Rim-Etrurci narod koji je ziveo severno od grada Rima, nisu formirali jedinstvenu drzavu vec su ziveli u polisima gradovima-drzavama.

Bilo je ukupno dvanaest gradova drzava:Tarkvinij,Volscij,Veji,Cejre-juzni gradovi.Ruscle,Vertulonija,Populonija,Kluzij,Peruzija,Arecij.Sto se tice bozanstava glavno bozanstvo Etruraca bilo je Voltumna.Njihovo poreklo je nejasno Herodot je mislio da su dosli iz Lidije a Dionisije iz Halikarnasa su autohtono stanovnistvo Italije.Etrurska kultura je imala srodne elemente sa kulturama male Azije i Egejskog basena.Etrurski jezik je izumro jos u doba Avgusta i do danasnjih dana nije desifrovan stoga predstavlja nepoznanicu iako su Etrurci preuzeli i doterali grcki alfabet.Zajednicko svim etrurskim gradovima je to sto su se u odredjeno doba godine okupljali radi proslave zajednickih svetkovina,kao i radi sklapanja medjusobnih saveza radi zajednicke odbrane protiv neprijatelja.Etrurskim gradomdrzavom je vladao kralj insignije njegove vlasti su bili:Skiptar,presto od slonovace,purpurna tkanina.Sto se tice privrednih delatnost bilo je razvijeno zanatstvo te su iz Etrurije izvozeni zanatski proizvodi,Etrurci su se istakli kao dobri pomorci i gusari,zbog cega su dolazili u sukob sa grckim kolonistima. OSNIVANJE RIMA U DOBA KRALJEVA(753-509p.n.e) Dolaskom Italika na Apeninsko poluostrvo, neke njihove skupine su naselile oblast gde se nastati Rim.Jedna grupa Latina se naselila na Palatinu a jedna skupina Sabinjana na Kvirinalu.Sam Grad Rim se razvio na sedam brezuljakaKapitol, Virminal, Kvirinal, Eskvilin, Celij, Aventin, Palatin.U osmom veku postojeca naselja se ujedinjuju u novo naselje Roma(Rim).Po istoricaru Tit Liviju, Rim je osnovan 753.godine pre n.e. a arheoloska istrazivanja su to i potvrdila. Prvo naselje je Roma Quadrata.Rim je prema predanju osnovan od strane Romula i Rema oni su bili unuci Numitora kralja Alba Longe a majka im je bila vestalka Rea Silvija a otac im je bio sam bog rata Mars.Medjutim Amulije je zbacio svog brata Numitora i preuzeo presto, a tek rodjene blizance je bacio u Tibar.korpa u kojoj su se nalazile bebe je stigla do obale gde ih je nahranila vucica kasnije ih je pronasao jedan pastir i othranio kao rodjene sinove.Kada su odrasli Romul i Rem su se osvetili Amuliji i na presto vratili svog dedu a na mestu gde ih je pronasla vucica resili su da osnuju grad ali ubrzo se nad ovim poduhvatom nadvila senka nesrece, naime braca su se posvadjala i Rem je preskakakao bedeme koje je Romul podizao

i Romul se toliko razjario da je ubio brata i osnovao grad koji je po njemu nazvan Rim.Stanovnistvo Rima se u pocetku bavilo zemljoradnjom, Romul je po legendi svakome podelio po 2 jugera zemlje, podelio stanovnistvo na patricije i plebejce, izvrsio administrativnu podelu stanovnistva na tribe i kurije, podario je zakone drzavi i uspostavio senat od 100 ljudi, sahranjen je na Aventinu. Numije Pompilije-Sabinjanin poreklom, izvrsio je podelu zemlje, obavio je administrativnu podelu na zajdnice-pagi, reformisao kalendar, utvrdio je koji su dani fasti-radni a koji nefasti-neradni, sagradio sediste sediste kraljeva- regi, uveo igre u cast boga Marsa i sahranjen je na desnoj obali Tibra. Tul Hostilije-za vreme njegove vladavine Rimljani su pobedili Alba Longu ovaj kralj je poginuo od munje. Anko Marcije-unuk Numija Pompilija sagradio je luku Ostiju. Tarkvinije-Poceo da gradi hram na Kapitolu uveo je trijumfe i igre kraljevske insignije i fascesa kao i ritual zrtvovanja. Servije Tulije-Podigao je bedeme Rima radi odbrane od neprijatelja, sagradio svetiliste Dijane na Aventinu i svetiliste Fortune na Tibru.Sproveo je centurijatsku reformu i umesto stare podele na tribe i kurije uveo klase koje su gradjani bili razvrstani prema imovini i prihodu.Gradjani su mogli drzavi da obezbede centurije, centurijatsko uredjenje bilo je reformisano u 3 veku p.n.e-o tome nam govori delo Cicerona o drzavi. Tarkvinije Oholi(Superbus)-poslednji rimski kralj uzurpirao je vlast tako sto je uz pomoc svoje zene a cerke Servija Tulija uklonio sa vlasti njenog oca Servija Tulija.Poneo se necasno prema izvesnoj Lukreciji ciji je otac skovao zaveru protiv njega i on je svrgnut sa vlasti, Tarkvinije Oholi nije ubijen vec je emigrirao bez mogucnosti da se vrati u Rim.Zbacivanjem poslednjeg kralja u Rimu je uspostavljena republika 508 godine pre nove nove ere. Istorija Rima-Najstariji sacuvani izvor je Lapis Niger otkriven 1899, godine na forumu u blizini luke Septimija Severa, natpis je nastao kraj VI i pocetak V veka pre

nove ere pisan je bustrofedonom.Fasti-Spiskovi-Facti Consulares i Fasti Triumphales najstariji fasti nisu sacuvani jer su unisteni prilikom galske najezde 390-387 godine pre nove ere.Konzlski faste su koristili i drugi autori:Dionisije iz Halikarnasa a najcuveniji su facti capitolini u pitanju je natpis Oktavijana Avgusta(18-17 godine pre nove ere) koji je naredio da se na slavolucima upisu imena konzula-konzulski fasti-483-13 godine nove ere.Analisti i Anali-Anali-su drevna proslost, Tacit-Istorija i Anali, rimska analistika se deli na stariju, srednju i mladju.Starija analistika kraj treceg i pocetak drugog veka pre nove ere, pisci ovog perioda su:Fabije Piktor,Cincije Aliment i Acilije.Srednja analistika-drugi vek pre nove ere-Kasije Amina.Mladja analistika prvi vek pre nove ere-Klaudije Kvadrigarije njihovi izvori su bili tabulae pontificum(svestenici su zapisivali sve price ratove) od starijih analista Fabije Piktor je ucestvovao u borbi protiv Ligura 233 godine pre nove ere, Gala 225-222 godine pre nove ere bio je senator i bio je upucen posle bitke kod Kane(koja se desila 216 godine pre nove ere) u Delfe njegovi anali prate dogadjaje do drugog punskog rata.Cincije Aliment pretor na Siciliji njegovi anali prate dogadjaje od osnivanja Rima do njegovog vremena, ono sto je karakteristicno za starije analiste je to da su pisali na grckom jeziku jer se latinski nije smatrao dovoljno razvijen.Katon Stariji je prvi istoricar koji je pisao na latinskom jeziku autor je dela Origines(Poceci) njegove prve tri knjige sadrze podatke o osnivanju Rima a 4 i 5 knjiga rat sa Kartaginom do 167 knjige. Tit Livije-O njemu postoji vrlo malo podataka, rodjen je 59 godine pre nove ere u Patavijumu(Padova) skolovao se u rodnom gradu a u Rim je otisao 30-29 godine pre nase ere i usao u krug pesnika bliskih Avgustu i stekao njegovu naklost pisao je filozofske spise, istorije dijaloge a napisao je i cuveno delo Ab Urbe Condita(Od osnivanja grada Rima) koje je sadrzalo 142 knjige od Enejinog dolaska u Italiju do Druzove smrti 9 godine nove ere.Delo je podeljeno na pentade i dekade a sacuvane su knjige od 1 do 10, 21-45 i knjige od prve do desete govore o dolasku Eneje do Samnitskog rata-21-45 knjiga.Sadrzaj ostalih knjiga poznat je po pergohama, epitomi i fragmenata perihone su nastale u cetvrtom veku pre nove ere sadrzaj 136 i 137 knjige nije poznat, ono sto je karakteristicno za Livija je to da on retko pominje svoje izvore, koristio je dela starijih analista kao i dela mladjih analista:Kornelija Kvadrilita,Polibija kao i dokumentarne izvore podredno preko narativnih izvora.Cilj njegovog dela-svojim delom je zeleo da pokaze kako je

rimska drzava nastala pise da bi doprineo vracanju na stare vrednosti, Livije je bio Avgustov istoricar. Polibije-Grk, ziveo je u drugom veku pre nove ere-Izvori:Samo njegovo delo,Plutarhov etnicki zbornik, Pilopomenoba biografija Pausanijini delo.Rodjen je u Megalopolisu 200-te godine pre nove ere njegov otac je bio Hiparh.Polibije se prvi put pojavio u povorci Pilopomena njegova prva duznost u politickoj karijeri bila je u poslanstvu egipatskom kralju Ptolomeju 180 godine pre nove ere ali do tog odlaska u Egipat nije doslo.Ucestvovao je u odredjivanju granica izmedju Mesene i Megalopolja.Dalji napredak u njegovoj politickoj karijeri donelo mu postavljanje na duznost hiparha Ahajskog saveza kao pregovaraca posle bitke kod Pidne(163 godine pre nove ere dospeo je u Rim i sprijateljio se sa Scipionom Emilijanom.U Heladu se vratio 149 godine pre nove ere a posle pada Korinta 146 godine pre nove ere savetovao je Ahajce da se naviknu na nove gospodare, pratio je Scipija u ratnim pohodima i boravio u Spanij 151-150 godine pre nove ere, 147 godine je bio pod zidinama Kartagine a 145 godine bio je pod Numancijom, posetio je Sard i Aleksandriju a bio je i na Levantu. Dela-Istorija,Panegirik Pilopenum,Taktikum i spis o Numantinskom ratu i o naseljenom delu sveta kod ekvatora.Delo Istorija napisano na 40 knjiga ali sacuvane su samo knjige od prve do pete i fragmenti od seste do osamnaeste knjige a ostale knjige su poznate Hrestomatije za vreme Porfirogenita.Hronolski okviri od 264-144 pre nove ere on sam kaze da ce poceti sa 140-om Olimpijadom a tada je poceo i rat koji je Filip V poveo protiv Etolaca, a u Libiji i Italiji rat Rima i Puna.Polibije uocava ova tri dogadjaja i da ce Rim biti svetska sila.Istorija Rima i Puna pre Polibija Efor je bio pisac svetske istorije,Polibije sve izlaze hronoloski po Olimpijadama u svakoj godini se svaki dogadjaj izlaze geografski on je tvorac termina Pragmaticka Istorija, istorija treba da bude didakticka.Istorija je vazna po Polibiju za formiranje karaktera, pragmaticka istorija deli se na tri delaproucavanjem njihovih dela(pisaca-prethodnika).Istrazivanje polozaja gradova,rad na terenu navodi Timeja, pisci bez vojnickog dara ne mogu da pisu vojnim dogadjajima, po Polibiju istoricar treba da tezi istini i da bude objektivan, istoricar mora da traga za uzrocima.Ciklicna smena ustava-Sest vrsta politickih uredjenjakraljevina, aristokratija, demokratija, monarhija, oligarhija.Vremenom se

demokratija moze pokvariti-Oholokratija,Polibije je koristio razlicite vrste izvoragrcke pisce.Eforovu opstu istoriju, istoriju Sicilije-Timeja.Za prvi punski rat-Fabija Piktora i propunske grcke pisce, ugovore Rima i Kartagine, senatske odluke mira sa Filipom V, svedocenja ocevidaca dogadjaja. Rimsko drzavno uredjenje-Sazima elemente:Demokratije, aristokratije, monarhije.Doba kraljeva-mitske licnosti, postojao je oblik monarhije-InstitucijeInterregnuma(medjuvlasce), Rex Sacrorum(sveti kralj).Znaci kraljevske vlasti:Purpurna odeca, skiptar, pratnja od 12 liktora, presto od slonovace vlast se zasnivala na Auspiciama(savetovanja sa bogovima u ime cele zajednice).Duznosti kralja-Pax Deorum(mir bozji), sastavljanje kalendara, kralj vodi spoljnju politiku, sklapa saveze, donosi zakone, ima sudske funkcije i sudi u slucaju ubistva sa predumisljajem.Kraljevska vlast nije nasledna vec se medju senatorima bira interrex(medjukralj) na pet dana Kurijatska Komicija bira kralja glasanjem a senat potvrdjuje odluku.Inauguracija-kralj je trazio znak da su ga bogovi prihvatili, uz pomoc Augura kralj je sazivao kurijatske komicije koje su donosile Lex kurijata de Imperio.Senat-Institucija u Rimu Romul je osnovao senat i u sastav ove institucije je ulazilo 100 ljudi(patres)oci pocetak 5 ili 4 veka pre nove ere verovatno je njegovo osnivanje bilo sa ciljem da pomogne kralju u upravljanju drzavom.U doba kraljevine senatore je birao-kraljev savet i senat je potvrdjivao odluke kurijatskih komicija , objavljivao rat sklapao ugovore i saveze. Skupstine(Komicije) kurijatske one koje sazivaju kralj i interrex u podnozju Kapitola, cine ih svi punoletni muskarci po kurijama svaka kurija ima svoj glas u skupstini redosled glasanja odredjen je zrebom, one ne raspravljaju vec samo potvdjuju ili odbijaju zahteve kralja.Adrogatio-oduzimanje vlasti ocu porodice i njegovo potcinjavanje drugome-Detestatio Sacrorum.Restitutio-vracanje prava na nesto, Comitia Calata-slusale su saopstenja na Calendae i na none mogle su da legalizuju testamente i odlucivale o kraljevima.Reforme Servija Tulija(578-534 godine pre nove ere) osnovu imovine podelio je rimske gradjane po prihodima i to na one od 100.000 asa i oni su davali 80 centurija, one od 75.000-100.000 asa oni su davali 20 centurija-tesko naoruzana pesadija, oni od 50.000-75.000 asa oni su davali 20 centurija, one od 25.000-50.000 asa oni su davali 30 centurija naoruzanih prackama i jos dve centurije zanatlija koje su isle uz prvu klasu i dve centurije

duvaca i trubaca-5 klasi.Oni ispod 11.000 asa-Proleteri oni su davali jednu centuriju dok su 18 centurija konjanika bili iznad prve klase. Uredjenje Rima u doba republike-Magistrature redovne i vanredne, i redovne:Pretor, Edil, Kvestor, Cenzor, Konzul, I Narodni Tribun.Vanredne:Diktator, vojni Tribun sa konzulskom vlascu i interrex, da bi se zapocela politicka karijera morao se odsluziti vojni rok od 10 godina magistrature su se u Rimu delile po poreklu i to na patricijske(konzuli, cenzori, pretori, kvestori, i kurulni edili) i plebejske(narodni tribuni, plebejski edili).Delili su se jos i na magistrate koji su imali pravo na imperium i one koji to pravo nisu imali, magistrati koji su imali imperium(vrhovna vojna vlast i sudska vlast u Rimu i van njega, oblik najvise vlasti) bili su konzuli, pretori, i cenzori kao i diktator koji je biran jedino u trenucima velike opasnosti po drzavu, osim diktatora sve sluzbe u drzavnoj upravi obavljane su u kolegijama koje su cinila dvojica.Sluzenje drzavi nije bilo placano, smatrano je pocast koju su uzivali najugledniji ljudi iz poznatih i bogatih rodova. Konzuli-Redovna magistratura sa imeriumom, dva konzula biraju ih centurijatske komicije kojima presedavaju bivsi konzuli u slucaju da jedan konzul pogine konzul koji ostaje na duznosti bira kolegu, ako oba konzula poginu biraju se novi od 220153 g.p.n.e sluzba konzula je pocinjala 15. Marta a od 153. g. Na duznost stupaju 1. Januara imali su najvisu vlast u Rimu i njihova je vlast bila ogranicena intercesijama i apelima narodnih tribuna i pravom veta, imaju pravo sazivanja senata, centurijatskih i tributskih komicija, predlaganje zakona, sude u gradjanskim parnicama do (366 g.p.n.e) imali su i verske duznosti, odredjuju koliko vojnika daju saveznici, mogu da uzimaju novac iz drzavne blagajne, do 207 g. n.e. postavljaju vojne tribune a posle ih imenuju centurijatske komicije.Imali su pravo da sklapaju mirovne ugovore kao i obavezu da brane italiju i Rim i vrhovnu komandu nad vojskom, u provincije su odlazili kao prokonzuli Pretori-Oznacavali su pocetkom Republike, sve do 450, glavne magistrate, bili su isto sto I konzuli.Kao posebna magistratura su izdvojeni 366, godinu dana posle zakona Licinija I Sekstija kojima je plebejcima dato pravo da budu birani za konzule.Prvo je radi rasterecenja konzula biran jedan pretor urbanus koji je bio zaduzen za sudske poslove u gradu.Kako se rimska drzava sirila broj se povecavao:242. Je izabran kao drugi pretor peregrinus za sudske poslove izmedju

Rimljana i stranaca.Posle Drugog punskog rata izabrana su jos dvojica pretora da bi se obezbedila vojna komanda na Siciliji i Sardiniji a od 197. Jos dva radi uprave u spanskim provincijama.Dvojica u ovom kolegiju su imala sudsku vlast.Pretori su magistrati koji su imali imperium dva pretora koji su imali vrhovnu sudsku vlast ostajali su u Rimu godinu dana a zatim su mogli da kao propretori upravljaju provincijama. Cenzori-Od 443-351. Birani su samo iz redova patricija a od 351. Iz redova plebejaca, od 339. I donosenja zakona Lex Publilia jedan od cenzora je morao biti plebejac, od 434. Biraju se svake pete godine I vrse sluzbu 18 meseci, biraju ih centurijatske komicije I daju ovlasenja ako se jedan povuce mora I drugi.Cenzori su spadali u najvise i najuglednije polozaje u Rimskoj drzavi, vrsili su popis gradjana i njihove imovine (cenz) i razvrstavali ih u klase, mogli su da degradiraju gradjanina, oduzmu glasacko pravo, sastavljali su spisak rimskih vitezova, prave spiskove senatora, odredjuju visinu poreza, davanje u zakup koriscenja rudnika, naplacivanje carina, izgradnja i obnova javnih gradjevina, nadgledali su javni moral, nisu imali imperium ali im je vlast bila skoro diktatorska, narodni tribuni nisu mogli osporiti odluke cenzora. Edili-Od 509. Dva plebejska edila pomagali su nar. tribuna, cuvali odluke narodnih skupstina i senata, vezani za svetiliste Cerere.Birala ih je tributska skupstina na godinu dana, od 366. Biraju se dva kurulna edila imali su obavezu cuvanja reda, obnova ulica i puteva.Organizovali su svecane igre i proslave a imali su i funkciju Cura annonae-brigu o snabdevanju Rima zitom a imali su i sudska ovlacenja. Kvestori-Biraju se od 509-447. Imenuju ih konzuli a od 447, imenuju ih tributske komicije, od 421, dostupna je plebejcima.Kao i u slucaju pretora povecavao se broj kvestora, bili su visoki drzavni sluzbenici za finansije, prvobitno su birana dva, pod Sulom osam, a pod Cezarom 40, pratili su vojskovodje u ratu i upravnike provincija u miru.Gradski kvestori-drzavni novac, drzavna arhiva, vojni kvestori i provincijski kvestori-finansijski poslovi u provincijama. Diktator-Biran je na 6 meseci prvi je izabran 501,g, zbog opsnosti od Latina i Sabinjana. Fabije Maksim je izabran 217,godine za diktatora.Diktator ima Imperium Maius-iznad svih magistratura, diktatura je vremenom nestala ali je

obnovljena u prvom veku p.n.e, Sulina i Cezarova diktatura se razlikovala po tome sto je bila dozivotna. Senat-U senat su ulazili svi bivsi magistrati od kvestora pa navise, prvobitno je bilo 100 clanova, pa 300, Sula je broj povecao na 600 a u vreme Cezara na 900.Senat mogu da sazovu gradski prefekt(konzuli, pretori, nar.tribuni). Senat je zasedao u Hostilijevoj kuriji od svitanja do zalaska sunca magistrat koji je sazvao senat iznosio je pitanja pred senatore, prvi govori princeps senatus, glasalo se staleski.Odluke senata Consulta-preporuke magistratima nisu imale snagu zakona i cuvane su u arhivima.Ovlascenja-Finansije, spoljna politika, upravljanje provincijama, religija.Senat je cenzorima odobravao sredstva za gradjevine, upucivao je poslanstva van Italije, u senat su dolazila strana poslanstva, sklapanje saveza, uspostavljanje protektorata, ako ste bili stranac mogli ste se zaliti Senatu, u ratu Senat je davao saglasnost u isplacivanju vojske, odlucivao je o dodleljivanju trijumfa vojskovodjama, na teritoriji Italije bio je nadlezan za zlocine, primao je izvestaj vojskovodje, u Senatu je intereks u slucaju da drzava ostane bez konzula.Sto se tice provincija senat je odlucivao o svemu, sto se tice religije imao je znacajnu ulogu brinuo se za obavljanje auspicija i izbor intereksa.U mirnim vremenima Senat je nadgledao vrsenje ceremonija i rituala, odredjivao je praznike i materijalna sredstva za njihovu proslavu.Senat je bio aristokratski element u Rimskoj drzavi clanovi senata nazivani su ocima (patres), vlast senata oznacavana je terminom auctoritas. Kurijatske komicije-Rimski narod zaseda po kurijama najpre unutar svake kurije se glasa, odluke moraju dobiti auctoritas, njima zaseda pontifeks maximus kada donose odluke o davanju imperijuma saziva ih magistrat, delatnost im je bila vezana za izbor svestenika, adopciju. Centurijatske komicije-Sastaju se na Marsovom polju i njima zasedaju magistrati sa imperijumom, svaka je imala grupa je imala jedan glas, 241,god. Konjanici su izgubili pravo da glasaju.Ovlascenja-imale su zakonodavnu vlast koju su delile sa tributskim komicijama, na predlog Senata donose konacnu odluku o objavljivanju rata, zalbe naroda na odluke i presude magistrata, mogle su i da izreknu smrtnu kaznu.Stvorena je jednom reformom koja se vezuje za licnost Servija Tulija.Ova reforma pocivala je na timokratskom cenzu gradjana i njihovom razvrstavanju u

klase prema imovini.Zavistan od imovine bio je broj centurija koje je opremala svaka od pet klasa, svaka centurija imala je jedan glas u skupstini, od broja centurija koje je davala zavisio je i politicki uticaj klase.Centurije su pri glasanju prozivane dok se ne bi postigla vecina od ukupnog broja od 193 centurije Tributske komicije-Glasalo se po istom principu birale su kvestore i kurulne edile, kao i zakone, od 339 godine imaju pravo da izglasaju zakon, ona je skup gradjana razvrstanih u tribe(opstine) u tribama su vodjeni spiskovi gradjana.U najstarije vreme u Rimu je bilo 4 tribe, zatim je taj broj povecan na 20, pvecavanje broja triba je zaustavljeno 241, kad je dodata poslednja 35 triba, nosile su nazive po cuvenim gensovima koje su imali u njima svoje posede(Fabia, Romilia).Tributska skupstina je okupljala samo plebejce i njene odluke su vazile kao odluke jednog staleza.Ta odluka je mogla postati zakon vazeci za celu zajednicu ukoliko bi je Senat potvrdio svojim autoritetom, od 287. Godine po zakonu Hortenzija, tributska skupstina je donosila koje su imale snagu zakona, vazece za ceo rimski narod. Kurijatske komicije-One su najstarije, postojala je u vreme kraljeva i predstavljala je skup muskaraca-ratnika.U vreme kraljeva imala je znacajnu ulogu u nihovom biranju, kasnije u vreme Republike izgubila je svaki politicki politicki znacaj i tada su je cinili liktori kao predstavnici kurija.U doba Republike zadrzala je pravo da potvrdjuje adopciju clana jednog gensa od strane drugog i pravo svecanog dodeljivanja imperijuma vec izabranim magistratima kao i potvdjivanje testamenta.Religija-Auguri su bili svestenicki kolegij koji se brinuo za sprovodjenje augurija i auspicija, tj. Ritual za konsultovanje bogova koje je magistrat koji ima vrhovnu komandu u vojsci morao izvrsiti pre svakog poduhvata (rata, izbora) u Rimskoj drzavi, trazila se saglasnost za naumljeni poduhvat. Rimska vojska-Veoma vazan faktor u Rimskoj drzavi bila je vojska, izvori za rimskog vojnika:Civilni diskus, i epigragski spomenici.Vojnici nisu imali pravo na sklapanje braka, rimsku vojsku su pratile skupine ljudi raznih profesija a tako su nastajala naselja.Canabae-naselja koja su naseljavali trgovci koji su mogli da pruze usluge isluzenim vojnicima.Pagus-naselje koje cine starosedeoci.Civilno naselje-naselje koje su naseljavali rimski gradjani, plata koju su primali rimski vojnici nazivala se stipendium, terminom donativa su se oznacavali pokloni koje su vojnici dobijali od

imperatora, milites mei-pripadnost caru.U Rimskoj drzavi niste se mogli baviti politikom ako niste sluzili vojni rok.Gaj Marije je 104, g. sproveo reformu vojske ona je postala profesionalna i placena, uveo je izmene u organizaciji legije.Misli se da je vec kao konzul po prvi put predlozio skupstini da se u rimsku vojsku regrutuju i gradjani bez imovine i da se uvede vojna sluzba kao profesija koja traje 16 godina.Sluzeci u legijama, novi vojnici regrutovani velikim delom medju gradskim plebsom u Rimu, dobijali su platu (stipendium) na ovaj nacin ljudi su postali zainteresovani za vrsenje vojne sluzbe i to je bila dobra strana ove reforme, losa strana ove reforme bila je ta sto su vojnici postali previse vezani za vojskovodju jer im je on obezbedjivao plen u ratu i bili su spremni svuda da ga slede.