AYDINLATMA SSTEMLERNN ALIABLRLK DURUMU ZERNE BR ALIMA, BN- SNA HASTANES

Tue Kazanasmaz e104249@metu.edu.tr ztugcek@yahoo.com Orta Dou Teknik niversitesi, Mimarlk Fakltesi/Mim. Bl. Ankara
(*Bu aratrmann bir blm, farkl bir yntem ve istatistiksel analiz kullanlarak yinelenmi ve uluslararas bir dergiye yaymlanmak zere gnderilmitir. )

zet
Aydnlatma, salk yaplarnda tedavi gren hastalarn iyilemelerinde etkili olduu bilinen mimari elemanlardan biridir. Baarl bir ekilde tasarlanm bir hastane aydnlatmas, hastalarn iyileme srelerini ve psikolojik tutumlarn gelitirmekle kalmaz, ayrca hasta olmayanlar iin de huzurlu mekanlar olumasn salar. nsanlarn gnmzde, saln nemini kabul ettikleri ve salklarna daha ok dikkat ettikleri iin mimarlar, hastalarn bekledii fiziksel konforu salamaya ve salk yaplarn daha yksek standartlara ulaacak ekilde tasarlamaya ynelmilerdir. Bu balamda, zerinde allmas gereken nemli bir konu ise, i mekan oluumunda nemli bir unsur olan ve bu ynde dikkatle tasarlanan aydnlatma dzeneklerinin nceden dnld gibi alabilirlik durumlarnn salanmas gerektiidir. Bu aratrma, Ankara bn-i Sina Hastanesinde gerekletirilmi, hasta odalar ve bunlar birbirine balayan koridorlardaki aydnlatma dzeneklerinin alabilirlik oranlar, yatak katlar ve mekan eitlilikleri bakmndan incelenmitir.

1. Giri
Aydnlatma, hastalarn iyileme srecini etkileyen ve kullanclarn rahatln salamakta kullanlan mimari elemanlardan biri olarak kabul edilir. Farkl zelliklerdeki mekanlar bnyesinde toplayarak farkl kullanclara hizmet gtren hastanelerde farkl aydnlatma dzenekleri uygulanr. Bunlardan baaryla tasarlanp uygulanm olanlar, hastalarn iyileme sreleri ve psikolojik durumlar zerinde olumlu etki yapar, ve ayrca hasta olmayanlar iin de rahat ve huzurlu mekanlar yaratlmasnda yardmc olur(1,2,3). Aydnlatma dzeneklerinin tm bu etkileri salayabilmesi iin alr durumda tutulmas gerektii ise ou zaman gzden karlan bir durum olmutur. Aydnlatma dzeneklerinin, yaplan aratrmalar sonucunda nceden belirlenmi bir takm kriter ve standartlara uygun olarak tasarlanm ve uygulanm olduu kabul edilir. Bahsedilen bu artlar tayanlarn, en gelimi teknikler ve gnmzde retilen en yeni malzemeler kullanlarak oluturulmasna ramen, bunlarn mekanda istenilen evresel etkiyi yeterli bir ekilde salayamad grlr; baz lambalarn eksik olduu, elektrik tehizatnn tam olduu halde bazlarnn almad, elektrik dmelerinin bozuk olduu ya da baz aydnlatma armatrlerinin krk olduu gzlemlenir. Tm bu aksaklklar gz nnde bulundurularak sistemlerin alabilirliklerinin salanmas zerinde dnlmesi gereken nemli bir konu olduu sylenebilir. eitli kullanclara hizmet gtren ve eitli faaliyetleri bnyesinde barndran salk kurulular,

her bir kullanc ve faaliyete uygun eitli aydnlatma dzeneklerine gereksinim duyar (1). Her ne kadar floresan ve geleneksel aydnlatma aygtlar ve tasarmlar kurumsal aydnlatma kavramn desteklese de, ada tasarm zmleri eitli teknolojik gelimeler nda gelitirilir. Hastalarn iyileme srelerine olumlu etkisi olmas ve stresin giderilmesi, alanlarn verimliliinin arttrlmas dnldnde, hastanelerin aydnlatma dzeneklerinin tasarmnda k younluklarndaki eitlilik, uyum ile k kalitesinin, k miktarndan daha nemli olduu sonular kar. Bu aratrma, aydnlatma dzeneklerini alr durumda tutmann gereklilii hakknda mimar, mhendis ve yneticilerin bilinlenmelerini salamak amacyla yaplmtr. Hasta odalar ve koridorlarnda kullanlan aydnlatma dzeneklerinin alabilirlik oranlarn tespit ederek, aydnlatmann potansiyel verimliliinin llmesi iin bir karlatrmal belitken elde etmek iin bu alma yrtlmtr. Bu belitken, bir sonraki aamada, elektrik tehizatnn alr durumda olmas ile mekan eitleri ve yatak katlar arasnda bir iliki olup olmadn anlamak iin kullanlmtr.

2. Salk yaplarnda aydnlatma

Salk yaplar,tehis-tedavi alanlar, ameliyathaneler, bakm niteleri, poliklinik alanlar, idari birimler, yemekhane, amarhane ve teknik servisler, koridorlar ve bekleme salonlar gibi eitli mekanlar birletiren zellemi binalardr. Hem salk etkinliklerini, hem de dier kamu binalarnda yrtlen ilevleri ieren hastaneleri grup insan

kullanr: Salk ve hizmet personeli, hastalar ve ziyaretiler. Her kullancnn da rahatlk ve gvenlii binaya zg ihtiyalar nedeniyle byk lde etkilenir. Aydnlatma ise, hem hastalarn iyiletirilmesinde hem de kullanclarn rahatln salamakta kullanlan fiziksel elemanlardan biri olarak kabul edilir. Ayrca, insanlarn gvenlik ve salklarn korumak amac iin kullanlabilen nemli bir fiziksel etmen olarak kabul edilir (1,2). Hastaneler iin uygun aydnlatma sistemlerinin seilmesinde baz ltler vardr. Benya aratrmasnda, tasarmclar kadar hastane ynetiminin de zellikle ynetimi ilgilendiren bakm, onarm ve maliyet konularn nemsediklerini belirtmektedir(4). Tasarmclar, enerji tasarrufu kaygsyla daha az enerji harcayan yeni rnlere ynelmilerdir. Aydnlatma armatrlerinin bakm, temizlenmesi ve yenilenmesi de maliyetleri etkiler. Aydnlatma elemanlarnn kir ve toz tutmas da baka bir kayg alandr. Mikroplar buralarda kolayca reyebilir. Armatrn bir paras olan cam yansmaya ve hastalarn gzlerinde kamamaya yol aabilir. Krlabilirlikleri de gvenlik sorunu yaratr. Aydnlatma elemanlar binadaki asma tavan sistemleri veya mekanik havalandrma sistemleri veya benzeri sistemlerle de uyum iinde olmaldr (4). Bu blmde, klinik alanlarnn bir blm olan hasta odalar ve koridorlardaki aydnlatma dzenekleri zerine bilgi verilmektedir (1). Hasta odalar Hasta odalarnda, farkl insanlar- hastalar, doktorlar, hemireler, hastabakclar, temizlik ve bakm personeli- farkl etkinlikler gerekletirir ve her grup kendi etkinliine uygun aydnlatma arayndadr. Baarl ve uygun bir aydnlatma, bu gereksinimlerin tmn karlamaldr(5). Oda aydnlatmas, be bileenden olumaldr. Genel aydnlatma, hem tbbi ve genel bakm etkinlikleri, hem de ev ortam yaratmak asndan nemlidir. Bu amala, yatak-ba nitesine yerletirilmi, ortalama 100-200 lks aydnlk dzeyi salayan, dolayl aydnlatma nerilir. Ik iddetini ve ama kapamay dzenleyen elektrik dmeleri oda kapsnn yanna yerletirilmelidir (3). Gelimi renk kaliteleri nedeniyle floresan lambalar genel aydnlatma iin uygundur. (3,5,6). Muayene aydnlatmasnda kullanlacak k, deriyi, dokular ve vcut svlarn olduundan farkl gstererek hekimi ve hemireyi yanltmayacak bir renk kalitesinde olmaldr. Ik, yatan merkezine dmeli, dier alanlara yaylmamal, glge oluturmamaldr. Bu aydnlatmann en az 1000 lks dzeyinde olmas nerilir. (3,5).

Gece Aydnlatmas iin, hastalarn ve hemirelerin, karanlkta kolayca hareket edebilmelerini ve odadaki eyalar grebilmelerini salayacak an alt dzeyde aydnlatma gereklidir. Bu aydnlatma 1 lks gcnde bir aydnlk salayan, direkt n hastalarn gzne gelmesini nlemek amacyla yerden yaklak 360mm ykseklikte duvara yerletirilmi, kafesle korunan bir lamba ieren bir armatrle gerekletirilebilir. (3,5). Hasta izleme aydnlatmas, hem her bir yatakta ve onun evresindeki yer yzeyinde dk dzeyli lokal aydnlatmay hem de iyi bir renksel geriverim kalitesini gerektirir. Bylece, hemireler, dzenli olarak hastalar ve tbbi cihazlar gzetleyebilirler.(5). Gece kullanlacak gzetleme aydnlatmas iin 5-20 lks dzeyinde bir aydnlatma nerilir. Anahtar hastalarn ulam dnda ve yatak-ba nitesindeki lamba yataktaki anahtarla beraber olmaldr. (3,5). Hasta kullanm aydnlatmas,hastaya okumak, elii yapmak veya televizyon izlemek iin gerekli klandrmay denetleme olana salar; ama, hastalarn birbirini rahatsz etmelerini nlemek iin koularda bu tr aydnlatma snrlanr. Okuma aydnlatmas, hastann oturarak okuyabilmesi iin yerden yaklak 1140mm yksee yerletirilir. Odada konfor koullarn salamak iin kaynan ve okuma yzeyinin parltsnn 300cd/m2yi amamas nerilir. (5). Koridorlar Koridorlar, farkl birimleri birbirine balayarak, insanlarn birimler arasnda gidip gelmekte kullandklar, bekleme ve birbirleriyle iliki kurma alan olarak yararlandklar alanlardr. Bu nitelikleriyle, insan psikolojisini de nemli lde etkilerler. Bu alanlara uygun, dengeli bir aydnlatmada doal kla yapay aydnlatma birlikte kullanlr (6,7). Hastanelerdeki uzun koridorlar, sklkla labirent biiminde tasarland ve birbirine benzer duvarlar ve kaplarla snrland iin skc bir grntye sahiptir. Aydnlatma sistemi bu skcl azaltt lde baarl saylr. Merdivenlerin veya rampalarn banda ve kelerde aydnlk dzeyini ve biimini deitirmek de, koridorlardaki hareketliliin salkl biimde srdrlmesine yardmc olur (7).

3. Gere ve yntem
Bu aratrma, Ankara bn-i Sina Hastanesi yatan hasta blmlerinde gerekletirilmitir. Kullanlan gereler, 6 yatakl, 4 yatakl, 3 yatakl ve tek yatakl odalar ile koridorlar, baz kat planlar ve hasta younluklarn gsteren baz istatistik verilerdir. Gzlemlenen odalar, binann giri kat zerinde bulunan 3 blok olarak dzenlenmi (A,B,C bloklar) 11 katl ktle iinden seilmitir.

Her bir katta 3 tanesi 6 yatakl, 6 tanesi 4 yatakl, 6 tanesi 3 yatakl, 12 tanesi tek yatakl, toplam 27 adet hasta odas; 3 tanesi tek kiilik odalarn ald (K1), 3 tanesi de ok yatakl odalarn ald (K2), toplam 6 adet koridor bulunmaktadr. ncelenen mekanlarda drt eit aydnlatmadan sz edilebilir. Hasta odalarnda her bir yatak iin hem genel aydnlatmay hem de hasta kullanm aydnlatmasn salayan yatakba aydnlatma niteleri kullanlmaktadr. Tek kiilik odalarda buna ek olarak WCnin nnde tavan aydnlatmas konulmutur. Koridorlardaki aydnlk dzeyi, tavana monte edilmi direkt k dalml 18 watt lk floresan lambal armatrlerle salanmaktadr. Aratrma, aamadan kullanlarak tamamland. oluan bir yntem

Bulgular
Toplanan veriler mekan eitleri asndan deerlendirilirliinde alr durumda olan lambalarn mevcut olan lambalara oran, odalarn ve koridorlarn eitliliine gre incelenmi, ve yatak ba nitelerindeki genel aydnlatma lambalar iin 6 yatakl odalarda %100, 4 yatakl odalarda %73, 3 yatakl odalarda %79, tek yatakl odalarda ise %90 oranlar elde edilmitir. Bu oranlar, hasta kullanm aydnlatmas iin 6 yatakl odalarda %93, 4 yatakllarda %92, 3 yatakllarda %97, tek yatakllarda %94, birinci tip koridorlarda %67, ikinci tip koridorlarda ise sadece %20 dir. Yukarda bahsedilen halinde sunulmutur. analizlerin sonular tablo

ncelikle, veriler, alan incelemesi srasnda 297 adet hasta odasnn bulunduu 11 kattan rastlantsal rnekleme yntemi ile belirlenen, 44 odadan toplanmtr. Seilmi olan her bir mekana girilip, o mekanda bulunan aydnlatma sistemleri, anahtarlar alp kapatlarak alp almadklar test edilmi, ve klarn hangilerinin yanp hangilerinin yanmad, ve de aydnlatma sistemlerinin tr not edilmitir. Toplanan veriler tek ynl varyans analizi (ANOVA) kullanlarak iki farkl adan incelenmitir. lk olarak, alan lambalarn mevcut olan lambalara orannn katlara gre farkl olup olmadna baklmtr. ncelikle her oda ve koridor iin oranlar lamba saylar kullanlarak tespit edilmitir. Seilen drt kat iin drt grup oluturulmu, her grup iin oranlar ayr ayr yazlmtr. Tek ynl ANOVA %1 lik dzeyle bu drt gruba uygulanmtr. Daha sonra, alan lambalarn mevcut olan lambalara orannn mekan eitlerine gre farkl olup olmadna baklmtr. Alan eitlerine gre (6 yatakl oda, 4 yatakl oda, 3 yatakl oda, tek yatakl oda, birinci tr koridor, ikinci tr koridor) alt grup oluturulmu ve her bir alana ait oranlar ayr ayr yazlmtr. Tek ynl ANOVA %1 lik dzeyle bu alt gruba uygulanmtr.

H0 : = 0 ; alan lambalarn mevcut lambalara oranna gre katlar arasnda farkllk yoktur. (Tablo 1). Gruplar aras ortalamalarn karesi 0.039649 ve gruplarn iinde ortalamalarn karesi 0,020709 olarak hesaplanmtr. Tek ynl varyans analizine gre hesaplanan F deeri (1.914589) olmas beklenen F deerinden (=0.01, 3,32 iin 4.459423) daha kk kmtr. Bu sonula H0 hipotez- %1 lik dzeyde kabul edilir. Bu analize gre, alan lambalarn mevcut olan lambalara oran katlar arasnda anlaml farkllk gstermemektedir. Seilen drt kat arasndan herhangi birindeki aydnlatma elemanlarnn dierindekine gre daha yksek/dk bir oranda alp almad kararn veremeyiz. H0 : = 0 ; alan lambalarn mevcut lambalara oranna gre mekan eitleri arasnda farkllk yoktur. (Tablo 2). Gruplar aras ortalamalarn karesi 0.405223 ve gruplarn iinde ortalamalarn karesi 0.030349 olarak hesapland. Tek ynl varyans analizine gre hesaplanan F deeri (13.352) olmas beklenen F deerinden (=0.01, 5,38 iin 3.542368) daha kk kt. Bu sonula H0 hipotez- %1 lik dzeyde ret edilir. Bu analize gre, oranlarda mekan eitliliine gre anlaml farkllklar olduu sonucuna varlr. Farklln hangi gruptan kaynakland ise t-test uygulanarak anlalmtr. Bu testin sonucuna gre, koridorlarn bu farklla neden olduu grlmtr.

4. Tartma
Bu aratrma, sadece bir hastanede yrtlmesine ramen, hasta kapasitesi ile ilgili olarak oda byklklerinin ve mekan eitlerinin, aydnlatma

dzeneklerinin etkili olarak alp almamalar zerinde nemli rol oynad sonucuna varlabilir. Yeni yaplacak hastanelerin hasta odalarnn ve hasta kapasitelerinin dalmnn bu almada incelenen hastaneyle benzer olanlarnda, aydnlatma dzenekleri tasarmnn ve alabilirlik durumlarnn devamllnn imdikinden daha dikkatli olarak salanmas gerekir. Gelecek aratrmalar, mekan eitleri arasnda kan anlaml farklarn nedenlerini irdelemek iin yaplabilir. Bulgular blmnde belirtildii gibi mekan eitleri arasnda anlaml farkllk kmasnn nedeni koridorlardr. Koridorlardaki aydnlatma dzenekleri odalardakinden farkl olduu gereine dayanarak, farkl bir mekanda uygulanan farkl bir aydnlatma sisteminin alan lambalarn orann etkileyen nedenlerden biri olduu sonucuna varlr. Tasarmclar veya hastane yneticileri, koridorlar, salk yaplarnda hastalarn iyileme srelerine etki eden nemli tasarm alanlar olarak kabul etmeyebilirler; fakat, koridorlarn zellikle aydnlatma dzenlerine gereken nem verilmeli ve gelecekteki hastane tasarmlarnda kalitelerini artrmaya almaldr. Hastane yneticileri ise aydnlatma sistemlerini alr durumda tutmak iin gerekli gayret iinde bulunmaldrlar. Kullanlan lambann eidi de --her bir eit lambann farkl mr olduu dnlerek-lambalarn alr durumuyla ilgili olabilecei sonucuna varlr. ncelenen mekanlarda hep floresan lamba kullanlm olduu ve de btn lambalarn ayn zamanda takld varsayld iin, kan farkllklarn nedeni olarak lamba eidinin etkili olduunu syleyemeyiz. Hastanenin tbbi istatistik blmnden elde edilen veriler nda, yatan hasta blmnde 11 katn her birinin hasta igal oranlarnn farkl olduu grlmtr. Bulgularda belirtilen oranlarn katlar arasnda anlaml farklla yol amad sonucu ktna gre, lambalarn alr durumda olmalaryla hasta igal oranlar arasnda bir ilgi olduu desteklenemez. Aydnlatma sistemlerinin bakmnn bu aratrmada incelenmemesine ramen, bu konunun lambalarn alabilirlik durumunu etkileyebilecei ve baz mekanlardaki dk oranlarn nedeni olabilecei dnlerek yeni aratrmalar yaplabilir. Bakm ve onarm personelinin, koridorlardaki aydnlatma elemanlarna duyarsz kalmamalar gerekir.

tehizatn tmnn alr durumda olmad ve bu durumun katlara gre deil ama alan eitlerine gre farkllk gsterdii sonucuna varlmtr. Bir aydnlatma dzeneinin, aydnlatma standartlarna veya normlarna uygun olarak tasarlanmasna ramen, uygulanmaya baladktan sonra doru olarak almad ortaya kmtr. Mimarlarn ve elektrik mhendislerinin, tasarmlarnn uygulanmasndan sonra oluabilecek problemler hakknda bilinli olmalar gerekir; bu aratrmada da bu problemlerden biri ortaya kartlmtr. Gelecek aratrmalar tartma blmnde belirtilen etkenler dikkate alnarak yaplabilir; bunlarn aydnlatma dzeneklerine etkileri incelenebilir. Bu aratrmada kullanlan yntem de gelecek aratrmaclar iin rehber nitelii tayabilir. nceleme sadece bir hastanede gerekletirilebildii iin dier benzer hastaneleri ve buralardaki dier servisleri de kapsayan yeni almalara k tutabilir. * Bu yaznn hazrlanmas srasnda bana destek verdii iin TBTAK a teekkr ederim.

Kaynaka
1 KAZANASMAZ,T., Salk Yaplarnda Aydnlatma, Modern Hastane Ynetimi, cilt 7, say 1, 2003, s:14-23. 2 CATANANTI, Cesare, Gianfranco Damiani and Giovanni Capelli.: Buildings For Health Care Facilities. International Labour Organisation (ILO), 1998 3: 97.1-97-73 (printed version). 3 PHILIPS LIGHTING: Lighting Netherlands: Philips Lighting, 1993 Manual,

4 BENYA, J. R.: Lighting for Healing. Architectural Lighting Magazine, 1989:Jan. http://www.lightforum.com/library/design/index.html web site Accessed: 13th April 2002 5 IES. (Illuminating Engineering Society): Lighting for health care facilities, New York: Illuminating Engineering Society, 1985 6 CIBSE.: Lighting Guide, Hospitals and Health Care Buildings, London, 1989 7 CARPMAN, Janet R. and M. A. Grant: Design that cares: Planning Health Facilities for patients and visitors, USA: American Hospital Publishing, 1993.

5. Sonu
Bu aratrma, hastanelerin hasta yatan blmnde hasta odalar ve koridorlarnn aydnlatma sistemleri zerine yaplmtr. Mimarlar ve mhendislere geri itilim salayabilmek iin mevcut aydnlatma tehizatnn alabilirlik durumu zerine younlalmtr. Elde edilen bulgulara gre,

Tablo 1. Alanlar iin katlara gre uygulanm varyans analizi Varyans kayna df SS MS F deeri F lt (=0.01, 3,32)

Gruplar arasnda Gruplar iinde Toplam

3 32 35

0.118948 0.662689 0.781637

0.039649 0.020709 ---

1.914589 -----

4.459423 -----

Sonu : %99 gvenilirlikle H0 kabul edilir.

Tablo 2. Mekanlar iin eitlerine gre varyans analizi. Varyans kayna df SS MS F deeri F lt (=0.01, 5,38) Gruplar arasnda Gruplar iinde Toplam 5 38 43 2.026114 1.15327 3.179384 0.405223 0.030349 --13.352 ----3.542368 -----

Sonu : %99 gvenilirlikle H0 ret edilir.