Beruflich Dokumente
Kultur Dokumente
1600-1050 π.Χ
Το απόγειο του Μυκηναϊκού κόσμου
Το κεφάλαιο εξετάζει την εποχή ακμής του Μυκηναϊκού κόσμου, τον 14ο και 13ο αι
π.Χ. (Ύστερη Ελλαδική ΙΙερίοδος ΙΑ και Ύστερη Ελλαδική ΙΙερίοδος 1Β). Θέματα
που εξετάζονται:
Τελικά δεν γνωρίζουμε, προς το παρόν, πολλά πράγματα για την περίοδο που οδηγεί
προοδευτικά στη μυκηναϊκή παντοδυναμία, από τον 16ο ως τον 14ο αιώνα, λόγω της
μεταγενέστερης μνημειακής οικοδόμησης με εξαίρεση την Τίρυνθα και το
Μενελάιον. Ούτε από τους λακκοειδείς τάφους αποκομίζουμε πολλές πληροφορίες
και η κεραμική ελάχιστα μπορεί να προσφέρει.(τεχνική και νοοτροπία κεραμικής
μόνο, τίποτα για την κοινωνία, τίποτα για τη θρησκεία κ.λ.π). Οι πινακίδες αποτελούν
σημαντικά ευρήματα (Κνωσός, Πύλος, Μυκήνες, Θήβα).
Εφόσον οι πηγές είναι περιορισμένες η προσέγγιση αυτού του κεφαλαίου θα αφορά
κυρίως τα χαρακτηριστικά του μυκηναϊκού πολιτισμού τη στιγμή που έρχονται τα
γραπτά ντοκουμέντα. Εκπληκτικά τεκμήρια για την οικονομική ζωή και τους
θεσμούς. Αυτό σημαίνει ένα γρήγορα πέρασμα από τη Ύστερη Ελλαδική μέχρι το
1300 περίπου π.Χ.
Επίσης βρέθηκαν επιγραφές και στα Μάλια, Αγία Τριάδα και Φαιστό.
Το 1939 ανακαλύφθηκαν στο ανάκτορο της Πύλου 1.200 πινακίδες και θραύσματα
σε Γραμμική Β, οι οποίες επιβεβαιώνουν τις στενές σχέσεις της Κρήτης με την
Ηπειρωτική Ελλάδα. Ακόμη πινακίδες βρέθηκαν στην Τίρυνθα, Θήβα, Ελευσίνα,
Ορχομενό.
Η δημοσίευση του γραπτού υλικού από την Κνωσό έγινε 11 χρόνια μετά το θάνατο
του Έβανς, το 1952. Και όλοι αναρωτήθηκαν για την ομοιότητα των ελλαδικών
αρχαιολογικών τόπων και την Κρήτη. Ο Έβανς πίστευε σ’ ένα κρητικό έλεγχο της
Πελοποννήσου, όμως οι περισσότεροι αρχαιολόγοι μετά το Σλήμαν πίστευαν ότι
οι ήρωες του Ομήρου ήταν οι πρώτοι Έλληνες, αυτοί του μυκηναϊκού
πολιτισμού. Η απόδειξη ήρθε με την αποκρυπτογράφηση των πινακίδων με βάση
την πεποίθηση ότι η μυκηναϊκή γραφή είναι ελληνική (Alice Kober – 1948, Michael
Ventris + J.Chadwick – 1952 …. Λέξη τρίποδες!).
3. Η Μυκηναϊκή κοινωνία
Θολωτοί τάφοι (του Άτρεα στις Μυκήνες, καθώς και στη Μεσσηνία!!) εξαπλώνονται
στα πέρατα του μυκηναϊκού κόσμου αλλά δεν πρόκειται για βασιλικούς τάφους. Αυτό
αποδεικνύεται από το υλικό τους που είναι το ίδιο πλούσιο με αυτό των θαλαμωτών
τάφων καθώς και από το γεγονός ότι α)σε μερικές περιοχές δεν υιοθέτησαν ποτέ τη
συνήθεια του θολωτού τάφου (Αττική) και β)οι θολωτοί τάφοι έχουν χτιστεί την ίδια
περίπου εποχή, οπότε λογικά αποκλείεται να ανήκουν όλοι στην ίδια οικογένεια.
Αυτό που μάλλον είναι σίγουρο είναι μόνο οι επίλεκτες τάξεις θα μπορούσαν να
αντέξουν οικονομικά την κατασκευή τέτοιων τάφων.
Η ταφική αρχιτεκτονική ήταν το πρώτο βήμα προς τη μνημειακή που είναι το κύριο
χαρακτηριστικό του μυκηναϊκού κόσμου.
Τίθεται το ερώτημα της φύσης της εξουσίας των μυκηναϊκών πολιτειών: αυτός ο
σχετικά ήρεμος κόσμος (κατά καιρούς μεν αψιμαχίες) με τον έντονο εξωτερικό
επεκτατισμό πώς κυβερνιόταν; Υπήρχε ένας μεγάλος βασιλιάς? Υπήρχε μια
ομοσπονδία ηγετών που συνεργάζονταν; Πάντως η όψη της Ελλάδας στο απόγειο του
μυκηναϊκού πολιτισμού είναι πραγματικά εντυπωσιακή. Εμφανίζονται ογκώδεις
ακροπόλεις με το επιβλητικό ανάκτορο στο κέντρο τους. Οι επιφάνειες που
περικλείουν αυτές οι Ακροπόλεις είναι τεράστιες. Ίσως πρόκειται για πρόβλεψη για
τις δύσκολες ώρες όπου όλος ο πληθυσμός με τα κοπάδια του θα μπορεί να κλειστεί
μέσα στα τείχη των ακροπόλεων αυτών ή μπορεί και μεγαλομανία. Πάντως δεν είναι
όλες οι πόλεις οχυρωμένες έτσι (περίπτωση της Πύλου).
Ο Όμηρος μιλάει για «βασιλείς» που οργάνωσαν την εκστρατεία στην Τροία και
ειδικότερα για έναν από αυτούς, τον Αγαμέμνονα. Τα αρχαιολογικά ευρήματα όμως
δεν ενισχύουν κάτι τέτοιο. Οι μυκηνολόγοι δεν αμφιβάλλουν ότι αν επρόκειτο για ένα
βασίλειο που ηγεμόνευε σε όλα τα άλλα, αυτό θα ήταν οι Μυκήνες (Χετταίοι «ο
ξένος βασιλιάς της Αχιγιάβα – Αχαιοί» όμως δεν διευκρινίζεται πουθενά ότι οι
Αχιγιάβα είναι πέρα από τη θάλασσα). Εξάλλου στην Ιλιάδα ο Αγαμέμνονας συναντά
δυσκολίες στο να επιβληθεί στους άλλους «βασιλιάδες». Επίσης μπορεί να έχουμε 4
μεγάλα ανάκτορα στην ηπειρωτική Ελλάδα και ένα στην Κρήτη αλλά τι μας
διαβεβαιώνει ότι τέτοιο ανάκτορο δεν υπήρχε π.χ και στην Αττική όπου οι
μεταγενέστερες οικοδομήσεις εξαφάνισαν τα ίχνη του?
Τέσσερα μεγάλα ανάκτορα διακρίνονται για το βασιλικό τους μέγεθος καθώς και τη
δημογραφική τους πυκνότητα. Οι Μυκήνες, η Τίρυνθα, η Πύλος και η Θήβα.
Άλλα προβλήματα που προκύπτουν είναι: Μυκήνες και Τίρυνθα είναι πολύ κοντά και
είναι αδύνατον να μην είχαν προβεί σε ένα μοίρασμα εξουσίας, οι υπόλοιπες περιοχές
της Αργολίδας μάλλον είχαν ηγέτες υποτελείς οικογένειες των Μυκηνών (ίσως
συγγενείς εξ αίματος των μυκηναίων ηγεμόνων). Η Μεσσηνία διαφοροποιείται από
αυτό το χάρτη εξουσίας και στην άλλη ηπειρωτική Ελλάδα τα φυσικά σύνορα
έπαιξαν καλά το ρόλο τους στο μοίρασμα της εξουσίας. Γενικά υπάρχει μια
ισορροπία που ίσως επιτεύχθηκε με τα όπλα στην αρχή και θεμελιώθηκε με αμοιβαία
παραδοχή δύναμης ανάμεσα σε ηγέτιδες οικογένειες. Πάντως ένδειξη για ένα βασιλιά
δεν υπάρχει.
Εκτός από την πολιτισμική ομοιομορφία και το γεγονός ότι μόνο οι Μυκήνες
δημιούργησαν δεσμούς με την Κρήτη, τίποτα άλλο δεν μαρτυρά ότι υπήρχε ένα και
μόνο αρχηγός.
Δεν αποκλείεται να υπήρχαν και αλλού «ηγεμονικοί οίκοι» αλλά όχι τόσο μεγάλοι
και τόσο καλοδιατηρημένοι. Οι περισσότεροι ήταν σε μικρή απόσταση μεταξύ τους,
οπότε δεν αποκλείεται να βασίλευαν μέλη της ίδιας οικογένειας. Αργολίδα, Ναύπλιο,
ένα κομμάτι της Λακωνίας, Κόρινθος, Ισθμός υπάγονται στους ίδιους άρχοντες.
Η Αττική, Βοιωτία, Θεσσαλία, Φωκίδα διαχωρίζονται από φυσικά όρια. Μεταξύ των
οίκων επικρατούσε ισορροπία την οποία διατηρούσαν με αριστοτεχνικές στρατηγικές,
σύναψη γάμων και δεσμών διαφόρων ειδών.
Στην Πύλο ο άναξ κατέχει το εκτενέστερο κτήμα (τέμενος που προσδιορίζεται με τις
ποσότητες σπόρων), μετά έρχεται ο lawagetas και ακολουθούν οι τελεσταί (tereta).
Επίσης οι πινακίδες αναφέρουν τον όρο damos δηλαδή δήμος. Η έννοια αυτή του
λαού τόσο πρώιμα μας προκαλεί έκπληξη. Έργο του θα ήταν η παραγωγή αγροτικών
προϊόντων, επεξεργασία μαλλιού, μεταλλουργίας, κεραμικών και διαφόρων
αγγαρειών για το ανάκτορο. Πληρώνουν φόρους που καταγράφονται και
χρησιμοποιούν τη γη κατά βούληση. Απολαμβάνει διοικητική αυτονομία παρόλο που
επιβλέπετε από ένα υπάλληλο του Κράτους τον damokoro.
qasireu= βασιλεύ, εδώ φαίνεται ότι πρόκειται για τους επικεφαλής διαφόρων
συντεχνιών.
Damos = πρόκειται για το λαό, το Δήμο αλλά δεν ξέρουμε ούτε τα δικαιώματά του
ούτε τις υποχρεώσεις του (σίγουρα όλες οι αγγαρείες και φυσικά γεωργία
κτηνοτροφία και τεχνουργικές εργασίες), πληρώνει φόρους, έχει κάποια γη για να την
κάνει ότι θέλει και είναι υπό την κηδεμονία ανακτορικού υπαλλήλου του damokoro.
Doero= δούλοι / βρίσκονται στην κατοχή είτε των ναών είτε του ανακτόρου. Αυτοί
πάντως του ναού είναι σημαντικότεροι από αυτούς του ανακτόρου. Περισσότερες
γυναίκες δούλοι.
Λοιπόν, από τις πληροφορίες που υπάρχουν βλέπουμε μια κοινωνία ιεραρχημένη,
γραφειοκρατικά συγκροτημένη, με πλήθος υπαλλήλων και αξιωματούχων και
λειτουργεί με δυναμισμό, ευημερεί, και δεν εξαρτάται από την εξουσία ενός και
μόνο ανθρώπου όπως στις πόλεις της Εγγύς Ανατολής.
Όπως είπαμε στον Μυκηναϊκό κόσμο αν και δεν υπήρχε ενιαία πολιτική εξουσία,
υπήρχε εξαιρετική οικονομική και πολιτιστική ενότητα. Π.χ. Η Κνωσός και η Πύλος
που τους χωρίζει ενάμιση αιώνας έχουν πολλές βασικές ομοιότητες. Αυτό δείχνει μια
αδιάκοπη και ευρύτατη επικοινωνία, δεν υπάρχουν κλειστά, αυταρχικά βασίλεια αλλά
μια σταθερή επικοινωνία ατόμων και ιδεών, μετακινήσεις τεχνιτών, γαμήλιοι δεσμοί,
εμπορικές αποστολές, επίσημες επισκέψεις με προσφορές δώρων χωρίς να ξεχνάμε
και τις εκστρατείες.
Η οργάνωση της αγροτικής παραγωγής
Η καλύτερη πηγή πληροφοριών για την οικονομική ζωή των Μυκηναϊκών κρατών
είναι οι πινακίδες.
Η κτηνοτροφία ήταν σημαντική πηγή πλούτου, πιο πολύ για το δέρμα και το μαλλί
παρά για το κρέας που το κατανάλωναν μετά από θυσίες στους θεούς. Η Κνωσός π.χ.
είχε 100.000 πρόβατα κυρίως για υφαντουργία.
Η αγροτική παραγωγή αρκούσε για τον μυκηναϊκό κόσμο όμως οι κοινοί θνητοί ήταν
ολιγαρκείς και μάλλον υποσιτισμένοι.
Στην Κνωσό όπως και στην Πύλο, η κατασκευή υφασμάτων ήταν από τις πρώτες
πηγές πλουτισμού. Τα 100.000 πρόβατα της Κνωσού εκτρέφονται από
συγκεκριμένους βοσκούς εξαρτημένους από το ανάκτορο. Τα πρόβατα ήταν τα
περισσότερα αρσενικά, ευνουχισμένα. 50 τόνους ακατέργαστο μαλλί επεξεργάζοντας
ομάδες γυναικών και παιδιών και 200 άνδρες συνέχιζαν την εργασία. Στο τέλος
αποθηκεύονται 50.000 περίπου έτοιμες ενδυμασίες, από μαλλί και λινό. Υφαίνουν
συνολικά 15 είδη υφασμάτων.
Επίσης μια από τις κύριες εξαγωγικές επιχειρήσεις του παλατιού της Πύλου ήταν τα
αρωματικά έλαια. Παρασκευάζονταν και στη Κνωσό και στις Μυκήνες.
Αν και είχαν τα μυκηναϊκά κράτη αγροτική επάρκεια δεν είχαν μέταλλα (χαλκό –
κασσίτερο – χρυσό), πολύτιμες και ημιπολύτιμες πέτρες (ελαφαντόδοντο, κεχριμπάρι,
ξυλεία για την κατασκευή πλοίων) και δούλους. Όλα αυτά τα χρειάζονται όχι για να
ζήσουν αλλά για να αναπτύξουν υψηλή ποιότητα ζωής. Για αντάλλαγμα έστελναν
λάδι, κρασί , έλαια αρωματικά, δημητριακά, αντικείμενα από ορείχαλκο, αγγεία,
ασήμι, υφάσματα.
Προμήθεια μετάλλων
Εμπόριο ή αποικισμός
Εδώ η έρευνα γίνεται με βάση την κεραμική που είναι διαδεδομένη πέρα από τα όρια
του μυκηναϊκού κόσμου. Εκτός από την Ελλάδα και την Κρήτη εμφανίζονται στα
Δωδεκάνησα, στις ακτές της Μικράς Ασίας, Κύπρο, Συροπαλαιστινιακές ακτές,
Αίγυπτος, Αρμάνα, Σικελία, Νότια Ιταλία, Σαρδηνία, Θράκη, Ήπειρο. Άραγε οι
Μυκηναίοι πήγαιναν οι ίδιοι και έμεναν στους τόπου εμπορίου ή έκαναν το εμπόριο
τους μέσω μεσαζόντων; Το ότι δεν έχουμε Γραμμική Β στους τόπους εμπορίου δεν
λέει τίποτα καθώς, η γλώσσα αυτή είναι καθαρά ανακτορικής χρήσης αν και μερικοί
έμποροι τη χρησιμοποιούν. Επίσης σε ναυάγια έχουμε ενδείξεις παρουσίας
μυκηναίων και μυκηναϊκών εμπορευμάτων και τα νησιά, βόρεια της Σικελίας, οι
κάτοικοι χρησιμοποιούσαν τη γραμμική Β. Όσο για τα νομιμότερα στοιχεία
μυκηναϊκής εγκατάστασης, δηλαδή, αρχιτεκτονική κατοικιών και τάφων και πάλι δεν
μπορούν να βγουν αντικειμενικά αποτελέσματα καθώς οι έμποροι δεν θα είχαν κατ’
ανάγκη ανακτορική νοοτροπία. Εξάλλου κάποιες μυκηναϊκές τάσεις (θολωτοί τάφοι)
δεν υπάρχουν καθόλου σε κάποιες περιοχές και του κυρίως ελλαδικού χώρου (πόσο
μάλλον στο εξωτερικό).
Το σίγουρο είναι ότι οι Μυκηναίοι πήραν τη θέση των Μινωιτών στο Αιγαίο. Σε
αρκετές περιπτώσεις πάντως αυτές οι εγκαταστάσεις στο εξωτερικό μοιάζουν
περισσότερο με πρακτορεία παρά με αποικίες. Παρόμοια εξάπλωση των Μυκηναίων
έχουμε και προς τη Δύση. Αυτή η εξάπλωση δεν μοιάζει με τον αποικισμό που θα
πραγματοποιηθεί μερικούς αιώνες αργότερα για την εύρεση σιτοπαραγωγικών τόπων,
έγινε καθαρά για εμπορικούς σκοπούς κι ας ακολούθησε η εγκατάσταση μερικών
Μυκηναίων στους τόπους εμπορίου.
1. Τόποι λατρείας
2. Θρησκευτικά αντικείμενα
3. Η συμβολή των πινακίδων
4. Η Μινωική κληρονομιά
5. Τα ταφικά έθιμα
1. Τόποι λατρείας
• Μία εστία, που οι διαστάσεις της αποκλείουν την οικιακή χρήση, στο κέντρο
του μεγάρου, του μεγάλου ορθογώνιου χώρου, που βρίσκεται στο κέντρο του
ανακτόρου, μας επιτρέπει να υποθέσουμε ότι εκεί γίνονταν ιεροτελεστίες και
θυσίες με την παρουσία του βασιλιά. Π.χ. στο ανάκτορο της Πύλου.
• Συχνά μια θρησκευτική λατρεία φαίνεται να εξακολουθεί στα ίδια μέρη.
• Ορισμένοι ναοί της αρχαϊκής εποχής έχουν κτιστεί επάνω ακριβώς στα
ερείπια των μυκηναϊκών μεγάρων.
• Έχουν βρεθεί ιερά με άμεσα προσαρτημένα εργαστήρια ορειχάλκου,
ελεφαντόδοντου, χρυσού και κεραμικής όπου προφανώς κατασκευάζονταν
αναθήματα για να αγοραστούν από τους πιστούς αλλά και ολόκληρες
χειροτεχνίες ειδών πολυτελείας, που θα εφοδίαζαν το παλάτι και το εξωτερικό
εμπόριο. Στην Πύλο οι μεταλλουργοί του ναού φτιάχνουν και όπλα από
ορείχαλκο λόγω επιτακτικών αναγκών.
• Λαϊκή λατρεία: υπαίθρια, μικρά και οικιακά ιερά. Άφθονα ειδώλια τύπου φι
και ψι.
• Επίσημη ή κρατική λατρεία: μεγάλα λατρευτικά συγκροτήματα μέσα στα
ανάκτορα αλλά και στο κέντρο των οικιστικών συγκροτημάτων που
εξαρτώνται απ’ αυτά.
• Η ιθύνουσα τάξη υιοθέτησε με ενθουσιασμό την τέχνη και τα εξωτερικά
σύμβολα της θρησκείας των Μινωιτών, με τους οποίους είχαν στενή επαφή,
αλλά χωρίς και να κατανοήσουν τι εξέφραζαν τα σύμβολα αυτά. Οι μεγάλες
οικογένειες ενθουσιάζονται με τις νέες μόδες ενώ ο κοινός λαός της υπαίθρου
είναι πάντα πιο συντηρητικός.
2. Θρησκευτικά αντικείμενα
Τελικά όντως υπήρχαν δύο θρησκείες όπως και δύο γλώσσες, ούτε και αυτό έχει
απάντηση αντικειμενική και θα εξεταστεί κάπως όταν θα πέσει το μυκηναϊκό
σύστημα των ανακτόρων.
4. Η Μινωική κληρονομιά
Τα ελλαδικά δάνεια από τη μινωική θρησκεία τοποθετούνται κυρίως στην αρχή της
περιόδου: από τους λακκοειδής τάφους έως την Ύστερη Ελλαδική Α κ’ Β.
Όλα αυτά συνηγορούν στην ύπαρξη μιας θρησκείας που δημιουργήθηκε αυτόνομα
και εκλεκτικά, από νωρίς απαλλάχτηκε από ξένες επιδράσεις, οι οποίες παρέμειναν
στο αισθητικό επίπεδο.
5. Τα ταφικά έθιμα
Ο Μυκηναίοι δεν ήταν καθόλου φειδωλοί στις κατοικίες των νεκρών και φυσικά
κυρίως των πλούσιων. Βέβαια ο λακκοειδής κι ο κιβωτιόσχημος συνεχίζουν
σποραδικά να χρησιμοποιούνται σ’ όλη τη διάρκεια της Ύστερης Ελλαδικής
Περιόδου. Αλλά η αριστοκρατία προτιμά δύο τύπους ενταφιασμού:
Αυτή η επίδειξη δύναμης, δικαιολογείται από την πεποίθηση των αρχαίων Ελλήνων
για την ύπαρξη άλλου κόσμου και μελλοντικής ζωής. Συμπέρασμα είναι ότι δίνουν
ιδιαίτερη σημασία στην διαδικασία ενταφιασμού και όχι στην πραγματική λατρεία
των νεκρών. Όμως και το αντίθετο θα μπορούσε να υποστηριχτεί αν πάρουμε ως
σοβαρή ένδειξη την επιμέλεια με την οποία οι άρχοντες των Μυκηνών επισκεύασαν
τον κύκλο Α των λακκοειδών τάφων.