ΚΕΦΑΛΑΙΟ VI -ΤΥΡΑΝΝΟΙ ΚΑΙ ΝΟΜΟΘΕΤΕΣ

Οι ταραχές –διαίρεση της πόλης σε ανταγωνιστικές ομάδες- που συνδέονται με την

κρίση της αριστοκρατικής κοινωνίας διευθετούνται από τις αρχές του 7ου αι. (800-
700) με:

• με το έργο των νομοθετών. Με τη θέσπιση νόμων εξασφαλίζει το θρίαμβο

της δικαιοσύνης.
• ή σε άλλες περιπτώσεις, πριν την έλευση των νομοθετών, οι ταραχές
επέτρεπαν την αναρρίχηση ενός τυράννου. Κατάλυση του πολιτεύματος,
εγκαθίδρυση τυραννικών καθεστώτων., που ήταν η ίδια η άρνηση της
πόλης..
• Παρουσιάζονται επίσης οι εξελίξεις στη Σπάρτη και την Αθήνα κατά την
αρχαϊκή εποχή σε σχέση με τα παραπάνω ζητήματα

Το κεφάλαιο VI διαπραγματεύεται τα σημαντικά αυτά ζητήματα σε 3 ενότητες

Α. ΟΙ ΑΡΧΑΪΚΕΣ ΤΥΡΑΝΝΙΕΣ (190-198)

(700-480 π.Χ)

Δώστε έμφαση:

• στα γενικά χαρακτηριστικά των τυραννιών και στο ρόλο τους ως απάντηση
στην κρίση της αριστοκρατικής κοινωνίας (καταστρέφουν τη βάση της
αριστοκρατικής κοινωνίας, στηρίζονται στους αδύναμους και
δυσαρεστημένους διευρύνοντας την πολιτική ζωή, σελ. 190-91)
• Μέσα από την παρουσίαση διαφορετικών τυραννικών καθεστώτων προκύπτει
το πώς οι τυραννίδες μετασχηματίζουν τις παλιές αριστοκρατικές κοινωνίες
και συμβάλλουν στη δημοκρατία (π.χ. σελ. 192- 198, 202, 205)

Σύμφωνα με το Θουκυδίδη η δημιουργία τυραννίδων οφείλεται στον πλούτο και στη

δυναμική ανάπτυξη της ναυτιλίας.

• Όμως ο Θουκυδίδης δεν εννοεί πλούτο από το εμπόριο, αλλά μάλλον πλούτο
από τον έλεγχο, τη φορολόγηση του εμπορίου (προσόδους)
• και δεν εννοεί εμπορικά παρά πολεμικά πλοία (παράδειγμα Κορίνθου για
πλούτο).

Οι αρχαίοι όταν αναφέρονταν στην τυραννίδα, εννοούσαν συνήθως μια αγροτική

πολιτική επωφελή στο δήμο. Ο Σόλων, αρνείται την ισομερή κατανομή γης,
αιτιολογώντας ότι δε θέλει να καταφύγει στη «βία των τυράννων».

ΚΕΦΑΛΑΙΟ VI -ΤΥΡΑΝΝΟΙ ΚΑΙ ΝΟΜΟΘΕΤΕΣ 1

Αν λοιπόν, η τυραννίδα ήταν μια από τις απαντήσεις στην κρίση του 7ου αιώνα (700-
600 π.Χ.) και αν συνέβαλλε στην καταστροφή των βάσεων της αριστοκρατικής
κοινωνίας
• δεν έχει ως αιτία δημιουργίας της το ότι ο εκάστοτε τύραννος ήταν
εκπρόσωπος νέων συμφερόντων.
• Μάλλον αποβλέποντας στην εξουσία οι τύραννοι στηρίζονταν, τουλάχιστον
στην αρχή σε εξαθλιωμένους αγρότες, που απειλούνταν με υποδούλωση, και
οπλίτες που ενδιαφέρονταν για πολιτική ισότητα, παρά με βιοτέχνες και
εμπόρους που ήταν ξένες, αρκετές φορές, προς την κοινότητα και
περιορισμένοι αριθμητικά.
• Οι συνθήκες εγκατάστασης τυραννίδα πάντως μπορεί να παράλλαζαν αισθητά
από πόλη σε πόλη.

ΕΑΠ

• Οι τύραννοι συχνά προέρχονταν από την τάξη των ευγενών

• Είχαν έρθει σε ρήξη με τους άλλους ευγενείς και ήταν αρεστοί στο πλήθος
• Υποδαύλιζαν και εκμεταλλεύονταν τη διατήρηση των αντιθέσεων.
• Εκμεταλλεύονταν την έκρυθμη κατάσταση και εγκαθίδρυαν ένα μοναρχικό
προσωποπαγές καθεστώς, το οποίο διέφερε από τη βασιλεία ως προς τη
νομιμότητα.
• Οι περισσότεροι τύραννοι είχαν βίαιο τέλος.
• Οι δολοφονικές απόπειρες εναντίον τους και η πτώση τους εκφράζουν με
σαφήνεια τις διαθέσεις των πολιτών.
• Η δολοφονία του τυράννου σε πολλές περιπτώσεις θεωρήθηκε ανδραγάθημα
και ο τυραννοκτόνος ήρωας της πόλης.
• Το καθεστώς που διαδεχόταν την τυραννίδα διέφερε από πόλη σε πόλη. Αλλού
επιβλήθηκε εκ νέου η ολιγαρχία του πλούτου κι αλλού, όπως στην Αθήνα, οι
μεταρρυθμίσεις άνοιξαν το δρόμο για τη Δημοκρατία.

Η Τυραννίδα επικράτησε σε μεγάλο αριθμό πόλεων της Σικελίας, τα οποία

ευνοήθηκαν:

• Από την παρουσία του γηγενούς, μάλλον υποτελούς, πληθυσμού

• Την άφιξη και νέων αποίκων, με τους οποίους έρχονταν σε προστριβές
• Τη γειτνίαση με τους Ετρούσκους και τους Καρχηδόνιους, που αποτελούσαν
μόνιμη απειλή.

1.Κυψελίδες της Κορίνθου (192-198)

Στην Κόρινθο ήταν η πιο γνωστή σε μας τυραννίδα (από Ηρόδοτο και άλλες πηγές,
και Θουκυδίδη φυσικά αν και δεν αναφέρει καθαρά το γεγονός) με τον ενδοξότερο
τύραννο της δυναστείας των Κυψελίδων, τον Περίανδρο.

Κατάσταση Κορίνθου

ΚΕΦΑΛΑΙΟ VI -ΤΥΡΑΝΝΟΙ ΚΑΙ ΝΟΜΟΘΕΤΕΣ 2

 • Μεγάλη στρατηγική και εμπορική σημασία λόγω γεωγραφικής θέσης –
Ισθμός.
• Ναυπηγικό κέντρο.
• Κεραμική σε ακμή και εξαγωγές στο φουλ.
• Οι Κορίνθιοι είναι από τους πρώτους που ίδρυσαν αποικίες (Συρακούσες –
Κέρκυρα που ήρθαν και σε ρήξη με πόλεμο - πρώτη ναυμαχία).
• Δεν γνωρίζουμε στα σίγουρα τι επίδραση είχε η εμπορική ανάπτυξη στην
αριστοκρατική τάξη.
• Ο Ησίοδος αναφέρει τους Βακχιάδες να κυβερνούν την πόλη για τους οποίους
ορισμένοι μελετητές υποστηρίζουν ότι έλεγχαν εμπόριο και χειροτεχνίες, ενώ
άλλοι υποστηρίζουν ότι η ακμή της κορινθιακής κεραμικής συμπίπτει με την
παρακμή των Βακχιάδων και ότι η αγροτική κρίση στην Κόρινθο λύθηκε με
τον αποικισμό και τα χρήματα που έπαιρναν οι Βακχιάδες από τον έλεγχο του
Ισθμού.
• Την ιστορία της κατάληψης της εξουσίας από τον Κύψελο διηγείται Ηρόδοτος
και συμπληρώνει ο Νικόλαος ο Δαμασκηνός. Σε γενικές γραμμές ο Κύψελος
κινήθηκε κατά της ολιγαρχίας στην οποία ανήκε αλλά τον είχε στο περιθώριο.
• Θα μπορούσαμε να θεωρήσουμε ότι πήρε την ηγεσία των οπλιτών για να
πετύχει καλύτερη διανομή, αν όχι της εξουσίας, των ωφελημάτων που
εξασφάλιζε αυτή στους Βακχιάδες.

Το είδος της πολιτικής του Κύψελου έχει πολλά σκοτεινά σημεία.

• Κατά τον Ηρόδοτο ο Κύψελος κυβέρνησε 30 χρόνια, καταδίκασε ή θανάτωσε

πολλούς από τους αντιπάλους του, αφού δήμευσε την περιουσία τους.
Άγνωστο αν έκανε και αναδιανομή των δημευμένων περιουσιών στους
οπαδούς του.
• Κατά Αριστοτέλη (Οικονομικά) ο Κύψελος ορκίστηκε να αφιερώσει τις
περιουσίες των Κορινθίων στο Δία αν έπαιρνε την εξουσία. Τελικά
παρακρατούσε το 1/10 για δέκα χρόνια, σε ποιον κατέληγε αυτό το δέκατο και
τι ήταν είναι άγνωστο. Σχέση με το ότι απέδωσε στον καθένα αυτό που το
ανήκε.
• Έκοψε πρώτος νομίσματα, ίσως συνδέεται. Πάντως η νέα διανομή «μεριδίων»
εξηγεί τη μακροημέρευση της εξουσίας του Κύψελου.

Ο Περίανδρος, γιος του Κύψελου:

• ίσως γιατί η εξουσία του δεν είχε την ανάγκη νομιμοποίησης, ίσως γιατί οι
εχθροί του σήκωσαν κεφάλι, έγινε τυραννικότερος του πατέρα του
• είχε φρουρά 300 «δορυφόρων»
• Πήρε μέτρα εναντίον των πλουσίων και συνέχισε με νέες κατασχέσεις.
• Οι διαστροφές του μάλλον είναι μύθος.
• Αντίθετα δεν είναι μύθος ότι ήταν φιλόδοξος στο ναυτικό τομέα, ότι είχε
σχέσεις με το βασίλειο των Λυδών και τις ελληνικές πόλεις της Μικράς
Ασίας.
• Η Κόρινθος στην εποχή του, το πρώτο μισό του 6ου αι. (600-550) είχε τη
μεγαλύτερη αφθονία αγαθών. Η ευμάρεια δε θα επιζούσε μετά απ’ αυτόν.
• Το μαντείο υποτίθεται ότι είχε προμαντέψει στον Κύψελο ότι τα παιδιά των
παιδιών του δεν θα βασίλευαν, όταν λοιπόν πέθανε ο Περίανδρος όλοι οι γιοι

ΚΕΦΑΛΑΙΟ VI -ΤΥΡΑΝΝΟΙ ΚΑΙ ΝΟΜΟΘΕΤΕΣ 3

 του είχαν ήδη πεθάνει και ο ανιψιός του Ψαμμήτιχος βασίλεψε μόνο τρία
χρόνια. Τον διώξανε με επανάσταση.
• Αν και από την τυραννίδα συνήθως ακολουθούσε δημοκρατία στην
περίπτωση της Κορίνθου την επανάσταση ακολούθησε ολιγαρχικό πολίτευμα
αλλά αυτή τη φορά τη συμμετοχή στις δημόσιες υποθέσεις προσδιορίζει ο
πλούτος κι όχι η καταγωγή, π.χ. Βακχιάδες.

Β. ΝΟΜΟΘΕΤΕΣ: ΛΥΚΟΥΡΓΟΣ ΚΑΙ ΣΠΑΡΤΗ(σελ. 209-214)

Οι νομοθέτες δίνουν απάντηση στην κρίση της αρχαϊκής κοινωνίας (δικαιοσύνη,

νόμος). Η ενότητα αυτή καθώς και η επόμενη εξετάζουν την παράδοση δύο
νομοθετών, του Λυκούργου της Σπάρτης και του Σόλωνα της Αθήνας.

Στην ενότητα Β που αφορά τη Σπάρτη συζητούνται:

• Τα στάδια της ιστορίας της

• Οι ταραχές στο β’ μισό 7ου αιώνα (650-600) που οδηγούν μέσω μέτρων σε
ευνομία
• μέτρα που αποδίδονται στο Λυκούργο (νέα διαίρεση εξουσιών, διανομή
χώρας με βάση ισότητα) και κριτική της απόδοσης αυτής.

Η ύπαρξη νομοθετών εμπνευσμένων από τη θεότητα δε χαρακτήριζε μόνο τον

ελληνικό κόσμο αλλά και αρχαίους πολιτισμούς της Ανατολής.

• Στην Ελλάδα ο νομοθέτης εμφανίζεται για να χειριστεί κάθε φορά μια κρίση –
στάση, που απειλεί την ενότητα της πόλης.
• Η λύση που φέρνει ο νομοθέτης συνίσταται στη σύνταξη ορισμένων κανόνων
που θα κάνουν προσιτή για όλους τη δικαιοσύνη – δίκη και θα την αποσπούν
από την αυθαιρεσία των ισχυρών, έτσι ώστε ο νόμος να γίνεται κοινό αγαθό,
που όλοι θα μπορούν να μοιράζονται.

Ο Ησίοδος καλούσε τη δικαιοσύνη του Δία, αλλά τον 7ο και 6ο αιώνα ο Απόλλωνας
είναι ο θεός που εμπνέει την επεξεργασία ενός κοινού δικαίου, ο χρησμοδότης θεός
των Δελφών. Από τον Απόλλωνα παίρνει τη Ρήτρα, τους κανόνες λειτουργίας της
Σπάρτης ο Λυκούργος.

Όταν όμως περνάμε στα γεγονότα έχουμε δυσκολίες εξαιτίας των πηγών:

Ηρόδοτος

1. Ο Λυκούργος παίρνει τη Ρήτρα από την Πυθία.

2. Μεγάλη συντομία για την κρίση που ταλανίζει τη Σπάρτη, που εκείνο τον
καιρό είχε τους χειρότερους δυνατούς νόμους.
3. Φέρνει την ευνομία, το περιεχόμενο της οποίας είναι αόριστο.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ VI -ΤΥΡΑΝΝΟΙ ΚΑΙ ΝΟΜΟΘΕΤΕΣ 4

 4. Αρκείται σε σύντομες αναφορές στη στρατιωτική οργάνωση, στα κοινά
γεύματα, στη γερουσία και στους εφόρους.

Ξενοφών – Πολιτεία των Λακεδαιμονίων

1. Δε μνημονεύει τη ρήτρα
2. Κάνει μια εκτενή ανάπτυξη όσον αφορά τον τομέα της εκπαίδευσης
3. δεν ασχολείται εκτενέστερα με την πολιτική πλευρά της μεταρρύθμισης, εκτός
από το κεφάλαιο που αφιερώνει στους βασιλείς.

Πλούταρχος – Βίος του Λυκούργου

1. Δίνει μια πιο κατατοπιστική πληροφόρηση για τους «νόμους του

Λυκούργου».
2. Όμως γράφει στον 1 μ.Χ αιώνα και ο ίδιος στο προοίμιό του λέει ότι είναι
αινιγματικό το πρόσωπο του Λυκούργου.

Οι περισσότεροι ιστορικοί σήμερα συμφωνούν στην απόρριψη της ιδέας ενός

εμπνευσμένου νομοθέτη που έπλασε μονομιάς τη φυσιογνωμία τη Σπάρτης. Μια
πόλης εντελώς διαφορετικής από τις άλλες εξαιτίας της πρωτοτυπίας των θεσμών της.

Ανεξάρτητα αν δέχονται ή δε δέχονται τον Λυκούργο σαν υπαρκτό πρόσωπο

διακρίνουν στην ιστορία της Σπάρτης διαδοχικά στάδια που της έδωσαν αυτό το
ιδιόμορφο πρόσωπο, με το οποίο εμφανίζεται από τον 6ο αιώνα.

1. Συνένωση 4 χωριών όπου κατοικούσαν οι εισβολείς Δωριείς της

Πελοποννήσου.
2. Προσάρτηση των Αμυκλών
3. Πρώτη προσπάθεια κατάληψης της Μεσσηνίας (Α’ Μεσσηνιακός Πόλεμος),
οι κάτοικοί της μετατράπηκαν σε δούλους.
4. Ίδρυση του Τάραντα από τους Παρθενίες. Έχουμε λοιπόν ταραχές αμέσως
μετά το τέλος του πολέμου, στα τελευταία χρόνια του 8ου αιώνα (700)
5. Πόλεμος με τους Αργείους, γύρω στα 669 π.Χ., οι οποίοι για πρώτη φορά
πολεμούν σε οπλιτική φάλαγγα και νικούν κατά κράτος.
6. Λίγο μετά ξεσπά η επανάσταση των υποδουλωμένων πληθυσμών της
Μεσσηνίας, Β’ Μεσσηνιακός Πόλεμος.
7. Από ποίημα του Τυρταίου διαπιστώνουμε ότι τότε οι Σπαρτιάτες υιοθετούν τη
φάλαγγα οπλιτών, κι αυτοί οι οπλίτες διεκδίκησαν αναδασμό της γης, β’ μισό
του 7ου αιώνα (650-600).

Το απόσπασμα φαίνεται να ανήκει σ’ ένα ποίημα με το όνομα Ευνομία και το

οφείλουμε στον Αριστοτέλη. Το συνδέουμε άμεσα με όσα είπαμε παραπάνω για τον
Ηρόδοτο.

• Ώστε οι ταραχές – κακονομία που μνημονεύει ο Ηρόδοτος θα πρέπει να

ήρθαν ύστερα από το τέλος του Β’ Μεσσηνιακού Πολέμου.
• Την ίδια λοιπόν εποχή και η ευνομία, που είναι το θέμα του ποιήματος του
Τυρταίου.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ VI -ΤΥΡΑΝΝΟΙ ΚΑΙ ΝΟΜΟΘΕΤΕΣ 5

Που τοποθετείται λοιπόν χρονικά ο Λυκούργος; Θα πρέπει να πούμε ότι έζησε και
έδρασε στα τέλη του 7ου αιώνα; Ή να παραιτηθούμε από την ιδέα ότι αυτός είναι ο
δημιουργός της ευνομίας;

Παίρνοντας ως αφετηρία το κείμενο του Πλούταρχου θα δούμε πως τα διάφορα

μέτρα του Λυκούργου θα μπορούσαν να ενταχθούν στην εξελικτική διαδικασία:

• Ο Λυκούργος για να τερματίσει τις ταραχές που διαιρούσαν τη Σπάρτη

συμβουλεύεται το Μαντείο των Δελφών, που του δίνει την απάντηση με τη
μορφή μιας ρήτρας.
• Το κείμενο της ρήτρας, που παραθέτει ο Πλούταρχος είναι σε αρχαϊκή γραφή
αλλά δε γνωρίζουμε αν είναι αυθεντικό ή πλαστογραφία της ελληνιστικής
περιόδου. Δε γνωρίζουμε επίσης πότε και για ποιον σκοπό συντάχθηκε.
• Η υπόθεση της αυθεντικότητας ενισχύεται από τη νύξη του Τυρταίου για μια
τροποποίηση που έγινε μετά από λίγα χρόνια.
• Η ρήτρα επικαλείται δύο θεότητες: το Δία και την Αθηνά

Και περιέχει τρία βασικά μέτρα:

1. Νέα διαίρεση των μελών της κοινότητας σε φυλές και ομάδες, τις ωβές, που
ίσως είναι στρατιωτικές μονάδες,
2. Νέα διαίρεση των εξουσιών μεταξύ της γερουσίας -συμβούλιο 30 μελών,
συμπεριλαμβανομένων υποχρεωτικά των δύο αρχηγετών βασιλιάδων- και της
συνέλευσης του δήμου, την Απέλλα, στην οποία ανήκει το κράτος, η
κυριαρχία και το δικαίωμα της συζήτησης, η αντιγορία.
3. Διανομή της χώρας με βάση την ισότητα. Αλλά πρόκειται για γη της Σπάρτης
ή των κατακτημένων περιοχών της Μεσσηνίας; Μάλλον το δεύτερο ισχύει
αφού συνηγορεί με τη διανομή λαφύρων, χαρακτηριστικό της ελληνικής
αριστοκρατικής παράδοσης που τροποποιήθηκε με τη διεύρυνση της
εξουσίας. Εξάλλου οι Σπαρτιάτες αν και λέγονταν «όμοιοι» είχαν ανισότητες.
4. Αυτός ο Λυκούργος υπήρξε τελικά; Αφού τον θεωρούν να ζει σε παλαιότερες
εποχές? Πώς στο καλό έγινε η «ευνομία» που υποτίθεται ότι είναι δικό του
έργο? Υποθέτουμε λοιπόν… σελίδα 214 μέχρι το τέλος.

a. Είναι φανερό ότι η πρόβλεψη που εξασφαλίζει στο δήμο την

κυριαρχία και το δικαίωμα της διαφωνίας καθώς και περιοδικές
συνεδριάσεις προϋποθέτει ότι οι ευγενείς και οι αρχηγέτες είχαν
αναγκαστεί να παραχωρήσουν ένα μέρος της εξουσίας τους υπό την
πίεση του δήμου.
b. Οπότε τείνουμε να τοποθετήσουμε τα νέα μέτρα αμέσως μετά τη την
υιοθέτηση της φάλαγγας των οπλιτών - απαραίτητα ίσως για να δοθεί
ένα τέλος στις ταραχές που μνημονεύει το ποίημα του Τυρταίου.
c. Κατά τον Πλούταρχο, ο Τυρταίος κάνει νύξη για έναν μετέπειτα
περιορισμό των εξουσιών του δήμου, επί βασιλέων Πολύδωρου και
Θεόπομπου, που επέτρεπε στους αρχηγέτες και στη Γερουσία να
διαλύουν τη συνέλευση του λαού «αν έπαιρνε δυσκολοεφάρμοστη και
κακή απόφαση».
d. Αλλά πότε έγινε αυτό δεν ξέρουμε καθώς οι κατάλογοι με τους
βασιλείς που συντάχθηκαν αργότερα είναι αναξιόπιστοι, οπότε δεν

ΚΕΦΑΛΑΙΟ VI -ΤΥΡΑΝΝΟΙ ΚΑΙ ΝΟΜΟΘΕΤΕΣ 6

 ξέρουμε ποιες περιστάσεις υποχρέωσαν τους επικεφαλής της πόλης να
περιορίσουν τις εξουσίες που είχαν δώσει στο δήμο των οπλιτών.
e. Μπορούμε μόνο να φανταστούμε ότι μετά το τέλος του Β’
Μεσσηνιακού Πολέμου, λόγω των δυσκολιών που ενέσκηψαν έγινε
στη Σπάρτη μια επανάσταση σε πολλές φάσεις: στην αρχή δόθηκε το
δικαίωμα της απόφασης στο δήμο και στη συνέχεια αφαιρέθηκε, αν
και δεν παραμερίστηκαν εντελώς οι οπλίτες, που υπερασπίζονταν την
πόλη και γι’ αυτό εξάλλου θεωρούσαν τους εαυτούς τους «ομοίους».

Άρα η ευνομία που κατέστησε τη Σπάρτη υπόδειγμα στην Ελλάδα του 6ου αιώνα, που
ο Ηρόδοτος τη μνημονεύει στα μέσα του 5ου αιώνα, επιτεύχθηκε στη Σπάρτη κατά τη
διάρκεια του δεύτερου μισού του 7ου αιώνα (650-600).

Δύσκολο να τοποθετήσουμε εκεί χρονικά το Λυκούργο, που πρέπει να έζησε σε

παλιότερο καιρό.

Όσο κι αν αμφιβάλλουμε για τα λεγόμενα του Πλούταρχου ή του Ξενοφώντα η

Σπάρτη ήταν όντως μέχρι το 4ο αιώνα η πρώτη στρατιωτική δύναμη στην Ελλάδα.

ΕΑΠ

• Οι Δωριείς εγκαθίστανται στην κοιλάδα του Ευρώτα τον 11ο αιώνα και
επιβάλλονται δυναμικά στα προδωρικά φύλα τα οποία μεταβάλλουν σε
δούλους – είλωτες.
• Από το τέλος του 9ου αιώνα διευρύνουν τα σύνορα τους προς το βορρά και
προσαρτούν περιοχές της Αρκαδίας.
• Μέχρι τα μέσα του 8ου αιώνα ενσωματώνουν προδωρικούς πληθυσμούς
των γύρω περιοχών.
• Στα τέλη του 7ου αιώνα και μετά από δύο Μεσσηνιακούς Πολέμους
υποτάσσουν τα δωρικά φύλα της Μεσσηνίας, που μετατρέπονται επίσης
σε είλωτες.
• Εξαιτίας των φόβων για εξέγερση των ειλώτων το κράτος της Σπάρτης
λειτούργησε ως στρατόπεδο σε συνεχή πολεμική ετοιμότητα,
επηρεάζοντας την οργάνωση του.
• Η λυκούργεια ρήτρα, σύμφωνα με τον Πλάτωνα, δεν καταγράφηκε αλλά
αποσκοπούσε στη διασφάλιση των δικαιωμάτων των δύο βασιλέων και
στη συμμετοχή τους ως μελών της γερουσίας, ώστε να υπάρχει
εξισορρόπηση των τριών εξουσιών – βασιλέων, Γερουσίας και Εκκλησίας
του Δήμου.
• Τίποτα δεν μπορεί να ειπωθεί με βεβαιότητα για το σημαντικότερο
πολιτειακό σώμα, τους Πέντε Εφόρους. Ούτε για την καταγωγή ούτε για
το χρόνο εμφάνισης τους. Εκτός από το ότι προέρχονταν από το σύνολο
των πολιτών, είχαν ετήσια θητεία και πολλαπλές δικαιοδοσίες.
• Οι έφοροι λειτουργούσαν όχι μόνο αντισταθμιστικά απέναντι στην
εξουσία βασιλέων και Γερουσίας, αλλά ως κύριος ρυθμιστής της
πολιτικής και κοινωνικής ζωής.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ VI -ΤΥΡΑΝΝΟΙ ΚΑΙ ΝΟΜΟΘΕΤΕΣ 7

 • Η σπαρτιάτικη πολιτεία διατηρήθηκε, υπό το φόβο της εξέγερσης των
ειλώτων, έως τη ρωμαϊκή κατάκτηση.
• Η Σπάρτη από τα μέσα του 4ου αιώνα βρέθηκε σε συνεχή ηθελημένη
απομόνωση και κατά συνέπεια σε συνεχή οικονομική και κοινωνική
κρίση.

Γ. Η ΑΘΗΝΑ ΑΠΟ ΤΟ ΣΟΛΩΝΑ ΣΤΟΝ ΚΛΕΙΣΘΕΝΗ

Παρουσιάζονται οι εξελίξεις της Αρχαϊκής εποχής στην Αθήνα σε σχέση:

• με την κρίση της Αρχαϊκής κοινωνίας (σελ. 215-217)

• νομοθεσία Σόλωνα για έξοδο από κρίση (σελ. 217-219)
• τυραννίδα των Πεισιστρατιδών
• μεταρρυθμίσεις Κλεισθένη και πως αυτές θεμελιώνουν το δημοκρατικό
πολίτευμα (παραχωρεί στο δήμο πολιτική κυριαρχία, νέα διαίρεση Αττικής,
νέα πολιτικά όργανα ) (σελ. 227-231)

1.Η ΚΡΙΣΗ ΣΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΟΥ 7ΟΥ ΑΙΩΝΑ (σελ. 215-217)

• Έχουμε την κρίση της αριστοκρατίας στο τέλος του 7ου αιώνα στην Αθήνα
(πλούσιοι έμποροι-βιοτέχνες, οπλιτική φάλαγγα, υπόδουλοι αγρότες από χρέη
πρώην ελεύθεροι πολίτες).
• Στη μυκηναϊκή εποχή το ανάκτορο της Αθήνας, πολιτικό κέντρο με κάποια
σημασία, γλιτώνει την καταστροφή του 12ου και 13ου αιώνα.
• Ο υλικός πολιτισμός μένει σε ανεκτά επίπεδα.
• Η συνέχεια αυτή επέτρεψε να γεννηθεί ο μύθος της αυτοχθονίας
• Ενώ εξηγεί και την εξελικτική διαδικασία που αναφέρει στην αρχή των
Αθηναίων Πολιτεία ο Αριστοτέλης.
1. αρχικά μια βασιλική εξουσία, που μοιράζονται τρεις: ο βασιλιάς, ο
πολέμαρχος και ο επώνυμος. Αρχικά με ισόβια θητεία, στη συνέχεια
με δεκαετή και στο τέλος ετήσια.
2. Στον 7ο αιώνα η πόλη εξουσιάζεται πια από μια κλειστή αριστοκρατία,
τους Ευπατρίδες, που μοιράζονται ετήσια καθήκοντα και αποτελούν
το συμβούλιο του Αρείου Πάγου.

Πριν την παρέμβαση του Σόλωνα ξέρουμε:

• Για την προσπάθεια κάποιου Κύλωνα να αρπάξει την Ακρόπολη και να γίνει
τύραννος με τη βοήθεια του πεθερού του, Θεαγένη, τυράννου των Μεγάρων.
Οι Αθηναίοι σε μεγάλα πλήθη καταφτάνουν από την ύπαιθρο για να

ΚΕΦΑΛΑΙΟ VI -ΤΥΡΑΝΝΟΙ ΚΑΙ ΝΟΜΟΘΕΤΕΣ 8

 πολιορκήσουν τον Κύλωνα και δίνουν έκτακτες εξουσίες στους 9 άρχοντες,
δηλ. οι τρεις πατροπαράδοτοι και οι 6 θεσμοθέτες. Απέτυχε η απόπειρα και
έτσι δεν μπορούμε να γνωρίσουμε τους σκοπούς αυτής της ενέργειας του
Κύλωνα, αν δηλαδή επρόκειτο για απόπειρα αντίστασης της αθηναϊκής
αριστοκρατίας στη σύνταξη νόμων κοινών για όλους. Ηρόδοτος και
Θουκυδίδης έχουν διαφωνία ως προς τους άρχοντες και επίσης ο Ηρόδοτος
αναφέρει ότι οι Αλκμεωνίδες σκότωσαν τους συνωμότες ενώ ο Θουκυδίδης
δεν τους κατονομάζει. Εξάλλου η αντίσταση του δήμου σε συμπαράταξη με
τους Αλκμεωνίδες, έρχεται ως απόηχος της παράδοσης που θέλει τους
Αλκμεωνίδες «προστάτες» του δήμου. Ο Ηρόδοτος μνημονεύει τους
Αλκμεωνίδες ως φονιάδες των συνωμοτών. Και ο Πλούταρχος μας
πληροφορεί ότι τότε ήταν άρχοντας ο Αλκμεωνίδης Μεγακλής.
• Επίσης τη σύνταξη κάποιου κώδικα νόμων από τον Δράκοντα. (πηγές = η
Αθηναίων Πολιτεία του Αριστοτέλη –η πολιτεία του Δράκοντα). Οι
περισσότεροι νεώτεροι ιστορικοί θεωρούν ότι είναι μια πλαστογραφία του 5ου
αιώνα. Ενδιαφέρον το γεγονός ότι επέτρεπε την άσκηση πολιτικών
δικαιωμάτων μονάχα στους οπλίτες. Το μόνο που γνωρίζουμε για τη
νομοθεσία είναι ότι, κατά την παράδοση, ήταν «γραμμένη με αίμα».

ΕΑΠ

• Η συγκρότηση της Αθήνας σε πόλη – κράτος τοποθετείται περίπου τον 8ο

αιώνα και οφείλεται σε συνοικισμό.
• Η πολιτική συνένωση των κατοίκων της Αττικής αποτέλεσε την αρχή
ραγδαίων εξελίξεων που κράτησαν δύο αιώνες και στόχευαν στη
συμμετοχή όλων των πολιτικών στη διακυβέρνηση του κράτους.
• Μέσα στους δύο αυτούς αιώνες η Αθήνα γνώρισε όλο το φάσμα των
πολιτειακών μεταβολών.
• Άγνωστο το πώς και πότε διαδέχεται τη βασιλεία ένα αριστοκρατικό
καθεστώς.
• Τον ισόβιο βασιλιά διαδέχονται ευγενείς αρχικά με 10ετή και στη συνέχεια
με ετήσια θητεία.
• Πάντως από το 683/2 την εξουσία ασκούν τρία πρόσωπα και στη συνέχεια
εννιά.
• Μέσα σ’ αυτό το πλαίσιο, κατά τον 7ο αιώνα, έγινε η αποτυχημένη
απόπειρα εγκαθίδρυσης τυραννίδα από τον Κύλωνα, έναν ευγενή.
• Τέλη του 7ου αιώνα οι ευγενείς αναγκάζονται να δεχτούν την κωδικοποίηση
του μέχρι τότε άγραφου εθιμικού δικαίου, λόγω των ιδιαίτερα οξυμένων
κοινωνικών αντιθέσεων.
• Ανατίθεται στο Δράκοντα, εκπρόσωπο της τάξης των ευγενών, η πρώτη
νομοθετική ρύθμιση των υποθέσεων της πόλης. Η νομοθεσία αυτή
εξυπηρέτησε την ιδέα των συμφερόντων της πόλης μέσα από την
εξυπηρέτηση των συμφερόντων των ευγενών.
• Δεν εξομάλυνε τις κοινωνικές αντιθέσεις και δε γεφύρωσε το κοινωνικό
χάσμα καθώς πολλοί πολίτες χάνουν την ελευθερία τους λόγω των χρεών
τους.

2.Η ΔΙΑΙΤΗΣΙΑ ΤΟΥ ΣΟΛΩΝΑ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ VI -ΤΥΡΑΝΝΟΙ ΚΑΙ ΝΟΜΟΘΕΤΕΣ 9

Η κρίση τελείωσε με τη διαιτησία του Σόλωνα, ο οποίος εκλέχθηκε στο αξίωμα του
άρχοντα το 593/594 π.Χ. και ο οποίος στόχευε στο γενικό συμφέρον κι όχι στην απλή
συνδιαλλαγή των τάξεων:

1. Πρώτο μέτρο η σεισάχθεια – απαλλαγή από τα βάρη. Απάλλαξε από τα

ορόσημα που ανέγραφαν τις δουλείες της γης.
2. Ελευθέρωσε όσους Αθηναίους ζούσαν κάτω από δουλεία λόγω των χρεών
τους.
3. Έφερε πίσω όσους από τους Αθηναίους είχαν πωληθεί ως δούλοι και
μπόρεσε να τους βρει.
4. Ωστόσο αντιτάχτηκε στον ισομερή αναδασμό της γης.
5. Και για να φέρει ισορροπία κατήρτισε νόμους, που θα ήταν ίδιοι για όλους.
6. Πάντως θα του αποδώσουμε με επιφύλαξη τους νόμους που του αποδίδουν οι
ρήτορες του 4ου αιώνα. (Αριστοτέλη, Αθηναίων Πολιτεία – Πλουτάρχου, Βίος
Σόλωνα).
7. Γνήσιες μπορούν να θεωρηθούν οι διατάξεις για την ιδιοκτησία και την
μεταβίβασή της, σε ορισμένα θέματα οικογενειακού δικαίου, μία
μεταρρύθμιση των μέτρων και των σταθμών καθώς και ο καθορισμός των
εξόδων για τις θυσίες.
8. Διαιρούνται οι πολίτες σε τάξεις ανάλογα με τα εισοδήματα τους, τιμήματα
θεσμοθετώντας έτσι το πλαίσιο ενός τιμοκρατικού πολιτεύματος –
πεντακοσιομέδιμνοι, ιππείς, ζευγίτες, θήτες (ακτήμονες). Βάσει αυτών
ορίζονται οι υποχρεώσεις του καθενός αλλά και η πρόσβαση στα κρατικά
αξιώματα.
9. Ωστόσο είναι αμφίβολο ότι προσδιορίστηκε και η πρόσβαση τους στα
αξιώματα, όπως λέει ο Αριστοτέλης – οι τρεις πρώτοι σε όλα και οι θήτες
μόνο στη συνέλευση και στα δικαστήρια. Κι αυτό αμφίβολο όταν μιλάμε για
μια πόλη οπλιτών. Οι ακτήμονες δεν μπορούσαν να αγοράσουν πολεμική
εξάρτηση. Για πολύ καιρό οι εξουσίες θα μείνουν στα χέρια των ισχυρών.
10. Είναι αμφίβολο αν έλαβε μέτρα για την εκμετάλλευση των αγροτικών
προϊόντων ή για την ανάπτυξη της βιοτεχνίας (Πλούταρχος). Ακόμα πιο
απίθανο είναι να επισύναψε στο νομικό κώδικα του μια μεταρρύθμιση των
θεσμών και να δημιούργησε τη Βουλή των 400. Πρόκειται μάλλον για
κατασκευή της ολιγαρχικής προπαγάνδας του τέλους του 4ου αιώνα.
11. Αυτό που είναι σίγουρο είναι ότι δημιουργήθηκαν δυσαρέσκειες από τα
μέτρα του Σόλωνα, πλούσιοι = έθιγε τα υλικά τους συμφέροντα και έχασαν
ένα μέρος από την επιρροή που είχαν στην «πελατεία» τους, σε αυτούς που
εκμεταλλεύονταν οικονομικά – δήμος = αν και τους απάλλαξε από τη
δουλεία δεν κατόρθωσε να επιτύχει την πολυπόθητη διανομή γης.

Γι’ αυτό και τα χρόνια μετά το Σόλωνα ήταν χρόνια ταραχών, σύμφωνα με όλες τις
πηγές. Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη επί δύο χρόνια οι Αθηναίοι δεν κατόρθωσαν να
εκλέξουν άρχοντες και το 582 εξέλεξαν τον Δαμασία, που έμεινε στην εξουσία για
2,5 χρόνια

Ο Αριστοτέλης αναφέρει και κάτι ακόμα: ότι για να δοθεί τέλος στις διαφωνίες
εκλέχθηκαν 10 άρχοντες μετά το Δαμασία. Πέντε «ευπατρίδες», τρεις «αγροίκοι»
(αγρότες;) και δύο δημιουργοί (βιοτέχνες;).

ΚΕΦΑΛΑΙΟ VI -ΤΥΡΑΝΝΟΙ ΚΑΙ ΝΟΜΟΘΕΤΕΣ 10

Τη συμβιβαστική αυτή λύση τη βρήκαν εκπληκτική οι νεώτεροι. Θώρησαν ότι οι
πέντε ήταν απλά μη ευγενείς και προέρχονταν από τα ευκατάστατα στρώματα.

Μάλλον η αλήθεια βρίσκεται σ’ αυτό που πιστεύουν κάποιοι, ότι ο Αριστοτέλης

συμπεριέλαβε στην αφήγηση του ένα υπόδειγμα, που κατασκευάστηκε σε
μεταγενέστερη εποχή, και που θυμίζει το πρόγραμμα των θεωρητικών του 5ου αιώνα,
προσαρμόζοντας το σε μια πραγματική κατάσταση, την ανάδειξη των 10 αρχόντων το
580.

Στο διάστημα μεταξύ 10 αρχόντων το 580 έως την πρώτη απόπειρα κατάληψης της
εξουσίας από τον Πεισίστρατο το 561/560 τα πράγματα είναι και πάλι συγκεχυμένα
καθώς δεν έχει καταγραφεί κανένα σημαντικό γεγονός. Η ιδιομορφία της τυραννίδας
των Αθηνών έγκειται στο ότι αυτή διαδέχεται ένα νομοθέτη, που είχε ήδη φτιάξει ένα
σύστημα δικαίου για τον πολίτη.

ΕΑΠ

• Η σολώνεια νομοθεσία θα πρέπει να θεωρηθεί ως το πρώτο στάδιο

εκδημοκρατισμού της αθηναϊκής πολιτείας.
• Διακρίνει τους πολίτες σε τάξεις ανάλογα με το εισόδημα τους – τιμήματα,
θεσμοθετώντας έτσι το πλαίσιο ενός τιμοκρατικού πολιτεύματος.
• Καταργείται το προνόμιο της καταγωγής και καθιερώνεται η λαϊκή συμμετοχή
στην Εκκλησία του Δήμου και πιθανότατα στη λειτουργία ενός λαϊκού
δικαστηρίου, της Ηλιαίας.
• Τα κρατικά αξιώματα δεν προσδιορίζονται πλέον με βάση την καταγωγή αλλά
με το εισόδημα.
•

3.ΤΥΡΑΝΝΙΔΑ ΤΩΝ ΠΕΙΣΙΣΤΡΑΤΙΔΩΝ

• Ηρόδοτος και Αριστοτέλης λένε ότι η τυραννίδα ήταν το αποτέλεσμα της

διαμάχης των Πεδινών, Παράλιων και των Δάκριων ή Υπεράκριων (από τους
λόφους).
• Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο αρχηγός των Πεδινών ήταν ο Λυκούργος, των
Παράλιων ο Αλκμεωνίδης Μεγακλής και των Δάκριων ο Πεισίστρατος.
• Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη: Πεδινοί – Ολιγαρχικοί, Παράλιοι - σαν να είναι
η τάξη των εμπόρων και Δάκριοι= η μεγάλη μάζα των φτωχών που ζούσαν
στα γύρω υψώματα.
• Τελικά το πιθανότερο είναι ο καθένας από τους ηγέτες αυτούς να επιστράτεψε
από τις περιοχές που είχε περιουσία την «πελατεία» του για να τον στηρίξει.
Κατά τον Ηρόδοτο οι Δάκριοι πήραν αυτό το όνομα μόνο και μόνο για
μίμηση των ονομάτων των αντιπάλων τους.

Ο Πεισίστρατος πάντως ανήκε στην αριστοκρατία αλλά για να ικανοποιήσει την

προσωπική του φιλοδοξία για να ανέβει στην εξουσία πήρε με το μέρος του το
μεγαλύτερο κομμάτι του δήμου.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ VI -ΤΥΡΑΝΝΟΙ ΚΑΙ ΝΟΜΟΘΕΤΕΣ 11

Ο Ηρόδοτος περιγράφει το γεγονός της αρπαγής της εξουσίας από τον Πεισίστρατο
και καταλήγει λέγοντας ότι ο Πεισίστρατος από τότε κυβέρνησε την πόλη με
ικανότητα και σεβάστηκε τους θεσμούς της. Αργότερα όμως ο ίδιος εξηγεί ότι πριν
εδραιωθεί πήρε δύο φορές το δρόμο της εξορίας.

• Πρώτη φορά το 561/560, όταν ενώθηκαν εναντίον του Λυκούργος και

Μεγακλής. Τελικά Μεγακλής και Λυκούργος έρχονται σε διαφωνία και τα
βρίσκει ο Μεγακλής με το Πεισίστρατο (παντρεύεται την κόρη του Μεγακλή).
Μετά από 6 χρόνια μαλώνουν πεθερός – γαμπρός και ο Πεισίστρατος ξανά
στην εξορία
• Την πρώτη φορά μάλλον δεν απομακρύνθηκε από την Αττική. Τη δεύτερη
βρέθηκε αρχικά στη Ραίκηλο, στις ακτές του Θερμαϊκού, στη συνέχεια στην
περιοχή του όρους Παγγαίου και τέλος στην Ερέτρια.
• Από κει με τη βοήθεια των Θηβαίων και του τυράννου της Νάξου Λύγδαμη
συγκέντρωσε μισθοφόρους και αποβιβάζεται στην Αττική, στο Μαραθώνα.
Εκεί πήγαν οι οπαδοί του από την ύπαιθρο και μέσα από την πόλη

Έτσι ξεκίνησε η τυραννίδα των Πεισιστρατιδών στην Αθήνα που κράτησε μέχρι το
510 (Ιππίας) και δεν μπορούμε να ξεχωρίσουμε ακριβώς το έργο του Πεισίστρατου
από αυτό των γιων του.

Πάντως αν και ανάγκασε τους αντιπάλους σε εξορία λίγο μετά άλλαξε πολιτική. Δεν
στρίμωξε άγρια τους αντίπαλους του αριστοκράτες (Αλκμεωνίδες επιστρέφουν
σύντομα, στηρίζει Κυμωνίδες στη Θράκη, Κλεισθένης-μεταρρυθμιστής Αθήνας είναι
άρχοντας το 525-524, ολυμπιονίκης Μιλτιάδης του αφιερώνει τις νίκες του).

Η πολιτική του προς τους αδύναμους:

• έδινε δάνεια στους αγρότες (πάντως δεν ήταν σε αργυρά νομίσματα- αυτός
ήταν που έκοψε τα πρώτα αθηναϊκά νομίσματα)
• όρισε επιτόπιους δικαστές πολύ πιθανόν για να γλιτώσουν οι αδύναμοι
αγρότες από τους τοπικούς αριστοκράτες και όχι για να έχει το λαό μακριά
από την πόλη, όπου παίρνονταν οι αποφάσεις
• καθιέρωσε μια παρακράτηση από τα εισοδήματα για να ανακουφίζονται οι
φτωχοί μικροαγρότες.
• Δεν γνωρίζουμε αν, όπως άλλοι τύραννοι έκανε αναδιανομή της γης.
Μπορούμε να το εικάσουμε γιατί στην κλασική εποχή δεν έχουμε ταραχές για
αναδιανομή της γης. Αλλά θα μπορούσαν να υπάρχουν κι άλλες αιτίες.

Σαν τους άλλους τυράννους θέλησε να αυξήσει το γόητρο της πόλης με δημόσια
κτίρια:

• Μεγάλος ναός της θεάς Αθηνάς επάνω στην Ακρόπολη

• Αρχή κατασκευής ναού του Δία, το Ολυμπείο, που θα ολοκληρωθεί πολύ
αργότερα
• Ανέγερση βωμού των 12 θεών στην αγορά
• Ένας ναός αφιερωμένος στον Απόλλωνα στο περίβολο του Πυθείου
• Ίσως ένα ιερό του Δινύσου Ελευθερίου στα νοτιοανατολικά της Ακρόπολης

ΚΕΦΑΛΑΙΟ VI -ΤΥΡΑΝΝΟΙ ΚΑΙ ΝΟΜΟΘΕΤΕΣ 12

 • Κατασκευή της Εννεακρούνου, μιας κρήνης με εννέα στόμια για την
αδιάλειπτη ύδρευση της πόλης
• Προσέλκυσαν καλλιτέχνες και συγγραφείς.
• Γεννιέται η μεγάλη αττική γλυπτική
• Συγκεντρώνονται από τον Ονομάκριτο τα ορφικά ποιήματα, ο οποίος μάλλον
θα πρωτοστατήσει και σε μια πρώτη έκδοση των ομηρικών ποιημάτων.
• Σιμωνίδης και Ανακρέων φιλοξενούνται στην αυλή των τυράννων
• Ενώ στα πλαίσια της λατρείας του Διονύσου γεννιόταν με τον Θέσπη η
τραγωδία.
• Ενισχύουν την ενότητα της πόλης μέσα από τη θρησκευτική λατρεία δύο
θεών, της Αθηνάς και του Διονύσου.
• Δίνουν ιδιαίτερη λάμψη στη γιορτή των Παναθηναίων, ώστε να πετύχουν μια
γενική συσπείρωση γύρω από λατρεία της πολιούχου, προκειμένου να
ενισχυθεί η ενότητα της πόλης σε αντιδιαστολή με τις τοπικές λατρείες πουθ
συχνά βρίσκονταν κάτω από τον έλεγχο των παλιών αριστοκρατικών
οικογενειών.

Πιο δύσκολη εμφανίζεται η αποτίμηση της εξωτερικής πολιτικής των

Πεισιστρατιδών:

• Ο Πεισίστρατος δημιουργεί σχέσεις με τη Θήβα, τη Νάξο, το Άργος, την

Κόρινθος, την Σπάρτη, ενθάρρυνε την αποίκηση της Χερσονήσου της
Θράκης.
• Για τα υπόλοιπα σκόρπιες ενδείξεις εκτός από το ενδιαφέρον του για το
Βόρειο Αιγαίο και Προποντίδα, ίσως λόγω της αύξησης πληθυσμού
ενδιαφέρον για νέες αγορές σιτοπαραγωγικές. Πάντως ο στόλος του δεν ήταν
ακόμα μεγάλος για μια μακρόπνοη αιγιακή πολιτική.
• Αποφεύγουμε να συνδέσουμε τον Πεισίστρατο και τους γιους του με κάποια
«οικονομική πολιτική». Έχουμε βέβαια την κοπή των πρώτων νομισμάτων,
τις κουκουβάγιες, που απεικονίζουν την Αθηνά και την μεγάλη ανάπτυξη της
αγγειοπλαστικής –αρχικά μελανόμορφη και στη συνέχεια ερυθρόμορφη-
αλλά δε γνωρίζουμε κατά πόσο αυτά αποτελούν συνειδητή πολιτική.
• Η φανερή ανάπτυξη της Αθήνας μάλλον συνδυάζεται με το σύνολο των
αιτιών που την έκαναν πρώτη ελληνική δύναμη.
• Αβέβαιη η γνώση που διαθέτουμε για τους οικονομικούς μηχανισμούς των
αρχαίων κοινωνιών.
• Πάντως αυτή η ευμάρεια εξηγεί γιατί οι γιοι του Πεισίστρατου παρέμειναν
στην εξουσία. Κυβέρνησε μόνο ο Ιππίας ή συγκυβέρνησε με τον αδελφό του
Ίππαρχο;
• Η δολοφονία του Ίππαρχου (όποιες κι αν ήταν οι συνθήκες της) οδήγησε τον
Ιππία να γίνει σκληρότερος από ότι πριν και οι αριστοκράτες (εξόριστοι και
μη) να προσπαθούν να ξεσηκώσουν τον λαό εναντίον του χωρίς επιτυχία. Στο
τέλος με τη βοήθεια των Σπαρτιατών (Κλεομένης) το πέτυχαν. Και την
επομένη της φυγής του Ιππίας ξεκίνησε η σύγκρουση ανάμεσα στον
Αλκμεωνίδη Κλεισθένη και τον Φιλαΐδη Τείσανδρο.
• Από τη σύγκρουση αυτή θα έβγαινε η πιο σημαντική μεταρρύθμιση που
γνώρισε ποτέ στην ιστορία της η Αθήνα.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ VI -ΤΥΡΑΝΝΟΙ ΚΑΙ ΝΟΜΟΘΕΤΕΣ 13

4. ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΚΛΕΙΣΘΕΝΗ

Ο Κλεισθένης έφερε την εσωτερική ειρήνη το 508 π.Χ. Με μια σειρά

μεταρρυθμιστικών μέτρων θεμελίωσε το δημοκρατικό πολίτευμα.

• Ο Κλεισθένης δεν πήρε το δήμο με το μέρος του, όπως έκανε ο τύραννος

παππούς του Κλεισθένης της Σικυώνας για να ξαναρχίσει την πολιτική του
Πεισίστρατου μετά μισό αιώνα για δική του ωφέλεια.
• Ο Κλεισθένης δεν αρκέστηκε να στηριχτεί στο δήμο αλλά αναγκάστηκε να
του παραχωρήσει την πολιτική κυριαρχία με αντάλλαγμα την υποστήριξη
γιατί μέσα σε 50 χρόνια ο δήμος είχε αλλάξει αισθητά:

1. Ο αστικός πληθυσμός αυξήθηκε: ένα μέρος ντόπιοι κι ένα μέρος ξένοι, που
τους έκανε νεοπολίτες, όπως αναφέρει ο Αριστοτέλης, και οι οποίοι δεν είχαν
πια τους ίδιους δεσμούς με τους αριστοκράτες της υπαίθρου.
2. Η νέα διαίρεση της Αττικής έγινε σύμφωνα με εδαφική διαίρεση και όχι
σύμφωνα με τις συγγένειες πραγματικές ή εφευρημένες.

• Άρα ο Κλεισθένης είναι και καλός πολιτικός και σκεπτόμενο άτομο,

αν και ουσιαστικά γνωρίζουμε ελάχιστα πράγματα γι’ αυτόν.
• Τα κρίσιμα γεγονότα της μεταρρύθμιση; είναι συγκεχυμένα καθώς
διαφωνούν Ηρόδοτος και Αριστοτέλης. Ιδιαίτερες δυσκολίες
παρουσιάζει η χρονολόγηση.
• Καθώς φαίνεται ο Κλεισθένης πετυχαίνει όταν άρχοντας είναι ο
αντίπαλος του Ισαγόρας να περάσει, 508-507, με την υποστήριξη του
δήμου, που μετέβαλλε τον αριθμό των φυλών και «έδινε την πολιτεία
στο λαό» κατά τον Αριστοτέλη.
• Ο φιλόσοφος δεν εξηγεί τι εννοεί αλλά από τη συνέχεια εικάζουμε ότι
μπορεί να αναφέρεται στη Βουλή των 500, που θεσπίστηκε από τον
Κλεισθένη και επρόκειτο να γίνει ο δεσπόζων θεσμός της Αθηναϊκής
Δημοκρατίας.
• Ο Ισαγόρας κι οι οπαδοί του φοβούνται ότι χάνουν εξουσία και
καλούν ξανά τους Σπαρτιάτες επικαλούμενη την παλιά ιεροσυλία των
Αλκμεωνιδών. Ο Κλεισθένης φεύγει. Ο Ισογόρας προσπαθεί να
διαλύσει τη Βουλή, συναντά την αντίσταση του λαού, ο Σπαρτιάτης
Κλεομένης καταλαμβάνει Ακρόπολη, τον πολιορκεί επί τρεις μέρες ο
λαός και οι Λακεδαιμόνιοι αναγκάζονται να εγκαταλείψουν την
Αθήνα. Οι Αθηναίοι καλούν πίσω τον Κλεισθένη.
• Αν λοιπόν αρχικά ο Κλεισθένης στηρίζεται στο δήμο για να πάρει την
εξουσία είναι δημοκρατική βουλή που θέσπισε αυτή που οργάνωσε
την αντίσταση εναντίον του πραξικοπήματος του Ισαγόρα και του
Κλεομένη.
• Το γεγονός αυτό δείχνει το δρόμο που διήνυσε μέσα σε 50 χρόνια ο
αθηναϊκός δήμος.

Οι μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη

ΚΕΦΑΛΑΙΟ VI -ΤΥΡΑΝΝΟΙ ΚΑΙ ΝΟΜΟΘΕΤΕΣ 14

 1. Αυξάνει τον αριθμό των φυλών από 4 σε 10 και αλλάζει τα ονόματα τους.
Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη απέβλεπε στην ευρύτερη συμμετοχή του λαού
στην πολιτεία και να εντάξει τους νεοπολίτες.
2. Κάθε φυλή αποτελούνταν από 3 τριτύες – 1 της πόλης, 1 της ακτής και 1
της ενδοχώρας κι έτσι έσπασαν οι δεσμοί αλληλεγγύης και υπονομεύτηκε η
δύναμη της αριστοκρατίας – «ίσοι» πολίτες μεταξύ τους.
3. Δημιουργεί 30 τριττύες -ομάδες από δήμους- 10 σε Αθήνα και περίχωρα, 10
στην Παραλία και 10 στη Μεσογαία-ενδοχώρα.
4. Βουλή των 500 - 50 από κάθε φυλή κληρώνονται για 1 χρόνο. Έπρεπε όμως
να περάσει μισός αιώνας για της παραχωρήσει ο Εφιάλτης τις λειτουργίες του
Αρείου Πάγου και να γίνει η Βουλή η «κυβέρνηση της πόλης».
5. Η Βουλή υποθέτουμε ότι είχε δικαίωμα επίβλεψης και ελέγχου στον Άρειο
Πάγο και τη δυνατότητα να συγκαλεί την εκκλησία του δήμου, της οποίας τα
μέλη είχε αυξήσει ο Κλεισθένης κι ίσως είχε καθορίσει τις περιοδικές
συνελεύσεις της.
6. Κατανομή των στρατιωτικών υποχρεώσεων βάσει των νέων φυλών.

ΕΑΠ

• Ο Κλεισθένης παραχωρεί πολιτικά δικαιώματα σ΄ όλους τους ελεύθερους

πολίτες, φέρνοντας την ισότητα μεταξύ των πολιτών, αφού η διάκριση τους
πλέον δε γίνεται με οικονομικά κριτήρια αλλά με πολιτικά.
• Όλοι οι Αθηναίοι πολίτες ανήκουν σε φυλές, ενώ σε κάθε φυλή ανήκουν
πολίτες από διαφορετικές περιοχές της Αττικής και με διαφορετική
οικονομικοκοινωνική προέλευση.
• Η εκτελεστική εξουσία δόθηκε στη Βουλή των 500, στην οποία μπορούσε
να συμμετέχει κάθε πολίτης που είχε συμπληρώσει το 30ο έτος της ηλικίας
του, ύστερα από κλήρωση.
• Θεμελιώδης θεσμός της λειτουργίας του αθηναϊκού πολιτεύματος γίνεται
πλέον η Εκκλησία του Δήμου. Σ’ αυτή συμμετέχουν όλοι οι πολίτες που
είχαν συμπληρώσει το 20ο έτος της ηλικίας τους.
• Μεταξύ άλλων θεσμών που αποδίδονται στον Κλεισθένη είναι και ο
οστρακισμός, ένα μέσο για την προστασία του δημοκρατικού πολιτεύματος.
Κάθε άνοιξη οι πολίτες συγκεντρώνονταν και έγραφαν σε ένα όστρακο το
όνομα εκείνου που θεωρούσαν επικίνδυνο για την κατάλυση της
Δημοκρατίας, επειδή ασκούσε μεγάλη επιρροή στην Εκκλησία του Δήμου.
Εξοριζόταν για 10 χρόνια όποιος είχε το όνομα του σε περισσότερα
όστρακα.

Τελικά, ακόμα κι αν δεν ίδρυσε αυτός τη δημοκρατία, όπως την ξέρουμε μετά τον
Εφιάλτη ή τον Περικλή, είναι αυτός που δημιούργησε τις συνθήκες για την ίδρυση
της εισάγοντας στο χώρο της πόλης την ισονομία, την ισότητα εν ονόματι του νόμου
και απέναντι στο νόμο, μια από τις πιο θαυμαστές εφευρέσεις της Αθήνας και την
ισηγορία, την πολιτική ισότητα – κάθε πολίτης παίρνει το λόγο και εκφράζει
ελεύθερα την άποψη του.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ VI -ΤΥΡΑΝΝΟΙ ΚΑΙ ΝΟΜΟΘΕΤΕΣ 15

ΕΑΠ

• Τη λέξη Δημοκρατία τη συναντάμε πρώτη φορά στην ιστορική περιγραφή

του Ηροδότου ενώ γίνεται συχνή χρήση από το Θουκυδίδη και τον
Αριστοφάνη.
• Η θεμελίωση του δημοκρατικού πολιτεύματος ήταν το αποτέλεσμα
πολιτικών μεταρρυθμιστικών μέτρων που έφεραν στην εξουσία όλους τους
ελεύθερους πολίτες – δήμος.
• Κυρίαρχο πολιτικό όργανο αναδεικνύεται η Εκκλησία του Δήμου, δηλ. η
συνέλευση των ενήλικων πολιτών, ανεξαρτήτως οικονομικής κατάστασης ή
κοινωνικής θέσης.
• Η Ισηγορία και η Ισονομία είναι θεμελιώδη στοιχεία του νέου
δημοκρατικού πολιτεύματος.
• Με την Ισηγορία παρέχεται στον κάθε πολίτη η δυνατότητα να λαμβάνει το
λόγο και να εκφράζει ελεύθερα τις απόψεις του.
• Με την Ισονομία όλοι οι πολίτες είναι ίσοι απέναντι στους νόμους και τους
αναγνωρίζεται το δικαίωμα στην ψήφιση και στη διαμόρφωση τους.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ VI -ΤΥΡΑΝΝΟΙ ΚΑΙ ΝΟΜΟΘΕΤΕΣ 16