj termin koncepcja bezpieczestwa", ktry oznacza rne podstawy, na jakich pastwa oraz caa spoeczno midzynarodowa opieraj swoje bezpieczestwo" (Stucfy on Concepts..., 1985: 4-5) Autorzy ci wskazuj na rnic midzy koncepcj bezpieczestwa a polityk bezpieczestwa, uwaajc za t ostatni rodki suce zapewnianiu bezpieczestwa, a wic np. porozumienia rozbrojeniowe (tame). Odnoszc modele bezpieczestwa pastw poprzez zewntrzny aspekt ich bezpieczestwa do szeroko rozumianej sfery stosunkw midzynarodowych, sprecyzowa naley jeszcze do dalszych rozwaa pojcie system bezpieczestwa midzynarodowego". Wychodzc od wczeniejszych ustale zaoy mona, e
" Stanowili oni grup ekspertw powoanych przez Sekretarza Generalnego ONZ dla opracowania zgodnie z rezolucj Zgromadzenia Oglnego ONZ nr 38/188H z dn. 20 grudnia 1983 r. studium na temat koncepcji bezpieczestwa.

68
system bezpieczestwa midzynarodowego zawiera elementy adu", porzdku", a wic pewnej stabilnoci w stosunkach midzynarodowych mimo oczywistych odmiennoci doktrynalnych, jakie obiektywnie wystpuj midzy pastwam ' - WtyjnasEgkci system bezpieczestwa midzynarodowego okreli mona jako rodzaj kompromisu (Model 9, Aneks) w ramach oddziaywania na siebie rnorodnych, czsto nawet bardzo odmiennych (a w skrajnych przypadkach przeciwstawnych), interesw. Trwao tego kompromisu zalena jest od moliwoci adaptacyjnych wytworzonego systemu, zwizanych z moliwoci uzyskania i utrzymywania kompromisu w zakresie realizacji przez pastwa (gwnie mocarstwa) ich interesw. Moliwa jest oczywicie ewolucja systemu bezpieczestwa midzynarodowego, lecz zauway naley, e ma ona dosy ograniczony zasig, gdy daleko idce przeksztacenie systemu bezpieczestwa midzynarodowego moe w praktyce powodowa powstanie nowego systemu bezpieczestwa midzynarodowego. Podkreli jednak trzeba, e nawet dosy stabilny system bezpieczestwa midzynarodowego ma oczywicie sw dynamik wewntrzn. W zwizku z powyszym system ten zdefiniowa mona jako swego rodzaju kompromis (zinstytucjonalizowany lub nie) midzy czynnikami kreatywnymi (interesy pastw, zdolnoci adaptacyjne i inne) a czynnikami destruktywnymi (take interesy pastw - gwnie mocarstw; dynamika wewntrzna i inne), wrd ktrych szczeglnego znaczenia nabiera kompromis interesw (rola kreatywna i destruktywna interesw), oparty na polityczno-terytorialnym status quo (podmioty stosunkw midzynarodowych, zasig przestrzenny pastw, cechy ustrojowe i atrybuty ideologiczne), regulacje stosunkw midzynarodowych (porozumienia, powizania, instytucje) oraz mechanizmy ochrony bezpieczestwa (jego modele i sposoby ich realizowania przez pastwa w cisym zwizku z uwarunkowaniami geopolitycznymi oraz regulacjami stosunkw midzynarodowych), charakteryzujcy si wzgldn stabilizacj, ale i moliwociami pewnej ewolucji. Jego ewolucja wie si w pewnym stopniu z ewolucj doktryn w zakresie bezpieczestwa. Zmiany doktrynalne zachodz stosunkowo czsto w ramach systemu bezpieczestwa midzynarodowego. Z uwagi na ograniczon jednak jego ewolucj mog nastpowa take niejako wbrew (przeciwko) temu systemowi - kreujc nowy system bezpieczestwa midzynarodowego, lub by efektem powstania nowego systemu, co jednak jest cile ze sob powizane. W procesie ewolucji doktryn w zakresie bezpieczestwa (Model 10, Aneks) wyrni mona jako gwne jego determinanty: czynniki wzgldnie stae (system bezpieczestwa midzynarodowego), czynniki zmienne (postp naukowo-techniczny, interesy mocarstw, stan i dynamika stosunkw midzynarodowych) oraz wypadkowe napi i odprenia (oddziaujcych zarwno po stronie zmiennych,

69
jak i staych). Naturaln cech doktryn (i strategii) w zakresie bezpieczestwa jest oscylacja midzy etapami napi i odprenia, jakie obiektywnie wystpuj w stosunkach midzynarodowych, a maj swe rda tak w czynnikach zmiennych, jak i wzgldnie staych. W zarysowanym modelu analitycznym obszar" doktryn (i strategii) bezpieczestwa jest swoistym polem aktywnoci intelektualnej osadzonym na czynnikach wzgldnie staych i zmiennych, lecz jednak zasadniczo od nich odrbnym ze wzgldu na sw istot, ktra umoliwia take wpyw doktryn na wyej wymienione czynniki. Podlega on w obiektywny sposb napiciom i odpreniom w stosunkach midzynarodowych, ktre s z kolei wypadkow dziaania na siebie (relacji) czynnikw staych i zmiennych. Poza wpywem tych wypadkowych na doktryny (i strategie) realizuje si oczywicie rwnie wpyw odwrotny, zwaszcza, e analizowane doktryny i strategie dotycz bezpieczestwa. Przegld klasyfikacji Zasadniczymi metodami organizowania przez pastwa bezpieczestwa s: uczestnictwo w sojuszach (metoda multilateralna) lub powstrzymywanie si od udziau w nich (metoda unilateralna) - neutralno lub wzgldny izolacjonizm. wiadomie pominite zostaje tu, zaliczane dawniej do metod unilateralnych, niezaangaowanie", ktre wspczenie jest ju tylko kategori historyczn (szerzej: Stefanowicz 1984: 53-96; Berent 1987: 54; K.J. Twitchett, Strategiesfor Security: Some Theoretical Consideration, w: Twitchett [ed.] 1971: 2). Sojusz jest umow midzy pastwami (dwu- lub wielostronn), ktra zobowizuje je do wsppracy i wzajemnej pomocy wojskowej, politycznej i gospodarczej celem obrony wsplnych interesw. Do czasw II wojny wiatowej dzielono sojusze na: zaczepne i obronne. Po 1945 roku sojusze zaczepne formalnie nie istniej, gdy uznane zostay za spiski przeciwko bezpieczestwu i pokojowi (szerzej: Stefanowicz 1984:54-82; Czarnocki, Pietra 1988: 105-110; Bierzanek 1977: 120-136; Vukadinowi 1980:272-295; Leksykon pokoju 1987:197-198; Osmaczyk 1986: 488; Encyklopedia prawa..., 1976: 356; O.R. Holsti, Alliance and Coalition Diplomacy, w: Rosenau, Thompson, Boyd 1976: 337-372; Walt 1985,1987). Neutralno jest regulowan normami prawa midzynarodowego postaw pastw, ktra polega na nieuczestniczeniu w wojnach, pozostawaniu poza ugrupowaniami wojskowymi, nieudzielaniu zgody na tworzenie na ich terytoriach obcych baz wojskowych. Rozrnia si: neutralno wieczyst (sta, bez wzgldu na stan wojny lub pokoju, majc uznanie prawno-midzynarodowe), neutralno wojenn (tymczasow, na czas wojny i w stosunku do okrelonej wojny), polityk neutralnoci - neutralizm (realizowanie w polityce pastwa idei

71

70
neutralnoci, nie majc dla niej gwarancji traktatowych lub powszechnego nietraktatowego uznania przez inne pastwa) oraz neutralizacj (zakaz prowadzenia lub przygotowywania dziaa wojennych na danym obszarze) [szerzej: Stefanowicz 1984: 83-87; Gelberg 1977: 106-108,304; Czarnocki, Pietra 1988: 110114; Bierzanek 1985:423; Klafkowski 1979: 162; Encyklopedia prawa..., 1976: 211-213; Gralczyk 1986: 430-431; Leksykon pokoju 1987: 116-117; Osmaczyk 1986: 340; Grela 1986: 119; Berent 1987:62-64; Sutor 1972; Martin 1962; Danielski 1974; Mrozek 1966; Ogley 1970). Kategori zblion w swych zaoeniach do metod neutralnoci, aczkolwiek sztuczn (poniewa bdc w praktyce polityk neutralnoci wyposaon tylko w dodatkowe zaoenia ideologiczne), byo tzw. niezaangaowanie", ktre dzi moe by traktowane ju raczej jedynie w aspekcie historycznym. Rozumienie to weryfikuje niezaangaowanie" jako model bezpieczestwa (tosamy z polityk neutralnoci), a nie ruch pastw o szerszej orientacji ideologicznej reprezentujcej interesy wielu pastw tzw. Poudnia. Niezaangaowanie" okrelane byo jako niezalena polityka na zasadach pokojowego wspistnienia, pozostawanie poza ugrupowaniami wojskowymi i aktywno na rzecz umacniania pokoju, budowy sprawiedliwego midzynarodowego adu gospodarczego, dekolonizacji, walki z dyskryminacj (kolonializmem, rasizmem, aparthaidem). Nie byo instytucj prawn, lecz koncepcj polityczn. Reprezentowao przede wszystkim interesy pastw Trzeciego wiata" (szerzej: Stefanowicz 1984: 87-91; Czarnocki, Pietra 1988: 114-115; Nauka o polityce 1988: 477-478; Leksykon pokoju 1987: 121-122; Osmaczyk 1986: 347; Grela 1986: 119-120; Berent 1987: 64-65; Sutor 1972; Martin 1962; Ganiuszkin 1965; Neutrality and Non-Alignment in Europ 1982; Kleer 1979; Le non-alignment: pabc et... 1977). Kategoria ta, nacechowana od pocztku sztucznoci, pozostaa take w praktyce niespjn i koniunkturaln, a do czasu jej ostatecznej dezaktualizacji po zaamaniu si systemu ideologicznej konfrontacji Wschd-Zachd." holacjonizm sprowadzenie do minimum stosunkw z innymi pastwami. Wspczenie mao praktyczne i coraz mniej moliwe (szerzej: Stefanowicz 1984: 91-95; Czarnocki, Pietra 1988: 115; Berent 1987: 61-62; Isolation or Interdepedence? 1975). Metody te nie wyczerpuj wszystkich sposobw organizowania bezpieczestwa pastw w stosunkach midzynarodowych. Tym bardziej nie odzwierciedlaj dorobku nauki w tym zakresie. Wymagane jest wic przedstawienie wybranych klasyfikacji. Janusz Gilas (1978: 3) formuuje subordynacyjn i koordynacyjn koncepcj bezpieczestwa. W koncepcji subordynacyjnej, charakteryzujcej si zdecydowan supremacj jakiego wsplnego organu, czy te jednego pastwa,

ten wanie organ lub to wanie pastwo ma za zadanie poprzez interwencj w konflikcie innych pastw zrwnoway rnic w ukadzie si tych pastw i zagwarantowa pokj, niepodlego lub nietykalno terytorialn" (por. A. Guelke, Inten/ention and Internal Conjlkt, w: Northedge [ed.] 1974: 99-123; H. Buli, World Order and the Superpowers, w: Holbraod [ed.] 1971; J6nsson 1984; Kaufrnan 1976; Keal 1983a, 1983: 199; Triska [ed.] 1986; A. Scott, Mililary Intervention by the Great Powers: The Rules ofthe Gam, w: Zartman [ed.] 1970: 85-104; Steel 1971-72; Ph. Windsor, Superpower lntervention, w: Buli [ed.] 1985: 56-58; Mathisen 1973; Shoemaker, Spanier 1984). Koordynacyjna koncepcja zakada za, e poszczeglne skadniki ukadu winny znajdowa si w stanie wzajemnego rwnowaenia si sprzecznych si" (Gilas 1978:4). Kazimierz Lastawski w Leksykonie pokoju wyrnia ze wzgldu na rol czynnika siy - dwie alternatywne koncepcje bezpieczestwa: supremacji mocarstw (tj. uzaleniania od siebie przez mocarstwa innych pastw w zamian za ewentualne udzielenie im ochrony) i rwnowagi si (taki ukad si midzy pastwami, w ktrym siy te rwnowa si, przeciwdziaajc zbytniemu wzrostowi siy ktregokolwiek pastwa lub sojuszu) [Leksykonpokoju 1987: 21; por. S.B. Fay, Balance of Power, w: Encyclopeadia ofSocial..., 1949, t.II, s. 395, The Balance of Power: Butterfield, Wight (ed.) 1966: 149-175; M.A. Kapan, Balance of Power. Bipolarity and other Models of International Systems, w: Rosenau (ed.) 1961: 344-347). Ze wzgldu za na zakres wysikw podejmowanych dla ksztatowania bezpieczestwa wyodrbnia on jego koncepcje: narodow, blokow i zbiorow (LeAsyfaw pokoju 1987: 21). Radovan Vukadinovi (1980: 264, szerzej: 246-272) wskazuje na trzy koncepcje realizacji systemu bezpieczestwa midzynarodowego: rwnowag si, bezpieczestwo zbiorowe (wszystkie pastwa nalece do tego systemu gwarantuj sobie wzajemne bezpieczestwo, cznie z uyciem siy przeciwko pastwu, ktre prbowaoby przemoc podway podstawy systemu, nawet gdyby byo ono uczestnikiem tego systemu) i stworzenie wiatowego rzdu ponadnarodowego (dysponujcego wiatow si dla zachowania systemu) [por. G. Leibholz, Sovereignty and Peace, w. Politics and Law 1965: 235; Jessup 1948: 2-3). Wedug Ryszarda Ziby (Leksykon pokoju 1987: 29) wyodrbnia si pi sposobw i koncepcji organizowania systemu bezpieczestwa midzynarodowego: sojusze polityczno-wojskowe, rwnowag si, bezpieczestwo zbiorowe, rzd wiatowy oraz rozbrojenie. Voin Dimitrijevi (za Ziba 1989: 62) wymienia sze takich sposobw: sojusze, rwnowag si, bezpieczestwo zbiorowe, pastwo wiatowe", rozbrojenie i polityk niezaangaowania.

72
Marek Grela (1986: 115-126), za raportem pt. Studium na temat koncepcji bezpieczestwa", jaki powsta w ONZ w 1985 r., wyrnia: - koncepcj rwnowagi si; - koncepcj odstraszania (potencjalnego agresora si konwencjonaln i nuklearn); - rwne bezpieczestwo (jest tylko zasad w dwustronnych negocjacjach rozbrojeniowych); - koncepcj bezpieczestwa zbiorowego; - neutralno; - niezaangaowanie; - pokojowe wspistnienie (wspycie pastw o rnych ustrojach); - wsplne bezpieczestwo (ze wzgldu na rql broni jdrowej przyjmuje, e konieczne jest wsplne zaangaowanie pastw dla ocalenia bezpieczestwa). Zbigniew Berent (1987: 53-66) wyodrbnia natomiast: bezpieczestwo subordynacyjne: - model supremacji mocarstwa bezpieczestwo koordynacyjne: - model rwnowagi si; - model odstraszania; - model bezpieczestwa zbiorowego; - koncepcj rzdu wiatowego; - model KBWE - obecnie OB WE (zwizany z realizacj zasad Aktu Kocowego Konferencji Bezpieczestwa i Wsppracy w Europie) bezpieczestwo przez dziaania jednostronne: - model izolacjonizmu; - model neutralnoci; - model niezaangaowania. Dieter S. Lutz (Politische und militarische Modelle der Sicherheit, w: Heisenberg, Lutz [hrsg.] 1990: 201-224) z kolei wyrnia nastpujce polityczne modele bezpieczestwa: 1) bezpieczestwo poprzez pakty militarne, 2) ochrona socjalna (Soziale Verteidigung), 3) neutralno, 4) wsplne bezpieczestwo, 5) bezpieczestwo zbiorowe. Idea bezpieczestwa zbiorowego Zdecydowan przewag koncepcji bezpieczestwa zbiorowego nad innymi koncepcjami (modelami) wykaza mona zwaszcza w jej odniesieniu do obowizujcych wci: rwnowagi si" i odstraszania".

73
Termin rwnowaga si" (z ang. balance ofpower) ma bardzo duo znacze: metoda, zasada, doktryna, polityka, sytuacja, system stosunkw midzynarodowych (Leksykon pokoju 1987: 183-184). Funkcjonujca od czasu wyksztacenia si pastw narodowych (Stefanowicz 1984: 134) rwnowaga si (bdca w praktyce wanym mechanizmem w stosunkach midzynarodowych i metod polityki bezpieczestwa, a mogca wystpowa w szczeglnych okolicznociach take jako system stosunkw midzynarodowych) jest koncepcj zakadajc taki ukad si midzy pastwami lub sojusznikami, w ktrym adne z nich nie przewaa w sposb zdecydowany nad innymi, natomiast przeciwdziaa moliwociom nadmiernego wzrostu siy ktregokolwiek innego pastwa lub sojuszu" (Leksykonpokoju 1987:21; por. Bierzanek 1985:57; S.B. Fay, Balance ofpower, w: Encyclopedia ofSocial..., 1949, t.H, s. 395). Istot koncepcji jest zapewnienie bezpieczestwa nie tylko i nie tyle rozmiarami wasnej potgi, co w kontekcie szerszego ukadu si [...]" (Stefanowicz 1984: 113-114, szerzej: Stefanowicz 1982. Por. Aron 1995: 167-196; S.B. Fay, Balance ofpower, w: Encyclopedia ofSocial..., 1994, tli, s395; The Balance of Power..., w. Butterfield, Wight [eds] 1966:149-175; MA. Kapan, Balance ofpower..., w: Rosenau [ed.] 1961: 344-237) Ma ona na celu organizowanie pewnej koordynacji dziaa poszczeglnych podmiotw stosunkw midzynarodowych (pastw i ich ugrupowa) zmierzajcej do rwnowaenia ich potencjaw militarnych, co nie umniejsza oczywicie troski poszczeglnych pastw o umacnianie si wasnych. Zaznaczy naley, e jako system stosunkw midzynarodowych, metoda ta opiera si przede wszystkim na mocarstwach (por. Stefanowicz 1993:101; Kennedy 1994; Gaganek 1992). Cho rwnowaga si sprzyjaa wielokrotnie utrzymaniu pokoju, to jednak wiele razy fakt koniecznoci jej stworzenia, obrony lub przywrcenia, wykorzystywany by jako uzasadnienie wszczynanych wojen (por. Bierzanek 1980:276; Leksykon pokoju 1987: 184). Jej specyfik jest przy tym nietrwao: poszczeglne jej elementy podlegaj staym zmianom; dotyczy to zarwno potencjaw militarnych i wpyww politycznych, jak i siy gospodarczej, staego rozwoju technologii, zmian demograficznych oraz innych czynnikw skadajcych si na si pastw" (A.D. Rotfeld, Bezpieczestwo Polski a bezpieczestwo Europy, w: Midzynarodowe czynniki..., 1986: 22-23) W takich warunkach kade zachwianie rwnowagi staje si przyczyn napi. Jak dotd nie udao si jednak w praktyce zastpi tej metody bardziej skuteczn i pozostaje ona zasadniczym spord klasycznie wyodrbnianych modeli bezpieczestwa, stanowic alternatyw zarwno dla dezaktualizujcego si modelu supremacji mocarstw, jak i niedocigego modelu bezpieczestwa zbiorowego. Wzrost potencjaw militarnych, a szczeglnie rozbudowa zbroje nuklearnych po II wojnie wiatowej, stworzyy specyficzn form rwnowagi si - rw-

74
nowag strachu" i odpowiadajc jej doktryn odstraszania" (Leksykon pokoju 1987: 21, 184). Rwnowaga strachu" okrelana jest przewanie jako stan, w ktrym pastwa obawiaj si siebie nawzajem do tego stopnia, i kade z nich obawia si podj ryzyko akcji, ktra spotkaaby si z analogiczn ripost z drugiej strony" (tame). Odstraszanie" jest za, jak sformuowa to Henry Kissinger, swoistym iloczynem (nie tylko prost sum) trzech czynnikw: odpowiedniej siy militarnej, gotowoci jej uycia i wiadomoci przeciwnika o posiadaniu przez jego adwersarza wymienionych czynnikw (Dobrosielski 1988: 48; szerzej: Kisinger 1984: 96; George, Smoke 1974: 5,11; Study on Deterrence..., 1987; Betts 1985, 1987; Byers 1985; Kugler, Zagare [eds] 1987; Aron 1962: 400-435; Morgan 1977). O ile klasyczna rwnowaga si wymagaa rwnoci si militarnych, stosunki wzajemnego odstraszania wymagaj od kadego z mocarstw jedynie wystarczajcej strategicznej siy uderzeniowej dla odstraszenia ataku atomowego" (Leksykonpokoju 1987: 184). Przy tym wszelkie dziaania zmierzajce do zwikszenia poczucia bezpieczestwa jednej strony - w ramach doktryny odstraszania - nieuchronnie prowadz do zmniejszania bezpieczestwa drugiej strony, co uruchamia jej kontrposunicia i przywraca zakcon rwnowag, ale na wyszym poziomie zbroje" (A.D. Rotfeld, Bezpieczestwo Polski a bezpieczestwo Europy, w: Midzynarodowe czynniki..., 1986: 23). Cechujce rwnowag si (rwnowag strachu") subiektywizm postrzegania sytuacji i jej nietrwao zawieraj istotne zagroenia dla pokoju i bezpieczestwa: militaryzacj stosunkw midzynarodowych, utrzymywanie napi, wzrost strachu i braku wzajemnego zaufania oraz ryzyko wojny. Najbardziej dojrza koncepcj alternatywn wobec odstraszania" i rwnowagi si (rwnowagi strachu") jest koncepcja bezpieczestwa zbiorowego. Wynika ona ze zrozumienia, e bezpieczestwo naley gwarantowa wsplnie ze sob, a nie przeciwko sobie. Podstaw koncepcji jest to, e zakada wsplne akcje ogu zainteresowanych pastw w obronie ofiary agresji, nawet gdy agresor jest czonkiem tej organizacji" (Encyklopediaprawa..., 1976: 36). Bezpieczestwo traktuje bowiem niepodzielnie. Zasadnicza rnica midzy systemem rwnowagi si a systemem bezpieczestwa zbiorowego jest taka, e: O ile pierwszy z nich gwarancji pokoju i bezpieczestwa szuka w zapewnieniu rwnowagi si midzy poszczeglnymi pastwami czy grupami pastw, to drugi oparty jest na zaoeniu, e gwarancji takiej dostarczy moe tylko sytuacja, w ktrej sia pastw pokojowych w kadym wypadku przewaaaby w zasadniczy sposb nad si potencjalnego agresora czy agresorw" (Towpik 1970: 59). Doda przy tym naley, e istot tej koncepcji . jest zapewnienie bezpieczestwa w sposb kolektywny (nie tylko wycznie poprzez zwikszanie wasnej siy), a w dodatku (co szczeglnie istotne w tym przy-

"

75

padku) poprzez tworzenie systemu bezpieczestwa midzynarodowego opartego na zasadzie powszechnoci, a nie blokowoci. Odrnia to bezpieczestwo zbiorowe od sojuszy i zbiorowej samoobrony (tj. wielostronnych sojuszy wyposaonych w efektywn wspln organizacj militarn). Naley wyranie podkreli, e w odrnieniu od zbiorowej samoobrony (ukierunkowanej na obron przed ewentualnym agresorem spoza tej organizacji) bezpieczestwo zbiorowe zakada wzajemne gwarancje bezpieczestwa pastwuczestnikw tego systemu cznie z uyciem siy przeciwko kademu potencjalnemu agresorowi, nawet gdyby by on ewentualnym uczestnikiem tego systemu. Podstawowymi zasadami w systemie bezpieczestwa zbiorowego s: zakaz agresji, pokojowe rozwizywanie sporw i gotowo czenia si wobec jakiegokolwiek agresora (tame; Kelsen 1957; Malendowski 1983: 12; Vukadinovi 1980: 267; Encyklopedia prawa..., 1976: 36). Ich uzupenieniem s podstawowe zasady prawa midzynarodowego (m.in. zasada suwerennej rwnoci wszystkich pastw, zasada integralnoci terytorialnej, zasada niemieszania si w sprawy wewntrzne pastw) [Encyklopediaprawa..., 1976: 36]. Tak wic, w odrnieniu od systemu rwnowagi si, ktrego cech charakterystyczn jest istnienie przeciwstawnych ugrupowa pastw, zwizanych okresowymi zobowizaniami sojuszniczymi i opierajcych swe dziaania raczej na doranie podejmowanych decyzjach, system bezpieczestwa zbiorowego zakada przyjcie powszechnych zobowiza dotyczcych zarwno podstawowych zasad postpowania pastw-czonkw, jak te zasad i sposobw wsplnego dziaania dla utrzymania lub przywrcenia midzynarodowego pokoju i bezpieczestwa" (tame). Warunkami skutecznoci systemu, obok przestrzegania koniecznych zasad, s: moliwie powszechne uczestnictwo w nim pastw, niekierowanie si przeciwko konkretnemu potencjalnemu agresorowi spoza systemu (byby to sojusz) oraz stworzenie wsplnej organizacji o powszechnym charakterze, wyposaonej w niezbdne struktury, mechanizmy i zasady dziaania (tame; Leksykon pokoju 1987: 31). System bezpieczestwa zbiorowego moe mie charakter uniwersalny lub regionalny (obejmujcy pastwa okrelonego regionu). Uniwersalny system bezpieczestwa zbiorowego, przewidziany przez Kart Narodw Zjednoczonych (NZ) nie zosta dotychczas osignity. Niepowodzenia Organizacji Narodw Zjednoczonych (ONZ) w tym zakresie, upatrywane ju w samej nieadekwatnoci jej mylenia do wspczesnych zagroe natury rakietowo-jdrowej" (por. Symonides 1987: 16), skaniaj do podejmowania dziaa na rzecz bezpieczestwa zbiorowego w regionach, na co zezwala Karta NZ (rozdz. VIII) pod warunkiem ich zgodnoci z celami i zasadami Karty (art. 51 i art. 52 paragraf 1). Ukady i organizacje regionalne, dziaajc pod egid ONZ, s jej instrumentami w utrzymywaniu midzynarodowego pokoju i bezpieczestwa (w tym pokojowego zaa-

76
rwiania sporw) midzy pastwami danego regionu. Ich dziaalno musi by uzgadniana z Rad Bezpieczestwa ONZ (arL 54 Karty NZ), ktra moe si nimi posugiwa dla stosowania pod jej kierownictwem rodkw przymusu. Bez upowanienia Rady Bezpieczestwa organizacje regionalne nie mog stosowa adnych rodkw przymusu (art. 53 Karty NZ). Bezpieczestwo regionalne (czyli bezpieczestwo zbiorowe obejmujce okrelony region) odnosi si do pewnej grupy pastw, majcych liczne i czsto wyrniajce je od innych krajw powizania: geograficzne, ekonomiczne, prawne, polityczne, spoeczno-kulturowe (K. Podolski, Spoeczno-kulturowe pojcie regionu w stosunkach midzynarodowych, w: Regionalizm..., 1978: 75; take: Bierzanek 1980: 280-281, 1977: 20). Wrd wyrnianych we wspczesnym wiecie 6 regionw (Afryka, Ameryka, Azja, Bliski Wschd, Europa i Oceania), [tame, s. 17; Bierzanek 1980:281 ] przyjmuje si, e charakter organizacj i regionalnych maj: Organizacja Jednoci Afrykaskiej, Organizacja Pastw Amerykaskich i Liga Pastw Arabskich (Leksykon pokoju 1987: 30-31). Ku takiemu charakterowi zmierza take wspczesna ewolucja procesu KBWE w instytucj OB WE (por. Heraclides 1993). Od koncepcji bezpieczestwa zbiorowego (uniwersalnego czy regionalnego) naley zdecydowanie odrni koncepcj czy zasad rwnego bezpieczestwa" (jest tylko formu koniecznoci utrzymywania rwnowagi si, stosowan w rokowaniach i porozumieniach rozbrojeniowych) [por. Leksykon pokoju 1987: 243-244; Rotfeld 1990:24; Study on Concepls..., 1985] oraz koncepcj wsplnego bezpieczestwa" (kojarzona z raportem Niezalenej Komisji ds. Rozbrojenia i Bezpieczestwa pod przewodnictwem Olafa Palmego z 1982 roku oraz rozwijanymi na podstawie defensywnymi koncepcjami obronnymi pastw rnych blokw - przewidujcymi rezygnacj z konfrontacji, poszanowanie bezpieczestwa wszystkich stron, ograniczenia i redukcje zbroje celem osignicia strukturalnej niezdolnoci do agresji -jest jednak koncepcj zakadajc istnienie sprzecznych interesw, ktre trzeba dopiero przezwyciy) [por. Leksykon pokoju 1987:235; Rotfeld 1990:28-29; Common Security..., 1982; Lutz 1990). Obie te koncepcje traktowa naley jedynie jako rozwizania okresu przejciowego na jednym z etapw budowania bezpieczestwa zbiorowego. Wnioski Wobec zaprezentowanych klasyfikacji sposobw organizowania bezpieczestwa w stosunkach midzynarodowych wydaje si waciwe zaproponowanie nieco zmodyfikowanego zestawienia: MODELE BEZPIECZESTWA w stosunkach midzynarodowych

77

multilateralne: - sojusze (i odstraszanie potencjalnego agresora si militarn konwencjonaln i/lub nuklearn) - zbiorowa samoobrona (sojusz wielostronny wyposaony w efektywn wspln organizacj militarn) - rwnowaga si (taki ukad si midzy pastwami, w ktrym siy te rwnowa si, przeciwdziaajc zbytniemu wzrostowi siy ktregokolwiek pastwa lub sojuszu) - bezpieczestwo zbiorowe (wszystkie pastwa nalece do tego systemu gwarantuj sobie wzajemne bezpieczestwo, cznie z uyciem siy przeciwko pastwu, ktre prbowaoby przemoc podway podstawy systemu, nawet, gdyby byo ono uczestnikiem tego systemu) - rzd ponadnarodowy (integracja polityczno-wojskowa) subordynacyjne: - supremacja mocarstw (uzalenianie od siebie przez mocarstwa innych pastw w zamian za ewentualne udzielenie im ochrony) unilateralne: - neutralno (wyrnienie tzw. niezaangaowania", bdcego w praktyce polityk neutralnoci wyposaon tylko w dodatkowe zaoenia ideologiczne, motywowane mogoby by ju raczej jedynie wzgldami historycznymi) - izolacjonizm. Sama zasadno tak skonstruowanej typologii modeli bezpieczestwa oparta jest na rozrnieniach innych badaczy problematyki, ktre zostay przedstawione na wstpie tego rozdziau. Zaproponowana typologia rozrnia metody multilateralne i unilateralne (jako zasadnicze w swej istocie) uzupenione o metod subordynacyjn jako metod szczegln, nie dajc si zaklasyfikowa bezporednio do adnej z pozostaych (multilateralnych/ koordynacyjnych czy unilateralnych - w rnym stopniu przecie czcych dziaania jednostronne z koordynacyjnymi). Std wic wymaga ona odrbnego potraktowania, lecz w bezporednim odniesieniu do pozostaych.

78
Wyodrbnienie metod subordynacyjnych jest uzasadnione szczegln rol, jak w stosunkach midzynarodowych odgrywa supremacja mocarstwa (zazwyczaj dysponujcego rozleg stref wpyww), co w istotny sposb odrnia je od metod unilateralnych, wybieranych przez pastwa mniejsze, ktre te licz gwnie na wasne siy (nie bez znaczenia s przy tym gwarancje midzynarodowe w przypadku neutralnoci) i mog by stosunkowo silne, lecz nie pretenduj (nie majc na og tak wielkich moliwoci) do rozcigania przestrzennej wizji swego bezpieczestwa daleko poza wasne terytorium. Metody subordynacyjne odrni naley take od metod multilateralnych. Co prawda, supremacja mocarstwa organizowa moe powstawanie i trwanie okrelonych systemw bezpieczestwa (gwnie regionalnych), ktre ze wzgldu na uczestnictwo w nich okrelonej grupy pastw zyskuj cechy multilateralne, lecz jednak tylko na og odzwierciedlajce si w liczebnoci uczestnikw systemu, a nie w praktyce kolektywistycznej -jest to bowiem, jak wskazuje nazwa, dominacja (hegemonia) mocarstwa, a nie system obrony kolektywnej typu: sojusz, zbiorowa samoobrona, rwnowaga si, bezpieczestwo zbiorowe czy rzd ponadnarodowy. Metody unilateralne (neutralno, izolacjonizm) s przeciwiestwem metod multilateralnych (sojusze, zbiorowa samoobrona, rwnowaga si, bezpieczestwo zbiorowe i rzd ponadnarodowy), organizowanych z udziaem wielu podmiotw midzynarodowych. (Niezaangaowanie take w praktyce nie wykluczao szerokiego wspdziaania midzynarodowego, lecz byo z zasady opozycyjne wobec przymierzy polityczno-militarnych. Co prawda nie kcio si ono z metodami rwnowagi si, bezpieczestwa zbiorowego i rzdu ponadnarodowego, lecz jego wyodrbnienie zyskao niegdy w nauce uznanie ze wzgldu na historyczn specyfik dugoletniego rozwoju ruchu pastw niezaangaowanych). W przedstawionej klasyfikacji odstraszanie" ma znaczenie strategii obronnej (a wic bardziej polityki ni koncepcji zgodnie z rozumieniem raportu na temat koncepcji bezpieczestwa opracowanego w ONZ) mieszczcej si w ramach dziaania sojuszu, ktr zreszt na mniejsz skal stosowa mog rwnie pojedyncze pastwa, take liczce gwnie na wasne siy. Odrnienie zbiorowej samoobrony od sojuszy (zarwno dwu-, jak i wielostronnych) wynika z faktu, e nie wszystkie przecie sojusze zakadaj tworzenie specjalnych organizacji militarnych i podejmowanie bardziej cisej wsppracy wojskowej (m.in. wsplne planowanie obronne, logistyka, czno, standaryzacja uzbrojenia, wsplne wiczenia itd.). Moliwe s oczywicie sojusze sprowadzajce si jedynie do zawarcia porozumie o wzajemnym udzielaniu sobie pomocy dla odparcia ewentualnej agresji, ktre nie zakadaj tworzenia wsplnej infrastruktury obronnej. Przykadem zbiorowej samoobrony jest obecnie NATO - Organizacja Traktatu Pnocnoatlantyckiego. Oczywicie zbiorow sa-

79
moobron wyranie naey take odrnia od bezpieczestwa zbiorowego (o czym ju byo szerzej). Rzd ponadnarodowy moe w praktyce by synonimem daleko zaawansowanej integracji polityczno-militarnej, wyposaonej w organizm ponadnarodowy przejmujcy znaczc cz suwerennoci uczestnikw integracji i dysponujcy si militarn oraz moliwociami realizacji powierzonych mu funkcji. W stosunku do wczeniej omwionych klasyfikacji nie ujte zostao tu rozbrojenie, gdy nawet cakowite rozbrojenie samo w sobie nie zapewni bezpieczestwa - nie zlikwiduje bowiem caego potencjau wojskowego (w tym ludzkiej wiedzy naukowo-technicznej i posiadanych dowiadcze), moliwego do odtworzenia na przyszo. Poza tym jest bardziej polityk bezpieczestwa ni jego koncepcj. Zestawienie to pomija jako metody bezpieczestwa take rwne bezpieczestwo", pokojowe wspistnienie" i wsplne bezpieczestwo", bdce tylko zasadami, punktami odniesienia w teorii i praktyce stosunkw midzynarodowych. Rwnie wymieniony we wczeniejszych klasyfikacjach model KBWE/OBWE nie znalaz tutaj miejsca, gdy jak na razie brak jest moliwoci na tyle skutecznego dziaania instytucji OB WE, ktre mogoby da podstawy do wyboru tego modelu zamiast dotychczas stosowanych w praktyce i sprawdzonych w wielu przypadkach metod. Take w zakresie teorii brak jest jeszcze uzgodnie, co do jego perspektywicznego powoania oraz zakresu jego dziaania. Wyraony pogld nie ma na celu deprecjonowania modelu KBWE/OBWE jako ewentualnie przyszego, rozwaanego od lat, modelu bezpieczestwa europejskiego. Zauway naley przy tym, e problematyce tej powicanych jest wci wiele publikacji oraz, e dyskusje dotyczce idei budowy" oglnoeuropejskiej architektury bezpieczestwa pozostaj szczeglnie oywione od przeomu lat osiemdziesitych i dziewidziesitych, zapocztkowujcych proces zmiany midzynarodowego ukadu si (por. Ullman 1991; Rusi 1991; Lucas [ed.] 1993; Ghebali, Sauerwein 1995; Nowak 1995). Oceniajc jednak realnie zasadno wyodrbniania modelu KBWE/OBWE obecnie (a nie perspektywicznie) dostrzega naley zarwno trudnoci jego ustanowienia, jak rwnie niedookrelono jego odrbnoci w stosunku do zasadniczych metod bezpieczestwa wypracowanych w teorii stosunkw midzynarodowych. Z klasycznego" punktu widzenia wydaje si, e brak jest jak dotd na tyle nowatorskiego jego teoretycznego skonstruowania, ktre pozwalaoby odrnia go chociaby od metody rwnowagi si czy bezpieczestwa zbiorowego. Ide tego perspektywistycznego modelu pozostaje na og bezpieczestwo zbiorowe w ujciu regionalnym, a wic modelju znany.

80
Podobnie jak to ma miejsce w przypadku oywienia dyskusji nad przebudow" europejskiej architektury bezpieczestwa, take w odniesieniu do bezpieczestwa wiatowego proces zmiany midzynarodowego ukadu si doprowadzi do rozpoczcia wielkiej debaty. Dotyczc reformy ONZ, trwa ona wrd politykw, naukowcw i publicystw (por. Boutros-Gali 1992; Evans 1994; Tinbergen 1991; Uruhart, Childers 1990,1994,1991; Lyons 1994; Schroeder 1994a; Urquhart 1991/1992; oraz powicony ONZ zeszyt 1 Spraw Midzynarodowych" 1995). Ten ciekawy temat jest na tyle obszerny, i wymagaby szerszego potraktowania, ktre w przypadku tego opracowania naruszyoby jednak struktur zasadniczego zamysu pracy - przedstawienia wspczesnego rozumienia bezpieczestwa. Z uwagi na skupienie si w tym opracowaniu na istocie i znaczeniu bezpieczestwa w stosunkach midzynarodowych, rozpatrywanemu jako kategoria teoretyczna, szersze omawianie zasadniczych poszczeglnych koncepcji bezpieczestwa na tle konkretnych aspektw politycznych i militarnych ewolucji systemu bezpieczestwa wiatowego (w szczeglnoci zwizanych ze zmianami doktrynalnymi oraz procesem formuowania nowej koncepcji bezpieczestwa europejskiego i bezpieczestwa wiatowego) wydaje si w zwizku z tak przyjtym zaoeniem mao uzasadnione. Bardziej pomocne dla dalszych rozwaa powinno by raczej zachowanie przejrzystoci" zaprezentowanych klasyfikacji oraz wycignicie kilku wnioskw oglnych. Koncepcji bezpieczestwa midzynarodowego nie mona odrywa od rzeczywistego ukadu si w stosunkach midzynarodowych, na ktry skada si stan i zarazem proces oddziaywania pastw na rnych paszczyznach ich aktywnoci (politycznej, militarnej, ekonomicznej, prawnej, naukowo-technicznej, kulturowej, humanitarnej i innych) [por. Rotfeld 1990: 33]. Midzynarodowy ukad si ma dynamiczny charakter. Zasadniczym czynnikiem jego dynamiki jest cige cieranie si interesw rnych pastw. Std rne preferencje w wyborze przez pastwa okrelonych modeli bezpieczestwa w zmieniajcych si uwarunkowaniach na scenie midzynarodowej. Stwierdzi dzi mona, e dezaktualizuje si ju model supremacji (dominacji, hegemonii), m.in. dlatego, e wspczesne prawo midzynarodowe zakazuje dotychczas stosowanych rodkw jego realizacji (Berent 1987: 54-55). Bezpieczestwo subordynacyjne znajduje jednak jeszcze zastosowanie w skali lokalnej czy regionalnej (na przykad stosunkowo trwaa hegemonia USA na zachodniej hemisferze" [tame, s.65|). Poza przeminiciem kategorii niezaangaowania" (w rozumieniu modelu bezpieczestwa, a nie ewentualnego trwania ruchu pastw o szerszej orientacji ideologicznej), rwnie model izolacjonizmu staje

81
si ju kategori historyczn. Metody neutralnoci oddziauj pozytywnie w rodowisku midzynarodowym, jednak odnosz si, co zrozumiae, do pojedynczych (dokadniej to ujmujc nielicznych) pastw, ktre decyduj si polega w swej polityce bezpieczestwa wycznie na wasnej sile i (lub) gwarancjach pozostaych pastw (gwnie mocarstw). Midzynarodowy system bezpieczestwa pozostaje wci oparty na koncepcji rwnowagi si i strategii odstraszania. Istotn rol odgrywaj jednoczenie sojusze polityczno-wojskowe. Jakkolwiek maj one swoich przeciwnikw, zarzucajcych im prowadzenie tradycyjnej polityki siy (por. Burton 1965: 170), utrat elastycznoci (por. Northedge, Grieve 1971: 366) i zaleno od interesw supermocarstwa (por. P. Nailor, Problems ofSecurity in Europ, w: Twitchett [ed.] 1971: 110-140) Ocenia si, e sojusze majce na celu kolektywn obron, s w istocie amalgamentem idei bezpieczestwa zbiorowego i rwnowagi si z przewag tej ostatniej (Biele 1983: 119). Obecnie funkcjonujcy model rwnowagi si nie ma jednak wiele wsplnego z t klasycznie pojt koncepcj (por. Kissinger 1957; take Jervis 1979; Bierzanek 1985:62-68; astawski 1989: 39-41; Kondziela 1974: 116-124; Stefanowicz 1982; Kupchan, Kupchan 1991). Podczas odprenia moe on peni funkcje pozytywne, jednake w okresach napi prowadzi do rozwoju wycigu zbroje. W warunkach rosncej wspzalenoci pastw zapewnienie bezpieczestwa (traktowanego ju coraz powszechniej jako niepodzielne) wymaga dziaa kooperatywnych, wykraczajcych poza samo tylko ograniczanie zbroje czy nawet rozbrojenie. Jak dotd nie udao si jednak stworzy efektywnego modelu bezpieczestwa zbiorowego, ktre (podobnie jak niezrealizowane dotd koncepcje rzdu czy pastwa wiatowego) pozostaje wci tylko w sferze idei. Gwn myl zaoe koncepcji bezpieczestwa zbiorowego sprowadzi mona do nastpujcego zapisu: bezpieczestwo zbiorowe = pozytywnie rozumiane bezpieczestwo narodowe ogu pastw danego systemu midzynarodowego + bezpieczestwo midzynarodowe + pokj midzynarodowy. Jest to wic najpeniejszy system bezpieczestwa midzynarodowego. Praktyka pokazuje jednak przy tym, e najtrudniejszy do osignicia (niepowodzenia w tym zakresie zarwno Ligi Narodw, jak i ONZ). Dostrzec atwo mona pewne prawdopodobiestwo jego ustanowienia w systemie rwnowagi si, kiedy aden z podmiotw stosunkw midzynarodowych nie przewysza w pojedynk siy reszty pozostaych. W tym kontekcie mao realna wydaje si moliwo powodzenia takiego systemu w czasach po II wojnie wiatowej, jakie zapocztkoway er nuklearn. Trudno bowiem o gwarancj zaistnienia zawsze

82
takiej sytuacji, kiedy siy pastw pokojowych bd zdolne przeciwstawi si sile potnego agresora. Wobec rosncej wspzalenoci pastw i realnej wci groby uruchomienia nagromadzonych potencjaw militarnych (nie wyczajc broni masowej zagady) koniecznoci pozostaje denie caej spoecznoci midzynarodowej do osignicia trwaego, rzeczywistego poczucia bezpieczestwa. Model bezpieczestwa zbiorowego, jako idea, pozostaje w tym aspekcie zarwno wyznacznikiem, jak i problemem budzcym liczne kontrowersje. Zaoy wic z duym prawdopodobiestwem mona, e proces wypracowywania porozumienia w jego zakresie, a nastpnie wprowadzania go w ycie bdzie dugotrway (o ile w ogle moliwy do przeprowadzenia) i z ca pewnoci w przecigu tego czasu nie zastpi efektywnych i sprawdzonych ju metod gwarantowania bezpieczestwa, spord ktrych zasadnicze znaczenie odgrywa wci sprzymierzanie si (sojusze) w poczeniu oczywicie z trosk o umacnianie wasnych si.

Zakoczenie

Koczc to krtkie opracowanie podkreli naley konieczno pozytywne- I go, a wic szerokiego pojmowania bezpieczestwa, ktrego istot w tym rozumieniu jest nie tylko pewno trwania danego podmiotu, lecz take pewno V posiadania przez niego swobd rozwojowych, co zwizane jest z moliwociami zaspokajania ywotnych potrzeb, decydujcych w efekcie o jakoci (a bywa take, e w konsekwencji i o samym fakcie) tego trwania. Bezpieczestwo midzynarodowe, bdce niejako wypadkow interesw i polityki bezpieczestwa pastw, nie tylko w sposb wyrany odzwierciedla powikszajc si wspzaleno pastw w stosunkach midzynarodowych, lecz take z uwagi na naturaln dynamik tych stosunkw przesdza o dynamicznym charakterze bezpieczestwa pastw i narodw, ktre traktowane by musi nie tylko jako stan, lecz take (a raczej przede wszystkim) jako proces. Wic si cile z rozwojem cywilizacyjnym, w efekcie ktrego bezpieczestwo poszerza swj zakres przedmiotowy i przestrzenny (coraz wiksza wspzaleno, take w kwestiach ewentualnego zniszczenia), pozostanie ono zawsze wzgldne (zalene zarwno od postpu naukowo-technicznego, jak i cigej dynamiki stosunkw midzynarodowych) i to nie tylko z uwagi na swj dynamizm, wzrost zakresu przedmiotowego i przestrzennego, lecz take ze wzgldu na subiektywizm jego postrzegania i, co w dodatku wane, stae denie pastw i narodw do polepszania swego bezpieczestwa (czsto rozmylnie kosztem innych), stawianego ponad szerzej rozumiane bezpieczestwo midzynarodowe. W tym aspekcie bezpieczestwo pozostanie wic kategori otwart", wci poszerzajc swe zakresy, nieustannie dynamiczn. Przypisujc bezpieczestwu charakter kategorii otwartej" narazi mona si atwo na zarzuty, e taki sposb jego rozumienia mgby w efekcie przesdzi, e wszystko zwizane jest z bezpieczestwem, co oczywicie byoby przesad. S bowiem inne wartoci i kategorie, ktre doskonale utosamia mog warunki suce swobodnemu rozwojowi i podnoszeniu poziomu ycia (wskaza mona chociaby na demokracj). W stwierdzeniach tych nie ma jednak bdu, bowiem przyjmujc pozytywne (szerokie) rozumienie bezpieczestwa uwzgldnia naley i demokracj i postp spoeczny, i szereg innych wartoci (czsto nawizujc wrcz do sprawiedliwoci - cho zauway naley, e bywa ona rnie rozu-

to

V7

'J

84
miana), ktre suy maj w efekcie umacnianiu poczucia pewnoci nie tylko fizycznego trwania, lecz trwania opartego na wolnoci i moliwociach zaspokajania ywotnych potrzeb. Ponadto, co waniejsze, zauway naley pozytywny aspekt wspdziaania midzynarodowego w zakresie wzajemnie wspzalenego rozwoju, a z drugiej strony niebezpieczestwa wynikajce z rnic i sprzecznoci interesw czsto pozapolitycznych (lub tylko w ograniczony sposb majcych cechy stricte polityczne), ktre prowadz do napi midzynarodowych wcznie z metodami siowego realizowania celw politycznych. Std wic stwier~ dzi mona, e problem bezpieczestwa ley w jego zagroeniach. Z jednej bo-^wiem strony splot i eskalacja czynnikw z natury pozamilitarnych (a nawet pozapolitycznych) prowadzi moe do uruchomienia si militarnych przeciwko nienaruszalnemu trwaniu danego podmiotu, a z drugiej strony jego nienaruszalne trwanie osabiane moe by ograniczeniem swobd rozwojowych, co prowadzi moe do zalenoci od innych podmiotw (w skrajnych przypadkach wrcz zagraajcej nienaruszalnemu trwaniu), a w kadym razie do ograniczenia moliwoci zaspokajania ywotnych (wic zwizanych z trwaniem) interesw. Nadajc bezpieczestwu bardzo szerokie spektrum zakresu przedmiotowego zwrci take naley uwag na realne istnienie jego trzech zasadniczych wymiarw (jednostkowego, narodowego i midzynarodowego), ktre pozostaj ze sob w cisych relacjach wspzalenoci. Co do podstaw ich wyrniania nie moe chyba by wtpliwoci. Powaniejsze obawy wzbudzi mogoby natomiast zaoenie ich wspzalenoci (cho nie bezwzgldne, jak to wykazano). Tu jednak sprecyzowa naley, e wspzaleno ta odnosi si przede wszystkim do pozytywnego rozumienia bezpieczestwa. W tym rozumieniu istnieje cisy zwizek midzy bezpieczestwem jednostkowym (mogcym by utosamianym z prawami i wolnociami czowieka), narodowym (samostanowienie, integralno terytorialna, swobody rozwojowe itp.) oraz midzynarodowym (nie tylko brak wojen zagraajcych fizycznemu trwaniu, lecz take pokojowa wsppraca midzynarodowa dla rozwizywania wsplnych problemw, a take gwarantowania swobodnego rozwoju pastw oraz narodw) i przyzna naley, e brak pozytywnych aspektw w ktrym z wyrnionych wymiarw osabia pozytywny (szeroki) sens pozostaych. Tak szeroko rozumiane sprzenie pozytywnych aspektw trzech zasadniczych wymiarw bezpieczestwa pozostaje oczywicie ide. Na przeszkodzie jej realizacji stoi wiele problemw, wrd ktrych zauway mona m.in. jeden z problemw podstawowych dotyczcy samego tylko wymiaru narodowego (pastwowego) bezpieczestwa. Jego odzwierciedleniem jest istniejca wci sprzeczno midzy prawem narodw do samostanowienia a prawem pastw do integralnoci terytorialnej. Problem ten jakkolwiek moe by rozpatrywany wewntrz" wymiaru narodowego (pastwowego), wie si

55
jednak z pozostaymi wymiarami bezpieczestwa wyrazicie odzwierciedlajc ich wspzaleno, ale i jednoczenie (co chodno, lecz nie bez alu trzeba przyzna) niemotiwo zrealizowania zarysowanej idei. Problem sprzgajcych si na pozytywne rozumienie bezpieczestwa jego trzech zasadniczych wymiarw wie si w duym stopniu z zasadnoci dokonywania rozrnienia midzy bezpieczestwem a pokojem w stosunkach midzynarodowych. Jak ju wykazano nie kady pokj jest pokojem bezpiecznym. Aspekt wymiarw bezpieczestwa pozwala okreli pozytywny pokj jako stan (cho rwnie jako proces) bez wojny, ale zarazem warunki, w ktrych w moliwie peny sposb realizowany jest pozytywny sens bezpieczestwa w jego wymiarze nie tylko midzynarodowym, lecz take wymiarach: narodowym (samostanowienie, integralno terytorialna, swobody rozwojowe itd.) i jednostkowym (poszanowanie przez wadze pastwowe podstawowych praw i wolnoci czowieka). I w tym przypadku zauway mona, e w skali uniwersalnej brak jest jak dotd realnych perspektyw osignicia powszechnego pokoju bezpiecznego (w najbardziej pozytywnym rozumieniu bezpieczestwa). Niemniej jednak w skali regionalnej jest moliwy do osignicia pokj, ktry harmonizuje w duym stopniu (bo zapewne nie do koca) z wyrnionymi wymiarami bezpieczestwa. Wydaje si, e jest to bardziej moliwe, anieli pene osignicie bezpieczestwa w jego wszystkich wymiarach z uwagi przecie na jego wzgldno. Nawet w czasie pokoju rny jest stan bezpieczestwa poszczeglnych pastw i narodw, ktry w dodatku zmienia si na skutek obiektywnych procesw zwizanych tak z naturaln dynamik stosunkw midzynarodowych, jak i postpem naukowo - technicznym, zmiennoci potrzeb itd. Tylko ide w zwizku z tym pozostanie - zapewne jeszcze dugo - koncepcja systemu bezpieczestwa zbiorowego. Moliwo jej urzeczywistnienia w mniejszej ni kontynentalna skali nie zapewni realizacji jej zaoe. Nawet zreszt urzeczywistnienie tej koncepcji w jej regionalnej skali nie wyeliminuje wzgldnego charakteru bezpieczestwa, zalenego przecie zarwno od czynnikw spoza tego systemu, jak i z wewntrz, a ponadto zwizanego ze zmian priorytetw w zakresie bezpieczestwa ze wzgldu na modyfikujcy je istotnie czynnik czasu (odzwierciedlajcy si chociaby w postpie naukowo-technicznym). Fakty te nie mog jednak zwalnia narodw od prb podejmowania wysikw na rzecz umacniania swego bezpieczestwa, ktrego wspczesny sens tkwi w dziaaniach kolektywnych i ktremu przywieca powinna wanie idea bezpieczestwa zbiorowego. Istot postulowanego systemu bezpieczestwa zbiorowego w Europie musi by, poza zacigniciem formalno-prawnych zobowiza, rwnie pogbienie wspzalenoci pastw tego regionu i to nie tylko w kwestiach wojskowych.

86
Obok wspdziaania w zakresie dziaalnoci wojskowej (ograniczanie zbroje, ich redukcje i kontrola, budowanie zaufania poprzez rozszerzanie rodzajw i zakresu dziaania rodkw temu sucych, zmiany doktryn na rzecz obrony nieofensywnej) konieczne jest dla budowy nowego systemu rwnie szeroko rozumiane wspdziaanie polityczne, ekonomiczne, prawne, kulturalne itd. Potrzebne s wic wsplne podstawowe interesy i wartoci oparte na silnych podstawach demokracji, ktre musz obj wszystkie pastwa europejskie. Dla stworzenia oglnoeuropejskiego systemu bezpieczestwa zbiorowego niezbdne jest uczestnictwo w nim nowych form organizacji pastwowych narodw byego ZSRR, bez ktrych bezpieczestwo zbiorowe traci sens. Elementy regionalizmu tego systemu musz by ponadto sprzone z uniwersalizmem bezpieczestwa wiatowego (ONZ) ze wzgldu na pogbiajc si wspzaleno pastw, ktrej efektem stao si wrcz przyznanie faktu niepodzielnoci bezpieczestwa i pokoju midzynarodowego. Wycigajc jeszcze na zakoczenie kilka oglniejszych wnioskw zauway mona, e wspczesny (od II wojny wiatowej) rozwj myli w zakresie problematyki bezpieczestwa zwizany jest zarwno z dowiadczeniami dwch wojen wiatowych w tym stuleciu, jak rwnie (i to w coraz wikszym stopniu) z rozwojem doskonalonych wci rodkw masowej zagady, co szczeglnie w czasach konfrontacji Wschd-Zachd" nie raz ju stawiao wiat na krawdzi nowej wojny wiatowej. Proces zmiany midzynarodowego ukadu si, jaki rozpocz si na przeomie lat osiemdziesitych i dziewidziesitych w Europie, otwiera now epok w stosunkach midzynarodowych. Jakkolwiek nie jest moliwe oczywicie do wykluczenia w dajcej si przewidzie perspektywie powane starcie nuklearne (gosy odmienne nie mog by traktowane powanie, dopki istniej potne arsenay tej broni, rnice interesw mocarstw oraz naturalna dynamika stosunkw midzynarodowych), to jednak coraz wicej uwagi skupia si obecnie (i susznie) na szeregu pozamilitarnych zagroeniach dla bezpieczestwa. Suszno takiego rozumowania pozostaje nie tylko w zgodzie z pozytywnym (szerokim) rozumieniem bezpieczestwa w aspekcie zaspokajania ywotnych potrzeb rozwojowych pastw i narodw, lecz take w aspekcie dostrzegania w coraz wikszym stopniu pozamilitarnych czynnikw niebezpieczestw: zarwno tych sensu stricto, dziaajcych natychmiastowo (np. ekologicznych), jak i tych, ktre w efekcie ich splotu i eskalacji stanowi mog o uruchomieniu si zbrojnych dla realizacji interesw (w tym przypadku sprzecznych) pastw i narodw (np. wanie narodowociowe, wzrost nacjonalizmw), co w sytuacji wzrostu wspzalenoci midzy narodami stwarza zagroenia szerszego wj .iiaru.

87
Pozamilitarna sfera bezpieczestwa, odzwierciedlajc w szeroki sposb powikszajc si wci wspzaleno bezpieczestwa midzy narodami, wskazuje dobitnie na rol wzajemnego zaufania w stosunkach midzynarodowych. Bez wtpienia wanie na nim opierane musz by denia do osignicia pozytywnych aspektw bezpieczestwa. Rozbrojenie i redukcje zbroje, jakkolwiek bardzo na og wymierne pod wzgldem zmian ilociowych w potencjaach militarnych, pozostaj o wiele mniej wymierne jakociowo i to nie tylko z uwagi na trudnoci oceny bilansowanych si oglnego raenia, lecz przede wszystkim z uwagi na fakt, e nie s one w swej istocie (a tym samym i zbrojenia) pozytywne lub negatywne. Pamita bowiem naley, e sia militarna chroni moe przed zagroeniami dla bezpieczestwa, jak rwnie, e jej redukcje wcale nie s istot bezpieczestwa i midzynarodowego pokoju, o ile nie wi si z powikszaniem wzajemnego zaufania i rozwojem pokojowej, wzajemnie korzystnej wsppracy midzynarodowej. Tym bardziej pacyfizm, jako jednostronne wyrzeczenie si siy militarnej, stanowi moe tylko przykad bardzo niebezpiecznego, a niekiedy wrcz zgubnego mylenia. Jak dugo bowiem istnie bd rne podmioty wzajemnych stosunkw (dotyczy to take sfery stosunkw midzynarodowych), tak dugo proporcje ich wzajemnej siy stanowi bd ogromnej wagi czynnik wpywajcy na stan ich stosunkw. W warunkach osigania wzajemnego zaufania oraz dostrzegania wsplnoty interesw bezpieczestwa sia ta odgrywa bdzie oczywicie inn rol anieli w ukadach antagonistycznych lub nawet tylko wzgldnie neutralnych. Zawsze jednak pozostanie obecna jako jeden z gwnych czynnikw wpywajcych na dynamik stosunkw midzynarodowych (z uwagi choby na fakt postrzegania pierwszoplanowo swego bezpieczestwa ponad bezpieczestwem innych podmiotw spoecznoci midzynarodowej). Zauway naley w zwizku z tym ogromn rol reguy wzajemnoci, jaka przywieca powinna narodom w poszukiwaniu sposobw organizowania swego bezpieczestwa. Od tego, czy interesem ich pozostawa bdzie osignicie bezpieczestwa razem ze sob czy przeciwko sobie, zalee bdzie stan (i dynamika) bezpieczestwa midzynarodowego. Regua ta umacniana jest poprzez zawizywanie si trwaych zwizkw wspzalenoci midzy pastwami, lecz nie tylko tych powstajcych niezalenie od ich woli (obiektywnie w stosunkach midzynarodowych), a raczej tych wynikajcych z rozmylnych decyzji. Wzrost zakresu powiza (gospodarczych i innych), przywizanie do wsplnych wartoci i gotowo ich wsplnej ochrony (demokracja, prawa i wolnoci czowieka itd.) oraz wzajemne otwarcie daj podstawy regule wzajemnoci dla ochrony wsplnych interesw.

88

89
Ostatni z refleksji, jaka zakoczy moe te rozwaania, niech stanie si stwierdzenie, e mimo rnego pojmowania i definiowania bezpieczestwa na przestrzeni dziejw jego istota pozostanie wci niezmienna. Jakkolwiek nieskoczony rozwj myli ludzkiej przynosi bdzie rne okrelenia bezpieczestwa (zalene od postpu cywilizacyjnego, biecych potrzeb i problemw stojcych przed spoecznoci midzynarodow), bdzie ono kategori odnoszon do otwartego katalogu znacze, okrelonych tak podstawowymi determinantami, jak: warto, cel, interes, warunki, stan i inne. Bdzie wic centraln kategori teorii i praktyki stosunkw midzynarodowych oraz wielu innych nauk zajmujcych si badaniem ycia spoecznego. Jego istot pozostanie zawsze jednak pewno nienaruszalnego trwania, ktra poprzez postrzeganie rnorodnych dla niego zagroe wykracza poza krtkowzroczne, doranie pojmowane przeycie.

Problemem w tym zakresie sta si zawsze moe pojcie i poczucie sprawiedliwoci. Sprawiedliwy pokj i sprawiedliwe bezpieczestwo (odnoszone do ich aspektw pozytywnych) znacz inaczej ni tylko pokj i bezpieczestwo dajce jedynie pewno fizycznego przetrwania. W tym rozumieniu problem sprawiedliwoci moe oczywicie prowadzi (i tak bywa) do wojen. Take dyplomacja stawiajca sobie za cel tylko ochron pokoju (co na og jest podawane) okaza si musi krtkowzroczn. Kwesti czasu pozostaje zawsze ujawnienie si negatywnych skutkw realnych krzywd oraz poczucia niesprawiedliwoci podmiotw stosunkw midzynarodowych (wielu pocztkowo wrcz nieuznawanych) dla stanu bezpieczestwa midzynarodowego. Dyplomacja moe zreszt stawia realizacj partykularnych (czsto wrcz kccych si z regu wzajemnoci) interesw ponad interesami pokoju, a ju w kadym razie interesami innych pastw i narodw. I w tym stwierdzeniu powraca wic aspekt indywidualnej siy pastw jako czynnika mogcego suy tak umacnianiu, jak i osabianiu pozytywnie rozumianego bezpieczestwa midzynarodowego, a zawsze okrelajcego rang oddziaywania dyplomatycznego. Traktujc si (polityczn, gospodarcz, militarn i inne) jako niezaprzeczalny, niezwykle doniosy czynnik okrelajcy pozycj, moliwoci i aspiracje podmiotw stosunkw midzynarodowych, oraz jako jeden z wanych czynnikw naturalnej dynamiki tych stosunkw, skonkludowa mona, e sposobem osigania bezpieczestwa w aspekcie czynnika siy moe by uwiadomienie sobie znaczenia (siy oddziaywania) reguy wzajemnoci, a tym samym oparcie mocy kadego podmiotu stosunkw midzynarodowych na ich wsplnej sile: zarwno przywizania do wsplnych wartoci i determinacji ich obrony, sile bdcej kumulacj si wsplnych i sile wsplnych interesw. Byby to system, w ktrym sia jego poszczeglnych podmiotw czyni si caoci, sia ogu za czyni mocnymi jego uczestnikw poprzez osignicie trwaej pewnoci sensu przestrzegania, bdcej w interesie wszystkich, reguy wzajemnoci. Pojcie bezpieczestwo" na trwae wplecione jest w dzieje ludzkoci - w losy indywidualnych ludzi, narodw i pastw oraz szeroko rozumianej spoecznoci midzynarodowej. Przejawia si w yciu codziennym, polityce i wielu dyscyplinach naukowych. Pojmowane jako warto bywa rnie rozumiane. Rozpatrywane w kontekcie warunkw (danego stanu rzeczy, stopnia zagroe) ujawnia wielo ocen i rnice interesw. Traktowane jako interes wzbudza szczeglne kontrowersje (wrcz sprzecznoci interesw) i jako interes ywotny (bezwzgldny) zakada szczegln determinacj postaw i dziaa (zarwno w zakresie konfrontacyjnoci, jak i kompromisowoci) na rzecz swej realizacji.

Walcz - Warszawa, marzec 1996 r.

91

Modele

Model 1. Istota oglnego pojcia bezpieczestwo"

gwarancje < nienaruszalnego przetrwania

swobody rozwoju

(wzrost zakresu przedmiotowego i przestrzennego, zmienno w czasie, wzgldno)

Pewno
n lub

b\

92

93

Model 2. Istota bezpieczestwa narodowego

Model 3. Gwne uwarunkowania doktryny (i strategii) w bezpieczestwa

bezpieczestwo - narodowe

doktryna strategia zewntrzne

wewntrzne

(wzrost zakresu przedmiotowego i przestrzennego, wzgldno, zmienno w czasie, subiektywizm i obiektywizm postrzegania)

rywalizacja rnice interesw sprzecznoci midzymocarstwowe

racja stanu < er narodoW

geopolityka (geostrategia) polityczno-terytorialne status quo

94

95

Model 4, bota bezpieczestwa midzynarodowego

Model 5. Pionowe relacje midzy wymiarami bezpieczestwa

swobodny rozwj
przetrwanie pokojowa wsppraca midzynarodowa
Drzestrzennego, wzgldno, ktywizm i obiektywizm)

warto warunki

96

97

Model 6. Pozioir relacje midzy wyimwBni bezpieczestwa

Modd 7. Istoto pokoju

C ) WO^M * pokj => wsppraca midzynarodowa .negatywny pozytywny

98

99

Model 9. System bezpieczestwa midzynarodowego

istota: interesy pastw

zdolnoci adaptacyjne i moliwo ewolucji \ dynamika wewntrzna (wzgldna stabilizacja) czynniki destruktywne

mp pr O m i

interes

y Pastw

terytorialne status quo

polityczno-

regulacje stosunkw midzynarodowych

mechanizmy ochrony bezpieczestwa

p o d s t a w y

100

Model 10. Ewolucja doktryn w zakresie bezpieczestwa

Bibliografia
Abriistung, Argumente Ansdtze Wege. Probleme des Friedens. Frankfurt am. Main 1985. Abriistung und internationale Sicherheit. Handbuch. Berlin 1988. Allen Pierre, Kjell Goldmann (eds), The End ofthe Cold War. Evaluating Theories of International Relations. Martinus Nijhoff Publishers. Dordrecht 1992. Allison Graham, Treverton Gregory F. (eds), Rethinking America's Security: Beyond Cold War to New World Order. New York 1992. Alternatwe Methodsfor International Security, Carolyn M. Stephenson (ed.). University Press of America. Washington 1982. Alting von Geusau Frans A. M., Pelkmans Jacues (eds), National Economic Security. John F. Kennedy Institute. Tilburg 1982. Anio Wodzimierz, Geneza i rozwj procesu globalizacji. COM SNP. Warszawa 1989. Sprzecznoci interesw w systemie globalnym. Sprawy Midzynarodowe", 1988, z. 9. Aron Raymond, Paix et guerre entre les nations. Paris 1962. Pokj i wojna midzy narodami (teoria). Tumaczenie Adam Mielczarek. Centrum im. Adama Smitha. EXIT. Warszawa 1995. Ashley Richard K., The Political Economy ofWar and Peace: The Sino-SovietAmerican triangle and the modern security problematiue. Printer. London 1980. Ashley Richard, Political realism and human interests. International Studies Quarterly", June 1981, vol. 25, no. 2. The poverty ofneorealism. International Organization", Spring 1984, vol. 38, no. 2. Axelrod Robert, The Evolution ofCooperation. Basic Books. New York 1984. Ayoob Mohammed, The Third World Security Predicament: State-Making, Regional Conflict and the International System. Lynne Rienner. Boulder 1995. Baldwin David A., Economic Statecraft. Princeton University Press. Princeton 1985. Paradoxes of Power. New York 1989.

czynniki zmienne postp naukowo-techniczny wypadkowa (napicia) napi doktryny (i strategie) bezpieczestwa interesy mocarstw stan i dynamika stosunkw midzynarodowych wypadkowa (odprenie) odprenia

system bezpieczestwa midzynarodowego czynniki wzgldnie stae

102
(ed.), Neorealism and Neoliberalism: the Contemporary Debat. New York 1993. Security studies and the end ofthe cold war. World Politics," October 1995, no. 48, s. 117-141. Bali M, Killough H., International Relations. London 1956. Barash David P., Introduction to Peace Studies. Wadsworth Publishing Company. Belmont 1991. Baylis John, Booth Ken, Garnett John, Williams PhiI, Contemporary Strategy. Theories and Policies. London 1975. Beaufre Andre, Strategy ofActions. London 1966. Wstp do strategii. Odstraszanie i strategia. Tumaczy z francuskiego Franciszek Dziedzic. Wyd. MON. Warszawa 1968. Beitz Charles, Political Theory and International Relations. Princeton 1979. Beitz Charles R., Herman Theodore (eds), Peace and war. San Francisco 1973. Bellany an, Peace research - means and ends. International Affairs", 1976, no. 1. Towards a theory ofinternational security. Political Studies", 1981, vol. 29, no. 1. BeloffM., The Great Powers. New York 1959. Berent Zbigniew, Pokj midzynarodowy i bezpieczestwo prba definicji. Sprawy Midzynarodowe", 1988, z. 6. Modele bezpieczestwa midzynarodowego. Sprawy Midzynarodowe", 1987, z. 3. Bei kowitz Morton, Bock P. G. (eds), American National Security. A Reader in Theory on Policy. New York 1965. Betts Richard K., NATO Deterrence Doctrine. Los Angeles 1985. Nuclear Blackmail and Nuclear Deterrence. Washington 1987. Bezpieczestwo midzynarodowe w Europie rodkowej po zimnej wojnie. Jzef Kukuka (red.). Uniwersytet Warszawski. Instytut Stosunkw Midzynarodowych. Warszawa 1994. Bezpieczestwo narodowe Polski: geopolityczne i geoekonomiczne uwarunkowania. Edward Haliak (red.). Materiay z Konferencji Polskiego Towarzystwa Nauk Politycznych. Rembertw k. Warszawy, 22 - 23 padziernika 1994 r. Wydawnictwo Adam Marszaek. Toru 1995. Bezpieczestwo Polski w zmieniajcej si Europie. Departament Studiw Strategicznych MON. Wydawnictwo Adam Marszaek. Warszawa - Toru 1994. Bezpieczestwo zbiorowe. Ludwik Ehrlich (red.). Lww 1935. Biele Stanisaw, Modele bezpieczestwa midzynarodowego w nauce brytyjskiej. Sprawy Midzynarodowe", 1983, z. 10.

103
Midzynarodowy ad polityczny jako funkcja rwnowagi si w stosunkach Wschd, Zachd. Sprawy Midzynarodowe", 1987, z. 4. Polityczne rodki i sposoby ochrony pokoju midzynarodowego. Sprawy Midzynarodowe", 1990, z. 6. Polityka zagraniczna a racja stanu. Sprawy Midzynarodowe", 1992, z. 3. Bierzanek Remigiusz, Zasady prawne pokojowego wspistnienia i ich kodyfikacja. PWN. Warszawa 1968. Bezpieczestwo regionalne w systemie ONZ. PISM. Wyd. MON. Warszawa 1977. Wspczesne stosunki midzynarodowe. PWN. Warszawa 1980. Wojna a prawo midzynarodowe. Wyd. MON. Warszawa 1982. Zasada rwnowagi si we wspczesnym wiecie. Sprawy Midzynarodowe", 1985, z. 2. Bierzanek Remigiusz, Jakubowski Jerzy, Symonides Janusz (red.), Prawo midzynarodowe i stosunki midzynarodowe. PWN. Warszawa 1980. Bierzanek Remigiusz, Symonides Janusz, Prawo midzynarodowe publiczne. PWN. Warszawa 1985 (II wyd. zmienione 1992). Blight J. G., The new psychology ofwar and peace: A critiue and an agenda. Political Psychology", 1986, vol. 7, no. 1. Bock P. G., Berkowitz Morton, The emergingfieldofnationalsecurity. World Politics", October 1966, no. 1. Bogomoow Wadimir, Otwarte niebo " - nowy wymiar zaufania. Sprawy Midzynarodowe", 1990, z. 4. Booth Ken, Security in Anarchy: Utopian realism in theory andpractice. International Affairs", 1961, vol. 67, no. 3. Security and emancipation. Review of International Studies", 1991 a, vol. 17. (ed.), New Thinking About Strategy and International Security. HarperCollins. New York 1991. Boulding Kenneth E., Metody i perspektywy bada nad problemami pokoju. Przegld Socjologiczny", 1964, t. XVIII. Boulding Kenneth, Three Faces of Power. Sag. Newbury Park 1989. Boulthoul Gaston, La Paix. Paris 1974. Bourquin Maurice, Leprobleme de la securite internationale. Recueil des Cours", t. 49,1934. Bouruin W. H. (ed.), Collective Security. Paris 1936. Boutros-Ghali B., An Agenda for Peace. New York 1992. Bracher Karl Dietrich, Das Deutsche Dilemma. Leidenswege der politischen Emanzipation. Munchen 1971. Brock Peter, A History ofPacyfism. Princeton - New Jersey 1972.

104
Twentieth-Centwy Pacyfism. New York 1970. Brodie Bernhard, War andPolitics. Macmillan. New York 1973. Brown Chris, International Relations Theory. New Normalne Approaches. Hemel Hempstead. Harvester Wheatsheaf 1992. Brown L. R., Redefining National Security. Washington 1977. Brown Neville, The Future Global Challenge: A predictive study ofworld security 1977-1990. London 1977. Brzeziska Boena, Pojcie wojny i pokoju w polskiej myli politycznej. Studia Nauk Politycznych", 1981, nr 5. Brzeziski Zbigniew, In Quest of National Security. London 1988. Buchan Alastair, The age ofinsecurity. Encounter", June 1963. Buli Hedley, Strategie studies and its crities. World Politics", July 1968, vol. 20, no. 4 (ed.) Intervention in World Politics. Oxford 1985. The Anarchical Society. A Study of Order in World Politics. London 1977. Burton John W., Peace Theory: Preconditions of Disarmament. New York 1962. International Relations. A General Theory. London 1965. Butterfield Herbert, Wight Martin (ed.), Diplomatic Imestigations. London 1966. Buzan Barry, Peace, power and security: contending concepts in the study of international relations. Journal of Peace Research", 1994, vol. 21, no. 2. Common security, non-provocative defence and the future of Western Europ. Reviewof International Studies", 1987, vol. 13, no. 4. People, States and Fear: An Agenda for International Security Studies in the Post-Cold War Era. Hemel Hempstead. Wheatsheaf, Brighton 1991. New patterns ofglobal security in the 2Ist century. International Affairs", July 199la, vol. 67, no. 3. Buzan Barry, Jones Barry R. J. (eds), Change and the Study of International Relations. Pinter. London 1981 Byers R. B., Deterrence in I980's. Crisis and Dilemma. New York 1985. Byers R. B., Larrabee F. S. (eds), Confidence-building Measures and International Security. New York 1987. Cackowski Zdzisaw, Education for peace: Philosophy ofhope against philosophy offear. Dialectics and Humanism", 1986, no. 4. Cannot W., The Wisdom ofthe Body. New York 1932. Carter April, Success and Failure in Arms Control Negotiations. SIPRI. Oxford University Press 1989. Ceadel Martin, Thinking about Peace and War. Oxford - New York 1987. Clark G., Sohn L. B., World Peace Through World Law. Cambridge 1958. Clarke Michael (ed.), New Perspectives on Security. Brassey's. London 1993.

105
Claude Inis L., Jr., Power and International Relations. Random House. New York 1962. Claude Inis L., Comment on political realism revisited. International Studies Quarterly", June 1981, vol. 25. States and the Global System. Hampshire 1988. Clausewitz Carl von, O wojnie. Ksigi I - VIII. Tumaczenie: Augustyn Cichowicz, Leon Wacaw Koc, Franciszek Schoener. Wydawnictwo Test". Lublin 1995. Cofer Ch. N., Appley M. H., Motywacja. Teoria i badania. Warszawa 1972. Cohen R., International Politics. New York 1981. Common Security. A Blueprintfor Survival. The Independent Commission on Disarmament and Security Issues. New York 1982. Common Security. A Programme for Disarmament. The Report of the Independent Commission on Disarmament and Security Issues under the ChairmanshipofOlof Palm. London 1982. Comprehensive Study on Confidence-Building Measures. United Nations. New York 1982. Cornell J., Total Peace: What Makes Wars andHow to Organise Peace. Garden City 1943. Cowen Regina, Security with Nuclear Weapons? Different Perspectives on National Security. SIPRI. Oxford University Press. Oxford 1990. Cowen Karp Regina (ed.), Security Wilhout Nuclear Weapons?: Different Perspectives on National Security. SIPRI. Oxford University Press. Oxford 1991. Cox R., Jacobson H. i in., The Anatomy of Influence. New Haven 1973. Crawford Beverly, The new security dilemma under international economic interdependence. Millennium", 1994, vol. 23, no. 1. Creighton C, Shaw M. (eds), The Sociology ofWar and Peace. New York 1987. Curie Adam, Peace studies. The Year Book of World Affairs", 1976. Czarnocki Andrzej, Pietra Ziemowit Jacek, Wspistnienie pastw. Wstp do midzynarodowych stosunkw politycznych. UMCS. Midzyuczelniany Instytut Nauk Politycznych. Lublin 1988. Daco P., Les triomphes de lapsychanalyse. Paris 1965. Danielski Jan, Neutralno, neutralizacja, neutralizm. Rozwaania semantyczne. Prace z Nauk Spoecznych Uniwersytetu lskiego", L UL, Katowice 1974.

Dawydow W. F., Bezjadiernyje ony i miedunarodnaja biezopasnost. Moskwa 1988. DeBardeleben Joan, Hannigan John (eds), Emironmental Security and QualityAfter Communism. Colorado Westview Press. Boulder 1995.

106
Deklaracja Zgromadzenia Oglnego ONZ o wychowaniu spoeczestw dla pokoju. Sprawy Midzynarodowe", 1979, z. 3, s. 145-147. Detente a rozbrojenie. Wojciech Multan (red.). KiW. Warszawa 1980. Determinanty polityki zagranicznej i midzynarodowej. (Z problematyki funkcji wyjaniajcej i dydaktycznej nauki stosunkw midzynarodowych). Wstp, red. naukowa i koordynacja: Edward J. Payga. COM SNP. Warszawa 1981. Deudney Dan, Dividing realism: structural realism versus security materialism on nuclear security andproliferation. Security Studies", 1993, vol. 1, nos. 2 i 3. Deudney Daniel, The case against linking emironmental degradation and nationalsecurity. Millennium". Journal of International Studies, 1990, vol. 19, no. 3. Development through Disarmament: Toward a Comprehensive Interpretation of Security. Budapest 1987. Dimitrijevi Voin, Pojam bezbednosti u medunarodnim odnosima. Beograd 1973. Dobroczyski Micha, Charakter i formy wspzalenoci pastw i narodw we wspczesnym wiecie. Sprawy Midzynarodowe", 1987, z. 4. Dobroczyski Micha, Stefanowicz Janusz, Polityka zagraniczna. PWN. Warszawa 1984. Stosunki Wschd-Zachd. Struktura tre mechanizmy. PWN. Warszawa 1980. Dobrosielski Marian, Problemy wspczesnych stosunkw midzynarodowych. Sprawy Midzynarodowe", 1973, z. 12. Z teorii i praktyki pokojowego wspistnienia. KiW. Warszawa 1976. Szans i dylematy. KiW. Warszawa 1980. Rewolucja ROZUMU. Sprawy wiata i Polski. Instytut Wydawniczy PAX. Warszawa 1988. Dobrowolski Piotr, Pokojowe wspistnienie w doktrynie i polityce pastw socjalistycznych 1917-1979. (Prace Naukowe U w Katowicach Nr 365). Uniwersytet lski. Katowice 1980. Dokument Konferencji Sztokholmskiej w sprawie rodkw budowy zaufania i bezpieczestwa oraz rozbrojenia w Europie zwoanej zgodnie z odpowiednimi postanowieniami Dokumentu Kocowego Madryckiego Spotkania Konferencji Bezpieczestwa i Wsppracy w Europie (Sztokholm 1986). Sztab Generalny WP. Warszawa 1988. Dokument Spotkania Kopenhaskiego w sprawie ludzkiego wymiaru KBWE. PISM. Warszawa 1990. Dokumenty nauki spoecznej Kocioa. Opra. M. Radwan, L. Dyczewski, A. Stanowski, cz. I. Rzym - Lublin 1987.

/07
Downs George W. (ed.), Collective Security Beyond the Cold War. University of Michigan Press. Ann Arbor, Michigan 1994. Dunn John (ed.), The Economic Limits to Modern Politics. Cambridge Univer- ' sity Press. Cambridge 1990. Duroselle Jean-Baptiste, Toute empire perira. Une vision theoretiue des relations internationale. Paris 1982. Dyke Vernon van, International Politics. New York 1957. Eberstadt Nicholas, Population change and national security. Foreign Affairs", Summer 1991, vol. 70, no. 3. Ehrlich Ludwik, Wstp do nauki o stosunkach midzynarodowych. Biblioteka Szkoy Nauk Politycznych Uniwersytetu Jagielloskiego. Nakadem Ksigarni Stefana Kamiskiego. Krakw 1947. Prawo midzynarodowe. Wydawnictwo Prawnicze. Warszawa 1958. Encyklopedia ofSocial Sciences. New York 1949. Encyklopedia prawa midzynarodowego i stosunkw midzynarodowych. Wiedza Powszechna. Warszawa 1976. Enders T., Siebenmorgen P., Weisser U., Schlussel zum Frieden. Sicherheitspolitik in einer neuen Zeit. Bonn 1990. Emironmental Problems: A Global Security Threat; 24th UN of the Next Decade Conference 1989. The Stanley Foundation 1989. Environmental Security. A Report Contributing to the Concept of Comprehensive International Security. A Publication of the PRIO (UNEP Programme on Military Activities and the Human Environment) 1989. Ethics and World Politics: Four Perspectives. Ed. by Ernst W. Lefever. Baltimore 1972. Evans Gareth, Wsppraca dla pokoju. Agenda na lata dziewidziesite i nastpne. PISM. Warszawa 1994. Evera Stephen van, Primedfor peace: Europ after the cold war. International Security", Winter 1990/1991, vol. 15, no. 3, s. 7-57. Fahey Joseph J., Armstrong Richard (ed.), A Peace Reader. Essential Readings on War, Justice, Non-Violence and World Order. Paulist Press. New York/ Mahwah 1992. Farber Henry S., Gowa Joann, Policies and peace. International Security", Fali 1995, vol. 20, no. 2. Farnsworth Lee W., Gray Richard B. (eds), Security in a World of Change. Readings and Notes on International Relations. Belmont 1969. Ferencz Benjamin B., Commonsense guide to worldpeace. London 1985. (ed.,), World Security for the 21st Century. Challenges and Solutions. Adamantine Press. London 1991.

108
Fiedor Karol (red.), Idea pokoju w myli politycznej w przeszoci i wspczesnoci. Wrocaw 1986. Filozofia bezpieczestwa personalnego i strukturalnego. Materiay z konferencji naukowej zorganizowanej przez Zakad Filozofii Wydziau Nauk Humanistycznych Akademii Obrony Narodowej w dniu 29 padziernika 1992 roku, pod red. Ryszarda Rosy. AON. Warszawa 1993. Filozofia i pokj. Wyd. IFiS PAN. Warszawa 1991. Fischer D., Non-Military Aspects of Security. A Systems Approach. Dartmouth. Aldershot 1993. Forsythe David P., Human Rights and Peace: International and National Dimensions. University of Nebraska. Lincoln and London 1993. Freedman Lawrence, The Evolution ofNuclear Strategy. Macmillan. London 1990. The professional and political context of security studies. Arms Control", August 1993, vol. 14, no. 2. Frei Daniel (ed.), International Crises andCrisis Management. Westmead 1978. Sicherheit, Grundfragen der Weltpolitik. Stuttgart 1977. Frenkel Joseph, International Politics. Conjlict and Harmony. London 1969. National Self-Interests. London 1970. Freud Julien, Qu'est-ce lapolitiue? Paris 1965. Frhlich S., Der sicherheitsbegriffwird mehrdimensional. Amerikanische vorstellungen aufdem Weg zu einergesamteuropischen ordnung. Zeitschrift fur Politik", Jg. 40, H. 3, September 1993, s. 285-303. Gaddis John Lewis, The origins of overkill: nuclear weapons and american strategy 1945-1960. International Security" 1983, vol. 7, no. 4, s. 3-71. The Long Peace: Elements ofstability in the postwar International system, International Security" Spring 1986, vol. 10, no. 4, s. 99-142. The Long Peace. Oxford University Press. New York 1988. The United States and the End of the Cold War: Implications, Reconsiderations, Provocations. New York 1992. International relations theory and the end ofthe cold war. International Security", Winter 1992/1993, vol. 17. Galbraith John Kenneth, The Autonomy of Power. Houghton-Mifflin. Boston 1989. Galtung Johan, An editorial. Journal of Peace Research", 1964, no. 1. Essays in Peace Research, vol. 1. Peace: Research - Education - Action. PRIO Monographs. Copenhagen 1975. Violence, peace and peace research. Joumal of Peace Research", 1969, no. 3. Twenty-five years of peace research: ten challenges and some responses. Journal of Peace Research", 1985, no. 2.

(;

109

Gaganek Andrzej, Zmiana w globalnym systemie midzynarodowym, Supercykle i wojna hegemoniczna. Pozna 1992. Ganiuszkin B., Nejtralitet i neprisojedinienije. Moskwa 1965. GSrtner Heinz, Wird Europa sicherer? Zwischen kollektiver und nationaler Sicherheit. Wien 1992. Gelberg Ludwik, Zarys prawa midzynarodowego. PWN. Warszawa 1977. George Alexander L., Smoke Richard, Deterrence in American Foreign Policy: Theory and Practice. Columbia University Press. New York 1974. Ghebali Victor Yves, Sauerwein Brigitte, European Security in the 1990s: Challenges andPerspectb/es. United Nations. UN1DIR. New York - Genewa 1995. Gilas Janusz, Wstp do nauki stosunkw midzynarodowych. Uniwersytet im. Mikoaja Kopernika. Toru 1975. Prawo midzynarodowe publiczne. Uniwersytet im. Mikoaja Kopernika. Toru 1977 Bezpieczestwo europejskie a zagadnienia modeli bezpieczestwa midzynarodowego. Acta Universitatis Nicolai Copernici. Nauki Polityczne", 1978, nr 87. Gilpin Robert, War andChange in World Politics. Cambridge University Press. Cambridge 1981. Gleick Peter H., Water and conjlict: fresh water resources and International security. International Security", Summer 1993, vol. 18, no. 1. Goldmann Kjell, The Logic of Internationalism. Coercion and Accommodation. Routledge. London 1994. Goldmann Kjell, Berglund S., Sjostedt G. (eds), Democracy and Foreign Policy. Aldershot 1986. Goldmann Kjell, Sjostedt G. (eds), Power. Capabilities. Independence. Problems in the Study of International Influence. BeverlyHills 1979. Grki Maksim, O pokj i demokracj. Przeoy z rosyjskiego Julian Stawiski. KiW. Warszawa 1952. Gralczyk Wojciech, Prawo midzynarodowe publiczne w zarysie. PWN. Warszawa 1989. Grabski Wadysaw Maria, Radziecka doktryna pokojowego wspistnienia. PAN. Instytut Krajw Socjalistycznych. Zakad Narodowy im. Ossoliskich. Wyd. PAN. Wrocaw - Warszawa - Krakw - Gdask - d 1984. Grace C. S., Nuclear Weapons. Principles, Ejfects and Survivability. Brassey's. London 1993. Gray Colin, Strategie Studies and Public Policy. The American Experience. University Press of Kentucky. Lexington 1982. Global security and economic well-being: a strategie perspective. Political Studies", 1994, vol. XLII, no. 1.

110
Gray Richard B. (ed.), International Security Systems. Concepts and Models of World Order. Itasca, III, 1969. Greene Fred, Dynamics of International Politics. Power, Security and Order. New York 1964. Grela Marek, Koncepcje bezpieczestwa - raport Sekretarza Generalnego ONZ. Sprawy Midzynarodowe", 1986, z. 7-8. Grewe Wilhelm G., Spiel der Krafte in der Weltpoiitik. Theorie undPraxis der internationalen Beziehungen. Dtlsseldorf-Wien 1970. Grieco Joseph M., Anarchy and the limits of cooperation: a realist critiue of the newest libera institutionalism. International Organization", August 1988, vol. 42, s. 485-507. Realist theory and the problem of international cooperation: analysis with an amendedprisoner's dilemma model. Journal of Politics", August 1988a, vol. 50, s. 600-624. Griffiths Martin, Realism, Idealism and International Politics. A Reinterpretation. Routledge. London 1992. Grocjusz H., Trzy ksigi o prawie wojny i pokoju. Tumaczy Remigiusz Bierzanek. Warszawa 1957. Haas Ernst, The balance of power: prescription, concept or propaganda? World Politics", 1953, no. 5. Haftendorn Helga, The security puzzle: theory-building and discipline-building in international security. International Studies Quarterly", March 1991,vol.35,no. 1. Haliak Edward, Kuniar Roman, Podejcie strategiczne a bezpieczestwo pastwa. Aspekty polityczne i ekonomiczne. Studia i Materiay PISM" nr 47, Warszawa, grudzie 1992 roku. Hartmann Frederick H., The Relations ofNations. Macmillan. New York 1957. Heisenberg Wolfgang, Lutz Dieter S. (HrsgJ, Sicherheitspolitik kontrovers. Studienzur Geschichte und Politik. Schriftenreihe Band 291/1III. Bonn 1990. Heraclides A., Helsinki - II and Its Aftermath: the Making ofthe CSCE into an International Organization. London 1993. Herz John H., Idealist internationalism and the security dilemma. World Politics", January 1950, no.l, s. 157-180. Political Realism and Political Idealism: A Study in Theories and Realities. University of Chicago Press. Chicago 1951. International Politics in the Atomie Age. Columbia University Press. New York 1959. Political realism revisited. International Studies Quarterly", June 1981, vol. 25.

111
Hinsley F. H., Power and the Persuity ofPeace. Cambridge 1963. Hogan Michael J. (ed.), The End ofthe Cold War: Its Meaning and Implications. New York 1992. Holbraod Carsten (ed.), Superpowers and World Order. Canberra 1971. Holsti K. J., The Dividing Discipline. Hegemony and Diversity in International Theory. Boston, Mass. 1985. Homer-Dixon Thomas F., On the threshold: environmental changes as causes ofacute conflict. International Security", Fali 1991, vol. 16, no. 2. Howard Michael, Military power and international order. International Affairs", 1964, vol. 40, no. 3. Ethics and power in international politics. International Affairs", 1977, no. 3. Huntington Samuel P. (ed.), Changing Patterns of Military Politics. Free Press. Glencoe, III 1962. Intriligator Michael D., Challenges ofdefiningsecurity. Defming GlobalSecurity". Disarmament", 1991, vol. 14 (4). Isolation or Interdependence? Today's Choicesfor Tomorrow's World. Ed. by Morton A. Kapan. New York 1975. Jahn Egbert, Lemaitre Pierre, Waever Ole, European Security. Problems of Research on Non-military Aspects. Copenhagen 1987. Jastrzbowski Wojciech Bogumi, Traktat o wiecznym przymierzu midzy narodami ucywilizowanymi. Konstytucja dla Europy. Opra, i zarys dziejw myli pacyfistycznej Franciszka Ramotowska. PWN. Warszawa - d 1985. Jervis Robert, Perception and Misperception in International Politics. Princeton 1976. Deterrence theory revisited. World Politics", January 1979. Jessup Philip, A Modern Law ofNations. New York 1948. Jdrusiak Stanisaw, Spoeczno midzynarodowa a idea pastwa wiatowego. Sprawy Midzynarodowe", 1988, z. 7-8. Jones Roy E., Principles ofForeign Policy. The Civil State in Its World Setting. London 1979. Jonsson Christer, Superpower. Comparing American and Soviet Foreign Policy. New York 1984. Jopp Mathias (hrsg.), Dimensionen des Friedens-Theorie, Praxis und Selbstverstdndnis der Friedensforschung. Nomos Verlagsgesellschaft. BadenBaden 1992. Jordan Amos A., Taylor William J., Jr., Korb Lawrence J., American National Security: Policy and Process, 4th ed. Johns Hopkins University Press. Baltimore 1993.

112
Kant Immanuel, O wiecznym pokoju: zarys filozoficzny. Przeoy Feliks Przybylak. Toru 1993. Kaiser Karl, From nuclear deterrence to graduated conflict control. Survival", 1990, vol. XXXII, no. 6. Kaufinan Edy, The Superpowers and Their Spheres of Influence. New York 1976. Kaufmann Franz-Xaver, Sicherheit als soziologisches und socialpolitisches problem. Stuttgart 1970. Keal Paul, Unspoken Rules and Superpower Dominance. New York 1983. Contemporary understanding about spheres of influence. Review of International Studies", 1983a, no. 3, s. 155-227. Kegley Charles W., Gregory Raymond A., A Multipolar Peace? Great-Power Politics in the 21 st Century. St. Martin's Press. New York 1994. Kelsen H., Collective Security under International Law. Washington 1957. Kennedy Paul, Mocarstwa wiata. Narodziny - rozkwit - upadek. Przemiany gospodarcze i konflikty zbrojne w latach 1500-2000. KiW. Warszawa 1994. Keohane Robert O., (ed.), Neorealism and Its Critics. Columbia University Press. New York 1986. International Institutions and State Power. Westview. Boulder, Colorado 1989. Keohane Robert O., Martin Lisa L., Thepromise of institutionalist theory. International Security", Summer 1995, vol. 20, no. 1, s. 39-51. Keohane Robert O., Nye Joseph S., Jr., Power and Interdependence: World Politics in Transition. 2d ed. Little, Brown. Boston 1977. Power and interdependence" Revisited. International Organization", 1987, vol.41.no. 4. (eds), Transnational Relations and World Politics. Cambridge, Massachusetts. London 1981. Kirk Grayson, Stebbins Richard, War and National Policy: A Syllabus. Farrar and Reinhart. New York 1942. Kissinger Henry, A World Restored. Castlereagh, Metternich and the Restoration of Peace 1812-1822. Boston 1957. Nuclear Weapons and Foreign Policy. Westview Press. Colorado 1984. Diplomacy. New York 1994. Klafkowski Alfons, Prawo midzynarodowe publiczne. PWN. Warszawa 1979. Klar Michael T., Thomas Daniel C. (eds), World Security: Trends andChallenges at Century's End. St. Martin's Press. New York 1991. (eds) World Security: Challenges for a New Century. St. Martin's Press. New York 1994.

113
Kleer Jerzy, Kraje niezaangaowane - ewolucja i koncepcje rozwoju. Warszawa 1979. Klein Bradley S., Strategie Studies and World Order. The Global Politics of Deterrence. Cambridge University Press. Cambridge 1994. Klein Fritz (hrsg.), Friedliche Koexistenz. Erfahrungen - Chancen - Gefahren. Berlin 1987. Kmitowski Wadysaw, Spoeczno midzynarodowa" a procesy pokojowego wspistnienia. Sprawy Midzynarodowe", 1989, z. 6. Knorr Klaus, Trager Frank N. (eds), Economic Issues and National Security. Regents Press of Kansas. Lawrence 1977. Koodziej Edward A., Renaissance in security studies? Caveat lectorl International Studies Quarterly", 1992, vol. 36, no. 4, s. 421^*38. What is security and security studies? Arrns Control", 1992a, vol. 13, no. 1, s. 1-31. Kondziela Joachim, Badania nad pokojem. Teoria i jej zastosowanie. Orodek Dokumentacji i Studiw Spoecznych. Warszawa 1974. Kostecki Wojciech, Wspczesne badania nad pokojem. PISM. Warszawa 1990. Kociuk Lech, Rozbrojenie jako kategoria nauki stosunkw midzynarodowych. Sprawy Midzynarodowe", 1988, z. 3. Krasner Stephen D. (ed.), International Regimes. Cornell University Press. Ithaca 1983. Kruzel Joseph, Rosenau James N. (eds), Journeys Through World Politics: Autobiographical Reflections ofThirty-Four Academic Travelers. Lexington Books. Lexington, Mass. 1989. Kucia Jacek, Uwarunkowania midzynarodowego bezpieczestwa ekonomicznego. Sprawy Midzynarodowe", 1988, z. 6. Kuderowicz Zbigniew, Polska filozofia pokoju. Historia idei pokoju w kulturze polskiej do 1939 roku. Uniwersytet Warszawski filia w Biaymstoku. Warszawa 1992. Kugler J., Zagare F. C. (eds.), Exploring the Stability of Deterrence. London 1987. Kukuka Jzef, Bezpieczestwo a wsppraca europejska: wspzalenoci i sprzecznoci interesw. Sprawy Midzynarodowe", 1982, z. 7. Midzynarodowe stosunki polityczne. PWN. Warszawa 1984. (red.), Internacjonalizacja ycia narodw i pastw. Uniwersytet Warszawski. Instytut Stosunkw Midzynarodowych. Warszawa 1991 Problemy teorii stosunkw midzynarodowych. PWN. Warszawa 1978. (red.), Zmienno i instytucjonalizacja stosunkw midzynarodowych. PWN. Warszawa 1978.

114
Kukuka Jzef, Ziba Ryszard (red.), Polityka zagraniczna pastwa. Uniwersytet Warszawski. Instytut Stosunkw Midzynarodowych. Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego. Warszawa 1992. Kupchan Charles A., Kupchan Clifford A., Concerts, collective security and thefuture of Europ. International Security", Summer 1991, vol. 16, no. 1, s. 52-61. Thepromise ofcollective security. International Security", Summer 1995, vol. 20, no. 1. Kuniar Roman, Wspzaleno jako prawidowo stosunkw midzynarodowych. Sprawy Midzynarodowe", 1988, z. 4. Strategia pastwowa a polityka zagraniczna. Sprawy Midzynarodowe", 1992, z. 1-2. Lachs Manfred, System bezpieczestwa zbiorowego a sprawa bezpieczestwa i pokoju w Europie. Warszawa 1955. Larson D. Welch. Origins ofContrainment: A Psychological Explanation. Princeton 1985. Lasswell Harold D., National Security and Individual Freedom. McGrawHill. New York 1950 Lautensach Sabina, Newcombe Hanna, Gunnarsen Ruth, Reflections ofpeace. Peace Research Reviews", vol. XI, no. 5. Peace Research Institute - Dundas. December 1990. Laszlo Erwin (Genaral Editor), Goalsfor Mankind. A Report to the Club ofRome. New York 1977. Lebiediew Nikolai, Nowy etap stosunkw midzynarodowych. KiW. Warszawa 1978. Lebow N., Between Peace and War: The Natur of International Crisis. Baltimore 1981. Leksykon pokoju. KAW. Warszawa 1987. Le non-alignment: pabc et independance. Conseil Mondial de la Paix. Helsinki 1977. Lentner Howard H., Foreign Policy Analysis. A Comparative and Conceptual Approach. Columbus, Ohio 1974. Levy Marc A., Is the environment a national security issue? International Security", Fali 1995, vol. 20, no. 2. Lewin Isaak, War on war. New York 1968. Liddell Hart Basil H., Strategia. Dziaania porednie. Tumaczy z ang. Edward Bagieski. Wyd. MON. Warszawa 1959. Lipschutz R. (ed.), On Security. New York 1995. Lwe Bernard P., Theories of security and detente: a methodological study. Peace and the Science", 1983, no. 1.

115
Lucas M. R. (ed.), The CSCE in the I990s: Constructing European Security and Cooperation. BadenBaden 1993. Lucciani Giacomo, The economic content of security. Journal of Public Policy", 1989, vol. 8, no. 2. Lutz Dieter S., Koncepcja systemu zbiorowego bezpieczestwa Europy. Sprawy Midzynarodowe", 1990, z. 7-8. Sicherheit 2000. Gemeinsame Sicherheit im Ubergang vom Abschreckungsregime zu einem System Kollektiver Sicherheit in undfiir Europa. Nomos Verlagsgesellschaft. Baden-Baden 1991. Lyons G. M., A new collective security: the united nations and international peace. The Washington Quarterly", 1994, vol. 17, no. 2. astawski Kazimierz, Dylematy wspistnienia. Wyd. MON. Warszawa 1987. Rwnowaga militarna w ksztatowaniu midzynarodowego adu pokojowego. Stosunki Midzynarodowe", 1989, t. 8. ukaszuk Leonard, Zasada pokojowego wspistnienia. Sprawy Midzynarodowe", 1987, z. 6. MacNeill J., Beyond Interdependence. Oxford University Press. Oxford 1991. Mahncke Dieter, Vertrauensbildende Massnahmen als Instrument der Sicherheitspolitik. Ursprung Entwicklung Perspectiven. Melle 1987. Malendowski Wodzimierz, Europejskie bezpieczestwo zbiorowe w polskiej polityce zagranicznej. Uniwersytet im. A. Mickiewicza. (Seria Nauki Polityczne Nr 8). Pozna 1983. Mansbach R., Vasquez J., In Search ofTheory: A New Paradigm for Global Politics. New York 1981. Mansfield Edward D., Power, Trade, and War. Princeton University Press. Princeton 1994. Mansfield Edward D., Snyder Jack, Democratization and the danger ofwar. International Security", Summer 1995, vol. 20, no. 1, s. 5-38. Martin Laurence, Thefuture of strategie studies. Journal of Strategie Studies", December 1980, no. 3. Martin Laurence W., Neutralism and Nonalignment. New York 1962. Materski Wojciech, ZSRR i bezpieczestwo zbiorowe (Liga Narodw - ONZ). Wyd. MON. Warszawa 1984. Mathisen Trygve, Factors promoting sphere of influence relationships. Cooperation and Conflicts", 1973 no. 3-4. McKnight Allan, The Forgotten Treaties: a Practical Plan for World Disarmament. Melbourne 1983. McNamara Robert S., The Essence of Security. London 1968. Mearsheimer John, Conventional deterrence. Cornell University Press. Ithaca 1983.

i-i

Mearsheimer John J., A realist reply. International Security", Summer 1995, vol. 20, no. l,s. 82-93. Back to thefuture: instability in Europ after the cold war. International Security", Summer 1990, vol. 15, s. 5-56. Correspondence: back to thefuture, Part II. International Security", Fali 1990a,vol. 15, s. 194-199. The false promise of international institutions. International Security", Winter 1994/95, vol. 19, no. 3. Melko Matthew, Peace In Our Time. Paragon House. New York 1990. de Mesquita Bruce Bueno, Lalman David, War and Reason: Domestic and International Imperatives. Yale University Press. New Haven 1992. Meyer C, Peace or anarchy. Boston 1947. Micewski Andrzej, Polityka staje si histori. Czytelnik. Warszawa 1986. Michaowski Stanisaw, rodki budowy zaufania w systemie midzynarodowego bezpieczestwa ekonomicznego. PISM. Warszawa 1989. Bezpieczestwo ekonomiczne w stosunkach Wschd-Zachd. Warszawa 1990. Midlarsky Manus I. (ed.), Handbook ofWarStudies. Michigan University Press. Ann Arbor 1993. Midzynarodowe czynniki bezpieczestwa Polski. Adam Daniel Rotfeld (red.). PWN. Warszawa 1986. Midzy polityk a strategi. Polska w rodowisku midzynarodowym. Roman Kuniar (red.). Fundacja Studiw Midzynarodowych. Uniwersytet Warszawski. Instytut Stosunkw Midzynarodowych. Wydawnictwo Naukowe Scholar. Warszawa 1994. Midzy tosamoci i wsplnot. Wspczesne wyznaczniki polityki zagranicznej pastw europejskich. Janusz Stefanowicz (red.). ISP PAN, Warszawa 1996. Mileti A., Nacionalni interes u amerikoj teoriji medjunarodnih odnosa. Beograd 1978. Modelski G., Principles of World Politics. New York 1972. Moeller Michael Lukas, Der Krieg, die Lust, der Frieden, die Macht. Rewohlt Taschenbuch Verlag. Reinbek bei Hamburg 1992. Mojsiewicz Czesaw, Pokojowe wspistnienie pastw o rnych systemach. Ludowa Spdzielnia Wydawnicza. Warszawa 1978. Wspistnienie lub nieistnienie. Ludowa Spdzielnia Wydawnicza. Warszawa 1986. Mojzes J., Dialogue as a methodology of peace. Dialectics and Humanism", 1986 no 4. Meller Bjarn, Common security and military postur. Copenhagen 1987. Resohing the Security Dilemma in Europ. Brassey's. London 1990.

Gpmmon Security and Non-Offensive Defense. A Neorealistic Perspective. Boulder: Lynne Rienner Publishers and London. UCL Press 1992. Moore Barringtoti J., Social Origins of Dietatorship and Democracy. Beacon. Boston 1966. Morgan Patrick M., Deterrence. A Conceptual Analysys. Beverly Hills 1977. Morgenthau Hans J., Another Great Debat": The national interest of the United States., American Political Science Review", December 1952, vol. 46, s. 961-988. Politics among Nations: The Strugglefor Power and Peace. New York 1978. Mrozek Bogusaw, Trzeci wiat" i neutralizm. KiW. Warszawa 1966. MUller Harald, Die Chance der Kooperation. Regime in den internationalen Beziehungen. Wissenschaftliche Buchgesellschaft. Darmstadt 1993. Multan Wojciech, Tre zasady racjonalnej wystarczalnoci potencjau militarnego (obronnego). PISM. Warszawa 1989. Minimalna wystarczalno obronna. Sprawy Midzynarodowe", 1989a, z. 3. Bezpieczestwo midzynarodowe ery nuklearnej. PISM. Warszawa 1991. Murray M. A., Peace and Conflict Studies as Applied Libera Arts. A Theoretical Frameworkfor Curriculum Development. Huntington 1981. Mutz Reinhard, Common Security: Elements of an Alternative to Deterrence Peace. Institut fiir Friedensforschung and Sicherheitspolitik. Hamburg 1986. Myers Norman, Emironment and Security. Foreign Policy", Spring 1989, vol. 74. Nahlik Stanisaw Edward, Wstp do nauki prawa midzynarodowego. PWN. Warszawa 1967. Naidu M. V., Collectwe Security and the United Nations. Macmillan. Delhi 1974. Nauczanie spoeczne Kocioa, dokumenty. Orodek Dokumentacji i Studiw Spoecznych. Warszawa 1984. Nauka o polityce. Artur Bodnar (red.)- PWN. Warszawa 1988. Nearing S., United World: The Road to International Peace. Mays Lauding 1944. Neutrality and Non-Alignment in Europ. Karl E. Birnbaum, H. Neuhold (eds). Wien 1982. Newcombe Hanna, Valuesfor a better world. Social Sciences Research Journal". A Triannual, vol. IX, no. 2-3, July-November 1984. New Directions in Strategie Thinking. Robert O'Neill, D. M. Homera (eds). London 1981. Newfag O., The Road to World Peace: A Federation of Nations. New York 1924. Nicholson H., Diplomacy. Washington 1989. Nicholson Michael, Rationality and the Analysis of International Conflict. ; Cambridge University Press. Cambridge 1992.

118
Nietzsch Josef, Giessmann Hans Joachim. Obrona nieprowokacyjnajako zasada redukcji zbroje. Sprawy Midzynarodowe", 1989, z. 7-8. Nobel Jaap (ed.), The Corning o/Age o/Peae Research: Studies in the Development ofa Discipline. Groningen 1991. Nolan Janne E. (ed.), Global Engagement. Cooperation and Security in the 21stCentury. The Brookings Institution. Washington 1994. Northedge Fred S. (ed.), The Foreign Policies ofthe Powers. London 1968. (ed.), The Use ofForce in International Relations. London 1974. The International Political System. London 1976. Northedge Fred S., Grieve M. J., A Hundred Years of International Relations. London 1971. Nowak Jerzy M., OBWE - midzy oczekiwaniami a rzeczywistoci (w XXlecie istnienia). Sprawy Midzynarodowe", 1995, z. 2. Nuclear Deterrence and Global Security in Transition. David Goldfischer, Thomas W. Graham (eds). Westview Press. Boulder. San Francisco. Oxford 1992. Nye Joseph S., Jr., Neorealism and neoliberalism. World Politics", January 1988, vol. 40, s. 235-251. Problemy bada nad bezpieczestwem. Sprawy Midzynarodowe", 1989, z. 6. Nye Joseph S. Jr., Sean Lyun-Jones, International security studies: report on ameeting. International Security" 1988, vol. 12, no. 4. 0'Connor Howe Josephine (ed.), Armed Peace: The Searchfor World Security. Macmillan. London 1984. Od zaufania do rozbrojenia, Adam D. Rotfeld (red.). PWN. Warszawa 1986. Ogley Roderick, The Theory and Practice ofNeutrality in the Twentieth Century. London 1970. Ordzia na wiatowy Dzie Pokoju papiey Pawa VI i Jana Pawia II (1.01.1968- 1.01.1983). Warszawa 1983. Osgood Robert E., Ideals and Self-Interest in Americas Foreign Relations. Chicago 1953. Limited War. New York 1960. Osmaczyk Edmund J., Encyklopedia ONZ i stosunkw midzynarodowych. Wiedza Powszechna. Warszawa 1986. Pajestka Jzef, Global rationality as the best chance for peace. Dialectics and Humanism", 1986, no. 4. Pastwo we wspczesnych stosunkach midzynarodowych. Edward Haliak i Irena Popiuk-Rysiska (red.). Fundacja Studiw Midzynarodowych. Uniwersytet Warszawski. Instytut Stosunkw Midzynarodowych. Wydawnictwo Naukowe Scholar. Warszawa 1995.

-;-

..

./z

: [

\'/

:'

119

Papp Daniel S., Contemporary International Relations, Frameworkfor Understanding. New York 1988. Paruch Waldemar, Trembicka Krystyna, Typologie systemw bezpieczestwa wXIXiXXwieku. Wydawnictwo UMC-S, Lublin 1996. Paul F., Diehl P., The Politics for International Relations. Chicago 1989. Pawlak Stanisaw, Miejsce i rola ONZ w powszechnym systemie bezpieczestwa midzynarodowego. Sprawy Midzynarodowe", 1988, z. 5. Pawowski Tadeusz, Tworzenie poj i definiowanie w naukach humanistycznych. PWN. Warszawa 1978. Peace andConflict Issues after the Cold War. UNESCO Studies on Peace and Conflict. Paris 1992. Peace and War. Social and Cultural Aspects. Ed. by Hakan Wiberg. Centre for Peace and Conflict Research. Copenhagen 1995. Peace on Earth. Pacem in terris. Ed. by Edward Reed. The Proceedings of an International Convocation on the Requirements of Peace Sponsored by the Center for the Study of Democratic Institutions. New York 1965. Perczyski Maciej, Globalne uwarunkowania bezpieczestwa ekonomicznego. PISM. Warszawa 1990. Pick Otto, Critchley Julian, Collective Security. Macmillan. London 1974. Pietra Ziemowit Jacek, Podstawy teorii stosunkw midzynarodowych. Lublin 1985. Pietra Ziemowit J., Pietra Marek (red.), Interesy narodowe a wspistnienie pastw. Midzyuczelniany Instytut Nauk Politycznych. UMCS w Lublinie. COM SNP. Warszawa- Lublin 1989. (red.),International Ecological Security. Lublin 1991. Pochon Claude, Le processus de satellisation des Etats dans la societe internat ionale. Fribourg 1971. Pokj w teorii i praktyce stosunkw midzynarodowych. Jzef Kukuka (red.). Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego. Warszawa 1991. Policies for Common Security. SIPRI. London - Philadelphia 1985. Politics and Law. Leyden 1965. Polityczno-prawne aspekty zapobiegania konfliktom i pokojowego rozstrzygania sporw w systemie KBWE. Studia i Materiay PISM", nr 49, Warszawa, grudzie 1992 roku. Powszechny i kompleksowy system bezpieczestwa midzynarodowego. (Dyskusje). Sprawy Midzynarodowe", 1987, z. 2. Problemy bada nad konfliktami i pokojem. Wojciech Kostecki (red.). PISM. Warszawa 1990.

,:.,:'-'

.'...

; ".

;:

'

"

'

'

' Z -

Problemy midzynarodowego adu pokojowego. COM SNP. Warszawa 1987. Problemy teorii i metodologii bada stosunkw midzynarodowych. (Wybr opracowa z radzieckiej literatury naukowej). Centralny Orodek Metodyczny Studiw Nauk Politycznych. Warszawa 1982. Problemy wojennoj razriadki. Moskwa 1981. Proceedings of the International Peace Research Association Third Conference. Assean 1970, vol. 1. Proektor Daniil, Sia militarna we wspczesnym wiecie. Przeoy Cz. Czarnogrski. Wyd. MON. Warszawa 1987. Prystrom Janusz, Alternatywne koncepcje obronne. ycie i Myl", 1986, nr 1/2. Przybylski A., Utopie, idee i projekty zwizku narodw i wiecznego pokoju. Warszawa 1932. Racja stanu. Historia, teoria, wspczesno. Edward Olszewski (red.). UMC-S Lublin 1989. Racja stanu w dobie transformacji adu europejskiego. Implikacje dla Polski. Janusz Stefanowicz, Iwona Grabowska-Lipiska (red.). Instytut Studiw Politycznych Polskiej Akademii Nauk. Warszawa 1995. Rajecki Robert, Stolica Apostolska wobec rozbrojenia. Orodek Dokumentacji i Studiw Spoecznych. Warszawa 1989. Raport o stanie bezpieczestwa pastwa - aspekty zewntrzne. PISM. Warszawa 1993. Regionalizm w stosunkach midzynarodowych. Praca zbiorowa pod redakcj Janusza Gilasa. PISM Oddzia w Toruniu. Warszawa 1978. Reid Brian Holden (ed.), The Science of War. Back to First Principles. Routledge. London 1993. Renner Michael, National Security: The Economic and Environmental Dimensions. Washington 1989. Reus-Smit Christian, Realist and resistance utopias: community, security and political action in the New Europ. Millennium", Spring, 1992, vol. 21, no. l,s. 1-28. Romm Joseph J., Defming National Security. The Non-Military Aspects. Council on Foreign Relations Press. New York 1993. Rosa Ryszard, Dialektyka wojny i pokoju. Studium z radzieckiej filozofii pokoju. Wyd. MON. Warszawa 1987. Filozofia bezpieczestwa. Wydawnictwo Bellona. Warszawa 1995. Rosecrance Richard N., International Relations: Peace or War? New York 1973. A new concept ofpower. Foreign Affairs", 1992, no. 2. Rosenau J. N. (ed.), International Politics and Foreign Policy. A Reader in Research and Theory. New York 1961.

(ed.), International Politics and Foreign Policy. New York 1969. The Scientific Study of Foreign Policy. New York 1980. The Study of Global Independence. Essays of Transnationalization of World Affairs. London 1990. Turbulence in World Politics: A Theory ofChange and Continuity. Princeton 1990a. Rosenau J. N., Davis V., East M. A. (eds), The Analysis of International Politics. New York 1972. Rosenau J. N., Thompson K. W., Boyd G., World Politics. An Introduction. London and New York 1976. Rotberg Robert I., Rabb Theodore K. (eds), The Origin and Prevention of Major Wars. Cambridge University Press. New York 1989. Rotfeld Adam Daniel, Europejski system bezpieczestwa in statu nascendi. PISM. Warszawa 1990. Wojskowe rodki budowy zaufania a bezpieczestwo Europy. PISM. Warszawa 1990a. Poszukiwanie rodkw budowy zaufania w Europie. Sprawy Midzynarodowe", 1986, z. 7-8. Ksztatowanie si systemu bezpieczestwa w Europie a proces KBWE. Sprawy Midzynarodowe", 1988, z. 7-8. Zmiany w systemie bezpieczestwa europejskiego. Sprawy Midzynarodowe", 1990b, z. 7-8. Rubin F., The theory and concept of national security in the Warsaw pact countries. International Affairs", Autumn 1982. Rudniaski Jarosaw, Preuisites of peace: the ethics and fficiency ofcompromise in the situation ofreative balance between positive and negative cooperation. Dialectics and Humanism", 1986, no. 1, s. 6776. Ruggie John Gerard, Thefalsepremise ofrealism. International Security", Summer 1995, vol. 20, no. 1, s. 62-70. Rusi Alpo M., After the Cold War; Europe's New Political Architecture. St. Martin's Press. New York 1991. Russett Bruce, Grasping the Democratic Peace: Principles for a Post-Cold War. Princeton University Press. Princeton 1993. The democratic peace: And Yet It Moves. International Security", Spring 1995, vol. 19, no. 4. Rychowski Bogumi, Europa w koncepcji powszechnego systemu bezpieczestwa. Sprawy Midzynarodowe", 1988, z. 4. Saajczyk Sawomir P., Teoretyczne wizje rzeczywistoci midzynarodowej. Stosunki Midzynarodowe", 1995, nr 17.

. , . . '

;--

..

.:

'

123
Smali Melvin, Singer David J., Resort to Arms: International and Civil Wars, 1816-1980. Sag Publications. Beverly Hills, Calif. 1982. Smoke Richard, National Security and the Nuclear Dilemma: An Introduction to the American Experience in the Cold War, 3d ed. McGraw-Hill. New York 1993. Sobakin W. K., Kollektiwnaja biezopasnost - garantija mirnogo sosuszczestwowanija. Moskwa 1962. Soroos Marvin S., Global change, emironmental security and the prisoner's dilemma. Journal of Peace Research", 1994, vol. 31, no. 3. Spieker M., Friedenssicherung. Bd 3. Historische, politik-wissenschaftliche und militdrische perspectiven. Munster 1989. Spiro E. David, The insignificance ofthe libera peace. International Security", Fali 1994, vol. 19, no. 2. Spoeczno midzynarodowa wobec problemw globalnych. Ziemowit Jacek Pietra (red.). Midzyuczelniany Instytut Nauk Politycznych UMCS. COM SNP. Lublin - Warszawa 1989. Sprawy midzynarodowe. Wybr tekstw i przedmowa Micha Dobroczyski. PISM. Warszawa 1980. Steel Ronald, A spheres of influence policy. Foreign Policy", 1971-1972, no. 5. Stefanowicz Janusz, Stary nowy wiat. Cigo i zmiana w stosunkach midzynarodowych. Pax. Warszawa 1978. Rwnowaga si jako system stosunkw midzynarodowych. Sprawy Midzynarodowe", 1982, z. 10. Bezpieczestwo wspczesnych pastw. Instytut Wydawniczy PAX. Warszawa 1984. Szczeglne znamiona katolickiej nauki o pokoju. Kultura - Owiata Nauka", 1986, no. 1-2. Rzeczypospolitej pole bezpieczestwa. Instytut Studiw Politycznych PAN. Wyd. Adam Marszaek. Warszawa 1993. Stern Eric K., Bringing the environment in: the casefor comprehensive security. Cooperation and Conflict", 1995, vol. 30, no. 3. Sterling Claire, Thieves' World: The Threat ofthe New Global Network ofOrganizedCrime. Simoa New York 1994. Stosunki midzynarodowe: geneza, struktura, funkcjonowanie. Podrcznik akademicki pod redakcj naukow Edwarda Haliaka i Romana Kuniara. Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego. Warszawa 1994. Stosunki midzynarodowe. Problemy bada i teorii. Pod red. naukow Artura Bodnara i Waldemara J. Szczepaskiego. PWN. Warszawa 1983.

Sandholtz W. (et al.), The Highest Stakes: The Economic Fundation ofthe Next Security System. Oxford 1992. Schaumann Wilfried (hrsg.), Vlkerrechtliches Gevaltverbot und Friedenssicherung. Baden-Baden 1971. Schelling Thomas C, The Strategy ofConjlict. Galaxy Books. New York 1963. Schilling Warner R., The clarification ofends: or, which interest is the national? World Politics", July 1956, vol. 8, s. 566-578. Schmidt M. (Hrsg.), Sicherheit und friedliche Koexistenz. Umfassende internationale Sicherheit Umsetzungfriedlicher Koexistenzbeziehungen heute. Berlin 1989. Schroeder Paul W., Hisiorical reality vs. neo-realist theory. International Security", Summer 1994, vol. 19, no. 1, s. 108-148. The new world order: a historical perspective. The Washington Quarterly", 1994a,vol. 17, no. 2. Schubert Klaus von, Von der Abschreckung zur gemeinsamen Sicherheit. Nomos Verlag. Baden-Baden 1992. Schultze Charles L., The economic content ofnational security policy. Foreign Affairs", 1973, vol. 51, no. 3. Schwarzenberg G., Power Politics. London 1951. Schweller Randall, Domestic strucure and preventive war: are democracies mor pacific? World Politics", January 1992, vol. 44, no. 2. Seabury P. (ed.), Balance of Power. San Francisco 1965. Security for Europ Project. Fina Report. Center for Foreign Policy Development ofthe Thomas J. Watson Jr. Institute for International Studies. Brown University. December 1993. Senghaas Dieter, Gewalt Konflikt Frieden. Essays zur Friedensforschung. Hamburg 1974. Shoemaker Christopher C, Spanier John, Patron-Client State Relationships. Multilateral Crises in the Nuclear Age. New York 1984. Shultz Richard, Roy Godson, Greenwood Ted (eds), Security Studies for the 1990's. Brassey's. New York 1993. Siergiejczyk Tadeusz, Pokj i polityka pokoju. Sprawy Midzynarodowe", 1982, z. 1-2. Simon J. (ed.), Security Politics after the Revolutions of 1989. Washington 1991. Singer M., Weak States in a World ofPowers. New York 1972. Skakunow E. I., Miedunarodno-prawowyje garantii biezopasnosti gosudarstw. Moskwa 1983.

1 2 4

';

'

Stromberg Roland N., Collective Security and American Foreign Policy. Praeger. New York 1963. Study on Concepts of Security. Report ofthe Secretary General. UN-A/40/553, 26 August 1985. Study on Deterrence. Its Implications for Disarmament and the Arms Race, Negotiated Arms Reductions and International Security and Other Related Matters. UN-A/41/432, 1987. Study on the Economic and Social Conseuences ofthe Arms Race and Military Expenditures. UN-A/43/368, 22 April 1988. Suchodolski Bogdan, Preparation for life in peace -future perspectives. Dialectics and Humanism", 1987, no. 1. Sullivan H. S., Conceptions of Modern Psychiatry: Washington 1947. Sutor Bernhard, Etyka polityczna. Ujcie caociowe na gruncie chrzecijaskiej nauki spoecznej. KONTRAST' Wydawnictwo Fundacji ATK. Warszawa 1994. Sutor Julian, Pastwa neutralne i niezaangaowane. Wiedza Powszechna. Warszawa 1972. Pokojowe zaatwianie sporw midzynarodowych. Ossolineum. Wrocaw 1979. Symonides Janusz, Problemy wojny i pokoju w tradycji polskiej myli politycznej. Sprawy Midzynarodowe", 1979, z. 9. Status quo i zmiana midzynarodowa a bezpieczestwo Europy. Sprawy Midzynarodowe", 1987, z. 7-8. Szczerbowski Zdzisaw, Wybrane problemy zbroje i rozbrojenia. Warszawa 1980. lusarczyk Jacek, Idea pokoju w europejskiej i polskiej myli politycznej do 1939 roku. Kompendium. Instytut Studiw Politycznych Polskiej Akademii Nauk. Warszawa 1995. Taylor Maxwell D., The legitimate claims ofnationalsecurity. Foreign Aftairs", 1974, vol. 52, no. 3. Taylor William J., Jr., (ed.), American National Security: Policy and Process. Baltimore 1981. The Future ofConflict. US Interests. New York 1983. Tennberg Monica, Risky business: defming the concept of environmental security. Cooperation and Conflict", 1995, vol. 30, no.3. Texte zur katholischen Soziallehre. Die sozialen Rundschreiben der PSpste und andere kirchliche Dokumente, einer Einfuhrung von Oswald von Nell-Breuning. Bundesverband der Katholischen Arbeitnehmerbewegung Deutschlands (KAB). Kevelaer 1985.

The origins ofoverkill: nuclear weapons and american strategy, 1945-1960. International Security", 1983, vol. 7, no 4. Thee Marek (ed.), Preparation ofSocietiesfor Life in Peace. Oslo 1987. Theories of Peace and Security. A Reader in Contemporary Strategie Thought. Ed. by John Garnett. London 1970. The Problems of Peace. Oxford 1927. TheSpiritofUppsala. Berlin 1984. Tinbergen Jan, Supranational Decision-Making: A Mor ffective United Nations. Santa Barbara, Calif. 1991. Towpik Andrzej, Bezpieczestwo midzynarodowe a rozbrojenie. PISM. Warszawa 1970. Trachtenberg M., The influence of nuclear weapons in the cuban missile crisis. International Security", 1985, vol. 10, no. 1. Traktaty o wiecznom mirie. Moskwa 1963. Triska Jan F. (ed.), Dominant Powers and Subordinate States. Durham 1986. Tuchman Mathews Jessica, Redefining security. Foreign Affairs", Spring 1989, vol. 68, no. 2. Twitchett Kenneth J. (ed.), International Security. Reflections on Survival and Stability. London 1971. Ullman Richard H., Redefining security. International Security", vol. 8, no. 1, Summer 1983. Securing Europ. Princeton University Press. Princeton 1991. Uniwersaistyczne i pluralistyczne wizje pokojowego wiata. Warszawa 1990. Uruhart Brian, The UN.from peace-keeping to a collective system? Adelphi Papers", 265, Winter 1991/92 (New Dimensions in International Security, partl). Urquhart Brian, Childers Erskine, wiat w poszukiwaniu przywdztwa: ONZ jutra. Warszawa 1991. A World in Need of Leadership: Tomorrows United Nations. Uppsala 1990. Renewing the United Nations System. Uppsala - New York 1994. Varynen Raimo (ed.), The Questfor Peace. Transcending Collective Yiolence and War Among Societes, Cultures and States. London 1987. Vasquez John, The War Puzzle. Cambridge University Press. Cambridge 1993. Vertzberg V., Misperception in Internationalpolities: a typologicalframework for analysis. International Interactions", 1982, no. 3. Voigt Karsten, Racja stanu. Przegld Midzynarodowy". Warszawa - Katowice, wrzesie 1994, nr 1. Vukadinovi Radovan, Midzynarodowe stosunki polityczne. PWN. Warszawa 1980.

'/.: - W . ; :

r;\-

12S

126
Waever Ole, Security, the Speech Act. Working Papers". Centre for Peace and Conflict Research. Copenhagen 1989, no. 19. Walker Jenonne (ed.), Security and Arms Control in Post-Confrontation Europ. Oxford 1994. Wallensteen Peter, Peace Research. Achievements and Challenges. Boulder London 1988. Walt Stephen M., The Origins ofAlliances. Ithaca 1987. Walt Stephen M., Aliance formation and the balance ofworldpower. International Security", 1985, no. 4. The renaissance of security studies. International Studies Quarterly", June 1991, vol. 35, no. 2. The searchfor a science ofstrategy. International Security", Summer 1987a, vol. 12. Walter I., Smith Cli., Conflict Analysis and Practixal Conflict Management Procedures. An introduction to Peace Science. Cambridge 1982. Waltz Kenneth N., International structure, national force and the balance of power. Journal of International Affairs", 1967, no. 3. Realist Thought and Neorealist Theory. Journal of International Affairs", Spring-Summer 1990, vol. 44. Man, the State and War. Columbia University Press. New York 1959. Theory of International Politics, Addison-Wesley. Reading, Mass. 1979. Warszawski Jakub, Zagadnienie rozbrojenia w prawie midzynarodowym i w stosunkach midzynarodowych. Wydawnictwo Seminarium Prawa Publicznego Uniwersytetu Warszawskiego. Warszawa 1930. Wehr Paul, Washburn Michael, Peace and World Order Studies: A Curriculum Guide. New York 1981. Weil E., Moralno jednostki i polityka. Aneks", 1988, nr 48. Weiler Rudolf, Internationale Ethik. Eine Einfuhrung, 2t. Berlin 1986/89. WeinbergA. L. (ed.), Insteadofviolence. New York 1963. Weiner Myron, Security, stability and international migration. International Security", Winter 1992-93, vol. 17, no. 3. Weiss Thomas G. (ed.), Colleclive Security in a Changing World. Lynne Rienner Publishers. Boulder, London 1993. Welch Larson D., Origins ofContainment: A Psychological Explanation. Princeton 1985. Wendt Alexander, Constructing international politics. International Security", Summer 1995, vol. 20, no. 1. Westing Arthur (ed.), Cultural Nornts. War and the Environment. SIPRI. Oxford University Press. Oxford 1988.

'

127

Wiberg Hakan, JPR 1964-1980 - What have we learnt about peace? Journal of Peace Research", 1981, no. 2, s. 115-148. Wieczorek Wodzimierz, Rozbrojenie - teoria i praktyka. KiW. Warszawa 1968. Wight M., Power Politics. New York 1979. Windass Stan (ed.), Avoiding Nuclear War: Common Security as a Strategy for the Defence ofthe West. Brassey's. London 1985. Winiarski Bohdan, Bezpieczestwo, arbitra, rozbrojenie, [wyd. Fiszer i Majewski]. Warszawa 1928. Obrona konieczna" w prawie narodw. Zakad Narodowy im. Ossoliskich. Lww 1936. Wittner L. S., Rebels Against War. The American Peace Mouvement, 19411960. New York 1969. Wohlforth William C, Realism and the end ofthe coldwar. International Security", Winter 1994/1995, vol. 19, no. 2, s. 91-129. Wojnar I., Peace as humanistic value. Polish Peace Research Studies", 1988, vol. l , n o l , s . 11-31. Wolfers Arnold, National Security" as an ambiguous symbol. Political Science Quartely", December 1952, vol. LXVII, no. 4. Statesmanship and mora choice. World Politics", January 1949, no. 1, s. 175-195. Wolfers Arnold, Discord and Collaboration: Essays in International Politics. Baltimore 1962. Wright Quincy, Problem of Stability in Progress in International Relations. Berkeley - Los Angeles 1954. A Study ofWar, 2d ed. University of Chicago Press. Chicago 1965. Realism and idealism in international politics. World Politics", October 1952, vol. 5. Wspycie midzynarodowe. Wybrane zagadnienia. Studia pod redakcj Andrzeja Kwileckiego. Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. A. Mickiewicza. Pozna 1978. Wybrane problemy midzynarodowe. Janusz Symonides (red.). KiW. Warszawa 1977. Wybrane problemy teorii i praktyki stosunkw midzynarodowych. Ziemowit Jacek Pietra (red.). Centralny Orodek Metodyczny Studiw Nauk Politycznych w Warszawie. Lublin - Warszawa 1982. Wychowanie dla pokoju. (Wszechnica Polskiej Akademii Nauk), Bogdan Suchodolski (red.). Ossolineum. Wrocaw 1983. Wyciechowska Iwona, Internacjonalizacja a internalizacja w polityce pastw. Sprawy Midzynarodowe", 1989, z. 12.

128

I (

L
INSTYTUT STUDIW POLITYCZNYCH POLSKIEJ AKADEMII NAUK wydawca ksiek i czasopism naukowych z zakresu politologii, historii, filozofii, socjologii przeznaczonych dla szerokiego krgu czytelnikw uczonych - politykw - publicystw - modziey akademickiej oferuje do sprzeday ksiki: M. Chodorowski: Sie - rok 1981. Powstanie, struktura, dziaanie A. Czohara: Stosunki pastwo -Koci. Belgia, Francja, Hiszpania, Wiochy Dokumenty do dziejw PRL: - Protok Obrad K.C PPR w maju 1945 r. - Gwny Urzd Kontroli Prasy 1945-1949 - J. Krawczyk: Pierwsza prba indoktrynacji. Dziaalno Ministerstwa Informacji i Propagandy w latach 1944-1947 - Rewolucja wgierska 1956 w polskich dokumentach Dzieje polskiego podziemia na Biaostocczynie (1939-1956) Europa rodkowo-Wsclwtlnia 1992; 1993 S. Filipowicz, N. Gadziuk, S. Jzefowicz: Republika. Rozwaania o przemianach archetypu J. Fiszer, Cz. Mojsiewicz (red.): Suwerenno i pastwa narodowe w integrujcej si Europie -przeytek czy przyszo A. Friszke (red.): Myl polityczna na wygnaniu. Publicyci i politycy polskiej emigracji powojennej J. Garlicki: Spoeczestwo przyszoci S. Gebethner (red.): Wybory parlamentarne 1991 i 1993 S. Gebethner, K. Jasiewicz (red.): Dlaczego tak gosowano? Wybory prezydenckie '90 M. Giejewska, T. Strzembosz (red.): Spoeczestwo biaoruskie, litewskie i polskie na ziemiach pnocno-wschodnich 11Rzeczypospolitej w latach 19391941 B. Gralczyk, W. Kostecki, K. ukrowska (eds.): In Pursuit of Europ. Transformation ofPost-Communist States 1989-1994 I. Grabowska-Lipiska: Strategia polityczna Chiskiej Republiki Ludowej wobec krajw Azji Poudniowo- Wschodniej w latach 1949-1976 R. Grathoff, A. Kioskowska (eds.): The NeighbourhoodofCultures M. Hamilton, M. Hirszowicz'. Klasy i nierwnoci spoeczne w perspektywie porwnawczej J. Hausner, T. Klementewicz (eds.): The Proctracted Death ~ Agony ofRealSocialism R. Holly (ed.): Political Consciousness and Civic Education during the Transformation ofthe System

Wyllie James H., European Security in the Nuclear Age. Oxford 1986. Wyzwania czasu przemian. Dokument Helsiski KBWE 1992. PISM. Warszawa 1992. Zartman William 1. (ed.), Czechoslovakia. lntervention and Impact. New York 1970. Ziba Ryszard, Pojcie i istota bezpieczestwa pastwa w stosunkach midzynarodowych. Sprawy Midzynarodowe", 1989, z. 10. Prawne ksztatowanie midzynarodowego ldu pokojowego. Sprawy Midzynarodowe", 1991, z. 3. Wojskowe aspekty napi midzynarodowych. Stosunki Midzynarodowe", 1987 nr 7. Ziff W. B., Two Worlds: A Realistic Approach to th Problems ofKeeping the Peace. New York 1946. Zsifkovits Valentin, Der Friede als Wert. Zur Wertproblematik der Friedensforschung. MUnchen 1973 Ethikdes Friedens. Linz-Passau 1988.