POVIJEST BOSNE - NOEL MALCOLM Ovu sam knjigu pisao u avgustu i septemb u !

""#$ obu%et gotovo posvemasnjim o&ajem %bog bu'u&nosti Bosne$ Cini(o se 'a je vanjski svijet o'ustao o' svakog o%bi(jnijeg pokusaja 'a spasi Bosnu o' p opasti) &ini(o se isto tako 'a su s pski po(iti&a i i vojni koman'anti koji su isp(ani a(i osvajanje te ito ija i masovno p otje ivanje na o'a gotovo postig(i sve svoje &i(jeve$ Pa ipak* 'anas* u +eb ua u !"",$* ka' pisem ovaj p e'govo * Bosna je jos tu$ Nje%ina bu'u&nost* iako nei%vjesna* u(ijeva sa'a vise na'e nego p ije !- mjese&i$ .as(uga je to / ab osti i o'(u&nosti sami/ na o'a Bosne i 0e &egovine - Mus(imana* 0 vata* 'emok atski/ S ba i osta(i/ - koji su o'bi(i pos(usati savjet vanjskog svijeta neka se pomi e s 1neminovnim1 po a%om$ P va i pos(je'nja (ek&ija koju o'at(e mo%e i%vu&i svaki /isto i&a g(asi2 nista nije uistinu neminovno u (ju'skoj /isto iji$ 3ako je je'an b itanski /isto i&a uop&e 'osao na to 'a pise o /isto iji up avo ove ba(kanske %em(je4 O'govo se k ije u spoju moji/ /isto i&a ski/ i pub(i&isti&ki/ inte esa koji su se i%nena'a pok(opi(i %bog t agi&ni/ oko(nosti ovoga ata$ 5otovo o' p voga 'ana atovanja u Bosni* %apa'ni su me'iji bi(i puni mitova* (a%i i %ab(u'a o na avi /isto ije Bosne op&enito i o u% o&ima ata posebno$ 6ok sam p ou&avao te mitove 7nastoje&i i/ su%biti &(an&ima koje sam pisao %a b itanske novine8* uo&io sam 'a se u mnogima o' nji/ o' a%ava s(i&an na&in a%mis(janja) sv /a im je bi(a op av'avanje s pskog napa'a na Bosnu i ospo avanje bosanske v(asti* stovise* ospo avanje i same i'eje bosanske ' %ave$ Tako se %bog tv 'nje 'a su ovaj at i%a%va(e vjekovne etni&ke m %nje ne samo &ini(o 'a je at neminovan 7kao e%u(tat p asta i/ povijesni/ si(a8 nego je bosanska v(ast sve'ena na isti status kao i ag eso - na status obi&ne 1etni&ke skupine1$ 7Jos i 'anas* nakon gotovo t i go'ine ata* na vojnim ka tama 9NP:O;O:-a u Sa ajevu* po(o%aji bosanske vojske o%na&eni su kao 1mus(imanski1$8 Isto tako* mis(jenje 'a je Bosna 1umjetna tvo evina1 koju je 1i%mis(io1 Tito* ospo ava(o je bosansku ' %avu i stva a(o 'ojam 'a bosanska v(a'a ne p e'stav(ja p avu ' %avu nego samo a bit a no po' u&je na ka ti$ 7P ije svega 'va-t i tje'na p os pski %astupnik u B itanskom pa (amentu* 0a o(' E((etson* ekao je u govo u svojim ko(egama 'a je Bosna 1umjetna ' %ava kojoj je g ani&e o' e'io Tito1$8 Stoga je op&a ten'en&ija svi/ ovi/ mitova bi(a 'a op av'a s pski napa' na Bosnu i 0e &egovinu i uje'no p ibavi kakvotakvo op av'anje po(iti&i %apa'ni/ %ema(ja* &iji je stav po' a%umijevao 'a t eba p i/vatiti osvajanje <= posto ukupnog bosanskog te ito ija kao sv seni &in i i%v siti p itisak na bosansku v(a'u 'a p i%na po a%$ Najp ije sam kanio napisati knji%i&u po' nas(ovom 1Mitovi i %ab(u'e o /isto iji Bosne1* u kojoj sam se /tio okomiti na najek(atantnije p imje e ti/ pog esaka$ A(i* kako je v ijeme p o(a%i(o* sve sam vise uvi'ao 'a to(iki mitovi s(obo'no k u%e %apa'nim me'ijima %ato sto nema je'nostavnog* objektivnog i ko(iko-to(iko is& pnog p eg(e'a sveukupne /isto ije Bosne i 0e &egovine na eng(eskom je%iku 7pa ni na ' ugim je%i&ima* ko(iko %nam8$ Stoga sam nakanio napisati takav p eg(e'$ Smat ao sam 'a je takva nakana u isti ma/ i nu%na i poma(o pa a'oksa(na$ 6a nije bi(o ata* ja ne bi/ napisao ovu /isto iju Bosne$ Pa ipak* mis(im 'a su je'ine bitne /isto ijske &injeni&e koje t eba %nati 'a bi se a%umje(i u% o&i ovoga ata &injeni&e i% po(iti&ke /isto ije Jugos(avije 7na'asve po(iti&ke /isto ije S bije8 u pos(je'nji/ se'am-osam go'ina$ Osnovni a%(og a'i kojeg pisem i o ' evnoj /isto iji Bosne jest taj sto mis(im 'a se

u% o&i ovoga ata ne k iju u ' evnoj /isto ije Bosne - i 'a je stoga pot ebno opov gnuti sve one pseu'o/isto ijske teo ije koje tv 'e sup otno$ I%nosim ove &injeni&e %ato sto %e(im 'a &itate(ji u Bosni i 0e &egovini 7pa* na'am se* i u ' ugim 'ije(ovima bivse Jugos(avije8 s/vate i oko(nosti u kojima sam pisao ovu knjigu i v stu &itate(jstva kojem sam je namijenio$ Citate(jstvo kojem sam se ob a&ao nije bi(o st u&no* aka'emsko* nego si oko &itate(jstvo u Eng(eskoj i Ame i&i$ Imaju&i na umu takve &itao&e* mo ao sam tuma&iti neke osnovne &injeni&e i% jugos(avenske /isto ije koje su 'ob o po%nate gotovo svakome u epub(ikama bivse Jugos(aviji$ I% istog a%(oga* u nekim sam 'ije(ovima ove knjige posvetio vise p osto a ka%ivanju o bosanskim mus(imanima nego o osta(im vje skim %aje'ni&ama$ Mnogi &itate(ji na .apa'u nisu uop&e %na(i* p ije nego sto je i%bio at u Bosni i 0e &egovini* 'a tako b ojno mus(imansko stanovnistvo %ivi u bi(o kojoj ev opskoj %em(ji2 %a takve je &itao&e ku(tu na i po(iti&ka povijest mus(imana bi(a nesto kao tamna st ana Mjese&a - nesto nevi'eno i nepo%nato$ Istov emeno* moj o&aj %bog ug o%enog opstanka Bosne naveo me je na mis(jenje 'a &e mus(imani* o' svi/ na o'a u Bosni i 0e &egovini* i%gubiti najvise ka' ta %em(ja bu'e %b isana sa ka te$ Stoga svoju knjigu nisam %amis(io samo kao pokusaj 'a su%bijem mitove i %ab(u'e* nego i kao svojev stan spomen na povijest i ku(tu u kojima p ijeti unistenje$ Ova je knjiga u biti po(iti&ka /isto ija i ne mo%e biti sveobu/vatna ka' je ije& o ku(tu noj /isto iji$ Ipak* %a ovo sam i%'anje nakna'no 'opisao stanovit b oj napomena 7o%na&eni/ %vje%'i&ama i 'o'ani/ u% tekst poje'ini/ pog(av(ja8* o' koji/ neke sa' %e p epo uke %a &itanje neki/ ' ugi/ 'je(a o po' u&jima ku(tu ne /isto ije Bosne koja nisu 'ovo(jno obu/va&ena u mom p vobitnom tekstu$ Mo%'a se oko(nostima u kojima sam pisao ovu knjigu mo%e objasniti jos nesto sto je i%a%va(o k itiku neki/ &ita(a&a2 na&in na koji pisem o Titu$ Svi oni na .apa'u koji govo e o 1vjekovnoj etni&koj m %nji1 i 1neminovnosti1 ata u Bosni i 0e &egovini svag'a su sk(oni govo iti i o Titovim %as(ugama* o kome tv 'e 'a 1ba em nije 'opustao 'a se o'igne pok(opa& s kot(a1$ Po tome bi se ek(o 'a je Tito nasao p avo jesenje %a jugos(avenske p ob(eme) i %aista* sve 'o pos(je'njeg mogu&eg t enutka u junu !""!$* ev opski i ame i&ki po(iti&a i nastoja(i su o&uvati Titov jugos(avenski sistem na okupu %ato sto su mis(i(i 'a je to je'ino jesenje koje mo%e +unk&ioni ati$ Moje me v(astite ana(i%e upu&uju na sup otan %ak(ju&ak$ Ja ne mis(im 'a je Tito nasao p avo jesenje) nap otiv* on je stvo io 'oba 'io p ob(ema$ Visena&iona(ne +e'e a&ije mogu +unk&ioni ati samo ako posje'uju istinske 'emok atske institu&ije i t a'i&ije$ A ono sto je Tito stvo io bi(o je sve 'uboko ne'emok atski$ Po(iti&ka st uktu a koju je on stvo io p ip emi(a je najmanje na t i na&ina te en %a nasi(je u 'eve'esetim go'inama$ P vo* o'u%e(a je obi&nim na&iona(nim osje&ajima p avu 'emok atsku mogu&nost i% a%avanja) stoga su se neke v ste na&iona(i%ma* posebno u S biji* na k aju i% o'i(e u ekst emi%am i nasi(je$ 6 ugo* up avo je komunisti&ki sistem p oi%veo onaj tip po(iti&a a manipu(ato a koji nastupa s po%i&ija mo&i* &iji je ka akte isti&ni p e'stavnik S(obo'an Mi(osevi&$ I t e&e* ekonomski neuspjesi Titova sistema ostavi(i su %a sobom si omasno i a%o&a ano stanovnistvo* sav sen mate ija( kojim se po(iti&a kao Mi(osevi& mogao pos(u%iti 'a p ove'e u p aksi svoju 'emagosku po(itiku$ P ou&avaju&i Titovu ka ije u kao po(iti&a a koji je nastupao s po%i&ija mo&i* 'osao sam 'o %ak(ju&ka 'a njegovu u(ogu u atu ne t eba p ika%ivati u onom /e ojskom svjet(u kako je bi(o uobi&ajeno u jugos(avenskoj /isto iog a+iji$ I 'a(je vje ujem 'a sam u biti isp avno p ika%ao u ovoj knji%i i njegovu st ategiju i njegove %as(uge$ Me'jutim * %a ovo sam i%'anje nakna'no 'opisao vise napomena u kojima sam pokusao p osi iti i objasniti svoje p et/o'ne komenta e$ Ja ' %im 'a je Tito o' samog po&etka

atovanja u Jugos(aviji bio najvise %aokup(jen bo bom %a v(ast s poten&ija(nim po(iti&kim supa ni&ima u Jugos(aviji* i 'a mu je ta bo ba bi(a va%nija o' atovanja s okupato om$ 7Ovo moje mis(jenje 'oti&e i /isto ijski mit kojim se po(iti&a i na .apa'u s(u%e u pos(je'nje t i go'ine kao isp ikom %a nepo'u%imanje vojne ak&ije u Bosni2 mit p ema kojem je Tito 1ve%ao1 u Jugos(aviji #= 'o >= njema&ki/ 'ivi%ija$8 5(e'ana u ovom svjet(u* Titova mo a(na supe io nost na' njegovim p otivnikom Mi/ai(ovi&em nije vise tako o&ig(e'na$ Ipak* /tio bi/ istaknuti 'a se moji komenta i u ovoj knji%i o toj 'voji&i u 6 ugom svjetskom atu o'nose isk(ju&ivo na po(iti&ku i vojnu st ategiju te 'voji&e vo'a kao poje'ina&a$ 6akako 'a mnogi obi&ni bo &i u pa ti%anskim e'ovima nisu bi(i komunisti i 'a im nije bi(o sta(o 'o toga 'a se u %em(ji uspostavi komunisti&ka v(ast kao takva$ Nji/ je u Titovu p og amu posebno p ivukao onaj aspekt po kojem je bi(a p e'vi'ena neka v sta +e'e ativnog sistema %a a%(i&ite na o'e u Jugos(aviji* a to je %aista bi(a i%ba(ansi anija %amisao o' svega onoga sto su ' uge po(iti&ke snage u Jugos(aviji nu'i(e u to v ijeme$ S ' uge st ane* mnogi o' obi&ni/ bo a&a u e'ovima Mi/ai(ovi&evi/ snaga 7i mnogi nji/ovi (oka(ni koman'anti8 bi(i su opte e&eni a'ika(nim ve(ikosp skim menta(itetom* p ema kojem je ubijanje nes ba bi(o va%an e(ement u vojnim aktivnostima$ Ipak* kao /isto i&a i kao vanjski p omat a& ata u Bosni i 0e &egovini* mis(im 'a ne bi t eba(o 'opustiti 'a sa'asnja %bivanja bitno utje&u na tuma&enje 6 ugog svjetskog ata$ To /isto ijski ne bi bi(o isp avno %ato sto su mnogi u% o&i i uvjeti tog atnog sukoba bi(i a%(i&iti o' 'anasanji/$ Isto tako mis(im 'a je po(iti&ki pog esno nep esta(no pove%ivati 'anasnje 'oga'jaje s 'oga'jajima koji su se 'esi(i p ije pe'est go'ina$ Postupati na taj na&in %na&i samo s(u%iti p obi&ima oni/ p opagan'ista u Beog a'u i na Pa(ama koji %e(e uvje iti svijet 'a je sve ono sto se 'anas 'oga'ja neminovna pos(je'i&a m %nje koja se%e sve 'o 6 ugog svjetskog ata* m %nje koja se sa' o&ituje 1p i o'nom1 %e(jom % tava i% tog ata 'a se osvete Mus(imanima i 0 vatima$ Me'jutim* je'na je o' (ek&ija koje se mogu i%vu&i i% 6 ugog svjetskog ata i ova2 ko(iko go' bi(e u%asne ane nanesene Bosni* one se na k aju ipak mogu %a(ije&iti$ I%me'ju !">!$ i !">,$ Bosan&i su po&ini(i %vje stva na' Bosan&ima - pa ipak* u 'e&enijama nakon ata (ju'i su se u Bosni nau&i(i ponovo %ivjeti %aje'no$ Taj se p o&es vi'anja ana mo%'a mo%e i pospjesiti i inten%ivi ati ako se po'u%mu p ave su'ske mje e 'a se optu%e i ka%ne svi oni koji su po&ini(i najte%e %(o&ine u ovom atu$ Ma ko(iko to pot aja(o* vje ujem 'a je einteg a&ija Bosne i 0e &egovine 7%aje'no sa s pskim stanovnistvom8 je'ino t ajno jesenje p ob(ema u Bosni i 0e &egovini$ Je'na je o' tema koje se p ov(a&e k o% ovu knjigu i to 'a je Bosna i 0e &egovina %em(ja koja ima svoj povijesni i'entitet - 'a je %ap avo je'na o' povijesni/ %ema(ja u Ev opi* s gotovo nep ekinutom povijes&u kao i% a%ita geopo(iti&ka &je(ina o' s e'njega vijeka 'o 'ana 'anasnjega$ 9 ve&em 'ije(u a%'ob(ja o' !!-=$ 'o !>?#$ bi(a je ne%avisna k a(jevina) o' !,-=$ 'o !-<-$ bi(a je eja(et 7i% a% koji o%na&ava najve&u te ito ija(nu je'ini&u u Otomanskoj Ca evini8) o' !-<-$ 'o !"!-$ 1k unska %em(ja1 u sk(opu Aust o-9ga ske) a o' !">,$ 'o !""@$ +e'e a(na epub(ika$ P ema tome* otp i(ike ?,= o' pos(je'nji/ -== go'ina postojao je na ka tama entitet %van 1Bosna1$ 7Ovo je u p i(i&no ve(ikoj op e&i s povijes&u S bije koja o' otomanskog osvajanja u !>$ i !,$ sto(je&u i os(oba'janja o' otomanske v(a'avine u !"$ sto(je&u nije uop&e postoja(a kao entitet$8 Svi Bosan&i* Mus(imani* 0 vati i S bi* nas(je'ni&i su posebne povijesne bastine koja se ne mo%e o(ako o'ba&iti$ A(i nastoje&i istaknuti povijesni i'entitet Bosne i 0e &egovine u ovoj knji%i* na'am se 'a moja a gumenta&ija ne&e biti pog esno s/va&ena$ Ja ne tv 'im 'a bosanski 0 vati i bosanski S bi mo aju p estati smat ati sebe 10 vatima1 i 1S bima1* i 'a se umjesto toga imaju smat ati samo 1Bosan&ima1$ P em'a ' %im 'a je 'o uvo'jenja s pskog i

/ vatskog na&iona(nog i'entiteta u Bosni i 0e &egovini 'os(o u povijesnom smis(u p i(i&no kasno* 'akako 'a se s(a%em 'a je 'o toga ipak 'os(o i 'a se kota& /isto ije ne mo%e ok enuti unat ag$ Ja samo %e(im e&i 'a bosanski 0 vati i bosanski S bi mo aju isto tako p i%nati &injeni&u 'a nji/ova ku(tu a i povijest imaju i posebnu* bosansku 'imen%iju$ :a%(o%i %asto oni to mo aju p i%nati nisu samo /isto ijski nego i mo a(ni i p akti&ni$ Mo a(ni i p akti&ni a%(o%i p oistje&u sasvim je'nostavno i% nji/ove etni&ke geog a+ije* i% ka(ei'oskopske i%mijesanosti svi/ t iju %aje'ni&a na ka ti$ T i %aje'ni&e u Bosni i 0e &egovini ne mogu se po'ije(iti na t i etni&ki &iste ' %ave be% go(emi/ p akti&ni/ potesko&a i mo a(ni/ nep av'i$ 6akako 'a je 'osa' bi(o takvi/ pokusaja 'ije(jenja* najp ije su to u ve&im a%mje ima u&ini(i s pski po(iti&ki i vojni &e(ni&i* a potom u manjim* (oka(nim okvi ima* osta(e 'vije %aje'ni&e$ Na taj su na&in stotine tisu&a ne'u%ni/ (ju'i p otje ane i% svoji/ 'omova$ Osnovna p ovje a svakog 1mi ovnog jesenja1 mo a se p ovo'iti na mogu&nosti 'a se ti (ju'i v ate na svoja ognjista i 'a mogu obnoviti svoje ku&e i %ivote$ Takav &e p o&es nu%no uk(ju&iti i obnovu Bosne i 0e &egovine kao 'emok atske ' %ave u njenim p i o'nim g ani&ama$ Ni je'an pokusaj koma'anja Bosne i 0e &egovine i(i otki'anja o' nje manji/ 'ije(ova te ito ija ne&e 'onijeti ni p av'u (ju'ima koji on'je %ive ni t ajnu stabi(nost u toj egiji$ Vise puta sam &uo kako (ju'i govo e2 1Bosna mo%e postojati samo u sk(opu Jugos(avije) ako Jugos(avija p opa'ne* nestat &e i Bosne$1 Ja mis(im 'a je up avo sup otno istina$ 9 sk(opu jugos(avenske ' %ave bi(o je mogu&e 7ne po%e(jno) nego mogu&e8 'a Bosna p estane postojati kao posebna &je(ina - sto se i 'ogo'i(o u 3 a(jevini Jugos(aviji u go'inama p e' 6 ugi svjetski at$ A(i &im je Jugos(avija p esta(a postojati* bi(o je p ijeko pot ebno 'a se Bosna i 0e &egovina o&uva* je bi (ju'ska &ijena 'ije(jenja na o'a i nji/ova te ito ija bi(a nap osto p evisoka$ Takvo je 'ije(jenje ve& pokusano* i &ije(i je svijet vi'io ko(ike je u%asne patnje ono i%a%va(o$ Pa ipak* Bosna je jos tu i njeni na o'i ne&e o'ustati o' svoga i'ea(a 'a obnove 'emok atsku ' %avu Bosnu i 0e &egovinu u njenim p vobitnim g ani&ama$ Ja vje ujem 'a je to i'ea( %a koji se v ije'i bo iti - a'i svi/ (ju'i u Bosni i 0e &egovini$ S:E6NJOVJE3OVNA BOSNA %a v(a'avine BANA 39LINA %a v(a'avine 3:ALJA TV:T3A 6ANASNJA BOSNA 9VO6 5o'ine !""@$ i !""#$ pamtit &e se kao go'ine u kojima je a%o ena je'na ev opska %em(ja$ Bijase to %em(ja s po(iti&kom i ku(tu nom povijes&u a%(i&itom o' bi(o koje ' uge %em(je u Ev opi$ Tu su se p ek(opi(e i u' u%i(e ve(ike e(igije i ve(ike si(e u ev opskoj /isto iji2 &a stva :ima* 3a (a Ve(ikoga* Osman(ija i Aust o-9ga ske* te e(igije %apa'nog k s&anstva* isto&nog k s&anstva* ju'ai%ma i is(ama$ Ve& bi same ove &injeni&e bi(e 'ovo(jan a%(og 'a se povijest Bosne p ou&ava kao p e'met koji je sam po sebi o' je'instvenog inte esa$ A(i at sto je %a/vatio ovu %em(ju !""@$ go'ine 'o'ao je jos 'va tu%na a%(oga 'a se njena povijest potanje p ou&i2 p vi je o' nji/ pot eba 'a se 'oku&e u% o&i sukoba* a ' ugi pot eba 'a se o'agnaju ob(a&i ne a%umijevanja* namje nog stva anja mitova i pukog ne%nanja kojima su obavijene sve asp ave o Bosni i njenoj /isto ije$ O' te 'vije pot ebe* ova potonja je ku'ikamo p e&a$ Pa a'oksa(no je 'a je najva%niji a%(og %a p ou&avanje /isto ije Bosne up avo to sto nam ono omogu&ava 'a s/vatimo kako povijest Bosne sama po sebi ne objasnjava u% oke ovoga ata$

6akako 'a 'o ata ne bi bi(o 'os(o 'a Bosna nije bi(a ona &u'novata stva sto je bi(a* %bog &ega je posta(a p e'met posebni/ ambi&ija i inte esa$ A(i te su ambi&ije bi(e usmje ene na Bosnu i%vana$ Najve&a je %ap eka svakom a%umijevanju tog sukoba p etpostavka 'a je ono sto se %bi(o u toj %em(ji pos(je'i&a - p i o'na* spontana i u isti ma/ nu%na - si(a koje 'je(uju unuta /isto ije same Bosne$ To je mit koji su b i%(jivo si i(i oni koji su i%a%va(i taj sukob* koji su %e(je(i uvje iti svijet 'a ono sto a'e oni i nji/ovi 1 evo(ve asi1 ne a'e oni nego neke be%(i&ne i neumitne povijesne si(e koje su i%van bi(o &ije mo&i$ I svijet im je povje ovao$ Na bu'u&im je /isto i&a ima 'a p osu'e koji su a gumenti uistinu p evagnu(i u g(avama ' %avnika Ev ope i Ame ike 'a eaguju na atne sukobe u Bosni pote%ima kojima ne samo sto nisu ijesi(i k i%u nego su je jos mnogo vise p o'ubi(i$ Bje(o'ano je jasno 'a su im g(ave bi(e ve& ta'a pune mag(e /isto ijskog ne%nanja$ Evo* na p imje * p omis(jenog istupanja b itanskog p emije a Jo/na Majo a p e' 6onjim 'omom vise o' go'inu 'ana nakon i%bijanja ata u Bosni2 Najvazniji pojedinacni element koji stoji iza onoga sto se dogodilo u Bosni jest raspad Sovjetskog Saveza i stege u kojoj je on drzao vjekovne mrznje u bivsoj Jugoslaviji. Kad je jednom te stege nestalo, vjekovne su se mrznje opet pojavile, a njihove smo posljedice vidjeli kad su zapocele borbe. Bilo je tu i nekih drugih elemenata, ali je taj raspad bio kudikamo najvazniji. (Hansard, !. juna "##!., stupac ! $%. Tesko je e&i o'ak(e bi t eba(o po&eti komenta isati ovakvu tv 'nju$ 1Stega1 u kojoj je Sovjetski Save% ' %ao Jugos(aviju nag(o je p ekinuta* kao sto je 'ob o po%nato* !">-$ go'ine ka' je Sta(jin iAba&io Tita i% 3omin+o ma$ Mo%'a je g$ Majo %e(io a(u'i ati na o'(uku komunisti&ki/ ukovo'i(a&a kao sto je S(obo'an Mi(osevi& u S biji 'a isko iste i%vo e na&iona(i%ma %a svoje po(iti&ke &i(jeve) a(i taj je p o&es u S biji bio na 'je(u ve& u (jeto !"-"$ go'ine* 'vije go'ine p ije 1 aspa'a Sovjetskog Save%a1* a umnogome se je'va a%(ikovao o' na&ina na koji su na&iona(i%am ko isti(e p ijasnje po(iti&ke vo'e u komunisti&kom sistemu kao* na p imje * Ni&o(ae Causes&u$ Misao 'a je komuni%am op&enito p ovo'io 'je(otvo nu 1stegu1 kako bi ' %ao na&iona(i%me na u%'i 'vojako je pog esna$ 3omunisti&ke su v(asti i(i same aspi iva(e na&iona(i%am i manipu(i a(e njime %a svoje v(astite &i(jeve* i(i su ga gusenjem jos vise a%buktava(e i t ova(e stva aju&i po(iti&ki + ust i ano i otu'eno stanovnistvo* i(i su &esto a'i(e i je'no i ' ugo$ Taj je 'vost uki u&inak 'anas jasno vi'(jiv u ve&ini isto&noev opski/ %ema(ja* u kojima st anke tako%vane 1k ajnje 'esni&e1 p iv(a&e obi&ne g(asa&e* je i/ poti&u vje ski i /isto ijski simbo(i i% p etkomunisti&kog 'oba i po(iti&a i koji su svoje anije ka ije e g a'i(i u komunisti&koj pa tiji i s(u%bi ' %avne sigu nosti$ To se manje-vise 'ogo'i(o i u S biji$ 6 uga ve(ika neta&nost koju je u tim svojim napomenama i% a%io Jo/n Majo * a koju je %a njim ponav(ja(a ve&ina %apa'ni/ vo'ja u svojim javnim komenta ima o atu u Bosni* jest tv 'nja 'a je sve ono sto se %bi(o u Bosni o' p o(je&a !""@$ go'ine %ap avo o&itovanje 1vjekovni/ etni&ki/ m %nji1 sto su se nagomi(a(e same o' sebe$ Svakako je istina 'a je u p os(osti Bosne bi(o m %nje i supa nistva* a oni koji su u pos(je'nje 'vije go'ine p ika%iva(i neka'asnju Bosnu kao &u'esnu %em(ju nepomu&enog me'uvje skog sk(a'a jama&no su p etje a(i$ A(i ka' se ma(o bo(je pog(e'a povijest Bosne* %apa%a se 'a postoje&e nesnos(jivosti nisu bi(e apso(utne ni nep omjen(jive* niti su bi(e neminovna pos(je'i&a i%mijesanosti a%(i&iti/ vje ski/ %aje'ni&a$ 5(avna osnova nep ijate(jstava nije bi(a etni&ka ni e(igio%na nego ekonomska2 kivnost koju su osje&a(i ug(avnom 7a(i ne isk(ju&ivo8 se(ja&i k s&ani p ema svojim mus(imanskim %em(joposje'ni&ima$ To nep ijate(jstvo nije bi(a nikakva apso(utna i nesmanjiva si(a* nego se mijenja(o kao sto su se mijenja(e ekonomske p i(ike* a bi(o

je po'(o%no i po(iti&kim p itis&ima koji su %natno i%mijeni(i ' %anje %em(joposje'ni&ke k(ase u p voj po(ovi&i !"$ sto(je&a$ Isto je tako nep ijate(jstvo i%me'ju kato(i&ke i p avos(avne %aje'ni&e bi(o po'v gnuto p omjen(jivim utje&ajima2 supa nistvu 'viju & kveni/ /ije a /ija* po(iti&kom p itisku i% susje'ni/ %ema(ja* i tako 'a(je$ Te nesnos(jivosti nisu bi(e t ajno ug a'ene u psi/u (ju'i koji su %ivje(i u Bosni* nego su bi(e povijesna pos(je'i&a i mog(e su se mijenjati kako se povijest a%vija(a$ Ekonomski u% o&i m %nje gubi(i su se po' utje&ajem p omjena i e+o mi p i k aju !"$ sto(je&a i na po&etku @=$ sto(je&a 'ok se nisu gotovo posve i%gubi(i$ Vje ski u% o&i m %nje smanji(i su se u ' ugoj po(ovi&i @=$ sto(je&a %a/va(juju&i p o&esima seku(a i%a&ije 7o' koji/ su neki bi(i p i o'ni a neki i nep i o'ni8$ Ve&im 'ije(om a%'ob(ja pos(ije !-<-$ go'ine a%(i&ne vje ske i etni&ke %aje'ni&e u Bosni %ivje(e su %aje'no u mi u2 'vije g(avne e up&ije nasi(ja - p va u P vom svjetskom atu i nepos e'no nakon njega* a ' uga u one &eti i go'ine ko(iko je t ajao 6 ugi svjetski at - bi(e su i%nimke* i%a%vane i aspa(jene u% o&ima i%van g ani&a Bosne$ O' ' ugog o' ti/ u%asni/ a%'ob(ja o' as(a su puna 'va na astaja* pa ve&ina bosanskog na o'a nema osobni/ sje&anja na bo be u tom atu* niti posebne %e(je 'a i/ obnove$ 6akako 'a je (ako u /isto ije %em(je kao sto je Bosna p ona(a%iti p imje e egiona(ni/ po'je(a* nasi(ja i nepos(u/a$ 6oka%i postoje i mnoge &e o' nji/ &itate(ji na&i i na st ani&ama ove knjige$ Ipak* po(iti&ka povijest Bosne potk aj @=$ sto(je&a nije p e'o' e'ena onim sto se 'ogo'i(o u !#$ i(i !-$ sto(je&u$ 3omentato i koji vo(e svom pisanju p i'ati neki na b %inu ska(up(jeni /isto ijski auto itet uvijek mogu i%vu&i 'vijet i k vave epi%o'e i% p os(osti i e&i2 1Eto* o'uvijek je tako bi(oB1 Nesto bismo s(i&no mog(i nap aviti* e&imo* i s povijes&u ; an&uske* i%vu&i vje ske atove u !?$ sto(je&u* ba ba ski poko(j u Ba to(omejskoj no&i* &este egiona(ne pobune* %vje sko postupanje s /ugenotima !?-,$ go'ine* u%asna nasi(ja i masovna ubistva koja su s(ije'i(a nakon ; an&uske evo(u&ije* nepostojanu po(itiku u !"$ sto(je&u* pa &ak i svu povijest ko(abo a&ije i pok eta otpo a u 6 ugom svjetskom atu$ A(i ka' bi sut a stanoviti po(iti&a i i vojni koman'anti* potpomognuti i%vana* po&e(i bomba 'i ati Pa i% teskim topovima* ne bismo ipak sje'i(i sk steni/ uku i ek(i 'a je to samo neminovna pos(je'i&a 1+ an&uske vjekovne m %nje1$ Ipak bismo a'ije ma(o bo(je p ou&i(i p avu na av i u% oke te o' e'jene k i%e$ 9p avo sam to isto i ja pokusao u ovoj knji%i$ Ve(ika je p e'nost ; an&uske p e' Bosnom u tome sto je njena povijest ve& 'ob o po%nata i 'o u tan&ine p ou&ena$ O Bosni se op&enito to(iko ma(o %na 'a je u ove 'vije go'ine bi(o tesko (u&iti mag(u ne%nanja o' 'imne %avjese p opagan'e$ Neki auto i ospo avaju i samo postojanje Bosne kao povijesne &je(ine* samopou%'ano tv 'e&i kako 1Bosna nije nika' bi(a ' %ava1$ 3a' je (o ' OCen !""@$ go'ine postav(jen na mjesto p egova a&a Ev opske %aje'ni&e u bivsoj Jugos(aviji* je'an ga je b itanski ko(umnist sasvim o%bi(jno upo%o io 'a su unuta nje g ani&e u Jugos(aviji bi(e puke a'minist ativne g ani&e* isto tako umjetne kao i one koje su ko(onija(ni a'minist ato i nametnu(i A+ i&i$ Neki su auto i &esto tv 'i(i 'a je g ani&e Bosne i%mis(io Tito) istina je pak 'a je Tito samo obnovio povijesne g ani&e Bosne kakve su bi(e potk aj otomanskog a%'ob(ja i u 'oba Aust o-9ga ske$ Citate(ji &e se uvje iti 'a su je'ni 'ije(ovi ti/ g ani&a utv 'jeni me'juna o'nim ugovo ima u !-$ sto(je&u* a 'a ' ugi 'ije(ovi o' a%avaju mnogo sta ije povijesne g ani&e* kao sto je po'je(a Bosne i S bije 'u% ijeke 6 ine* koju spominje (jetopisa& Kinam jos potk aj !@$ sto(je&a$ 6je(i&e /isto ijski/ neta&nosti koje su se pojavi(e u %apa'nim me'ijima u pos(je'nje 'vije go'ine nanije(a je p(ima na&iona(ne i po(iti&ke mito(ogije i% bivse Jugos(avije$ Vise o' je'nog sto(je&a 0 vati pisu knjige u kojima 'oka%uju 'a su Bosan&i 1%ap avo1 0 vati) S bi isto tako neumo no tv 'e 'a su svi oni 1%ap avo1 S bi$ 9 novije v ijeme / vatska p opagan'a na%iva sve s pske na&iona(iste 1&etni&ima1* a vo'ju &etnika u

6 ugom svjetskom atu 6 a%u Mi/ai(ovi&a p ika%uje kao monst uma koji je p ovo'io geno&i'$ S pska p opagan'a na%iva sve / vatske na&iona(iste 1ustasama1 i iskopa(a je s(u&aj mus(imanske SS 'ivi%ije u 6 ugom svjetskom atu kao p imje kojim 'aje na %nanje 'a su bosanski mus(imani i(i na&isti i(i +un'amenta(isti* i(i i je'no i ' ugo$ A onima koji su %ate&eni us e' ti/ asp ava* mus(imanima iAi(i onima koji vje uju u p(u a(isti&ku Bosnu* p epusteno je 'a njeguju one utjesne mitove koji su im p eosta(i2 mit o bogumi(ima* mit o t ajnom mi u i /a moniji u Bosni i(i mit o Titu$ 3omentato i(i /isto i&a ne mo%e se p obijati k o% sve te p otiv je&ne mito(ogije a 'a ne nanese i'eo(oske uv e'e gotovo svima %ainte esovanima) a to nije bas ugo'no ka' &ovjek upo%na i %avo(i ne samo Bosnu nego i mnoge posebne v (ine 0 vatske i S bije$ Istov emeno* &injeni&a 'a postoji gotovo simet i&an o'nos i%me'ju p otus(ovni/ tv 'nji i op av'anja ne %na&i 'a se mo%e 'o&i 'o isp avnog %ak(ju&ka tako 'a se sve tv 'nje po'je'nako p i/va&aju i 'a se samo i%je'na&avaju$ Ja ne 'vojim 'a te et o'govo nosti %a a%a anje Bosne (e%i p ete%no na je'noj st ani* a u pos(je'njim pog(av(jima ove knjige nastojao sam i%(o%iti a%(oge %a takvo svoje mis(jenje$ Je'ini pou%'an na&in p osu'be povijesni/ p ava g(avni/ i%v site(ja nasi(ja u Bosni jest u tome 'a se a%mot i sto su u&ini(i o' mate ija(ni/ svje'o&anstava same /isto ije$ Oni ne samo sto up opastavaju bu'u&nost te %em(je nego se i sistematski t u'e 'a %at u njenu p os(ost$ Na&iona(na i unive %itetska bib(ioteka u Sa ajevu unistena je %apa(jivim g anatama$ O ijenta(ni institut* sa svojom nena'okna'ivom %bi kom ukopisa i osta(og mate ija(a sto i(ust i a otomansku povijest Bosne* tako'e je unisten kon&ent i&nim g anati anjem$ 9 &ije(oj %em(ji a%o ene su b ojne '%amije i mina eti* me'u kojima i neki o' naj(jepsi/ p imje aka otomanske a /itektu e i% !?$ sto(je&a na %apa'u Ba(kana$ Te g a'jevine nisu bi(e samo %a/va&ene unak snom pa(jbom vojni/ je'ini&a) u g a'ovima kao sto su Bije(jina i Banja Luka a%a anja nisu ima(a nikakve ve%e s bo bama - '%amije su no&u 'ignute u % ak eksp(o%ivom* a sut a'an bu('o%e om po avnate sa %em(jom$ Lju'i koji su isp(ani a(i te ak&ije i %apovje'i(i 'a se i%v se obi&no tv 'e 'a je povijest na nji/ovoj st ani$ Ono sto oni svojim 'je(ima poka%uju jest 'a atuju s povijes&u svoje %em(je$ Ja sam u ovoj knji%i samo /tio i%nijeti neke poje'inosti te /isto ije p ije nego sto sama %em(ja bu'e posve unistena$ !$ :ASE* MITOVI I PO:IJE3LO2 BOSNA 6O !!-=$ 5O6INE Na&iona(ne su /isto ije p ok(etstvo Ba(kana$ 3ao sto svako ko je bo avio i(i putovao u tom 'ije(u Ev ope 'ob o %na* on'je nema na&iona(no /omogene pok ajine* a kamo(i na&iona(no /omogene ' %ave$ Ma(o je poje'ina&a na &ije(om Ba(kanskom po(uotoku koji mogu isk eno tv 'iti 'a imaju na&iona(no &isto po ijek(o$ Pa ipak* vise puta u pos(je'nja 'va sto(je&a u na&iona(nim po(itikama ba(kanski/ %ema(ja p ev(a'ava(e su i%mis(jene teo ije o asno-etni&kom i'entitetu$ Je'an je o' a%(oga %a p ou&avanje ane /isto ije te egije i taj sto nam ona omogu&ava 'a uvi'imo 'a nap osto* ka' bi i bi(o p avo vo'iti mo'e nu po(itiku na teme(jima ' evnog na&iona(nog po ijek(a* tako sta nije nap osto mogu&e$ Nig'je to ne v ije'i vise nego u /isto ije Bosne* %em(je koju &esto na%ivaju mik oko%mosom Ba(kana$ Tipi&nog bosanskog (i&a nema2 Bosana&a ima svijet(e i tamne kose* mas(inaste i pjegave puti* k upni/ i sitni/ kostiju$ Tom (ju'skom mo%aiku p i'onije(i su geni neb ojeni/ a%(i&iti/ na o'a$ .em(ja je p ete%no b 'ovita* a k ajo(ika ima u asponu o' guste p asume i bogati/ pasnjaka na viso avnima u sjeve noj i s e'njoj Bosni 'o nep(o'nog i pustog kamenja a u %apa'noj 0e &egovini) po'ije(jena je ijekama o' koji/ ve&ina nije p(ovna$ Nep o/o'ni masiv sto stoji i%me'ju 'va

g(avna &estovna p av&a kojima su na'i a(i na o'i na %apa'ni Ba(kan2 'a(matinskog oba(nog pojasa i p ometni&e u avni&i sto vo'i o' Beog a'a 'o(je k o% S biju 'o Make'onije i Buga ske$ Stoga je 'i ektan u&inak ti/ p o'o a u Bosnu %a&ije(o bio mnogo manji nego nji/ov utje&aj na p(o'nu avni&u u S biji i(i na 'a(matinske g a'ove na mo skoj oba(i i%v gnute p(ja&kama$ Me'jutim * in'i ektan u&inak* sto se ti&e akumu(a&ije asni/ tipova* bio je vje ojatno ve&i$ B 'ovita po' u&ja obi&no su s(u%i(a kao uto&iste (ju'ima koji bi u avni&i ina&e bi(i ist ijeb(jeni i(i p ognani$ T eba se samo sjetiti kako su p e%ivje(i Baski u Pi enejima* t eba se samo sjetiti 3avka%a* tog bogatog asnog mu%eja$ Sto se Bosne ti&e* naje%'e S(avena u ?$ i <$ sto(je&u uspostavi(e su je%i&ni i'entitet koji je na k aju %amijenio sve osta(e$ A(i svako ko ima o&i u g(avi mo%e (ako %apa%iti %nakove asne a%no(ikosti$ .bog je%i&ni/ i ku(tu ni/ a%(oga* i %bog vise o' tisu&u go'ina %aje'ni&ke /isto ije* 'anasnje se stanovnistvo u Bosni mo%e mi ne 'use smat ati s(avenskim$ Stoga je 'o(a%ak S(avena na Ba(kan p i o'no po(a%iste %a svaku /isto iju Bosne$ Ipak* u /isto iji &ovje&anstva nema apso(utni/ po(a%ista) t eba %nati ponesto i o stanovni&ima Bosne koje su S(aveni %atek(i ka' su 'os(i* i koji su se pos(ije asimi(i a(i s njima$ Najsta iji stanovni&i o kojima imamo kakve-takve /isto ijske po'atke jesu I(i i* skup p(emena sto su %au%ima(a ve&i 'io 'anasnje Jugos(avije i A(banije 7uk(ju&uju&i tu ba ju%ni 'io Bosne8 i govo i(a in'oev opskim je%ikom s o'nim 'anasnjem a(banskom$D Ime p(emena po kojem je 6a(ma&ija 'obi(a ime* 6a(mati* vje ojatno vu&e po ijek(o o' a(banske ije&i koja %na&i 1ov&a1* 'e(me$ To je p(eme nastanjiva(o 'io %apa'ne Bosne* a a /eo(oski na(a%i s neko(iko mjesta u Bosni poka%uju 'a su se i(i ska p(emena bavi(a sto&a stvom* napose u%gojem ova&a* svinja i ko%a$@ Me'u osta(im p(emenima na koja su :im(jani nais(i si e&i svoju v(ast u unut asnjost Ba(kana u ' ugom i p vom sto(je&u p ije 3 ista* bi(o je mijesano i(i sko-ke(tsko p(eme Sko 'is&i na sjeve oisto&nom ka ju Bosne* i atni&ko p(eme u s e'njoj Bosni 6esitijati* &ija je pos(je'nja pobuna p otiv :imskog Ca stva kona&no ugusena "$ go'ine pos(ije 3 ista$ Ota'a su sve i(i ske %em(je bi(e po' &v stom v(as&u :im(jana* a ma(o-poma(o je i%g a'ena m e%a puteva i imski/ nase(ja$# 3 o% Bosnu je p o(a%i(o neko(iko &esta o' g a'a na oba(i* Sa(one 7ne'a(eko o' 'anasnjeg Sp(ita8) te &este nisu bi(e to(iko pot ebne a'i t govine ko(iko a'i vojni/ ope a&ija sto su se vo'i(e 'a(je na istoku* a(i su isto tako s(u%i(e %a otp emu %(ata* s eb a i o(ova i% u'nika u isto&noj Bosni$> Ve&i 'io Bosne p ipa'ao je imskoj p ovin&iji 6a(ma&iji* a(i je 'io sjeve ne Bosne p ipao p ovin&iji Panoniji* koja je obu/va&a(a 'anasnju sjeve oisto&nu 0 vatsku i ju%nu Ma'ja sku$ 3 s&anstvo je ano p o' (o u imske g a'ove2 p vi se biskupi spominju ve& potk aj p voga sto(je&a u Si miumu u Panoniji 7'anasnja S ijemska Mit ovi&a* svega neko(iko ki(ometa a u'a(jena o' sjeve oisto&nog v /a 'anasnje Bosne8* a najmanje je 'va'eset ba%i(ika i% imskog 'oba iskopano na te ito iju 'anasnje Bosne i 0e &egovine$ Je'na je o' nji/* ne'a(eko o' Sto&a u 0e &egovini* spa(jena usevina u kojoj su p ona'eni nov&i&i i% &etv tog sto(je&a2 s(ikovita potv 'a &injeni&e 'a je ta naj anija +a%a k s&anstva u Bosni nap asno p ekinuta naje%'om 5ota$, 9pot eba (atinskoga vje ojatno se b %o p osi i(a Bosnom u imsko 'oba$ Bijase to je'ini %aje'ni&ki je%ik 'ose(jenika i% a%ni/ 'ije(ova &a stva koji su se nase(i(i u p ovin&iji 6a(ma&iji2 ponajvise i% 'anasnje Ita(ije* a(i i i% A+ ike* Spanjo(ske* 5a(ije* Njema&ke* 5 &ke* Ma(e A%ije* Si ije* Pa(estine i Egipta$ Ve&ina je ti/ ko(onista p ebiva(a u g a'ovima na oba(i* a(i su a%ijska imena (ju'i %abi(je%ena u 'o(ini Ne etve 7u %apa'noj 0e &egovini8 i na po' u&ju Jaj&a na sjeve o%apa'u Bosne$? O' s e'ine ' ugog sto(je&a pos(ije 3 ista i mnogob ojni vojni vete ani nase(java(i su se kao ko(onisti u Bosni2 ka akte isti&an je %nak nji/ove va%nosti to sto u umunjskom je%iku* koji se a%vio i% (atinskoga sto se govo io u tom k aju* ije& koja %na&i 1sta a&1* bat in*

potje&e o' (atinske ije&i vete anus$ :imske (egije uve(ike su nova&i(e same I(i e %a svoje pot ebe* i o' k aja ' ugog sto(je&a i(i ske su %em(je bi(e i%vo %ive vojne si(e %a b ojne p ovin&ijske guve ne e i gene a(e koji su pos(ije posta(i imski &a evi$ P vi o' nji/* Septimije Seve * aspustio je p eto ijansku ga 'u ka' je 'osao u :im !"#$ go'ine* i %amijenio je i(i skim i%vjestaja2 1sa o(ikim &opo om vojnika1* kako je napisao je'an imski /isto i&a * 1'iv(ja&ke vanjstine* je%ovitog na&ina govo a i posve neotesani/ u a%govo u1$< I ' ugi imski i g &ki i%vo i %au%imaju s(i&an supe io an stav sp am ti/ p ovin&ijski/ ba(kanski/ u o'enika$ Pos(je'i&a je toga 'a nemamo p avi/* po' obni/ i%vjestaja o nji/ovoj ' ustvenoj st uktu i* o nji/ovoj e(igiji i na&inu %ivota$ Ipak* posebno je %anim(jiva usputna napomena g &kog geog a+a St abona 7?#$ p ije 3 ista - @,$ pos(ije 3 ista82 on spominje kako je me'u I(i ima bi(o uobi&ajeno tetovi anje$ Njegovo je svje'o&anstvo potv 'eno otk i&em iga(a %a tetovi anje u i(i skim g obnim /um&ima u Bosni$- P em'a nije po%nato 'a je tetovi anje bio s(avenski obi&aj u bi(o koje 'oba i u bi(o kojem ' ugom 'ije(u s(avenski/ %ema(ja* tetovi anje se o&uva(o sve 'o ovoga sto(je&a me'u kato(i&ima u s e'njoj Bosni i me'ju mus(imanima i kato(i&ima na sjeve u A(banije$ 9 'va'esetim go'inama ovog sto(je&a eng(eska putni&a i ba(kano(oginja E'it/ 6u /am potanko je p ou&i(a taj obi&aj i p ekopi a(a mnoge bosanske u%o ke -je'nostavne geomet ijske (ikove k u%ni&e* k i%a i po(umjese&a sto o&ito p e'stav(jaju sun&e i mjese& s nji/ovim % akama$ 1.ene nose1* %apisa(a je i%me'ju osta(oga* 1ku'ikamo s(o%enije u%o ke nego muska &i$ Po'(akti&e i na'(akti&e &esto su im pok ivene kojekakvim sa ama$$$ One koje su me'u njima bi(e p istupa&nije ek(e su mi 'a se tetovi aju D%ato sto je takav nas obi&ajD* D%ato sto smo kato(i&iD* D%ato sto je to (ijepoD* i tv 'ite 'a bi i moje uke bi(e (jepse tetovi ane1$" Ovaj je obi&aj %a&u'an 'oka% ku(tu nog kontinuiteta u Bosni koji se p ote%e sve tamo 'o i(i ski/ p(emena$ To je* na %a(ost* i je'ini takav pou%'an 'oka%) tv 'i se 'o'use 'a su i(i skog po ijek(a i neki ' ugi o&ito nes(avenski obi&aji sto su se o&uva(i u Bosni* na p imje po(i+onijska na o'na mu%ika* a(i %ato ne'ostaju potv 'e imski/ i g &ki/ auto a$!= 9%memo (i u ob%i ne samo 'oka%e o tetovi anju nego i sve ono sto %namo o /isto iji ba(kanski/ naje%'a i nase(javanja* mo%emo mi ne 'use ustv 'iti 'a su neki I(i i p e%ivje(i sve kasnije naje%'e i 'a su se asimi(i a(i s onim sto je posta(o s(avensko stanovnistvo$ A(i omanti&ne teo ije neki/ ju%nos(avenski/ i'eo(oga i% !"$ sto(je&a koji su tv 'i(i 'a su S bi i 0 vati 1%ap avo1 I(i i 7i stoga je'instvena* posebna* vjekovna na&iona(na &je(ina8 govo i nam vise o ta'asnjoj ju%nos(avenskoj po(iti&i nego o sta oj /isto iji Ba(kana$1!! Poneka' se &ini 'a nije'an na o' nije mogao stupiti na Ba(kan a 'a ne 'a'e povo'a kasnijim na astajima %a nekakvu s(i&nu teo iju$ To pogotovo v ije'i %a s(je'e&e osvaja&e Ba(kana* ge manska p(emena 5ota* koja su po&e(a /a ati Ba(kanom u t e&em sto(je&u* nanije(a teske po a%e imskoj vojs&i potk aj &etv tog sto(je&a i osvoji(a tv 'avu Singi'unum 7'anasnji Beog a'8 potk aj petog sto(je&a* a(i su se ug(avnom povuk(a u k a(jevstvo sto su ga osnova(i usko o %atim u 'anasnjoj Ita(iji i 6a(ma&iji$ Napokon i/ je na po&etku sestog sto(je&a istje ao s Ba(kana &a Justinijan$ 7Nakon Justinijanovi/ po/o'a Bosna je posta(a - ba em u teo etskom smis(u - 'io Bi%antskog Ca stva) p vobitno je bi(a na %apa'noj st ani a%'je(ni&e i%me'ju .apa'nog i Isto&nog :imskog Ca stva$8 Svi 5oti koji su jos osta(i na tom t(u ub %o su se asimi(i a(i s (oka(nim stanovnistvom$!@ P em'a su 5oti bi(i istov emeno ko(onisti i p(ja&kasi* &ini se 'a nisu ostavi(i nikakav t ag svoje ku(tu e u ba(kanskim %em(jama2 ni u je'nom ba(kanskom je%iku nema* na p imje * nije'ne je'ine ije&i %a koju bi se mog(o ustv 'iti 'a potje&e i% gotskog je%ika$

Pa ipak se pos(ije a%vi(a &u'novata mitomanija p ema kojoj su 5oti p avi p e&i 0 vata iAi(i Bosnjaka$ 9 ko ijenu toga mita (e%i s e'njovjekovni ukopis na (atinskom je%iku* &jetopis popa 6uk(janina* u koji je po svoj p i(i&i uk(ju&en i je'an sta iji s(avenski (jetopis po%nat po' (atinskim nas(ovom &ibellus 'othorum* 13njiga o 5otima1* koja po&inje o' 'ose(jenja 5ota u Panoniju i koja govo i o njima kao o p vobitnim p e&ima S(avena$!# Ljetopisom se s(u%i(o neko(iko /isto i&a a kasne enesanse u 6ub ovniku$ Najve&i me'u njima* bene'iktina& Mav o O bini* i%mis(io je g an'io%nu teo iju o /isto iji na o'a p ema kojoj su gotovo svi na o'i koji su u&ini(i bi(o sto %anim(jivo u kasnom k(asi&nom i anom s e'njovjekovnom a%'ob(ju bi(i S(aveni 7uk(ju&uju&i tu i Van'a(e* Ava e* No mane* ;in&e* T a&ane i I(i e8* a svi su S(aveni bi(i 5oti2 1Svi su oni p ipa'a(i istoj s(avenskoj na&iji i govo i(i isti s(avenski je%ik) a ka' su najp ije k enu(i i% svoje %aje'ni&ke p apostojbine Skan'inavije* svi su p o%vani 7osim I(i a i T a&ana8 %aje'ni&kim imenom D5otaD$1!> 9 O binijevu 'je(u to poistovje&ivanje s 5otima bijase 'io nekakve pans(avenske i'eo(ogije* kojom se 'oka%iva(o 'a su 5oti-S(aveni bi(i naj'je(atnija i najmo&nija asa u /isto iji Ev ope$ Me'jutim * u nekim kasnijim ve %ijama te 1gotske1 teo ije (ju'i na %apa'u Ba(kana i'enti+ikova(i su se s 5otima 'a bi se a%(ikova(i o' S(avena$ I% a%um(jivi/ a%(oga* ta je teo ija posta(a posebno omi(jena u Bosni u 6 ugom svjetskom atu* ka' su Bosnja&i t a%i(i %a svoju %em(ju samosta(nost o' / vatske +asisti&ke ' %ave i nastoja(i utv 'iti svoj bosnja&ki i'entitet na i%'vojenoj na&iona(noj ba%i$ 9 novemb u !">@$ skupina bosnja&ki/ mus(imanski/ autonomista uputi(a je 0it(e u 1memo an'um1 u kojem je isti&a(a svoju asnu supe io nost na' s(avenskim susje'ima2 1Po svojoj asi i k vi mi nismo S(aveni) mi smo gotskog po' ijet(a$ Mi Bosnja&i 'ose(i(i smo se na jug* na Ba(kan* u t e&em sto(je&u kao ge mansko p(eme$1!, Me'jutim * &ini se 'a je &ak i 0it(e tesko mogao p ogutati tu nji/ovu teo iju$ 5oti nisu je'ini po/o'i(i %apa'ni Ba(kan i mo%'a ostavi(i %a sobom neke potomke* neg'je i%me'ju :im(jana i S(avena$ 0uni i% A%ije 7mongo(sko-tu anski na o'8 i A(ani i% I ana 7p e&i 'anasnji/ Oseta na 3avka%u8 tako'e su se pojavi(i on'je u &etv tom i petom sto(je&u$ 9 sestom sto(je&u 'os(e su na Ba(kan 'vije nove ase2 Ava i 7mongo(sko p(eme i% k ajeva sjeve no o' 3avka%a8 i S(aveni$ Nji/ova je povijest u po&etku bi(a tijesno isp ep(etena* bi(o 'a su bi(i save%ni&i i(i supa ni&i) &ini se 'a su Ava i* iako ma(ob ojniji* bi(i na'mo&niji u tom o'nosu %bog i%van e'ne vojne vjestine$ Te su mongo(ske u o'jenike na k aju p otje a(i s Ba(kana na po&etku se'mog sto(je&a bi%antska* / vatska i buga ska vojska$ 0isto i&a i su neka' p etpostav(ja(i 'a su Ava i bi(i p i(i&no e+eme na pojava u toj egiji* u stva i* vojna si(a kojoj je bi(o samo 'o p(ja&ke$ Me'jutim* novija ist a%ivanja 7u a /eo(ogiji i u p ou&avanju imena mjesta8 poka%uju 'a je bi(o t ajniji/ ava ski/ nase(ja u mnogim 'ije(ovima %apa'ne Bosne* 0e &egovine i C ne 5o e$!? Na nekim mjestima* e&imo na po' u&jima sjeve no i sjeve o%apa'no o' Bosne* o' e'jene skupine ava ski/ 'ose(jenika %a' %a(e su se mo%'a i k o% vise na astaja2 S(aveni su Ava e %va(i Ob i* a mnoga imena mjesta kao stoje Ob ova& svje'o&e o nji/ovoj p isutnosti na tom t(u$!< Isto je tako mogu&e 'a je i sama ije& ban* koja se o' naj anijeg 'oba upot eb(java kao titu(a / vatski/ v(a'a a* ava skog po ijek(a$!Ipak su na k aju* na avno* p ev(a'a(i S(aveni$ Oni su se potk aj sestog sto(je&a 'ose(i(i u ve(ikom b oju na Ba(kanski po(uotok) nisu bi(i samo p(ja&kasi nego i ko(onisti i po(jop iv e'ni&i osnova(i su svoja nase(ja sve tamo 'o ju%nog v /a 5 &ke$ 7On'je je bi(o sve 'o !,$ sto(je&a se(a u kojima se govo i(o s(avenski$8!"

6o 'va'eseti/ go'ina se'mog sto(je&a S(aveni su se bi(i nase(i(i u 'anasnju Buga sku i S biju* a vje ojatno su na mnogim mjestima p o' (i i u Bosnu$ .atim su* u oku o' neko(iko go'ina* stupi(a na s&enu jos 'va s(avenska p(emena2 0 vati i S bi$ Su'e&i po %apisima bi%antskog /isto i&a a i &a a 3onstantina Po +i ogeneta 7koji je pisao #== go'ina kasnije* a(i se s(u%io &a skim a /ivima8* 0 vate je na Ba(kan po%vao ta'asnji bi%antski &a 'a istje aju napasne Ava e$ S bi* p ema 3onstantinu* nisu bi(i anga%i ani 'a se bo e p otiv Ava a* a(i su bi(i pove%ani s 0 vatima i 'os(i su na Ba(kan u isto 'oba$@= Ko su zapravo bili ti Srbi i Hrvati? .nanstveni&i o'avno %naju 'a ije& 0 vat nije s(avenska$ Smat a se 'a je to ista ije& kao i i ansko ime C/o oatos* p ona'eno na natpisima na'g obni/ spomenika ne'a(eko o' g &koga g a'a Tanaisa u 'onjem toku ijeke 6on* na jugu :usije$ Cije(o je to po' u&je sjeve no o' C nog mo a bi(o napu&eno u p vim sto(je&ima nase e e a%nim p(emenima* me'u kojima su bi(i i S(aveni i Sa mati2 ovi potonji bija/u i anski noma'i koji su u ' ugom sto(je&u p ije 3 ista %aobis(i sa %apa'a sjeve nu st anu 3avka%a$ Sa mati su %a'obi(i po(iti&ku p ev(ast na' osta(im p(emenima* pa su neka o' ti/ s(avenski/ p(emena na taj na&in po svoj p i(i&i 'obi(a v(a'a sku e(itu koja je govo i(a i anski$@ Je'na teo ija pove%uje ije&i 0 vat i C/o oatos s ije&ju /u-u vat/a* koja je %na&i(a 1p ijate(j1 na je%iku A(ana 7koji su u to v ijeme bi(i 'io sa matskog skupa i anski/ p(emena8$@@ Je'na ' uga teo ija naga'a 'a se ko ijen imena 1S bin1* se v* p etvo io u i anskome u &/a v* sto je skupa sa su+iksom at 'a(o C/o oatos i 0 vat$@# Bje(o'ano je jasno 'a su S bi i 0 vati ima(i s(i&nu i pove%anu povijest o' najsta iji/ v emena2 Pto(emej* koji je pisao u ' ugom sto(je&u nase e e* tako'e spominje Se boi me'u sa matskim p(emenima sjeve no o' 3avka%a$ Ve&ina nau&nika vje uje 'a su i S bi i 0 vati bi(i s(avenska p(emena s i anskom v(a'aju&om kastom* i(i 'a su p vobitno bi(i i anska p(emena koja su stek(a s(avenske po'anike$@> Neg'je na po&etku se'mog sto(je&a oba su p(emena osnova(a svoja k a(jevstva u s e'njoj Ev opi2 1Bije(u 0 vatsku1* koja je obu/va&a(a 'io 'anasnje ju%ne Po(jske* i 1Bije(u S biju1* u 'anasnjoj Ceskoj$ O'at(e su se i je'ni i ' ugi 'ose(i(i na %apa' Ba(kana$ Mo'e ne i'eo(ogije ponovo su se poig a(e ' evnom povijes&u$ Neki / vatski na&iona(isti&ki teo eti&a i se(ektivno su p i/vati(i 'oka%e o i anskom po ijek(u svoga na o'a* a(i su i/ usk ati(i S bima i tako konst ui a(i vjekovnu povijesnu po'je(u i%me'ju ta 'va na o'a$ Ta je teo ija tako'e bi(a omi(jena u 6 ugom svjetskom atu* ka' su ' evni I an&i %au%ima(i visi po(o%aj u na&isti&koj asnoj /ije a /iji o' obi&ni/ S(avena$ S ' uge st ane* neki ju%nos(avenski i(i pans(avenski i'eo(o%i o'ba&i(i su* a'i svoji/ v(astiti/ po(iti&ki/ a%(oga* sve 'oka%e o anim ve%ama s I an&ima$ Me'jutim* /isto ijska je istina p i(i&no jasna2 S bi i 0 vati bi(i su o' naj aniji/ v emena a%(i&iti a(i tijesno pove%ani* %ive&i i se(e&i se u tan'emu* a i je'ni i ' ugi ima(i su neku v stu i anske komponente$ Isto je tako jasno 'a je u v ijeme ka' su oni 'os(i na Ba(kan on'je ve& postoja(o b ojno s(avensko stanovnistvo - b ojnije o' svi/ S ba i 0 vata %aje'no$ Taj se g(avni s(avenski supst at ne mo%e po'ije(iti na a%'vojene subetni&ke g upa&ije) stoga je neminovno u%a(u'an sav p ojekt i%mis(janja p asta i/ etni&ki/ po'je(a me'u nji/ovim potom&ima$ A taj s(avenski supst at %a&ije(o je asimi(i ao ostatke na o'a &iji su p e&i mo%'a bi(i I(i i* 3e(ti* :im(jani* poje'in&i i% svi/ 'ije(ova :imskog Ca stva* 5oti* A(ani* 0uni i Ava i$ Srbi su se nase(i(i na po' u&ju koje o'gova a 'anasnjoj jugo%apa'noj S biji 7te ito iju koji je pos(ije* u s e'njem vijeku* postao po%nat po' imenom :aska i(i :as&ia8* i

ma(o-poma(o p osi i(i svoju v(ast na te ito ije 6uk(je i(i 6io&(eje 7C na 5o a8 i 0uma i(i .a/um(ja 70e &egovina8$ Hrvati su se nase(i(i otp i(ike na po' u&ju koje o'gova a 'anasnjoj 0 vatskoj* u koje je vje ojatno bio uk(ju&en i ve&i 'io same Bosne* osim isto&nog pojasa 'o(ine ijeke 6 ine$@, Lokalno je slavensko stanovnistvo bi(o o gani%i ano na t a'i&iona(noj p(emenskoj osnovi2 /ije a /ija je'ini&a po&inja(a je o' po o'i&e 7vje ojatno one v ste p osi ene obite(ji koja se o&uva(a u nekim 'ije(ovima Ba(kana 'o 'ana 'anasnjega* a po%nata je po' s(avenskim na%ivom %a' uga8) po o'i&e su bi(e u' u%ene u o'ove* a o'ovi u p(emena) te ito ijem je'nog p(emena %vanom %upa* v(a'ao je te ito ija(ni pog(ava %vani %upan$ @? Stari Slaveni bija/u pogani koji su se k(anja(i a%nim bogovima* &ija su se imena o&uva(a 'o 'ana 'anasnjega u imenima mjesta u bivsoj Jugos(aviji2 bog ogate ma ve Ve(es* na p imje * i(i bog g omovnik Pe un i(i Pi $@< Bizantski su vladari ve& u se'mom sto(je&u pokusava(i pok stiti 0 vate u% pomo& (atinski/ sve&enika i% ono ma(o g a'ova na 'a(matinskoj oba(i sto su jos bi(i po' v(as&u Bi%anta$@A(i* g(avnina je 0 vata pok stena tek u 'evetom sto(je&u* a mo%emo samo p etpostaviti 'a su u'a(jenija i ne'ostupnija po' u&ja u Bosni pos(je'nja po'v gnuta tom p o&esu* koji je 'o nji/ %a&ije(o 'op o i% p ioba(ja potk aj 'evetog i(i na po&etku 'esetog sto(je&a$@" Ima mnogo t agova poganski/ obi&aja koji su uneseni najp ije u k s&anstvo* a pos(ije i u is(am u Bosni - na p imje * upot eba go ski/ v /una&a %a bogos(u%je$ Imena poganski/ bogova kao sto su Pi * Oganj i Tu o&uva(a su se u usmenoj t a'i&iji sve 'o 'va'esetog sto(je&a 7je'an je ist a%iva& %abi(je%io pjesmi&u o njima koju mu je p iopstio neki sta a& u Sa ajevu !"##$ go'ine8* a o&uvana su i u bosnja&kim osobnim imenima kao sto su Ti o i Pi i&$#= Po(iti&ka povijest %apa'nog Ba(kana o' se'mog 'o je'anaestog sto(je&a p i(i&no je %apet(jana i %b kana* s ni%om osvajanja i p omjena po'ani&ke p iv %enosti$ Najsta ija uspostav(jena v(ast na Ba(kanu* Bi%antsko Ca stvo* nije on'je 'i ektno v(a'a(o* a(i je uspijeva(o p isi(iti stanovnistvo 'a o' v emena 'o v emena p i%na njegovu v /ovnu v(ast$ Bi%ant je o' %avao ve%e s 'a(matinskim g a'ovima na oba(i i na oto&ima2 oni su ust ojeni kao t/eme 7vojni ok ug8 u 'evetom sto(je&u* a(i je bi%antska v(ast u 6a(ma&iji postaja(a sve vise simbo(i&na - 'ob im 'ije(om i %ato sto su & kve u 6a(ma&iji bi(e po' ju is'ik&ijom :ima$ Potk aj osmog i na po&etku 'evetog sto(je&a sjeve nu 0 vatsku* pa i 'oba 'io sjeve ne i sjeve o%apa'ne Bosne* osvoji(i su ; an&i 3a (a Ve(ikog$ Ti su te ito iji osta(i po' + ana&kom v(as&u sve 'o se'am'eseti/ go'ina 'evetog sto(je&a$ Vje ojatno se bas u tom a%'ob(ju sta i p(emenski po e'ak u Bosni i 0 vatskoj po&eo mijenjati po u%o u na %apa'noev opski +eu'a(i%am$#! 6ot(e su S bi bi(i uspostavi(i v(ast na' 'ije(ovima te ito ija u 'anasnjoj 0e &egovini i C noj 5o i* a isto&na skupina s pski/ %upa u 'anasnjoj jugo%apa'noj S biji okup(jena je u neku v stu s pske kne%evine 7po' v(as&u 1ve(ikog %upana18 oko s e'ine 'evetog sto(je&a$ Na po&etku 'esetog sto(je&a 0 vatska je bi(a mo&na i ne%avisna ' %ava po' k a(jem Tomis(avom) opet je ve&i 'io sjeve ne i %apa'ne Bosne p ipa'ao njegovu k a(jevstvu$ Nakon njegove sm ti 7vje ojatno "@-$ go'ine8 0 vatska je bi(a a%'i ana g a'janskim atom i k atko v ijeme 7I%me'ju t i'eseti/ i se%'eseti/ go'ina 'esetog sto(je&a8 ve&i

'io Bosne p ig abi(a je obnov(jena i t enuta&no sna%na s pska kne%evina* koja je p i%nava(a v /ovnu v(ast Bi%antskog Ca stva#@ Ove poje'inosti 'aju nam povijesni kontekst u kojem se p vi put spominje Bosna kao te ito ij$ :ije& je o po(iti&ko-geog a+skom p i u&niku koji je ",-$ go'ine napisao bi%antski &a Konstantin (or)irogenet$ 9 'ije(u posve&enom %em(jama s pske kne%evine pise2 1u pok stenoj S biji na(a%e se nase(jeni g a'ovi 6estinikon 7it'$8$$$ a na t(u Bosone 3ate a i 6esnik$1## O'av'e jasno p oi%(a%i 'a se Bosna 7manja o' 'anasnje Bosne i kon&ent i ana u% ijeku Bosnu koja te&e o' mjesta b(i%u Sa ajeva na sjeve 8 smat a(a %asebnim te ito ijem* iako je u to v ijeme p ipa'a(a S bima$ 9 se%'esetim go'inama 'esetog sto(je&a ponovo je potpa(a po' 0 vatsku i osta(a po' / vatskom v(as&u otp i(ike po(a sto(je&a$ .atim je* !=!"$ go'ine* ponovo mo&no Bi%antsko Ca stvo po' &a em Vasi(ijem II$* 1%ato nikom Buga a1* p isi(i(o s pske i / vatske v(a'a e 'a p i%naju bi%antsku v /ovnu v(ast$ Nomina(no po'anistvo 0 vata postupno se p etvo i(o u nesto kao save%nistvo* pa je u !!$ sto(je&u Bosnom neko v ijeme v(a'ao / vatski namjesnik* a u isto&nom 'ije(u stanovito v ijeme s pski v(a'a i koji su bi(i nepos e'nije po' bi%antskim na'%o om$#> Nesto vise ne%avisnosti u%iva(i su k ajevi ju%no o' same Bosne* te ito ij 6uk(je* ina&e po%nat po' imenom .eta 7C na 5o a8 i 0um i(i .a/um(je 70e &egovina8* g'je su (oka(ni s pski kne%ovi o'o(ijeva(i v(a'avini Bi%anta$ Ti su k ajevi uje'injeni u je'instvenu s psku kne%evinu* koja se u se'am'esetim go'inama !!$ sto(je&a p osi i(a i na s pski te ito ij :asku$ 9 osam'esetim go'inama p osi i(a se po' k a(jem Bo'inom jos vise pa je obu/vati(a ve&i 'io Bosne* a(i je nakon Bo'inove sm ti !!=!$ go'ine k a(jevstvo usko o p opa(o$ 3 aj !!$ sto(je&a o%na&ava p ek etni&u u /isto iji %apa'nog Ba(kana$ Nakon Bo'inove sm ti te%iste s pski/ po(iti&ki/ te%nji p emjesti(o se na istok* na :asku* koja je posta(a s &e s e'njovjekovne 3 a(jevine S bije$ 6ot(e je / vatske %em(je p ig abi(a 9ga ska* a !!=@$ go'ine uga ski k a(j 3o(oman ok unjen je %a k a(ja 0 vatske - tako je uspostav(jen o'nos i%me'ju te 'vije ' %ave* poneka' o'nos 'i ektne %avisnosti* a poneka' pe sona(ne unije i save%nistva* koji &e t ajati 7u% neko(iko p eki'a i p einaka8 sve 'o !"!-$ go'ine$ 9ga ska je v(ast !!=@$ go'ine p otegnu(a i na Bosnu* a(i je Bosnom kao u'a(jenijim i ne'ostupnijim te ito ijem v(a'ao ban* &ija je v(ast u toku !@$ sto(je&a biva(a sve samosta(nija$#, 9 se%'esetim i se'am'esetim go'inama !@$ sto(je&a 0 vatska i Bosna potpa(e su nak atko opet po' bi%antsku v(ast* nakon uspjesnog vojnog po/o'a ekspan%ionisti&kog &a a *anuela Komnena* a(i su nakon njegove sm ti !!-=$ go'ine svi njegovi vojni uspjesi ub %o pa(i u vo'u$ 0 vatska je obnovi(a svoju uniju s 9ga skom$ Bosna se* me'jutim* u stva i os(obo'i(a uga ske v(asti) a kako njome nije vise v(a'a(o ni Bi%antsko Ca stvo ni 0 vatska* uspje(a je p vi put postati manje-vise ne%avisna ' %ava$ O'at(e onaj g(asoviti opis Bosne i% pe a tajnika Manue(a 3omnena* (jetopis&a 3inama* koji je vje ojatno u osam'esetim go'inama %apisao2 1 Bosna ne slusa srpskog velikog zupana+ to im je tek susjedni narod koji ima svoje obicaje i vlast $1#? 3inam je tako'e p ibi(je%io 'a Bosnu o' S bije 'ije(i ijeka 6 ina - & ta a%'je(ni&a koja je osta(a isto&na g ani&a Bosne u ve&em 'ije(u njene kasnije /isto ije$ I% %am sene /isto ije ane s(avenske Bosne* o' 'o(aska 0 vata i S ba u 'va'esetim go'inama se'mog sto(je&a pa 'o uteme(jenja ne%avisne bosanske ' %ave u osam'esetim go'inama 'vanaestog sto(je&a* ne mogu se i%vu&i nikakvi je'nostavni %ak(ju&&i$

Sama Bosna bi(a je u vise nav ata po' s pskom v(as&u* napose oko s e'ine !=$ i potk aj !!$ sto(je&a$ Ipak* bi(o bi pog esno ka%ati 'a je Bosna ika' bi(a 1'io S bije1* %ato sto s pske k a(jevine koje su obu/va&a(e i Bosnu nisu u ono v ijeme obu/va&a(e ve&i 'io onoga sto 'anas %ovemo S bijom$ 9istinu je %a ve&eg 'ije(a ovog anog s e'njovjekovnog a%'ob(ja 0e &egovina bi(a s pski te ito ij* a(i je sama Bosna bi(a mnogo tjesnje pove%ana s / vatskim %em(jama* a u !@$ sto(je&u* bas ka' je stek(a ne%avisnost* &ini se 'a je sve vise te%i(a / vatsko-uga skom ku(tu nom i po(iti&kom p osto u$#< Sto se ti&e vje ske o gani%a&ije* Bosna je u anom s e'njem vijeku bi(a ve%ana %a 0 vatsku* a ne %a s pske %em(je2 biskupija bosanska spominje se kao imokato(i&ka biskupija u !!$ sto(je&u 7nakon vje skog asko(a i%me'ju :ima i Ca ig a'a !=,>$ go'ine8* i &ini se 'a je potpa(a po' ju is'ik&iju Sp(itske na'biskupije p ije nego sto je u !@$ sto(je&u p ipojena 6ub ova&koj 'ije&e%i$#- 7Me'jutim* kao sto &emo usko o vi'jeti* & kva je u Bosni ima(a neke svoje osebujne %na&ajke po kojima se %a&ije(o v (o ano po&e(a a%(ikovati o' (atinski/ & kava na 'a(matinskoj oba(i$8 Je'an o' simbo(a po(iti&ki/ ve%a Bosne s / vatskim svijetom jest &injeni&a 'a su njeni v(a'a i nosi(i / vatsku titu(u ban o' naj aniji/ v emena) v /ovni pog(ava S ba o'uvijek se pak %vao 1ve(iki %upan1* a nika' ban$ A* na pitanje jesu (i stanovni&i Bosne !!-= go'ine bi(i %ap avo 0 vati i(i %ap avo S bi* ne mo%e se o'govo iti i% 'va a%(oga2 p vo* %ato sto nam ne'ostaje 'oka%a* a ' ugo* %ato sto to pitanje nema smis(a$ Mo%emo samo e&i 'a je ve&i 'io bosanskog te ito ija vje ojatno bio u / vatskim ukama - i(i ba u s(avenskim ukama po' / vatskom v(as&u - u se'mom sto(je&u* a(i je to p(emenska o%naka koja pet sto(je&a kasnije nema mnogo smis(a* i(i ga uop&e nema$ Bosan&i su u svojoj vje skoj i po(iti&koj /isto iji op&enito bi(i b(i%i 0 vatima* a(i p imjenjivati 'anasnji pojam / vatskog i'entiteta 7nesto sto je nasta(o u novije 'oba na osnovi vje e* /isto ije i je%ika8 na nekoga u ono 'oba jest puki anak oni%am$ Je'ino a%bo ito sto bi se mog(o ka%ati o etni&kom i'entitetu Bosana&a jest ovo2 oni su bi(i S(aveni koji su p ebiva(i u Bosni$

@ S:E6NJOVJE3OVNA BOSANS3A 6:.AVA !!-=$-!>?#$ Povijest Bosne oko s e'ine s e'njeg vijeka &esto je %b kana i 'ovo'i &ovjeka u ne'oumi&u$ Ipak* isti&u se t oji&a mo&ni/ v(a'a a2 Kulin ban 7koji je v(a'ao o' !!-=$ 'o !@=>$8* Ban Stjepan Kotromanic 7!#@@-!#,#8 i Kralj Stjepan Tvrtko 7!#,#-!#"!8$ Po' ' ugim o' ove t oji&e Bosna se p osi i(a i na kne%evinu 0um 70e &egovinu8* a po' t e&im se p osi i(a jos 'a(je na jug i 'omog(a se ve(ikog 'ije(a 'a(matinske oba(e$ .a ' uge po(ovi&e Tv tkove v(a'avine Bosna je uistinu bi(a najmo&nija ' %ava na %apa'u Ba(kana$ Je'ini 'io 'anasnje Bosne koji nije bio uk(ju&en u Tv tkovo k a(jevstvo jest pojas %em(je na sjeve o%apa'u g'je se 'anas na(a%i g a' Bi/a&* sto je ta'a p ipa'ao / vatsko-uga skom te ito iju$ To su bi(i v /un&i s e'njovjekovne bosanske mo&i i ne%avisnosti$ 9 a%(i&nim a%'ob(jima i%me'ju v(a'avine te t oji&e v(a'a a* Bosna je bi(a po'ije(jena* bi(o s(u%beno bi(o de )acto* kao pos(je'i&a bo be %a v(ast me'ju (oka(nim p(emi&kim po o'i&ama$ Iako je ' ustveni i po(iti&ki sistem u Bosni bio u osnovi +eu'a(an* ipak nije ije& o st ogoj +o mi +eu'a(i%ma u kojoj bi p(emi&ki posje'i p ipa(i k uni ka' p(emi&i ne bi i%v si(i svoju vojnu 'u%nost2 p(emi&i su bi(i samosta(ni %em(joposje'ni&i i &esto su sa svoji/ po%i&ija te ito ija(ne mo&i 'ikti a(i ko &e nas(ije'iti bosansku k unu$! Tu (e%e ko ijeni sta(ne nepostojanosti u bosanskoj po(iti&i u s e'njem vijeku$ 9ga ska je %a sve to v ijeme bi(a 'ominantna susje'na %em(ja$ 9 !#$ i na po&etku !>$ sto(je&a S pska je 3 a(jevina tako'je p e as(a u mo&nu ' %avu u vojnom smis(u) ipak* %a&u'o* s pski k a(jevi nisu nika' o%bi(jno pokusa(i osvojiti Bosnu$@ 9ga ski k a(jevi ima(i su pak vise puta p i(iku ustanoviti kako je tesko 'omo&i se Bosne %bog nep istupa&nosti njena te ena* a ka' se je'nom i osvoji* sumnjiva je bi(a v ije'nost tog posje'ovanja %bog nepos(usnosti %em(joposje'ni&ke v(aste(e$ 9'a(jenost Bosne bi(a je i g(avni a%(og naji% a%itijoj i naj%agonetnijoj %na&ajki nje%ine s e'njovjekovne /isto ije2 si%mati&noj C kvi bosanskoj$ Cini se 'a se ta & kva ot&ijepi(a o' 3ato(i&ke & kve u t inaestom sto(je&u* i 'a je be% konku en&ije 'je(ova(a u Bosni sve 'o 'o(aska + anjeva&a* koji su pokusa(i obnoviti v(ast :imske & kve u &et 'esetim go'inama !>$ sto(je&a$ Ota'a se C kva bosanska oko je'nog sto(je&a natje&a(a s :imokato(i&kom & kvom 'ok joj sve&eni&i nisu* uo&i tu ske naje%'e* bi(i p otje ani i(i si(om p eob a&eni na kato(i&anstvo$ .a sve v ijeme postojanja te & kve papinski su pisa i optu%iva(i Bosnu %bog /e e%e) a neki su o' ti/ auto a i'enti+i&i a(i tu /e e%u kao 'ua(isti&ku i(i mani/ejsku$ .bog ti/ optu%bi* C kva bosanska obi&no se smat a(a kasnim p(o'om je'ne anije ba(kanske mani/ejske sekte* bogumi(a i% Buga ske$ Me'jutim* sav emena nauka i%nije(a je o%bi(jne %amje ke na a&un te t a'i&iona(ne teo ije$ A(i ta je tema to(iko s(o%ena 'a &emo se njome posebno po%abaviti u s(je'e&em pog(av(ju$ 3u(in ban stekao je (egen'a ni status u bosanskoj /isto ije$ 1Cak i 'an-'anas1* pisao je /isto i&a Ei((iam Mi((e !"@!$ go'ine 1na o' ga smat a %a (jubim&a vi(a a njegovu v(a'avinu kao %(atno 'oba* a Dp i&ati o 3u(inu banuD omi(jena je u% e&i&a o nekome ko govo i o 'a(ekoj p os(osti* ka' su s(jive u Bosni vje&ito stenja(e po' te etom p(o'ova a %uta %itna po(ja nep estano (e(uja(a u p(o'nim 'o(inama$1# 6va'eset &eti i go'ine mi a %a&ije(o je bi(o 'ob o 'os(a p omjena %a obi&nog Bosnjaka u ono 'oba$ Sa&uvani 'je(i&i svje'o&anstava govo e o tome kako se 3u(in posebno t u'io oko ekonomskog a%voja svoje %em(je2 sk(opio je t gova&ki ugovo s 6ub ovnikom !!-"$7>8 go'ine i poti&ao 'ub ova&ke t gov&e 'a eksp(oatisu bogate bosanske u'nike$

9spostavio je i 'ob e o'nose s v(a'a om 0uma 70e &egovine8* koji je 3u(inovu sest u u%eo %a %enu* i sa s pskim ve(ikim %upanom Stevanom Nemanjom* uteme(jite(jem 'inastije Nemanji&a* koja &e o' S bije nap aviti ve(esi(u u s(je'e&a 'va sto(je&a$ A(i o'nosi sa ' uge 'vije ' %ave nisu bi(i tako p ijate(jski2 s 9ga skom* koja je jos ' %a(a 'a ima v /ovnu v(ast na' Bosnom* i sa .etom 7koja se p ije %va(a 6uk(ja i(i 6io&(ea2 'anasnja C na 5o a8* koja se u' u%i(a s 9ga skom i% takti&ki/ po(iti&ki/ a%(oga$ Sukob nije pop imio ob(ik ata nego & kvene po(itike$ Bosna je 7nasup ot p avos(avnom 0umu8 bi(a kato(i&ka %em(ja i po'(o%na v(asti na'biskupa 'ub ova&kog$ C kvena /ije a /ija u 6ub ovniku nije se %bog ve(ike u'a(jenosti mnogo mijesa(a u pos(ove 3ato(i&ke & kve u Bosni2 njoj je bi(o u biti 'opusteno 'a sama imenuje svoga biskupa 7&ija se 'ije&e%a p ote%a(a na sjeve * &ak i na / vatsko-uga ske %em(je8$ 9ga ska je %e(je(a uspostaviti st o%i na'%o na' bosanskom biskupijom pa se u :imu na po&etku 'eve'eseti/ go'ina !@$ sto(je&a %au%ima(a 'a bosanska biskupija potpa'ne po' ju is'ik&iju p ouga skog na'biskupa u Sp(itu$ Ta'a je v(a'a .ete* kojem je bi(o sta(o 'o toga 'a 'isk e'iti a i Bosnu i 6ub ovnik* po&eo obasipati papu pos(ani&ama u kojima se tu%io 'a su 3u(in ban* njegova %ena i na tisu&e nji/ovi/ po'anika posta(i /e eti&i$, Mo%'a su te p itu%be bi(e i na&in 'a se o' pape is/o'i o'ob enje 'a se p ig abi nesto o' bosanskog te ito ija$ Me'jutim* 3u(in ban je na k aju neut a(isao k i%u* tako sto je sa%vao skup pog(ava a 3ato(i&ke & kve u Bosni 7tako%vani skup na Bi(inom po(ju8 !@=#$ go'ine* na kojemu je javno %igosan ni% pog esaka$ Cini se 'a su se te pog eske vise o'nosi(e na nema u v senju vje ski/ ob e'a nego na o%bi(jnu 'okt ina nu /e e%u$ Ipak* uspostav(jena je t a'i&ija 'a se Bosna %igose optu%bama %bog /e e%e$? Sam 3u(in ban* koji je o'uvijek tv 'io 'a je 'oba kato(ik* um o je s(je'e&e go'ine$ 9 i'u&i/ po(a sto(je&a Bosna je nep estano bi(a po' p itiskom svoga mo&nog susje'a 9ga ske$ Ma'ja i se nisu o' ek(i nauma 'a %a'obiju na'%o na' bosanskom biskupijom$ Pape su u t i'esetim go'inama !#$ sto(je&a nep eki'no upu&iva(e uga skim v(a'a ima i biskupima %a/tjeve 'a isko ijene /e e%u u bosanskoj 'ije&e%i$< To je 'je(omi&e bi(a i eak&ija na neobi&no nisku a%inu bosanskog k(e a2 u je'nom papinskom pismu i% !@#@$ go'ine e&eno je %a kato(i&kog biskupa u Bosni 'a je nepismen* 'a ne po%naje &ak ni ob e' k stenja* i 'a je* sto nije pot ebno va(j'a ni spominjati* u 'os(u/u s /e eti&ima$ A mo%'a se i%a svega toga k i(a i %ab inutost koju su vjesto poti&a(i uga ski v(a'a i* koji su t a%i(i vje sko op av'anje %a upa' u Bosnu$ 6o upa'a je i 'os(o potk aj t i'eseti/ go'ina !#$ sto(je&a) 'o !@#-$ go'ine Ma'ja i su osvoji(i ju%ni i s e'nji 'io Bosne* V /bosnu* i t u'i(i se svim si(ama 'a uteme(je u Bosni dominikanski red$ Bosanski ban Ninoslav %a' %ao je ipak nesto te ito ija) pa ka' se uga ska vojska !@>!$ go'ine i%nena'a povuk(a na sjeve 'a se sup otstavi p ijetnji mongo(ske naje%'e na 9ga sku* uspio je ponovo %a'obiti v(ast u Bosni$ Mongo(i su /ameti&e potuk(i uga sku vojsku i nastavi(i put p(ja&ke i a%a anja k o% sjeve nu 0 vatsku sve 'o 6a(ma&ije$ Me'jutim* ka' su 'o%na(i 'a im je um o Ve(iki 3an* v ati(i su se na istok* p eko .ete 7C ne 5o e8 i S bije$ Na taj su na&in %aobis(i Bosnu pa joj nisu nanije(i gotovo nikakve stete$ 9 ' ugoj po(ovi&i !#$ sto(je&a &ini se 'a je Bosna bi(a p i(i&no i%'vojena o' osta(i/$ 9ga ska je !@,@$ go'ine nagovo i(a papu 'a po'v gne bosansku biskupiju v(asti na'biskupije u Ma'ja skoj) Me'jutim* g(avna je pos(je'i&a te p omjene bi(a u tome 'a je bosanski biskup sto(ovao i%van Bosne 7u S(avoniji koja je bi(a po' uga skom

v(as&u8* pa je ukinuta gotovo svaka mogu&nost bi(o koje & kvene v(asti 'a utje&e na 3ato(i&ku & kvu u samoj Bosni$" 9ga ska je jos je'anput pokusa(a %au%eti Bosnu !@,#$ go'ine* a(i &ini se 'a je ota'a pa sve 'o k aja sto(je&a ostavi(a na mi u p vobitnu banovinu Bosnu - nas(je'ni&u ' %ave 3u(ina bana$!= Me'jutim* neko(iko sjeve ni/ 'ije(ova 'anasnje Bosne* e&imo So(i* i(i po' u&je u'nika so(i ko' Tu%(e* 'o'ije(jeno je &(anovima uga ske k a(jevske po o'i&e$ Sjeve oisto&ni 'io ti/ k ajeva %' u%en je s te ito ijem u sjeve noj S biji u uga sko vojvo'stvo po%nato po' imenom Ma&va$1 9p avo su ti sjeve ni k ajevi i%nje' i(i s(je'e&u v(a'a sku po o'i&u u Bosni$ Stjepan Kotromanic nas(ije'io je svog o&a u osam'esetim go'inama !#$ sto(je&a kao v(a'a je'nog o' ti/ te ito ija na sjeve u Bosne i o%enio se k&e kom v(a'a a Ma&ve$ Nakon toga je vo'io 'ugot ajnu bo bu %a v(ast* &ije su poje'inosti v (o mutne* s je'nom ' ugom bosanskom p(emi&kom po o'i&om* Subi&ima* i% b ibi skog k aja u sjeve noj 6a(ma&iji$ Cini se 'a su Subi&i v(a'a(i sta om banovinom Bosnom %a ve&eg 'ije(a p vi/ 'vaju 'eset(je&a !>$ sto(je&a i 'a su je'no v ijeme bi(i u p ijate(jskim o'nosima s 3ot omanovim sinom* Stjepanom 3ot omani&em$!@ A(i neg'je na po&etku 'va'eseti/ go'ina 3ot omani& je s(avio pobje'u2 Subi& je bio bosanski ban jos !#!-$ go'ine* a(i je 3ot omani& !#@@$ 'osao na njegovo mjesto$ 3a' se je'nom 'omogao v(asti* po&eo je p osi ivati bosansku ' %avu p ipojivsi sta oj banovini neko(iko ob(asti na sjeve u$ Osvajanjem je 'o'ao tome po' u&ja %apa'no o' banovine* koja su p ije p ipa'a(a 0 vatskoj a ubu'u&e &e ostati u sk(opu Bosne$ Nakon toga je osvojio i oko 'vjesto mi(ja 'a(matinske oba(e i%me'ju 6ub ovnika i Sp(ita$ 5o'ine !#@?$ anekti ao je ve&i 'io 0uma 70e &egovine8 te je tako p vi put stvo io o' Bosne i 0e &egovine po(iti&ku &je(inu$ 6o ta'a je 0um bio pop i(i&no samosta(an po' v(as&u (oka(ni/ v(a'a ski/ po o'i&a) pa i u vje skom je pog(e'u bio i%'vojen je mu je stanovnistvo bi(o ug(avnom p avos(avne vje e$!# 3ot omani& je njegovao p ijate(jske o'nose sa st anim si(ama$ Imao je ve(iku s e&u sto je 3 a(jevina S bija* koja je up avo bi(a u i%van e'nom usponu po' v(a'avinom ,usana Silnog* bi(a %aokup(jena p(anovima 'a p osi i v(ast na jug* na Make'oniju* A(baniju i sjeve nu 5 &ku$ 3ot omani& je sk(opio ugovo e s 6ub ovnikom 7!##>$8 i s M(e&ima 7!##,$8 i 'ob o sa a'jivao s uga skim k a(jem sa(ju&i mu bosanske je'ini&e u pomo& u njegovim po/o'ima p otiv nepos(usni/ p(emi&a u 0 vatskoj$ A(i 'ok je go' 3ot omani& p i/va&ao i po'upi ao opstojnost si%mati&ke C kve bosanske 7sto je bi(a &injeni&a* p em'a je sam vje ojatno bio p avos(avne vje e8* njegovi o'nosi s papom nisu mog(i biti 'ob i$ 5o'ine !#>=$* 'a bi pop avio o'nose s papom* p istao je 'a + anjev&i osnuju misiju u Bosni2 oni su se ve& bi(i u'oma&i(i na 'a(matinskoj oba(i* a(i su 'o ta'a v (o neo'(u&no pokusava(i p o' ijeti u Bosnu$!> Cini se 'a je i neg'je p ije !#><$ go'ine sam 3ot omani& p esao na kato(i&ku vje u2 u ap i(u te go'ine (i&no je pisao papi i %amo(io ga 'a uputi u Bosnu ve&i b oj sko(ovani/ sve&enika koji &e biti 1vi&ni u pou&avanju vje e i koji &e %nati na o'ni govo 1$!, Svi kasniji v(a'a i Bosne* osim je'ne eventua(ne i%nimke* bit &e tako'je kato(i&i$!? ; anjev&i su usko o osnova(i 1Bosansku vika iju1* a'minist ativnu je'ini&u koja je pos(ije obu/vati(a mnogo ve&e po' u&je jugoista&ne Ev ope i p otegnu(a se sve 'o :umunjske$ 7To je p oi%ve(o 'o'atne komp(ika&ije u spo u oko bosanske /e e%e je se ime Bosne u + anjeva&kim spisima mog(o o'nositi* tako e&i* na be%b oj g ije/a$8 5o'ine !#-,$ Vika ija je obu/va&a(a #, + anjeva&ki/ samostana* iako i/ je u samoj Bosni bi(o svega &eti i2 u Visokom* Lasvi* Sutjes&i i O(ovu$

6o go'ine !>?#$ po'i&i &e se jos !@ samostana u g ani&ama bosanske ' %ave$ Me'jutim* nije'an samostan nije smio imati vise o' !@ + ata a* a p osje&no su u svakom samostanu %ap avo bi(a svega &etvo i&a$ A kako su p va t i o' &eti i spomenuta samostana bi(a b(i%u je'an ' ugome u s e'isnjem 'ije(u Bosne* + anjeva&ka te%nja 'a ponovo %a'obiju 'use %a :imsku & kvu nije mog(a imati bog%na kakav uspje/ u ve&em 'ije(u %em(je u toj p voj +a%i nji/ova po/o'a$!< C kvi bosanskoj* kao sto &emo vi'jeti* tako'je je ne'ostaja(o p avog te ito ija(nog sistema* pa je po svoj p i(i&i ve&i 'io na o'a na se(u p aktikovao tek najni%u +o mu na o'nog k s&anstva* ug(avnom be% sve&enika$ 3a' je Stjepan 3ot omani& pokopan u + anjeva&kom samostanu u Visokom !#,#$ go'ine* on je ostavio %a sobom bosansku ' %avu ne%avisnu* bogatu i mo&nu$ Ipak* njena je stabi(nost jos %avisi(a o sa a'nji p(emi&ki/ po o'i&a koje su ima(e svoja sna%na upo ista u a%(i&itim 'ije(ovima %em(je$ Sinov&u koji je nas(ije'io 3ot omani&a* Stjepanu Tv tku* bi(o je svega petnaest go'ina pa nije imao ni auto iteta ni vojne snage 'a o' %i na okupu sve te &ent i+uga(ne si(e$ Istov emeno je uga ski k a(j je'va &ekao p i(iku 'a isko isti po'je(e u Bosni kako bi se ponovo 'omogao i%gub(jeni/ te ito ija$ 9 p vi/ !> go'ina svoje v(a'avine Tv tko je mo ao su%bijati pobune u Bosni i uga ska p ese%anja) go'ine !#??$ bio je &ak p isi(jen pot a%iti uto&iste na uga skom 'vo u je je skupina bosanski/ p(emi&a usto(i&i(a na njegovo mjesto njegova b ata Vuka$ A(i ve& !#?<$ go'ine - o&ito u% pomo& uga skog k a(ja* koji je s/vatio 'a je i%a%vao nemi e o' koji/ ni Tv tko ni on ne&e imati nikakve ko isti - Tv tko je opet u Bosni na v(asti$1!- Ota'a mu uga ski k a(j ne %a'aje vise mnogo b iga je je %aokup(jen 'oga'jajima na sjeve nim g ani&ama 9ga ske$ .atim je Tv tko ob atio po%o nost na jug$ Ve(iko s psko &a stvo aspa(o se bi(o v (o b %o nakon sm ti svoga tvo &a Stevana 6usana !#,,$ go'ine$ Je'an o' s pski/ p(emi&a koji su nastoja(i p ig abiti sto vise te ito ija o' ostataka &a evine bijase La%a 0 eb(janovi&* koji je vo'io %am senu bo bu %a v(ast s osta(im p(emi&ima u jugo%apa'noj S biji* u 0umu 70e &egovini8 i .eti 7C noj 5o i8$ Tv tko je p u%io La%a u pot ebnu pomo&* pa je bio nag a'jen p i kasnijoj a%'iobi p(ijena si okim pojasom te ito ija ju%no i jugoisto&no o' Bosne2 'ije(ovima 0uma* .ete i ju%ne 6a(ma&ije 7uk(ju&uju&i i 'io mo ske oba(e i%me'ju 6ub ovnika i Boke 3oto ske8 i onim sto je pos(ije posta(o Novopa%a ski san'%ak$ 9 ovom pos(je'njem 'ije(u na(a%io se i manasti Mileseva u kojem su se &uva(i posm tni osta&i Svetoga Save* je'nog o' najva%niji/ sveta&a u /isto ije S pske p avos(avne & kve$ 5o'ine !#<<$ Tv tko je p os(avio svoj uspje/ tako sto se u Mi(esevi ok unio %a k a(ja ne samo Bosne nego i 1S b(jima1$ F Me'jutim* ovaj je pos(je'nji 'eta(j bio samo %nak p i(i&no pompo%ne 'inasti&ke samo/va(e* u sk(a'u s impo%antnim 'vo om u bi%antskom sti(u sto ga je ust ojio u svojoj k a(jevskoj utv 'i na Bobov&u$ Tv tko je %aista bio potomak uteme(jite(ja s pske 'inastije Nemanji&a* a(i nika' nije o%bi(jno pokusao %av(a'ati S bijom$!" F Ov'je i%nosim t a'i&iona(nu teo iju p ema kojoj je Tv tko ok unjen u Mi(esevi$ Me'jutim* ne'avna su ist a%ivanja poka%a(a 'a se on nije ok unio u Mi(esevi* nego u mjestu Mile* ne'a(eko o' Visokog* u s e'njoj Bosni$ Vi'i An'je(i&* Bobova& i 3 a(jeva Sutjeska* i 6%aja* 3on+esiona(nost i na&iona(nost Bosne i 0e &egovine* 6o'atak ($

Njegove po(iti&ke i te ito ija(ne ambi&ije (e%a(e su na ' ugoj st ani$ Najp ije je pokusao a%viti novu t gova&ku (uku na sjeve noj st ani Boke 3oto ske2 na%vao ju je Novi 7'anasnji 0e &eg-Novi* p ije po%nat i po' imenom Caste(nuovo8$ Me'jutim* to je na(juti(o 'ub ova&ke t gov&e* a Bosna je o'vise ovisi(a o 6ub ov&anima u ekonomskom smis(u 'a bi bi(o mu' o p kositi im* pa se p esutno o'usta(o o' nauma 'a se t gova&ki putevi sk enu s 6ub ovnika na Novi$ 6ot(e je* nakon sm ti uga skog k a(ja !#-@$ go'ine* i%bio g a'janski at u 0 vatskoj* pa je tu mogao 'o&i 'o bogatijeg p(ijena$ 9' u%ivsi se s je'nom o' najmo&niji/ / vatski/ po o'i&a u sukobu* Tv tko je pos(ao svoje je'ini&e u 6a(ma&iju i %au%eo svu mo sku oba(u 7pa i neko(iko otoka8* osim 6ub ovnika* koji je o&uvao svoju ne%avisnost* i .a' a* koji je bio po' m(eta&kom v(as&u$ M(e&i su ima(i ve(ike ambi&ije u toj egiji pa &e nakon Tv tkove sm ti osvojiti ve&i 'io 'a(matinske oba(e$ Me'jutim* t enutno je Tv tko bio na &e(u %natno p osi enog Bosanskog 3 a(jevstva koje je p ig abi(o i neke 'ije(ove sjeve ne 0 vatske i S(avonije2 u pos(je'nju go'inu-'vije p ije sm ti !#"!$ go'ine na%ivao je sam sebe i 1k a(jem 0 vatske i 6a(ma&ije1$@= 9 osam'esetim i na po&etku 'eve'eseti/ go'ina !>$ sto(je&a 'o(a%imo 'o jos je'ne ve(ike p ek etni&e u /isto ije %apa'nog Ba(kana$ O' pe'eseti/ go'ina otomanska tu ska vojska k eta(a se na %apa' k o% T akiju i Buga sku* a !#<!$ go'ine sup otstavi(e su im se u Buga skoj sna%ne s pske o u%ane snage i 'o%ivje(e te%ak po a%$ 9 osam'esetim go'inama Tu &i su po&e(i upa'ati u samu S biju* a !#--$ go'ine ve(ika skupina tu ski/ p(ja&kasa upa(a je u 0um 70e &egovinu8* koji je bio po' bosanskom v(as&u* a(i i/ je tu 'o&ekao i 'o nogu potukao (oka(ni p(emi& V(atko Vukovi&$ 5o'ine !#-"$ Tv tkov sta i save%nik La%a 7koji je sk omno nosio titu(u 1kne%a1 'ok se Tv tko kitio k a(jevskom k unom8 nije /tio p i/vatiti tu sko v /ovnistvo nego je po%vao susje'e i save%nike u pomo&$ Kralj Tvrtko mu je poslao jake bosanske snage pod vodstvom Vlatka Vukovica koje su se borile rame uz rame s vojskom kneza Lazara na Kosovu polju u junu !"#$% Iako su s pski mitovi i na o'na pjesma p ika%a(i tu bitku kao katak(i%mi&ki po a% u kojem je na bojnom po(ju i%ginuo &vijet ba(kanski/ vite%ova* nakon &ega su Tu &i p ega%i(i ostatak S bije* istina nije bas tako ' amati&na$ Obje st ane p et pje(e su ve(ike gubitke* a kne% La%a je %a ob(jen i smaknut* a(i su se osta&i i je'ne i ' uge vojske nakon bitke povuk(i i neko v ijeme s pske i bosanske je'ini&e vje ova(e su 'a su i%vojeva(e pobje'u$ Nije sama ta bitka p ou% okova(a pa' S bije* nego &injeni&a 'a su S bi mo a(i p ikupiti sve svoje snage 'a i%vuku skup i p iv emen ne ijesen is/o'* a Tu &i su se nakon toga v a&a(i i% go'ine u go'inu sa sve ve&im snagama$@! 6o !#"@$ go'ine sve s pske p avos(avne %em(je* osim 0uma koji je bio po' bosanskom v(as&u* p i%na(e su osman(ijsko v /ovnistvo$ Nakon Tv tkove sm ti !#"!$ go'ine u Bosni je nasta(o 'ugo a%'ob(je be%v(as&a i po(iti&ke %b ke$ I%vjestaj o Bosni koje je u to 'oba napisao + an&uski /o'o&asnik 'illes &e Bouvier na teme(ju ka%ivanja ' ugi/ putnika p u%a %aista %a(osnu s(iku2 1P e/ anjuju se isk(ju&ivo 'iv(ja&i* ibom i% ijeka* smokvama i me'om* &ega imaju u i%obi(ju* k e&u se u ban'ama i% sume u sumu i p(ja&kaju (ju'e koji putuju i% je'ne %em(je u ' ugu$1@@ Bosanska ' %ava nije se aspa(a nakon Tv tkove sm ti kao sto se bi(a aspa(a nakon sm ti Stjepana 3ot omani&a* a(i su se p(emi&i s jakim egiona(nim upo istima ponovo osi(i(i i v(a'a i Bosne bi(i su i% u&eni na mi(ost i nemi(ost p omjen(jivim save%nistvima i supa nistvima me'ju g(avnim p(emi&kim po o'i&ama$

9ga ski k a(j tako'je se ponovo %ainte esovao %a %bivanja u Bosni* iako je te%ak po a% koji su uga skoj vojs&i nanije(i Tu &i !#"?$ go'ine og ani&io na neko(iko go'ina mogu&nost 9ga ske 'a vojno inte veni a u Bosni$ Me'jutim* !>=>$ go'ine* ka' su p(emi&i p otje a(i i% Bosne k a(ja &stoju i %amijeni(i ga ne%akonitim sinom k a(ja Tv tka 7Tv tkom II$8* Ostoja se v atio u Bosnu s uga skom vojskom i ponovo osvojio 'io %em(je$ 9 i'u&i/ 'esetak go'ina on je* u% uga sku pomo&* ponovo %a'obio v(ast u Bosni i p ipomogao 'a se pop ave o'nosi i%me'ju 9ga ske i najmo&nijeg bosanskog p(emi&a Hrvoja Vukcica Hrvatinica$FF Ta'a* !>!>$ go'ine* pojavio se novi &ini(a& koji je po emetio avnote%u si(a* i vojnu i po(iti&ku2 Tu &i su p og(asi(i i%gnanog Tv tka II$ %a %akonitog k a(ja Bosne i pos(a(i o u%ane snage 'a p(ja&kaju po Bosni$ 3a' su s(je'e&e go'ine u Bosnu na/ upi(e mnogo ja&e tu ske je'ini&e* nastao je nov aspo e' snaga2 na je'noj st ani bi(i su k a(j Ostoja i uga ska vojska* a na ' ugoj Tu &i i bosanski p(emi& 0 voje$ 9ga ska je vojska 'o%ivje(a te%ak po a% u s e'njoj Bosni* i p em'a je Ostoja sk(opio nekakvu nago'bu s Tu &ima 'a &e on* a ne Tv tko II$* biti potv 'jen %a bosanskog k a(ja* bi(o je jasno 'a &e ubu'u&e utje&aj Otomanskog Ca stva u Bosni biti avan utje&aju 9ga ske$@# Imaju&i na umu kona&no tu sko osvajanje Bosne* neki su 'anasnji /isto i&a i* posebno s pski* instinktivno %au%e(i nep ijate(jski stav p ema bosanskim v(a'a ima i p(emi&ima koji su na taj na&in su a'jiva(i s Tu &ima$ A(i* nji/ovi pote%i u to 'oba nisu se ni po &emu a%(ikova(i o' pote%a p ijasnji/ su'ionika u toj bosanskoj po(iti&koj ig i* koji su se ob a&a(i 9ga skoj %a pomo&) g(avna je a%(ika %a&ije(o u nji/ovim g(avama bi(a u tome sto im se &ini(o 'a Tu &i p e'stav(jaju 'a(ju i mo%'a p o(a%nu opasnost* te 'a im po svoj p i(i&i ne&e nametati neku svoju nepos e'nu v(a'avinu$ Ostoja se o' %ao na v(asti jos neko(iko go'ina i %ap avo je p osi io te ito ij kojim je v(a'ao$ A(i nakon njegove sm ti !>!-$ go'ine njegov se sin suo&io s istim p ob(emima - supa nistvom p(emi&ki/ po o'i&a i tu skim up(etanjem$ Na k aju je !>@=$ go'ine p otje an* a ovaj put je tu ska potpo a pomog(a Tv tku 'a se jos je'nom usto(i&i kao bosanski k a(j$ Na po&etku 'va'eseti/ go'ina !,$ sto(je&a Bosna je u%iva(a jos neko(iko go'ina mi a* a(i on'a je Tv tko II$ opet p omijenio save%nika i ob atio se 9ga skoj %a pomo& p otiv Tu aka* a upustio se i u te ito ija(ni at sa s pskim snagama %a bogato u'a sko po' u&je oko S eb eni&e u isto&noj Bosni$ Na po&etku t i'eseti/ go'ina njegovi g(avni supa ni&i u samoj Bosni* p(emi& San'a(j i sin k a(ja Ostoje :a'ivoj* p ima(i su pomo& i potpo u i o' s pski/ p(emi&a i o' Tu aka* pa su %au%e(i 'oba 'io Bosne$ I%me'ju !>##$ i !>#,$ go'ine uga ska i tu ska vojska osvoji(e su i p eote(e je'na ' ugoj 'ije(ove ju%ne i s e'nje Bosne uk(ju&uju&i i V /bosnu 7oko 'anasnjeg Sa ajeva8$ Tu ske su snage* u% pomo& San'a(jeva ne&aka Stjepana Vuk&i&a 3osa&e i mo&nog gospo'a a 0uma* o'ba&i(e Ma'a e$ 9 to v ijeme Tu &ima je vise bi(o sta(o 'o p(ja&ke nego 'o i% avnog p ipajanja te ito ija$ Ve&ina /isto i&a a p etpostav(ja 'a je V /bosna* sa svojom va%nom tv 'avom 0o'i'je'om* ne samo pa(a u tu ske uke nego 'a je i osta(a po' nji/ovom nepos e'nom v(as&u !>#,$ i(i !>#?$ go'ine* iako ima svje'o&anstava koja govo e u p i(og te%i 'a se to nije 'ogo'i(o p ije !>>-$ go'ine$@> -- .vaj kratki spomen ne odgovara vaznosti Hrvoja /ukcica Hrvatinica, koji je bio jedna od najvaznijih politickih )igura potkraj "$. i na pocetku "0. stoljeca. /idi prikaz njegova zivota kod Sisica, /ojvoda Hrvoje. Tv tko II$ %a' %ao se na v(asti u Bosni sve 'o svoje sm ti !>>#$ go'ine$ Pos(je'nje go'ine njegove v(a'avine obi(je%ene su 'a(jnjim tu skim upa'ima 7uk(ju&uju&i i

%au%imanje S eb eni&e !>>=$ go'ine8 i nep estanim usponom Stjepana Vuk&i&a* gospo'a a 0uma$ Vuk&i& je u p vi ma/ o'bio p i%nati Tv tkova nas(je'nika Stjepana Tomasa pa se neko(iko go'ina vo'io g a'janski at$ 5o'ine !>>?$ sk(opi(i su p imi je* a(i je Vuk&i& i 'a(je potpomagao s pskog v(a'a a 'juradja Brankovica* koji je* kao po(une%avisni tu ski va%a(* jos atovao s bosanskim k a(jem oko ob(asti S eb eni&e u isto&noj Bosni$ Vuk&i& se* 'a bi istaknuo svoju ne%avisnost* okitio !>>-$ go'ine novom titu(om2 10e &eg o' 0uma i P imo ja1$ Pos(ije je titu(u i%mijenio u 10e &eg o' Svetog Save1* p ema sve&u pokopanom u Mi(esevi* na njegovu te ito iju$ :ije& 1/e &eg1 nasta(a je o' njema&ke ije&i 0e %og 7vojvo'a8* a o' te titu(e potje&e i ime 10e &egovina1$@, Stjepan Vuk&i& u%ivao je jos neko(iko go'ina mo&i i b(agostanja* a(i se na po&etku pe'eseti/ %ap(eo ne samo u at s 6ub ovnikom nego i u g a'janski at sa svojim najsta ijim sinom$ Ovaj po o'i&ni spo a%buktao se ponovo !>?@$ go'ine* ka' mu je sin %at a%io pomo& o' Tu aka i potaknuo Tu ke 'a u% Bosnu uk(ju&e i 0e &egovinu u svoje p(anove %a masovni napa' !>?#$ go'ine$ Pos(je'nje go'ine k s&anske Bosne p otek(e su neminovno u sjeni tu ske g o%nje$ Obu%et o&ajni&kom %e(jom 'a osigu a pomo& i%vana* k a(j Stjepan Tomas ob atio se papi u pe'esetim go'inama !,$ sto(je&a$ :im se pos(je'nji/ go'ina sve vise %animao %a Bosnu* pogotovo posto su + anjev&i on'je a%vi(i %ivu 'je(atnost u t i'esetim go'inama po' vo'stvom evnog bosanskog vika a (akova Markijskog$ A(i* papinska je v(ast isto tako bi(a opsje'nuta pitanjem /e e%e u Bosni* pa je u &et 'esetim go'inama uputi(a buji&u spisa u kojima je optu%iva(a )rkvu bosansku %a &io ni% pogubni/ 'okt ina ni/ %ab(u'a* me'ju njima i %a mani/ei%am$ 9 pe'esetim go'inama + anjev&i su obnovi(i kampanju p otiv k ivovje nika2 u i%vjestaju papinskog (egata u Bosni i% !>,!$ go'ine ka%e se 'a se 1u mjestima u kojima p ebivaju /e eti&i* &im se + at i pojave* /e eti&i tope kao vosak na vat i1$@? Ta'a je* !>,"$ go'ine* k a(j Stjepan Tomas p istao 'a p ije'je na 'i ektne p ogone k ivovje nika$ Sa%vao je sve&enstvo si%mati&ne C kve bosanske i ponu'io im 'a bi aju2 i(i 'a se p eob ate na kato(i&anstvo i(i 'a napuste Bosnu$ P ema je'nom kasnijem papinskom 'okumentu* 'vije tisu&e nji/ o'(u&i(o je 'a se p eob ate* a samo su se &et 'eseto i&a sk(oni(a u 0e &egovinu$@< Tako je sam bosanski kralj slomio kicmu )rkvi bosanskoj svega cetiri godine prije propasti Bosanskog Kraljevstva% 3a' je Stjepan Tomas !>?!$ go'ine um o pa ga je nas(ije'io sin Stjepan Tomasevic* na pomo(u o&ito bijase p opast Bosne$ Tomasevi& je !>?!$ go'ine u pos(ani&i papi p e'vi'io tu sku naje%'u ve(iki/ a%mje a i %amo(io ga %a pomo&$ Na po&etku !>?#$ go'ine ob atio se opet M(e&ima upo%o avaju&i i/ 'a Tu &i smje aju tog (jeta %au%eti svu Bosnu i 0e &egovinu* a 'a &e nakon toga %ap ijetiti i m(eta&kim posje'ima u 6a(ma&iji$@ FA(i* pomo&i niotku'a$ Ve(ika tu ska vojska po' vo'stvom Me/me'a II$ okupi(a se u p o(je&e !>?#$ u A' ianopo(u 7E'i nu8 i k enu(a na Bosnu$ P va bosanska tv 'java koja je pa(a 7@=$ maja8 bijase sta i k a(jevski tv 'i g a' Bobovac$ 3 a(j Stjepan Tomasevi& i%bjegao je na sjeve * u Jaj&e* i sk(onio se u ob(i%nju tv 'javu 3(ju&$ Opko(jen Tu &ima* p e'ao se* u% tu sko obe&anje 'a &e mu poste'je(i %ivot$ Pos(ije su nasta(e kojekakve %am sene p i&e o tome kako je i%'an i %atim smaknut$ A(i s(u&ajno imamo iska% svje'oka o tome u uspomenama tu skog janji&a a s pskog po ijek(a* o' &ijeg se stva nog opisa (e'i k v u %i(ama2 13a' su k a(jeve s(uge koje su bi(e u tv 'javi vi'je(e 'a im je gospo'a %a ob(jen* p e'a(e su se$ Su(tan je %au%eo tv 'javu i %apovje'io 'a se k a(j i njegovi pogube$ I %atim je %au%eo svu njegovu %em(ju$1@"

9sp kos pov emenim g a'janskim atovima i vojnim upa'ima* Bosna je s e'inom s e'njeg vijeka u%iva(a u stva nom b(agostanju$ 3(ju& je njenu bogatstvu bio u u'a stvu2 u 3 esevu i ;ojni&i kopa(i su se baka i s eb o* u O(ovu o(ovo* u .vo niku %(ato* s eb o i o(ovo* a na'asve u S eb eni&i s eb o$ Mo%'a je jos u s e'njem vijeku bio aktivan i imski %(atni u'nik u se(u 3 upa 7sjeve oisto&no o' 5o njeg Vaku+a8$ Potk aj !#$ i na po&etku !>$ sto(je&a stig(i su u Bosnu p vi njema&ki u'a i i% 9ga ske i T ansi(vanije po%nati po' imenom Sasi i po&e(i eksp(oatisati njeno u'no bogatstvo$#= Jos je vise Sasa p istig(o u !>$ sto(je&u je su Stjepan 3ot omani& i k a(j Tv tko poti&a(i a%voj u'a stva$ :u'ni&i su bi(i u p ivatnom v(asnistvu mjesni/ %em(joposje'nika* a vo'i(i su i/ Sasi kojima je %akon 'opustao 'a sijeku sume i po'i%u u'a ska nase(ja g'je go' ima kakve u'e$ Neki su o' ti/ Sasa posta(i i ug(e'ni (ju'i2 je'an o' nji/ &ije se ime &esto spominje u s(u%benim spisima* 0ans Sasinovi& 7'ak(e* Sasov sin8* 'obio je u 1t ajan1 %akup ve(iki koma' %em(jista i putovao je vise puta u 6ub ovnik kao p e'stavnik k a(ja Tv tka$#! Ve& !##"$ go'ine i%vo%i(o se %(ato i% Bosne$ O(ovo se otp ema(o u M(etke i na Si&i(iju) %a&ije(o na k ovovima mnogi/ naj(jepsi/ s e'njovjekovni/ i enesansni/ & kava u Ita(iji ima i bosanskog o(ova$ Na nekim mjestima kopao se i baka * a(i je najva%niji i%vo bogatstva bi(o s eb o* a Srebrenica je 7&ije je (atinsko ime g(asi(o 11rgentaria18 posta(a najve&i u'a ski i t gova&ki g a' u &ije(oj toj egiji %apa'no o' S bije$ 3a' se p vi put spominje u (jetopisima !#<?$ go'ine* S eb eni&a je bi(a ve& va%no t gova&ko s e'iste s ug(e'nom 'ub ova&kom ko(onijom$ 6ub ov&ani su ima(i poseban monopo( na t govanje s eb om u Bosni* a i sav p ekomo ski i%vo% kovina isao je p eko 6ub ovnika$ .a u%v at su 6ub ov&ani uvo%i(i u Bosnu gotove p e a'jevine kao sto je bio kva(itetni teksti(* a kako su !>@@$ go'ine Bosna i S bija %aje'no p oi%vo'i(e vise o' je'ne petine ukupne p o'uk&ije s eb a u Ev opi* bi(o je mnogo bogati/ Bosana&a koji su mog(i sebi p iustiti takve tkanine$#@ 6ub ova&ke ko(onije nisu samo 'omini a(e 7sa Sasima8 u spomenutim u'a skim mjestima nego i u takvim va%nim t gova&kim s e'istima kao sto je bi(a ;o&a$ 6ub ova&ka je ko(onija postoja(a i u Visokom politickoj prijestolnici banovine Bosne za veceg dijela srednjega vijeka $ Ti va%ni g a'ovi* sa svojim kato(i&kim %aje'ni&ama Sasa* 6ub ov&ana i ' ugi/ 6a(matina&a* p i o'no su p iv(a&i(i *ranjevce ka' su po&e(i osnivati samostane u Bosni2 tako su ti g a'ovi %a'obi(i i% a%ito kato(i&ki %na&aj$ Me'ju osta(im s e'njovjekovnim g a'ovima na t gova&kim putevima u Bosni isti&a(i su se jos Jaj&e* T avnik* 5o a%'e i Livno$ 9% ta g(avna s e'ista bi(o je i mnogo manji/ utv 'jeni/ mjesta 7otp i(ike #,= u &ije(oj s e'njovjekovnoj Bosni8$## Me'ju njima je bi(a i Vr+bosna* koja se potk aj s e'njeg vijeka sastoja(a isk(ju&ivo o' tv 'jave i se(a* a koju su Tu &i ub %o pos(ije !>>-$ go'ine a%vi(i u g a' Sa ajevo$ Na se(u su ve&inu na o'a sa&injava(i kmetovi* koji su obav(ja(i vojne i ata ske pos(ove %a svoje gospo'a e i p(a&a(i 'esetinu 7ba teo etski8 k a(ju$#> Bi(o je tu va%'a i obova* ug(avnom atni/ %a ob(jenika* o' koji/ su se neki kupova(i i(i p o'ava(i na ve(ikoj t %ni&i ob(ja u 6ub ovniku) on'je su se p o'ava(i i mnogi Bosan&i kao obovi koji su se %atim i%vo%i(i u M(etke* ;i en&u* 5enovu* na Si&i(iju* u ju%nu ; an&usku i 3ata(oniju$#, 9 visim bosanskim p(aninama bi(o je &obana o' koji/ su neki bi(i V(asi 7vi'i ?$ pog(av(je8$ Cobane je bi(o te%e uk(ju&iti u +eu'a(ni po e'ak$ , bosanskom drustvu je postoja(a bitna a%(ika i%me'ju na o'a i p(emstva* a(i je bi(o i a%(ika i%me'ju visi/ i ni%i/ p(emi&a* iako tamosnji p(emi&i nisu bi(i p opisno

sv stani u %apa'noev opski po e'ak nas(je'nog anga$ Stva na je mo&* na avno* ovisi(a o ko(i&ini %em(je* a(i je ang vise ovisio o s(u%bi2 oni koji su obav(ja(i najva%nije ' %avne s(u%be %va(i su se ve(mo%e* a ni%i s(u%beni&i nosi(i su titu(u kne%a$ On'je g'je se jos o&uva(a sta a s(avenska titu(a %a pok ajinskog pog(ava a* %upan* ta je &ast bi(a neg'je i%me'ju te 'vije a%ine$#? Visi su p(emi&i* kao sto smo vi'je(i* ima(i ve(iku po(iti&ku mo&* mog(i su postav(jati i sv gavati banove i k a(jeve$ Neg'je potk aj s e'njega vijeka* i%me'ju 'eve'eseti/ go'ina !>$ i 'va'eseti/ go'ina !,$ sto(je&a* okup(ja(i su se na manje-vise s(u%bena ' %avna 1vije&a1 'a asp av(jaju o tome ko &e nas(ije'iti v(a'a a* i o ' ugim va%nim pos(ovima unut asnje i vanjske po(itike$#< Neki su o' najvisi/ p(emi&a %ivje(i na 'vo ovima koji su se mog(i mje iti s 'vo om samog k a(ja* a 'o(a%i(i su im u goste* &esto o ve(ikom t osku* i% 6ub ovnika i jos 'a(ji/ mjesta* + u(asi* svi a&i (utnje* t uba&i* %ong(e i* 1paja&i1 i ' ugi %abav(ja&i$#3 a(jevski 'vo ovi ima(i su i 'ob o o gani%ovane ' %avne kan&e(a ije* u kojima su &esto* pos(ije &et 'eseti/ go'ina !>$ sto(je&a* a'i(i + anjev&i$ Spisi su se pisa(i na s(avenskom i(i (atinskom je%iku* a i% &i i(i&e se a%vi(a i spe&i+i&na bosanska v sta pisma %vana 1bosancica1$#" 9 Bosnu su 'o(a%i(i a'iti i umjetni&i i ob tni&i i% 6ub ovnika i M(etaka$ Na %a(ost* ma(o je nji/ovi/ 'je(a sa&uvano* a(i se vjesto k(esa enje mo%e a%ab ati na + agmentima sku(ptu e s 'vo a k a(ja Tv tka na Bobov&u* kao i na kapite(u stupa uk asenog bosanskim k a(jevskim simbo(om* ljiljanovim cvijetom$>= 6akako 'a Bosna nije bi(a va%no s e'iste Ev opske ku(tu e u s e'njem vijeku* a(i ne bi t eba(o p euve(i&avati ni njenu p ovin&ija(nost$ P(emi&ke i v(a'a ske po o'i&e bi(e su o o'jene sa si im svijetom s e'njoev opskoga p(emstva2 na bosanskim s e'njovjekovnim 'vo ovima bi(o je p in&e%a i% 9ga ske* P uske* Buga ske* Po(jske* S bije* Ita(ije i 5 &ke$>! Mo%'a je Bosna bi(a m tav ukava& p ema %apa'noev opskim mje i(ima* a(i je to bio m tav ukava& u koji je 'otje&a(o nesto i o' p(ime Ev opske ku(tu e$FFF FFF Ovaj p ika% s e'njovjekovne bosanske ku(tu e v (o je k atak$ Opsi nije po'atke o bogatoj ku(tu noj bastini i% tog a%'ob(ja 7napose o ste&&ima* ukopisima i pe&atima8 &itate(j mo%e na&i u s(je'e&im 'je(ima2 An'je(i&* Pe io'i u ku(tu noj /isto iji Bosne i S e'njovjekovni pe&ati i% BosneD* Bena& i Covi&* 3u(tu na isto ija Bosne) Bogi&evi&* Pismenost u Bosni) Een%e(* 9k asni motivi na ste&&ima$

# C:3VA BOSANS3A Ni oko je'ne teme u bosanskoj /isto ije nisu se to(iko kop(ja (omi(a ko(iko oko si%mati&ke C kve bosanske u s e'njem vijeku$ Ni 'an-'anas se ne mo%e o toj temi asp av(jati a 'a se ne 'otaknu i sav emeni mitovi i i'eo(ogije kojima je ona pos(u%i(a* i(i koje je ona p oi%ve(a$ S e'njovjekovna je /e e%a* bas kao i povijest se(ja&ki/ buna* tema koja sama po sebi nuka /isto i&a e na nekakvu po'svjesnu omanti&nu i'enti+ika&iju s njom2 k ivovje ni&i se &esto 'oim(ju kao / ab iji* o igina(niji i %anim(jiviji o' obi&ni/ p avovje nika$ A na&iona(na /e eti&ka 7i(i navo'no /e eti&ka8 & kva bu'i u /isto i&a a poseban osje&aj i'enti+ika&ije s njom) %a mnoge /isto i&a e Bosne ovaj osebujni bosanski +enomen (e%i u samom s &u bosnja&ke na&iona(nosti$ Nije &u'o sto su se oni koji su pisa(i o toj temi s v emena na v ijeme ponasa(i kao 'a je u pitanju nesto va%nije o' puke nau&ni&ke objektivnosti$ 9teme(jite(j svi/ mo'e ni/ p ou&avanja C kve bosanske bio je nau&nik -ranjo .acki* najug(e'niji / vatski /isto i&a !"$ sto(je&a$ 9 ni%u napisa sto i/ je objavio !-?"$ i !-<=$ go'ine p ikupio je svu ta'a aspo(o%ivu g a'ju i pokusao 'oka%ati 'a je C kva bosanska bi(a i%'anak bogumi(a$@ Bogumilstvo bijase buga ski /e eti&ki pok et koji je u !=$ sto(je&u osnovao sve&enik po imenu Bogumi( i koji se u potonjim sto(je&ima p osi io u Ca ig a' i na ' uga po' u&ja na Ba(kanu* pa i u Make'oniju i u 'ije(ove S bije$ P opovije'ao je mani/ejsku* 1'ua(isti&ku1 teo(ogiju p ema kojoj je Sotona gotovo isto to(iko mo&an ko(iko i sam Bog$ Vi'(jivi je svijet 'je(o Sotonino* a (ju'i se mogu os(obo'iti ku%nosti mate ija(noga svijeta samo asketskim %iv(jenjem* o' i&anjem o' mesa* vina i spo(ni/ o'nosaja$ I'enti+ika&ija mate ija(nog svijeta sa Sotoninim &a stvom ima(a je 'a(ekose%ne teo(oske imp(ika&ije2 utje(ov(jenje 3 ista mo a(o se smat ati samo nekom v stom i(u%ije* a 'o njegove tje(esne sm ti na k i%u nikako nije mog(o 'o&i) stoga su se mo a(i o'ba&iti a%ni ob e'i u kojima mate ija ig a o' e'jenu u(ogu* e&imo k stenje vo'om* a sam je k i% postao m ski simbo( (a%nog vje ovanja$ Isto je tako o'ba&ena upot eba & kveni/ g a'jevina* pa i sveko(ika o gani%a&iona st uktu a t a'i&iona(ne & kve* pogotovo njeni/ bogati/ samostana$ 9tv 'jena su 'va bitna stupnja bogumi(a2 obi&ni vje ni&i i p o&is&eni 1i%ab ani&i1$# S(i&na st uktu a a%vi(a se i me'ju kata ima u ju%noj ; an&uskoj u !@$ i !#$ sto(je&u* na &iju su /e e%u bogumi(ska u&enja nepos e'no utje&a(a$> :a&ki je ustv 'io 'a je isto takva po'je(a postoja(a i u Bosni i 'a su tajanstveni na%ivi gost* sta a& i st ojni/* koji se jav(jaju u bosanskim 'okumentima kao %vanja sta iji/ &(anova C kve bosanske* posebni na%ivi %a posve&ene vje nike* 1i%ab anike1 i(i 1sav sene1 i% bogumi(ske t a'i&ije$ Ovo je tuma&enje sna%no utje&a(o na na&in na koji su bosanski /isto i&a i i ' ugi Ju%ni S(aveni a%mis(ja(i o /isto ije Bosne$ :a&ki nije p vi pove%ao C kvu bosansku s bogumi(ima) 'akako 'a je bi(o i sta iji/ kato(i&ki/ auto a koji su* p ou&avaju&i i%vo e i% !,$ i !?$ sto(je&a* ' %a(i 'a je ona sa' %ava(a 'ua(isti&ku i(i 1mani/ejsku1 /e e%u$, Me'jutim* svojim savjesnim a'om u a /ivima 6ub ovnika i Vene&ije* i svojom meto'om 'a se s(u%i po%natim &injeni&ama o vje ovanjima i obi&ajima nebosanski/ bogumi(a kako bi popunio p a%nine u bosanskim svje'o&anstvima* :a&ki je 'ao mnogo potpuniju i %aok u%eniju s(iku C kve bosanske kao ko pusa posve a%(i&itog o' & kve u 0 vatskoj i S biji* s v(astitim na&e(ima ust ojstva i teo(ogije$ P ema je'inom ' uk&ijem tuma&enju u to 'oba* tuma&enju Bozidara /etranovica* C kva bosanska bi(a je tek je'na o' isto&ni/ p avos(avni/ & kava* vje ojatno s pska*

koja se o'&ijepi(a i p i/vati(a neka /e eti&ka vje ovanja$? Ova je teo ija osta(a omi(jena me'ju s pskim auto ima kojima je najvise bi(o sta(o 'o toga 'a 'oka%u kako je Bosna u svim bitnim aspektima bi(a tek p i epak S bije* pa se p opagi a(a jos u p voj po(ovi&i ovoga sto(je&a* a(i je on'a i%gubi(a gotovo svu nau&nu vje o'ostojnost* ba em i%van S bije$< S ' uge st ane* teo ija :a&koga nije nika' op&enito o'ba&ena* a u pos(je'nji/ pe'esetak go'ina sna%no su je po'upi a(i vo'e&i nau&ni&i u samoj Bosni* e&imo 0leksandar Solovjev i 'ragutin Knie1ald$1 5(avna teo ija koja joj se sup otstav(ja i koja je stek(a po' sku u a%'ob(ju nakon 6 ugog svjetskog ata tv 'i 'a je C kva bosanska u osnovi bi(a og anak 3ato(i&ke & kve* vje ojatno samostanski e'* koji je %apao u si%mu i stekao neke /e eti&ke sk(onosti$ Nije &u'o sto je ova teo ija posebno omi(jena me'u kato(i&kim auto ima$" Najuvje (jivije tuma&enje* kao sto &emo vi'jeti* sa' %i va%ne e(emente i isto&ne p avos(avne i kato(i&ke teo ije$ Ipak* poka%a(o se 'a je teo ija koja je bi(a vise o' je'nog sto(je&a op&enito p i/va&ena* i'enti+ika&ija C kve bosanske s bogumi(stvom* ug(avnom tek p(o' pusti/ %e(ja$ Bogumi(ska teo ija ; anje :a&koga bi(a je omi(jena i% vise a%(oga$ Ne samo sto je objasnjava(a tajanstvene %na&ajke C kve bosanske nego je nu'i(a i k(ju& %a tuma&enje 'viju ' ugi/ najve&i/ miste ija u bosanskoj /isto iji$ Je'an je o' nji/ p e(a%ak na is(am ve(ikog 'ije(a bosanskog na o'a po' Tu &ima - %natno ve&i postotak nego i u je'noj ' ugoj ba(kanskoj %em(ji osim A(baniji$ Cini(o se p i o'nim 'a se to p otuma&i kao masovno p eob a&anje bogumi(a* koji su sto(je&ima t pi(i supa nistvo iAi(i p ogone 3ato(i&ke i P avos(avne & kve pa su na k aju a'ije p i/vati(i is(am$ Na taj na&in 1bogumi(ska1 teo ija posta(a je posebno p iv(a&na bosanskim mus(imanima u @=$ sto(je&u$ 9mjesto 'a se smat aju pukim otpa'ni&ima kato(i&anstva i(i p avos(av(ja 7u &ije su i/ ok i(je 0 vati i S bi u vise nav ata nuka(i 'a se 1v ate18* oni su se sa' mog(i ' %ati potom&ima p ipa'nika autenti&ne i osebujne C kve bosanske* a nji/ovo p evje avanje mog(o se p o&ijeniti ne kao &in s(abosti nego kao kona&na gesta p kosa sp am nji/ovi/ k s&anski/ p ogonite(ja$ Me'jutim* na %a(ost* sav emena je nauka teme(jno pobi(a tv 'nju 'a se is(ami%a&ija Bosne p ete%no sastoja(a o' masovnog p evje avanja &(anova C kve bosanske$ Mo%'a su %aista neki &(anovi te & kve bi(i sk(oniji p e(a%iti na is(am %bog svoje otu'jenosti o' mati&e 3ato(i&ke i P avos(avne & kve$ To se psi/o(oski &ini vje ojatnim* a(i ne'ostaje p avi/ 'oka%a %a takvu tv 'nju$ 6an-'anas se smat a 'a su mnogi +akto i uti&a(i na si enje is(ama u Bosni* a ako je poseban o'nos C kve bosanske uop&e bio je'an o' ti/ &ini(a&a* jama&no nije bio me'u najva%nijima$!= 6 ugi ve(iki miste ij koji je 1bogumi(ska1 teo ija naoko ijesi(a bijase miste ij s e'njovjekovni/ na'g obni/ spomenika p ona'jeni/ u mnogim 'ije(ovima Bosne$ Po%nati su po' na%ivom ste&&i* a ima i/ 'vije v ste2 kamene p(o&e* sto je uobi&ajena +o ma u mnogim 'ije(ovima Ev ope* i usp avni kameni b(okovi koji su manje-vise ka akte isti&ni %a bosansku egiju$ 9 sav emenim popisima %abi(je%eno i/ je vise o' ,- ===* a o' nji/ je gotovo ?=== uk aseno uk(esanim +igu ama* &esto (ju'skim$ Ti uk aseni ste&&i* o' koji/ mnogi poti&u i% !>$ i !,$ sto(je&a* na(a%e se ponajvise u 0e &egovini* ju%noj Bosni i ob(i%njim 'ije(ovima 6a(ma&ije* iako su neki o' nji/ p ona'jeni i u u'a(jenijim k ajevima* u 0 vatskoj* S biji i C noj 5o i$!D Bu'u&i 'a je to po' u&je u najmanju uku po%nato kao s e'iste aktivnosti C kve bosanske* bi(o je p i o'no pove%ati ta 'va +enomena$ Na neko(iko uk aseni/ i ispisani/ ste&aka %aista pise 'a su to spomeni&i gostima 7titu(a sta iji/ &(anova C kve bosanske8$ 3a' je je'nom C kva bosanska poistovje&ena s bogumi(ima* /isto i&a i su mog(i po&eti tuma&iti (ikove na uk asenim ste&&ima kao iska%e bogumi(ski/ teo(oski/

vje ovanja$ P vi je takvo sto pokusao ma'ja ski auto (2nos 0sb3t+ u osam'esetim go'inama !"$ sto(je&a* a oko s e'ine @=$ sto(je&a nastavio je u ni%u stu'ija tuma&iti 1bogumi(ske1 spomenike A(eksan'a So(ovjev$!@ Ponovo je sav emena nauka - u' u%ena sa %' avim a%umom - i%nije(a ni% p igovo a 1bogumi(skoj1 teo iji$ Nema 'vojbe 'a su neki o' ste&aka po'ignuti u spomen na p ipa'nike C kve bosanske* a(i je sve te%e vje ovati 'a je sav +enomen ste&aka* kao takav* iska% vje ovanja te & kve$ .namo 'a je potk aj !>$ i na po&etku !,$ sto(je&a* ka' su mnogi o' ti/ spomenika i% a'jeni* ve(ik 'io na o'a u samoj Bosni bio kato(i&ke vje e* a %natan 'io na o'a u 0e &egovini p avos(avne$ 9 svim osta(im kato(i&kim i p avos(avnim %em(jama po'i%a(i su se tako'je na'g obni spomeni&i* ba em bogatijim (ju'ima$ Poistovje&ivati sve ste&ke kao takve s bogumi(stvom %na&i(o bi %amijeniti je'an miste ij ' ugim - miste ijem nepostoje&i/ kato(i&ki/ i(i p avos(avni/ na'g obni/ spomenika$!# S ' uge st ane* ako su ste&&i svojstveni bogumi(stvu* &u'no je sto nema 'oka%a 'a su i/ po'i%a(i i bogumi(i u Buga skoj* T akiji i(i ' ugim po%natim po' u&jima bogumi(ske 'je(atnosti$!> O'(u&nost neki/ auto a 'a sav taj +enomen posto-poto poistovjete s bogumi(stvom 'ove(a je 'o &u'nog isk iv(javanja a gumenata2 toj je teo iji o'uvijek smeta(a p isutnost k i%eva 7simbo(a m skog bogumi(ima8 na mnogim o' ti/ ste&aka* a(i JGnos AsbHt/ poka%ao je kako se tome mo%e 'osko&iti tv 'njom 'a to nisu %ap avo k i%evi u k s&anskom smis(u nego obi&ni 1u%o &i1 s(i&ni geomet ijskim k i%evima u egipatskoj i(i babi(onskoj umjetnosti$!, Ma(o-poma(o je 1bogumi(ska1 teo ija o ste&&ima 'emonti ana i o'ba&ena$ Ve&ina nau&nika 'anas ne vje uje 'a svi motivi na tim kamenim b(okovima p ipa'aju je'nom je'inom 'okt ina no-s(ikovnom je%iku$ Je'ni o' nji/ mo%'a o' a%avaju ostatke (oka(ni/ poganski/ mitova i ob e'a* ' ugi su tek obi&ni g bos(ovni & te%i koji i% a%avaju status (oka(nog s(avenskog p(emstva* a t e&i %a&ije(o p ika%uju 'je(atnost kojom se bavio pokojnik* kao na p imje s(ika konjanika na g obovima istaknuti/ V(a/a u 0e &egovini koji su se obogati(i kao vo'i&i ka avana i t gov&i konjima$!? I* 'akako - p em'a je takvo sto obi&no pos(je'nja mogu&nost koju a%mat aju /isto i&a i - mo%'a je sv /a neki/ o' ti/ uk asa bi(a nap osto 'eko ativna$ Nemogu&nost 1bogumi(ske1 teo ije 'a objasni is(ami%a&iju i(i ste&ke ne opov gava samu teo iju* a(i p isi(java /isto i&a e 'a ne pustaju na vo(ju masti ka' je ije& o ikonog a+iji i(i kasnijoj /isto ije* nego 'a pomnije p ou&avaju pismena svje'o&anstva o samoj C kvi bosanskoj$ Tu je osnovni p ob(em u tome sto ve&ina svje'o&anstava ne poti&e i% same Bosne$ 9 s(u&ajevima ka' su kato(i&i i% 6a(ma&ije i(i Bosne pisa(i u :im* obi&no je o&uvana samo papinska po(ovi&a ko espon'en&ije$ Postoje papinski spisi* 'enun&ija&ije bosanske 1/e e%e1* vje ojatno i% pe a (ju'i koji nisu nika' bi(i u Bosni) a postoje i spisi koje su p ip emi(i + anjev&i u Ita(iji* i(i su p ip em(jeni %a nji/* %a koje je tako'je p i(i&no nepou%'ano ko(iko su po%nava(i stva i i% p ve uke$!< Nema* na %a(ost* p avog opisa* i% same Bosne* ust ojstva* &e emonija i(i teo(ogije C kve bosanske$ Cak i imena koja se spominju u tim sta im spisima i%a%ivaju spo ove i %b ku$ Ipak je nesto posta(o posve jasno* a to je 'a se sama C kva bosanska u ono 'oba nika' ne na%iva 1bogumi(skom1$ Ni bosanski ni kato(i&ki i%vo i nika' ne upot eb(javaju taj i% a% ka' govo e o Bosan&ima) a je'ini navo'ni p imje s e'njovjekovnog i%vo a g'je se spominju 1bogumi(i1 u Bosni gotovo je sigu no +a(si+ikat$ !- S ' uge st ane* ka' se u nekim s pskim p avos(avnim spisima ba&a p ok(etstvo na bosanske /e etike* p ok(inju se istov emeno i 1babuni1 7na%iv koji se u S biji upot eb(java %a bogumi(e8 i p avi se jasna a%(ika i%me'ju ta 'va pojma$!"

3ato(i&ki auto i u !,$ sto(je&u %aista su katka' spominja(i 1mani/ejee1 u Bosni* a(i &ini se 'a je taj na%iv bio po'svjesno a /ai%i ana etiketa kojom su se s(u%i(i /isto ijski svjesni pis&i sto su %e(je(i op(emeniti svoja 'je(a i% a%ima koji su se upot eb(java(i u anoj k s&anskoj /isto iji$@= 9 'ub ova&kim 'okumentima* pa i u nekim ta(ijanskim - a(i nika' u samoj Bosni obi&no se upot eb(java(a ije& 1pata eni1 i(i 1pata ini1$@! 0isto ijat ovoga na%iva tako'je i%a%iva 'onek(e ne'oumi&u$ Najp ije je upot ijeb(jen u Mi(anu u !!$ sto(je&u 'a bi o%na&io i% a%ito pu itanski* e+o misti&ki pok et u 3ato(i&koj & kvi* a %atim se* 'o k aja tog sto(je&a* po&eo o'nositi i na ' uge bo &e p otiv etab(i ane & kve* uk(ju&uju&i tu i /e etike$ Potk aj !@$ sto(je&a upot eb(javao se kao stva ni sinonim %a /e e%e koje te%e %a nekom supe io nom v stom &e'nosti i(i 'u/ovnim p osvjet(jenjem kao sto su* na p imje * va('en%i i kata i$ 9 !#$ sto(je&u 1pata en1 bijase uobi&ajen na%iv %a kata e u sjeve noj Ita(iji* iako %na&enje te ije&i nije nika' jasno 'e+inisano u teo(oskom smis(u$@@ P vi put se jav(ja u ve%i s Bosnom u pos(ani&i sp(itskog na'biskupa upu&enoj papi !@==$ go'ine* u kojoj ga i%vjestava2 ka' je ne'avno p otje ao neke 1pata enske1 /e etike i% Sp(ita i ob(i%njeg g a'a T ogi a* oni su se sk(oni(i u Bosnu g'je i/ je obje u&ke p i/vatio 3u(in ban$@# 9 je'nom ' ugom 'okumentu 7(jetopisu pisanom u Sp(itu s e'inom !#$ sto(je&a8 stoji kako su 'va b ata i% .a' a* koji su u 'eve'esetim go'inama !@$ sto(je&a bo avi(i u Bosni kao umjetni&i i %(ata i* si i(i /e e%u g'je go' su stig(i* a ka' i/ je na'biskup ka%nio* pokaja(i su se i v ati(i po' ok i(je kato(i&anstva$@> 9 kato(i&kim spisima i% !@$ i !#$ sto(je&a spominje se na 'va-t i mjesta neko s e'iste 'ua(isti&ke /e e%e u 1S&(avoniji1$ Ovaj bi se na%iv mogao o'nositi na bi(o koju ju%nos(avensku %em(ju* a(i ima a%(oga %a mis(jenje 'a je ba%a /e e%e bi(a na 'a(matinskoj oba(i$@, Lako je mogu&e 'a su je'na i(i obje spomenute /e eti&ke epi%o'e bi(e pove%ane s tim 'ua(isti&kim pok etom* i 'a je na taj na&in postojao neki 'oti&aj 'ua(i%ma s Bosnom potk aj !@$ sto(je&a$ Sami Bosan&i nisu upot eb(java(i i% a% 1pata en1 nego je'nostavno 1k s&anin12 na (atinskome &/ istianus a u bosanskome govo i / istjanin$ Taj se i% a% pojav(juje ve& u p vom 'okumentu koji poti&e i% same Bosne$ S(ije'om ' ugi/ p itu%bi o /e e%i u Bosni 7o' koji/ su neke* kao sto smo vi'je(i u @$ pog(av(ju* bi(e potaknute po(iti&kim supa nistvom8* papa je !@=#$ go'ine pos(ao u Bosnu svoga (egata$ Njegova je %a'a&a bi(a 'a ustanovi 'a (i je istina sto tv 'i 3u(in ban 'a njegovi po'ani&i 1nisu /e eti&i nego kato(i&i1$ Pos(je'i&a toga bijase skup bosanskoga sve&enstva na Bi(inom po(ju u ap i(u iste go'ine* g'je su potpisa(i 'ek(a a&iju kojom su se obave%a(i 'a &e se pop aviti$ .ajam&i(i su 'a &e p i%navati v /ovnu v(ast :ima* p imati kato(i&ke sve&enike u svoje samostane* obnoviti o(ta e i k i%eve na mjestima bogos(u%enja* p aktikovati ispovije' i poko u* ' %ati se b(ag'ana i posta p ema imskom ka(en'a u* p i&es&ivati se najmanje se'am puta na go'inu* 'a ne&e 'opustati 'a muska &i i %ene %ive u samostanima %aje'no i 'a &e usk a&ivati uto&iste /e eti&ima$ Isto su tako obe&a(i 'a ne&e vise svojatati samo %a se ime 1k stjanin1 nego 'a &e se umjesto toga na%ivati + at i* 1b a&a1$@? Naj&u'nija je stva u toj 'ek(a a&iji sto se niko u njoj ne o' i&e /e e%e po' p isegom$ Mo%'a neke o' ta&aka po' a%umijevaju /e eti&ko ponasanje* e&imo o'sutnost o(ta a i k i%eva* a(i mo%'a po' a%umijevaju i obi&an nema i neb igu$ 0e e%a se i% i&ito spominje samo na je'nom mjestu* ka' se obe&ava 'a &e se usk a&ivati uto&iste /e eti&ima* po &emu se 'aje %ak(ju&iti 'a (egat nije same bosanske sve&enike smat ao /e eti&ima$ S ob%i om na to 'a se ov'je i% i&ito spominje upot eba ije&i 1&/ istianus1* i s ob%i om na upot ebu na%iva 1k stjanin1 u kasnijim sto(je&ima 7ka' je :im svakako C kvu bosansku smat ao /e eti&nom8* mnogi su

/isto i&a i bi(i u napasti 'a u ovu 'ek(a a&iju u&itaju sveko(iki sistem 1bogumi(skog1 vje ovanja i ust ojstva sto ga u mis(ima pove%uju sa k stjanima potpuno a%vijene si%mati&ke C kve bosanske$ To je ist a%iva&ka meto'a koja /isto i&a ima osigu ava 'a otk iju samo ono sto ve& %naju$ 6o najbo(jeg jesenja miste ija C kve bosanske 'o&i &emo ako po'jemo u sup otnom smje u2 ako pog(e'amo sta je na%iv 1&/ istianus1 mogao %na&iti u ono v ijeme* pa on'a a%mot imo koja se sk ivena %na&enja mogu unijeti u njenu kasniju povijest$ Mnogi su auto i uo&i(i 'a je osnovna st uktu a & kve &iji su se p e'stavni&i okupi(i na Bi(inom po(ju bi(a e'ovni&ka$ Sta jesine koje su se on'je sasta(e bi(i su 1p io i1 koji su p e'stav(ja(i svoje 1b atovstine1 i koji su obe&a(i 'a &e se ubu'u&e na%ivati 1b a&a1$ Neka su se o' nji/ovi/ obe&anja i% ekom o'nosi(a na %ivotne obi&aje u samostanima$ A(i kakvi su to bi(i samostani4 Osnovni je e' u %apa'nom k s&anstvu bio bene'iktinski* pa su neki nau&ni&i 7posebno kato(i&ki8 p etpostavi(i 'a su ti bosanski e'ovni&i bi(i neka v sta ustika(ni/ bene'iktina&a* samo sto nema nikakve potv 'e o 'je(atnosti bene'iktina&a u Bosni$@< :jesenje je p onas(a je'na sav emena /isto i&a ka* Maja Miletic* koja je s/vati(a 'a je %aje'ni&ki %ivot muska a&a i %ena sto se spominje u 'ek(a a&iji ostatak anok s&anske p akse 1'vojni/ samostana1* koji su bi(i 'opusteni u e'u svetog Vasi(ija* osniva&a samostanske t a'i&ije u isto&nom k s&anstvu$F 76ek(a a&ija nije je'ina potv 'a takve p akse2 u sta ijoj (ite atu i* koja po&inje spisima pape Pija II$ i% !,$ sto(je&a* spominju se i neki %aba&eni samostani u Bosni u kojima %ive %ene sto 'vo e isposnike$8@1 Takvi/ je samostana bi(o u anoj 3e(tskoj & kvi* a nji/ovi su se &(anovi &esto na%iva(i &/ istiani$ 9 njima su mog(e obitavati &ije(e obite(ji* sto je 'ove(o 'o stanovitog po(i anja a%(ike i%me'ju samostanskog i (ai&kog %ivota$ 7Potpisni&i 'ek(a a&ije na Bi(inom po(ju obe&a(i su i 'a &e nositi p avi e'ovni&ki /abit kako bi se a%(ikova(i o' svjetovnjaka$8 Takvi su samostani &esto ig a(i u(ogu u (ai&kom ' ustvu /ospitia - bi(o kao sv atista %a putnike i(i bo(ni&e %a bo(esnike$ 79 'ek(a a&iju je uk(ju&ena i obave%a 'a &e se osnovati posebna g ob(ja %a putnike koji um u u samostanu$8 Vo'ite(j je /ospitiuma bio /ospita(a ius i(i* k a&e e&eno* /ospes2 gost$ A to je i 'os(ovno %na&enje titu(e gost koju pos(ije na(a%imo 'a je upot eb(javaju istaknuti p ipa'ni&i C kve bosanske$@" Sa' o'je'nom* je'nim u'a &em* mnogo toga sto je bi(o %agonetno u kasnijoj /isto ije C kve bosanske 'o(a%i na svoje mjesto$ 3ao sto se vi'i i% neko(iko kasniji/ i%vo a* osnovno je %na&enje ije&i 1k stjanin1 bi(o 1mona/12 s e'inom !,$ sto(je&a* na p imje * /e &eg Stjepan Vuk&i& spominje %namenitog &(ana C kve bosanske* gosta :a'ina* kao je'nog o' svoji/ 1mona/a1$#= * Nap osto nije pot ebno p i(ago'javati st uktu u C kve bosanske* kao sto je pokusao :a&ki* P ok ustovoj poste(ji bogumi(ske i(i kata ske /ije a /ije$ Posebne titu(e koje su osta(e %apisane potpuno o'gova aju e'ovni&koj st uktu i$ /oglavar cijele crkve na%ivao se 'je'2 nonnus* (atinska ije& koja to isto %na&i* upot eb(java(a se i u isto&nim i u %apa'nim e'ovima %a v /ovne p io e i(i opate$#! Osta(e 'vije titu(e sto se spominju u 'okumentima o'nosi(e su se na sta ije &(anove i(i s(u%benike u samostanima2 sta a& i st ojnik$ Te titu(e* kao i gost* nisu se me'jusobno isk(ju&iva(e) u / onikama misija u 6ub ovniku u !,$ sto(je&u spominju se 1'vanaest st ojnika uk(ju&iv i gosta :a'ina1 te 1nasi st ojni&i* sta a& Mis(jen i sta a& Bi(ko1$#@ F Nije ije& o +o ma(nom p avi(niku kao u e'u sv$ Bene'ikta* nego p ije o ni%u usta(jeni/ obi&aja u isto&noj manasti skoj t a'i&iji$ :ije& 1st ojnik1 ima jak p i%vuk %na&enja pos(u%ite(ja koji 'vo i goste) vje ojatno i ovo t eba 'a po'sjeti na ' ustvenu u(ogu samostanski/ /ospitia$ A(u%iju na to na(a%imo &ak i na natpisu na je'nom bosanskom g obu2 1Ov'je po&iva 'ob i &ovjek gost

Mis(jen %a koga je Ab a/am* kako je i e'* p ip avio svoje ve(iko gostop imstvo$1## Spominjanje Ab a/ama mo%'a je a(u%ija na 'va mjesta u Novom %avjetu g'je se navjestava 'a &e p ave'ni&i* pos(ije sm ti* sje'iti u% Ab a/ama kao njegovi gosti$#> A spominjanje 1 e'a1 uka%uje 'a se gosto(jubivost smat a(a bitnom 'u%nos&u u samostanima C kve bosanske$ I% mnogi/ 'okumenata sto se &uvaju u 'ub ova&kim a /ivima jasno p oi%(a%i 'a su bosanski samostani i 'a(je ig a(i va%nu u(ogu kao p eno&ista %a putnike i t gov&e2 v(aski su t gov&i &esto ostav(ja(i u njima svoju obu* a neki su samostani mo%'a bi(i i &a ina ni&e$#, 9 spisima se umjesto 1samostan1 govo i /i%a* sto mo%e %na&iti obi&na ku&a a(i i samostansku %'anje$ Na mnogim mjestima g'je su staja(e te /i%e 'aje se i% o&uvani/ imena mjesta %ak(ju&iti 'a je u% nji/ obi&no staja(a i & kva$#? 0i%e su vje ojatno bi(e sk omna %'anja u kojima su p ebiva(i i (ai&i* pa se %na&enje mo%'a 'onek(e %amuti(o* a(i ne t eba p etpostav(jati 'a su to bi(e obi&ne svjetovne ku&e u kakvima se o'vija(a 'je(atnost kata a u ; an&uskoj$#< Napos(jetku* jos je'na %na&ajka C kve bosanske 'o(a%i na svoje mjesto ako s/vatimo 'a je to bi(a e'ovni&ka o gani%a&ija %asnovana po u%o u na e' svetog Vasi(ija i 'a je umnogome bi(a b(iska isto&nom p avos(avnom ust oju$ Te manasti e svetog Ba%i(ija* koji su se p ipoji(i :imokato(i&koj & kvi i koji su 7'ok se C kva bosanska nije ot&ijepi(a8 p i%nava(i v /ovnistvo :ima* vje ojatno su osnova(i (ju'i sto su p ipa'a(i isto&nja&koj t a'i&iji$ Nije nemogu&e 'a je 'o'i uspostav(jen p eko 6a(ma&ije) ve%a i%me'ju 'a(matinski/ g a'ova i Ca ig a'a* koja je bi(a sna%na u 'evetom sto(je&u* 'onije(a je mnoge bi%antske vje ske t a'i&ije tim g a'ovima u s e'njem vijeku* i%me'ju osta(og i ku(t neki/ isto&nja&ki/ sveta&a$#!! P ema je'noj teo iji* u&eni&i svetoga Ci i(a i Meto'a* ka' su se potk aj 'evetog sto(je&a v a&a(i i% Mo avske* nav ati(i su u Bosnu i uteme(ji(i u njoj samostanski po e'ak$#" P em'a nemamo nepos e'ni/ svje'o&anstava i% !=$ i !!$ sto(je&a* mo%emo p etpostaviti 'a su o' %avane neke ve%e sa & kvenim e'ovima u susje'nim %em(jama na istoku$ Iako je Bosna je'no i po( sto(je&e p ije toga* nakon asko(a na isto&nu i %apa'nu & kvu* p ipa(a :imskoj & kvi* i% 'ek(a a&ije !@=#$ go'ine jasno p oi%(a%i 'a su se u bosanskim samostanima o&uva(i neki obi&aji isto&ne & kve$ Nisu se* e&imo* ' %a(i b(ag'ana i posta p ema imskom ka(en'a u) to vje ojatno %na&i 'a su se s(u%i(i kakvim isto&nim ka(en'a om 7p ije nego nikakvim8$ I %aista* jos !>??$ go'ine* u opo u&i gosta :a'ina* mo%e se jasno a%ab ati 'a C kva bosanska s(avi b(ag'ane p ema isto&nom ka(en'a u* b(ag'ane koji nisu p i%nati na .apa'u$>= Ne %namo 'a (i je :im 'opustao 7mo%'a i jest8 upot ebu isto&ne (itu gije u Bosni u anom s e'njem vijeku* a(i %namo 'a se (itu gija s(u%i(a na s(avenskom je%iku* kao sto se s(u%i(a i u ve(ikom 'ije(u kato(i&ke 0 vatske* g'je je bi(a u upoupot eb(java 1g(ago(jaska1 ve %ija imske (itu gije$>! Je'an o' miste ija u s e'njovjekovnoj /isto ije Bosne jest i pitanje sto se 'ogo'i(o s kato(i&kim sve&eni&ima koji nisu bi(i e'ovni&i$ Mo%'a su se ma(o-po-ma(o i%gubi(i* iako je'an /isto i&a vje uje 'a je otk io t agove 1g(ago(jaskog1 sve&enstva u &itavom a%'ob(ju s e'njeg vijeka$>@ Sve&eni&i koji su govo i(i s(avenski u 'a(matinskim g a'ovima %na(i su jama&no i ta(ijanski i p os(i su p opisno teo(osko sko(ovanje na (atinskome$ A(i ve&ina oni/ sve&enika 7i u samostanima i i%van nji/8 koji su bi(i o'jeni i o' as(i u Bosni vje ojatno su govo i(i samo s(avenski i tesko 'a su im bi(a 'ostupna stan'a 'na 'je(a imokato(i&ke teo(ogije$ 9 onim a%'ob(jima ka' je Bosna bi(a o'sje&ena o' :imske & kve* %a&ije(o je bi(a %aista v (o i%o(ovana$ 3ao sto smo vi'je(i* Bosna je bi(a o'sje&ena o' &ent a(ne & kve o' s e'ine !#$ sto(je&a* ka' je sje'iste bosanske biskupije p emjesteno u S(avoniju koja je bi(a po' uga skom v(as&u* pa 'o s e'ine !>$ sto(je&a ka' su u Bosnu stig(i + anjev&i$

C kva bosanska vje ojatno je bi(a i%van kato(i&ke ju is'ik&ije jos o' t i'eseti/ go'ina !#$ sto(je&a* a kako je postupno ja&a(a svoju samosta(nost* %a&ije(o je mo a(a ka'-ta' nastupiti to&ka na kojoj je 'e +a&to 'os(o 'o asko(a s :imom$># .a ve&i 'io ovoga a%'ob(ja sto je t aja(o vise o' je'nog sto(je&a* imamo v (o ma(o po'ataka o C kvi bosanskoj$ O' osam'eseti/ go'ina !#$ sto(je&a spo e'no se spominju* u nebosanskim i%vo ima* bosanski 1/e eti&i1$ 3ako nika' nije 'os(o 'o +o ma(nog asko(a* mo%'a se taj i% a% s(obo'no upot eb(javao u smis(u 1si%matika1 a 'a u pitanju nisu bi(e 'okt ina ne a%(ike ve&i/ a%mje a$ 73a' se u kato(i&kim 'okumentima uistinu spominju 1si%mati&i1* on'a se to uvijek o'nosi na &(anove isto&ne p avos(avne & kve* koja je +o ma(no bi(a u asko(u s :imom$8 A mo%'a je bi(a ije& i o p avim /e eti&ima kakvi su bi(i s(je'beni&i 'ua(isti&kog k ivovje ja na 'a(matinskoj oba(i* koji su %a&ije(o posta(i 'je(atniji u Bosni ka' se je'nom Bosna i%vuk(a i% 'je(ok uga 'a(matinski/ kato(i&ki/ biskupa$ 6akako 'a je mogu&e 'a su neki 'ua(isti 'je(ova(i u Bosni$ Pitanje je samo ko(iko su utje&a(i na C kvu bosansku$ Postoji samo je'no svje'o&anstvo i% same Bosne koje* &ini se* potv 'juje 'a je taj utje&aj bio %aista ve(ik$ .ijec je o bosanskom rukopisu na slavenskom jeziku 7'va k atka ni%a o'govo a* i% mo(itvenika i &itata i% Ivanova Evan'e(ja8* koji vje no s(ije'i tekst kata skog itua(a %a koji se %na 'a se upot eb(javao u LIonu u !#$ sto(je&u$>> A(i taj itua( mo%emo na%vati /e eti&kim samo %ato sto mis(imo 'a je /e eti&kog po ijek(a$ Sa' %aj mu niposto nije /e eti&an2 u njemu nema ni&ega sto bi se p otivi(o mati&i kato(i&ke i(i isto&ne p avos(avne teo(ogije$ On se %ap avo sastoji* kao sto je uo&io 6 ago(jub 6 agoj(ovi&* o' o'(omaka i% (itu gije isto&ne p avos(avne & kve i onoga 'ije(a Ivanova Evan'e(ja sto se u P avos(avnoj & kvi &ita p i bogos(u%enju na 9sk s$ Isto je tako* na teme(ju (ingvisti&ke ana(i%e* %ak(ju&io 'a je taj itua( p vobitno s o&en u p avos(avnoj a /iepiskopiji u O/ i'u 7u Make'oniji8 najkasnije na po&etku !!$ sto(je&a - u v ijeme ka' kata i kao takvi nisu ni postoja(i$>, 9mjesto tv 'nje 'a bosanski tekst poti&e i% LIona* mnogo je a%bo itija p etpostavka 'a je (ionski tekst i%ve'en i% nekog anijeg isto&nog p avos(avnog i%vo nika$ Isti ovakav nau&ni p istup opov gnuo je i i'eju 'a je C kva bosanska usvoji(a 1kata ski1 ob e' b(agos(iv(janja* (om(jenja i 'ije(jenja k u/a svojev snu /e eti&ku p i&est$ .namo 'a su kata i %aista tako a'i(i u svojim ku&ama p ije je(a) u nekim anim 'okumentima spominje se kako 1sve&eni&i1 C kve bosanske &ine nesto s(i&no$>? A(i isto je tako bi(o uobi&ajeno u isto&nim manasti ima 'a se p ije %aje'ni&kog ob oka i%mo(i .cenas i 'a se b(agos(iv(je* (omi i 'ije(i k u/$>< 3a' su kato(i&i i%van Bosne 'o%na(i %a to* mo%'a su %aista p etpostavi(i 'a je ije& o /e eti&kom ob e'u$ A(i gotovo je sigu no 'a su up avo kata i kopi a(i 7'o'use* u svjetovnom ambijentu i p o%eti p avim /e eti&kim vje ovanjima8 je'an sta iji ne/e eti&ki isto&ni obi&aj$ Mo%e se na k aju p etpostaviti 'a su neki /e eti&i sto su bi(i po' utje&ajem 'ua(i%ma u toj egiji p o(a%no utje&a(i na C kvu bosansku %a 'ugi/ go'ina njene i%o(a&ije o' osta(i/ & kava$ A(i o' te sk omne p etpostavke t eba(o bi u masti i%vesti go(em skok 'a bi se stig(o 'o uvje enja 'a su 'ua(isti p eu%e(i C kvu bosansku u svoje uke* p eob a%i(i njenu e'ovni&ku /ije a /iju u kata sku svjetovnja&ku st uktu u i %amijeni(i ustika(nu a(i u biti p avovje nu k s&ansku teo(ogiju u a'ika(no /e eti&ki sistem vje ovanja$ Ve&ina o&uvani/ svje'o&anstava u sup otnosti je s takvom tv 'njom$ Katari i bogumili grozili su se od simbola kriza a kriz se pojavljuje u zaglavlju nekoliki+ dokumenata )rkve bosanske$ 3ata i i bogumi(i nisu p i%nava(i Sta i %avjet* a je'an o' sa&uvani/ bib(ijski/ nikopisa C kve bosanske sa' %i i 3njigu psa(ama$ 3ata i i bogumi(i nisu p i%nava(i misu* a u opo u&i gosta :a'ina i% ekom se %a/tjeva 'a se

o's(u%e mise %a njegovu 'usu$ 3ata i i bogumi(i bi(i su p otiv upot ebe & kveni/ g a'jevina* a ima va(jani/ 'oka%a 'a se C kva bosanska i 'a(je s(u%i(a samostanskim %'anjima u% koja su staja(e i & kve$ 3ata i i bogumi(i o' i&a(i su se vina i mesa* a u p vim otomanskim katasta skim knjigama u Bosni %abi(je%eno je 'a su neki k stjani posje'ova(i vinog a'e* a nema a%(oga vje ovati 'a su ika' bi(i vegeta ijan&i$ 7Poka%a(o se 'a je je'ini tobo%nji 'oka% koji je na to upu&ivao potekao o' pog esnog &itanja je'ne ije&i u opo u&i gosta :a'ina2 ta ije& ne g(asi m sni* nego m ski$8 3ata i i bogumi(i nisu p i%nava(i ka(en'a sveta&a* a u 'okumentima C kve bosanske* pa i u opo u&i gosta :a'ina* spominje se p os(av(janje neko(iko sveta&a$ I tako 'a(je$>Op&i %na&aj C kve bosanske bio je tako'je v (o a%(i&it o' onoga sto obi&no 'ovo'imo u ve%u s bogumi(ima i(i kata ima$ Te su /e eti&ke sekte bi(e asketske i pu itanske* sup otstav(jene bogatstvu i svjetovnoj mo&i & kava* i o' i&a(e su se %ema(jski/ 'oba a$ C kva bosanska u svom punom p o&vatu 7u !>$ i na po&etku !,$ sto(je&a8 posje'ova(a je ve(iku mo&* a njeni su ve(iko'ostojni&i potpisiva(i pove(je i obav(ja(i 'ip(omatske misije$ 3 a(jevi kao sto su Stjepan 3ot omani& i Tv tko* iako nisu bi(i p ipa'ni&i C kve bosanske* o' %ava(i su s njom p ijate(jske o'nose) &ini se 'a su i neke ve(ike p(emi&ke po o'i&e p ipa'a(e toj & kvi$>" Najpo%natiji ve(iko'ostojnik C kve bosanske gost :a'in bio je sta iji savjetnik /e &ega Stjepana Vuk&i&a i o&ito je i sam bio bogatas2 u opo u&i je ostavio ,=== 'ukata u gotovini* konje* s eb ne i %(atne tanju e* 1p(ast uk asen k %nom i %(atom1 i 1& veni p(ast o' svi(e sa seste ost ukim nitima uk asen k %nom i samu ovinom a sto mi ga je po'a io 5ospo'a 3 a(j Matijas1$,= To je %aista 'a(eko o' oni/ sk omni/ p vi/ kata a koji su sami o sebi govo i(i 'a su patipe is C/ isti - 3 istovi si omas&i$ 3a' su je'nom + anjev&i %asuka(i ukave u Bosni s e'inom !>$ sto(je&a* :imokato(i&ka se & kva u/vati(a u kosta& sa C kvom bosanskom$ Imamo neko(iko i%vjestaja o nep ijate(jstvu 1/e etika1 sp am + anjeva&a2 p ema je'noj po%natoj p i&i o ene gi&nom + anjeva&kom vika u (akovu Markijskome koja je nave'ena u postupku %a njegovu kanoni%a&iju !?="$ go'ine* 1/e eti&i1 su otpi(i(i noge p opovje'aoni&e u samostanskoj & kvi u Visokom 'ok je on s nje p opovije'ao$ 7.au%v at je on p ok(eo k iv&e pa su se svi nji/ovi potom&i o'i(i s 'e+ektnim nogama$8,! Na %a(ost* nije sa&uvan nije'an + anjeva&ki i%vjestaj o vje ovanjima p ipa'nika C kve bosanske$ Je'an %a/tjev %a upute + anjeva&kog vika a u Bosni ponukao je papu 'a mu o'ma/ potanko o'govo i pos(ani&om u kojoj se spominju /e eti&i* si%mati&i i nep opisno %a e'jeni sve&eni&i* a(i nema ni ije&i o 'ua(isti&kim vje ovanjima$,@ Ipak* kato(i&i su u Ita(iji opet p i&a(i o Bosni kao o mjestu punom 1/e etika1 p i(i&no neo' e'jene v ste$ Na%iv 1pata en1* koji se obi&no upot eb(javao kao op&a etiketa %a C kvu bosansku u i%vjestajima sto su p isti%a(i p eko 6ub ovnika i ' ugi/ 'a(matinski/ g a'ova* %a&ije(o je bu'io sje&anje na kata ske k ivovje nike u sjeve noj Ita(iji$ A nag(o si enje + anjeva&ke vika ije u Bosni %na&i(o je* kao sto smo vi'je(i* 'a se i kojekakvi isto&noev opski /e eti&i mogu o%na&iti kao 1bosanski1$ 9 'okumentu koji je !#<@$ go'ine potpisao papa 5 gu JI$ %a/tijeva se /itno p eob a&anje 1nevje nika1 u Bosni* posebno oni/ koji %ive u T ansi(vaniji) u je'nom ' ugom kato(i&kom spisu nab ajaju se %ab(u'e /usita koji %ive u 1Mo('aviji1 7Mo avskoj48 i %av sava ovako2 1ovo je k aj k atkog p eg(e'a sastav(jenog p otiv %ab(u'a i /e eti&ki/ postavki 3 a(jevine Bosne1$,# 9 ovom kontekstu mo amo g(e'ati na ta(ijanske 'okumente i% toga a%'ob(ja u kojima se spominju kata i i(i 'ua(i%am u Bosni$ .agonetno svje'o&anstvo p e'stav(ja inkvi%i&ijski i%vjestaj i% !#-<$ go'ine u To inu* koji sa' %i p i%nanje 7i%nu'jeno mu&enjem8 5ia&oma Be&/a 'a je stupio u kata sku sektu u p(aninama %apa'no o' To ina$ :ekao je 'a je je'an &(an te sekte bio i% 1S&(avonije1* a 'a je neko(iko &(anova

Ta(ijana putova(o u 1Bosnu1 'a on'je usav se svoje po%navanje kata skog nauka$ Be&/ je tv 'io 'a je i on 'obio nova& 'a tamo otputuje* a(i 'a se nije mogao otisnuti p eko mo a %bog (osi/ v emenski/ p i(ika$,> Spominjanje 1S&(avonije1 upu&uje na ve%u s 'ua(isti&kom t a'i&ijom na 'a(matinskoj oba(i$ Nije tesko %amis(iti Ta(ijane 'a su putova(i onamo 7g'je se ta(ijanski uve(ike govo io8 a'i vje ski/ uputa* a ne&e biti na o'met p isjetiti se 'a je u to v ijeme ve(ik 'io p imo ja p ipa'ao bosanskom k a(jevstvu* a(i je mnogo te%e povje ovati 'a su putova(i u 'a(eku unut asnjost Bosne g'je se govo io samo je'an je%ik$ Osim toga* Be&/ova p i&a o tome kako je %e(io otputovati onamo a(i mu to nije pos(o %a ukom* %vu&i ipak nekako nategnuto* poput p i%nanja na su'jenju vjesti&ama* ka' su optu%ene tv 'i(e 'a se vjesti&e sastaju i 'a su i one bi(a po%vane na takav skup* a(i 'a su pukim s(u&ajem bi(e sp ije&ene spasavaju&i se tako o' i%ika 'a puste masti na vo(ju$ Isto je tako tesko povje ovati popisima 1%ab(u'a bosanski/ /e etika1* koje su sastav(ja(i + anjev&i u Ita(iji potk aj !>$ sto(je&a i koji su p ika%iva(i Bosan&e kao tv 'oko ne 'ua(iste kata skog i(i bogumi(skog tipa$ Je'an o' ti/ popisa po&inje ovako2 1P vo* 'a postoje 'va boga i 'a je ve&i bog stvo io sve 'u/ovne i nevi'(jive stva i* a manji bog* Lu&i+e * sve tje(esne i vi'(jive stva i$1 Na'a(je se o'ba&uju Sta i %avjet* misa* & kvene g a'jevine i s(ike* a 1napose k i%1$,, To je mo%'a mog(o v ije'iti %a neku ma(u sektu 1s&(avonski/1 i(i 1'a(matinski/1 /e etika* a(i* kao sto smo vi'je(i* ima va(jani/ a%(oga vje ovati 'a to nije bio istinit i%vjestaj o C kvi bosanskoj$ .ap avo se ti popisi 1%ab(u'a1 tako 'ob o s(a%u s kata skim mo'e(om 'a se name&e p i(i&no o&ito objasnjenje2 ka' je o' ta(ijanski/ k(e ika %at a%eno 'a i%nesu ana(i%e i(i opov gnu&a 1pata enski/1 %ab(u'a* oni bi je'nostavno pot a%i(i u svojim knji%ni&ama t aktate napisane p otiv 1pata ena1 7' ugim ije&ima* ta(ijanski/ kata a8 i najpos(ije s o&i(i p eg(e' kata ski/ vje ovanja$,? S(i&ne se sumnje neminovno jav(jaju i ka' je ije& o sistematskim popisu 1mani/ejski/1 %ab(u'a koji/ su se mo a(a o' e&i t i bosanska p(emi&a na %a/tjev inkvi%ito a* (uana de Tor4uemade* !>?!$ go'ine u :imu$ Isto je tako upitna i sva osnova nena'ane p ova(e papinski/ pog 'a na a&un 1mani/eja&a1 u Bosni u &et 'esetim i pe'esetim go'inama !,$ sto(je&a$,< 9 &et 'esetim go'inama *ranjevacka je o*enziva 7kao sto smo vi'je(i u p et/o'nom pog(av(ju8 bi(a ve& u punom %ama/u$ Neg'je p e' p o(je&e !>,#$ go'ine 'je' i(i g(ava C kve bosanske napustio je te ito ij same Bosne i pot a%io uto&iste ko' /e &ega Stjepana Vuk&i&a$ Nesto kasnije te iste go'ine* su'e&i po pismu pat ija /a 5enna'iosa II$ u Ca ig a'u* 'je' je p esao na p avos(avnu vje u$,F Ako je taj po'atak ta&an* va(ja p etpostaviti 'a je C kva bosanska bi(a ve& %natno os(ab(jena tim 'je'ovim postupkom* jos p ije nego sto je k a(j Tomas !>,"$ go'ine po&eo s(u%beno p ogoniti C kvu bosansku$ 6os(o je 'o ost og na'metanja i%me'ju Katolicke i /ravoslavne crkve oko toga koja &e o' nji/ 'vije p imiti po' svoje ok i(je vise bivsi/ p ipa'nika C kve bosanske$ Je'an je + anjeva& %apisao 'a su mnogi 1/e eti&i1 p es(i na kato(i&ku vje u* a(i 'a im je episkop S ba 71:as&iano um12 %ite(ja :aske8 %ab anio 'a se pomi e s :imom$," Posto je p i'obio bosanskog 'je'a na svoju st anu* mo%'a je a&unao 'a i on ima p avo na svoje sta'o4 Stoga je ak&ija koju je p e'u%eo !>,"$ go'ine k a(j Tomas vje ojatno ima(a %a &i(j sp ije&iti 'a(jnji o'(jev vje nika u k i(o P avos(avne & kve$ /risilno preobracanje @=== k stjana i o'(a%ak &et 'eseto i&e najtv 'oko niji/ u 0e &egovinu %a&ije(o su s(omi(i ki&mu C kvi bosanskoj$ P em'a ne %namo ta&an b oj nji/ovi/ samostana* jama&no je ije& o g(avnini C kve bosanske$ 3a' je !>??$ go'ine gost :a'in pismeno %at a%io o' M(e&ana o'ob enje 'a se sk(oni u M(etke ako ga Tu &i natje aju u bijeg* %apitao je usput 'a (i mo%e povesti sa sobom i pe'eset-

se%'eset &(anova svoje sekte$ To je vje ojatno bio ukupan b oj p eosta(i/ p ipa'nika C kve* uk(ju&uju&i tu i onu &et 'eseto i&u najtv 'oko niji/$?= Sto se ti&e obi&ni/* (ai&ki/ &(anova* mogu&e je 'a i/ C kva bosanska nika' nije mnogo ima(a* je kao posve e'ovni&ki ust ojena o gani%a&ija nije ima(a pot ebnu te ito ija(nu st uktu u %upa$ Osim toga* ko(iki go' bio b oj (ai&ki/ p ipa'nika u 'oba njena p o&vata* taj je b oj mo ao %natno opasti %a vise o' je'nog sto(je&a kato(i&kog p o%e(iti%ma potpomognutog ' %avom$ Stoga se cini da se u vrijeme kad su Turci preuzeli vlast )rkva bosanska bila vec raspala i stvarno ugasila $ 9 otomanskim katasta skim knjigama u Bosni %a !,$ i !?$ sto(je&e* u kojima su (ju'i a%v stani po vje skoj p ipa'nosti* neki su bi(i uneseni i kao k istian 7nasup ot uobi&ajenoj ije&i %a k s&ane* geb i(i kGK * sto %na&i nevje nik* kojom bija/u o%na&eni i kato(i&i i p avos(avni8$ 9 p vim takvim knjigama nave'ena su 'va-t i &itava se(a kao k istian* a(i je nji/ov ukupan b oj ne%natan2 u svom tom a%'ob(ju pojav(juje se manje o' <== takvi/ poje'ina&a$?! 0isto i&a koji je p ou&io tu g a'u 7i koji je p istasa 1bogumi(ske1 teo ije8 ' %i 'a su ti k istiani samo 1i%ab ani&i1 C kve bosanske* a 'a su obi&ni &(anovi nave'eni po' o%nakom geb i(i ka+i $ Ipak* ne&e biti 'a ima p avo$ Tu &i su tu navo'i(i samo vje sku p ipa'nost2 mus(iman* .i'ov* nevje nik i k istian$?@ 9 &ije(om a%'ob(ju o' !>?-$ go'ine 7p ve katasta ske knjige8 'o potk aj !?$ sto(je&a samo 'va imena nose titu(u gost$ :ek(o bi se 'a je na taj na&in o&uvan si&usan ostatak t a'i&ije o' %avaju&i se nas(je'ivanjem %a e'jenja u sti(u 1sam svoj majsto 1$ Je'an kato(i&ki sve&enik* A(bana& Pete Masa e&/i* koji je obisao Bosnu u 'va'esetim go'inama !<$ sto(je&a* spominje u svom i%vjestaju 1pata ene1 koji %ive be% p avi/ sve&enika i sak amenata* 1sa sve&enikom koga je i%ab ao sam na o'* be% ikakva %a e'jenja1$?# A(i &ak se i taj ostatak napokon %at o ne ostav(jaju&i %a sobom nista 'o nepou%'ana skupnog sje&anja* na o'ne /isto ije i mitova$

> :AT I OTOMANS3I PO:E6A3 !>?#$-!?=?$ Tu ska je vojska v (o b %o osvoji(a 3 a(jevstvo Bosnu na po&etku (jeta !>?#$ go'ine$ Ota'a je s e'isnji 'io sta e Banovine Bosne* %aje'no s upo istem koje su Tu &i ve& bi(i uspostavi(i u k aju oko Sa ajeva* ostao po' sta(nom tu skom v(as&u* iako su Osman(ije iste jeseni povuk(e o'at(e g(avninu svoji/ o u%ani/ snaga$ Me'jutim* ono sto je tu ska vojska bi(a osvoji(a u sjeve noj po(ovi&i Bosne ub %o je opet p eoteo uga ski k a(j Matijas 3o vin$ Janji&a s pskog po ijek(a* &ija se autobiog a+ija o&uva(a 'o 'anasnji/ 'ana* ostav(jen je bio sa svega osam (ju'i 'a b ani tv 'javu 2vecaj ne'a(eko o' Jaj&a$ Cim se su(tan povukao* uga ske su je'ini&e opsje(e i .ve&aj i Jaj&e* pa su se posa'e napos(jetku p e'a(e$! 3 a(j Matijas osnovao je novu 1banovinu1 Bosnu po' uga skom v(as&u na tim sjeve nim te ito ijima* a go'ine !><!$ 'o'ije(io je banu nas(ov 1k a(ja Bosne1$ P em'a se to 1k a(jevstvo1 ub %o %natno smanji(o po' tu skim na(etima* to %o koji je p eostao o'o(ijevao je jos vise o' -= go'ina$ Me'jutim* u 'va'esetim go'inama !?$ sto(je&a g a' Jaj&e bio je gotovo nep estano po' tu skom opsa'om* a / anu mu je 'ostav(jao o u%ani konvoj i% uga ske S(avonije svega &eti i puta na go'inu$@ Tu &i su napokon osvoji(i Jaj&e !,@<$* posto su p et/o'ne go'ine bi(i potuk(i uga sku vojsku u su'bonosnoj bi&i na Mo+ackom polju$ Sve manji to %o 0e &egovine tako'je je o'o(ijevao Osman(ijama i pos(ije !>?#$ go'ine$ 0e &eg Stjepan Vuk&i& 3osa&a uspio je i%nova %a'obiti svoj te ito ij potk aj te go'ine* a(i su Tu &i ve&i 'io ponovo %au%e(i nakon 'vije go'ine2 /e &eg se mo ao sk(oniti u utv 'jenu (uku Novi 7koja je pos(ije p eimenovana u 0e &eg-Novi8* g'je je i um o !>??$ go'ine$# Njegov ' ugi sin V(ato'b anioko* koji je nas(ije'io o' njega titu(u /e &ega* u&inio je sve sto je mogao 'a osigu a uga sku i m(eta&ku pomo& ne bi (i o'b anio p eosta(i te ito ij$ A(i na k aju se samo %ap(eo u 'a(jnje sukobe s ' ugima* 6ub ov&anima i (oka(nim p(emi&ima$ 9 se'am'esetim go'inama !,$ sto(je&a p(a&ao je 'anak Osman(ijama* a !>-!$ i !>-@$ go'ine tu ska je vojska %au%e(a i pos(je'nje tv 'jave na /e &egova&kom t(u$> I% svi/ se ovi/ 'oga'jaja vi'i 'a Otomansko Ca stvo bijase st a/ovita i v (o 'je(otvo na vojna masine ija$ .a v(a'avine Me+meda 55$ 7!>,!-!>-!8 us(ije'io je i%van e'an ni% osvajanja i i%a%ova susje'nim si(ama2 postoje !>,#$ go'ine osvojio Ca ig a'* p o'u%io je 'a(je i %au%eo sjeve nu S biju* 'ije(ove Ana'o(ije* V(aske* Bosne i 0e &egovine* po a%io m(eta&ku vojsku u 5 &koj* upao u Mo('aviju i 9ga sku* opsje'ao otok :o'os i sp emao se na ve(iku inva%iju Ita(ije ka' je um o$ Njegov nas(je'nik Bajezid 55$ 7!>-!-!,!@8 vise se posvetio s e'jivanju &a stva* a(i je sveje'no atovao s Mo('avijom* Po(jskom* 9ga skom i M(e&ima$ Sulejman Velicanstveni 7!,@=-!,??8 ponovo je u'a io na sjeve o%apa'2 u p vi/ !# go'ina svoje v(a'avine sveo je ve&i 'io 9ga ske na status va%a(nog te ito ija i samo sto nije osvojio Be&$ Mi ovni ugovo koji je !,##$ go'ine sk(opio s Aust ijom o%na&ava po&etak 'ugog a%'ob(ja g'jeka' k vavog a(i ug(avnom stati&nog su&e(javanja otomanske i /absbu ske &a evine) 'o k aja tog sto(je&a obje st ane i%g a'i(e su je'na nasup ot ' ugoj pog ani&nu %onu koju je &uva(a m e%a utv 'a i atobo ni/ se(jaka kojima se samo 'onek(e mog(o v(a'ati$, Spo a'i&ni p(ja&kaski upa'i posta(i su no ma(na stva * a(i vojna aktivnost na bosanskoj g ani&i biva(a je inten%ivnija ka' go' bi su(tan poveo at si i/ a%mje a p otiv 0absbu gova&a - kao sto je* na p imje * bi(o %a Su(ejmanova pos(je'njeg po/o'a na 9ga sku !,??$ go'ine$ Pos(je'nji ve(iki otomansko-/absbu ski at* koji se vo'io o' !,"#$ 'o !?=?$ go'ine* %ap avo su

i%a%va(i ok saji sto su i/ %apo'je(e (oka(ne snage na sjeve o%apa'noj g ani&i Bosne2 Tu &i su bi(i ote(i o' 0absbu gova&a va%nu tv 'javu Bi/a& !,"@$ go'ine* a(i je s(je'e&e go'ine bosanski pasa 'o%ivio neugo'no i%nena'enje 'ok je opsje'ao nep ijate(jsko upo iste Sisak - bio je tesko po a%en$ 9 p vom ve(ikom ob a&unu u s(je'e&em atu Osman(ije su nanije(e te%ak po a% /absbu skoj vojs&i u Me%Hke es%tesu !,"?$ go'ine$ Nakon toga su uspje(i u&v stiti svoju v(ast u ve&em 'ije(u 9ga ske %a i'u&i/ osam'esetak go'ina$? &tomansko je )arstvo* 'ok nije po&e(o %aostajati i p opa'ati - sto bijase p o&es koji je po&eo s e'inom !?$ sto(je&a - bi(o u svojoj biti vojna o gani%a&ija$ Te%i(o je %a p(ja&kom i ubi anjem 'anka* a up avni je sistem imao %a &i(j 'a mu osigu ava 'vije stva i2 (ju'stvo kojim &e vo'iti atove* i nova& kojim &e p(a&ati te (ju'e$ &ruzane snage 'ije(i(e su se na 'vije osnovne katego ije$ Postoja(a je regularna vojska koju je 'i ektno p(a&a(a otomanska ' %ava* a sastoja(a se o' janjicara 7 egu(a ne pjesa'ije8 i sta(no placene konjice po%natog po' na%ivom 1spa/ije Po te1$ 71Po ta1 bijase t a'i&iona(no ime &a ske v(a'e u Istambu(u$8 S ' uge st ane* postoja(a je i )eudalna konjica2 vojni&i na konjima koji su obav(ja(i svoju vojnu obave%u a'i posje'a sto su i/ 'obi(i o' ' %ave$ 7:ije& 1spa/ija1 sama po sebi o%na&ava taj tip +eu'a(nog %em(joposje'nika$8 Te 'vije katego ije vojnika %aje'no tvo i(e su go(eme a mije koje su vo'i(e poje'ine atove o' anog p o(je&a 'o kasne jeseni$ Cinjeni&a 'a se vojska mo a(a svaki put okup(jati oko Istambu(a i ma si ati 'o pe i+e ije &a stva postav(ja(a je o' e'jeno geog a+sko og ani&enje 7kao sto su poka%a(i atni po/o'i Su(ejmana Ve(i&anstvenog na 9ga sku8 na ekspan%iju &a evine$ A(i* bi(o je i a%ni/ pomo&ni/ snaga koje su ig a(e va%niju u(ogu u pog ani&nim ob(astima kao sto je Bosna* g'je je bi(a pot ebna vojna aktivnost tokom &ije(e go'ine$ To su bi(i tako%vani azapi* neka v sta g a'ske mi(i&ije koja je sa&injava(a posa'e tv 'java i 'je(ova(a kao pog ani&na pjesa'ija* i delije ili akindzije * neka v sta ne egu(a ne (ake konji&e stoje upa'a(o a'i p(ja&ke na nep ijate(jski te ito ij$ Svi su ti vojni&i bi(i mus(imani2 p ipa'ni&i poko eni/ na o'a ug(avnom nisu smje(i nositi o u%je$ Me'jutim* %a neke posebne namjene* napose u pog ani&nim po' u&jima u Bosni* ko isti(e su se i (oka(ne k s&anske snage2 kao &uva i &esta i p evoja* 'obav(ja&i konja i na'asve kao neka v sta opasnog te ito ija(nog p(ja&kaskog pjesaka po%natog po' na%ivom vojnuk ili martoloz$! O njima &e biti vise ije&i u pog(av(ju o bosanskim Srbima$ Janji&a ska vojska* %aje'no sa sistemom p(a&anja 'anka u 'je&a&ima 7po%natom po' tu skom ije&ju 'evoi me AdevsirmaA2 1skup(janje18 kojim se ona popunjava(a* bijase najva%niji na&in na koji su se (ju'i i% k s&anske Ev ope nova&i(i u masine iju osman(ijske ' %ave$ 9 !,$ i !?$ sto(je&u* ka' je sistem 'evsi me bio u punom %ama/u* skup(ja(i su se u a%(i&itim a(i &estim v emenskim a%ma&ima po se(ima k s&anske Ev ope 'je&a&i i o'vo'i(i u Istambu($ On'je su i/ p eob a&a(i na is(am i vje%ba(i %a janji&a ske je'ini&e* i(i %a su(tanovu (i&nu pos(ugu* i(i %a s(u%benike u a%nim ' %avnim minista stvima$- 7Sva su ' %avna minista stva bi(a u stva i og an&i &a ske po o'i&e$8 Visoki s(u%beni&i u otomanskoj ' %avnoj up avi ima(i su tako'je ve(ik b oj takvi/ (ju'i %apos(eni/ u svojim ku&ama2 je'an o' nji/ koji je um o u Istambu(u !,,<$ go'ine posje'ovao je !,? obova* o' koji/ su pe'eset 'voje bi(i Bosan&i* a p etpostav(ja se 'a su svi sakup(jeni nekom v stom p ivatne 'evsi me* mo%'a &ak i na 'ob ovo(jnoj ba%i$" Iako je otimanje 'je&e bi(o u stva i be%'usan postupak* p u%a(o je o&ite p e'nosti ne samo 'je&a&ima 7o' koji/ su mnogi pos(ije postaja(i ve(ike pase i ve%i i8 nego i nji/ovim po o'i&ama s kojima su kasnije mog(i obnoviti ve%u$ 'inastija Sokollu 7Soko(ovi&a8 u Istambu(u* koja je 'a(a ni% ve(iki/ ve%i a* nije i%gubi(a ve%u sa svojom

s pskom po o'i&om u Bosni i ko isti(a se svojim utje&ajem 'a %astiti p obitke S pske p avos(avne & kve$ 9 !?$ i !<$ sto(je&u bi(o je ukupno 'evet ve(iki/ ve%i a bosanskog po ijek(a* a ve& o' !>--$ go'ine Bosan&i su v a&ani u Bosnu 'a njome up av(jaju$!= P em'a su k s&anski o'ite(ji ka'ika' po'mi&iva(i svoje mus(imanske susje'e 'a %amijene k s&anske 'je&ake svojom jos neob e%anom 'je&om* bi(o je i sup otni/ s(u&ajeva* 'a su o'ite(ji obiju vje a po'mi&iva(i s(u%benike 'a im u%mu o'jenu 'je&u$ 6akako 'a su p e'nosti tog sistema bi(e jasne bosanskim mus(imanima* koji su !,!,$ go'ine sk(opi(i poseban spo a%um 'a se po !=== nji/ove 'je&e sa(je go'isnje u u&i(ista &a ske pa(a&e$DD Sistem e'ovne 'evsi me ukinut je neg'je u p voj po(ovi&i !<$ sto(je&a$ 9 se%'esetim go'inama toga sto(je&a* ka' je eng(eski 'ip(omat Pau( :I&aut pisao svoje k(asi&no 'je(o o Otomanskom Ca stvu* 'evsi ma je ve& bi(a 1potpuno pa(a u %abo av1$!@ A(i utje&aj je te institu&ije bio go(em$ Najmanje @== === 'je&e s Ba(kana bi(o je p os(o k o% taj sistem u ona 'va sto(je&a ko(iko je postojao$!# Bu'u&i 'a su ve(ika ve&ina te 'je&e bi(i S(aveni* je%ik kojim su u Bosni govo i(i Bosnja&i* S bi* 0 vati 7sa svojim susje'om* buga skim* s kojim se u%ajamno p i(i&no 'ob o a%umiju8 usa'jen je bio u samo s &e otomanske ' %ave$ Je'an %apa'ni komentato %abi(je%io je !,",$ go'ine 'a je 1s(avenski je%ik1 bio t e&i po %astup(jenosti u &a stvu 7i%a tu skog i a apskog8* %ato sto je bio je%ik janji&a a$ A je'an je ' ugi p omat a& !??=$ go'ine %apa%io 'a se 1tu ski je%ik gotovo i ne &uje na su(tanovu 'vo u1 %ato sto su 1sav 'vo i ve&ina ve(ikasa1 - 1otpa'ni&i1 i% %ema(ja u kojima se govo e s(avenski je%i&i$!> Taj je sistem imao jos je'nu va%nu ' ustvenu i po(iti&ku pos(je'i&u2 stvo io je k(asu mo&ni/ ' %avni/ s(u%benika i nji/ovi/ potomaka koji su 'o(a%i(i u sukob s +eu'a(no-vojnim spa/ijama i ma(o-poma(o p isvoji(i nji/ovu %em(ju ub %avaju&i p o&es u'a(javanja o' +eu'a(nog 'avanja %em(je u %akup u smje a p ivatni/ posje'a i otkupa o' ' %ave p ava na ubi anje po e%a$ Stoga je Stan+o ' S/aC napisao2 1u stva i je to bio t ijum+ ba(kanskog e(ementa u otomanskoj v(a'aju&oj k(asi %a/va(juju&i sistemu 'evsi me* sto je 'ove(o 'o s(oma +inan&ijskog i a'minist ativnog apa ata Osman(ija i i%a%va(o kasniju p opast sveko(ikog &a stva$1!, Bosni je o' samog po&etka bio nametnut otomanski +eu'a(ni po e'ak$ Postoja(e su 'vije osnovne v ste posje'a koji je spa/ija mogao 'obiti o' ' %ave2 ve&a v sta %va(a se zijamet* a manja timar* koji je bio u posje'u tima iota$ 7T e&a i najve&a v sta po%nata po' na%ivom has 'o'je(jiva(a se samo najva%nijim pok ajinskim namjesni&ima i &(anovima su(tanove po o'i&e$8 Taj sistem* op&enito po%nat po' na%ivom timarski sistem* bijase st ogo vojno3 )eudalan2 %akup je ovisio o vojnoj s(u%bi* %em(ja je ostaja(a u v(asnistvu su(tanovu* a tima iotovi nas(je'ni&i nisu po %akonu mog(i nas(ije'iti tima 7iako su ga u p aksi obi&no nas(je'iva(i8$ .akupni&i ti/ posje'a mo a(i su se o'a%ivati s o u%jem i konjima svakom po%ivu na vojnu 'u%nost) isto su tako mo a(i 'ovo'iti i u%' %avati i ' uge vojnike u up avnom a%mje u sa svojim p i/o'ima$!? Okup(ja(i su se %a at p ema vojnom ok ugu u kojem su p ebiva(i 7san'%aku* sto na tu skome 'os(ov&e %na&i 1%astava18* a %apovje'nik im je bio san'%ak-beg* sto je bio najni%i vojni &in koji je imao p avo na titu(u pase$ Bu'u&i 'a su tima ioti &esto bi(i po sest 'o 'evet mjese&i go'isnje na vojnoj 'u%nosti* nji/ov %akup nije mo ao p evise opte e&ivati se(jake 7k s&ane i(i mus(imane8 koji su im ob a'jiva(i %em(ju$ Se(ja&i su p(a&a(i 'esetinu u natu i* sto je mog(o i%nositi i%me'ju je'ne 'esetine i &etv tine nji/ove (jetine* i jos neko(iko manji/ 'a%bina) isto su tako bi(i 'u%ni obav(jati jos neke pos(ove %a tima iota* iako to nisu bi(i tako teski pos(ovi kakve su obav(ja(i kmetovi u ve&ini ' ugi/ ev opski/ +eu'a(ni/ %ema(ja$ Osim toga* p(a&a(i su go'isnju %em(ja inu 7/a a&* koji se pos(ije stopio s g(ava inom %vanom

dzizja8 su(tanu$ Nji/ov se osnovni p avni po(o%aj sastojao u po(o%aju %akupnika koji nema p avo na samu %em(ju nego samo na njeno ko istenje 7to su p avo nji/ova 'je&a mog(a nas(ije'iti8$ Oni su to p avo mog(i i p o'ati i teo etski su se mog(i i p ese(iti* iako su tima ioti* na avno* nastoja(i 'a i/ u tome sp ije&e$!< Op&enito* tima iot nije u p avnom smis(u mogao nista vise %a/tijevati o' svoji/ se(jaka nego 'a mu p(a&aju 'esetinu i osta(e 'a%bine* i 'a ga s(usaju ka' go' nastupa kao ' %avni s(u%benik2 nije imao one p avosu'ne ov(asti kakve su ima(a v(aste(a u %apa'noj Ev opi$ 6akako 'a &e se ti uvjeti pos(ije p omijeniti* u onoj mje i u kojoj +eu'a(ni po e'ak bu'e p opa'ao$ A(i u po&etku je se(jak na tima skom posje'u %a&ije(o bo(je %ivio nego sto je %ivio u +eu'a(noj Bosni p ije 'o(aska Osman(ija - pogotovo uo&i same tu ske naje%'e* ka' je stanovnistvo po'nosi(o 'o'atni +inan&ijski te et i a'i o'b ane Bosne o' Tu aka i a'i p(a&anja 'anka Tu &ima 'a i/ ostave na mi u$ 9 je'nom o' svoji/ pos(je'nji/ ape(a p ije p e'aje* k a(j Stjepan Tomasevi& napisao je2 1Tu &i$$$ poka%uju 'ob o/otnost sp am se(jaka$ Obe&avaju im 'a &e svi oni koji p ije'ju na nji/ovu st anu stva i s(obo'ni i mi(ostivo i/ 'o&ekuju$$$ Ovakvim &e po'va(ama (ako navesti (ju'e 'a me napuste$1!- Te 1po'va(e1 nisu u svemu bi(e puke opsjene$ A oni se(ja&i koji bi se p eob ati(i na is(am mog(i su ste&i povo(jnije uvjete %akupa %em(je - 'a bu'u punop avni v(asni&i ma(og posje'a i(i ci*tluka* obi&no o' pet 'o 'eset /ekta a %em(je$!" 6akako 'a je u otomanskoj ' %avi bi(o p obita&no biti mus(iman$ Ipak bismo pog esno s/vati(i Otomansko Ca stvo ka' bismo p etpostavi(i - kao sto se jos p etpostav(ja u mnogim stan'a 'nim 'je(ima - 'a je to &a stvo bi(o st ogo ust ojeno na vje skim osnovama* 'a je bi(o apso(utno po'ije(jeno s je'ne st ane na v(a'aju&u k(asu mus(imana a s ' uge st ane na po'ani&ku k(asu nevje nika* koji su bi(i a%v stani p ema miletu 7vje i8 kojem su p ipa'a(i$ Ca stvo je tek u potonjim go'inama posta(o takvo* a u p vom a%'ob(ju tu ske v(a'avine na Ba(kanu po'je(a nije bi(a to(iko k uta$ 5(avna a%(ika nije bi(a i%me'ju mus(imana i nevje nika* nego i%me'ju Osman(ija 7sto &e e&i sveko(ike vojno-up avne k(ase u koju su (ju'i mog(i u&i ako su p i/vati(i osman(ijske na%o e i osman(ijska p avi(a ponasanja8 i aje$ A apska ije& i% 3u Dana 1 aja1 71jato1 i(i 1sta'o18 bi(a je op&a ije& %a sav po'ani&ki na o'2 i mus(imani su mog(i biti aja* pogotovo ako su* kao A api* poka%iva(i %na&ajke neosman(ijske ku(tu e$ Osnovni osman(ijski p avni sistem nije ovisio o is(amskom svetom %akonu nego je p oistje&ao i% vo(je su(tanove* pa je &esto potv 'jivao svojim auto itetom (oka(ne %akone i pov(asti&e i samo se po' a%umijeva(o 'a nije u sukobu sa svetim %akonom i(i se ijatom$ Tek se postupno* u !?$ i !<$ sto(je&u* is(am bo(je stopio s na&e(ima osman(ijstva$ 3a' su Tu &i osvoji(i Bosnu* pa i u s(je'e&i/ neko(iko na astaja* i k s&anin je mogao postati spa/ija i 'obiti o' ' %ave tima * a 'a se nije mo ao o' e&i svoje k s&anske vje e2 je'ino sto se o' njega %a/tijeva(o bijase osvje'o&ena p iv %enost osman(ijskoj ' %avi i p i/va&anje njeni/ %akona i obi&aja$@= 5ako su Bosnom vladali muslimani tesko da bi se ona mogla nazvati islamskom drzavom% Nije bila drzavna politika preobracati ljude na islam ili i+ siliti da se ponasaju kao muslimani6 drzavna je politika jedino bila da drzi zemlju pod vlascu i da izvlaci iz nje novac ljudstvo i *eudalne pri+ode kako bi mogla zadovoljiti potrebe i u ostalim dijelovima carstva% To %na&i 'a je osman(ijska v(a'avina u tom a%'ob(ju mog(a biti sasvim po'nos(jiva* je je bi(o po' u&ja %ivota %a koje je'nostavno nije ma i(a$ 3 s&anska i %i'ovska vje a smje(e su i 'a(je 'je(ovati* iako u% a%na og ani&enja* smje(e su i 'a(je p ovo'iti svoje vje ske %akone me'ju vje ni&ima* na svojim su'ovima - ba em u g a'janskim spo ovima$ A(i* istov emeno je ta og ani&enost inte esa osman(ijske v(asti %a te ito ije

kojima je v(a'a(a o&ito vo'i(a u ko up&iju i ugnjetavanje$ 6ok je go' pok ajinski namjesnik osigu avao (ju'stvo i p i/o'e ' %avi i ' %ao povje eni te ito ij &v sto po' svojom v(as&u* niko i% &a ske up ave nije pob(i%e p ovje avao kako se on on'je ponasa$ Ok utni i(i ko umpi ani pasa u%ivao je ve(iku s(obo'u u svom 'je(ovanju) namjesni&i su mog(i biti opo%vani %bog nepos(u/a* a(i nika' %bog same ko up&ije$ A &injeni&a 'a su pok ajinski namjesni&i i vojni koman'anti &esto p emjestani i% mjesta u mjesto* i 'a su obi&no p ovo'i(i svega po 'vije-t i go'ine na &e(u neke pok ajine* bijase tako e&i po%iv 'a %a sto k a&e v ijeme i%vuku sto vise bogatstva i% povje eni/ im te ito ija$ Bi(o je neko(iko v sta g a'janskog %akona u Otomanskom Ca stvu* a postojao je i sveti %akon is(ama* koji je bivao sve va%niji* a(i bi tesko bi(o katego i&ki ustv 'iti 'a je Otomansko Ca stvo bi(o p avna ' %ava$ O osman(ijskom je %akonu na (oka(nom nivou b inuo ka'ija i(i su'a&$ On je bio najva%niji (oka(ni a'minist ato * a po' u&je %a koje je o'gova ao %va(o se kaza i(i kadiluk$@ O' e'jeni b oj kadiluka tvo io je sandzak* vojno-up avni ok ug$ Svaki je san'%ak bio ve(ika i va%na te ito ija(na je'ini&a* a(i je on opet bio 'io ejaleta i(i pok ajine* najve&e sastavne je'ini&e Ca stva$ /rvi sandzak koji su Tu &i osnova(i nakon osvajanja Bosne bijase sama Bosna* s up avnim sje'istem najp ije u Sa ajevu 7'o !,,#$ go'ine8* on'a u Banjoj Lu&i 7'o !?#"$8* pa opet u Sa ajevu 7'o 'eve'eseti/ go'ina !<$ sto(je&a8* pa on'a u T avniku$ San'%ak .vo nik* na sjeve oistoku* osnovan je nesto kasnije* a san'%ak 0e &egovina !><=$ go'ine$ 9 !?$ sto(je&u osnovano je jos pet san'%aka u ob(i%njim %em(jama* 'je(omi&e o' te ito ija osvojenog u 0 vatskoj i S(avoniji$ 6o !,-=$ go'ine svi su ti san'%a&i p ipa'a(i eja(etu .umeliji* pok ajini koja je obu/va&a(a ve&i 'io Ba(kana$@@ A(i* te je go'ine 'onesena o'(uka 'a se o' nji/ nap avi novi eja(et2 Bosna$ To %na&i 'a je tim po' u&jem v(a'ao pasa najviseg ranga beglerbeg2 gospo'a na' gospo'a om$ Tako je nasta(a bosanska &je(ina koja je obu/va&a(a svu 'anasnju Bosnu i 0e &egovinu i neke susje'ne 'ije(ove S(avonije* 0 vatske* 6a(ma&ije i S bije$@# 6ok je* na p imje * sta a 3 a(jevina S bija osta(a po'ije(jena na vise manji/ je'ini&a* o' koji/ je svaka bi(a tek je'na o' mnogob ojni/ sastavni/ 'ije(ova eja(eta Bu'ima i(i :ume(ije* Bosna je u%iva(a taj posebni status kao i%'vojena &je(ina sve 'o k aja osman(ijske v(a'avine$

, ISLAMI.ACIJA BOSNE 6o(a%ak Tu aka u !,$ sto(je&u vje ojatno nije bio p vi 'oti&aj Bosne s is(amom$ :ana a apska ekspan%ija na Me'ite anu* koja je 'o 'evetog sto(je&a utv 'i(a mus(imansku v(a'avinu na 3 eti* Si&i(iji* u ju%noj Ita(iji i Spanjo(skoj* %a&ije(o je &esto 'ovo'i(a mus(imanske t gov&e i gusa e na 'a(matinsku oba(u$ T govanja ob(jem s te oba(e* %bog &ega su* kao sto smo vi'je(i* bosanski obovi 'ospje(i i o 'o %apa'nog Me'ite ana potk aj s e'njega vijeka* svakako je bi(o i u tom anijem a%'ob(ju2 po ob(jeni/ S(avena i% me'ite anske egije bi(o je ve& na po&etku postojanja mus(imanske Spanjo(ske* pa je po%nato 'a su sa a&enski v(a'a i An'a(u%ije ima(i u 'esetom sto(je&u s(avensku vojsku o' !# <,= (ju'i$! A(i* mo%emo samo naga'jati 'a (i je iko o' ti/ Bosana&a p esao na is(am* 'o&epao se s(obo'e i v atio u %avi&aj$ Isto tako mo%emo samo naga'jati kakvi su bi(i o'nosi i%me'ju Bosne i mus(imana u s e'njovjekovnoj 9ga skoj - a apski/ t gova&a* potomaka is(ami%i ani/ tu anski/ p(emena i ' ugi/ 'ose(jenika$ .na se 'a su oni p ebiva(i u mnogim uga skim j k ajevima* pa i u S ijemu* pok ajini u% sjeve oisto&nu Bosnu* sve 'ok nisu na k aju bi(i p otje ani i% 9ga ske* %aje'no sa .i'ovima u !>$ sto(je&u$@ :a%um(jivo je sto su se neki bosnja&ki mus(imanski i nau&ni&i posebno t si(i 'a 'oka%u kako je is(am o'vajka'a na%o&an u Bosni* mo%'a i 'u(je o' same bosanske ' %ave$ A(i povijesno je %na&enje ti/ p vi/ mogu&i/ 'oti&aja %ap avo be%na&ajno$ 6oti&aj je je'na stva * a masovno p evje avanje ' uga$ Is(ami%a&ija ve(ikog 'ije(a na o'a po' tu skom v(as&u ostaje naji% a%itija i najva%nija %na&ajka novije /isto ije Bosne$ O tome i kako i %asto se to 'ogo'i(o i%nik(i su mnogi mitovi$ Neke o' nji/ upi(e su g(ave p osje&ni/ Bosnjaka jos i% sta ije nau&ne (ite atu e 7i i% neki/ sav emeni/ 'je(a %a koja se bas i ne bi mog(o e&i 'a su nau&na8$ Mnoga va%na svje'o&anstva nisu bi(a 'ostupna sve 'ok /isto i&a i nisu u &et 'esetim go'inama @=$ sto(je&a po&e(i o%bi(jno ana(i%i ati osman(ijske a'minist ativne 'okumente$ 9 pos(je'nji/ neko(iko 'eset(je&a nasta(a je mnogo potpunija s(ika i napokon su o'ba&eni neki o' naj&es&i/ mitova i (egen'i o is(ami%a&iji Bosne$ Najbo(ji su i%vo in+o ma&ija otomanski 1de*teri1* po e%ne knjige u kojima je popisano v(asnistvo imovine a (ju'i a%v stani po vje skoj p ipa'nosti$ I% nji/ se mo%e ste&i v (o 'oba uvi' u si enje is(ama u Bosni$ Najsta iji 'e+te i* i% !>?-$ i !>?"$ go'ine* poka%uju 'a je is(am u p vim go'inama nakon osvajanja p e'obio tek sa&i&u (ju'i %a sebe2 na po' u&ju isto&ne i s e'nje Bosne koju te knjige obu/va&aju bi(o je #<$!@, po o'i&e k s&anski/* a svega ##@ mus(imanske$ P etpostav(jaju&i 'a je svaka po o'i&a ima(a p osje&no po pet &(anova* k s&ana je bi(o !-, ?@,$ Posebno su nave'ena imena gotovo "=== poje'ina&a* ne%enja i u'ovi&a k s&anske vje e$ Po(ovi&a k s&anski/ obite(ji i 'vije t e&ine mus(imanski/ 7@#>8 bija/u obi&na aja koja je %ivje(a na obi&nim tima ima* a osta(i su %ivje(i na ve(eposje'ima* kasovima* i(i u g a'ovima* i(i na svojoj %em(ji$ Nau&nik koji je p vi ana(i%i ao te 'okumente* Nedim -ilipovic* isto je tako uo&io 'a je is(ami%a&ija v (o spo o nap e'ova(a u 0e &egovini a 'a je najvise u%nap e'ova(a* sto nije nikakvo &u'o* na ma(om po' u&ju oko Sa ajeva* koje su Tu &i ' %a(i u svojim ukama ve& o' &et 'eseti/ go'ina !,$ sto(je&a$# Je'ni su o' tima iota u tim p vim 'e+te ima posebno o%na&eni kao 1novi mus(imani1) ' ugi nose mus(imansko ime i nave'eni su u popisu kao 1sin toga i toga$$$1 koji je jos nosio k s&ansko ime$> S(je'e&i 'e+te koji je teme(jito as&(anjen obu/va&a san'%ak Bosnu i% !>-,$ go'ine$ Tu se ve& vi'i 'a je is(am %natno u%nap e'ovao$ 9 njemu ima #= ,,@ k s&anske

po o'i&e* @>"! poje'ina&* ne%enja i u'ovi&a k s&anske vje e* >!#> mus(imanski/ po o'i&a i !=?> neo%enjeni/ mus(imana$, Ako opet u%memo 'a je svaka po o'i&a pop e&no ima(a po pet &(anova* 'obivamo ukupno !,, @,! k s&anina i @! <#> mus(imana$ 9 po e'jenju s b ojevima i% !>?-$ i !>?"$ go'ine %apanjuje opa'anje ukupnog b oja stanovnika 7sto je u %bi(ji bi(o jos ve&e ako u%memo u ob%i no ma(an go'isnji p i ast stanovnistva8$ .a to v ijeme (ju'i su se nep estano ise(java(i i% Bosne* pa se i u popisima spominje ve&i b oj napusteni/ se(a$ 6akako 'a su bje%a(i samo oni koji nisu p es(i na is(am* a novope&eni su mus(imani svi ostaja(i$ A(i u i'u&a &eti i 'eset(je&a* ka' se ukupni b oj stanovnika ug(avnom nije mijenjao* %natno je po astao b oj mus(imana2 u 'e+te ima i% 'va'eseti/ go'ina !?$ sto(je&a %a san'%ak Bosnu ukupan b oj k s&ana i%nosi "- =", a mus(imana -> ?<,$? 3ako %namo 'a u tom a%'ob(ju nije bi(o ve&eg 'ose(javanja mus(imana u Bosnu* taj b oj po svoj p i(i&i p e'stav(ja i b oj bosanski/ k s&ana koji su p imi(i is(am$ P o&es is(ami%a&ije postupno se ub %avao i u 0e &egovini$ Sa&uvan je %apis p avos(avnog mona/a i% 0e &egovine i% !,="$ go'ine koji ka%e 'a su mnogi p avos(av&i ' age vo(je p ig (i(i is(am$< 9 sjeve noj i sjeve oista&noj Bosni is(am se nije mogao tako b %o si iti je su ta po' u&ja nakna'no oteta o' 9ga ske$ Tek posto je osvajanje 'ov seno neg'je u 'va'esetim go'inama !?$ sto(je&a* p o&es is(ami%a&ije potekao je ma(o b %e$ ; anjeva&ki /isto i&a ota& Man'i& tv 'i 'a je u a%'ob(ju i%me'ju !,!?$ i !,@>$ go'ine p vi put svjesno pok enuta kampanja p ogona kato(ika i p isi(javanja 'a se p eob ate na is(am$1 Ipak* najiscrpnija studija o sjeve oista&noj Bosni u tom a%'ob(ju* koju je napisao 0dem Handzic* ne potv 'juje tu Man'i&evu tv 'nju* iako navo'i 'a se mnogo kato(ika bi(o ise(i(o s tog po' u&ja i 'a je o' 'eset tamosnji/ + anjeva&ki/ samostana nji/ pet p esta(o 'je(ovati$ 0an'%i& isto tako 'oka%uje 'a su i% a%um(jivi/ a%(oga vise p e(a%i(i na is(am oni kato(i&i koji su stanova(i 'a(je o' kato(i&ki/ & kava$ Najotpo nije je mjesto bi(a S eb eni&a* u kojoj je %ivje(o mnogo njema&ki/ i 'ub ova&ki/ kato(ika pa su s e'inom !?$ sto(je&a jos tvo i(i 'vije t e&ine stanovnistva$ Ina&e su se g a'ovi obi&no b %e is(ami%i a(i nego se(a$ 9 &je(okupnoj ob(asti sjeve oisto&ne Bosne bi(a je !,##$ go'ine otp i(ike je'na t e&ina na o'a mus(imanska* a ve& !,>-$ go'ine >= posto$" .a ostatak !?$ sto(je&a ne'ostaju ta&niji po'a&i* a nakon toga se o'usta(o o' vo'jenja 'e+te a$ Ipak* &ini se bje(o'anim 'a su neg'je potk aj !?$ i na po&etku !<$ sto(je&a mus(imani stek(i apso(utnu ve&inu na te ito iju 'anasnje Bosne i 0e &egovine$ Imamo 'o'use iska%e neki/ kato(i&ki/ sve&enika koji su posjeti(i Bosnu na po&etku !<$ sto(je&a i koji su sastavi(i po' obne i%vjestaje %a :im* a(i se nji/ovi b oj&ani po'a&i %a&ije(o %asnivaju ponajvise na usmenim i%vo ima* nji/ova je upot eba imena Bosna v (o e(asti&na i o&ito im je bi(o sta(o 'o toga 'a istaknu b oj&anu snagu 3ato(i&ke & kve i(i stupanj ugnjetavanja koje ona t pi$ Takav je je'an posjeti(a& naveo 'a je ukupan b oj kato(ika !?@?$ go'ine u &ije(oj Bosni i%nosio @,= === 'usa* i 'o'ao 'a je b oj mus(imana ve&i o' ukupnog b oja k s&ana$!= Je'an ' ugi* a(banski sve&enik i aposto(ski vi%itato Pete Masa e&/i* uputio je pomnije sastav(jen i%vjestaj !?@>$ go'ine$ Na %a(ost* gotovo svi /isto i&a i koji su ga &iti a(i pog esno su p otuma&i(i &i+ e sto i/ je naveo o Bosni$ Njegovi p avi po'a&i g(ase 'a je ta'a u Bosni bi(o !,= === kato(ika* otp i(ike <, === p avos(ava&a i >,= === mus(imana$1 Tako je p o&es kojim su mus(imani posta(i ve&insko stanovnistvo u Bosni pot ajao 'ob i/ !,= go'ina$ 9 svjet(u 'osa' p ikup(jeni/ po'ataka* jasno je 'a mo%emo mi ne 'use o'ba&iti neke o' najsta iji/ mitova o is(ami%a&iji Bosne$

Nepri+vatljiva je ideja 'a su se u tom a%'ob(ju u Bosnu masovno 'ose(java(i mus(imani i% ' ugi/ %ema(ja$ Iako su Osman(ije nase(i(e neke Tu &ima s o'ne na o'e u ' ugim 'ije(ovima Ba(kana* 'e+te i potv 'juju 'a takva po(itika nika' nije vo'jena u Bosni$ Mo%'a su g'je koji pov sni st ani gosti u Bosni u osman(ijsko 'oba bi(i %bunjeni &injeni&om sto su bosanski mus(imani sami o sebi govo i(i 'a su 1Tu &i1* a(i to nije %na&i(o 'a mis(e 'a su p avi Tu &i$ 6apa&e* %a otomanske Tu ke uvijek su upot eb(java(i ' uge i% a%e2 i(i Osman(ije i(i Tu kuse$@ Sigu no je 'a su se poje'ini mus(imani - t gov&i* ob tni&i* spa/ije - 'ose(java(i u Bosnu i i% ' agi/ 'ije(ova Ca stva$ Neki su o' nji/* vje ojatno ve&i 'io nji/ potk aj !,$ i na po&etku !?$ sto(je&a* bi(i S(aveni mus(imanske vje oispovijesti i% ' ugi/ s(avenski/ %ema(ja$ O' mnogi/ ne-S(avena koji su s(u%i(i u bosanskim o u%anim snagama u !?$ i !<$ sto(je&u* gotovo 'a se niko nije nastanio na bosanskom t(u$!# Isto je tako o&ito neta&na p etpostavka 'a je u p vim go'inama nakon osvajanja Bosne bi(o masovnog p isi(nog p evje avanja2 p o&es je p eob a&anja bio u po&etku po(agan i pot ajao je vise na astaja$ P em'a nam ne'ostaje osobni/ svje'o&anstava o tome kako su se i %asto poje'in&i o'(u&iva(i na p evje avanje* nai(a%imo g'je sto na komenta e* kakav je bio i komenta spomenutog mona/a* koji pokazuju da su ljudi dobrovoljno mijenjali vjersku pripadnost $ 6e+te i isto tako svje'o&e o p i(i&no avno'usnom ' %anju v(asti sp am o'(u&nosti neki/ k s&ana 'a ust aju u svojoj vje i2 bi(o je no ma(no 'a (ju'i postanu mus(imani i u%mu mus(imanska imena a 'a i 'a(je %ive sa svojom k s&anskom po o'i&om$!> Ta nam p aksa poma%e 'a s/vatimo %asto su mus(imani u Bosni %a' %a(i s(avenski na&in tvo enja p e%imena po o&evu imenu2 u p vim 'e+te ima ima mnogo ovakvi/ p imje a2 1;e /at* sin Ivanov1* i(i 10asan* sin Mi/ai(ov1$ 9 v ijeme ka' su se ta imena po o&u usta(i(a kao p e%imena* ve&ini mus(imana bi(i su o&evi ve& mus(imani* a(i su i 'a(je tvo i(i po o'i&na imena na taj s(avenski na&in pa su tako nasta(a p e%imena kao sto su 0asanovi& i(i Su(ejmanovi&$!, 3a' ka%emo 'a nije postoja(a neka gene a(na po(itika 'a se poje'in&i p isi(javaju na p evje avanje* to ne %na&i 'a k s&anske & kve nisu bi(e ometane i sikani ane u svom a'u$ P avos(avna je & kva bo(je p o(a%i(a u tom a%'ob(ju i% 'va a%(oga2 p vo* %ato sto su Osman(ije bi(e sk(onije P avos(avnoj nego 3ato(i&koj & kvi 7& kvi nji/ova 'usmanina Aust ije8* i ' ugo* %ato sto se u ve&em 'ije(u Bosne* i%u%ev 0e &egovine* nije posebno osje&a(a p isutnost p avos(av(ja p ije tu ske okupa&ije$ 7apravo se pravoslavno stanovnistvo naselilo dobrim dijelom u Bosnu kao neposredna posljedica osmanlijske politike% 8& tome ce biti vise rijeci u 9% poglavlju%: /ravoslavna je crkva bila opcepri+vacena institucija u carstvu%!9 S ' uge st ane* na 3ato(i&ku & kvu g(e'a(o se v (o nepovje (jivo* iako je stek(a osnovni (ega(ni status pot eban 'a nastavi svoju 'je(atnost$!< Njene su sve&enike smat a(i poten&ija(nim spijunima st ani/ si(a* i to sasvim op av'ano2 je'an m(eta&ki ' %avni s(u%benik %abi(je%io je !,==$ go'ine i%vjestaj 1neki/ + anjeva&a koji su bi(i u Bosni1* g'je se ana(i%i aju vojne namje e Tu aka$!- Mnogi su kato(i&i i%bjeg(i u susje'ne kato(i&ke %em(je u p vi/ po(a sto(je&a osman(ijske v(a'avine - posebno* va(ja p etpostaviti* oni koji su su a'jiva(i s Ma'ja ima u nji/ovu pokusaju 'a %a' %e sjeve ni 'io Bosne$ 3ao sto smo vi'je(i* pet od deset *ranjevacki+ samostana u toj sjeve oista&noj ob(asti koju je p ou&avao A'em 0an'%i& p esta(i su 'je(ovati u p o&esu tu skog osvajanja$ P ije nego sto su Tu &i stupi(i u Bosnu* u samoj je Bosni bi(o #, + anjeva&ki/ samostana* a u 0e &egovini &eti i$ Ve&ina ti/ samostana nije %ave'ena u 'e+te e* je'ni su a%o eni u atu a ' ugi su 7u ;o&i* Jaj&u* .vo niku* S eb eni&i i Bi/a&u8 p etvo eni u '%amije$ 9 osam'esetim go'inama !?$ sto(je&a + anjeva&ki

gene a( vi%itato %atekao i/ je samo 'eset u &ije(oj Bosni$ Isti taj b oj 7%a te ito ij 'anasnje Bosne8 navo'i je'an ' ugi kato(ik* biskup Ma avi&* u svom i%vjestaju i% !?,,$ go'ine$!" ; anjev&i su bi(i je'ini kato(i&ki sve&eni&i koji su 'je(ova(i u Bosni$ 3ato(i&ka a'minist ativna je'ini&a u Bosni po'ije(jena je !,!>$ go'ine na 'vije p ovin&ije* 0 vatsku Bosnu 7tj$ neotomansku Bosnu8 i 1Bosnu S eb enu1* 1Bosnia A gentina1 7tj$ samu Bosnu8* koja je bi(a potpuno osi omasena i i%o(ovana$ P em'a & kva u Bosni nije ima(a ' ugog i%vo a p i/o'a 'o nov&a i% ino%emstva i 'a ova svoji/ vje nika* (oka(ni otomanski up av(ja&i na(a%i(i su mnogo na&ina 'a i%vuku o' nje ve(ike svote$ 0i ovitiji up av(ja&i s(u%i(i su se bi(o kakvom i%(ikom 'a %at a%e nova&$ 9 je'noj p itu%bi upu&enoj i% Bosne u :im !?=#$ go'ine opisano je kako su Tu &i ' %a(i + anjev&e u %atvo u i %(ostav(ja(i i/ t a%e&i o' nji/ #=== asp i %a o'ob enje 'a mogu ostati u svojim samostanima$@= O&ito je 'a su kato(i&ki sve&eni&i v (o tesko %ivje(i i 'a su i/ Osman(ije v (o &esto na a%ne na&ine t(a&i(e$ A(i svemu tomu je &i(j bio nova&* a ne p evje avanje$ 6 uga omi(jena teo iju o is(ami%a&iji Bosne tv 'i 'a je is(ami%a&ija bi(a pos(je'i&a masovnog p evje avanja p ipa'nika C kve bosanske - koji su* p ema svim ve %ijama ove teo ije* navo'no bi(i bogumi(i$ Na p vi pog(e' ima ne&ega vje o'ostojnog u toj tv 'nji2 C kva bosanska i ve(ik po ast is(amskog na o'a u Bosni 'vije su naji% a%itije %na&ajke bosanske /isto ije* a p va %av sava gotovo istov emeno ka'a ' uga %apo&inje$ Sto bi mog(o biti p i o'nije nego p etpostaviti 'a je'no objasnjava ' ugo4 Ipak* ta je teo ija u svojoj najje'nostavnijoj +o mi o&ito neta&na$ Ta se 'va +enomena mogu 'ovesti u neku ve%u* a(i je ta ve%a tek pos e'na$ /roces islamizacije t ajao je* kao sto smo vi'je(i* k o% vise na astaja$ Ako su g(avni i%vo novope&eni/ mus(imana u svom tom a%'ob(ju bi(i p ipa'ni&i C kve bosanske* on'a bi va(ja(o o&ekivati 'a &emo u 'e+te ima na&i po'atke o ve(ikom b oju ti/ p ipa'nika - koji se postupno smanjuje - a(i 'e+te i poka%uju 'a je %a gotovo !,= go'ina bi(o u Bosni manje o' <== egist ovani/ p ipa'nika te & kve$ Ve& smo vi'je(i 'a ima va(jani/ a%(oga 'a vje ujemo 'a se C kva bosanska ug(avnom ugasi(a jos p ije 'o(aska Tu aka* i 'a b oj njeni/ svjetovni/ p ipa'nika u go'inama p ije njene p opasti ionako nije bio bog%na kako ve(ik$ Mo%'a su neki o' ti/ (ju'i %aista* kao sto neko(iko sav emenika 'aje na %nanje* obje u&ke p i/vati(i Tu ke kako bi napakosti(i svojim kato(i&kim p ogonite(jima$@! A(i* p i/va&anje Tu aka obje u&ke bi(o je nesto sasvim ' ugo o' takvog p i/va&anja is(ama$ Poje'in&i koji su se tako ponije(i %bog svoje si(ne p iv %enosti C kvi bosanskoj jama&no bi bi(i pos(je'nji o' svi/ (ju'i koji bi se o' ek(i svoje vje e$ Bi(o je i pokusaja 'a se p ona'ju neke 'ub(je 'u/ovne ve%e i%me'ju teo(ogije bosanski/ 1bogumi(a1 i misti&ke t a'i&ije u is(amu* nav(astito u su+t%mu 'e viski/ e'ova$@@ Me'jutim* ako o'ba&imo* kao sto mo amo* 1bogumi(sku1 teo iju o C kvi bosanskoj* on'a i taj a gument pa'a u vo'u$ Je'ina ve%a koja se mo%e otk iti i%me'ju C kve bosanske i is(ami%a&ije jest pos e'na i p i(i&no negativna$ Ono sto s(u&aj C kve bosanske poka%uje* to je 'a je Bosna ima(a neobi&no k /ku i i%(om(jenu & kvenu povijest u a%'ob(ju p ije 'o(aska Tu aka$ Na nekim po' u&jima 7u 0e &egovini i u s pskom pojasu u ista&noj Bosni8 na'meta(e su se me'ju sobom t i a%(i&ite & kve$ 9 ve&em 'ije(u same Bosne na'meta(e su se 'vije2 C kva bosanska i 3ato(i&ka & kva$ Ni je'na o' nji/* sve 'o pos(je'nji/ 'eset(je&a Bosanskog 3 a(jevstva* nije isk(ju&ivo po'upi a(a ' %avnu po(itiku* i ni je'na nije ima(a p avu te ito ija(nu po'je(u na %upne & kve i %upnike$ .a&ije(o su mnoga se(a bi(a 'a(eko i o' + anjeva&ki/ samostana i o' /i%a C kve bosanske* pa su i/ u najbo(jem s(u&aju obi(a%i(i je'anput go'isnje + ata i(i k stjanin$ Ako ovakvo stanje uspo e'imo s p i(ikama u S biji i(i Buga skoj* u kojima je postoja(a je'instvena*

sna%na i 'ob o o gani%ovana na&iona(na & kva* uo&it &emo je'an o' g(avni/ a%(oga ve(ikom uspje/u is(ama u Bosni$ Nesnos(jivo na'metanje kato(ika i p avos(avni/ nastavi(o se %a sve v ijeme is(ami%a&ije Bosne$ 6ok su p ipa'ni&i i je'ne i ' uge & kve postaja(i mus(imani* neki su kato(i&i p e(a%i(i na p avos(avnu vje u i ob atno$@# .na&ajno je 'a je je'ina ' uga ba(kanska %em(ja 7osim T akije koja bijase nase(jena Tu &ima8 u kojoj je p ev(a'a(a mus(imanska ve&ina bi(a A(banija* koja je tako'je bi(a pop iste na'metanja k s&anski/ & kava 7kato(i&ke i p avos(avne8$ A(i a(banski je s(u&aj opet ' uk&iji$ Cini se 'a se ta %em(ja is(ami%i a(a %bog svjesne osman(ijske po(itike 'a su%bije otpo u njoj nakon Tu sko-m(eta&kog ata u !<$ sto(je&u$@> Ako u%memo u ob%i 'a u mnogim 'ije(ovima Bosne nije'na & kva nije o'(u&no %astupa(a k s&anske inte ese* bi&e nam nesto jasnija psi/o(ogija p eob a&enja na is(am$ Nema smis(a govo iti o tom p eob a&anju onako kako bismo govo i(i* e&imo* o Ma tinu Lut/e u i(i ka 'ina(u NeCmanu$ Na seoskim po' u&jima na kojima je bi(o p ema(o sve&enika* k s&anstvo 7u bi(o kojem ob(iku8 vje ojatno se sve(o samo na ni% na o'ni/ obi&aja i &e emonija* o' koji/ su je'ni bi(i ve%ani u% o'jenje* vjen&anje i sm t* a ' ugima je sv /a bi(a 'a o'v ate nes e&u* i%(ije&e o' bo(esti* osigu aju 'ob e p inose i tako 'a(je$ P e(a%ak s na o'nog k s&anstva na na o'ni is(am nije p e'stav(jao ve(iku p omjenu) mnogi su se obi&aji mog(i mi ne 'use nastaviti* samo u% ma(ko ' uk&ije ije&i i imena$ Be% na'%o a & kve koja bi upo%o ava(a vje nike na opasnost sto p ijeti besm tnoj 'usi* taj p e(a%ak nije uop&e mo ao biti te%ak$ O%bi(jni p otestantski posjetio&i na Ba(kanu bi(i su &esto %g anuti na' time kako (ju'i ne/ajno s/va&aju to p evje avanje$ Eng(eski (ije&nik 5eo ge E/e(e * koji je u se'am'esetim go'inama !<$ sto(je&a posjetio 3o int* %apa%io je kako 1ov'asnji k s&ani* kojima ne'ostaje 'ob a po'uka* sposobni i o'ani pasto i koji bi i/ po'u&i(i* otpa'aju svako'nevno o' vje e* o' i&u se svoje e(igije u ko ist tu skog p a%novje ja ka' go' i/ sna'je kakva go' ne%go'a i(i neugo'nost$1@, Neki o' obi&aja i% na o'ne e(igije koji se spominju u p vim i%vo ima* postoje o'vajka'a i u k s&anskoj i u is(amskoj t a'i&iji$ Vje ovanje u %astitnu mo& p(o&i&a i(i papi i&a s e(igio%nim natpisima -bi(o kao amu(et i(i nesto sto se %akapa u po(ju 'a stiti (jetinu - bijase uobi&ajeno u s e'njem vijeku i o&uva(o se 'o 'ana 'anasnjega i me'ju k s&anima i me'u mus(imanima$@? Je'an je putnik !"=>$ go'ine bio i%nena'jen &injeni&om sto su i mus(imani i k s&ani po'je'nako 1bi(i p a%novje ni i vje ova(i u mo& amaj(ija* koje su mus(imanima &esto b(agos(iv(ja(i + anjev&i i koje 'je&a nose oko v ata* na o'je&i i(i na (esu2 %mije* ibe* o (ovske pan'%e* je(enske ogove i tako 'a(je$1@< Mnoge svetkovine i b(ag'ane s(ave obje e(igije2 me'tu njima Ju jevo i I(in'en* koji mus(imani %ovu A(i'jun$ 3ao sto ka%e je'na popu(a na u% e&i&a2 16o po'ne I(ija* a po po'ne A(ija1$@- A on'je g'je je osnovni stav p ema e(igiji p akti&no-magijski* je'na e(igija mo%e posu'iti o' ' uge &ak i najva%nije ob e'ne e(emente -i(i* bo(je e&i* pogotovo one najva%nije je se vje uje 'a oni posje'uju najve&u mo&$ Stoga mo%emo %ate&i mus(imane kako (jube najstovanije k s&anske s(ike kao sto je s(ika B(a%ene 6jevi&e u O(ovu* i(i kako u(a%e u k s&anske & kve 'a se pomo(e) isto su tako* na po&etku !"$ sto(je&a* p(a&a(i kato(i&ke mise 'a se s(u%e isp e' s(ike Majke Bo%je ne bi (i se i%(ije&i(i o' neke teske bo(esti$@" Cini se 'a je posebno omi(jena bi(a B(a%ena 6jevi&a Ma ija$ Je'an + anjeva&* gva 'ijan samostana u O(ovu* %apisao je !?",$ go'ine 'a tamosnju & kvu 1mus(imani 'uboko stuju %bog nep eki'nog ni%a &u'esa koja Bog tu &ini* na %agovo B(a%ene 6jevi&e1$#= I* ob atno* %abi(je%eni su s(u&ajevi ka' su k s&ani po%iva(i mus(imanske 'e vise 'a &itaju i% 3u Dana na' nji/ovim teskim

bo(esni&ima ne bi (i i/ i%(ije&i(i$ 9 stu'iji o tom p e'metu koja je obu/vati(a sveko(iko Otomansko Ca stvo e&eno je2 16akako 'a je ten'en&ija sa a'nje$$$ najja&a on'je g'je se sve sekte sus e&u na %aje'ni&koj osnovi svjetovnog p a%novje ja$1#! 9 ovom kontekstu mo amo g(e'ati i na je'an ' ugi tajanstveni e(ement u vje skoj /isto ije Bosne* koji* po mis(jenju neki/ auto a* upu&uje na ve%u i%me'ju is(ama i s e'njovjekovne C kve bosanske2 poturi$ P vobitno %na&enje ove ije&i nije jasno$ Obi&no se o'nosi(o na is(ami%i ane i(i potu &ene bosanske S(avene p i(i&no ustika(ne i p ovin&ija(ne so te koji su mo%'a %a' %a(i neke k s&anske obi&aje$ 79 asp avi o potu ima g(avnu je ije& vo'io u novije v ijeme eng(eski 'ip(omat Pau( :I&aut* koji im je* po svemu su'e&i* p ipisao at ibute &(anova nekakve vje ske sekte* a(i je* kao sto &emo vi'jeti* bio na pog esnom putu$8 Neki su auto i tv 'i(i 'a ije& 1potu 1 poti&e o' ije&i 1pata en1$#@ Ova se p etpostavka mo a o'ba&iti i% je'nostavnog a%(oga sto je 1pata en1 ta(ijanski i(i 'ub ova&ki i% a% i sto ga sami Bosan&i nika' nisu upot eb(java(i$ 1Potu 1 je* s ' uge st ane* i% a% koji su o' !?$ 'o !-$ sto(je&a upot eb(java(i Bosan&i i Tu &i$ Na o'na etimo(ogija ' %i 'a je to sk a&ena ve %ija bosanske ije&i Po(u-tu -&in* sto ima neke ve%e s na&inom na koji se upot eb(java(a u tom a%'ob(ju$ 6 ugo je s(i&no mis(jenje* 'a je ije& potek(a o' bosanskoga g(ago(a potu &iti se$ Me'jutim* u najsta ijim sa&uvanim %apisima ta ije& nije nave'ena na / vatskom i(i s pskom* nego na tu skom je%iku$ Posto su bosanski mus(imani !,!,$ go'ine sk(opi(i s ' %avom poseban spo a%um 'a sa(ju svoje sinove na i%ob a%bu u Istambu(* osman(ijski su s(u%beni&i sv sta(i tu 'je&u po' %aje'ni&ki na%iv 1potu 1 ka' su i/ upu&iva(i u &a sku pa(a&u$## Vise &a ski/ uka%a i% a%'ob(ja o' !,?,$ 'o !,-"$ go'ine omogu&i(o je potu ima 'a im sinovi postanu acemi oglani* &(anovi e(ite bi ane i% e'ova novaka sistema 'evsi me2 ije& 1potu 1 upot eb(java se u tim uka%ima kao op&i na%iv %a is(ami%i ane bosanske S(avene$ Naj aniji pisani i%vo koji upot eb(java taj na%iv jest ni% %akona sto i/ je su(tan 'onio %a Bosnu !,#"$ go'ine2 i tu 1potu 1 je'nostavno %na&i muslimanski narod u Bosni$ Je'an ' ugi tu ski i%vo * %apisnik tu ske pa ni&e vo'jene u Sa ajevu !,??$ go'ine* a%(ikuje potu e* koji su o&ito (oka(ni stanovni&i Bosne* o' ' ugi/ mus(imana koji mogu stva i i Osman(ije$ A je'an tu sko-bosanski 7tj$ tu sko-/ vatski i(i s pski8 je&nik i% !?#!$ go'ine p evo'i ije& 1potu 1 je'nostavno kao 1se(janin1$#> S ob%i om na ovo svje'o&anstvo* &u'no je sto ni je'an o' nau&nika koji su a%bija(i sebi g(avu oko tog pitanja nije nika' ponu'io najje'nostavnije jesenje* a to je 'a i% a% 1potu 1 'o(a%i o' tu ske ije&i potu $ Ta ije& o%na&ava v stu v e&asti/* nabo ani/ /(a&a 7tu ski pot %na&i bo a8 kakve nose se(ja&i i kakve su bi(e uobi&ajene na %apa'u Ba(kana$ :ije& je p es(a i u a(banski je%ik kao potu e* sto a(banski 1kademijin rjecnik 'e+inise kao 1si oke muske /(a&e kakve se nose u nekim 'ije(ovima A(banije* i% a'jene o' g ubog bije(og pusta i(i sukna1$#, Tu ska ije& poturlu* koja o%na&ava nekoga ko nosi potu * tako'je ima op&e %na&enje 1se(jak1$ Stoga se &ini vje ojatnim 'a je to p vobitno bio tek pog 'an i% a% %a one bosanske S(avene koji su* iako p eob a&eni na is(am* o&ito osta(i p imitiv&i i p ovin&ija(&i u osman(ijskim o&ima$ Na teme(ju toga* i s ob%i om na ono sto %namo o mjesavini k s&anski/ i is(amski/ obi&aja u Bosni* neka kasnija spominjanja potu a u Bosni ne i%g(e'aju nam vise tako tajanstvena$ Je'an je kato(ik i%vijestio /absbu ski 'vo !,""$ go'ine 'a u pog ani&nim ob(astima Bosne ima mnogo potu a koji su %a' %a(i k s&anska imena i osta(i 1u 'usi1 k s&ani$ 6o'ao je 'a bi se oni* ka' bi se os(obo'i(i Tu aka* ' age vo(je ponovo pok sti(i$#? Nije nikakvo &u'o ako je to i%javio neko ko se na'ao 'a &e ga os(obo'iti susje'na k s&anska ve(esi(a) a ne smijemo smetnuti s uma ni &injeni&u 'a je to %apisano neg'je us e' 'ugog otomansko-/absbu skog ata* ka' je bio %natno

pove&an te et nameta i vojni/ obave%a na bosanske mus(imane$ Je'nostavno je suvisno u ovaj iska% u&itavati bi(o kakav %nak e%ote i&ne k iptobogumi(ske vje ske t a'i&ije$ Je'an ' ugi kato(ik* koji je posjetio Bosnu u 'va'esetim go'inama !<$ sto(je&a* %apisao je nesto s(i&no2 1Ma(o koji o' DTu akaD koji ob a'juju %em(ju Ltj$ mus(imanska aja u BosniM %na tu ski) a ka' se ne bi boja(i ognja* gotovo bi se svi oni pok sti(i je 'ob o %naju 'a su im p e&i bi(i k s&ani1$#< I taj je putnik sastav(jao i%vjestaj %a 0absbu gov&e nastoje&i i/ nagovo iti 'a ponovo osvoje Bosnu a'i kato(i&anstva$ Cini se 'a je pove&i b oj takvi/ i%vjestaja uvje io Aust ijan&e 'a &e i/ sveko(iko stanovnistvo 'o&ekati asi eni/ uku ako ika' po'u%mu inva%iju ve&i/ a%mje a na Bosnu* a(i su se g 'no a%o&a a(i ka' su napokon !?"<$ go'ine pokusa(i nesto s(i&no$ 6akako 'a je mogu&e 'a je u Bosni* kao i u ' ugim 'ije(ovima osman(ijskog svijeta* bi(o s(u&ajeva p avog p itajenog k s&anstva - naime* 'a se i%a vanjskog o&itovanja is(ama sk iva(a osobna p iv %enost k s&anskim vje ovanjima i obi&ajima$#- A(i to je mnogo je'ja pojava* posve a%(i&ita o' one v ste mijesanja k s&anstva s is(amom kakav smo netom opisa(i$ To se jav(ja samo on'a ka' postoji o'(u&na po(itika p isi(nog p eob a&anja - a vi'je(i smo 'a se takva po(itika op&enito nije u Bosni vo'i(a$ Najpos(ije* tu je %agonetna p imje'ba Pau(a :I&auta i% !??-$ go'ine o potu ima$ On i/ spominje u onom 'ije(u svoje knjige u kojem govo i o 3a'i%a'e(e u* pu itanskom i u(t ao to'oksnom is(amskom pok etu koji je bio v (o utje&ajan u Istambu(u na po&etku !<$ sto(je&a* p ije nego sto su ga !?,?$ go'ine v(asti ugusi(e$ :I&aut pise o k ajnjoj o to'oksnosti toga pok eta 71oni su st ogi i v (o savjesni u p i' %avanju vje ski/ p opisa18* a(i 'o'aje 'a su uve(i i posebne mo(itve %a pokojnike$ :a'i toga su im se* ka%e* p i' u%i(i i mnogi 1:usi i kojekakvi ' ugi k s&anski otpa'ni&i koji su* me'ju svojim %b kanim i gotovo %abo av(jenim pojmovima o k s&anskoj vje i* sa&uva(i nekakvo sje&anje na poje'inosti &isti(ista i mo(itve %a pokojnike$1 .atim nastav(ja ovako2 A(i* me'ju p ipa'ni&ima sekte koji su na &u'an na&in i%mijesa(i k s&anstvo s mu/ame'anstvom ima mnogo vojnika koji bo ave na g ani&ama 9ga ske A Bosne* i koji &itaju Evan'e(je na s&(a-vonskom je%iku$$$ osim toga* i% a'o%na(osti u&e miste ije 3uD a-na A %akonitosti a apskog je%ika) a 'a i/ ne bi smat a(i neotesanima i nepismenima* govo e tobo%e 'vo ski pe %ijski$ Piju vino u mjese&u posta %vanom :ama%an$$$ Osje&aju mi(os 'je i nak(onost p ema k s&anima i sp emni su i/ b aniti o' pog 'a i nasi(ja Tu aka$ Ipak vje uju 'a je Mu/ame' ,uh sveti koga je navijestio 3 ist$$$ Ovoj sekti p ipa'aju potu i i% Bosne* a(i oni p(a&aju namete kao i k s&ani) g o%e se s(ika i %naka k i%a) ob e%uju se i navo'e 3 istov p imje %a takav postupakNFF 6anasnji vo'e&i %astupnik 1bogumi(ske1 teo ije 0leksandar Solovjev naveo je ovaj pasus kao 'oka% 'a su potu i i bogumi(i bi(i isto$>= Me'jutim* je'ino sto se ov'je s(a%e s bogumi(skim na&e(ima jest e&eni&a 1g o%e se s(ika i %naka k i%a1* a(i je smisao te e&eni&e jasan - potu i su u tom pog(e'u postiva(i mus(imanska na&e(a 7i(i su ba tv 'i(i 'a postuju ka' je ije& o :I&autovim mus(imanskim okupato ima8$ O&ito je 'a je :I&aut ov'je i%mijesao t i sasvim a%(i&ite skupine (ju'i pove%avsi i/ p i(i&no p oi%vo(jno onom %aje'ni&kom o%nakom na po&etku 1k s&anski otpa'ni&i1$ P vu skupinu sa&injavaju u(t a-o to'oksni ka'i%G'e(e $ 6 uga se sastoji o' vojnika u 9ga skoj i Bosni koji &ine sto nije'an u(t ao to'oksni mus(iman ne bi nika' ni u snu u&inio* kao sto je e&imo 'a pije vino o :ama%anu$ S ob%i om na nji/ovu pismenost i u&enje a apskog i pe %ijskog je%ika* mo a 'a je ije& o janji&a ima koji su stek(i teme(jitu naob a%bu u Istambu(u$ Ne'vosmis(eno su neki o' nji/ po svom po ijek(u bi(i potu i u uobi&ajenom smis(u te ije&i$ Su'e&i po nji/ovoj ne'is&ip(inovanosti i

%animanju %a k s&ansku teo(ogiju* ek(o bi se 'a su bi(i b(iski 'e viskom e'u bektasija* najs(obo'oumnijem i najsink eti&nijem o' svi/ su+isti&ki/ pok eta* koji je bio posebno popu(a an me'u janji&a ima$ :I&aut na je'nom ' ugom mjestu napominje 'a su ka'i%G-'e(e %estoko osu'jiva(i taj e' %bog nji/ove ne'is&ip(inovanosti$>! I t e&e* tu su potu i* koje :I&aut uba&uje ovamo* &ini se* bi(o %bog geog a+ske aso&ija&ije s vojni&ima 1na g ani&ama$$$ Bosne1* bi(o %bog toga sto su i oni 1k s&anski otpa'ni&i1 koji su sa&uva(i nekakvu na o'nu ve%u s k s&anstvom$ :I&aut nije nika' bio u Bosni pa navo'i taj po'atak %a&ije(o i% ' uge uke) ko' njega se &ovjek ne mo%e os(oniti na svaki 'eta(j$>@ A(i s(u&ajno njegova tv 'nja 'a oni 1p(a&aju namete kao i k s&ani1 7tj$ '%i%ju i(i /a a&* g(ava inu koju p(a&aju nemus(imani8 mo%'a je %aista ta&na$ Je'an s(u%beni bosanski 'okument i% !?>>$ i !?>,$ go'ine spominje kako potu i p(a&aju '%i%ju* a po%nato je 'a se i o' mus(imana mog(o %a/tijevati 'a p(a&aju taj namet ka' bi se uka%a(a i%nimna pot eba %a ve&im p i/o'ima a'i vo'enja ata$># :I&autov i%vjestaj nema nikakve ve%e s bogumi(stvom* i p em'a je statisti&ki mogu&e 'a su neki potu i bi(i neka' p ipa'ni&i C kve bosanske* nikako se ta & kva ne mo%e poistovjetiti sa svim se(ja&kim stanovnistvom bosanski/ mus(imana$ Isto tako ne mo%e biti nikakve ve%e i%me'ju ostataka te & kve i 'a(eki/ skupina nomina(ni/ i(i +o ma(ni/ k s&ana s kojima su se pokatka' sus eta(i kato(i&ki posjetite(ji2 s (ju'ima 1bije'ni/ kva(iteta* to(iko neosvijestenim u vje skim stva ima 'a samo %bog &injeni&e sto nisu ob e%ani mogu smat ati sebe k s&anima$1>> Takvi su (ju'i mog(i biti osta&i bi(o koje k s&anske %aje'ni&e koja k o% vise na astaja nije p ima(a us(uge sve&enika i(i & kve$ Sto go' oni ina&e bi(i* potu i nisu bi(i - potu i je'nostavno bija/u obi&ni s(avenski mus(imanski se(ja&i u Bosni$ Va(ja spomenuti jos je'nu pog esnu teo iju o is(ami%a&iji Bosne* teo iju u koju jos mnogi vje uju iako su je opov gnu(a /isto ijska ist a%ivanja u t i'esetim go'inama @=$ sto(je&a$ P ema toj teo iji* ka' su Tu &i osvoji(i Bosnu* (oka(no k s&ansko p(emstvo p es(o je en bloc na is(am kako bi %a' %a(o svoje +eu'a(ne posje'e$ Tu je teo iju popu(a i%ovao u !"$ sto(je&u + anjeva& i s(avenski na&iona(ist 5van -ranjo (ukic* koji je !-,!$ go'ine objavio /isto iju Bosne po' pseu'onimom 1S(avo(jub Bosnjak1$ 9 njoj je o mus(imanskoj a istok a&iji u Bosni ustv 'io2 1Potek(i su o' (osi/ k s&ana koji su se pomus(imani(i %ato sto su samo tako mog(i o&uvati svoju %em(ju$$$ Nova vje a osigu a(a im je v(asnistvo i bogatstvo* os(obo'i(a i/ je svi/ nameta i 'a%bina i omogu&i(a 'a se s(obo'no o'aju svakom po oku* svakom %(o'je(u* a sve a'i toga 'a mogu %ivjeti kao ve(ika gospo'a be% t u'a i muke$1>, Vi'je(i smo ve& kako ovo niposto nije ta&an opis po(o%aja nije'nog bosanskog p(emi&a koji je %a' %ao svoje imanje2 %em(ja mu je p etvo ena u tima * a on je bio 'u%an p ovo'iti ve&i 'io go'ine u aktivnoj vojnoj s(u%bi$ 7.em(ja kojom v(asnik mo%e s(obo'no aspo(agati i(i mu(k bijase ug(avnom og ani&ena bi(o na ma(e posje'e bi(o na ve(eposje'e 'a ovane Osman(ijama$8 9 t i'esetim go'inama @=$ sto(je&a /isto i&a Vaso )ubrilovic %apa%io je 'a su manjina sta i/ bosanski/ %em(joposje'nika %aista posta(i spa/ije i %a' %a(i neke o' svoji/ posje'a* a(i je isto tako napomenuo 'a nisu morali radi toga prelaziti na islam$>? 9 p vim go'inama otomanske Bosne bi(e su k s&anske spa/ije sasvim obi&na pojava$ Je'an se o' nji/ p os(avio postavsi dzerah basa 7g(avni vi'a 8 u ku&i bosanskog namjesnika u Sa ajevu u se'am'esetim go'inama !,$ sto(je&a* a %vao se V(a/ Svinja evi&* i% a%ito nemus(imansko ime i p e%ime$>< Je'na je o' zabluda 5vana -ranje (ukica bi(a njegova p etpostavka 'a je postojao nep ekinut ni% nas(je'nog p(emstva i% p e'otomanske Bosne p eko is(ami%a&ije 'o mus(imanske %em(joposje'ni&ke v(aste(e u njegovo 'oba$ Cub i(ovi& i ' ugi nau&ni&i 'oka%a(i su 'a je bi(o to(iko p eki'a i p omjena u /isto ije %em(joposje'nistva u

otomanskoj Bosni 'a ta teo ija nikako ne bi mog(a objasniti nastanak ve(eposje'a u Juki&evo 'oba$ Ti su ve(eposje'i bi(i pos(je'i&a kasnijeg ' ustvenog i po(iti&kog a%voja i nasta(i su ponajvise u !<$ i !-$ sto(je&u$ A(i* ako se v atimo i u !?$ sto(je&e* vi'jet &emo 'a je Juki&eva teo ija vise neisp avna nego isp avna$ Je'na sav emena /isto i&a ka 'eta(jno je p ou&i(a po ijek(o >po o'i&a koje su p ipa'a(e %em(joposje'ni&koj v(aste(i u Bosni !?$ sto(je&a$ Na k aju je 'os(a 'o %ak(ju&ka 'a su pet o' ti/ po o'i&a pou%'ano* a 'vije vje ojatno* p ipa'a(e sta om 7p e'otomanskom8 visokom p(emstvu* 'a i/ je se'am pou%'ano* a se'am vje ojatno* p ipa'a(o sta om ni%em p(emstvu* 'a je se'am ti/ po o'i&a bi(o obi&nog bosanskog po ijek(a* 'a i/ je &eti i-pet bi(o nebosanskog s(avenskog po ijek(a* 'a i/ je &eti i-pet bi(o nes(avenskog po ijek(a* a u je'anaest s(u&ajeva po ijek(o se nije mog(o ta&no utv 'iti$>Mnogi su pripadnici bosanskog plemstva izginuli ili izbjegli pred turskom najezdom6 neki su od nizi+ plemica otjerani u roblje% Nije bilo nikakva sporazuma izmedju ;velike gospode; i Turaka o zrtvovanju krscanstva za lagodan zivot i ;vrsenje zlodjela;% Tesko je %anijekati op&u p etpostavku 'a su (ju'i p e(a%i(i na is(am kako bi pop avi(i svoj ekonomski i(i ' ustveni po(o%aj* up avo %ato sto je tako op&enita$ .a&ije(o je bi(o mnogo s(u&ajeva koji su se mog(i po'vesti po' taj na%ivnik$ A(i ekonomska motiva&ija ne mo%e se og ani&iti - kao sto je u&injeno u je'noj popu(a noj teo iji o is(ami%a&iji Bosne - na puko pitanje i%bjegavanja p(a&anja po e%a %a nemus(imane* '%i%je i(i /a a&a$ To je bio go'isnji po e% koji se p etvo io u neku v stu g a'i ane g(ava ine2 u !?$ sto(je&u i%nosio je &eti i 'ukata %a bogatase* 'va 'ukata %a s e'nje imu&ne (ju'e i je'an 'ukat %a si otinju$>" 79 to 'oba %a m(eta&ki 'ukat mog(o se kupiti otp i(ike @= ki(og ama %ita u M(e&ima* a %a aust ijski 'ukat nesto ma(o vise$8,= 9 atno 'oba ti su se i%nosi mog(i i pove&ati$ Mnogi o' najsumo niji/ i%vjestaja o patnjama k s&ana po' otomanskim ja mom poti&u i% oni/ a%'ob(ja ka' su po e%i bi(i %natno pove&ani a'i vo'enja ata p otiv M(etaka i(i 0absbu gova&a$ A u nekim a%'ob(jima* kako ekosmo* taj se po e% mogao p otegnuti i na mus(imane$ I%bjegavanje p(a&anja tog nameta nije mogao biti g(avni a%(og %a p evje avanje) a ne smijemo %abo aviti ni &injeni&u 'a su mus(imani* %a a%(iku o' k s&ana* p(a&a(i i %ekjat* go'isnji vje ski po e% koji je je'na o' osnovni/ obave%a u is(amu$ 7Nekakav su pan'an ovome bi(e ko' p avos(avni/ vje nika p istojbe koje su p(a&a(i svojoj & kvi) + anjev&i su se vise os(anja(i na 'ob ovo(jne p i(oge$8 Neki su mus(imani isto tako mog(i o&ekivati 'a &e i/ po%vati na vojnu 'u%nost* bi(o u g a'skoj mi(i&iji bi(o u sk(opu atnog 'op inosa svoga spa/ije$ 3 s&ani i%van g ani&ni/ po' u&ja obi&no su bi(i os(obo'jeni te obave%e$ Nije istina da je covjek morao biti musliman da bi se mogao obogatiti u &tomanskom )arstvu% Bi(o je mnogo imu&ni/ t gova&a - 5 ka* V(a/a* A mena&a - koji se nika' nisu o' ek(i k s&anske vje e$ A(i istina je 'a je* ba em nakon p vi/ 'eset(je&a !?$ sto(je&a* bi(o pot ebno biti mus(iman 'a bi se nap avi(a ka ije a u apa atu same otomanske ' %ave$ .a/va(juju&i sistemu 'evsi me 7p(a&anje 'anka u 'je&i8* potek(a je* kao sto smo vi'je(i* si(na buji&a ba(kanski/ m(a'a&a u vojsku i u &a sku up avu$ Navo'no su Bosan&i me'ju njima bi(i posebno &ijenjeni$ Je'an aust ijsko-s(ovenski pisa& %apisao je !,#=$ go'ine 'a je su(tan najvo(io nova&iti Bosan&e %ato sto je vje ovao 'a su 1najbo(ji* najpobo%niji i najp iv %eniji o' sviju1* a%(ikuju&i se o' ' ugi/ 1Tu aka1 po tome sto su 1mnogo k upniji* p ista(iji i sposobniji$1,! P em'a su janji&a i i up avni &inovni&i mog(i na k aju %av siti bi(o g'je u &a stvu* a janji&a i ostaja(i neo%enjeni 'o k aja svoje aktivne ka ije e* bi(o i/ je koji su se napos(jetku v a&a(i u %avi&aj i 'obiva(i na 'a ve(ike komp(ekse %em(je$ Nakon

'va'eset go'ina janji&a skog %ivota nije bi(o kasno o%eniti se i %asnovati po o'i&u$ Sistem 'evsi me bijase je'an o' g(avni/ pok eta&a is(ami%a&ije na sveko(ikom Ba(kanu* a njegov je utje&aj bio posebno jak u Bosni$,@ 6 ugi so&ija(ni &ini(a& koji je p ipomogao si enju is(ama bijase p ivi(egovani p avni status mus(imana$ Mnogo je po%o nosti posve&eno kanun<i ra=i* t a'i&iona(nim 'isk iminato skim %akonima koji su v ije'i(i samo %a nemus(imanske po'anike$ Me'ju osta(im %ab anama bi(a je tu i %ab ana 'a jasu konje* nose o u%je i(i o'je&u s(i&nu mus(imanskoj$ I%vo i i% !<$ sto(je&a ka%uju pak 'a su se k s&anski sve&eni&i i t gov&i u Bosni o'ijeva(i gotovo je'nako kao i mus(imani* 'a su ja/a(i konje i nosi(i o u%je$ Neke k(ase k s&ana* na p imje v(aski ma to(o%i* bi(i su i%u%eti o' ti/ %akona* a neke ' uge %ab ane i% kanun-i aIa* kao sto je %ab ana 'a g a'e i(i pop av(jaju & kve* nisu u p aksi mnogo v ije'i(e - bi(o %a/va(juju&i posebnom 'opustenju i(i op&em p ivi(egiju koji je p vobitno + anjev&ima 'ao su(tan a %atim ga njegovi nas(je'ni&i potv 'jiva(i$,# Ipak* op&enito je v ije'i(o p avi(o 'a je k s&anska aja 'u%na iska%ivati postovanje i poko nost svojim mus(imanskim pog(ava ima* ne samo %ato sto %au%imaju visi ' ustveni po(o%aj nego i %ato sto su mus(imani$ Mo%'a najva%niji p ivi(egij nije uop&e bio nave'en u kanun-i aIa* a to je na&e(o 'a k s&ani ne mogu po'i&i tu%bu p otiv mus(imana i 'a nji/ovi iska%i ne mogu biti upot ijeb(jeni p e' su'om p otiv mus(imana$ To je bi(a teska p avna 'isk imina&ija koja se %a&ije(o i te kako osje&a(a ka' su k s&ani i mus(imani bi(i %ap avo u istom ' ustvenom po(o%aju - kao g a'jani i(i se(jani$ T eba na k aju spomenuti jos 'va va%na ' ustveno-ekonomska &inio&a koja su p i'onije(a si enju is(ama u Bosni2 ropstvo i razvitak muslimanski+ gradova $ Tje anje obova u at - ne samo %a ob(jeni/ nep ijate(jski/ vojnika nego i (oka(ni/ %ite(ja - bijase stan'a 'na otomanska p aksa$ Cini(e su to i k s&anske ' %ave* samo u nesto manjoj mje i$ Tu &i su po obi(i ve(ik b oj (ju'i u atovima p otiv 0absbu gova&a2 <=== su i/ otje a(i* na p imje * i% 0 vatske !>">$ go'ine* a @== === 7navo'no8 i% 9ga ske i S(avonije !,@?$ go'ine$,> :obovi koji bi p es(i na is(am mog(i su %at a%iti os(obo'jenje$ Oni koji su 'otje ani u Bosnu* p ete%no i% oko(ni/ s(avenski/ %ema(ja 6a(ma&ije* 0 vatske i S(avonije* vje ojatno su mnogo p i'onije(i p i astu mus(imanskog na o'a$ P eob a&eni i os(obo'jeni obovi ponaj&es&e su %av sava(i u g a'ovima koji su se si i(i i koji su nu'i(i nove mogu&nosti %apos(enja$ 5o'ine !,@-$ ti os(obo'jeni obovi sa&injava(i su gotovo - posto o' ukupnog stanovnistva Sa ajeva$,, Ve&ina g a'ova koji su se a%vi(i na Ba(kanu po' Tu &ima bi(i su p ete%no mus(imanski* puni mus(imanski/ ustanova i mus(imanski/ g a'jevina$ Sta i kato(i&ki g a'ovi u Bosni kao sto su S eb eni&a* ;ojni&a i O(ovo* sa svojim 'ub ova&kim t gov&ima i njema&kim u'a ima* 'ugo su o'o(ijeva(i is(ami%a&iji* a(i su na k aju i oni 'ob im 'ije(om is(ami%i ani$ 7Nji/ova je ekonomska va%nost opa'a(a* iako se nastavi(o u'a enje p(emeniti/ kovina* usp kos 'ub ova&koj %ab ani uvo%a s eb a i% tu ski/ %ema(ja$8,? 5 a'ovi koji su posta(i sje'ista san'%ak-begova kao sto su Banja Luka* T avnik i Livno* b %e su pop ima(i mus(imansko obi(je%je$ A u g a'ovima kao sto su Mosta i Sa ajevo koji su se tek s e'inom !,$ sto(je&a po&e(i p avo a%vijati* osje&ao se sna%an utje&aj is(ama o' samog t enutka ka' su Tu &i stig(i u nji/$ B %ina je nji/ova a%voja bi(a %aista i%van e'na$ 9 p vi/ !, go'ina otomanske v(a'avine u Sa ajevu 7p ije toga po%natog po' imenom V /bosna8* 'o !>?#$ go'ine* Tu &i su po'ig(i '%amiju* tekiju 7sje'iste 'e viskog e'a8* musa+/i anu* sv atiste* /amam 7tu sko kupa(iste8* most p eko Mi(ja&ke* uve(i su vo'ovo' i sag a'i(i sa aj 7namjesnikov 'vo 8 po kojem je g a' 'obio novo ime$ Isto je tako na samom po&etku osnovana us e' g a'a i ve(ika t %ni&a$,< P em'a je ve&i 'io g a'a spa(i(a !>-=$

go'ine uga ska vojna ekspe'i&ija* ub %o je i%nova i%g a'jen i p osi en$ Stanovnistvo mu je bi(o gotovo isk(ju&ivo mus(imansko$ Bijase to va%an ga ni%onski g a' i ve& je u p vim 'e&enijama bio pun ob tnika i t gova&a nu%ni/ %a pot ebe vojni/ ope a&ija$ Pos(ije* u !?$ sto(je&u* stanovni&i su se 'ije(i(i na 'vije k(ase* t gov&e i vojnike - i je'ni i ' ugi ima(i su svoga ka'iju i(i su&a$ P o&vat je Sa ajeva nastupio po' v(a'avinom >azi Husrev<bega* namjesnika u Bosanskom san'%aku u neko(iko nav ata i%me'ju !,@!$ i !,>!$ go'ine$ Covjek i%van e'ne ene gije i +i(ant op* on je bio sin p eob a&enika s po' u&ja T ebinja i% 0e &egovine$,!F Po'igao je (ijepu '%amiju koja nosi njegovo ime 71Begova '%amija18* me' esu 7bogos(ovnu sko(u8* knji%ni&u* /amam* 'va /ana 7p eno&ista8 i va%an be%istan 7natk ivena t %ni&a na kojoj se p o'aje teksti(8$ Bi(o je uobi&ajeno 'a bogatasi 'aju %em(ju na t ajno up av(janje v(astima kako bi se namaknu(i p i/o'i %a ovakve ustanove 7ne samo '%amije i sko(e nego i sv atista* kupa(ista i mostove8$ Takav tip vje sko-'ob otvo ne %a'u%bine po%nat po' imenom vaku* bijase o' vita(ne va%nosti %a a%voj svi/ otomanski/ g a'ova* a pomogao je i 'a se g a'ske ustanove isp ep(etu s is(amskim institu&ijama$ 5a%i 0us ev-begov vaku+ bio je najbogatiji o' sviju i o&uvao se sve 'o @=$ sto(je&a$," 6o go'ine !,#=$ stanovnistvo je u Sa ajevu bi(o posve mus(imansko$ Si enje njegova utje&aja na oko(no po' u&je vi'i se i po tome sto je >? posto (oka(ne up avne ob(asti bi(o tako'je mus(imansko$?= Sa ajevo se a%vija(o ug(avnom tako sto je p iv(a&i(o (ju'e i% oko(ni/ se(a$ Mnoga o' najsta iji/ imena u(i&a %ap avo su imena bivsi/ ob(i%nji/ se(a$ Potk aj !?$ sto(je&a u g a'u je ve& bi(o i nesto k s&ana* pa i ko(onija 'ub ova&ki/ t gova&a* te ma(a %i'ovska %aje'ni&a$ O' "# ma/a(e 7&etv ti* a u svakoj je o' nji/ p ebiva(o vje ojatno manje o' >= po o'i&a8* 'vije su bi(e k s&anske a "! mus(imanska$ Bi(o je i sest mostova* sest /amama* t i be%istana* neko(iko knji%ni&a* sest tekija* pet me' esa* vise o' "= mekteba 7na o'ni/ sko(a8 i p eko stotinu '%amija$ Stanovni&i su u%iva(i kojekakve pov(asti&e i bi(i poste'jeni stanoviti/ nameta) neki /isto i&a i ' %e 'a je Sa ajevo u to 'oba bi(o p avi s(obo'ni g a'* i(i g a'-- epub(ika$?! 9 to se v ijeme u tom g a'u 'ob o %ivje(o* p ema ba(kanskim mje i(ima* i(i uop&e p ema mje i(ima toga 'oba$ :a%um(jivo je sto su mnogi Bosan&i a'o p ig (i(i is(am 'a bi mog(i %ivjeti u Sa ajevu$ Najpos(ije* jos je je'an &ini(a& o'ig ao stanovitu u(ogu u is(ami%a&iji Bosne2 p i(jev ve& is(ami%i ani/ S(avena i% ' ugi/ %ema(ja$ Spomenu(i smo 'a su neki s(avenski mus(imani stig(i u p vim go'inama kao spa/ije i% S bije* Make'onije i Buga ske$ Ipak* najvise i/ je p istig(o potk aj !<$ sto(je&a* ka' je nakon pov(a&enja Osman(ija i% k ajeva koje su 'ugo ' %a(i po' svojom okupa&ijom* i% 6a(ma&ije* 0 vatske* S(avonije i 9ga ske* 'os(o %a njima i mnogo mus(imana i% ti/ %ema(ja$ Neke su o' ti/ po o'i&a svakako bi(e i same bosanskog po ijek(a - p e&i su im se bi(i nase(i(i na osvojenim po' u&jima kao spa/ije$ Ovim je p i(jevom %natno po astao b oj s(avenski/ mus(imana u Bosni$ Ta seoba u osam'esetim i 'eve'esetim go'inama !<$ sto(je&a nije bio je'ini takav p i(jev* a(i je jama&no bio najb ojniji$ O oko(nostima po' kojima se to 'ogo'i(o bi&e vise ije&i u <$ pog(av(ju$

? S:BI I VLASI 6osa' nije ov'je bi(o mnogo ije&i o S pskoj p avos(avnoj & kvi$ :a%(og je tome je'nostavan /ravoslavna crkva jedva da je bila prisutna na teritoriju same Bosne prije dolaska Turaka samo je u Hercegovini igrala vazniju ulogu% 9 svojoj anoj s e'njovjekovnoj /isto ije 0e &egovina 70um8 bijase 'io ku(tu nog i po(iti&kog svijeta s pski/ %upa i kne%evina* %aje'no sa .etom 7C na 5o a8 i :askom 7jugo%apa'na S bija8$ Ve&i 'io /e &egova&kog p(emstva bio je u !>$ i !,$ sto(je&u p avos(avne vje e* a vje ojatno je tako bi(o i sa samim stanovnistvom$D 9 sto(je&u kato(i&ke inten%ivne 'je(atnosti p ije 'o(aska Tu aka* 3ato(i&ka je & kva i u 0e &egovini postig(a %na&ajne uspje/e u a'u osnovavsi on'je &eti i + anjeva&ka samostana* a(i je u !?$ i !<$ sto(je&u 'os(o 'o ve(ikog na%a'ovanja* pogotovo u isto&noj 0e &egovini$ 5o'ine !?@>$ bi(o je jos !> kato(i&ki/ %upni/ & kava u isto&noj 0e &egovini* a nakon petnaestak go'ina osta(o i/ je jos svega !!* o' koji/ su &eti i navo'no bi(e u usevnom stanju$@ S ' uge st ane* &ini se 'a S pska p avos(avna & kva nije p ovo'i(a o gani%i anu aktivnost u Banovini i(i 3 a(jevini Bosni sve 'ok k a(j Tv tko nije p osi io bosanski te ito ij u se'am'esetim go'inama !>$ sto(je&a na go nji tok ijeke 6 ine 7jugoista&no o' Sa ajeva8 i na 'ije(ove 'anasnje C ne 5o e i S bije uk(ju&uju&i tu i p avos(avni manasti u Mi(esevi$ Iako se sam Tv tko ok unio %a k a(ja u Mi(esevi*F on je bio i ostao kato(ik* kao i svi bosanski k a(jevi pos(ije njega 7u% eventua(nu i%nimku Ostoje* koji je mo%'a bio p ipa'nik C kve bosanske8$ 6a(je o' go njeg toka ijeke 6 ine nema u p e'-otomanskoj Bosni jasni/ t agova p avos(avni/ & kava$ Je'an s pski /isto i&a umjetnosti ustv 'io je 'a neko(iko p avos(avni/ manasti a u sjeve noj Bosni poti&e i% v emena p ije 'o(aska Tu aka* a(i je njegovo 'ati anje v (o nepou%'ano$# 6akako 'a su se poje'ini p ipa'ni&i P avos(avne & kve mo%'a nastani(i u Bosni$ Neki su se bosanski p(emi&i o%eni(i 'jevojkama i% s pski/ v(asteoski/ po o'i&a*F Vi'i bi(jesku na st $ @,$ a u 'va'esetim go'inama !,$ sto(je&a spominje se je'na p avos(avna po o'i&a u V /bosni 7k aju oko 'anasnjeg Sa ajeva8$> Neospo no je bi(o postupnog p o%imanja pog ani&ni/ k ajeva Bosne p avos(avnim vje ni&ima i% 0e &egovine$ Neki katolicki izvjestaji iz pedeseti+ godina !?% stoljeca govore o izravnom nadmetanju dviju crkava za duse < o prodorima *ranjevaca u Hercegovinu i o pokusajima obje strane da privuku bivse pripadnike )rkve bosanske%? Sto se tice teritorijalne crkvene organizacije u predotomanskom razdoblju zaista nema tragova prisutstva Srpske pravoslavne crkve na tlu same Bosne% Me'jutim* nakon 'o(aska Tu aka s(ika se po&inje nag(o mijenjati$ O' osam'eseti/ go'ina !,$ sto(je&a spominju se p avos(avni sve&eni&i i vje ni&i u mnogim 'ije(ovima Bosne u kojima p ije nije bi(o ni spomena o njima$ .na se 'a je neko(iko p avos(avni/ manasti a po'ignuto u !?$ sto(je&u 7u Tavni* Lomni&i* Pap a&i* O% enu i 5ostovi&u8* a va%ni manasti 4manj u sjeve o%apa'noj Bosni p vi put se spominje !,!,$ go'ine$ Te nove g a'jevine jos vise i%nena'juju ka' se %na 'a je %akonom kanun-i aIa bi(o %ab anjeno g a'jenje novi/ & kava - o&ito je 'a su otomanske v(asti svaki put mo a(e i%'ati posebno o'ob enje$? P em'a su p avos(avni vje ni&i bi(i i te kako poni%avani i ugnjetavani* nije pretjerano kazati da je otomanski rezim *avorizirao /ravoslavnu crkvu$

P avos(av&i su ima(i svoju s e'isnju vje sku v(ast u samom Otomanskom Ca stvu* a kato(i&i i%van njega pa nije bi(o 'vojbe 'a bi se smat a(i os(obo'jenim ka' bi neka kato(i&ka si(a ponovo osvoji(a Bosnu$ Bosanski mitropolita 8pravoslavni biskup: spominje se prvi put !?"@% godine a prva pravoslavna crkva u Sarajevu vjerojatno je sagradjena tek sredinom !9% stoljeca%A P em'a ima mnogo %abi(je%eni/ s(u&ajeva p eob a&anja kato(ika na p avos(av(je u Bosni !?$ i !<$ sto(je&a* jasno je 'a se to si enje P avos(avne & kve ne mo%e p ipisati samo tim p eob a&anjima$- 9 k ajevima u kojima je p avos(av(je po(u&i(o najve&e uspje/e* posebno na sjeve u Bosne* u tom se a%'ob(ju nastani(o mnogo 'ose(jenika i% p avos(avni/ %ema(ja$ O&ito je pos ije'i bi(a otomanska po(itika 'a nase(i po' u&ja koja su bi(a opustje(a* bi(o %bog ata i(i kuge$ Ve& u p vim 'e+te ima pojav(juju se skupine k s&anski/ &obana* koji se 'ek(a i aju kao Vlasi sto su se nase(i(i u opustosenim k ajevima isto&ne 0e &egovine$ 9 'e+te ima i% se'am'eseti/ i osam'eseti/ go'ina !,$ sto(je&a mo%e se a%ab ati 'a se V(asi si e po s e'njoj Bosni* u k ajevima oko Visokog i Mag(aja$ Neg'je o'ma/ i%a !><?$ go'ine* na p imje * oko -== v(aski/ po o'i&ai nase(i(o se u k aju oko Mag(aja* %aje'no sa 'voji&om p avos(avni/ sve&enika$" 9 i'u&i/ pe'esetak go'ina nastavio je asti b oj V(a/a u s e'njoj i sjeve oisto&noj Bosni* a po&e(i su se 'ose(javati i u sjeve o%apa'nu Bosnu$ 9 atovima na po&etku !?$ sto(je&a opustje(o je jos vise k ajeva u sjeve noj Bosni je su kato(i&i bje%a(i na /absbu ski te ito ij$ Bu'u&i 'a je Osman(ijama bi(o va%no 'a ne ostave p a%an p osto b(i%u vojne g ani&e* us(ije'io je jos je'an ve(ik p i(jev v(aski/ 'ose(jenika i% 0e &egovine i S bije$ .a &ije(og !<$ sto(je&a bi(o je jos 'ose(javanja na to po' u&je* je su ne samo at nego i kuga ostav(ja(i %a sobom 'emog atske p a%nine koje je t eba(o popuniti$!= Ve& !,#=$ go'ine* ka' je /absbu ski s(u%benik Bene'ikt 3u ipesi& putovao k o% Bosnu* i%vijestio je 'a u toj %em(ji %ive t i na o'a$ Je'an su Tu &i* koji 1k ajnje 'espotski1 v(a'aju k s&anima$ 6 ugi su 1sta i Bosan&i* koji su imokato(i&ke vje e1$ A t e&i su 1S bi koji sebe na%ivaju V(asima$$$ 6ose(i(i su se i% Sme'e eva i Beog a'a1$1 Taj je v(aski e(ement bio to(iko va%an u nastanku bosanskog p avos(avnog na o'a 'a se jos i nakon t i sto(je&a i% a% 1V(a/1 upot eb(javao u Bosni u %na&enju 1p ipa'nik P avos(avne & kve1$!@ 6akako 'a su u tom p o&esu nase(javanja su'je(ova(i i S bi i 0e &egov&i koji nisu bi(i V(asi$ O p ob(emu kako i/ me'ju sobom a%(ikovati* i o tome sto je i% a% 1V(a/1 %na&io u ono 'oba* bit &e jos ije&i$ Ipak* jasno je 'a su V(asi* kao posebna etni&ka i ku(tu na skupina* tu o'ig a(i va%nu u(ogu$ V(asi su potpuno o'gova a(i &i(jevima otomanske v(asti* ne samo %ato sto su bi(i pok etni 7tipi&ne su im pos(ovne 'je(atnosti bi(e sto&a stvo* u%goj konja i o gani%ovanje p ijevo%a obe %a t gov&e8* nego i %ato sto su ima(i i% a%itu vojni&ku t a'i&iju$ O'ob ene su im posebne pov(asti&e kako bi i/ nave(i 'a se nase(e u% otomansko-/absbu sku g ani&u - smanjen je po e% na ov&e %a one koji %ive u pog ani&nom po' u&ju* a nji/ovim su g(ava ima 'o'ije(jeni ve(iki tima i$!# Iako nisu p ima(i vojnu p(a&u* ima(i su p avo nositi o u%je i o' nji/ se o&ekiva(o 'a obav(jaju vojnu +unk&iju) umjesto p(a&e* 'opusteno im je p(ja&kanje nep ijate(jskog te ito ija$ Po%nati po' na%ivom 1ma to(o%i1 i(i 1vojnu&i1* posta(i su najopasniji e(ement u otomanskoj vojnoj masine iji$ Istov emeno su Vla+e i Srbe koji su pobjeg(i na sjeve p e' otomanskom naje%'om u !,$ sto(je&u i koji su njegova(i s(i&nu vojni&ku t a'i&iju* 0absbu gov&i po&e(i ko istiti s ' uge st ane te nesta(ne i p omjen(jive g ani&e$ P i' u%i(i su im se i neki V(asi i% unut asnjosti Bosne$ T i a%(oga koje navo'i Bene'ikt 3u ipesi& %a opustje(ost Bosne

na po&etku !?$ sto(je&a bija/u kuga* 'evsi ma i bje%anje s psko-v(aski/ ma to(oga p eko g ani&e$> 5o'ine !,@<* posto je i%ab an %a k a(ja 9ga ske i 0 vatske* -erdinand 5% 0ustrijski uteme(jio je %a nji/ +o ma(ni sistem %akupa %em(je i vojni/ 'u%nosti$ Bi(i su os(obo'jeni +eu'a(ni/ obave%a* 'opusteno im je su'je(ovanje u 'iobi atnog p(ijena* mog(i su sami bi ati svoje %apovje'nike 7vojvo'e8 i mi ovne su&e 7kne%ove8 i s(obo'no ispovije'ati p avos(avnu vje u$ Na taj je na&in i% astao po' 0absbu gov&ima poseban sistem ' %anja %em(je u posje'u i vojne o gani%a&ije* tako%vana Milit2rgrenze ili Vojna krajina* koja je na k aju obu/va&a(a pojas %em(jista i%me'ju t i'esetak i stotinjak ki(ometa a si ok i oko tisu&u ki(ometa a 'uga&ak$ Krajisnici ili >renzer na sjeve noj i sjeve o%apa'noj g ani&i Bosne* po'je'nako po%nati po svojoj vojni&koj o'va%nosti i k vo(o&nosti* %va(i su se 1V(asi1 i(i 1Mo (a&i1$ 5o'ine !?#=$ ;e 'inan' II$ potv 'io je nji/ove p ivi(egije u 'okumentu po%natom po' imenom ;7akoni o Vlasima; < ;Statuta Valac+orum;$ 9% poje'ine ve(ike atne po/o'e* atovanje Osman(ija i 0absbu gova&a sastoja(o se na ovoj g ani&i ug(avnom o' vje&iti/ ok saja V(a/a s V(asima$ Ko su bili ti Vlasi i gdje su ponikli? To je je'no o' najspo niji/ pitanja u /isto ije Ba(kana$!? V(asi su 'an-'anas ast kani po mnogim 'ije(ovima Ba(kana) najve&a je nji/ova kon&ent a&ija u go ju Pin'us na sjeve u 5 &ke* a(i ima i/ i u Buga skoj* Make'oniji* A(baniji i S biji* a ostataka v(askog %ite(jstva na&i &emo i na Ista skom po(uotoku$ Po t a'i&iji su bi(i sto&a i i pasti i i mog(o bi se e&i 'a su napo(a bi(i noma'i je su goni(i sta'a* katka' i na ve(ike u'a(jenosti* s e'ovne (jetne ispase u p(aninama na e'ovitu %imsku ispasu na nekom ' ugom mjestu$ Neki su se o' nji/ obogati(i p o'ajom svoji/ sto&a ski/ p oi%vo'a2 vune* si a i ma ve$ Mnogi su se p o&u(i u !-$ i !"$ sto(je&u kao t gov&i* 'oma&i i me'juna o'ni$ Ti se pos(ovi nisu mnogo mijenja(i u toku sto(je&a) je'na bi%antska pjesma i% !@$ sto(je&a spominje v(aski si koji je bio na g(asu u Ca ig a'u* i v(asku kabani&u* si ok* & n og ta& be% ukava i(i ta(agan* koji se jos mo%e vi'jeti na p(e&ima ba(kanski/ &obana$ Neki ' ugi bi%antski pis&i spominju v(asko tje anje stoke i% je'nog k aja u ' ugi* a s e'njovjekovni s pski 'okumenti govo e o njima kao o pasti ima i kje(ato ima - ova je ije& potek(a o' (atinske &a(ato * sto %na&i 1konjovo'a&1* ije& koja se o&uva(a i u sav emenom v(askom u ob(iku &G(Gto * sto &e e&i 1putnik1$!< Nji/ovo je'ino ' ugo %animanje u to 'oba bi(o je vojni&ko2 kao %i(avi go sta&i bi(i su &ijenjeni %bog svoje s &anosti* a kao 'obav(ja&i konja bi(i su 'ob o 'os(i u svakom atnom po/o'u$ Cini se 'a im bi%antske v(asti ipak nisu mnogo vje ova(e i 'a su i/ obi&no upot eb(java(e kao pomo&ne &ete* a poneka' su 'je(ova(i i kao posve samosta(ne ne egu(a ne je'ini&e$ Ipak* spominje se i &ije(i je'an v(aski pjesa&ki puk u bi%antskoj vojs&i na po&etku !>$ sto(je&a$!9 p vim %apisima V(asi se &esto spominju kao p i(i&no p o(a%na pojava na(ik na sjenu$ Se(i(i su se i% je'nog k aja u ' ugi* govo i(i (oka(ne je%ike i stapa(i se s (oka(nim stanovnistvom$ 9 'okumentima kasnog Bi%anta govo i se o 1Buga o-a(bano-v(asima1* pa &ak i o 1S bo-a(bano-buga o-v(asima1$!" Me'ju osta(im nji/ovim imenima spomenimo bi%antsko-g &ko 1 *avrovlachos1* sto &e e&i 1& ni V(a/1* i% &ega je potekao i na%iv 1Mo (ak1* pa suv emeno g &ko ime 13outsov(a&/os1 73u&ov(a/8* sto 'os(ov&e %na&i 1/ omi V(a/1* a to je va(j'a ina&i&a koja je na o'nom etimo(ogijom nasta(a o' tu skog kii)iik e)lak* 1ma(og V(a/a1$ Samo ime 1V(a/1 poti&e o' ije&i kojom su sta i S(aveni na%iva(i na o'e sto su govo i(i (atinske i(i omanske je%ike - o'at(e i 1Ea((a&/ian1* 1Ea((oon1 i 7tek pos e'nom p imjenom8 1Ee(s/1$

Nema pou%'ani/ /isto ijski/ %apisa o V(asima p ije 'esetog sto(je&a$ Je'ini 'oka%i o nji/ovu postojanju p ije toga (ingvisti&ke su na avi$ V(aski je je%ik omanski* v (o s o'an s umunjskim - (ingvisti ga %ovu 1make'o- umunjski1* a omanski koji se govo i u :umunjskoj 1'ako- umunjski1$ O&ito je 'a je taj je%ik p o'ukt sta o imske ko(oni%a&ije Ba(kana* 'a je on'je t ajno sa&uvan i 'a su S(aveni nais(i na nj ka' su 'os(i na Ba(kan u ?$ i <$ sto(je&u$ Me'jutim* :imsko Ca stvo obu/va&a(o je na Ba(kanu go(em p osto pa je to 'usu 'a(o sav emenim na&iona(nim /isto i&a ima 'a tv 'e kako V(asi poti&u up avo s nji/ova po' u&ja$ Tako* e&imo* 5 &i vje uju 'a su V(asi omani%i ani 5 &i* Buga i ka%u 'a su omani%i ani I a&ani* a :umunji in%isti aju 'a su omani%i ani 6a&ani 7iAi(i potom&i imski/ (egiona a u 6a&iji - nije va%no jesu (i potom&i je'ni/ i(i ' ugi/* g(avno je 'a su bi(i on'je p ije 'o(aska Ma'ja a8$ 3u'ikamo je najs(ikovitija - i najbesmis(enija - teo ija koju je i%nio istaknuti / vatski /isto i&a otac Mandic koji je* ist a%uju&i po ijek(o V(a/o-S ba u Bosni* %ak(ju&io 'a oni poti&u i% Ma oka$ Na taj na&in mis(i on 'a je objasnio bi%antsko-g &ku ije& 1Mav ov(a&/os1 i(i 1& ni V(a/1 73a av(a/8* sto upu&uje na nji/ovu tamnu mau sku put$ P ema toj njegovoj teo iji* oni su potom&i imski/ (egiona a i% Mau etanije 7'anasnjeg Ma oka8 koji su bi(i sta&ioni ani na Ba(kanu$ Istina je 'a su :im(jani nase(i(i on'je mnogob ojne (egiona e* a(i su to bi(i* kao sto smo vi'je(i* (ju'i i% &ije(oga Ca stva$ O' je'ine 'vije vojne ko(onije Mau etana&a koje spominje Man'i&* je'na se na(a%i(a u Besa abiji ne'a(eko o' C noga mo a a ' uga na ije&i Inn* ne'a(eko o' Be&a$ Tesko 'a je to mog(o biti po(a%iste %a stva anje &itavog je'nog na o'a na jugu Ba(kana$ Iako &e se* na avno* 'anasnji anti-s pski na&iona(isti u Bosni o'useviti ka' sa%naju 'a su bosanski S bi %ap avo A+ ikan&i 7teo ija koja svakako opov gava sav emenu s psku p e' asu'u p ema A(ban&ima kako su oni tobo%e tamnoputan na o' i% T e&eg svijeta8* ta teo ija nikako ne ' %i vo'u$@= Me'jutim* p avo po ijek(o V(a/a mo%e se i%vesti i% (ingvisti&ke g a'je$ V(askoumunjski je%ik 7koji je bio je'an je%ik 'ok se 'va g(avna ob(ika nisu po&e(a a&vati neg'je na po&etku s e'njega vijeka8 ima ve(ik b oj posebni/ %na&ajki %aje'ni&ki/ s a(banskim je%ikom$ Me'ju te %na&ajke spa'aju osnovna p avi(a g amatike i sintakse* o' e'jen b oj posebni/ i'ioma i je%g a vokabu(a a ve%anog %a pasti ski %ivot$@! A(banski* koji je je'ini p e%ivio o' je%ika i(i ski/ p(emena* sa' %i i %natan b oj ije&i posu'eni/ i% (atinskoga pa upu&uje na tijesne ve%e s omani%i anim stanovnistvom %a sve v ijeme imskog a%'ob(ja$@@ 9' u%ene snage /isto ijske (ingvistike* p ou&avanje imena mjesta i povijest :imskog Ca stva omogu&uju nam 'a i%vu&emo p i(i&no pou%'an %ak(ju&ak 'a je s e'iste u kojem su se oba ta je%ika a%vi(a po' u&je sto se p ote%e o' sjeve ne A(banije p eko 3osova 'o jugo%apa'ne S bije* a mo%'a je obu/va&a(o i neke 'ije(ove sjeve ne Make'onije i %apa'ne Buga ske$ Ve&i 'io omani%i anog na o'a koji govo i umunjskim je%ikom na tom po' u&ju 7na &iju je ve %iju (atinskoga utje&ao nji/ov v(astiti sta iji je%ik* i(i ski8 asp si(e su* unisti(e i(i asimi(i a(e naje%'e u s e'njem vijeku* napose naje%'e S(avena$ Ostatak koji se bavio sto&a stvom uspio je p e%ivjeti u go ju ne'i nut a%vojem s(avenske sje'i(a&ke po(jop iv e'e* a u u'a(jenijim p(aninama 7posebno na sjeve u A(banije8 ostao je u tijesnoj ve%i s jos sta ijim osta&ima koji su govo i(i i(i ski je%ik* 'o'use ve %iju i(i skoga 'uboko p o%etu (atinskim* nakon sto(jetni/ 'oti&aja$ Ovo objasnjenje p i/va&aju gotovo svi objektivni nau&ni&i koji su i%u&ava(i to pitanje$ Na %a(ost* u to p ou&avanje unio je nepot ebnu %b ku neumjesni na&iona(ni ponos umunjski/ auto a koji se ne mogu pomi iti sa &injeni&om 'a su p vi (ju'i koji su govo i(i umunjski po ijek(om ju%no o' 6unava$@# Bu'u&i 'a su sjeve na A(banija i ju%na S bija bi(e p vobitno s e'iste V(a/a* nije &u'o sto su se V(asi v (o ano p osi i(i na ob(i%nje go ske k ajeve 0e &egovine$ O'at(e su

se p ese(i(i na sjeve * p eko b 'ovitog %a(e'ja 6a(ma&ije* g'je se ve& u !@$ sto(je&u spominje 'a &uvaju sta'a 7a u %imu i/ 'ovo'e u p imo je8$ I%me'ju !#$ i !,$ sto(je&a o njima je &esto ije& u / onikama 6ub ovnika i .a' a$@> Neki o' ti/ v(aski/ &obana p o' (i su i 'o s e'nje Bosne* g'je o nji/ovoj p isutnosti svje'o&e s e'njovjekovna imena mjesta u k ajevima oko Sa ajeva i T avnika2 V(a/inja* V(askovo* V(asi&$@, I mnoge v(aske ije&i i% pasti skog %ivota us(e su u bosanska na je&ja2 na p imje t %e* janje koje se v (o kasno ojanji* u mjese&u s pnju* poti&e o' v(aske ije&i ti '%iu* i(i %a i&a* v sta si a* 'o(a%i o' v(aske ije&i %a a$ Ova je potonja ije& %ap avo ina&i&a a(banske ije&i '/a((e* sto &e e&i 1m(a&eni&a1 -je'an o' mnogi/ 'eta(ja koji upu&uju na pasti sku simbio%u V(a/a i A(bana&a* koja je v (o 'ugo t aja(a$@? Cini se 'a je ve&ina ti/ p vi/ 'a(matinski/ i bosanski/ V(a/a %ivje(a mi no i povu&eno u go ju$@< A(i u samoj 0e &egovini* g'je se na(a%i(a ve&a kon&ent a&ija V(a/a* a%vi(a se vojna i ag esivna t a'i&ija$ 9 'ub ova&kim / onikama &esto se tu%e na p(ja&kaske upa'e ti/ ob(i%nji/ V(a/a u !>$ i !,$ sto(je&u$@- 0e &egova&ki V(asi bi(i su u%gajiva&i konja i vo'i&i ka avana* a ka' se nisu bavi(i p(ja&kom* bogati(i bi se t govanjem i%me'ju 6ub ovnika i bosanski/ u'nika$ Neki su o' nji/* kao sto smo vi'je(i* vje ojatno na u&i(i one impo%antne kamene na'g obne spomenike i(i ste&ke uk asene isk(esanim konjani&ima$ .a&ije(o su* %a/va(juju&i svojim t gova&kim ve%ama na istoku* stupi(i u 'oti&aj s v(askim stanovnistvom u S biji i Buga skoj* koje je ima(o 'ugu t a'i&iju vojne aktivnosti u s(u%bi bi%antski/ &a eva i s pski/ k a(jeva$ Je'na je o' jos ne a% ijeseni/ tajni u ovom s(u&aju p avo %na&enje i% a%a O MorlakO71Mav ov(a&/os1* 13a av(a/1* 1C ni V(a/18* i kako je 'os(o 'o njegove upot ebe u 0e &egovini i 6a(ma&iji$ O&ito je 'a se p vobitno %na&enje o'nosi(o na & ne kabani&e koje su nosi(i V(asi na s e'isnjem Ba(kanu 7u S biji* Buga skoj* Make'oniji i sjeve noj 5 &koj8$ 9 a%(i&itim su a%'ob(jima bi(i po%nati i po' imenom 13a agouni'es1 i(i 1C nogunj&i1$@" Mo%'a je poseban va( ti/ V(a/a %ap(jusnuo 0e &egovinu i 6a(ma&iju 'onijevsi sa sobom i to ime 7koje su %a&ije(o bi(i 'obi(i na po' u&ju g'je se govo io g &ki8$#= S(avenska na o'na etimo(ogija usko o ga je p etvo i(a u 1Mo ov(a/1 7tj$ 1mo ski V(a/18$#! I% 6a(ma&ije se taj i% a% pos(ije p osi io na V(a/e u 0 vatskoj koji su bi(i nase(i(i 13 ajinu1 sjeve o%apa'no o' Bosne$ 1Mo (a&&/i1 je postao stan'a 'ni m(eta&ki na%iv %a te (ju'e* a taj je k aj na mnogim ka tama !<$ i !-$ sto(je&a o%na&en kao 1Mo (a&&/ia1$ .bog svoji/ ok utni/ meto'a ne egu(a nog &etovanja Mo (a&i su i%is(i na %ao g(as* smat a(i su i/ p imitivnim i bes&utnim (ju'ima$ A(i sve se to p omijeni(o potk aj !-$ sto(je&a* ka' i/ je posjetio ta(ijanski sve&enik* -ortis$ Na'a/nut Ossianovom poe%ijom* i p a&en jos je'nim %a(jub(jenikom u epsku na o'nu pjesmu i +o(k(o * p o+eso om novije /isto ije na Camb i'geu* ;o tis je obisao Mo (ake u 6a(matinskoj %ago i t agaju&i %a poe%ijom i p imitivnim v (inama$ Nasao je i je'no i ' ugo2 1Isk enost* povje enje i &estitost ovi/ si omasni/ (ju'i$$$ u svim svako'nevnim %ivotnim postup&ima p og(asi(i bi se ko' nas naivnos&u i s(abos&u1* %apisao je on$ Cuo je i mnogo pjesama i pobi(je%io2 1Mo (ak k sta i po pustim p(aninama i pjeva* posebno u no&no 'oba* o junastvima sta i/ s(avenski/ k a(jeva i ve(mo%a i(i o nekom t agi&nom 'oga'jaju1$ .apa%io je isto tako 'a 1bosanski 'ija(ekt kojim govo e Mo (a&i u unut asnjosti sk(a'nije %vu&i* po mom mis(jenju* o' p imo skog i(i skog je%ika$1#@ Pjesma koju je objavio u p ijevo'u* Hasanaginica* bi(a je %ap avo 'je(o bosanski/ mus(imana - k atka p i&a o t agi&noj (jubavi i nespo a%umu posta(a je je'na o' najomi(jeniji/ na o'ni/ pjesama u &ije(oj Ev opi* pa su je p eve(i 5oet/e* BI on* Ea(te S&ott* Me imee* Puskin i Lje montov$##

9 samoj Bosni na%iv Mo (ak nije se to(iko upot eb(javao %a atobo ne V(a/e koji su se po' Tu &ima nase(i(i u 3 ajini$ Te su V(a/e* koji su 'os(i i i% 0e &egovine i i% S bije* %va(i i(i V(asi i(i ma to(o%i$ Ova se potonja ije& o'nosi(a na nji/ov vojni status* pa su to mog(i biti i Nev(asi - bijase to ina&i&a g &ke ije&i %a nao u%ana &ovjeka* armatolos$ V(asi u Bosni i 0e &egovini ima(i su svoje v(astito ' ustveno i vojno ust ojstvo* koje je bi(o jasno o' e'jeno ve& u p vim otomanskim 'okumentima$ Na &e(u svake (oka(ne %aje'ni&e bijase mi ovni su'a& i(i kne% 7sta i s(avenski na%iv8* po' njim je bio na&e(nik PPip imiku 7o' g &ke ije&i p imike ios8) po' njim je pak bio (agato 7o' g &ke ije&i a(agatH * %apovje'nik vojnog o' e'a8* a osnovna vojna je'ini&a bijase gan'e 7o' g &ke ije&i konta ion* sto &e e&i kop(je8$#> Svi ovi na%ivi jasno poka%uju 'a su Osman(ije je'nostavno p eu%e(e sistem koji bijase utv 'jen u vojs&i Bi%antskog Ca stva$ 3ao i bi%antski i s pski v(a'a i p ije nji/* oni su V(asima o'ob i(i posebne po e%ne o(aksi&e a'i nji/ovi/ vojni/ us(uga$ 5(ava ima V(a/a 'o'je(jiva(i su tima e i s njima su p akti&ki postupa(i kao sa spa/ijama* a (ju'e su im os(obo'i(i p(a&anja osnovnog nameta %a nemus(imane* /a a&a$ V(asi su ipak p(a&a(i poseban 1v(aski po e%1 - usum-i e+(ak - koji se ug(avnom sastojao o' je'ne ov&e i janjeta po po o'i&a sto su se 'ava(i svake go'ine o 6ju 'jev'anu$#, Bu'u&e 'a su bi(i ' uk&ije opo e%ovani* bi(i su i ' uk&ije a%v stani u tu skim te+te ima$ To nam je omogu&i(o 'a ustanovimo 'a je potk aj !,$ sto(je&a bi(o najmanje #, === V(a/a u 0e &egovini* a 'a je u !?$ sto(je&u bi(o &ak -@ ?"@ ug(avnom v(aski/ po o'i&a 7uk(ju&uju&i tu i neke nev(aske ma to(o%e koji su u%iva(i s(i&ne pov(asti&e8 u sme'e evskom k aju ju%no o' Beog a'a$#? 7Mnoge V(a/e i% isto&ne 0e &egovine p ese(i(i su Tu &i onamo 'a ponovo nase(e po' u&ja opustosena atovanjem u se%'esetim go'inama !,$ sto(je&a$8#< To su bi(i g(avni e%e voa i na o'a i% koji/ su se puni(i opustje(i k ajevi na sjeve u Bosne$ A kako su oni* p ebivaju&i u 0e &egovini i S biji* poo'avno bi(i p ipa'ni&i P avos(avne & kve* uve(i su na te bosanske p osto e p avos(av(je koje se on'je o&uva(o 'o 'ana 'anasnjega$ 3o(iko su se ti V(asi a%(ikova(i o' susje'ni/ S(avena4 O&ito je 'a su ima(i ' uk&iji status i ' uk&ije ' ustveno-vojno ust ojstvo$ Oni koji su se nase(i(i u sjeve noj Bosni nisu mog(i nastaviti t a'i&iju 'a gone svoja sta'a na ve(ike u'a(jenosti* a o&uvani otomanski 'ek eti o V(asima u Bosni i 0e &egovini i% !?$ sto(je&a poka%uju 'a ve&ina V(a/a nije vise %ivje(a noma'skim %ivotom* a(i 'a su se i 'a(je ponajvise bavi(i sto&a stvom$#5van Lovric 75iovanni Lov i&/8 %abi(je%io je u se'am'esetim go'inama !-$ sto(je&a 'a su hrvatski *orlaci svi ima(i sta'a po @==* #== i ?== ova&a* a ka' i/ je pitao %asto se ne p i/vate ob a'jivanja %em(je* o'govo i(i su mu2 1Nasi p e&i nisu to a'i(i pa ne&emo ni mi1$#" Neki su auto i* napose s pski* tv 'i(i 'a ije& 1V(a/1 %na&i samo 1&obanin1 i 'a ne uk(ju&uje nikakvo posebno etni&ko ni (ingvisti&ko %na&enje - pa 'a su ve&ina ti/ (ju'i %ap avo samo S bi koji ' %e ov&e$>= Ovo mis(jenje o'ba&uje vo'e&i sav emeni st u&njak %a V(a/e na po&etku otomanske v(a'avine na Ba(kanu* tv 'e&i 'a su V(a/e o'uvijek smat a(i posebnim na o'om$>! V(asi su o'vajka'a govo i(i po 'va je%ika* a kako sami nisu nika' bi(i u up avnom apa atu* je%ik koji je o&uvan u %apisima o njima nije nika' nji/ov$ Ipak* imamo neki/ svje'o&anstava o njegovoj upot ebi* u% pojavu v(aski/ (i&ni/ imena u %apisima kao sto su 9 su( i(i Sa ban$ V(asi koji su se u !,$ sto(je&u nase(i(i na je'an ja' anski otok govo i(i su i nakon >== go'ina v(aski$ Je'an m(eta&ki pisa& i% !?$ sto(je&a %apisao je 'a V(asi u 6a(matinskoj %ago i govo e 1(atinski* 'o'use u iskva enu ob(iku1$ Pasti i u tim p(aninama jos su !"-,$ go'ine b oji(i na v(askom$>@ Ima i ' ugi/ 'oka%a o nji/ovu bi(ingvi%mu u !<$ sto(je&u* p em'a je /isto i&a Ivan Lu&i& 7Joannes Lu&ius8 ustv 'io 'a je 'o ta'a ve& bio is&e%nuo nji/ov sta i je%ik$># A(i 'akako 'a se ti V(asi*

%ive&i sto(je&ima me'ju S(avenima u 0e &egovini i S biji* ne mogu u p vi ma/ 7svojim govo om i o'ijevanjem8 a%(ikovati o' auto/toni/ S(avena u tim k ajevima$ P etpostavka 'a su neka' govo i(i samo v(aski %ato sto nisu 'onije(i sa sobom s psku ekavi&u ka' su 'os(i i% S bije u sjeve nu Bosnu* jama&no je neta&na$>> Oni su govo i(i onako kako su govo i(i S(aveni oko nji/* a taj se govo mogao s v emenom (ako p omijeniti na po' u&ju tako po'(o%nom 'emog a+skim p omjenama kao sto je bi(a sjeve na Bosna* a V(asi i% 0e &egovine ionako su jama&no govo i(i ijekavi&om$ Bi(o je ne'avno pokusaja 'a se 'oka%e kako je jos na po&etku @=$ sto(je&a bi(o u Bosni (ju'i koji su govo i(i v(aski$ 9 popisu stanovnistva Bosne i% !"!=$ go'ine spominju se !? se(a u kojima se govo i 1 umunjski1* a go'ine !"=?$ je'an %aneseni umunjski v(a/o+i( objavio je &itavu knjigu o 1 umunjskim ko(onijama1 koje je on'je otk io$>, Me'jutim* ka' je vo'e&i njema&ki ekspe t %a V(a/e* pro*esor Beigand* otisao s(je'e&e go'ine p ovje iti te njegove tv 'nje* ustanovio je 'a u je'inim p eosta(im v(askim se(ima %ive (ju'i koji su se 'ose(i(i u !-$ sto(je&u i% Make'onije i koji su o'on'a %abo avi(i svoj je%ik$ A se(ja&i koji 1govo e umunjski1* po%nati u tim k ajevima po' na%ivom 13a av(asi1 i(i 1C ni V(asi1* %aista govo e umunjski* a(i samo %ato sto uop&e nisu V(asi nego umunjski :omi i% T ansi(vanije$>? Na k aju* va(ja istaknuti 'a 'anas nema smis(a tv 'iti 'a su bosanski S bi 1%ap avo1 V(asi$ Tokom sto(je&a i mnogi obi&ni p ipa'ni&i S pske p avos(avne & kve %a&ije(o su bi(i p es(i p eko 6 ine u Bosnu i(i se i% 0e &egovine p ese(i(i na sjeve $ 9 !-$ i !"$ sto(je&u a%vi(a se i s pska t gova&ka k(asa u bosanskim g a'ovima$ Nisu bas svi (ju'i koji su upu&eni 'a se nase(e u sjeve nu Bosnu u !,$ i !?$ sto(je&u bi(i V(asi* a o'on'a je bi(o to(iko p i(jeva i o'(jeva u /isto ije Bosne 'a nikako ne mo%emo ta&no i% a&unati postotak 1v(aski/1 p e'aka bosanski/ S ba$>< 9osta(om* nisu V(asi p i'onije(i samo po astu s pskog na o'a) neki su o' nji/ 7p ete%no u 0 vatskoj8 p es(i i na kato(i&ku vje u* a mnogo i/ se i is(ami%i a(o u Bosni$>Na%ivati 'anas nekoga S binom %na&i s(u%iti se pojmom stvo enim u !"$ i @=$ sto(je&u na teme(ju %aje'ni&ke e(igije* je%ika* /isto ije i (i&nog osje&aja na&iona(ne p ipa'nosti$ 'anasnji bosanski Srbi mogu se s(obo'no p e'stav(jati kao S bi* be% ob%i a na svoje v(asko po ijek(o$ Ipak* &ovjeka poma(o ' aska pomisao* ka' &uje tako%vane 'esni&a e u 'anasnjoj uskoj po(iti&i kako govo e o pot ebi 'a %astite svoju sta u s(avensku b a&u u Bosni* 'a su je'ina komponenta bosanskog na o'a koja sa' %i va%an i i% a%it e(ement nes(avenskog po ijek(a* up avo bosanski S bi$

< :AT I POLITI3A 9 OTOMANS3OJ BOSNI !?=?$ - !-!,$ Povijest Bosne u !<$ i !-$ sto(je&u bi(a je i 'a(je isp eki'ana i %asjenjivana ve(ikim atovima$ I bas kao sto je Otomansko Ca stvo i% as(o na atu* tako su i samo atovanje i ' ustvene p omjene sto i/ je ono i%a%va(o p i'onije(i p opasti &a stva$ 9 !<$ sto(je&u sta o +eu'a(no konjanistvo biva(o je u vojnom smis(u poma(o ve& %asta je(o$ Mnogo su va%niji posta(i pjesa&i nao u%ani mo'e nim o u%jem* i a ti(je ija$ :a%vi(a se egu(a na p(a&ena vojska %a koju nova&enje s pomo&u 'evsi me nije vise bi(o pot ebno$ A(i i 'a(je su bi(i pot ebni nov&ani p i/o'i s e'isnjoj v(asti 'a bi p(a&a(a vojsku* a to je %na&i(o 'a je t eba(o p eu%imati isp a%njene +eu'a(ne tima ske posje'e i p etva ati i/ u stanovit spoj p ivatni/ posje'a i p o'avanja poje'in&ima p ava na ubi anje po e%a$ Te su p omjene* kao sto &emo vi'jeti u -$ pog(av(ju* p eob a%i(e na av otomanskog p ovin&ijskog ' ustva$ Samosta(ni ubi a&i po e%a pove&a(i su po e%e* a Istambu( je i%mis(io &io ni% novi/ nameta - osi omasuju&i time stanovnistvo i i%a%ivaju&i kivnost i &este nemi e$ /orezi u gotovini sto i/ je skup(ja(a s e'isnja v(ast* po%nati po' na%ivom avariz* bija/u neka' tek i%van e'ne mje e* a sa' su posta(i no ma$ 3o up&ija se pove&a(a* a e' i %akon su na%a'ova(i$ 9 Bosni su ipak p i(ike bi(e nesto s e'jenije nego na susje'nom otomanskom te ito iju u S biji* g'je su se(ja&i bje%a(i s posje'a i o'meta(i se u /aj'uke$ A(i i u Bosni je bi(o nemi a u !-$ sto(je&u$ Ta'a je ve& mnogim posmat a&ima bi(o jasno 'a &a stvo t une i%nut a$ Najmanje svaki ' ugi na astaj su'je(ovao je u ve(ikim atovima$ Nakon ata s 0absbu gov&ima o' !,"#$ 'o !?=?$ go'ine Bosna je osta(a +inan&ijski is&ije'jena i vojno is& p(jena$ S(ije'i(o je neko(iko 'eset(je&a opo av(janja sto bija/u je'ino pomu&ena g 'nom 'eva(va&ijom na&iona(ne va(ute i in+(a&ijom u &ije(om Otomanskom Ca stvu u a%'ob(ju i%me'ju !?!,$ i !?@,$ go'ine$! 9 &et 'esetim go'inama !<$ sto(je&a Tu &i su se %ap(e(i u 'ugogo'isnji at s M(e&anima* koji je okon&an tek !??"$ go'ine$ To je uk(ju&iva(o &este vojne i p(ja&kaske upa'e s m(eta&kog te ito ija na 'a(matinskoj oba(i* a bi(o je i neko(iko teski/ ok saja i%me'ju m(eta&ki/ i bosanski/ o u%ani/ snaga$ 5o'ine !?>,$ &ije(a je'na bosanska a mija p o' (a je u 6a(ma&iju* a(i nije uspje(a osvojiti mnogo te ito ija$@ Taj je 'ugot ajni at si(no opte etio Bosnu* kao i nova pove&anja po e%a i in+(a&ija sto i/ je at i%a%vao u &ije(om &a stvu$ 3ato(i&ki biskup Marijan Maravic i%vijestio je !?,,$ go'ine 'a je 1u sa'asnjem atu1 vise o' @=== kato(i&ki/ po o'i&a pobjeg(o i% Bosne* a u je'nom ' ugom i%vjestaju stoji 'a su &eti i + anjeva&ka samostana popa(jena 1u atovima sto se nep eki'no vo'e u ovim k ajevima1$# 5o'ine !??#$ obnov(jenje at p otiv 0absbu gova&a* a s(je'e&e go'ine ve(ika osman(ijska vojska p o' (a je u Aust iju$ Nakon bitke %a koju su Osman(ije smat a(e 'a je %av si(a ne ijesenim is/o'om* a Aust ijan&i 'a su oni i%vojeva(i pobje'u* potpisan je mi ovni spo a%um kojim su se obje st ane obave%a(e 'a &e o'ustati o' g ani&ni/ in&i'enata 'ok go' taj 'ogovo bu'e postiva(a i ' uga st ana$> Najvazniji rat od kojeg se &tomansko )arstvo nije nikad potpuno oporavilo vodio se protiv 0ustrije od !9#"% do !9$$% godine% 5o'ina !?-#$ bi(a je %a Tu ke katast o+a(na$ Nakon neuspjesne opsa'e Be&a* o'bi(e su i/ i potuk(e u bi&i aust ijska i po(jska vojska$ Tu &i su smaknu(i u Beog a'u ve(ikog ve%i a koji je bio na &e(u tog po/o'a$ I%me'ju !?->$ i !?-<$ go'ine Aust ijan&i su ma(o-poma(o os(obo'i(i &ije(u 9ga sku o' Osman(ija i otje a(i na tisu&e spa/ija i novope&eni/ mus(imana s nji/ovi/ napusteni/ posje'a na jug te su tako i%bjeg(i&e p ep(avi(e Bosnu$ 6ot(e su i M(e&i&i po'u%ima(i

i% avne napa'e na bosanski te ito ij$ Tu &i su 'o'use o'bi(i g(avnu m(eta&ku o+en%ivu na Bosnu !?-,$ go'ine* a(i su o u%ane snage 0absbu gova&a p otje a(e mus(imane u Bosnu i% Like* koja je bi(a naj%apa'niji 'io bosanskog eja(eta$ 6o !?-<$ go'ine otp i(ike #=$=== mus(imana pobjeg(o je i% Like* a nji/ !<== koji su osta(i si(om su p eob a&eni na kato(i&ku vje u$, Ovaj p i(jev i%bjeg(i&a sa svi/ st ana uve(ike je utje&ao na b oj i sastav bosanskog na o'a - a&una se 'a je nakon tog ata &ak oko !#=$=== i%bjeg(i&a stig(o u Bosnu$? Najvise je me'ju njima bi(o mus(imana i% S(avonije - bi(o oni/ koji su se p vobitno bi(i 'ose(i(i i% Bosne na sjeve * bi(o 0 vata koji su %a 'ugot ajne tu ske v(a'avine bi(i p es(i na is(am$ Neki o' ti/ i%bjeg(i&a* pogotovo spa/ija koji su sve i%gubi(i* bi(i su ogo &eni (ju'i koji su sa sobom vje ojatno 'onije(i novo osje&anje kivnosti na k s&anstvo$< A(i otomansku su v(ast &eka(e jos go e stva i$ >odine !9#$% austrijska je vojska pregazila Bosnu i prodrla u Srbiju cak do Kosova a mnogi su Srbi iskoristili priliku da ustanu protiv turske vladavine% Neko se v ijeme &ini(o 'a &e Osman(ije i%gubiti svu v(ast na Ba(kanu* a(i su ve& s(je'e&e go'ine Tu &i opet istje a(i Aust ijan&e poak%avsi &u'nu snagu obnav(janja snage i mo&i$ Ve(ik b oj p avos(avni/ S ba - najmanje nji/ #=$=== - po' vo'stvom svoga pat ija /a* pobjegao je na sjeve s aust ijskom vojskom ka' se pov(a&i(a s 3osova* i% Make'onije i &ent a(ne S bije$ 7A(banska b oj&ana na'mo& na 3osovu* ba u 'anasnje 'oba* vje ojatno poti&e jos i% tog v emena$8 S ' uge st ane* me'jutim* mnogi p avos(avni S bi 'o&eka(i su asi eni/ uku pov atak Tu aka posto su u me'juv emenu bi(i iskusi(i evnost aust ijski/ kato(i&ki/ sve&enika$ S(ije'i(o je a%'ob(je u kojem su stva i p akti&ki staja(e na m tvoj ta&ki$ Osman(ije su i 'a(je p i(i&no ne'je(otvo no upa'a(e na uga ski te ito ij p eko 6unava* a o'bijao i/ je ne'je(otvo ni aust ijski *eldmarsal )aprara$ A(i ka' je Cap a u %amijenio najm(a'ji i najsposobniji o+i&i u aust ijskoj vojs&i p in&* Cugen Savojski* situa&ija se po&e(a nag(o mijenjati$ P in& Eugen nanio je te%ak po a% Tu &ima u bi&i ko' Sente* u ta'asnjoj ju%noj 9ga skoj* u septemb u !?"<$ go'ine$ A on'a je* neobi&no b %o* nastavio nap e'ovati sa svega ?=== (ju'i sve 'o samog s &a Bosne$ Na 'an @@$ oktob a stig(i su 'o Sa ajeva* g'je su Tu ke %atek(i potpuno nesp emne %a bo bu$ 9 svom vojnom 'nevniku p in& Eugen je ovako opisao ono sto se 'ogo'i(o u s(je'e&a 'va 'ana2 Na 'an @#$ oktob a aspo e'io sam je'ini&e na u%visini koja 'omini a samim g a'om$ O'at(e sam uputio poje'ine o' e'e 'a po/a aju g a'$ Tu &i su ve& bi(i sk(oni(i najv e'nije stva i* a(i su sveje'no ostavi(i %a sobom ve(iku ko(i&inu svakojake obe$ P e' ve&e je g a' p(anuo$ Ina&e se na(a%i na si oku p osto u i potpuno je otvo en) ima !@= (ijepi/ '%amija$ Sut a'an sam jos ostao u Sa ajevu$ P epusti(i smo g a' i svu oko(i&u vat i$ Nas ju isni o' e' koji je p ogonio nep ijate(ja v atio se s bogatim p(ijenom i mnogo %ena i 'je&e* nakon sto su pobi(i svu si(u Tu aka$ 3 s&ani nam jatimi&e 'o(a%e i mo(e %a 'opustenje 'a se sk(one u nas tabo sa svojim stva ima je %e(e napustiti ovu %em(ju i po&i s nama$ I ja se na'am 'a &u povesti sve k s&ane i% ove %em(je i p eba&iti i/ p eko SaveF Ve&ina su ti/ k s&ana vje ojatno bi(i kato(i&ki t gov&i* koji su* &ini se* ovim atom i%gubi(i 'omina&iju u bosanskoj t govini$" 3a' je p in& Eugen k enuo opet na sjeve * s njim su %aista pos(e na tisu&e kato(ika u Aust iju$ Ako p avos(avno stanovnistvo nije ve& u ' ugoj po(ovi&i !<$ sto(je&a p emasi(o b oj kato(ika u Bosni* on'a su na k aju ovoga ata jama&no osigu a(i b oj&anu p emo&$!= Nejasno je 'a (i su ti kato(i&i bi(i uvje eni 7kao sto je bio s pski pat ija /8 'a &e se usko o v atiti s os(obo'i(a&kom vojskom$

Po nekim se %na&ima 'aje %ak(ju&iti 'a su Aust ijan&i o%bi(jno pomis(ja(i ponovo osvojiti svu Bosnu$ 5o'ine !?-<$ i !?--$ aspitiva(i su se p eko pos e'nika u 6ub ovniku bi (i mus(imani u Sa ajevu 7koji su* kao sto je bi(o 'ob o po%nato* %au%ima(i ne%avisno ' %anje sp am oto-manske v(asti8 p i/vati(i aust ijsku v(ast ka' bi im bi(a %ajam&ena puna vje ska s(obo'a$ 6vanaest je po o'i&a potv 'no o'govo i(o na to pitanje* a(i &ini se 'a o' svega toga nije na k aju bi(o nista$1 /rinc Cugen nije imao nista s(i&no na pameti ka' je poveo vojnu ekspe'i&iju u Bosnu - je mu je bitni &i(j bio tek p(ja&ka i a%a anje$ Karlovacki mir 8sklopljen u Srijemskim Karlovcima sjeverozapadno od Beograda nedaleko od Novog Sada: kojim je dokoncan rat !9$$% godine potvrdio je da se &tomansko )arstvo povlaci iz Cvrope% 9ga ska i T ansi(vanija ustup(jene su 0absbu gov&ima* a ve(iki 'ije(ovi te ito ija u 6a(ma&iji i 5 &koj M(e&ima$ 9 i'u&em sto(je&u Bosna je na jugo%apa'u g ani&i(a s M(e&ima$ Psi/o(oski u'a a& ti/ gubitaka bio je to(iko sna%an 'a je pov at ti/ te ito ija postao opsesivan 'ugo o&ni &i(j otomanske po(itike$ P i(ika se uka%a(a !<!>$ go'ine* ka' su M(e&ani g ubo p ek si(i mi ovni ugovo $ 9 atu koji je us(ije'io* Aust ija je obnovi(a save% s M(e&ima* a p in& Eugen je jos je'anput 7!<!?$8 nanio te%ak po a% Tu &ima ko' Pet ova a'ina$ Ipak su bosanske ob ambene snage ug(avnom %a' %a(e svoje po%i&ije$ * /ozarevackim mirom !<!-$ go'ine Aust ija je 'obi(a pojas bosanskog te ito ija ju%no o' t a'i&iona(ne g ani&e* ijeke Save$ 6a(ma&ija po' m(eta&kom v(as&u p osi i(a se pak p ema unut asnjosti i 'osegnu(a & tu koja je o'on'a manje-vise osta(a jugo%apa'na g ani&a Bosne$!@ , tom ratu jos je jedan val muslimanski+ izbjeglica zapljusnuo Bosnu%!" P i(ike su bi(e nes e'jene* po e%i nanovo pove&ani* a pobune %bog p eve(iki/ nameta i%bi(e su u 0e &egovini !<@<$* !<@-$* !<@"$ i !<#@$ go'ine$ Neotomanski i%vo i tv 'e 'a su u 'vije o' ti/ pobuna 7!<@-$ i !<@"$ go'ine8 su'je(ova(i i k s&ani* a(i su g(avni akte i bi(i mus(imani$!> Ti/ su go'ina /a a(e i posasti2 na po&etku t i'eseti/ go'ina !-$ sto(je&a pom (o je u Bosni o' kuge @=$=== (ju'i$!, 3a' su Aust ijan&i p ek si(i Po%a eva&ki mi !<#?$ go'ine i p o' (i u Bosnu* %a&ije(o su se bi(i pona'a(i 'a &e je b %o osvojiti$ A(i ne'avno je p ije toga bio postav(jen %a namjesnika u Bosni neobi&no ene gi&an i o' jesit &ovjek* 0li<pasa Hecimovic* koji je v (o vjesto o gani%i ao o'b anu$!? Sljedece godine potukao je austrijsku vojsku u bici kod Banje Luke a mirovnim ugovorom koji je zatim sklopljen 8Beogradski mir !A"$% godine: 0ustrijanci su se odrekli citavog teritorija juzno od Save osim jedne tvrdjave%!A Tom je nagodbom utvrdena sjeverna granica danasnje Bosne% Bijase to je'an o' najt ajniji/ mi ovni/ ugovo a u tom sto(je&u$ 5otovo ,= go'ina nakon toga nije bi(o upa'a st ane vojske u Bosnu$ Me'jutim* Bosanski ejalet mo ao je snositi te et pove&ani/ po e%a kojima su se +inan&i a(i atovi na ' ugim st anama$ 5o'ine !<>,$* ka' se 0ekim-og(u A(i-pasa v atio na po(o%aj namjesnika Bosne* ogo &enje na pove&ane namete bi(o je to(iko 'a je bio p isi(jen povu&i se i% Bosne na sest mjese&i$ 3a' se !<><$ go'ine v atio* ponovo su i%bi(i nemi i pa se s(je'e&e go'ine povukao u 5 &ku$!- Nakon ve(ike pobune u Mosta u !<>-$ go'ine* u kojoj su &ak i janji&a i su'je(ova(i* s(ije'i(e su u i'u&i/ neko(iko go'ina i ' uge pobune %bog ve(iki/ nameta u Bosni$!" I mus(imanski se(ja&i su se buni(i %bog p omjena u sistemu %akupa %em(je$ Napokon je novi namjesnik u Bosni* Me+med<pasa Kukavica* p imio o' su(tana +e man u kojem je staja(a samo je'na e&eni&a2 1Bosna se mo a i%nova osvojiti$1@=

Namjesnik je postupio bes&utno i 'je(otvo no$ 9 Bosni je uspostavio mi * iako je Mosta bio i 'a(je s e'iste ne%a'ovo(jstva i otpo a$ 5o'ine !<?-$ pasa je mo ao pos(ati jaku vojsku na Mosta 'a ga poko i$ Me'jutim* %a a%(iku o' neki/ masovni/ pobuna u &et 'esetim go'inama !-$ sto(je&a* ovaj je otpo potje&ao o' vi'jeni/ mus(imana koji su nastoja(i %astititi svoje po e%ne o(aksi&e$@! S(je'e&i at p otiv Aust ije* koji je %apo&eo !<--$ go'ine* imao je o%bi(jniju po(iti&ku 'imen%iju o' p et/o'ni/$ 0ustrijski car (osip 55$ i ruska carica Katarina Velika spo a%umje(i su se 'a p eotmu Osman(ijama ba(kanske %em(je i po'ije(e i/ me'u sobom$ Tako je doslo do geopoliticke podjele interesa na Balkanu sto je na kraju dovelo do austrijske okupacije Bosne !#A#% godine i do njene aneksije "D godina nakon toga% Ca Josip II$ poka%ao je 'a ne mis(i samo na osvajanje nego i na v(a'avinu ka' je na po&etku ata i%javio 'a jam&i s(obo'u vje oispovijesti svim mus(imanima koji o'ma/ po(o%e o u%je$@@ Nastoje&i p i'obiti na svoju st anu bosanske kato(ike 7o' koji/ su neke 'ove(i i na stu'ije u .ag eb8* 0absbu gov&i su se jos na'a(i 'a &e u Bosni i%biti op&i ustanak bosanski/ k s&ana$@# Na po&etku !<--$ go'ine aust ijske su je'ini&e stupi(e na bosansko t(o* a(i im se nisu ispuni(i snovi 'a &e biti 'o&ekani kao os(obo'io&i$ Manji b oj Bosana&a 'ob ovo(jno se p i' u%io aust ijskoj vojs&i$ Ipak* i bosanski k s&ani i mus(imani p u%i(i su %i(av otpo Aust ijan&ima u p e'njem pojasu o'b ane* pa je aust ijska vojska %ag(ibi(a u pete omjese&noj opsa'i tv 'jave u Bosanskoj 6ubi&i$@> 7Stoga je taj at ostao %abi(je%en u bosanskoj /isto ije po' imenom 6ubi&ki at$8 S(je'e&e go'ine Aust ijan&i su se bo(je p ip emi(i pa su p ega%i(i ve&i 'io Bosne i p o' (i 'uboko u S biju$ A(i opet je us(ije'io nagovjestaj na&ina na koji &e se p ob(emi s e'jivati u !"$ sto(je&u$ Te%nje Aust ije i :usije nije %ap ije&i(a otomanska vojna mo& nego 'ip(omatski i po(iti&ki p itis&i ' ugi/ ev opski/ ve(esi(a$ 5o'ine !<"!$ Aust ija je p ista(a v atiti sve sto je bi(a osvoji(a u Bosni i S biji) %a u%v at je su(tan 'o'ije(io aust ijskom &a u s(u%beni nas(ov 1%astitnika1 k s&ana po' otomanskom v(as&u$@, Me'jutim* p ije nego sto se uspio potpuno ob(ikovati novi mo'e( po(iti&kog ponasanja u !"$ sto(je&u* 'os(o je 'o 'ugot ajnog i bitnog p eki'a u me'juna o'nom po etku2 'o napo(eonski/ atova$ Nakon Napoleonovi+ p vi/ pobje'a na' Aust ijom* ; an&u%i su %au%e(i M(etke* Ist u i 6a(ma&iju 7uk(ju&uju&i i 6ub ova&ku :epub(iku8 !-=,$ go'ine - i tako je nasta(a + an&usko-bosanska g ani&a$ Ve&ina ev opski/ ve(esi(a %e(je(a se 'o'vo iti Otomanskom Ca stvu i% st ateski/ a%(oga$ Napo(eon je pos(ao pomo& su(tanu 'a su%bije bunu u S biji* a ; an&u%i su se jos 'i ektnije up(e(i u (oka(ni spo u 0e &egovini !-=-$ go'ine uputivsi manji vojni o' e' u pomo& mjesnom pasi Hadzi< begu .izvanbegovicu* koji bijase opko(jen u tv 'javi 0utovo nakon sva'e sa svoja 'va b ata oko nas(je'stva$@? 5o'ine !-="$ Aust ija je ponovo nagovijesti(a at ; an&uskoj$ Napo(eon je potakao Bosnjake 'a upa'nu u S(avoniju na po&etku (jeta te iste go'ine* a nakon bitke ko' Eag ama u ju(u mjese&u Aust ijan&i su p e'(o%i(i mi $ 0absbu gov&i su ponovo ustupi(i ; an&u%ima neke te ito ije2 %apa'nu po(ovi&u 0 vatske 7u% sjeve o%apa'nu g ani&u Bosne8 i 'oba 'io 'anasnje S(ovenije$ Sve je to bi(o spojeno s osta(im osvojenim te ito ijima u novu 1I(i sku p ovin&iju1 po' + an&uskom up avom marsala Marmonta 7koji je %a ovom p i(ikom p og(asen 1vojvo'om 6ub ova&kim18 u i'u&e &eti i go'ine$ 3ao i ve&ina v(a'a a 3 ajine p ije njega* ma sa( je usko o uvi'io 'a se mo a u/vatiti u kosta& s p(ja&kaskim upa'ima i% Bosne$

Potk aj !-="$ go'ine + an&uska ka%nena ekspe'i&ija p es(a je u Bosnu* g'je su je 'o&eka(e s(abe tu ske snage* ug(avnom ne egu(a ne konji&e* po' koman'om age o' Bi/a&a$ P em'a se nisu mog(i mje iti s 'ob o i%vje%banim je'ini&ama 'rande 1rmee* ne egu(a ni bosanski konjani&i sna%no su se 'ojmi(i je'nog + an&uskog vojnika* koji i/ je u svojim uspomenama opisao kao 1(ju'sko jato u kojem niko nije nosio o'o u* na m savim* neobi&no (akim konji&ima koji su s(usa(i ja/a&ev g(as i stisak njegovi/ ko(jena a 'a mu u%'e i st emeni nisu bi(i ni pot ebni1$ ; an&u%i su i/ otje a(i t i'esetak ki(ometa a* a on'a su sta(i ko' nekog se(a i %apa(i(i ga$ Onaj se vojnik pos(ije p isje&ao2 1Ot &ao sam s neko(iko o+i&i a 'o najve&e ku&e$ .ak(ju&i(i smo 'a je u sobama s esetkama na p o%o ima koji su g(e'a(i na 'vo iste bio /a em pa smo ga %apa(i(i u &ast* (jepseg spo(a1$@< 3a' su se !-!#$ go'ine ; an&u%i povuk(i i% 1I(i ski/ p ovin&ija1* Aust ijan&i su on'je ponovo p eu%e(i v(ast$ Istov emeno su se nastavi(i uobi&ajeni g ani&ni in&i'enti i sukobi$ Sve se v ati(o u no ma(no stanje$ A(i najve&a 'ugo o&na p ijetnja otomanskoj Bosni 'o(a%i(a je s istoka* i% S bije* g'je je !#DE% godine izbio ustanak$ .ap avo su i%bi(a 'va ustanka2 p vi je i%ve(a skupina mjesni/ janji&a a koji su p ig abi(i v(ast ne bi (i sp ije&i(i p ove'bu e+o mi koje je 'onio Istambu( 7'opustaju&i S bima k s&anima 'a osnuju svoju mi(i&iju* ubi u svoje po e%e i tako 'a(je8* a ' ugi je bio ve(ika buna k s&anskog na o'a$ P em'a je su(tan u p vi ma/ stao na st anu svoji/ po'anika p otiv janji&a a* na o'ni je ustanak u%eo p evise ma/a pa je o'(u&io 'a ga ugusi$ S bi su !-=,$ go'ine potuk(i osman(ijsku vojsku* a !-=?$ nanije(i te%ak po a% i vojs&i koja je na' (a i% Bosne$ Op&a antiosman(ijska nasi(ja u S biji uk(ju&i(a su i mnogob ojne masak e* p(ja&ke i p isi(no pok stavanje obi&ni/ s(avenski/ mus(imana i p avi/ Tu aka) oni koji su p e%ivje(i po&e(i su bje%ati u Bosnu$@- I%bi(o je i neko(iko pobuna p ipa'nika S pske p avos(avne & kve u Bosni i je'na o%bi(jnija buna 7p oistek(a i% (oka(ni/ a%mi i&a8 u 0e &egovini$ Napokon* !-!,$ go'ine* su(tan je p istao 'ati S bima - i(i ba onima u Sme'e evskom san'%aku* sjeve nom 'ije(u S bije kojem je p ipa'ao i Beog a' - autonomiju s ve(ikim ov(astima* p avo na v(astitu skupstinu i s(obo'no i%ab anog kne%a$ Ipak* tu ske posa'e osta(e su u g a'ovima* a tu ski je pasa i 'a(je sto(ovao u Beog a'u* a(i su po(o%eni teme(ji %a kasniji a%voj S bije kao ne%avisne k a(jevine - k a(jevine koja &e %a Bosnu biti i(i svjetionik s(obo'e i na'e i(i s e'iste ekspan%ionisti&ki/ te ito ija(ni/ te%nji$ 6vije sup otstav(jene bune koje su potaknu(e u S ba po iv %a ne%avisnos&u i% a%ava(e su 'vije ten'en&ije koje su se ve& poo'avno mog(e %apa%iti u ba(kanskim p ovin&ijama Otomanskog Ca stva$ Postoja(o je na o'no ne%a'ovo(jstvo &itavim po etkom* i postoja(a je %e(ja mjesni/ p e'stavnika toga po etka 'a o'b ane svoje p ivi(egije o' mijesanja 7na'asve e+o mi8 i% Istambu(a$ Mo& (oka(ni/ mus(imanski/ ug(e'ni/ (ju'i bi(a je 'ub(je uko ijenjena u Bosni$ To je %na&i(o 'a je nji/ov otpo s e'isnjim v(astima* otpo &ije smo %nakove vi'je(i ve& oko s e'ine !-$ sto(je&a* imao &v stu ba%u i 'a &e t ebati neko(iko na astaja 'a se sk si$ 9 Bosni su bi(e i% as(e posebne po(iti&ke i ' ustvene institu&ije koje su sve skupa tvo i(e neobi&no 'je(otvo an po e'ak (oka(ne mo&i$ Najva%nija je o' ti/ institu&ija bi(a kapetanija$ Ponajp ije* potk aj !?$ sto(je&a* kapetan je bio vojni a'minist ato u pog ani&nom po' u&ju$ Njegova je %a'a&a bi(a 'a 'i%e vojsku* p eg(e'ava putnike koji p e(a%e p eko g ani&e* 'a &uva &este o' a%bojnika i obav(ja kojekakve ' uge po(i&ijske i a'minist ativne pos(ove$ Teritorij kojim je up av(jao* kapetanija* mogao je biti manji i(i ve&i o' ka'i(uka 7osnovne up avne je'ini&e kojoj je na &e(u bio ka'ija i(i su'a&8* a(i je bio manji o' san'%aka$@" 9 !<$ sto(je&u taj je po e'ak p osi en i na unut asnjost %em(je$ P osi ene su i ov(asti kapetana* a neke ug(e'ne po o'i&e po&e(e su t eti ati

kapetansku s(u%bu kao nas(je'nu$ 9 v ijeme 3a (ova&kog mi a 7!?""$8 u Bosni je bi(o !@ kapetanija* a potk aj !-$ sto(je&a bi(o i/ je #" pa je tim po etkom bio obu/va&en ve&i 'io bosanskog te ito ija$ Na p ije(a%u !<$ i !-$ sto(je&a* ka' su po&e(i i po e% ubi ati* kapetani su bi(i na v /un&u svoje mo&i$#= 3apetanije su postoja(e samo u Bosni* pa su tu stvo i(e i ' ustveno-po(iti&ku st uktu u kojom se Bosna a%(ikova(a o' svi/ osta(i/ ba(kanski/ %ema(ja$ Ta je institu&ija* ka' je 'ob o +unk&ionisa(a* bi(a ve(ik nap e'ak nasp am p vobitnog osman(ijskog po etka$ Lju'i vise nisu bi(i i% u&eni na mi(ost i nemi(ost po/(epnim san'%ak-begovima 'ove'enim i%vana* koji su se %a ono neko(iko go'ina ko(iko su bo avi(i u Bosni nastoja(i obogatiti* nego su ima(i (oka(ne up av(ja&e kojima su osobni p obi&i (e%a(i u 'ugo o&nom b(agostanju na svom po' u&ju$ Istov emeno su mog(i i o%bi(jno og ani&iti v(ast namjesnika u Bosni koga je postav(jao su(tan$ Teo etski* namjesnik je 'obio o' su(tana v /ovnu v(ast na' sveko(ikom Bosnom$ 3ao v(a'a eja(eta imao je* kao sto smo vi'je(i* titu(u beg(e -bega i(i ve%i a i najvisi o' t i anga pase %vani 1pasa o' t i tuga1* p ema t a'i&iona(nom vojnom stijegu uk asenom sa t i konjska epa koji bi se nosio p e' njim u bi&i$#! Po' njim su bi(i san'%ak-begovi 7potk aj !<$ sto(je&a Bosna je bi(a po'ije(jena na &eti i san'%aka2 Bosnu* 0e &egovinu* .vo nik i 3(is8* koje je tako'je postav(jao sam su(tan$ Na ok u%noj a%ini* u% kapetanije* postoja(a su i &eti i samosta(na aga(uka* a poje'inim po' u&jima mog(i su up av(jati i muse(imi* up av(ja&i sto i/ je postav(jao sam ve%i $#@ Me'jutim* o' po&etka !-$ sto(je&a sve je vise s(abi(a ve%i ova mo&$ Ene gi&an ve%i kao sto je bio A(i-pasa 0e&imovi& mogao je mobi(i%ovati Bosnu ka' je mobi(i%a&ija bi(a u inte esu sami/ Bosnjaka* a(i je tesko mogao v(a'ati %em(jom ka' bi se stanovnistvo ok enu(o p otiv njega$ To se mog(o posti&i samo g ubom si(om* a njoj se ipak nije e'ovno p ibjegava(o$ Potk aj sto(je&a ve&ina se posmat a&a s(aga(a u mis(jenju 'a se ve%i ova mo& p ote%e samo na po' u&je oko g a'a T avnika g'je je bi(a njegova e%i'en&ija i 'vo $## Bosanski ve%i i bi(i su se povuk(i i% Sa ajeva nakon ata u 'eve'esetim go'inama !<$ sto(je&a i gotovo 'a vise nisu mog(i ni p imi isati u taj g a'$ :a%voj Sa ajeva i* u nesto manjoj mje i* Mosta a kao g a'ova koji su (jubomo no &uva(i svoju po(iti&ku samosta(nost bijase jos je'an &ini(a& koji je og ani&avao &ent a(nu v(ast$ 9 se%'esetim go'inama !,$ sto(je&a Me/me' II$ 'o'ije(io je Sa ajevu posebnu pov(asti&u i(i mua+name 7sto je obu/va&a(o i os(obo'jenje o' neki/ nameta8 kao nag a'u %a pomo& koju su Sa aj(ije p u%i(e Osman(ijama na po&etku osvajanja Bosne$ To je posta(a osnova sve p e'u%etniji/ %a/tjeva Sa aj(ija %a spe&ija(ni status g a'a - posebno su te %a/tjeve isti&a(i pog(ava i mo&ni/ esna+a sto su stek(i p avo 7koje je ' ug'je ima(a ' %ava8 'a imenuju g a'ona&e(nika$#> Nakon ukinu&a sistema 'evsi me u !<$ sto(je&u* na av janji&a skog ko pusa 'egene i a(a je u &ije(oj &a evini$ 9 Bosni u !-$ sto(je&u janji&a i su posta(i nesto na(ik na &e/ i(i u' ugu* koja se isto to(iko 7ako ne i vise8 bavi(a svojim ' ustvenim p ivi(egijima ko(iko i vojnim obave%ama$ Je'an + an&uski posmat a& i% !-=<$ go'ine uo&io je 'a 1ve&ina mus(imanski/ g a'jana nosi titu(u Djanji&a aD1) ek(i su mu 'a o' <- === janji&a a u Bosni svega nji/ !? === p ima p(a&u i obav(ja stva ne vojne 'u%nosti* a 'a su svi osta(i ob tni&i koji samo u%ivaju p avo na tu titu(u$#, Bu'u&i 'a je u Sa ajevu bi(o najmanje @=$=== janji&a a* o' koji/ su neki bi(i vojne osobe* nije'an ve%i nije mogao o(ako p e&i p eko nji/ovi/ p ivi(egija$ 9 Sa ajevu je muse(im %astupao ve%i a* a(i je imao v (o og ani&enu v(ast$ Sa ajevo je bi(o na &e(u otpo a &ent a(nim v(astima$ Je'an bosanski (jetopisa& %apisao je* ka' je !<<!$ go'ine nametnut nov po e%* 'a su ' uga mjesta &eka(a 'a vi'e /o&e (i Sa aj(ije p i%nati taj po e% p ije nego sto se sami o'(u&e /o&e (i ga

p(a&ati$#? A(i i Mosta je ig ao va%nu u(ogu$ P em'a nije imao nikakve pove(je o nekim posebnim p ivi(egijima* nastojao je i%bo iti s(i&an status kao i Sa ajevo$ O'upi ao se svim pokusajima 'a se na' njim uve'e na'%o * i &esto se sup otstav(jao ve%i ovim i%vjestajima$ 5o'ine !<?-$ i !<"?$ o gani%ovani su po/o'i na Mosta * a !-!>$ go'ine bi(a je pot ebna vojska o' #= === (ju'i 'a uspostavi u g a'u ve%i sku v(ast$ Postav(jen je o'o%go muse(im 'a up av(ja g a'om* a(i su ga %ite(ji u&as sv gnu(i i i%ab a(i na to mjesto svoga p e'stavnika$#< 5 a'ski o&i koji su bi(i na &e(u otpo a u Mosta u ima(i su ang ajana* pa je i ta &ast posta(a be'em p otiv &ent a(ni/ v(asti$ 3a' je ta 'u%nost p vi put uve'ena u Bosni %a ata koji se vo'io i%me'ju !?-#$ i !?""$ go'ine* ajan je bio g a'ski s(u%benik koji je o'gova ao %a e' i %akon* i%ab an i%me'ju spa/ija* janji&a ski/ o+i&i a i ' ugi/ ug(e'ni/ (ju'i$ P em'a je ta titu(a pop imi(a nesto si e %na&enje ' ug'je na Ba(kanu* g'je se obi&no o'nosi(a na svakojake (oka(ne po(usamosta(ne mus(imanske pog(ava e* u Bosni je %a' %a(a svoje p vobitno %na&enje up avnog s(u%benika$ 9 mnogim p ovin&ijskim 'ije(ovima Bosne kapetan je uje'no obav(jao i +unk&iju ajana$ A(i ajani su posebnu u(ogu ima(i u ve&im g a'ovima* g'je su i/ stva no bi a(i* u ve&em 'ije(u !-$ sto(je&a* p e'stavni&i g a'jana - i k s&ani i mus(imani$ Sami ajani bi(i su* na avno* mus(imani* a i u Sa ajevu i u Mosta u janji&a ske o gani%a&ije ima(e su ve(ik uti&aj na nji/ov i%bo $ 9 Sa ajevu su i obi&ni g a'jani mog(i postati ajani* a u Mosta u su mjesni ko(jenovi&i %em(joposje'ni&i %au%e(i te po(o%aje i na k aju i/ 1+eu'a(i%ova(i1* tako 'a su i%bo i bi(i puka +o ma(nost$ 9p avo %a/va(juju&i toj +unk&iji* g a'ski o&i Mosta a* u% potpo u ' ugi/ &(anova (oka(ne %em(joposje'ni&ke v(aste(e* uspje(i su 'a g a' nep eki'no p u%a otpo &ent a(nim v(astima o' se%'eseti/ go'ina !-$ 'o t i'eseti/ go'ina !"$ sto(je&a$

- E3ONOMS3I .IVOT* 39LT9:A I 6:9STVO 9 OTOMANS3OJ BOSNI !?=?$ !-!,$ Povijest kapetana i ajana poma%e nam 'a s/vatimo kako su se u !<$ i !-$ sto(je&u %biva(e u Bosni neobi&no va%ne ' ustvene p omjene$ Sta i po e'ak vojno-+eu'a(nog ' %anja %em(je po' %akupom ma(o-poma(o se ist osio i umjesto tima ske k(ase pojavi(a se nova v sta (oka(nog p(emstva koje je ' %a(o u v(asnistvu ve(eposje'e i p enosi(o i/ u nas(je'stvo$ Ve& smo na%na&i(i neke o' u% oka tim p omjenama2 a%voj k(ase ' %avni/ s(u%benika nasta(i/ sistemom 'evsi me koji su se u Istambu(u u !<$ sto(je&u otima(i %a nevojne* p ivatne posje'e) %amjenjivanje u vojnom smis(u spa/ija p(a&enim pjesastvom) op&a i ne%asitna pot eba ' %ave %a p i/o'ima* sto je 'ovo'i(o 'o toga 'a su se ve(iki komp(eksi %em(je ustupa(i (oka(nim %em(joposje'ni&ima koji su %a u%v at ubi a(i i p e'ava(i ' %avi po e% u gotovini$ 9 Bosni je nava(a spa/ija* janji&a a i ' %avni/ s(u%benika i%bjeg(i/ i% 9ga ske* S(avonije* 0 vatske i 6a(ma&ije i%me'ju !?-#$ i !?"<$ go'ine pove&a(a p itisak na ' %avu 'a p etvo i tima e u p ivatne posje'e 7po%nate po' op&im na%ivom &i+t(uk82 mnogi su o' ti/ (ju'i t a%i(i u %em(joposje'nistvu sigu nost* a o' &i+t(uka su se* osim toga* mog(i is&ije'iti ve&i p i/o'i je su se(ja&i na njima ima(i manja %akonska p ava$ Neki o' posje'a koji su na taj na&in nasta(i bi(i su u Bosni po%nati po' na%ivom aga(uk* a nji/ovi v(asni&i age$ Se(ja&i su na njima sa&uva(i neka p ava ko istenja %em(je* a(i je %natno pove&an te et 'esetina i %akonski obave%atnog ku(uka$ Oni posje'i koji su bi(i u neog ani&enu v(asnistvu poje'ina&a bija/u po%nati po' na%ivom beg(u&i* a nji/ovi v(asni&i po' na%ivom begovi$ Mnogi su o' ti/ beg(uka bi(i ve(eposje'i kojima su up av(ja(i up avite(ji imanja* koji su %a/tijeva(i najvise sto su mog(i o' se(jaka na njima$ Oni su mog(i sk(opiti sa se(ja&ima i posebne spo a%ume koji nisu bi(i p opisani %akonima$ Op&enito su na%ivi aga 7sto se p vobitno o'nosi(o na janji&a ske o+i&i e8 i beg nap osto pop imi(i %na&enje &(anova ni%e i vise %em(joposje'ni&ke v(aste(e$ 3ako su a'ni uvjeti na ve(eposje'ima biva(i sve te%i* mus(imanski su se se(ja&i* kojima je %akon o'uvijek omogu&avao 'a sami posje'uju nesto %em(je* sve vise p ik(anja(i takvom na&inu ob a'jivanja$ Tako je tekao 'ugot ajan p o&es ' ustvene i vje ske po(a i%a&ije2 o' !,$ sto(je&a* ka' su +eu'a(ni %em(joposje'ni&i mog(i biti i k s&ani i mus(imani* a posje'e su im ob a'jiva(i se(ja&i obje vje e* 'o !"$ sto(je&a* ka' su svi ve(eposje'ni&i bi(i mus(imani* a ve(ika ve&ina se(jaka be%em(jasa bi(i k s&ani$@ Iako su se ti se(ja&i i 'a(je %va(i 1kmetovi1* oni koji su a'i(i na beg(u&ima* st ogo u%evsi* nisu vise ima(i p avni status kmetova$ Bi(i su obi&ni se(ja&i u nepovo(jnu po(o%aju* u sistemu u kojem nisu ima(i p ave p i(ike 'a %a/tijevaju nesto bo(je$ .ivotni su im se uvjeti sve vise pogo sava(i$ Sve ve&i b oj se(jaka o'(a%io je sa %em(je u pot a%i %a pos(om u ve&a mjesta$# 9 !?$ sto(je&u bi(o je sasvim uobi&ajeno 'a se(ja&i po' otomanskom v(as&u* posto p(ate po e%* %a' %e %a sebe visak u o'a i i%nesu ga na t %iste$> Na &i+t(u&ima koji su %a/tijeva(i o' se(jaka vise nego ' ugi* tako je sto posta(o nemogu&e* pa su se(ja&i %ivje(i na ubu eg%isten&ije$ 3a' je + an&uski auto -ourcade putovao u So(un 'a on'je p eu%me kon%u(ske mjesto !-!@$ go'ine* p espavao je je'nu no& u kmetskoj ku&i u 3o%a &u$ 3u&a je bi(a sest i po( meta a 'uga&ka i &eti i met a si oka* u s e'ini je bi(o ognjiste* be% 'imnjaka i be% p o%o a 7samo otvo i u %i'ovima i upa na k ovu8) po' je bio %em(jan a je'ino poku&stvo bija/u sk inje) spava(i su s nogama ok enutim vat i* umotani u ko%u/e* na (e%ajevima o' sijena* a gama' i/ je %ive i%je'a(a$,

Na teme(ju takvi/ iska%a sti&e se v (o sumo na s(ika %ivota na se(u u Bosni$ Pa ipak* je'no je o' %a&u'juju&i/ otk i&a sav emeni/ /isto i&a a Ba(kana 'a je u !-$ sto(je&u %natno po astao b oj stanovnika - posebbno u Bosni$ 9 !<$ je sto(je&u 'os(o 'o op&eg pa'a b oja stanovnika i% a%(oga koji nisu posve jasni2 je'an je o' mogu&i/ u% oka ti+us$? , toku cijelog !A% stoljeca priljev muslimanski+ izbjeglica mozda je tek nadoknadio odljev katolikaF katolicki izvori procjenjuju da je vise od ?D DDD katolika izbjeglo u ratu sto se vodio izmedju !9#"% i !9$$% godine a vjerojatno se i egzodus za rata s Mlecima izmedju !9E?% i !9$$% godine brojio na desetke tisuca%A Ipak je mus(imansko stanovnistvo snosi(o najve&i 'io te eta atni/ napo a - ne samo u o'b ani Bosne nego i u gotovo nep eki'nom atovanju Osman(ija u ' ugim k ajevima &a evine$ Va%nost bosanski/ je'ini&a vi'i se i po popisu !,,# bosanski/ spa/ija koji su s(u%i(i u atu p otiv :usije !<!!$ go'ine2 svaki je o' ti/ spa/ija imao u svojoj p atnji po neko(iko vojnika$- Mnoge tisuce bosanski+ muslimana izginule su na tim dalekim bojistima$ O' nji/ ,@== pos(ani/ u Pe %iju 'a se bo e u atu o' !<@#$ 'o !<@<$ go'ine* na p imje * v ati(o i/ se ku&i svega ,==$" Me'ju osta(im u% o&ima sm ti bi(a je i kuga* koja je* kao sto smo vi'je(i* na po&etku !-$ sto(je&a i 'a(je /a a(a Bosnom$ :a%um(jivo je sto je nakon p i(jeva u 'eve'esetim go'inama !<$ sto(je&a b oj mus(imanskog na o'a spo o astao$ B oj k s&anskog na o'a astao je %natno b %e$ Ni% po e%ni/ knjiga u otomanskim a /ivima poka%uje 'a je u !-$ sto(je&u b oj k s&ana po astao %a @== posto$ Ovaj po'atak t eba ipak p i/vatiti s e%e vom* je po(a%iste %a njegovo i% a&unavanje* egista 'o/o'a ine %a !<==$ go'inu* &ini se nevje ojatno ni%ak* a(i je op&a ten'en&ija jasna$ Ako b oj o' as(i/ muska a&a pomno%imo s t i* ukupan b oj k s&ana p ema tim po e%nim knjigama i%nosi !<!-$ go'ine !!- ===* !<>=$ go'ine !"====* !<--$ go'ine @", === a !-!,$ go'ine #!@ ===$ 7Ti se b ojevi ipak ne mogu p avo uspo e'jivati je obu/va&ena a'minist ativna po' u&ja nisu bi(a uvijek ista$8!= P ema po'a&ima 'obivenim na je'noj ' ugoj osnovi %a &ije(u Bosnu i 0e &egovinu* b oj se k s&ana pove&ao o' !>#$=== u !<#@$ go'ini na >==$=== u !-!<$ go'ini$1 3ako nemamo %abi(je%eni/ po'ataka o nekom ve&em 'ose(javanju k s&anski/ se(jaka u Bosnu* pov emeno su se jama&no 'ose(java(i (ju'i i% S bije i Make'onije$!@ 9sp kos &estim nemi ima u 0e &egovini u !-$ sto(je&u* u bosanskom je eja(etu op&enito bi(a bo(ja up ava nego u susje'nim po' u&jima u S biji* i nije bi(o to(iko a%bojni&ki/ p epa'a$ Mo%'a je %bog toga Bosna u toku &ije(og tog sto(je&a nep estano p iv(a&i(a stanovit 'otok 'ose(jenika i% s pski/ k ajeva$ Ipak* g(avni u% ok po astu stanovnistva %a&ije(o je bio p i o'ni p i ast$ To p etpostav(ja 'a je ekonomija 'ob o +unk&ioni a(a i 'a k s&ani* iako su na se(u %ivje(i u si omastvu* nisu ipak pati(i o' k ajnje osku'i&e$ S ' uge st ane* manjina k s&anskog na o'a u%iva(a je u p avom b(agostanju u ve&im bosanskim g a'ovima* u kojima se a%vi(a k s&anska 7i %i'ovska8 t gova&ka k(asa$ 3ato(i&i* sa svojim sta im 'ub ova&kim ve%ama* 'omini a(i su u bosanskoj t govini sve 'o k aja !<$ sto(je&a) nakon toga su va%niju u(ogu ig a(i S bi* V(asi* 5 &i i A men&i$ I poje'ini su ob tni&i bi(i p avos(avne vje e* posebno %(ata i$!# Mus(imani su se u g a'ovima ' %a(i ug(avnom ku&ne a'inosti* a(i su se o' s e'ine !-$ sto(je&a i oni po&e(i baviti t govinom$!> Bogato Sa ajevo u !<$ sto(je&u bijase je'no o' ba(kanski/ &u'a* ku'ikamo najva%niji g a' u unut asnjosti %apa'no o' So(una$ Je'an je posjeti(a& %abi(je%io !?@-$ go'ine 'a poje'ini t gov&i imaju %a(i/e obe u v ije'nosti o' @== 'o #== tisu&a 'ukata$!, Sjajan opis Sa ajeva sa&uvan je u 'nevniku neumo nog tu skog putopis&a Ev(ije2 M&5oCan* E&onomi& Li+e in Ottoman Ev ope*

st $ "=$ P vi b oj &ini se nevje ojatno ni%ak) mo%'a to samo %na&i 'a se bosanska up ava jos nije bi(a opo avi(a o' ata pa nije uspje(a p ikupiti sve po'atke$ Osim toga* ta'a se p vi put nisu b oji(e po o'i&a nego svi o' as(i muska &i$ Ce(ebija* koji je posjetio taj g a' !??=$ go'ine i p ibi(je%io 'a Sa ajevo ima !<$=== ku&a 7sto %na&i vise o' -=$=== stanovnika8* !=> '%amije i &a siju sa !=-= 'u&ana* u kojima se p o'a je oba i% In'ije* A abije* Pe %ije* Po(jske i Ceske$ Pa i sami su stanovni&i ostavi(i na njega sna%an 'ojam2 1Bu'u&i 'a je ov'je ugo'no po'neb(je* (ju'i su p ete%no umene puti$ Na sve &eti i st ane svijeta ima go ski/ pasnjaka i obi(je teku&e vo'e$ .bog toga su stanovni&i k epki i %' avi$ Ima &ak vise o' tisu&u sta a&a$$$ koji su 'o%ivje(i se'am'esetu$1!? Je'an + an&uski putnik koji je bio u Sa ajevu svega 'vije go'ine p ije njega bijase po'je'nako o'usev(jen2 1Ima v (o (ijepi/ u(i&a* k asni/ i 'ob o sag a'jeni/ kameni/ i ' veni/ mostova* i !?" (ijepi/ &esama*1 %abi(je%io je i%me'ju osta(oga$ 15 a' je pun v tova2 ve&ina ku&a ima svoje p ivatne v tove* pune vo&aka* posebno jabuka$1 Bio je ugo'no i%nena'jen i t %ni&om 1sa be%b oj (ju'i i svakojakom obom1* i ve(ikim tje'nim konjskim sajmom - bosanskim spe&ija(itetom$!< Sa ajevu je t eba(o 'ugo v emena 'a se opo avi o' po/a anosti i% !?"<$ go'ine$ Bi(a su jos 'va ve(ika po%a a* !<@>$ i !<--$ go'ine$!- 6 %i se 'a je !-=<$ b oj stanovnika bio ?= ===* manji o' b oja koji je naveo Ce(ebija !??=$ go'ine* a(i jos uvijek imp esivan ako se uspo e'i s b ojem %ite(ja Beog a'a !-#-$ go'ine 7!@ "?#8 i(i .ag eba !-,!$ go'ine 7!> ===8$!" T govina je u ba(kanskim %em(jama p o&va(a nakon Po%a eva&kog mi a* kojim je otvo en p omet s Aust ijskom Ca evinom i kojim su Osman(ije %ap avo stek(i p e'nost$@= 9sko o su t gov&i i% Sa ajeva su'je(ova(i na ve(ikim sajmovima u Leip%igu i Be&u$ 5(avni bosanski i%vo%ni a tik(i bi(i su po(jop iv e'ni p oi%vo'i 7ko%a* k %no i vo&e* posebno su/e s(jive8* a najvise se uvo%io teksti($@! Bogati u'ni&i u Bosni bi(i su %atvo eni 7samo se jos u Va esu va'i(a %e(je%na u'a8$ Bi(o je v (o ma(o in'ust ije osim onoga sto su i% a'jiva(i ob tni&i po g a'ovima2 ob a'jiva(i kovine* ko%u i tako 'a(je$@@ Ost ouman posmat a& u !-$ sto(je&u koji je p esao na is(am* Mouradgea dG&+sson* ovako je p okomenti ao neuspje(i pokusaj 'a se a%viju ve(ika in'ust ijska po'u%e&a2 1Niko se ne usu'juje i%nijeti na vi'je(o svoje bogatstvo 'a ne bi p ivukao po%o nost v(asti$1@# Cesto se isti&a(a ko up&ija koja je bi(a usa'jena u potonji otomanski po e'ak2 1Po(itika svakog tu skog minist a ima %a p vi &i(j samog sebe*1 %apisao je eng(eski 'ip(omat Sir (ames /orter !<?-$ go'ine$@> A(i je isto tako napomenuo 'a nije ije& o op&em mo a(nom p opa'anju* nego o pog eski u po(iti&ko-up avnom sistemu$ Cak i u tom a%'ob(ju stagna&ije* na one koji su i% p ve uke govo i(i o %ivotu u otomanskoj Ev opi - %a a%(iku o' oni/ koji su mo a(i%ova(i s ve(ike u'a(jenosti - ostav(ja(e su sna%an utisak neke o' njeni/ mo a(ni/ i ' ustveni/ konven&ija$ Po te je tako p enio komenta e je'nog otomanskog e+en'ije* 1koji je bio o'om i% Bosne i koji je 'ugo %ivio u svom %avi&aju*1 kako oni on'je 1je'va 'a %naju u &istom tu skom Ltj$ mus(imanskomM se(u sto je to po'va(a* obmana i(i (opov(uk1$ 9 p i(og toj tv 'nji* Po te napominje kako u Istambu(u nema k a'je2 1Tu mo%ete %ivjeti be% b ige 'a &e vam ko sta uk asti* pa gotovo svo v ijeme ' %ite svoja v ata otvo ena1$@, Neko bi mo%'a pomis(io 'a se (ju'i tako besp ijeko no ponasaju %ato sto %ive u st a/u o' nemi(os 'ne p ove'be is(amskog %akona u 'je(o* a(i ima obi(je 'oka%a 'a je 'o'use pobo%nost op&enito osta(a na visokoj a%ini me'ju mus(imanskim stanovnistvom* a(i 'a se sveti %akon nije igo o%no postivao$ Je'na /isto ijska stu'ija o stavu p ema a(ko/o(u u Bosni utv 'i(a 'a je u !-$ i !"$ sto(je&u na%o i nisu vise bi(i tako st ogi* 'a

(ju'i nisu vise p ijav(jiva(i v(astima svoje susje'e 'a piju* kao sto su &ini(i u !?$ sto(je&u$@? Po te ov in+o mato ok ivio je pravoslavnu zajednicu %a opa'anje mo a(a$ Nema p avi/ 'oka%a 7osim ovakvi/ aneg'ota(ni/ napomena8 %a mis(jenje 'a je p avos(avno stanovnistvo bi(o iskva enije o' bi(o koje ' uge vje ske %aje'ni&e$ A(i ima vise i%vjestaja o ko up&iji me'u visim sve&enstvom u P avos(avnoj & kvi* koja se* po' na'%o om g &ki/ po o'i&a 1+ana iota1 u Istambu(u* s(u%i(a ko up&ionaskim meto'ama u a'u$ Posto su se p(a&anjem 'omog(i najvisi/ & kveni/ +unk&ija* +ana ioti su %atim p o'ava(i ni%e po(o%aje ne bi (i na'okna'i(i svoje t oskove$ Bosanski pravoslavni mitropolita use(io se u svoju s(u%benu e%i'en&iju u Sa ajevu !?""$ go'ine$ 6o k aja !-$ sto(je&a imao je po' sobom &eti i episkopa* u Sa ajevu* Mosta u* .vo niku i Novom Pa%a u 7koji je 'anas u S biji8$@< A(i nema mnogo sa&uvani/ %apisa o pasto a(noj i(i 'u/ovnoj 'je(atnosti ti/ episkopa u Bosni u tom a%'ob(ju$ P avos(avna 1sta a & kva1 i% !?$ sto(je&a vise puta se pop av(ja(a i obnav(ja(a* a !<@?$ go'ine otvo ena je u g a'u p avos(avna osnovna sko(a$@- Obi&no p avos(avno sve&enstvo nije op&enito bi(o posebno a'isno$ Sve&eni&i su bi(i p i(i&no neob a%ovani i ug(avnom su osku'ne %a(i/e Bib(ija i (itu gijski/ knjiga 'obav(ja(i i% tiska a u :usiji i :umunjskoj$@" 9 !-$ sto(je&u* u a%'ob(ju ka' je nag(o astao b oj p avos(avni/ vje nika u Bosni* je'ni su p avos(avni manasti i unisteni atom i(i po%a om* a ' ugi su* &ini se* je'nostavno napusteni$ Potk aj toga sto(je&a bi(o je 'vanaest manasti a u 0e &egovini* a samo 'va u samoj Bosni* u 6e venti i Banjoj Lu&i$#=F Katolicka crkva* koju su u Bosni jos p e'stav(ja(i isk(ju&ivo + anjev&i* nije ima(a mnogo p i(ike* ako i/ je uop&e ima(a* 'a p o'aje +unk&ije$ -ratri su o'avno ima(i obi&aj p ositi mi(ostinju i(i 'esetinu o' svoga sta'a* a(i taj su obi&aj op av'ava(i visi sve&eni&i u inspek&iji time sto + anjev&i nisu ima(i ' ugog p i/o'a$#! P i(i&no %aje'(jivi i%vjestaj i% O(ova !?",$ go'ine poka%uje 'a se i taj obi&aj mogao %(oupot eb(javati$ 5va 'ijan tamosnjeg samostana pisao je u :im 'a &e mo ati %atvo iti samostan ako ne 'obije nov&anu pomo&2 se'am go'ina samostan nije p imio mi(ostinje o' %up(jana je je osoba koja je skup(ja(a mi(o'a e* ota& Stani&* p onevje i(a sav p ikup(jeni nova&$#@ I% mnogi/ ' ugi/ i%vjestaja mo%e se a%ab ati istinsko si omastvo 3ato(i&ke & kve u Bosni$ Biskup Ma avi& %abi(je%io je !?,,$ go'ine 'a 1ma(o %upa ima & kve u kojima se mo%e s(u%iti misa i 'avati vje ni&ima sveti sak amenti) misa se obi&no s(u%i na g ob(ju i(i u kato(i&kim p ivatnim ku&ama1$## 6a bi 'a(i sak amente* + anjev&i su obi&no ja/a(i na konju 'o %aba&eni/ se(a pa bi on'je i p eno&i(i$ 9 svojoj svjetovnoj o'je&i nisu se a%(ikova(i o' se(jaka koji su im govo i(i2 1uja&e1* obi&aj koji se o&uvao 'o 'ana 'anasnjeg$ Je'an neut a(ni posmat a&* + an&uski kon%u(a ni s(u%benik )+aumette<des<-osses* bio je !-=-$ go'ine %g anut na' neukos&u i p a%novje jem + anjeva&a i nji/ovim up(etanjem u %ivot vje nika$#> F P em'a knji%evna p o'uk&ija p avos(avnog sve&enstva u Bosni u to v ijeme nije bi(a ve(ika* ne smije se %anema iti va%an 'op inos P avos(avne & kve (ikovnoj bastini Bosne$ Vi'i posebno 'vije knjige .' avka 3ajmakovi&a* .i'no s(ika stvo i 5eo gije Mit o+anovi&$ Ipak* %a/va(juju&i g'jeka' s(abasnoj ve%i sa si im inte(ektua(nim svijetom 3ato(i&ke & kve* ti su bosanski + at i ostavi(i %a sobom neko(iko stampani/ 'je(a$ 9g(avnom su pisa(i obi&ne nabo%ne t aktate* a(i postoje i 'va-t i o igina(nija spisa* me'ju njima i polemicka pjesan s po&etka !-$ sto(je&a* u kojoj se auto %estoko sup otstav(ja svjetovnosti u na o'nim pjesmama$#, Najva%niji je pisa& me'ju njima -ilip Lastric

7!<==-!<-#8* koji je postao pog(ava bosanski/ + anjeva&a i b anio p ava svoje p ovin&ije* 1Bosne S eb ene1* o' p ije'(oga i%nesenog u :imu 'a se 'eg a'i a njen status$ :asp ava koju je napisao %a tu sv /u* 5pitome vetustatum bosnensis provinciae 7!<?,$8* bijase je'na o' p vi/ stampani/ knjiga o Bosni koju je napisao je'an Bosana&$#? FF -ranjevci se nisu mo a(i b aniti samo o' p ijetnji koje su 'o(a%i(e i% :ima$ .a sve to v ijeme u Bosni su se i 'a(je na'meta(e %a p ev(ast 3ato(i&ka i P avos(avna & kva$ ; at i su se u pismima papi !??!$ potu%i(i 'a p avos(avni pat ija / nastoji svim si(ama p isi(iti kato(ike 'a p i/vate p avos(avni ob e'* i 'a je o' ve(ikog ve%i a u Bosni is/o'io 'ek et %a potiskivanje kato(i&anstva$ 6a bi se o'up (i tim p itis&ima* bosanski su kato(i&i mo a(i t ositi 1ve(ike svote nov&a na pa ni&enja1$#< ; anjev&i su uspje(i %a' %ati p vobitnu a/'namu i(i pove(ju o pov(asti&ama koju im je i%'ao Me/me' II$ i koju su potv 'jiva(i 7%a/va(juju&i 'ip(omatskim inte ven&ijama aust ijskog* + an&uskog* 'ub ova&kog* pa &ak i eng(eskog pok(isa a u Istambu(u8 FF Ovaj k atki osv t na bosanske kato(i&ke pis&e u otomansko 'oba ne o'gova a v ije'nosti i b oju knji%evni/ 'je(a koja su + anjev&i u Bosni objavi(i u vise sto(je&a$ Opsi niji po'a&i mogu se na&i ko' Je(eni&* 3u(tu a i bosanski + anjev&i* i 3ova&i&* Biobib(iog a+ija + anjeva&a Bosne S eb ene$ O %ivotu i a'u Last i&evu vi'i .i 'um* ;i(ip Last i& O&eva&* svi su(tani e'om u tom a%'ob(ju$ Neki ' ugi 'ek eti i% !<$ i !-$ sto(je&a jam&i(i su + anjev&ima 'a su os(obo'jeni a%ni/ nameta* kao i %astitu o' p ese%anja P avos(avne & kve$ Na po&etku !"$ sto(je&a neki su posmat a&i %abi(je%i(i 'a je otomanska po(itika u Bosni bi(a sk(onija kato(i&ima nego p avos(av&ima$#- Vje ojatno je to bio o' a% sve ve&eg poistovje&ivanja p avos(av(ja s pok etom otpo a osman(ijskoj v(a'avini u S biji* a kato(i&ima u Bosni mog(o se vje ovati 'a se ne&e u otiti s novom susje'nom ve(esi(om* Napo(eonovim &a stvom* koje su kato(i&ki sve&eni&i smat a(i 'o%(aboga ateisti&kim$#" Mnogi su posjetio&i komenta is(i supa nistvo i%me'ju kato(i&kog i p avos(avnog sve&enstva u Bosni2 C/aumette-'es-;osses* koji je p obo avio se'am mjese&i u toj %em(ji* %apa%io je 'a nep ijate(jstvo i%me'ju te 'vije vje ske %aje'ni&e 1po' %avaju sve&eni&i obiju & kava i%nose&i g o%omo ne optu%be je'ni na a&un ' ugi/1$>= Bez poticanja ti+ dviju strana u sporu tesko je vjerovati da bi katolicki i pravoslavni seljaci imali mnogo razloga da se ne trpe $ 5ovo i(i su istim je%ikom* je'nako se o'ijeva(i* o'(a%i(i katka' u iste & kve i %ivje(i u potpuno je'nakim p i(ikama$ 3a' &ovjek &ita stan'a 'na 'je(a o Ba(kanu po' otomanskom v(as&u* mogao bi (ako ste&i 'ojam 'a je u tim sto(je&ima on'je v(a'a(a ku(tu na pustos* 'a se inte(ektua(ni i 'u/ovni %ivot sveo samo na posve u'imenta ne i %ak %(ja(e +o me$ Takva je s(ika 'o&a ana u mnogim 'je(ima jugos(avenski/ /isto i&a a* a omanopisa& 5vo 0ndric 'onio ju je u gotovo ka ikatu a(noj +o mi u svojoj i% a%ito antimuslimanskoj disertaciji o ku(tu i u otomanskoj Bosni$ 19&inak tu ske v(a'avine bio je apso(utno negativan*1 ustv 'io je on$ 1Tu &i nisu uspje(i 'onijeti nikakav ku(tu ni sa' %aj ni osje&anje nekakve u%visene misije &ak ni onim Ju%nim S(avenima koji su p imi(i is(am$1>! Ovakve tv 'nje i% a%avaju s(ijepe p e' asu'e - svojeg(avu s(jepo&u p e' ve(ebnim spomeni&ima otomanske a /itektu e u Bosni* i nesto a%um(jiviju s(jepo&u p e' si okim asponom knji%evni/ 'je(a koja su napisa(i bosanski mus(imani po' otomanskom v(as&u* o' koji/ su mnoga bi(a i nepo%nata u v ijeme ka' je An' i& pisao svoju 'ise ta&iju 7!"@>$8$ Jos je v (o tesko 'onijeti p avu o&jenu ti/ bosanski/ spisa* koje po%naje samo sa&i&a nau&ni/ st u&njaka u &ije(om svijetu$ Ma(o i/ je 'osa' p eve'eno* a mnogi spisi postoje samo u i%vo nom ukopisu - po' p etpostavkom 'a uop&e jos postoje nakon

masovnog i namje nog a%a anja ku(tu ne bastine bosanski/ mus(imana !""@$ i !""#$ go'ine$ P ije nego sto je po&e(o unistavanje Sa ajeva g anatama !""@$ go'ine* u 5a%i 0us ev-begovoj bib(iote&i bi(o je <,== ukopisa* u O ijenta(nom institutu ,===* u 0isto ijskom a /ivu !<?@ a u Na&iona(noj bib(iote&i ><-$7>@8 Ve& se i% sami/ ovi/ b ojeva 'a'e %ak(ju&iti 'a Bosna po' otomanskom v(as&u nije bi(a ku(tu na pustos* a mnoga 'je(a bosanski/ pisa&a* na tu skom* a apskom i pe %ijskom je%iku* &uvaju se u poje'inim %bi kama u Istambu(u* Be&u* 3ai u i ' ugim mjestima$ Posebnu je pa%nju p ivukao o' e'jeni na&in pisanja* tako%vana al+amijado< knjizevnost$ To su djela napisana na bosanskom jeziku ali arapskim pismom% 8To su ime savremeni naucnici posudili od slicni+ nearapski+ zapisa napisani+ arapskim pismom u muslimanskoj Spanjolskoj%: 7a svo vrijeme turske vladavine begovi u Bosni i dalje su pisali bosanskom varijantom cirilice bosancicom a tri stoljeca sluzili su se njome i *ranjevci u stampanim djelima i u rukopisima% /ravoslavni svecenici citali su u !A% i !#% stoljecu takodje djela stampana na cirilici% A(i bi(o je p i o'no 'a mus(imani po&nu pisati a apskim pismom* je je tim pismom pisana sva a apska* tu ska i pe %ijska knji%evnost* a a apsko se pismo u&i(o i u svim mus(imanskim mektebima i(i osnovnim sko(ama$># A(jamia'o-knji%evnost sastoji se p ete%no o' svakojake poe%ije pisane a apskim k(asi&nim met ima2 vje ske poe%ije* pjesama na mo a(ne i ' ustvene teme* pa i neki/ e otski/ (jubavni/ sti/ova$ Me'ju pjesni&ima bi(o je pog(ava a 'e viski/ e'ova* vojnika i %ena$>> Je'an a(jamia'o-pisa&* Mu+amed Hevaji ,sku*i 7um o !?,!$8* sastavio je i / vatski i(i s psko- -tu ski je&nik u sti/ovima - je'an o' najsta iji/ je&nika o' svi/ ju%nos(avenski/ je%ika$ 9% k ei anje ti/ pisani/ 'je(a* mus(imani su ig a(i i va%nu u(ogu u stva anju i p enosenju bogate bastine na o'ne poe%ije u Bosni2 ba(a'a i tu%a(jki 7kao sto je ve& spomenuta po%nata 0asanagini&a8* epski/ pjesama i posebnog %an a (jubavni/ pjesama* po'je'nako omi(jeni/ i me'ju mus(imanima i me'ju k s&anima* po%nati/ sev'a(inki$>, Kako je bosanski jezik bio treci jezik &tomanske )arevine * nije nikakvo &u'o sto je i 'io Otomanske knji%evnosti napisan na tom je%iku$ Je'an bosanski pisa& i% !-$ sto(je&a* (jetopisa& Mula Musta*a Se*ki Baseskija 7koji je svom (jetopisu p i'o'ao i %bi ku pjesama na bosanskome je%iku8* ustv 'io je 'a je taj je%ik mnogo bogatiji o' a apskoga %ato sto ima >, a%(i&iti/ ije&i %a g(ago( 1i&i1$>? Sav emeni bosnja&ki /isto i&a i p i'aju ve(iko %na&enje &injeni&i 'a su pis&i u to 'oba na%iva(i svoj je%ik bosanskim$ A(i time se mis(i(o samo na to 'a se taj je%ik govo i u Bosni* a nije se time /tje(o e&i 'a se on a%(ikuje o' tog istog je%ika kako se govo i neg'je ' ug'je$ 6akako 'a su se %amje&iva(e egiona(ne a%(ike u / vatskom i(i s pskom je%iku$ Tako je je'an + anjeva& na po&etku !-$ sto(je&a %abi(je%io 'a se bosanski je%ik a%(ikuje o' / vatskog* 'a(matinskog i 'ub ova&kog$>< A o' svi/ va ijanti / vatskog i(i s pskog je%ika* bosanska se va ijanta 'ugo smat a(a najp i/vat(jivijom$ 5o'ine !?=!$ %apisao je Mavro &rbini2 1O' svi/ na o'a koji govo e s(avenski* Bosan&i imaju najg(a'i i naje(egantniji je%ik) i 'i&e se &injeni&om 'a je'ini oni 'an-'anas pa%e na &istotu s(avenskoga je%ika$1>- Ve(iki s pski pisa&* sakup(ja& na o'ni/ pjesama i je%i&ni e+o mato i% !"$ sto(je&a Vuk Karadzic tako'je je ' %ao 'a je 'ija(ekt s e'nje 0e &egovine najbo(ja i naj&istija +o ma na o'nog je%ika$>" Ve&ina je knji%evni/ 'je(a bosanski/ mus(imana ipak napisana na tu skom* a apskom i pe %ijskom je%iku$ .a to postoje a%um(jivi a%(o%i2 je'ni su pisa(i u +o mama u kojima

je je%ik ne a%'vojno ve%an sa %an om* kao sto je* na p imje * istan&ano 'vo sko pjesnistvo pe %ijske t a'i&ije) ' ugi su pisa(i o takvim temama kao sto je +i(o%o+ija %a koju je u a apskom je%iku postoja(o komp(etno st u&no na%iv(je* sto je ne'ostaja(o bosanskome je%iku) i 'akako 'a su mnogi pisa(i %a &itate(je i%van s(avenski/ %ema(ja$ Sto se ti&e p o%e* najvise ima 'je(a i% teo(ogije* +i(o%o+ije* /isto ije i p ava* a(i je tematski aspon bio o&ito v (o si ok* pa ov'je mo%emo spomenuti samo neko(iko imena$ Najvazniji su pisci bi(i 0+med Sudi al<Bosnavi 7um o !,"-$8* koji je komenta ima pop atio k(asi&ne pe %ijske pjesnike) Hasan e*endi /ruscak 7um o !?!?$8 koji je napisao %namenito 'je(o 2rcalo za princeve - pomo'nu asp avu o v(asti i mnoga 'je(a o (ogi&i* eto i&i i p avu* kao i popis bosanski/ u&eni/ auto a) 0bdi al<Bosnavi 7um o !?>>$8* koji je napisao ekstati&no-misti&ne asp ave u su+isti&koj t a'i&iji) 5bra+im 0lajbegovic %vani /ecevi 7um o !?,!$8* koji je napisao na tu skom je%iku /isto iju a%'ob(ja i%me'ju !,@=$ i !?>=$ go'ine s(u%e&i se %apa'noev opskim stampanim i%vo ima) 0+med al<Mostari .usdi 7um o !?""$8* je'an o' mnogob ojni/ mosta ski/ pjesnika koji je pisao pjesme na tu skome p ema pe %ijskim u%o ima) Musta*a al<Mostari Cjubovic po%nat po' imenom Sej+ (ujo 7um o !<=<$8* koji je napisao be%ma(o t i'eset asp ava o (ogi&i* g amati&i i is(amskom %akonu) Musta*a al<04i+isari 7um o !<,,$8* koji je napisao neko(iko 'je(a o mo a(u i e(igiji i po/va(nu asp avu o kavi) te Mustata Se*ki Baseskija 7um o !-="$8* &iji smo (jetopis Sa ajeva u !-$ sto(je&u* napisan na p i(i&no p o%ai&nom tu skom je%iku* ve& spomenu(i$ Neki su o' ovi/ pisa&a ostva i(i nastavni&ku i(i &inovni&ku ka ije u i%van Bosne* a(i je bi(o mnogo u&eni/ (ju'i %apos(eni/ u ' %avnoj up avi same Bosne$ Sej/ Jujo* na p imje * bio je mu+tija mosta ski* a je'an o' namjesnika u Bosni 6e vis-pasa a(Bosnavi 7um o !?=#$8 bio je 'a ovit pjesnik koji je p evo'io pe %ijsku poe%iju na tu ski$,= Bosna je svakako ima(a* kao i svaka ' uga %em(ja* pop i(i&an b oj neuki/ i neotesani/ v(asto' %a&a* a(i je bje(o'ano jasno 'a je apsu 'na i'eja 'a je Bosna po' otomanskom v(as&u bi(a tek ku(tu na pustos* a 'a i ne govo imo o 'eko ativnim umjetnostima kao sto su ka(ig a+ija i s(ikanje minijatu a kojima su se bosanski mus(imani tako'je uve(iko bavi(i %a sve v ijeme otomanske v(a'avine$,! Neko(iko spomenuti/ pisa&a bija/u &(anovi su+isti&ki/ 'e viski/ e'ova koji su ig a(i va%nu u(ogu u %ivotu bosanski/ mus(imana$ I opet je tesko pisati o takvoj temi* ne samo %ato sto je g a'ja osta(a neobjav(jena 7na p imje * @@@ ukopisa i% je'nog o' 'e viski/ sje'ista u Sa ajevu* Sinanovoj tekiji8* nego i %ato sto su ti e'ovi o'uvijek 'je(ova(i kao neka v sta 1nes(u%benog is(ama1* i%van s(u%beni/ st uktu a me' esa 7sjemenista8 i '%amija - tako 'a se nji/ova u(oga o'uvijek umanjiva(a u stan'a 'nim /isto ijama is(ama$ Ti su e'ovi %ap avo u' uge i(i ' u%be vje nika p e'vo'jeni/ 'u/ovnim u&ite(jima i(i 1sej/ovima1* a sastaju se e'ovno u tekijama 7sje'istima8 a'i ' u%enja i &e emonija koje mogu sa' %avati ob e'ne pok ete 7o' koji/ je najbo(je po%nato 1v tog(avo ok etanje1 dervisa *evlevija8 i o' e'jena v sta spontane ekstati&ne e(igio%ne poe%ije po%nate po' na%ivom ila+ije$ 6e viski su e'ovi u a%(i&itim a%'ob(jima bi(i kvijetisti&ki i apo(iti&ni* i(i po(iti&ki 'je(atni i mi(itantni* kakav je* e&imo* bio po%nati *uridisticki pokret koji se o'upi ao uskom p o'i anju u mus(imanski sjeve ni 3avka%$ A nji/ova teo(ogija* koja je obi&no bi(a sk(ona misti&i* bijase katka' to(iko s(obo'oumna u svojim speku(a&ijama* p i/va&aju&i i'eje i% +i(o%o+ije* (jubavne poe%ije* pa &ak i i% k s&anske teo(ogije* 'a su je p avovje ni mus(imani smat a(i /e eti&nom$ To se posebno o'nosi(o na Bektasijski red koji je 'je(ovao me'u janji&a ima$,@ 'erviski su se redovi ano pojavi(i u Bosni i vje ojatno on'je ig a(i va%nu u(ogu kao i ' ug'je na Ba(kanu* u 'va isp ep(etena p o&esa is(ami%a&ije i a%vitka mus(imanski/

g a'ova$,# P va 'e viska tekija u Sa ajevu* Isak-begova* koja je p ipa'a(a e'u Mev(evija* po'ignuta je neg'je p ije !>?#$ go'ine$ 6 uga* Sken'e -pasina tekija* koja je p ipa'a(a e'u Naksiben'ija* osnovana je !,==$ go'ine* a u !<$ sto(je&u sag a'jene su jos 'vije va%ne tekije 7Sinan-pasina i Bist igina8$,> Po'ignuto je i vise manji/ tekija koje se nisu o&uva(e2 Ev(ija Ce(ebija nab ojio i/ je u svemu >< s e'inom !<$ sto(je&a u Sa ajevu$,, Tekije su se po'i%a(e i u 'a(ekim 'ije(ovima %em(je2 je'na o' pos(je'nji/ koje su se o&uva(e i koja je jos 'je(ova(a u se'am'esetim go'inama @=$ sto(je&a na(a%i(a se u %aba&enom p(aninskom se(u vise ;ojni&e u o'nom mjestu po%natog 'e viskog pog(ava a i% !-$ sto(je&a* Sej/a 0useina$,? Tekije nisu bi(e samo (oka(na s e'ista ' u%enja i pobo%nosti nego i punktovi go(eme me'juna o'ne m e%e$ C(anovi najve&eg e'a Naksiben'ija putova(i su &ak u &ent a(nu A%iju 'a posjete %namenite sej/e$ Je'ini e' koji* %a&u'o* nije nika' postao posebno omi(jen u Bosni bijase janji&a ski e' Bektasija$ Imao je 'o'use neko(iko svoji/ tekija* a(i su te tekije najvise potpomaga(i posjetite(ji i% A(banije i Tu ske$ Cini se 'a je u Bosni bi(o %a%o no o% a&je /ete o'oksije sto je ok u%iva(o e' Bektasija$,< Is(am je u Bosni po' otomanskom v(as&u bio p ete%no o to'oksan i kon%e vativan$ Je'ini uistinu /ete o'oksan pok et bijase pok et tako%vani/ +amzevija* s(je'benika sej/a Hamze Balije Bosnjaka* koji je !,<#$ go'ine smaknut %bog /e e%e$ O njegovu se nau&avanju ma(o sta %na p em'a je %a&ije(o isao mnogo 'a(je o' Bektasija u p eu%imanju e(emenata i% k s&anske teo(ogije$ .a %a'nji/ p ogona 1/am%evija1 u Bosni neko(iko se &(anova toga pok eta osveti(o ' %avi ubivsi ve(ikog ve%i a Me/me'pasu Soko(ovi&a$ Cini se 'a su 1/am%evije1 opsta(e kao neka v sta opo%i&ije u sjeni sve 'o k aja !<$ sto(je&a$,!F Ve&ina posmat a&a smat a(a je bosanske mus(imane o to'oksnim i pobo%nim$ Cvlija )elebija top(o je pisao o sa ajevskim mus(imanima2 1Svi su oni bogoboja%ni (ju'i* &iste* &estite i nepomu&ene vje e$ Liseni su %avisti i m %nje* a svi e'om* i sta i i m(a'i* i bogati i si omasni* e'ovno se mo(e$1," Pa ipak* p em'a su bi(i 1bogoboja%ni1* Bosnja&i se nisu tako st ogo p i' %ava(i* kao neke ' uge mus(imanske s e'ine* o' e'jeni/ is(amski/ obi&aja$ O'uvijek su pati(i o' s(abosti p ema akiji* na nekim po' u&jima 7posebno na se(u u 0e &egovini8 %ene nisu nosi(e +e e'%e* a st ani su posmat a&i &esto komenta isa(i bosanske obi&aje u asikovanju* pa i sk(apanju b akova i% (jubavi$?= I ' ugi su se mus(imani* opisuju&i mo a(ni %na&aj Bosnjaka* s(aga(i sa Ce(ebijinim mis(jenjem$ Je'an si ijski pisa&* koji je neg'je potk aj !<$ sto(je&a sastavio pe %ijsko-tu ski je&nik* napisao je po' natukni&om 1Bosnjak1 s(je'e&e2 1Bosnja&i su po%nati po svojoj b(agosti i 'ostojanstvenosti) nji/ove su %na&ajke naob a%enost* (ako s/va&anje* t ije%no a%mis(janje* o'anost i pou%'anost$1?! A + an&uski putnik 6zielet usk(iknuo je nakon 'vomjese&nog bo avka u Sa ajevu !?,-$ go'ine2 1Mene su svi mus(imani u ovom g a'u obasu(i svakojakim 'ob o&instvima* us(ugama i %na&ima pa%nje* sa svima smo se sp ijate(ji(i$1?@ Ovakve opise t eba imati na umu ka' se &itaju i%vjestaji o 1+anati%mu1 mus(imana u Bosni u !"$ sto(je&u$ O(ako se p etpostav(ja 'a je +anati%am bio pe manentna %na&ajka is(ama u Bosni$ Sigu no je 'a se +anati&no ' %anje a%vi(o u !"$ sto(je&u me'ju begovima* mus(imanskim sve&enstvom i ni%im s(ojevima mus(imana u g a'ovima* a(i ima va(jani/ a%(oga %a mis(jenje 'a je to bio p o'ukt spe&i+i&ni/ po(iti&ki/ i ' ustveni/ p i(ika$ 3a' je )+aumette<des<-osscs* nakon se'momjese&nog bo avka u Bosni !-=-$ go'ine* pisao o svojim 'o%iv(jajima* i%nio je p oni&avo %apa%anje o po astu nepovje enja begova p ema k s&anima2 16a se ne bismo og ijesi(i o mus(imane u ovoj pok ajini* va(ja ka%ati 'a su oni* kako i sama aja Lug(avnom se(ja&i k s&aniM

p i%naje* bi(i v (o b(agi sve 'o p ije neko(iko go'ina$ A(i o' po&etka ovoga sto(je&a* %bog po(iti&ke situa&ije* posta(i su neobi&no nepovje (jivi$1 Posto su ; an&u%i %au%e(i 6a(ma&iju a S bi i C nogo &i 'ig(i se na o u%je* ka%e* osjeti(i su 'a su u ob u&u i 'a im p ijeti opasnost$ 1.bog te situa&ije koja je u nji/ i%a%va(a st a/* posta(i su nesk(oni p ema svima oko sebe$ P epa(i su se ka' su vi'je(i kako se aja buni* a 'a bi je obu%'a(i* mo a(i su p ibje&i ba ba stvu$1?# 9 tom a%'ob(ju samo sto se nije %av si(a ' ustveno- e(igio%na po(a i%a&ija ve(eposje'nika i se(jaka* sto je tako'je mo a(o o'ig ati stanovitu u(ogu$ 9spon S bije kao 'ob o nao u%ane i kva%i-autonomne k s&anske ' %ave* i% koje bija/u g ubo p otje ani svi mus(imani koji nisu bi(i masak i ani* poja&ao je st a/ u mus(imanskog sve&enstva$ A* sve ve&i ug(e' koji je u%iva(a k s&anska t gova&ka %aje'ni&a u Sa ajevu i koju su na po&etku !"$ sto(je&a po&e(i stititi kon%u(a ni s(u%beni&i ; an&uske* Aust ije i P uske* pove&ao je te sumnje i %avist obi&ni/ mus(imanski/ g a'jana$ 5o'ine !-@@$ %apisao je je'an ' ugi + an&uski posjeti(a&* )+arles /ertusier* 'a 1mus(iman tje a svoju vje u 'o k ajnje +o me +anati%ma1$?> Ta'a je ve&* u takvoj gene a(i%a&iji* ko(iko go' bi(a pausa(na* %a&ije(o bi(o mnogo istine$ A(i nije uvijek tako bi(o$

" .I6OVI I :OMI 9 BOSNI 6osa' nismo mnogo spominja(i 'va na o'a koji su bi(i p isutni u Bosni o' 'avnine2 :ome* koji su vje ojatno bi(i on'je p ije 'o(aska Tu aka* i .i'ove* koji su 'os(i u p vom sto(je&u tu ske v(a'avine$ 9 ovom &emo pog(av(ju i%nijeti k atak p eg(e' nji/ove /isto ije u Bosni* o' nji/ova 'o(aska 'o po&etka @=$ sto(je&a$ 6akako 'a ta 'va na o'a nemaju mnogo %aje'ni&kog* osim &injeni&e 'a su i je'an i ' ugi o&uva(i svoj i'entitet iako su asijani po neb ojenim %em(jama$ A(i i u je'nom i u ' ugom s(u&aju i%nena'juje a%(ika u na&inu na koji su postupa(i s njima u Otomanskoj Ca evini i u sjeve noj i %apa'noj Ev opi$ Oni koji se automatski po%ivaju na ok utnost i nesnos(jivost osman(ijske v(a'avine* t eba 'a ma(o pob(i%e a%mot e povijest ovi/ 'viju manjina$ Sigu no je 'a su u ba(kanskim ' ustvima postoja(e p e' asu'e i p ema .i'ovima i p ema :omima* a(i same (oka(ne p e' asu'e ne bi bi(e u @=$ sto(je&u otje a(e neb ojene tisu&e nji/ u sm t$ To je mog(a u&initi samo i'eo(ogija sto se a%vi(a u nap e'nijim i 1k s&anskijim1 'ije(ovima Ev ope$ 3ao i s is(amom* mo%emo samo naga'jati o v (o anim t agovima ju'ai%ma na bosanskom t(u$ Na teme(ju a /eo(oski/ na(a%a* %namo 'a su se mnogi .i'ovi bi(i nase(i(i u ob(i%njim 'ije(ovima bivse Jugos(avije po' imskom v(as&u$ Otk iveni su osta&i sinagoga i %i'ovski/ g obova i% t e&eg i &etv tog sto(je&a na nekim mjestima u Make'oniji* 6a(ma&iji* C noj 5o i i u Osijeku* pe'esetak ki(ometa a u'a(jenom o' sjeve oisto&ne bosanske g ani&e$ Naj%anim(jiviji je na(a% ava skog g ob(ja i% osmog i(i 'evetog sto(je&a ne'a(eko o' Novog Sa'a 7isto&no o' Osijeka* po'je'nako u'a(jenog o' tog g a'a kao i Bosna8$ 9 mnogim g obovima na tom g ob(ju p ona'jeni su %i'ovski simbo(i i /eb ejski natpisi - i% koji/ se 'aje %ak(ju&iti 'a su ti Ava i p i/vati(i &(anove p(emena Krimski+ Hazara koji su se u osmom sto(je&u bi(i p eob ati(i na ju'ai%am$! .i'ovi su se o' %a(i u Make'oniji %a sve v ijeme bi%antske v(a'avine* a %bog va%nosti kopnenog t gova&kog puta %a So(un* tu su se okupi(i i novi &(anovi %i'ovske %aje'ni&e i% ' ugi/ 'ije(ova Ev ope i p i' u%i(i se potom&ima so(unski/ .i'ova i% imskog 'oba$ .nameniti make'onski .i'ov Leon Mung* koji se pok stio i postao na'biskup O/ i'a !!@=$ go'ine* vje ojatno je bio pobjegao o' p ogona i% Njema&ke$ .a&ije(o su i ' uge i%bjeg(i&e 'os(e u Make'oniju nakon i%gona .i'ova i% 9ga ske u !>$ sto(je&u$ 9 to v ijeme postoja(e su %i'ovske %aje'ni&e i u 6ub ovniku* Sp(itu i Beog a'u$@ Ipak* najve&i je p i(jev .i'ova bio potk aj !,$ sto(je&a* ka' su .i'ovi koji bje/u p otje ani i% Spanjo(ske bi(i 'ob o p im(jeni u Otomanskoj Ca evini$ Mnogi su se o' ti/ .i'ova Se*arda nastani(i u So(unu* a neki su se o' nji/ p ese(i(i na sjeve * u g a' Skopje* koji je usko o* %a/va(juju&i njima* postao va%no t gova&ko s e'iste$ Bosna nije bi(a na g(avnom t gova&kom putu sjeve -jug 7koji je p o(a%io k o% S biju8* a(i je va%an put istok-%apa' vo'io o' 6ub ovnika p eko ;o&e 7ju%no o' Sa ajeva8 'o Novog Pa%a a i 'a(je 'o Skopja$ .i'ovski t gov&i i% Skopja i 6ub ovnika %a&ije(o su &esto ima(i pos(a s bosanskim pos e'ni&ima$ Ipak* &ini se 'a je a%voj Sa ajeva kao va%nog t gova&kog g a'a najp ije naveo .i'ove 'a se nastane na bosanskom t(u$ Nije po%nato ka' su 'os(i u Sa ajevo* a(i t i su'ska %apisnika i% !,?,$ go'ine spominju %i'ovske t gov&e koji su se 'o ta'a ve&* po svemu su'e&i* bi(i u'oma&i(i u Sa ajevu$# Vje ojatno je p esu'an &ini(a& bio be%istan 1Bu sa1 koji je po'igao 5a%i 0us ev-beg u t i'esetim go'inama !?$ sto(je&a - t govina svi(om s g a'om Bu som bijase ug(avnom u ukama ana'o(ski/ .i'ova$> Nije po%nato ni jesu (i se u Sa ajevu p vi nastani(i .i'ovi koji su 'os(i i% Bu se$ 5(avne ve%e sa ajevska %i'ovska %aje'ni&a u i'u&a 'va sto(je&a o' %ava(a je sa Skopjem i So(unom* pa va(ja p etpostaviti 'a se ve&ina .i'ova bi(a 'ose(i(a i% ta 'va g a'a$ T govina teksti(om* koja je %a sve v ijeme

otomanske v(a'avine bi(a na p vom mjestu u bosanskom uvo%u* osta(a je u %i'ovskim ukama sve 'o unistenja %i'ovske %aje'ni&e u 6 ugom svjetskom atu$, .i'ovi u Sa ajevu %ivje(i su isp va u je'noj mus(imanskoj ma/a(i i(i &etv ti* a(i go'ine !,<<$* %a nag a'u sto su pomaga(i ' %avi u bo bi p otiv 0absbu gova&a* 'opusteno im je 'a osnuju svoj v(astiti kva tAD :ije& 1kva t1 ne o'gova a sasvim pojmu 1ma/a(a1* je ma/a(e* kao sto je objasnjeno u ,$ pog(av(ju* bija/u manji 'ije(ovi g a'a u kojima nije obi&no bi(o vise o' &et 'esetak ku&a$ Isto bi tako bi(o pog esno ov'je upot ijebiti ije& 1geto1* koja se ka'ka' upot eb(java(a %a tu %i'ovsku ma/a(u* je su se njeni stanovni&i posve s(obo'no k eta(i po g a'u* nije bi(o posebni/ u(a%a ni po(i&ijskog sata ni ' ugi/ 'isk iminato ski/ mje a$ 9 je'nom ukopisu i% !-$ sto(je&a spominje se kako su se mus(imani tu%i(i na buku koju .i'ovi 'i%u i na opasnost o' po%a a$ Po' p etpostavkom 'a ta p itu%ba nije bi(a be% osnove* mo%emo %ak(ju&iti 'a su se .i'ovi u Sa ajevu ta'a ve& bavi(i in'ust ijom* vje ojatno (ijevanjem kovina 7%na se 'a su se tim pos(om bavi(i u %a'njim go'inama8$ A ako su pomaga(i p i i% a'i meta(nog o u%ja i op eme pot ebne %a vo'jenje ata* mo%'a se time mo%e objasniti i %a/va(nost tu ski/ v(asti$ Je'an %i'ovski auto i% So(una u !<$ sto(je&u %abi(je%io je 'a su sami .i'ovi %at a%i(i 'a se p ese(e$< Ma koji a%(og bio* bogatiji .i'ovi p ese(i(i su se u ku&e sag a'jene b(i%u g(avne t %ni&e* a osta(i su se use(i(i u posebnu %g a'u koju je on'je po'igao po%nati 'ob otvo * namjesnik u Bosni !,-=$ i !,-!$ go'ine* te je %g a'a p o%vana Siavus-pasine 'ai e* sto &e e&i 1.a'u%bina Siavus-pasina1$ Bijase to ku&e ina sa >? soba i unut asnjim 'vo istem$ 9 njoj su stanova(e si omasnije %i'ovske po o'i&a* svaka o' nji/ u je'noj i(i 'vije sobe$ .i'ovi su tu %g a'u %va(i AA 7ortijo - 16vo iste1* mus(imani Ve(ika av(ija i(i Civut/ana$ 7Takve su op&inske %g a'e po'ignute i u ' ugim 'ije(ovima Ba(kana$ Tako je* e&imo* TQ kis&/e Ju'en/o+ u Beog a'u imao !=# sobe* >" ku/inja i @< po' umski/ p osto ija$81 Istov emeno je u% Co tijo sag a'jena i p va sinagoga u Sa ajevu$" O' %i'ovske %aje'ni&e u Sa ajevu u !<$ sto(je&u osta(o je ma(o t agova$ .namo 'a je ona %a sve to v ijeme postoja(a* a(i se po svoj p i(i&i nije posebno isti&a(a je je'va 'a se spominje u osta(oj %i'ovskoj (ite atu i i% toga 'oba$ Nje%in p vi upot eb(javan %a koga se %na* Samuel Baru+* 'osao je i% So(una na po&etku !<$ sto(je&a* a %a njegov se g ob t a'i&iona(no tv 'i 'a je najsta iji na %i'ovskom g ob(ju u Sa ajevu$!= 3a' je Ev(ija Ce(ebija !??=$ go'ine posjetio Sa ajevo* %abi(je%io je 'a .i'ovi imaju ve& 'vije ma/a(e u g a'u$1 .i'ovi su bi(i u s(i&nom p avnom po(o%aju kao i k s&ani2 i %a nji/ je v ije'io kanun-i aIa pa nisu smje(i g a'iti nove bogomo(je be% posebnog 'opustenja$ .a to je* kao i %a ve&inu ' ugi/ %akonski/ o'ob enja* t eba(o p(atiti o' e'jenu svotu nov&a$ .i'ovi* kao i k s&ani* nisu u%iva(i %akonsku avnop avnost s mus(imanima p e' otomanskim su'ovima* a(i im je bi(o 'opusteno 'a jesavaju svoje me'jusobne spo ove na v(astitim g a'janskim su'ovima$ .i'ovi su p(a&a(i i /a a& i mo a(i su se poko avati p opisima kanun-i aIa o o'ijevanju* a su(tan Murat 5V$ 'o'ao je !,<>$ go'ine i neke nakna'ne o' e'be p ema kojima .i'ovi nisu smje(i nositi tu bane* svi(enu o'je&u ni bi(o sto %e(eno$ Pos(ije je upot eb(javanima u sinagogi bi(o 'opusteno nositi tu bane a(i samo %ute boje$!@ Ipak je u postupanju sa .i'ovima u Otomanskoj Ca evini bi(o mnogo manje 'isk imina&ije nego u bi(o kojoj k s&anskoj %em(ji na sjeve u i %apa'u potk aj s e'njeg vijeka i na po&etku novoga 'oba$ 5o'ine !?,,$ .i'ove je u Otomanskoj Ca evini u%buni(a neobi&na vijest2 ka i%mati&ni m(a'i upot eb(javan u Smi ni* Sabbatai Sevi* p og(asio se Mesijom$ Vijest o toj objavi p osi i(a se munjevitom b %inom po Ev opi* a misti&ni spisi Sabbatajevi/ s(je'benika* napose njegova g(avnog u&enika i p omi&ate(ja Nat/ana o' 5a%e* &ita(i su se s ve(ikim %animanjem$ 9 je'nom se i%vjestaju spominje 'a su be&ki .i'ovi p imi(i

Nat/anova nabo%na 'je(a !???$ go'ine i% Sa ajeva$!# Nau&avanje Sabbataia i njegovi/ u&enika 71sabatajeva&a18 %asniva(o se na t a'i&iji kabalistike* meto'i o'&itavanja sk iveni/ p o o&anstava i teo(oski/ istina i% ije&i i s(ova sveti/ /eb ejski/ tekstova$ Ve(iki miste ij i skan'a( &ije(og s(u&aja Sabbataia %bio se !???$ go'ine* ka' je Sabbatai Sevi bio u/apsen i i%ve'en p e' su(tana* te p istao 'a p imi is(am$ Mnogi su njegovi s(je'beni&i u&ini(i isto tako* a ' ugi koji su osta(i vje ni %i'ovskoj e(igiji sa&uva(i su njegove spise i a%vi(i ekst emnu* pa a'oksa(nu teo(ogiju* p ema kojoj je to otpa'nistvo o' ju'ai%ma bi(o nu%an i misti&an &in 7koji se navo'no mo%e mje iti s na avi 3 istove sm ti u k s&anskoj teo(ogiji8$ Je'an o' vo'e&i/ 1sabatajeva&a1 u i'u&em na astaju bijase Ne/emiua/ 0aIIon i(i C/ajon* koji se o'io u Sa ajevu !?,=$ go'ine$ Njegova po o'i&a 7ime joj se u bosanskoj g a+iji pise 3ajon* 5ajon i(i 5aon8 bijase je'na o' sta i/ %i'ovski/ po o'i&a u tom g a'u* u kojem je %ivje(a sve 'o potk aj @=$ sto(je&a$ 0aIIon je putovao po Pa(estini* 5 &koj* Ita(iji i Njema&koj$ 9 Be (inu je !<!#$ go'ine objavio knjigu .z l85lohim 71Mo& Bo%ja18* %a koju se ka%e 'a je je'ini 'okument sabatajanske kaba(istike koji je ika' stampan$ 9 njoj se na(a%i asp ava koja se p ipisuje samom Sabbataiu i koja je u%vit(a(a ve(iku p asinu u %i'ovskim k ugovima$ 0aIIona je pos(ije p og(asio /e etikom je'an o' abina u Amste 'amu* Sevi 0s+kenazi* koji je i sam %ivio u Sa ajevu o' !?-?$ 'o !?"<$ go'ine* ka' je pobjegao na sjeve s vojskom p in&a Eugena$!> 7Taj je abin bio va(j'a je'ini .i'ov koji je bio %a/va(an Aust ijan&ima na nji/ovu upa'u$ .i'ovska je ma/a(a bi(a tesko oste&ena a ti(je ijam p in&a Eugena$ Sa ajevski su .i'ovi p ista(i* a'i smanjenja po e%a* 'a 'ob im 'ije(om +inan&i aju obnovu &ije(og tog g a'skog po' u&ja$8!, Najsta iji %apisi o sa ajevskoj %i'ovskoj %aje'ni&i koji su se sa&uva(i u bi(o kojem ob(iku poti&u i% 'va'eseti/ i t i'eseti/ go'ina !-$ sto(je&a$ I%vatke i% nji/ objavio je /isto i&a Mo it% LevI* a(i su sami 'okumenti unisteni %aje'no sa sveukupnim %i'ovskim a /ivima u Sa ajevu u 6 ugom svjetskom atu$!? I% tog naj anijeg a%'ob(ja spominje se ?? p e%imena a na popisu g(ava po o'i&a i% !<<"$ go'ine nave'eno je @!> imena - sto va(j'a o'gova a b oju stanovnika o' nesto vise o' tisu&u$ Spominje se i ma(a ta(mu'ska to a 7%i'ovska osnovna sko(a8$ .i'ovi u Sa ajevu bavi(i su se a%nim pos(ovima2 osim sto su bi(i t gov&i* bi(i su i (ije&ni&i* apoteka i* k oja&i* posto(a i* mesa i* ' vo'je(je i kovinotoka i* stak(a i i boja'isa i$D< .a ve&eg 'ije(a tog a%'ob(ja ima(i su abine koje su 'ovo'i(i i% ' ugi/ g a'ova$ Najpo%natiji me'u njima* 'avid /ardo* m(eta&ki .i'ov* koji je bio g(avni abin u Sa ajevu u se%'esetim i se'am'esetim go'inama !-$ sto(je&a* bijase istaknut nau&nik i pisa&* te je osnovao jesivu 7%i'ovsku vje sku sko(u8$ Sve 'o ta'a Sa ajevo je bi(o po' e'jeno %i'ovskoj %aje'ni&i u So(unu* a sa' je mog(o samo sko(ovati svoje abine$!- Me'jutim* ta'a je ve&* i u t govini i u ku(tu i* 'ominantna %i'ovska %aje'ni&a u susje'noj %em(ji bi(a ona u Beog a'u$ 9 bu'u&oj s pskoj p ijesto(ni&i bijase mjesovita %aje'ni&a Se+a 'a i Askena%a$ Vje ojatno su neki Askena%i 'os(i i u Sa ajevo* a(i ako su se on'je i nastani(i* %a&ije(o su se asimi(i a(i sa Se+a 'ima koji su govo i(i (a'ino* je u Sa ajevu nije bi(o askenaske sinagoge sve 'o potk aj !"$ sto(je&a$ Neki o' p e%ivje(i/ sa ajevski/ .i'ova i 'an-'anas govo e (a'ino* va ijantu spanjo(skog je%ika i% !,$ sto(je&a kojom su govo i(i potom&i .i'ova p otje ani/ i% Spanjo(ske !>"@$ go'ine$ A posebno je obi(je%je spanjo(ske bastine u Sa ajevu 1Sarajevska +agada1* spanjo(ski i(umini ani ukopis i% !>$ sto(je&a* koji sa' %i %bi ku mo(itava i pjesama %a p ve ve&e i %i'ovskog b(ag'ana Pesa/a* ukopis koji je bio u v(asnistvu je'ne o' %i'ovski/ po o'i&a u g a'u 'o !-">$ go'ine i koji je je'no o' naj(jepsi/ umjetni&ki/ 'je(a te v ste na svijetu$!"

9 p vi/ neko(iko 'eset(je&a !"$ sto(je&a u Bosni je bi(o oko @=== .i'ova$ 9 potankom i%vjestaju + an&uskog kon%u(a u So(unu* koji je !-!#$ go'ine putovao u Bosnu 'a p ikupi po'atke o t govanju* utv 'jeno je 'a u samom Sa ajevu ima @=== .i'ova* s tim 'a su o' pet najva%niji/ t gova&ki/ tv tki u g a'u 'vije %i'ovske* je'na g &ka* je'na aust ijska i je'na + an&uska$@= Ta'a je ve& postoja(a i ma(a %i'ovska %aje'ni&a o' se%'esetak (ju'i u T avniku$ Taj je g a' stekao va%nost kao sje'iste namjesnika u Bosni pa je imao oko <=== stanovnika* ma/om mus(imana$@ 9 se%'esetim go'inama !"$ sto(je&a %ivje(o je i neko(iko %i'ovski/ po o'i&a u Mosta u$@@ .anim(jiva je su'bina snas(a je'nog .i'ova na po&etku !"$ sto(je&a u T avniku* Mosesa )+avija* koji je p esao na is(am* u%eo ime 'ervis 0+med i po&eo /uskati mjesne mus(imane p otiv .i'ova$ 5o'ine !-!<$ vo'je bosanski/ .i'ova potu%i(e su se na njegove napa'e* pa je on osu'jen na sm t i smaknut$ Neki o' njegovi/ p istasa potu%i(i su se %atim novom namjesniku u Bosni* :u%'i-pasi* koji je isko istio p i(iku 'a iskam&i pa e o' .i'ova$ .at a%io je o' nji/ 'a p(ate na'okna'u o' ,== === g osa i u/apsio 'eset vo'e&i/ sa ajevski/ .i'ova* na &e(u s abinom* %ap ijetivsi im 'a &e i/ sve pobiti ako ne p(ate t a%enu svotu$ S(u&aj je* me'jutim* %av sio tako sto se gomi(a o' #=== mus(imana 'ig(a na o u%je i %at a%i(a 'a se .i'ovi puste na s(obo'u - sto je smjesta i u&injeno$@# Cini se 'a su o'nosi i%me'ju .i'ova i mus(imana op&enito bi(i 'ob i* po&esto bo(ji nego i%me'ju mus(imana i k s&ana$ 9 mnogim 'ije(ovima Otomanske Ca evine k s&ani su g(e'a(i na .i'ove p ijekim okom$ 6je(omi&e je to bi(o %ato sto je antisemiti%am bo(je astao na t(u k s&anske teo(ogije* a(i i %ato sto su se otomanski namjesni&i os(anja(i na %i'ovske (ije&nike i t gov&e kao svoje osobne i 'ip(omatske savjetnike* tako 'a su .i'ovi u k s&anskim o&ima bi(i nesto kao p o'u%ena uka tu ske si(e$ 7Mo%'a je 'o'atni &ini(a& u nekim ' ugim ba(kanskim %em(jama bi(a i &injeni&a 'a su se .i'ovi o'ijeva(i kao Tu &i - a(i ne i u Bosni* u kojoj su se k s&ani o'ijeva(i bas kao i mus(imani* osim neko(iko sitni/ a%(ika koje je %a/tijevao kanun-i aIa$8 Su(tani e+o mato i u t i'esetim i pe'esetim go'inama !"$ sto(je&a 'onosi(i su %akone kojima su 'ava(i je'naka g a'janska p ava svim svojim po'ani&ima* be% ob%i a na vje oispovijest* a(i su ti %akoni v ije'i(i vise u teo iji nego u p aksi$ Najve&a p omjena u statusu .i'ova nastupi(a je aust o-uga skom okupa&ijom Bosne !-<-$ go'ine$ Nakon &eti i go'ine osnovana je u Sa ajevu 1Se+a 'ska i% ae(i&anska vje ska %aje'ni&a1* Cu(tus-gemein'e 7vje ska %aje'ni&a8 p ema aust ijskom u%o u* koja je sama bi a(a svoje up avno tije(o* vo'i(a evi'en&iju o svim Se+a 'ima u g a'u i ima(a p avo ubi ati po e% o' nji/ 'o @, posto v ije'nosti nji/ovi/ 'i ektni/ ' %avni/ po e%a$ Mnogi Askena%i .i'ovi i% 9ga ske* 5a(i&ije* Po(jske* Ceske i Mo avske i ' ugi/ %ema(ja nastanjiva(i su se u Bosni po' aust ouga skom v(as&u* pa je i %a nji/ osnovana posebna %aje'ni&a$@> .i'ovi koji su govo i(i (a'ino g(e'a(i su s visoka na nji/* tako 'a su te 'vije %aje'ni&e %ivje(e o'vojeno$ Je'an posmat a& i% !"=-$ go'ine %abi(je%io je 'a se 1%natno a%(ikuju1 je'ni o' ' ugi/$@, Ovim p i(jevom mo%e se objasniti nag(i p i ast %i'ovskog na o'a u g a'u$ Posto se %a ve&eg 'ije(a !"$ sto(je&a b oj o' @=== stanovnika nije mnogo mijenjao* go'ine !--,$ po astao je na @?!-* go'ine !-",$ na >=,-* a !"!=$ na ?#"<$@? B oj .i'ova u ' ugim 'ije(ovima Bosne tako'je je po astao 'ose(javanjem$ 5o'ine !"==$ bi(o i/ je ve& "#!! u &ije(oj Bosni$@< Ekonomska po(itika Aust o-9ga ske p u%i(a je nove p i(ike .i'ovima) %a a%(iku o' mus(imana* oni su se ub %o p i/vati(i in'ust ija(i%a&ije* pa su sva t i vo'e&a tvo ni&a a u Bosni bi(i ta'a Se+a 'i$ Aust ijska po(itika ima(a je %a pos(je'i&u i to 'a su se .i'ovi bo(je uk(opi(i u bosansko ' ustvo$ Bosanski je%ik uve'en je kao obave%ni p e'met u %i'ovsku osnovnu sko(u* a neki su

.i'ovi* p vi put u /isto iji ove %i'ovske %aje'ni&e* pos(a(i svoju 'je&u u svjetovnu s e'nju sko(u$@1 Sve 'o !">!$ go'ine bosanski .i'ovi ig a(i su va%nu u(ogu u ekonomskom %ivotu svoga %avi&aja$ .i'ovski/ je %aje'ni&a bi(o u Sa ajevu* T avniku* Mosta u* Banjoj Lu&i* .eni&i* Bugojnu* Bije(jini* B &kom* :ogati&i* V(aseni&i i Tu%(i$@" Najve&i je 'io tog %i'ovskog svijeta o'nije(a pop(ava ba ba stva !">!$ go'ine$F F Ovaj k atki p ika% 'je(ovanja .i'ova u Bosni ne o'gova a 'op inosu nji/ove ku(tu ne /isto ije$ Posebno je %anim(jiv ko pus t a'i&iona(ne popijevke i(i ba(a'e* po' imenom omunse o* o' kojeg su sa&uvani mnogi p imje i$ O ovom p e'metu* i o 'je(atnosti %i'ovski/ ku(tu ni/ o gani%a&ija* u !"$ i na po&etku @=$ sto(je&a vi'i Ne%i ovi&* Jev ejsko-spanjo(sku knji%evnost u Bosni i 0e &egovini* Vi'akovi& Pet ov* 3u(tu a spanski/ Jev eja$ Ba(kanski :omi imaju mnogo nejasniju povijest nego .i'ovi) oni su ostavi(i %a sobom v (o ma(o g a'jevina* %apisa* pisa&a i(i uop&e pismeni/ (ju'i$ Pa ipak je nji/ov b oj bio ve&i a p isutnost u Bosni vje ojatno %natno sta ija$ P em'a se ne %na go'ina nji/ova eg%o'usa i% In'ije* bi(o i/ je na bi%antskom te ito iju ve& -#,$ go'ine* a ima pou%'ani/ 'oka%a 'a su u ev opski 'io Bi%antske Ca evine bi(i p es(i u !!$ sto(je&u$ 9 !>$ i !,$ sto(je&u g(avno je omsko s e'iste bi(o u ju%noj 5 &koj* a vje ojatno su se ve& bi(i u'oma&i(i i na otoku 3 +u$ Je'ni su o' nji/ vje ojatno p o'u%i(i u% ja' ansku oba(u* a ' ugi su se ve& bi(i asi i(i po unut asnjosti$ :omska se(a u %apa'noj Buga skoj spominju se u 'a ovni&i i% !#<-$ go'ine* sto upu&uje na %ak(ju&ak 'a su ve& p i(i&no 'ugo p ebiva(i na tom po' u&ju$ 3ao i V(asi* ima(i su o' e'jenu vojnu t a'i&iju2 u 5 &koj je u !,$ sto(je&u %abi(je%ena neka v sta vojnog ust ojstva me'ju :omima$ Stoga je %anim(jivo spomenuti 'a je p vi pou%'ani %apis o :omima na t(u bivse Jugos(avije p avni 'okumenat i% 6ub ovnika i% !#?@$ go'ine* a o'nosi se na neku mo(bu 'voji&e 1Je'upaka1 7tj$ Egip&ana* o'nosno :oma8 %vani/ 1V(a/1 i 1Vitanus1$#= Na teme(ju s(abasne osnove ovoga poje'in&a :oma %vanog 1V(a/1* &ovjek je u napasti 'a naga'ja kako je u tim k ajevima 'os(o 'o o' e'jene simbio%e i%me'ju :oma i V(a/a potk aj s e'njega vijeka$ Oni su 'o'use bi(i posve a%(i&iti noma'i* a(i ako su se :omi ve& ta'a bavi(i ob a'om meta(a i s(i&nim pos(ovima* mog(i su stva i o' ko isti i u%gajiva&ima konja i t gov&ima$ Ima i neki/ (ingvisti&ki/ 'oka%a %a p etpostavku 'a su V(asi i :omi uspostavi(i kontakt na %apa'nom i s e'njem Ba(kanu$ Vokabu(a ve&ine %apa'noev opski/ omski/ 'ija(ekata ne poka%uje samo sna%an utje&aj g &koga i ju%nos(avenski/ je%ika* nego sa' %i i nat u/e umunjskog i(i v(askog je%ika$ .namo 'a su se ta omska p(emena o'se(i(a i% jugoisto&ne Ev ope neg'je na po&etku !,$ sto(je&a$ Mo%'a su p ove(i neko v ijeme* a(i ne 'ugo* u :umunjskoj$ Me'jutim* u nji/ovu je&niku nema ni t aga o' nekog anog ma'ja skog utje&aja$ Je%i&na g a'ja upu&uje na %ak(ju&ak 'a su se 'u(je v ijeme ' u%i(i s (ju'ima koji su govo i(i v(aski ju%no o' 6unava$#! Ako ima ba % n&e istine u ovim naga'janjima o spomenutom 'ub ova&kom 'okumentu* :omi su bi(i p isutni u 0e &egovini mnogo p ije 'o(aska Tu aka$ Nista ne %namo o tome sto su a'i(i u Bosni u p vim go'inama tu ske v(a'avine* a(i su vje ojatno neki o' nji/ v (o ano p es(i na is(am$ .akon koji je !,#=$ go'ine 'onio Su(ejman Ve(i&anstveni %a eja(et :ume(iju 7u koji je u to 'oba spa'a(a i Bosna8 p avio je ve(iku a%(iku i%me'ju :oma mus(imana i nemus(imana$ P vi su mo a(i p(a&ati 'va'eset i 'vije asp e po e%a po po o'i&a* a ' ugi 'va'eset i pet* a :omima mus(imanima bi(o je %ab anjeno %ivjeti s :omima nemus(imanima$#@ /rvi put se .omi i% ekom spominju u Bosni !,<>$ go'ine* ka' je su(tan Selim 55$ i%'ao +e man kojim je o'ob io po e%ne o(aksi&e :omima koji a'e u u'ni&ima2 spominje one koji a'e u u'niku %e(je%ne u'e ne'a(eko o' Banje Luke i :ome koji

a'e u u'ni&ima 1i%a Novog Pa%a a1 -vje ojatno je mis(io na u'nike na sjeve u 3osova$## Mo%emo samo naga'jati 'a (i su to bi(i mjesni :omi koji su se (ati(i u'a enja* i(i :omi koji su 'os(i - kao i saski u'a i - i% uga sko- umunjski/ %ema(ja$ Potk aj !>$ sto(je&a :omi su se bi(i nastani(i sjeve no o' 6unava$ T an- si(vanski :omi 'ije(i(i su se na 'vije t a'i&iona(ne katego ije* na u'a e i na au a e* ispi a&e %(ata$#> Mo%'a su takvi bi(i i neki o' oni/ ispi a&a %(ata sto i/ je Bene'ikt 3u ipesi& vi'io !,#=$ go'ine na ije&i ne'a(eko o' Jaj&a$#, .a ve&eg 'ije(a po&etnog a%'ob(ja otomanske v(asti tu ska je up ava 'ob o postupa(a s :omima$ 9 +e manu i% !?=>$ go'ine o :omima u ju%noj A(baniji i sjeve o%apa'noj 5 &koj ije& je i o :omima k s&anima i o :omima mus(imanima2 1Neka niko ne u%nemi uje niti ugnjetava p ipa'nike tog na o'a1$#? To je bio (ju'skiji o'nos o' o'nosa bi(o koje v(asti u k s&anskoj Ev opi p ema :omima u to 'oba$ Svega osam go'ina p ije toga* na p imje * osu'jeno je !=? :oma u Ro ku a 'eveto i&i je o' ub(jena g(ava na teme(ju %akona koji je 'onio pa (ament u E(i%abetino 'oba* i kojem je &i(j bio 1'a(jnje ka%njavanje skitni&a sto sebe na%ivaju Egip&anima1$#< 6akako 'a je ve&ina :oma osta(a na 'nu ' ustvene (jestvi&e u otomansko 'oba u Bosni* kao i ' ug'je$ 5 a'ska pog(ava stva vise su vo(je(a 'a :omi %ive i%van g a'ski/ me'ja nego 'a im 'o'ije(e v(astite ma/a(e* osim ako i/ nisu uspje(i nagovo iti 'a se bave ob tom na g a'skom po' u&ju$ I% je'nog %apisa u Buga skoj i% !?!=$ go'ine vi'i se 'a su :omi nemus(imani mo a(i p(a&ati po @,= asp i '%i%je i(i g(ava ine* a mus(imani po !-=$ 9sp kos toj a%(i&i u svoti* ek(o bi se 'a je ovo bi(a neka v sta 'isk imina&ije* je mus(imani ina&e nisu uop&e p(a&a(i '%i%ju$#Cini se 'a su potk aj !<$ sto(je&a otv 'nu(i stavovi otomanske up ave$ .apo&e(a je kampanja u kojoj su :omi bi(i optu%ivani 'a se bave p ostitu&ijom i svo'nistvom* a po e%i su im %natno uve&ani$#" Ipak* osnovna %akonska p ava :oma bi(a su ista kao i p ava nji/ovi/ susje'a k s&ana i nemus(imana$ Ve(ika ve&ina bosanski/ :oma bija/u mus(imanske vje e$ Cini se 'a su %ivje(i p ete%no noma'skim %ivotom sve 'o k aja otomanske v(a'avine* i 'a i/ je bi(o v (o mnogo$ Tako je biskup Ma avi& i%vijestio i% Bosne !?,,$ go'ine 'a 1&ovjek na svakom ko aku nai(a%i na Cigane1$>= 3a' su Aust ijan&i !<--$ go'ine p o' (i u Bosnu* 1ve(ik b oj1 :oma p i' u%io se bosanskim je'ini&ama 'a se bo e p otiv nji/$>! Tesko je p osu'iti ko(iko i/ je u svemu bi(o u Bosni2 C/aumette-'es-;ossSs p o&ijenio je !-=-$ go'ine 'a i/ ima oko #= ===* a(i Pe tusie * koji je bio u Bosni &eti i go'ine pos(ije njega* a&unao je 'a i/ ima svega -===$>@ Su'e&i po osta(im po'a&ima koje navo'e* Pe tusie je o' nji/ 'voji&e ipak bio pou%'aniji$ P ema otomanskim statisti&kim po'a&ima* u Bosni i 0e &egovini je !-?,$ go'ine bi(o ukupno "?#= :oma$ Je'an njema&ki posmat a& potk aj se%'eseti/ go'ina !"$ sto(je&a p o&jenjuje 'a i/ ukupno ima !! ,==$ P ema s(u%benom popisu stanovnistva i% !-<=$ go'ine bi(o i/ je svega ,!#"* a(i je to bio popis ku&anstava* pa u njega vje ojatno nisu us(i oni koji su i 'a(je bi(i noma'i$># :ome su vise puta nagova a(i 'a se neg'je sk ase* pa je u !"$ sto(je&u bi(o &iganski/ ma/a(a u Sa ajevu* T avniku 7g'je je C/aumette-'es-;ossSs %abi(je%io 'a ima #== :oma8* Banjoj Lu&i i Visokom$>> Ta'a su ve& postoja(e t i o'ije(jene katego ije :oma u Bosni$ Najsta iji me'ju njima* tako%vani 1Bije(i Cigani1* nisu vise ug(avnom bi(i noma'i i ma(o-poma(o su %abo av(ja(i svoj omski je%ik$ Ve&ina i/ je 'o @=$ sto(je&a potpuno %abo avi(a taj je%ik$ Ti su :omi u Bosni bi(i mus(imani* a(i 1Bije(i Cigani1 u S biji i Make'oniji bi(i su p avos(avne vje e$ Nji/ov 'ija(ekt omskog je%ika svje'o&i o 'ugom p ebivanju u ju%nos(avenskim p osto ima$ S ' uge st ane 1C ni Cigani1 %ivje(i su vise noma'skim %ivotom i bi(i su ponajvise kot(ok pe$ Na%iva(i su i/ i &e gasi 7o' tu ske ije&i Te gi* sto %na&i 1sato 18$ I oni su se is(ami%i a(i 7iako i/ poneka' nisu pusta(i u '%amije %bog toga sto su bi(i

ne&isti8* a(i u nji/ovoj va ijanti omskog je%ika bi(o je vise umunjski/ e(emenata* po &emu se 'a'e %ak(ju&iti 'a su se 'ose(i(i i% T ansi(vanije i(i Banata neg'je na po&etku otomanske v(a'avine$ 7Mogu&e je* kao sto sam ve& napomenuo* 'a su me'ju njima bi(i i omski u'a i i% !?$ sto(je&a$8 Obje te g upa&ije govo i(e su o sebi 'a su 1Tu &i1 mis(e&i %ap avo 'a su mus(imani$ T e&a se g upa&ija %va(a 13a av(asi1* sto &e e&i 1C ni V(asi1$ Njima nije bi(o p avo 'a im se govo i 'a su Cigani i tv 'i(i su 'a su :umunji$ %aista su i govo i(i umunjski* a je'an o'o(jubni umunjski pisa& ispisao je !"=?$ go'ine gotovo stotinu st ani&a ne bi (i 'oka%ao 'a oni uop&e nisu :omi$ Ipak* svaki 'ob o obavijesteni posmat a& mogao je (ako %apa%iti 'a su to ipak :omi koji su se neka' 'avno 'ose(i(i i% :umunjske$ Po e' umunjskog je%ika* govo i(i su i je'nu va ijantu omskog obi(ato p osa anog umunjskim ije&ima$ 6a %b ka bu'e ve&a* mjesno i/ je stanovnistvo %va(o 1s pskim Ciganima1* bi(o %ato sto su p ije toga neko v ijeme %ivje(i u S biji* bi(o %ato sto su bi(i p ipa'ni&i isto&ne p avos(avne & kve$>, Ti samo%vani 1C ni V(asi1 nisu* na avno* ima(i nikakve ve%e s onim 1C nim V(asima1 Mo (a&ima i% sta ijeg 'oba$ P ipa'a(i su onom 'ije(u :oma koji su govo i(i tako%vanim v(askim 'ija(ektima omskog je%ika 7tj$ onima koji su bi(i po' uti&ajem umunjskoga8* koji su se p osi i(i na %apa' Ev ope novim va(om ise(javanja u !"$ sto(je&u i koji tvo e osnovu na o'a ame i&ki/ :oma$ Neki su o' nji/ vo'a(i me'vje'e 7&ime su se o'avno bavi(i umunjski :omi po%nati po' na%ivom u sa i8$ Bosanski vo'i&i me'vje'a mog(i su se vi'jeti na &estama u ; an&uskoj u se'am'esetim go'inama !"$ sto(je&a$>? Je'an eng(eski putnik koji je posjetio Bosnu u 'eve'esetim go'inama !"$ sto(je&a %abi(je%io je 'a oni 1putuju po svoj Ev opi s ' esi anim me'vje'ima* a kapetan von :ot/ 7aust ijski o+i&i u Bosni8 ekao mi je 'a je je'nog o' nji/ vi'io i u Lon'onu1$ Isti je taj putnik ustv 'io 'a je to 1&u'an na o' koji %ivi u upama u %em(ji1$>< P va pomisao &itate(ja ovoga teksta mog(a bi biti 'a je ije& o pukom ponav(janju komenta a auto ovi/ bosanski/ i(i aust ijski/ in+o mato a opte e&eni/ p e' asu'ama$ A(i %ap avo su :omi noma'i i% umunjski/ %ema(ja o'avno putova(i (jeti sa sato ima i kopa(i uo&i %ime po'%emna sk(onista u sumama$>Jama&no su se :omi &esto u manjim skupinama 'ose(java(i u Bosnu$ Najuspjesnija takva skupina 'ose(i(a se na po&etku !"$ sto(je&a i% Novopa%a skog san'%aka 7koji je ta'a p ipa'ao Bosanskom eja(etu8 i nastani(a u se(u Pog(e'a(a* ne'a(eko o' :ogati&e* ista&no o' Sa ajeva$ Ekspe t %a bosanske :ome :a'e 9/(ik posjetio je Pog(e'a(a uo&i 6 ugog svjetskog ata i ustv 'io 'a je to 1neospo no naj%anim(jivije i najvita(nije &igansko nase(je u Bosni1$ Lju'i su v (o a'isni* sposobni* ste'(jivi* postene kot(ok pe koje posje'uju i%van e'an smisao %a o gani%a&iju$ Nisu noma'i) stanuju u p i(i&no si omasnim ku&ama$ 9 top(oj se%oni o' p o(je&a 'o jeseni putuju po &ije(oj Bosni* na a%ne st ane* %e(je%ni&om* svake go'ine t a%e posao$$$ Ve&ina je nji/ pismena i v (o (jubomo no &uva svoj &iganski je%ik$>" 3a' je nakon 6 ugog svjetskog ata ponovo 'osao u Pog(e'a(a* 9/(ik je %atekao pusto se(o$ 16anas je to se(o potpuno %apusteno* a p e%ivje(i Cigani pobjeg(i su u sjeve o%apa'nu Bosnu$1 9 ustaskoj ' %avi ist ijeb(jeno je ukupno @- === :oma$ Ipak* :omi mus(imani p os(i su bo(je o' p avos(avni/ 13a av(a/a1$ 1.a/va(juju&i inte ven&iji visi/ mus(imanski/ sve&enika*1 %apisao je :a'e 9/(ik* 1sp ije&en je jos ve&i poko(j bosanski/ Cigana1$,= Me'jutim* :ome i% Pog(e'a(a otje ao je i% jugoisto&ne Bosne s pski poko(j mus(imana$ 3va tovi :oma mus(imanske vje e u mnogim g a'ovima jugoisto&ne* isto&ne i sjeve ne Bosne p os(i su k o% s(i&ne st a/ote ubijanja i a%a anja !""@$ i !""#$ go'ine$

OTPO:I I :E;O:ME !-!,$ - !-<-$ Na k aju napo(eonskog 'oba v(astima u Istambu(u posta(o je jasno 'a u st uktu i Otomanske Ca evine ima s(abosti s kojima se mo aju o%bi(jno u/vatiti u kosta& ako ne %e(e 'a se impe ij potpuno aspa'ne$ Mnogob ojni uspjesi s pski/ ustanika %a'a(i su te%ak u'a a& tu skoj vojnoj &asti* a sami napo(eonski atovi poka%a(i su novi visoki nivo vojnog u&inka u %apa'noj Ev opi* p ema kojoj je otomanska vojska 'je(ova(a t a(javo i %asta je(o - kakva je %ap avo i bi(a$ Novi* po(usamosta(ni status S bije bio je (os p imje nekim ' ugim 'ije(ovima &a evine* pa je 'o(a%i(o 'o sve g(asnijeg nego'ovanja u 5 &koj$ Ten'en&ija ' ugi/ ev opski/ ve(esi(a* napose :usije i Aust ije* 'a nastupaju kao b anite(ji i %astitni&i k s&anskog na o'a na Ba(kanu* poja&ava(a je p itisak na su(tane 'a e+o mi aju p avni status aje* a bi(e su pot ebne i ' uge %akonske i a'minist ativne e+o me 'a se po e'ak nap osto mo'e ni%uje i postane p i/vat(jiviji i 'je(otvo niji$ Me'jutim* najva%niji i naj/itniji po(iti&ki p ob(em nije bio po ast mo&i i samosta(nosti k s&anski/ po'anika nego (oka(ne po(usamosta(ne mus(imanske v(aste(e$ Najambi&io%niji je me'ju njima bio 0li<pasa (aninski u sjeve o%apa'noj 5 &koj* koga su u Janini opsje'a(e otomanske snage !-@=$ go'ine i napos(jetku ga !-@@$ ubi(e* i Mu+amed 0li<pasa Cgipatski* ku'ikamo st a/otnija (i&nost koja je uspostavi(a svoju v(ast kopi aju&i vojne i up avne meto'e i% .apa'ne Ev ope$ Pokusaj na po&etku t i'eseti/ go'ina !"$ sto(je&a 'a ga sv gnu si(om* nes(avno je p opao$ Isto su tako neka svoja p ava %a/tijeva(i i mnogi ' ugi (oka(ni pog(ava i ni%eg anga* a(i je ma(o nji/ s/va&a(o pot ebu %a e+o mama kako ju je s/va&ao Mu+amed 0li<pasa* a sigu no je 'a nikakvi/ e+o mato a nije bi(o me'ju pobunjenim begovima* kapetanima i ajanima u Bosni$ P va se nevo(ja pojavi(a u po%natom ob(iku* sukobu i%me'ju nepopust(jiva bosanskog namjesnika i g a'janskog ponosa i p ivi(egija g a'a Sa ajeva$ Siliktar 0li<pasa* koji je postav(jen %a namjesnika u Bosni !-!#$ go'ine* bijase gene a( i usijana g(ava koji je bio &v sto nakanio 'a obu%'a bosansku samosta(nost$ Cim je stigao u Sa ajevo* ob%nanio je 'a ne&e ostati u njemu samo t i 'ana ko(iko je bi(o uobi&ajeno* nego 'a &e nai%mjen&e sto(ovati po sest mjese&i u T avniku i Sa ajevu$ Taj je njegov p ije'(og o'bijen pa je mo ao pos(ati svoje je'ini&e 7ma/om Tu ke i A(ban&e8 'a poko e g a'$! Vi'je(i smo ve& kako je !-!>$ go'ine ve(ika vojska napa(a i osvoji(a Mosta $ S(i&na je ak&ija po'u%eta i !-@=$ go'ine* ka' se su(tan %e(io osigu ati 'a Bosna mi uje 'ok osman(ijska vojska bu'e %aokup(jena sv(a'avanjem A(i-pase u sjeve o%apa'noj 5 &koj$ 3a%nena ekspe'i&ija po' 'zelaludin<pasom okomi(a se na Mosta i S eb eni&u i pobi(a pobunjene kapetane u Banjoj Lu&i i 6e venti$@ 9 ovakvim je sukobima bi(o pos ije'i samo k senje otpo a si(om$ A(i sistematskiji napa' na (oka(ne mo&nike p e'u%et je u 'va'esetim go'inama !"$ sto(je&a* ka' je va(ja(o e+o misati vojni i po(iti&ki po e'ak i% kojeg su ti (oka(ni mo&ni&i & p(i snagu$ 3ao i u svim p ijasnjim pokusajima p ovo'jenja otomanski/ e+o mi* u'a na je snaga bi(a vojska$ Cinjeni&a 'a se su(tan mo ao os(oniti na Mu/ame' A(i-pasinu vojsku koju su i%u&i(i ; an&u%i u Egiptu 'a bi ugusio pobunu u 5 &koj bijase najpou%'aniji %nak 'a je pot ebna ko jenita e+o ma u vojs&i$ 3a' je u (jeto !-@?$ su(tan Ma+mut 55$ najavio stva anje novog vojnog ko pusa* janji&a i su se okupi(i na svome vje%ba(istu i k enu(i na &a sku pa(a&u 'a i%v se t a'i&iona(ni janji&a ski pu&$ A(i Ma/mut je a%mjestio vojnike koji su mu osta(i p iv %eni s topovima oko vje%ba(ista pa je %a po(a sata pobio ka te&ama &itav janji&a ski ko pus$ Taj je 'oga'jaj 7koji se u otomanskoj /isto iji p i(i&no sti'(jivo

na%iva 1sretna nezgoda18 omogu&io Ma/mutu 'a ukine institu&iju janji&a a i osnuje novu egu(a nu vojsku ba%i anu u Istambu(u i nove je'ini&e u p ovin&ijama* %a koje &e se nova&iti vojni&i %a ok s(u%enja o' 'vanaest go'ina$# :a%um(jivo je 'a je eak&ija u Bosni - g'je su janji&a i bi(i p ivi(egi ana ' ustvena institu&ija kojoj je p ipa'a(a ve&ina mus(imanski/ g a'jana - bi(a v (o %estoka$ Stoga je u Bosnu upu&en novi ve%i * Hadzi Musta*a<pasa* sa sesto i&om s(u%benika 'a p ove'u on'je e+o mu* a(i su ga Bosnja&i v ati(i tamo o'ak(e je i 'osao$ .atim je su(tan !-@<$ go'ine pos(ao vojsku i% Beog a'a po' %apovje'nistvom 0bdura+man< pase$ Ovaj je usao u Sa ajevo* sv(a'ao tamosnje janji&a e i smaknuo se'mo i&u nji/ovi/ vo'ja$ A(i !-@-$ go'ine ponovo je i%bi(a pobuna i nakon t i 'ana u(i&ni/ bo bi u Sa ajevu Ab'u- a/man-pasa mo ao je napustiti g a' i obnoviti sta u p aksu 'a ve%i sto(uje u T avniku$> P omjene u vojs&i koje su sa' %ava(e nove meto'e obuke i nove o'o e u ev opskom sti(u* nep esta(no su i%a%iva(e otpo u Bosni* a (oka(na v(aste(a isko istava(a su tu op&u kivnost me'ju mus(imanima **%a svoje po(iti&ke &i(jeve$ >odine !#"!$ stigao je i% 5 a'a&&a u sjeve noj Bosni ka i%mati&an m(a' kapetan Husein u T avnik s omanjom je'ini&om i %au%eo g a'$ Cinom javnog poni%enja natje ao je ve%i a 'a svu&e svoju mo'e nu o'o u i* nakon ob e'nog p anja* o'jene t a'i&iona(no o'ije(o$ 0tio je %a' %ati ve%i a u ku&nom p itvo u* a(i mu je %atvo enik umaknuo i pobjegao u Aust iju$ 7To bijase p ese'an %a bu'u&u su a'nju i%me'ju aust ijski/ i otomanski/ v(asti na tom 'ije(u g ani&e - Aust ijan&ima su ve& bi(i 'o%(og 'i(i nep esta(ni p(ja&kaski upa'i koje su o gani%i a(i pobunjeni (oka(ni kapetani$8, 6ot(e je s(i&na a(i o%bi(jnija pobuna i%bi(a u sjeve noj A(baniji i pobunjeni&ka je vojska k enu(a na istok 'a %apo'jene bitku s otomanskim o u%anim snagama po' vo'stvom ve(ikog ve%i a$ Isko istivsi ovu p i(iku* Husein<kapetan poveo je vojsku o' @,$=== Bosnjaka na 3osovo 'a tobo%e pomogne osman(ijskim snagama$ 3a' su stig(i onamo* po'nije(i su svoje %a/tjeve2 up avnu autonomiju i obustavu e+o mi u Bosni* obe&anje 'a &e ve%i u Bosni ubu'u&e uvijek biti bosanski beg i(i kapetan* i %a/tjev 'a se 0usein-kapetan smjesta imenuje na taj po(o%aj$ Ve(iki ve%i p istao je na sve* iako nije kanio i%v siti nista o' svoji/ obe&anja$ 9sko o se (atio pos(a 'a i%a%ove supa nistvo me'ju vise bosanski/ begova$ Najpos(ije je uspio o'vojiti /e &egova&ke kapetane* po' vo'stvom 0li<age .izvanbegovica * o' 0useinove bune$ .atim je* !-#@$ go'ine* pos(ao vojsku o' #=$=== (ju'i na Bosnu$ 0usein-kapetan pokusao je o gani%ovati o'b anu Sa ajeva* a(i je ma(o-poma(o i%gubio po' sku i na k aju mo ao pot a%iti uto&iste u Aust iji$ Pos(ije ga je su(tan uvjetno pomi(ovao i pos(ao u unut asnje p ogonstvo* u T ab%on$ Nag a'a je A(i-agi :i%vanbegovi&u bi(a to sto je 0e &egovina o'vojena o' Bosanskog eja(eta kao %aseban te ito ij po' njegovom v(as&u$? 9 Bosni je jos bi(o otpo a* a(i ga je novi namjesnik Me+med Sali+<pasa Vedzi+ija nemi(os 'no i 'je(otvo no sk sio$ Ajana i% Banje Luke koji mu je %a'avao najvise ja'a namamio je u Sa ajevo i 'ao ga %a'aviti$< 6ok je 0usein-kapetan /(epio %a svojim snom o autonomnoj Bosni u Otomanskoj Ca evini* nastavi(a se postupna t ans+o ma&ija te iste &a evine$ >odine !#"!% ukinut je sistem timarski+ posjeda $ To nije po'ig(o ve(iku p asinu u Bosni - mnoge se spa/ije je'nostavno nisu oba%i a(e na to* a ' uge je %em(joposje'nike to samo ponuka(o 'a pospjese p o&es p etva anja tima a u aga(uke i beg(uke$- Jama&no bi ionako bi(o 'os(o 'o pobuna se(jaka p otiv v(aste(e u a%nim 'ije(ovima Bosne !-#>$ i !-#,$ go'ine$ Ova je %a'nja pobuna %na&ajna samo po su a'nji i%me'ju kato(i&ki/ i p avos(avni/ kmetova$"

Me'jutim* e+o ma koja je bi(a ka akte isti&na %a Bosnu i 0e &egovinu bijase ukinuce sistema kapetanija !-#,$ go'ine$ Ne %na se kako je to p imi(a ve&ina sami/ kapetana* a(i se &ini 'a je ta o'(uka i%a%va(a manje komesanja nego sto se mog(o o&ekivati$ 9mjesto kapetana* t eba(o je 'a %em(jom up av(jaju muse(imi 7s(u%beni&i koji su %astupa(i namjesnika i koje je on sam postav(jao8$ Mnogi bivsi kapetani* ajani i spa/ije postav(jeni su %a muse(ime* &ime je %a&ije(o spasena nji/ova &ast* p em'a vise nisu bi(i na &e(u (oka(ni/ je'ini&a i nisu mog(i t eti ati muse(imsku +unk&iju kao nas(je'nu$ Ipak se neko(iko kapetana u %apa'noj Bosni pobuni(o !-#?$ go'ine* a(i su nji/ovu pobunu ugusi(e ' %avne je'ini&e i% Ana'o(ije$ Neko(iko aga 'ig(o se opet na o u%je i'u&e go'ine$ 5o'ine !->=$ namjesnik u T avniku mo ao je p iv emeno napustiti taj g a' p e' novom pobunom* a(i su i nju ub %o sk si(e egu(a ne je'ini&e$ P eosta(i ne%a'ovo(jni kapetani koji nisu bi(i postav(jeni %a muse(ime 'i&i &e se jos je'nom na o u%je !->"$ i !-,=$ go'ine* a(i &e i nji/ sna&i s(i&na su'bina$!= Ve&ina osta(i/ &a ski/ e+o mi i% t i'eseti/ go'ina !"$ sto(je&a nije to(iko pogo'i(a Bosnu2 uvo'enje postanske s(u%be i s(u%beni/ novina* a%vitak novi/ sko(a i e+o mi ani/ minista stava$ A(i go'ine !-#"$ Ma/muta je nas(ije'io njegov sin 0bdul Medzid 5% koji je u novemb u iste go'ine 'onio ni% mnogo teme(jni/ e+o mi u 'okumentu po%natom po' na%ivom Hatiseri* od 'ulliane$ 7To ime 'os(ov&e %na&i sve&ano potpisana pove(ja u u%i&njaku* na%vana tako po u%i&njaku u 'vo istu pa(a&e Topkapi$8 Njime je svim po'ani&ima* be% ob%i a na vje oispovijest* %ajam&ena je'naka sigu nost %ivota* &asti i imovine - &ime je %ap avo ukinuta kanun-i aIa$ Isto tako* p e'vi'jena je nova osnova %a vojno nova&enje i p opisane nove meto'e o' e'jivanja i ubi anja po e%a* &ime je o'%voni(o %(og(asnom sistemu otkupa o' ' %ave p ava na ubi anje po e%a$ Ta su na&e(a a% a'jena u ni%u pos(je'nji/ mje a i ponov(jena u s(i&nom 'ek etu !-,?$ go'ine* t%v$ 5lati+umajunu$ Sav sk(op e(o mski/ mje a i% tog a%'ob(ja po%nat je po' skupnim na%ivom tanzimat* sto &e e&i eo gani%a&ija &a evine - i(i* 'a se pos(u%imo ije&ju s k aja @=$ sto(je&a* s p ik(a'nim p i%vukom neuspje/a* pe est ojka$ Na&e(a i%(o%ena u 0atise i+u bija/u p(emenita i 'ob o smis(jena$ Na %a(ost* ta su na&e(a ima(a s(ab i(i nikakav u&inak u %aba&enim ob(astima Ca evine kao sto je bi(a Bosna* g'je se na nji/ je'nostavno niko nije oba%i ao$ Ta'a je ve& stanje u Bosni bi(o v (o tesko$ Neki 'ije(ovi %em(je mo%'a i nisu bi(i p et pje(i ve(ike stete o' vojevanja i nemi a* i ne bismo smje(i o(ako %ak(ju&iti 'a je sveko(iko stanovnistvo Bosne %ivje(o u bije'i i neimastini$ Je'na je p avos(avka ek(a nekom eng(eskom putniku oko s e'ine se'am'eseti/ go'ina !"$ sto(je&a 'a su 1p ije t i'eset go'ina obi&ni (ju'i %ivje(i mnogo bo(je nego sa'a* je on'a nije bi(o po e%a nego /a a&$$$ Lju'i su bi(i bogati* i ima(i su konje* vo(ove* svinje* ov&e i pe a'$$$ Iako nije bi(o s(obo'e* begovi i age* v(aste(a* stiti(i su i / ani(i svoje kmetove1$!@ A(i 'akako 'a se uvijek &ini 'a se p ije t i'eset go'ina bo(je %ivje(o* a s e'inom se'am'eseti/ go'ina !"$ sto(je&a %ivje(o se %aista tesko$ Sigu no ve&ina osta(i/ &a ski/ e+o mi i% t i'eseti/ go'ina !"$ sto(je&a nije to(iko pogo'i(a Bosnu2 uvo'jenje postanske s(u%be i s(u%beni/ novina* a%vitak novi/ sko(a i e+o misani/ minista stava$ Sigu no je 'a op&e p i(ike u Bosni nisu bi(e 'ob e ni u &et 'esetim go'inama$ In+ ast uktu a i ekonomija bija/u os(ab(jeni go'inama atovanja$ Ve(iki + an&uski geog a+ Ami Boue nap avio je !->=$ go'ine k(asi+ika&iju ba(kanski/ &esta* u kojoj je najni%a katego ija* u Bosni i A(baniji* bi(a po njemu 1u%asna1$ P o%vao je te &este 1es&a(ie s 'e o&/e s1 - stubama o' stijena$!# Aust ijski kon%u(a ni s(u%benik 6imit ij Atanaskovi& i%vijestio je Mette ni&/a nakon posjeta Bosni !->>$ go'ine2 19tis&i koje sam ponio sa sobom po o'(asku i% Bosne bi(i su jos go i* ako je to mogu&e* nego oni koje sam stekao po 'o(asku$1!>

:e'ovno potiskivana na nivou na&iona(ne po(itike* ogo &ena v(asteoska k(asa nastoja(a je umjesto toga svim si(ama is&ije'iti sto ve&e p i/o'e o' se(jaka$ Boue je %apa%io 'a su begovi sve nepovje (jiviji p ema k s&anima i 'a se p ibojavaju 'a ovi ne po%ovu svoje suvje nike i% inost anstva 'a upa'nu u Bosnu$ Bitni p ob(emi nisu bi(i e(igijske nego ekonomske i po(iti&ke na avi$!, Mus(imanski su se(ja&i bi(i i% ab(jivani* ka' go' je to bi(o mogu&e* ko(iko i k s&anski$ Je'na isk ena peti&ija upu&ena !->@$ go'ine namjesniku u Bosni* u kojoj su i%nesene p itu%be na nepo'nos(jivo visoke po e%e i namete* po&inje ovako2 1Mi* poni%ni mus(imanski g a'jani i bije'ni k s&ani i% sveko(ikog tesanjskog k aja$$$1!? Novi namjesnik koji je stigao !-><$ go'ine* Ta+ir<pasa* pokusao je e+o misati sistem 'esetina i ' ugi/ se(ja&ki/ 'avanja aga(u&ima$ 9kinuo je ku(uk 7obave%ni a' na v(aste(instvu8 a %a u%v at pove&ao postotak se(jakova u o'a %ita koji je bio 'u%an p e'ati v(aste(inu o' je'ne &etv tine na je'nu t e&inu$ Na %a(ost* mnogi su %em(joposje'ni&i p i/vati(i ovu ' ugu p omjenu* a(i ne i p vu$!< 3a' je Ta/i -pasa pokusao p ovesti i vojne e+o me koje jos nisu bi(e p ove'ene u Bosni kako t eba* i%nova je i%bi(a pobuna begova i aga$ 9 %em(ji su se vo'i(i k vavi ok saji !->"$ go'ine* a pobuna je bi(a u punom %ama/u i s(je'e&e go'ine ka' je Ta/i -pasa um o$!Ta'a je su(tan pos(ao u Bosnu je'nog o' najsposobniji/ i najinte(igentniji/ namjesnika o' svi/ u tom pos(je'njem sto(je&u otomanske v(a'avine2 &mer<pasu Latasa$ :o'jen kao Mi/aj(o Latas u Li&i* on je bio na e'nik u aust ijskoj vojs&i u 3 ajini$ 6ob o je govo io njema&ki* po%navao je meto'e a'a u %apa'noev opskoj vojs&i i bio na'a en %a p akti&nu po(itiku i vojne vjestine$ Posto je potpuno sk sio pobunu !-,=$ i !-,!$ go'ine* otp emio je mnoge begove i age u p ogonstvo u Ana'o(iju$ Osim toga* ukinuo je poseban 0e &egova&ki pasa(uk i p oveo novu up avnu po'je(u Bosne i 0e &egovine na 'evet ok uga* a svakome je o' nji/ na &e(o postavio kajmakama 7p e'stavnika namjesnikova* nesto kao vojnu ve %iju muse(ima8$!" 6imit ij Atanaskovi&* koji se v atio u Bosnu kao aust ijski gene a(ni kon%u(* upo%nao se s njim u avgustu !-,=$ i ovako i%nio svoje mis(jenje u i%vjestaju2 1:ekao je 'a otomanska v(ast* i% po(iti&ki/ a%(oga* mo%e tek spo o i oprezno p e&i na pop av(janje %ivotni/ p i(ika k s&ana* da ne bi uzbunila muslimane* o &ijoj potpo i i sna%i ' %ava ponajvise ovisi$1@= Neke o' njegovi/ e+o mski/ mje a nisu bi(e omi(jene me'ju k s&anskim se(ja&ima - %bog njegove po(itike a%o u%avanja sveko(ikog na o'a osje&a(i su se ug o%eni* a neki o' njegovi/ novi/ kajmakama nebosanskog po ijek(a %(oupot eb(java(i su v(ast$ 1V(a'a op&e ne%a'ovo(jstvo*1 pisao je Atanaskovi& u ju(u !-,!$@ Me'jutim* potpuno je sk sena po(iti&ka mo& sta e v(asteoske k(ase* pa se mog(o pomis(jati i na uvo'jenje e+o mi otomanskog tan%imata$ 3o(iko su te e+o me bi(e %aista pot ebne vi'i se i i% mo(be koju su bosanski k s&ani uputi(i su(tanu !-,!$ go'ine$ F Me'ju osta(im su %a/tijeva(i 'a se s njima postupa kao i s tu skim po'ani&ima* a ne kao s ajom) %at a%i(i su avnop avnost p e' %akonom) %e(je(i su 'a bu'e isti b oj k s&anski/ i mus(imanski/ su'a&a) i %at a%i(i uki'anje g(ava ine i(i /a a&a$@@ P va 'va %a/tjeva o'nosi(a su se na stva i na koje su bi(i stek(i p avo 0atise i+om o' 6ju(/ane !-#"$ go'ine* a t e&i je %a/tjev bio samo p osi enje ti/ isti/ na&e(a$ 7.ap avo su u g a'skom su'u u T avniku bi(a ve& 'va k s&anska su&a* a(i je to bio i%niman s(u&aj$8@# FF Taj je va%ni spis sastavio Ivan ; anjo Juki&* a mo%e se na&i na k aju njegova 2emljopisa 7st $ !,?-"8$ Taj bi se spis mogao na%vati p vim p imje om mo'e nog ustavnog a%mis(janja u bosanskoj /isto ije$

Harac je napokon ukinut !#??$ go'ine* ka' je ukinuta i t a'i&iona(na %ab ana k s&anima 'a e'ovno s(u%e vojsku$ Me'jutim* bu'u&i 'a je /a a& %amijenjen po e%om u %amjenu %a vojnu s(u%bu* %a koju se eg utova(o na isti na&in* a bu'u&i 'a ve&ina k s&anski/ po'anika i 'a(je a'ije nije s(u%i(a vojsku* ta p omjena nije p akti&ki gotovo nista 'onije(a k s&anima$ Je'ina je stva na a%(ika bi(a u tome sto su mus(imani koji nisu s(u%i(i vojsku mo a(i p(a&ati jos je'an po e%$@> 3ako ekosmo* stav bosanski/ mus(imana p ema k s&anima pop i(i&no se %aost io u p voj po(ovi&i !"$ sto(je&a$ Neko(iko takvi/ p imje a navo'i se u kon%u(a nim i%vjestajima u to 'oba$ 3a' je ma(ob ojna p avos(avna %aje'ni&a u T avniku !-,#$ go'ine 'obi(a 'opustenje 'a po'igne & kvu* mus(imanski su g a'jani %a/tijeva(i 'a se ona sag a'i i%van g a'a$ Iste je go'ine kato(i&ima o'bijena mo(ba 'a po'ignu & kvu u Sa ajevu 7a(i im je usko o %atim o'ob ena* 'je(omi&no i kao pos(je'i&a p itiska st ani/ kon%u(a ni/ p e'stavnistava8$ 3ato(i&ki sve&eni&i u Livnu tu%i(i su se 'a k s&anin ne mo%e 'o&ekati povo(jnu p esu'u %a sebe na su'u ni je'anput o' stotinu puta$@, Ipak* ka' &itamo o tim p itu%bama* ne smijemo smetnuti s uma ni &injeni&u 'a je i%me'ju 'va'eseti/ i pe'eseti/ go'ina !"$ sto(je&a u a%nim 'ije(ovima Bosne sag a'jen pop i(i&an b oj novi/ & kava* %upni/ 'vo ova i sko(a$ 9% osnovnu sko(u u Sa ajevu koju je bi(a po'ig(a jos na po&etku !-$ sto(je&a p avos(avna %aje'ni&a* !-,!$ go'ine sag a'i(a je i s e'nju sko(u$ Osnovne su sko(e ima(i ve& u 'eset ' ugi/ bosanski/ g a'ova$ 5o'ine !-<=$ ima&e i/ najmanje @-* a svi/ sko(a %aje'no vje ojatno &ak ,<$ 9 se%'esetim go'inama !"$ sto(je&a kato(i&i su ima(i s e'nje sko(e u neko(iko ve&i/ g a'ova i @< osnovni/ sko(a$ Neko(iko je novi/ kato(i&ki/ & kava po'ignuto u pe'esetim go'inama !"$ sto(je&a$@1 Sto se ti&e kvantitete sve&enstva* obje su & kve 'o%ivje(e p epo o' potk aj otomanske v(a'avine$ 9 se%'esetim go'inama !"$ sto(je&a bi(o je otp i(ike #-= kato(i&ki/ sve&enika i vise o' >== p avos(avni/$@< Sto se ti&e kva(itete* situa&ija nije bi(a tako povo(jna$ Ve&ina st ani/ posmat a&a posvje'o&i(a je 'a su + anjev&i bi(i op&enito na niskom stupnju naob a%be* a gotovo su svi posmat a&i bi(i %g anuti na' po/(epnos&u p avos(avni/ sve&enika$ Je'an je njema&ki putnik %abi(je%io kako popovi p(a&aju %a pa o/iju i%me'ju @= i @== 'ukata* i na%vao i/ 1(ju'skim o(osem1$@- Je'an je ' ugi posmat a& napomenuo kako p avos(avni episkopi kupuju episkopije %a ve(ike svote nov&a* koje %atim nastoje na'okna'iti o' svoje pastve$ :a'i toga su se upusta(i u 1neobi&no p isne o'nose s (oka(nim mus(imanskim v(astima1$@" A(i* me'ju k s&anskim sve&eni&ima i u&ite(jima i je'ne i ' uge vje ois/isto ije bi(o je neko(iko ene gi&ni/ poje'ina&a$ Neki su o' nji/ bi(i 'uboko e(igio%ni (ju'i* e&imo *ra >rga Martic* pog(ava + anjeva&a u Sa ajevu o' pe'eseti/ 'o se'am'eseti/ go'ina !"$ sto(je&a$ A(i bi(o je i ' ugi/ koji se nisu bavi(i samo e(igijom nego i po(itikom$ Takav je* e&imo* bio + anjeva& 5van -ranjo (ukic* &ija smo /isto ijska %apa%anja o p eob a&anju s e'njovjekovnog p(emstva na is(am ve& spomenu(i$ Takav je bio i Teo*il /etranovic* u&ite(j u p avos(avnoj sko(i u Sa ajevu u se%'esetim go'inama !"$ sto(je&a* koji je okupio oko sebe skupinu (ju'i sto su obi(a%i(i se(a i govo i(i p avos(avnim se(ja&ima 'a je v ijeme 'a p estanu sami sebe na%ivati 1/ is&anima1 i 'a se po&nu na%ivati S bima$ Tu je bio i Vaso /elagic* vo'ite(j p avos(avne sko(e u Banjoj Lu&i* koji je agiti ao s po%i&ija s pskog na&iona(i%ma$#= Pe(agi& je na k aju bio u/apsen i osu'jen na %atvo sku ka%nu* a(i mu je bi(o 'opusteno ostati u sje'istu p avos(avnog mit opo(ite u Sa ajevu* umjesto 'a bu'e u %atvo u$FF FF Nakon p itvo a u Sa ajevu !-?"$ go'ine* Pe(agi& je p ognan u Tu sku* o'ak(e se v atio 7nakon go'inu 'ana8 u S biju$ Neka se Pe(agi&eva 'je(a mogu p o&itati u sav emenu i%'anju u t i sveska2 I%ab ana 'je(a$ 6ostupna su i sav emena i%'anja

Juki&evi/ 7Sa/ ana 'je(a8 i Ma ti&evi/ a'ova 7I%ab ana 'je(a8$ O Juki&u &itate(ji mogu p o&itati i%v snu stu'iju Bo isa Co i&a objav(jenu u Juki&evim Sab anim 'je(ima* sve%ak #* st $ "-!=!$ Mo%'a ka akte istika 5 ge Ma ti&a kao 'uboko e(igio%nog &ovjeka nije sasvim ta&na je je nepotpuna) iako je g(as o njemu kao 'u/ovnom vo'ji ustanov(jen u pos(je'njim go'inama njegova %ivota p ove'enim u samostanu u 3 esevu* u svojoj je anijoj 'je(atnosti poka%ao i po(iti&ku vjestinu 7u njegovanju o'nosa sa st anim kon%u(a nim p e'stavni&ima8 i p i(i&no mo'e ne* svjetovne knji%evne inte ese$ - Pas&/a* st $ ##-#> 7o Pe(agi&u8$ O Pe(agi&&voj sa o(ikoj kasnijoj ka ije i* u kojoj je bi(o i agiti anja me'ju bosanskim emig antima u Beog a'u i Buku estu* vi'i Cup i&-Am &in* 6ie Opposition in Bosnien* st $ ?!-?>$ A(i* op&enito najvise i%nena'juje tolerancija bosanski+ vlasti p ema takvim aktivnostima$ One su* na avno* %na(e 'a na&iona(isti s obje st ane Bosne* i u 0 vatskoj i u S biji* agiti aju %a kona&no anekti anje Bosne$ Je'an k ajiski o+i&i u 0 vatskoj* majo 0ntonije &reskovic* pokusao je &ak o gani%ovati evo(u&iona nu m e%u u Bosni na po&etku se%'eseti/ a'i po'i%anja op&eg ustanka i stva anja nove ju%nos(avenske ' %ave$ Me'jutim* bu'u&i 'a je u njegove p(anove bi(o uk(ju&eno i usenje aust ijske v(a'avine* na k aju su aust ijske v(asti p imijeni(e ost e mje e p otiv njega i njegovi/ su' ugova$#! Sto se polusamostalne Srbije ti&e* njene su te%nje %a Bosnom bi(e bje(o'ano jasne$ Vo'e&i s pski inte(ektua(a& Vuk Karadzic objavio je !->"$ napis po' nas(ovom 1 Srbi svi i svuda1* u kojem je* na teme(ju /isto ijskog a gumenta koji nesto ne'oka%ano u%ima 'oka%anim* ustv 'io 'a je sav na o' u Bosni i 6a(ma&iji s pski$#@ A* !->>$ go'ine minista unut asnji/ pos(ova S bije 5lija >arasanin napisao je tajni *emorandum u kojem je i%(o%io meto'e poti&anja p os pskog aspo(o%enja u Bosni s k ajnjim &i(jem aneksije Bosne$ Me'ju te meto'e spa'a(a je i%ob a%ba m(a'i/ Bosnjaka u s pskoj up avnoj v(asti i ob a'jivanje visi/ + anjeva&ki/ pog(ava a$## Ipak je poma(o ana/ oni&no posmat ati sva ta nastojanja samo u svjet(u ekspan%ioni%ma 1Ve(ike S bije1$ 9 ono v ijeme S bija je bi(a je'ina ' %ava koja je eventua(no mog(a ig ati u(ogu kakvu je Pijemont o'ig ao u uje'injavanju Ita(ije$ Svaki S bin koji je p i%e(jkivao ne%avisnu ju%nos(avensku ' %avu* svakako 'a je vi'io tako nesto u p osi enju S bije$ S ' uge st ane* bi(o je mnogo / vatski/ inte(ektua(a&a* na p imje Ante Sta &evi& i Eugen 3vate nik* koji su %astupa(i s(i&nu i'eo(ogiju* samo sa sup otnim p e'%nakom* p ema kojoj su svi Bosnja&i bi(i 0 vati$#> 6abome 'a mus(imanske v(asti u Bosni nisu bi(e sk(one p atiti te inte(ektua(ne 'ebate 'o u tan&ine* a(i su v (o 'ob o %na(e 'a je Bosna nag a'a %a koju su se i nji/ovi p avos(avni i kato(i&ki susje'i sp emni na'metati$ .a svi/ ti/ p evi anja u se%'esetim go'inama Bosna je u%iva(a u a%mje no %(atnoj 'eka'i po' je'nim o' svoji/ naj'ob o&u'niji/ v(a'a a* Topalom &sman<pasom$ Covjek ne mo%e a 'a se ne 'ivi tom &ovjeku - 'je(omi&no i %ato sto mnogo o' onoga sto %namo o njemu poti&e i% memoa a svi&a skog (ije&nika* tu ko+i(a (ose*a Koetsc+eta* koji se !-?!$ nastanio u Sa ajevu* otvo io on'je (jeka ni&u i postao p e'u%'anik i savjetnik ni%a bosanski/ namjesnika* me'ju kojima je Topa( Osmanpasa bio o&ito njegov mi(jenik$ 7Ipak* nije u to 'oba bi(o bas sve i'ea(no2 3oets&/etov g(avni a%(og sto je 'osao u Bosnu bio je taj sto je bio (i&ni (ije&nik Ome -pase Latasa* koji se v atio u Bosnu !-?!$ go'ine kao vojni %apovje'nik 'a ugusi jos je'nu bunu u 0e &egovini* bunu koju je po'ja iva(a susje'na C na 5o a$8#, A(i* Topa( Osman-pasa - na'imak 1Topa(1 71/ omi18 o'nosio se na njegovo / amanje* sto bijase pos(je'i&a ane %a'obivene u atu - bijase o&ito najbo(ja v sta u(ju'jenog tu skog v(a'a a$ Bivsi a'mi a( i g a'janski namjesnik u Beog a'u* 'ob o je po%navao tu sku* a apsku i pe %ijsku knji%evnost* pisao p istojnu poe%iju na tu skome i govo io

+ an&uski i g &ki$ Po'igao je nove mus(imanske sko(e u Sa ajevu* 'opustio k s&anskim %aje'ni&ama 'a po'ignu jos vise svoji/ sko(a* uteme(jio knji%ni&u a apski/* pe %ijski/ i tu ski/ 'je(a u Begovoj '%amiji i p ibavio stampa ski st oj na kojem su se stampa(e sko(ske knjige i se'mi&ni &asopis Bosna na bosanskom i na tu skom je%iku$ O'(u&no se upustio u g a'nju &estovne m e%e* 'ov sio g(avnu &estu o' Sa ajeva na sjeve 'o Bosanskog B o'a %a go'inu 'ana* stavise* 'ao i%g a'iti &ak i %e(je%ni&ku p ugu o' Banje Luke 'o g ani&e 0 vatske$ Po'igao je i bo(ni&u u Sa ajevu* p vu javnu bo(ni&u u Bosni* sa >= k eveta %a bo(esnike svi/ vje ois/isto ije$#? P oveo je i neke va%ne po(iti&ke e+o me$ 5o'ine !-?,$ napokon je uve'en nov sistem vojnog eg utovanja mus(imana$ Topa( Osman-pasa bio je op e%an* obe&ao je 'a unova&eni vojni&i ne&e atovati i%van Bosne i otupio je ost i&u e+o me p imanjem u vojsku vise o' !=== 'ob ovo(ja&a$ S(je'e&e go'ine p oveo je u 'je(o 'a(ekose%ne p omjene koje je %a/tijevao 2akon o re)ormama u provincijama i% !-?>$ go'ine$ Pos ije'i je bi(a eo gani%a&ija st uktu e v(asti sveko(ikog Bosanskog eja(eta 7koji &e se u bu'u&e %vati vi(ajet8* osnivanje novi/ su'ova 7sa mjesovitim mus(imanskok s&anskim p i%ivnim su'om8 i po'je(a &ije(og bosansko-/e &egova&kog te ito ija na se'am san'%aka$ Svaki o' ti/ san'%aka s(ao je %astupnike 7po 'va mus(imana i je'nog k s&anina8 u savjeto'avnu skupstinu* koja se sastaja(a je'anput go'isnje na najvise >= 'ana 'a savjetuje namjesnika u ekonomskim i +inan&ijskim pitanjima2 o %em(jo a'nji* opo e%ivanju* g a'nji &esta i tako 'a(je$ 9% to je osnovano i ma(o i%v sno vije&e koje se sastoja(o o' t oji&e mus(imana* 'voji&e k s&ana i je'nog .i'ova* i koje se sastaja(o 'va puta se'mi&no po' p e'sje'avanjem namjesnikovim$ Iako su oba ta tije(a ima(a savjeto'avni ka akte * bijase to ve(ik nap e'ak p ema onome kako su se pos(ovi obav(ja(i u p et/o'ni/ >== go'ina$#< Je'an je o' najve&i/ p ob(ema* kao i uvijek u ovom pos(je'njem a%'ob(ju otomanske v(asti u Bosni* bio p ob(em o'nosa i%me'ju se(jaka i %em(joposje'nika$ Tu je g(avna e+o mska mje a bi(a 'onesena !-,"$ go'ine* p e' sam 'o(a%ak Topa( Osman-pase u Bosnu* tako 'a je njemu bi(o jos te%e p ovesti tu mje u u 'je(o$ Taj je 'ek et bio %ap avo pokusaj 'a se ko'i+i&i a nepisani %akon o 'u%nostima se(jaka koji a'e na aga(u&ima* onoj v sti bivsi/ tima ski/ posje'a na kojima je jos postoja(a %akonska osnova %a o'nose i%me'ju se(jaka i v(aste(ina$ Njime je utv 'jeno 'a se(jak 'a je v(aste(inu je'nu t e&inu svoje (jetine$ Bu'u&i 'a se ' %avna 'esetina* nov&ana svota u v ije'nosti o' je'ne 'esetine (jetine* najp ije o'bija(a* a t e&ina se i% a&unava(a o' p eosta(e (jetine* to je %na&i(o 'a su ta 'va osnovna nameta i%nosi(a >= posto se(jakova ukupnog p i/o'a* a bi(o je pov / toga jos i a%ni/ ' ugi/ ' %avni/ nameta* kao sto je bio novi po e% sto se p(a&ao u %amjenu %a vojnu s(u%bu$ 3a' sav emeni /isto i&a i p og(asavaju visinu po e%a u Bosni 1p etje anom1 %ato sto su 1o'nosi(i se(jaku vise o' >= posto njegova p i/o'a1* &ovjek je u napasti 'a istakne kako je taj omje p ib(i%no je'nak omje u svi/ v sta opo e%ivanja p ema b uto na&iona(nom 'o/otku mnogi/ ' %ava potk aj @=$ sto(je&a$#- Ipak je tesko uspo e'jivati te 'vije stva i$ 6anasnji a'ni&i o&ekuju 'a &e im se ve&ina po e%ni/ 'avanja v atiti u ob(iku %' avstvene %astite* sko(stva i tako 'a(je* a bosanski se(jak to nije mogao o&ekivati$ S ' uge st ane* se(ja&i nisu mo a(i kupovati sebi ku&e niti u(agati nova& u nek etnine$ Je'no ' ugo na&e(o sto bijase ko'i+i&i ano 'ek etom i% !-,"$ go'ine bijase p opis 'a se v(aste(a mo aju b inuti %a smjestaj se(jaka i pomagati im u o' %avanju i pop av(janju ku&a$ Se(ja&i su mog(i napustiti v(aste(ina* a v(aste(in je nji/ mogao otpustiti* a(i samo po' uvjetom 'a ne %a'ovo(javaju na pos(u i(i 'a ne p(a&aju 'a%bine* i to u% o'ob enje ' %avni/ s(u%benika$#" Ovi su se p opisi* na %a(ost* o'nosi(i samo na aga(uke* a ne i na beg(uke* g'je su begovi mog(i ugovo iti

o'nose sa se(ja&ima kakve su go' /tje(i$ Stoga je g(avni u&inak ti/ p opisa bio 'a su poti&a(i v(aste(u 'a samo mijenjaju +o mu %akupa %em(je$ Osv &u&i se na ovo a%'ob(je* Jose+ 3oets&/et %ak(ju&io je 'a su p euve(i&ane tv 'nje o tome sta je sve %a/tijeva(a v(aste(a* i kako je (ose postupa(a sa se(ja&ima$ Ve&ina kmetova %ivje(a je ug(avnom u 'ob im o'nosima sa svojom v(aste(om) %ap avo su v(aste(a - mis(im na one bogate i ug(e'ne me'ju njima - ka' je bi(a (osa go'ina* p u%a(a svu mogu&u pomo& svojim se(ja&ima$ Istina je 'a je bi(o i ok utni/ aga &ija je nao u%ana uka tesko p itiska(a nemo&ne se(jake$ Me'jutim* antagoni%am koji bi se a%vio u takvim s(u&ajevima bio je mnogo vise i% ekonomski/ inte esa nego i% bi(o kakvi/ vje ski/ i(i po(iti&ki/ pobu'a$>n S(iku Sa ajeva u to 'oba 3oets&/et je svakako nas(ikao u%i&astim bojama$ On se p isje&a (jetni/ ne'je(jni/ popo'neva ka' su kato(i&ke i p avos(avne po o'i&a o'(a%i(e na te+e i& na ob onke u% &estu sto vo'i u I(i'%u$ 1Mus(imani* k s&ani i .i'ovi is(i su mi no na i%(et$$$ po'je'nako u%ivaju&i u onom mi nom* b(a%enom v emenu* nig'je nije bi(o ni t aga vje skoj m %nji$1>! Tek neg'je potk aj se%'eseti/ go'ina* p ema 3oets&/etu* atmos+e a se pokva i(a* ka' je istek(o 'evet go'ina s(u%bovanja Topa( Osman-pase$ 5o'ine !-?"$ stig(i su /itni %a/tjevi i% Istambu(a 'a se otk iju s(avenski agitato i koje potpoma%e :usija* pa je novi namjesnik %amo(io i samog 3oets&/eta* sto je ovoga pos(je'njeg 'ove(o u nep i(iku* 'a pot a%i t agove s pske p opagan'e u p avos(avnom manasti u u .ito-mis(i&ima* ne'a(eko o' Mosta a$>@ Potk aj se%'eseti/ bi(o je i vise javnog nego'ovanja* koje nije bi(o upe eno p otiv v(aste(e nego p otiv ' %avni/ po e%nika$ Posebno je bi(a om a%ena nji/ova uobi&ajena p aksa 'a p o&jenjuju v ije'nost (jetine 7i t a%e nap(atu po e%a8 jos p ije %etve i(i be be$ 5o'ine !-?-$ p tivi(o se !=== p avos(avni/ i mus(imanski/ se(jaka u bosanskoj Posavini* a !-?"$ go'ine se p otivi(o na s(i&an na&in stotinjak mus(imana i p avos(avni/ u ;o&i$># Ovi p imje i me'ukon+esiona(ne sa a'nje %aista potk ep(juju 3oets&/etovo mis(jenje 'a osnovni u% o&i bunta i nemi a nisu bi(i to(iko e(igijske ko(iko ekonomske na avi$ Ipak* neospo na je &injeni&a 'a je istov emeno as(o novo osje&anje nep ijate(jstva p ema k s&anima me'ju mus(imanskim sve&eni&ima i /o'%ama 7vje ou&ite(jima8 u Sa ajevu$ 9p avo !-<!$ i !-<@$ go'ine* p ema 3oets&/etu* 1vi'je(i smo kako se p e' nasim o&ima bu'i vje ska m %nja$1>> Po%nati je skan'a( i%bio oko g a'nje p avos(avne sabo ne & kve$ To bijase simbo( i%mijenjenog statusa bosanski/ k s&ana* &iji su nap e'ak sa'a +o si a(a st ana kon%u(a na p e'stavnistva i v(a'e tobo%e 1%astitni&ki/1 ve(esi(a - :usija se %au%ima(a %a p avos(av&e* a Aust o-9ga ska %a kato(ike$ .ap avo je je'na o' najva%niji/ ka akte istika toga a%'ob(ja bio p o'o k s&anski/ o gani%a&ija i% inost anstva u Bosnu - go'ine !-?"$ 'opusteno je skupini kato(i&ki/ e'ovnika i% Po ajnja 'a po'ignu samostan ne'a(eko o' Banje Luke$ 5o'ine !-<=$ Miss /auline 5rb= otvo i(a je 'jevoja&ku sko(u u Sa ajevu koju je +inan&i a(a je'na eng(eska k s&anska o gani%a&ija* a p e'ava&i&e su bi(e p otestantske 'jakoni&e i% Njema&ke$ S(je'e&e go'ine stig(a je skupina aust ijski/ e'ovni&a* sesta a mi(os 'ni&a* 'a po'ignu samostan i otvo e osnovnu sko(u$>, 3a' je !-?#$ go'ine v(ast o'ob i(a 'a se u Sa ajevu po'igne sabo na & kva* p ikup(jan je nova& %a tu sv /u u sveko(ikom p avos(avnom svijetu$ I%as(anik mit opo(ite bosanskog putovao je k o% :usiju sa svetim mo&ima* ukom svete Tek(e* i sakup(jao mi(o'a e$>? 3a' je !-<@$ go'ine & kva bi(a p e' %av sekom* i%bi(a je ogo &ena asp ava i%me'ju p avos(avne %aje'ni&e i mus(imanskog sve&enstva* koje je %a/tijeva(o 'a to anj & kve ne smije biti visi o' mina eta Begove '%amije$>< Pa i sama %vonjava %vona bi(a je

nesto novo$ P ema o'avno utv 'jenom obi&aju* u otomanskim g a'ovima nisu smje(a %voniti %vona k s&anski/ & kava$ Neki 'emago%i me'ju /o'%ama i imamima po&e(i su po'bunjivati mus(imane u g a'u u ve%i s tim pitanjima$ Je'an je o' nji/ bio k upan* ne%g apan &ovjek po imenu Hadzi Lojo$ Bu'u&i 'a je bio na /a'%i(uku 7na /o'o&as&u u Meki8* t eti a(i su ga kao /o'%u i(i u&ite(ja* iako je bio posve neuk$> 6 ugi je bio +anati&an imam i% Begove '%amije$ Me'jutim* ka' je ovaj poveo i%as(anstvo 'a se p itu%i na %vonjavu %vona* namje io se na ja&ega o' sebe u osobi novoga namjesnika* A(ban&a Me+meda 0ki*<pase* s kojim nije bi(o sa(e$ Imam je najp ije po&eo &iti ati je'an sti/ i% 3u Dana* a(i ga je namjesnik p esjekao u ije&i u%vikom2 1Suti* maga &eB Ne&es ti mene u&iti 3u DanB I tako* ka%es 'a ne mo%es po'nijeti %vonjavu %vona* je (i* pas&e je'no4 A* vi osta(i* %a ste %bi(ja to(iko b(entavi te ne vi'ite 'a bi ovaj nitkov i sam %vonio* samo ka' bi mu %a to p(a&a(i pe'eset g osa na mjese&41>" 9 (jeto !-<#$ go'ine @> bosanska k s&anska t gov&a p ebjeg(a su u 0 vatsku i i%javi(a 'a su 1mnogi1 k s&ani u Bosni osu'jeni na sm t %ato sto su se ' u%i(i s aust ijskim kon%u(om$,= 3a' se pos(ije u Aust iji pisa(o o 'oga'jajima u se'am'esetim go'inama* obi&no su se isti&a(i ovakvi in&i'enti je se &ini(o 'a oni mo a(no i e(igio%no obave%uju Aust iju 'a inte venise$ A(i* p avi u% o&i s(omu otomanske v(a'avine i inte ven&iji aust ijske vojske nisu bi(i e(igio%ne nego ekonomske i po(iti&ke na avi$ 9 (jeto !-<,$ stig(e su p ve vijesti o tome kako su k s&anski se(ja&i i% oko(i&e Nevesinja u 0e &egovini 7isto&no o' Mosta a8 pobjeg(i u p(anine 'a bi i%bjeg(i p(a&anje ' %avi 'esetine i(i osmine svoje (jetine$ .etva je !-<>$ go'ine bi(a potpuno po'ba&i(a* a(i su (oka(ni po e%ni&i 7'voji&a mus(imana i je'an k s&anin8 p imijeni(i ost e mje e ne bi (i nap(ati(i po e%$ 6o k aja mjese&a ju(a svi su se se(ja&i u tom k aju o'metnu(i u p(anine g'je su p u%a(i v(astima o u%ani otpo $,! Bijase to po(iti&ki osjet(jivo po' u&je %ato sto je bi(o b(i%u & nogo ske g ani&e$ Tu je bi(o ve& neko(iko ok saja i%me'ju otomanski/ i & nogo ski/ je'ini&a* e&imo %a v ijeme ka%nene ekspe'i&ije Ome -pase !-?=$ i !-?!$ go'ine* a sumnja(o se i na & nogo skog kne%a* uskog sti&enika* 'a uba&uje (ju'e i o u%je ne bi (i 'estabi(i%ovao 0e &egovinu$,@ 9sko o su i%bi(i novi nemi i na sjeve u Bosne i ve(ik je b oj (ju'i pobjegao u 0 vatsku i C nu 5o u - bi(o p e' nasi(jem i(i po e%om* i(i i je'nim i ' ugim$,# Osnovni je u% ok na o'nom ne%a'ovo(jstvu (e%ao na po' u&ju %em(jo a'nje* a(i su to ne%a'ovo(jstvo u nekim 'ije(ovima Bosne isko isti(i p ipa'ni&i P avos(avne & kve koji su bi(i u ve%i sa S bijom i koji su ve& javno iska%iva(i svoju lojalnost srpskoj drzavi$,> 9 Bosnu su nag nu(i 'ob ovo(j&i i% S bije* S(avonije* 0 vatske* S(ovenije* pa &ak i i% :usije 7u% jos neko(iko ta(ijanski/ ga iba('ina&a i ni%o%emsku pusto(ovku Jo/annu Pau(us8* koji su svi bi(i uvje eni 'a je na pomo(u ve(iko bu'jenje Ju%ni/ S(avena$,, Bosanski namjesnik okupio je u 0e &egovini vojsku koja je u jesen i ost u %imu !-<,$-<?$ 'je(ova(a ok utno* a(i ne'je(otvo no$ Oni %es&i me'ju begovima mobi(isa(i su svoje v(astite 1basibo%uke1 7ne egu(a ne je'ini&e8 i* boje&i se op&eg p ev ata u Bosni* po&e(i te o isati se(jake$ 5o'ine !-<?$ popa(jeno je na stotine se(a i pobijeno najmanje ,=== se(jaka$ 6o k aja te go'ine b oj i%bjeg(i&a i% Bosne i 0e &egovine popeo se %a&ije(o na najmanje !==$===* a mo%'a &ak i na @,= tisu&a$,? Oko s e'ine se'am'eseti/ ta je ve(ika a(i (oka(na k i%a p e as(a u me'juna o'nu$ Ne samo sto se Ev opom p enije(a vijest o s(i&nom ustanku u Buga skoj i o tome kako je ok utno ugusen 7po%nate 1buga ske g o%ote1 koje su onako u%asnu(e v emesnog 5(a'stonea8* nego su u ju(u !-<?$ S bija i C na 5o a navijesti(e at Otomanskoj Ca evini$ Te su se 'vije %em(je spo a%umje(e 'a &e p va anekti ati Bosnu* a ' uga

0e &egovinu$ C na 5o a je postig(a stanovite atne uspje/e* a(i S bija se os amoti(a i Osman(ije bi je bi(e ponovo osvoji(e 'a nije bi(o :usije* koja je natje a(a Tu ke 'a u novemb u potpisu p imi je$ Ponasanje S bije u&v sti(o je ionako nep ijate(jski stav bosanski/ v(asti p ema p avos(avnom stanovnistvu$ Je'an je i%bjeg(i&a na po&etku !-<<$ go'ine navo'no &uo kako se 1svi S bi p otje uju i% Bosne* kako i/ same tu ske v(asti p ogone i kako su 'a(i o' ijesene uke basibo%u&ima i Ciganima* pa i kato(i&ima i .i'ovima1$,< 7Ova napomena o kato(i&ima i .i'ovima ipak poka%uje 'a je taj i%bjeg(i&a bio p avos(avne vje e i 'a je bio p ist an$ A t/u Evans %abi(je%io je kako je 1je'na o' najneobi&niji/ ka akte istika sa'asnjeg ustanka na&in na koji se p ipa'ni&i obje k s&anske vje oispovijesti bo e ame u% ame1$8,5o'ine !-<<$ :usija je najavi(a at Otomanskoj Ca evini$ P ije toga su se ve& :usi i Aust ijan&i vise puta potajno 'ogova a(i kako &e po'ije(iti ba(kanske %em(je me'ju sobom$ Me'jutim* na po&etku !-<-$ uske su je'ini&e bi(e ve& na'omak Istambu(u i :usija je mog(a 'ikti ati uvjete mi ovnog ugovo a* koji su mnogo vise o'gova a(i njenim p obi&ima nego aust ijskim$ P ema tom ugovo u 7 Sanste*anski mir8 g(avna sti&eni&a :usije na Ba(kanu* Buga ska* %natno se p osi i(a i stek(a gotovo posvemasnju samosta(nost$ Bosna &e ostati u Otomanskoj Ca evini* a(i &e se u njoj p ovesti a%ne e+o me* a p ema !>$ &(anu mi ovnog ugovo a p i/o'i same Bosne ko istit &e se samo %a njene pot ebe 7o'stete i%bjeg(i&ama i %ite(jima8 u i'u&e t i go'ine$," To je i%nova p obu'i(o sta e ambi&ije bosanski/ begova 'a up av(jaju autonomnom Bosnom u Otomanskoj Ca evini$ 9osta(om* kao sto je A t/u Evans p ibi(je%io !-<<$ go'ine* otomanski up av(ja&i i s(u%beni&i bi(i su 1po'je'nako om a%eni me'ju bosanskim mu/ame'an&ima i me'ju bosanskim k s&anima1$ Na %a(ost* nakon onoga sto se %bi(o u pos(je'nje t i go'ine* bosanski mus(imani i k s&ani to(iko su m %i(i je'ni ' uge 'a bi Bosna* ka' bi bi(a p epustena sama sebi* jos %a'ugo bi(a osta(a k(ija(iste nemi a$ To je bio je'an o' &ini(a&a koji su utje&a(i na Ev opske ve(esi(e ka' su se u ju(u !-<-$ sasta(e na Berlinskom kongresu 'a p eina&e mi ovni ugovo sk(op(jen u San Ste+anu i p e'(o%e nove %em(jopisne ka te$ Jos je va%nija bi(a %e(ja 'a se kompen%i a novi uti&aj :usije na Ba(kanu i sp ije&i njen p o'o u S e'o%em(je* i tako je Be (inski kong es ne samo sveo Buga sku na a%umne g ani&e* nego i najavio 'a &e Bosnu i 0e &egovinu* koja je teo etski jos bi(a po' otomanskim v /ovnistvom* %au%eti Aust o9ga ska i up av(jati njome$ Aust ijan&i su jos je'nom ponovi(i g esku koju su po&ini(i u !<$ i !-$ sto(je&u p etpostav(jaju&i 'a &e i/ ve&ina bosanskog stanovnistva 'o&ekati asi eni/ uku$ Ina&e ne bi b %o p enije(i vijest o o'(u&i 3ong esa u Sa ajevo #$ ju(a* 'eset 'ana p ije nego sto je objav(jena u ev opskim novinama$ Na 'an ,$ ju(a o' %an je javni %bo mus(imana u Begovoj '%amiji$ Pojavio se sta i agitato 0a'%i Lojo* a%vio %e(eni ba jak 7t a'i&iona(na boja is(ama8 i poveo sve p isutne 'o namjesnikova 'vo a$?! Namjesnik je p istao 'a imenuje novog vojnog %apovje'nika i obavi p ip eme %a o'b anu o' Aust ijana&a* iako je bi(o o&ito 'a nije 'usom i s &em %a takvu po(itiku koja je %na&i(a otvo eno iska%ivanje p kosa su(tanovim ugovo nim obave%ama$ Na 'an @=$ ju(a sa ajevske novine najavi(e su neminovnu aust ijsku naje%'u* a nakon &eti i 'ana p ve aust ijske je'ini&e %aista su p es(e p eko ijeke Save$ Na 'an @<$ ju(a 0a'%i Lojo poveo je jos je'nom svjetinu 'o namjesnikova 'vo a* po%vao ga ni%on na pobunu i nagnao namjesnika 'a otpusti neko(iko s(u%benika i osnuje 1na o'nu v(a'u1$ Vojni koman'ant je pobjegao i% g a'a sa stotinu konjanika* a(i su ga %a obi(i i 'ove(i nat ag i nagovo i(i 'a pomogne o gani%ovati o'b anu o' Aust ijana&a$?@

6ot(e su 0a'%i Loju obje u&ke p i/vati(i vo'e&i p avos(avni sve&eni&i* koji su bi(i p es etni sto se Bosna os(oba'ja osman(ijskog ja ma* a(i nisu ni najmanje %e(je(i 'a ga %amijeni aust ijski ja am$ O' %ano je %aje'ni&ko mus(imansko-p avos(avno s(av(je$ Jose+ 3oets&/et pos(ije je %apisao2 1A /iman' it Sava 3osanovi& i pop :isto 3antaNovakovi&* oboji&a o'jeveni kao /aj'u&ke /a ambase* s kubu ama i jataganima %a pojasom* sta(i su na &e(o gomi(e aspjevani/ s pski/ momaka$1 Na 'an @$ avgusta o' %ana je pa a'a mus(imanski/ 'ob ovo(ja&a %aje'no sa 1k s&anskom (egijom* koja se ug(avnom sastoja(a o' p avos(avni/* sa svega neko(i&inom kato(ika1$ Lojo je usko o %atim i%gubio ug(e' ubivsi je'nog k s&anskog se(jaka$ Me'jutim* on je svojim ak&ijama uspio 'i&i na noge mus(imane i u ' ugim k ajevima Bosne* tako 'a su njegove p i(i&no (ose o gani%ovane je'ini&e u a%nim 'ije(ovima %em(je b oja(e otp i(ike >=$=== (ju'i$?# S ' uge st ane* Aust ijan&i su ima(i -@$=== vojnika$ Nji/ oko ">== sa&injava(i su tako%vane 1okupa&ijske je'ini&e1* &ija je %a'a&a bi(a 'a u'ju u Bosnu i 0e &egovinu i% 6a(ma&ije i 'a &uvaju te ito ij koji osvoje g(avne u'a ne snage$ Te g(avne snage* po' koman'om 0 vata ba una (osipa -ilipovica* b %o su p o' (e k o% sjeve nu Bosnu osvojivsi Banju Luku* Mag(aj i Jaj&e$ Aust ijan&i su bi(i 'ob o op em(jeni i 'ob o obavijesteni o g a'ovima* &estama i mostovima u Bosni i 0e &egovini %a/va(juju&i aust ijskom vojnom inspekto u* kome su bosanske v(asti* u svojoj naivnosti* 'opusti(e 'a p oputuje po &itavoj %em(ji i%me'ju !-<!$ i !-<#$ go'ine$?> Na 'an !?$ avgusta Aust ijan&i su nanije(i su te%ak po a% bosnja&koj vojs&i u bi&i ko' 3(okota* ne'a(eko o' Vite%a* a !-$ avgusta stig(i su 'o p e'g a'a Sa ajeva$ Sut a'an ujut o u ? i #= %apo&e(i su a ti(je ijski napa'* a nakon toga su pjesa&i us(i u g a' u kojem su na nji/ pu&a(i 1i% svake ku&e* sa svakog p o%o a* sa svaki/ v ata$$$ &ak su i %ene su'je(ova(e u p u%anju otpo a$1 A(i 'o !# i #= g a' je bio osvojen* a Aust ijan&i su ima(i ,< m tvi/ i #!> anjeni/$ Vojska je nastavi(a nap e'ovati k o% 0e &egovinu i Novopa%a ski san'%ak tokom mjese&a avgusta i septemb a* a 'o @=$ oktob a %au%eta je &ije(a Bosna i 0e &egovina$ Osvajanje je pot aja(o manje o' t i mjese&a$ Mjestimi&e je bi(o %estoki/ otpo a i &esti/ ge i(ski/ p epa'a$ Sve u svemu* bi(a su ,# ve&a ok saja* u koje su uk(ju&ena i %au%imanja b anjeni/ g a'ova$ 9kupni gubi&i Aust ijana&a i%nosi(i su ">? m tvi/ i #"-= anjeni/ vojnika$ A(i ni je'an g a' nisu %au%ima(i 'u(je o' 'va 'ana$ S ob%i om na g o%no stanje u kojem je bi(a ve&ina &esta* gotovo 'a nije p etje ano e&i 'a su Aust ijan&i %au%e(i Bosnu i 0e &egovinu %a ono(iko v emena ko(iko im je t eba(o 'a p opjesa&e k o% nju s k aja na k aj$

!! BOSNA I 0E:CE5OVINA PO6 A9ST:O-95A:S3OM !-<-$-!"!>$ Aust o9ga ska je tek neo'(u&no i nevo(jko o'(u&i(a %au%eti Bosnu$ 6akako 'a su komentato i ve& poo'avno bi(i tv 'i(i 'a je Bosna bogata p i o'nim b(agom 7%em(jo a'nja* suma stvo* u'e8 i 'a bi bi(o pametno a%vijati to b(ago %aje'no s p imo jem - koje je bi(o u aust ijskim ukama$ Aust ijskim vojnim v(astima bi(o je isto tako sta(o 'o toga 'a se 'omognu st ateskog %a(e'ja 'a(matinske oba(e$! A(i ka' se !-?"$ go'ine na najvisem mjestu asp av(ja(o o %au%imanju Bosne* 'voji&a vo'e&i/ k eato a vanjske po(itike bi(a su p otiv toga2 >=ula 0ndrHss=* minista vanjski/ pos(ova* i Benjamin KHlla=* ekspe t %a povijest Ju%ni/ S(avena 7i* pos(ije* auto &ijenjene /isto ije S ba8* koji je ta'a bio aust ijski kon%u( u Beog a'u$ Ni je'an o' nji/ 'voji&e nije %e(io 'a se Aust o-9ga ska opte eti sa jos mi(ion-'va S(avena$@ 9 tom s(u&aju p oistek(i bi p ob(emi i i% po'vojenog ustava 1'vojne mona /ije12 bi (i Bosnom v(a'a(a Aust ija i(i 9ga ska* i(i neko %aje'ni&ko tije(o4 I(i bi bi(a p ipojena 0 vatskoj* koja je o' !-?-$ go'ine stek(a neku v stu samoup ave* s namjesnikom kojega je imenova(a 9ga ska* sa v(astitim 0 vatskim sabo om i sa skupinom / vatski/ %astupnika u Ma'ja skom pa (amentu4 B ige oko 0 vatske bija/u najva%niji a%(og sto Ma'ja ima nije bi(o sta(o 'o Bosne2 jos %natno ve&i b oj Ju%ni/ S(avena oja&ao bi a gumente oni/ 0 vata koji su %a/tijeva(i samosta(niji status %a svoju %em(ju$ Je'ni su o' nji/ t a%i(i 'a 0 vatska bu'e avnop avan pa tne s Aust ijom i 9ga skom 7tako%vani t ija(i%am8* a ' ugi su te%i(i %a potpuno ne%avisnom 0 vatskom i osnivanjem jos je'ne ju%nos(avenske ' %ave$ Ni je'an o' ti/ p(anova nije bio po vo(ji ni Be&u ni Bu'impesti$ A(i* bi(o je nesto sto je aust ouga ska v(a'a jos manje %e(je(a$ Bi(o bi v (o (ose ka' bi se 0 vatska posve osamosta(i(a i osnova(a svoju ' %avu* a(i bi jos mnogo go e bi(o ka' bi se S bija p osi i(a* ka' bi najp ije p ipoji(a Bosnu* a on'a pokopa(a aust ouga sku v(a'avinu u 0 vatskoj$ S pska objava ata Osman(ijama !-<?$ go'ine napokon je nave(a Aust ijan&e 'a o%bi(jno a%mis(e o %au%imanju Bosne$ 6a su bi(i uvje eni 'a su(tan mo%e o&uvati v(ast u Bosni na neog ani&eno v ijeme* ne bi bi(i ni p stom maknu(i$ Me'jutim* ka' su je'nom o'(u&i(i 'a %av(a'aju Bosnom* nije vise mog(o biti ni govo a o po(ovi&nim mje ama$ 9 ap i(u !-<"$ sk(opi(i su s otomanskim v(astima licemjeran sporazum* u kojem su neke k(au%u(e bi(e poluistine* a neke &iste neistine$ Spo a%umje(i su se 'a sam 1cin aneksije1 ne&e 1'ovesti u pitanje v /ovni&ka p ava Njegova Ca skog Ve(i&anstva Su(tana1) 'a &e tu ski nova& ostati u optje&aju) 'a &e se svi p i/o'i Bosne t ositi u samoj Bosni) 'a &e up avni apa at %apos(iti tu ske s(u%benike i o'jene Bosan&e) 'a &e mus(imani u%ivati punu vje sku s(obo'u) 'a &e se ime 3a(i+a-Su(tana i 'a(je spominjati u mo(itvama petkom$# O' svi/ ti/ obe&anja je'ino su se ova 'va pos(je'nja 'ok aja postova(a$ Tu ski je nova& povu&en i% p ometa* Bosna je p ik(ju&ena aust ouga skoj &a inskoj uniji 7sto je %na&i(o 'a su se p i/o'i p ikup(jeni na bosanskim g ani&ama mog(i t ositi bi(o g'je u &a evini8* a up avni apa at popuni(i su ma/om g a'jani Aust o-9ga ske$ Sto se su(tanova v /ovnistva ti&e* na samom je po&etku o'ba&ena svaka pomisao 'a bi se te okupi ane pok ajine mog(e je'nog 'ana v atiti po' tu sku v(ast$ Je'ina p e'vi'jena p omjena statusa Bosne i 0e &egovine bi(a je 'a se okupa&ija %amijeni potpunom aneksijom$ 3a' se !--!$ go'ine aust ijski &a p i' u%io Save%u t iju &a eva* je'na je o' tajni/ k(au%u(a nji/ova ugovo a g(asi(a 'a 1Aust o-9ga ska p i' %ava sebi p avo 'a anekti a te p ovin&ije u kojem go' t enutku to bu'e smat a(a s/o'nim1$> P ob(em kome 'a se Bosna 'o'ije(i na up av(janje* Aust iji i(i 9ga skoj* bijase ijesen tako 'a je p og(asena k unskom %em(jom* sto je %na&i(o 'a njome ne&e v(a'ati ni Aust ija ni 9ga ska* o'nosno 'a &e v(a'ati obje u isti ma/$ Osnovano je mjesovito povje enstvo na &e(u sa %aje'ni&kim 7tj$ aust ijskim i uga skim8 minist om +inan&ija)

teo etski je g(avnu v(ast u Bosni imao vojni namjesnik* koji je bio 'i ektno o'govo an k uni* a(i je po(iti&ke o'(uke 'onosio 1save%ni1 minista +inan&ija$ Isto je tako teo etski Bosna bi(a po'v gnuta vojnim %akonima* a(i je potk aj !-<-$ go'ine i%'ana p ok(ama&ija kojom su otomanski %akoni osta(i u Bosni i 0e &egovini na sna%i 'o 'a(jnjega* tek su potpuno %amijenjeni i(i 'opunjeni aust ouga skim %akonima i novim %akonima 'onesenima posebno %a Bosnu i 0e &egovinu$ .a' %ani su i se ijatski su'ovi is(amskog svetog %akona 'a su'e mus(imanskim g a'janima u g a'janskim pa ni&ama$ Op&enito u%evsi* %a' %ana je otomanska up avna st uktu a g'je go' se smat a(o 'a 'ob o +unk&ioni a* samo sto su i%mijenjena imena i osob(je2 san'%a&i su p eimenovani u Kreise 7ok uge8* a ni%e te ito ija(ne je'ini&e ka%e i(i ka'i(u&i u Bezirke 7kota e8* na &e(u koji/ je stajao Bezirksvorsteher 7p e'stojnik kota a8$ Me'jutim* Tu &i su %a up av(janje &ije(im te ito ijem ima(i svega !@= s(u%benika* a b oj aust ouga ski/ &inovnika po astao je* kombina&ijom bi ok atske teme(jitosti i (arkinsonova zakona* 'o !"=-$ go'ine na ",## %apos(ena$, P vi/ neko(iko go'ina bi(e su najte%e %a novu up avu$ Na po&etku je bi(o st a/oviti/ potesko&a* na p imje pot eba 'a se vise o' @== === i%bjeg(i&a v ate ku&i$ Na nekim po' u&jima pov emeno bi i%bija(o nasi(je* posebno u onim 'ije(ovima 0e &egovine koje je C na 5o a jos svojata(a$ 5o'ine !-<"$ ponovo je i%bi(a pobuna oko Nevesinja* a !--!$ i%v sen je o%bi(jan napa' na vojne je'ini&e ko' 5a&ka 7b(i%u & nogo ske g ani&e8$? 6a bi stek(i povje enje na o'a u 0e &egovini i o/ ab i(i i%bjeg(i&e 'a se v ate* Aust ijan&i su osnova(i posebnu (oka(nu mi(i&iju %vanu 1pan'u i1* a(i su se mnogi o' ti/ pan'u a usko o i sami pobuni(i* a neki su se o' nji/ i o'metnu(i u /aj'uke$< 6o mjese&a novemb a !--!$ u samoj Bosni bi(o je !@$->= aust ouga ski/ vojnika* a u 0e &egovini >===$ Te bi snage 'ostaja(e 'a o&uvaju mi 'a v(asti nisu najavi(e novu mje u koja je usko o posta(a v (o om a%ena$ 'onesen je vojni zakon prema kojem su svi Bosanci bili duzni sluziti austrougarsku vojsku $ 9b %o su opet i%bi(i nemi i u 0e &egovini* a oko s e'ine janua a !--#$ ve& je neko(iko ve&i/ ' u%ina pobunjenika 'je(ova(o na tom po' u&ju$9 aust ijskim s(u%benim i%vjestajima ti se pobunjeni&i na%ivaju 1ban'itima1$ Sigu no je 'a su neki o' nji/ to i bi(i* samo sto su im se p i' u%i(i koman'anti pan'u a i seoski kne%ovi i sto im g(avna 'je(atnost nisu bi(a a%bojnistva nego napa'i na %an'a me ijske stani&e i vojne st a%e$ Je'na pjesa&ka ko(ona koja je upu&ena 'a se ob a&una s njima 'o&ekana je i% %asje'e na b 'skoj &esti i natje ana 'a se povu&e u Mosta $ Ta'a su anga%ovane ve&e vojne snage* te su se &ije(og +eb ua a vo'i(e bo be u oko(i&i ;o&e* pa i u p(aninama i%me'ju ;o&e i Sa ajeva$ :a&una(o se 'a pobunjeni&i imaju oko !=== (ju'i po'ije(jeni/ na o' e'* koji se sastojao ug(avnom o' p avos(ava&a 7po' koman'om pan'u skog o+i&i a /ere Tunguza8* na o' e' mus(imana 7po' vo'stvom istaknutog v(aste(ina &mera Sacica8 i 'va mjesovita o' e'a$" Ma(o-poma(o su aust ouga ske je'ini&e ponovo osvoji(e &ije(o to po' u&je$ I(i* kako je e&eno u s(u%benom i%vjestaju2 1Cije(o je po' u&je bi(o obu/va&eno gustom a(i nesta(nom m e%om nasi/ pok etni/ ko(ona koje su sve vise ste%a(e ob u& oko poje'ini/ ban'i) na k aju su ban'iti %ivje(i u tako teskim p i(ikama 'a su se* p em'a su jos tv 'oko no p u%a(i otpo * svi u mjese&u ju(u p e'a(i$1!= 0aj'u&ija &e se u 0e &egovini nastaviti jos vise o' 'eset go'ina* a(i je ovo bi(a pos(je'nja o%bi(jna pobuna p otiv aust ijski/ v(asti$ Je'an a%(og sto otpo nije bio ve&i bijase to sto je ve(ik b oj nepomi (jivi/ p otivnika novog e%ima %auvijek napustio %em(ju$ Bija/u to ma/om mus(imani koji su pobjeg(i u Tu sku - neki o' nji/ nisu bi(i vo(jni i% e(igio%ni/ a%(oga %ivjeti po' nevje ni&kom

v(as&u* a ' ugi su se jama&no boja(i p av'e i(i o'ma%'e %bog svi/ oni/ st a/ota koje su po&ini(i k s&anima u pos(je'nje t i go'ine otomanske v(a'avine$ Ve(ika ve&ina ti/ ise(jenika bi(i su se(ja&i* a(i je bi(o i v(aste(e koja su u Istambu(u osnova(a skupinu sto &e agiti ati 'a Tu ska v si ja&i po(iti&ki p itisak na aust ouga ske v(asti u Bosni$ Sav emeni /isto i&a i %estoko se spo e oko toga ko(iko je u svemu bi(o takvi/ ise(jenika$ P ema s(u%benim po'a&ima aust ouga ski/ v(asti* i%me'ju !--#$ i !"=,$ go'ine ise(i(o se #@$?@, osoba a v ati(o i/ se >=>@$!@ I%me'ju !"=?$ i !"!-$ go'ine ise(i(o i/ se jos oko @> ===$ A(i* ti se b ojevi o'nose samo na one koji su 'obi(i s(u%beno o'ob enje 'a napuste %em(ju - a %a/tjevi %a o'ob enje mo a(i su se po'nositi tek nakon !--#$ go'ine* ka' su se v(asti %ab inu(o %bog ve(ikog b oja (ju'i koji su se ise(java(i 'a i%bjegnu eg utovanje$ 9 taj b oj nisu uk(ju&eni oni koji su se ise(i(i i(ega(no* ni oni koji su pobjeg(i u p ve &eti i go'ine$ Neki mus(imanski /isto i&a i ustv 'i(i su 'a ukupan b oj ise(jenika i%nosi oko #== ===* a(i &ini se 'a je ta p o&jena ne ea(na$ 5eog a+ koji je p ou&avao to ise(jenistvo i nji/ove potomke i% a&unao je 'a sa' u Tu skoj ima oko #,= === 1Bosnjaka1$ Me'jutim* na%iv 1Bosnjak1 u toj %em(ji o'nosi se na sve (ju'e koji su se 'ose(i(i ne samo i% Bosne i 0e &egovine nego i i% S bije i C ne 5o e - a u taj su b oj uk(ju&eni i svi oni koji su se 'ose(i(i i%me'ju 'va ata$!# S ' uge st ane* s pski /isto i&a i p o&jenjuju 'a je bi(o otp i(ike ?= === ise(jenika* sto %na&i 'a p i/va&aju s(u%bene statisti&ke po'atke i 'o'aju svega -=== (ju'i %a a%'ob(je i%me'ju !-<-$ i !--#$ go'ine$!> Cini se 'a bi mnogo vje o'ostojniji bio b oj o' oko !==$=== osoba* a(i je i opet ije& o pukom naga'anju$ Ne smijemo %abo aviti ni &injeni&u 'a se nisu ise(java(i samo mus(imani) na a%me'ji sto(je&a ise(java(o se svake go'ine i% 0e &egovine na stotine p avos(avni/ se(jaka$!, Cdit+ 'ur+am* koja spa'a me'ju najp oni&(jivije st ane posmat a&e i koja nije bi(a posebno nak(onjena Aust ijan&ima* nave(a je je'nostavan a%(og ise(javanju u p vom 'eset(je&u @=$ sto(je&a2 1Na'ni&e su bi(e niske$ Se(ja&i su bi(i v (o si omasni$ 9 Ame i&i su na'ni&e bi(e v (o visoke pa su se tisu&e (ju'i ise(i(e onamo$ Oni su to p ipisiva(i aust ijskim v(astima* a(i se to isto 'oga'ja(o i u C noj 5o i$$$ Pos ije'i je bi(o obi&no ekonomsko pitanje ponu'e i pot a%nje$1!? 5(avni je a%(og kivnosti na Aust o-9ga sku me'ju tim k s&anskim se(ja&ima bi(o to sto nika' nije 'os(o 'o ve(ike ag a ne e+o me kojoj su se oni na'a(i$ To je uje'no bio najek(atantniji p imje aust ouga ske po(itike kontinuiteta i postupnosti$ V (o je ano o'(u&eno 'a &e pos(je'nja ve(ika otomanska e+o ma* 'ek et i% !-,"$ go'ine* ostati na sna%i i 'a se nakon toga ne&e uvo'iti nikakve ko jenite p omjene$ 9&injeno je ponesto 'a se pop avi po(o%aj se(jastva2 p o&jene (jetine povje ene su p avnim po e%nim st u&nja&ima i p o&jenite(jima* u'a eni su teme(ji katasta skom knji%enju 'a se sp ije&e p ese%anja %em(joposje'nika* i uve'en je sistem 1p osje&ne 'esetine1$ 7To %na&i 'a se 'esetina i% a&unava(a na teme(ju u o'a p et/o'ni/ 'eset go'ina* pa je se(jak &ija je p oi%vo'nja as(a p(a&ao manje o' 'esetine stva ne v ije'nosti (jetine teku&e go'ine$8 Potv 'jeno je p avo kmetova 'a se os(obo'e kmetstva p(a&anjem o'stete - sto je bi(o uve'eno tu skim %akonom !-<?$ go'ine - i po'u%ete su neke 'o'atne mje e 'a im se to o(aksa$ Na taj se na&in i%me'ju !-<"$ i !"!#$ go'ine oslobodilo E!%?DD kmetova * a(i je na po&etku !"!>$ i% a&unato 'a jos ima $"%"9# kmetski+ porodica koje a'e na aga(u&ima* sto je obu/va&a(o oko je'ne t e&ine ukupne ob a'ive %em(je$!< Me'jutim* to sto su nomina(no bi(i kmetovi nije %na&i(o 'a %ive svi u posvemasnjoj bije'i i %avisnosti$ B itanski /isto i&a Billiam Miller %abi(je%io je* ka' je posjetio Bosnu u 'eve'esetim go'inama !"$ sto(je&a* 'a 1bosanski kmet %ivi bo(je o' 'a(matinskog i(i si&i(ijanskog se(jaka1$ Isto je tako %apa%io 'a su %bog &esti/ 'ioba

posje'a p ema otomanskim %akonima o nas(je'stvu mnoge age posta(e i same tek nesto vise o' sitni/ %em(joposje'nika se(jaka$!Aust ouga ska je v(ast u Bosni bi(a v (o nesk(ona i%a%ivati bi(o kakve ve(ike ' ustvene po eme&aje* a(i je istov emeno bi(a neobi&no ene gi&na u nastojanjima 'a a%vije ekonomiju$ Je'ina je %ap eka takvim njenim p(anovima bio %akon 'onesen !--=$ go'ine u Be&u* koji bijase naopako s/va&eno obe&anje 'ano su(tanu* 'a se a'minist ativni t oskovi u Bosni mo aju pok ivati bosanskim p i/o'ima$ Stoga je bi(o tesko +inan&i ati in+ ast uktu ne p ojekte ve(iki/ a%mje a kakve je %a/tijevao a%voj Bosne i 0e &egovine$ 6a bi se p emostio taj ja%* o'ob eni su posebni ' %avni k e'iti$ 9 p ve 'vije go'ine i%g a'jena je %e(je%ni&ka p uga o' / vatske g ani&e 'o .eni&e 7!"= ki(ometa a8 po &ijeni o' - mi(iona +o inti$ Nakon t i go'ine p o'u%ena je p uga 'o Sa ajeva 7jos -= ki(ometa a8* sto je staja(o oko > mi(iona$!" Obujam ' %avni/ investi&ija bio je ko(osa(an2 'o !"=<$ go'ine v(a'a je i%g a'i(a !!! ki(ometa a %e(je%ni&ke p uge si okog ko(osjeka* "!! ki(ometa a uskog ko(osjeka i vise o' !=== ki(ometa a g(avni/ &esta i isto to(iko (oka(ni/ putova s ukupno !@! mostom$@= E'it/ 6u /am %apisa(a je !"=?$ go'ine2 1B 'ske &este ne %aostaju ni %a najbo(jima u Ev opi$1@! 6akako 'a su neke o' ti/ &esta i %e(je%ni&ki/ p uga ima(e p venstveno vojni %na&aj* a(i su istov emeno bi(e sna%an poti&aj ekonomskom nap etku$ Suma stvo i u'a stvo bija/u u ve(ikom %ama/u) kopa(e su se i ' uge u'e* na p imje baka i / om) oko P ije'o a va'i(a se %e(je%na u'a* po'ignute su %e(je%a e i &e(i&ane* pa i neko(iko tvo ni&a /emijski/ p oi%vo'a$ >odine !$!@% i !$!"% Bosna i 0e &egovina ima(a je go'isnji i%vo% u v ije'nosti o' @mi(iona 'o(a a i vise o' ?, === in'ust ijski/ a'nika$@@ 9 mnogim je g a'ovima bi(o i a'ni&a 7ma/om k s&anki* a(i je bi(o i mus(imanki8$ 9 Sa ajevu su* na p imje * a'i(e u tvo ni&i 'u/ana i tkaoni&i &i(ima$ 5o'ine !"=?$ a'ni&i u tvo ni&i 'u/ana o gani%ova(i su &ak i st ajk %a/tijevaju&i k a&e a'no v ijeme i bo(je p(a&e$ St ajk je okon&an %a pet 'ana* a(i je s(i&ni/ st ajkova bi(o i u ' ugim mjestima* a u 'emonst a&ijama a'nika %e(je%a e u .eni&i neko(iko je (ju'i ubijeno$ Ni taj st ajk nije sna%nije utje&ao na ' %avnu po(itiku* a(i je pospjesio osnivanje sin'ikata u mnogim in'ust ijskim g anama i'u&e go'ine$@# Me'jutim* kako su u so&ija(isti&kim %em(jama o'uvijek t aga(i %a s(i&nim /e ojskim epi%o'ama u svojoj p e'so&ija(isti&koj p os(osti* taj 1gene a(ni st ajk1 i% !"=?$ go'ine %au%eo je nep i o'no va%no mjesto u jugos(avenskoj /isto iji toga a%'ob(ja$@> Aust ouga ske v(asti nisu %anema i(e ni %em(jo a'nju* g(avni os(ona& ekonomije$ Osnovana su og(e'na 'ob a* pa i og(e'ni vinog a'i ne'a(eko o' Mosta a* stovise i og(e'ni ibnjak$ Seoski su u&ite(ji pou&avani sav emenim meto'ama* a otvo ena je i po(jop iv e'na sko(a u I(i'%i k aj Sa ajeva$@, 9teme(jene su i e ge(e* a 'a bi se p obu'io ponos me'u u%gajiva&ima konja* o gani%ovane su konjske t ke u I(i'%i i P ije'o u$ 7T ke su posta(e veoma omi(jene* iako se u po&etku nisu o' %ava(e p ema p avi(ima Jo&keI C(uba2 1Ja/a(i su be% se'(a* a ka' bi se p ib(i%i(i &i(ju* sko&i(i bi s konja 'a mu bu'e (akse* pa je konj sam u(a%io u &i(j$18@? Bosanski se(ja&i nisu posebno &ijeni(i bas sve te novota ije$ Je'an aust ouga ski %an'a me ijski o+i&i ekao je !"=?$ go'ine E'it/ 6u /am 'a su 1%a ovaj na o' ove p omjene p enag(o 'os(e) oni vise vo(e sta e tu ske sta%e i tova nu stoku o' %ap e%ni/ ko(a i novi/ &esta* i nepovje (jivi su p ema svemu novome1$ 9 njegovu 'ije(u 0e &egovine se(ja&i su &ak o'bi(i upot eb(javati %e(je%ne p(ugove koje im je v(ast ponu'i(a po &ijeni ni%oj o' p oi%vo'ne$ 1Pot osi(i smo ne %nam ko(iko nov&a 'a im pop avimo kva(itetu stoke2 p ibavi(i smo im bikove* %' ijep&e* ovnove* ne aste najp(emenitiji/ asa$ Lani smo u je'no se(o pos(a(i p ek asnog ne asta &ovjeku %a

koga smo mis(i(i 'a je pou%'an$ A ka' je 'osao Bo%i&* on (ijepo %ak(ao ne asta* ispekao ga i po%vao &ije(o se(o na go%bu$1@< Je'an o' najspo niji/ aspekata ag a ne po(itike bijase stimu(i anje st ani/ 'ose(jenika$ P vi o' ti/ ko(onista 'os(i su %ap avo na ini&ijativu je'nog njema&kog sve&enika koji je u vje skom &asopisu u Njema&koj objavio og(as u kojem je po%vao pobo%ne se(jake 'a se p ese(e u Bosnu$ Tako su stig(e po o'i&a i% S(eske i Po ajnja* pokupova(e %em(ju b(i%u / vatske g ani&e i osnova(e nase(je koje je 'obi(o s(u%beno ime 19indhorst1$ 6ije(u tog nase(ja na'jenu(i su ime 1 4udol)stal1 p ema p esto(onas(je'niku :u'o(+u nakon njegova posjeta Bosni !---$ go'ine* a je'no ' ugo nase(je* koje su osnova(i Nijem&i p otestanti i% 9ga ske* p o%vano je 1:ranzjose)s)eld1$ V(asti su bi(e nak(onjene tim 'ose(jeni&ima i o'ob ava(e im po e%ne o(aksi&e$ >odine !#$D% 'onije(e su poseban %akon o 1po(jop iv e'nim naseobinama1* kojim su ponu'i(e 'o 'vanaest /ekta a %em(je po po o'i&a u besp(atan %akup p ve t i go'ine* a %atim povo(jno otp(a&ivanje 'uga i% p i/o'a u oku o' 'eset go'ina* po' uvjetom 'a p i/vate bosansko ' %av(janstvo$ 9 svemu je osnovano ,> takvi/ naseobina s ukupno gotovo !=$=== stanovnika$ Nijema&a je bi(o nesto manje o' @===* ve&inom su bi(i S(aveni 7Po(ja&i* Cesi* :usini8* &iji su se potom&i stopi(i s bosanskim s(avenskim stanovnistvom$ A(i kakvo go' bi(o po ijek(o ti/ 'ose(jenika* ta je po(itika u ono 'oba nai(a%i(a na otpo * a ka' su Bosan&i !"!=$ go'ine p vi put 'obi(i svoj Bosanski sabor* je'an je o' p vi/ nji/ovi/ %a/tjeva bio 'a se stane na k aj tom 'ose(javanju$@1 Ta'a je ve& (oka(ne po(iti&a e po&eo %ab injavati nep estani p i ast st ani/ 'ose(jenika$ 5o'ine !--=$ bi(o je u Bosni i 0e &egovini svega >,== aust ijski/ i !@ === uga ski/ g a'jana) go'ine !"!=$ bi(o je ><$=== Aust ijana&a i ?!$=== Ma'ja a$ A(i* ti b ojevi nisu bi(i tako a(a mantni kako su se &ini(i na p vi pog(e'$ Mnogi su o' ti/ stanovnika bi(i ' %avni &inovni&i i(i pos(ovni (ju'i koji nisu namje ava(i %auvijek ostati u Bosni i 0e &egovini$ Neki su o' nji/ bi(i i vojni&i - op&enito su vojni&i i% Aust o-9ga ske s(u%i(i vojsku u Bosni a bosanski vojni&i u Aust o-9ga skoj$ O' uga ski/ g a'jana ve&ina su bi(i 0 vati* a tek manji b oj p avi Ma'ja i$@" Osim unap ije'javanja 1po(jop iv e'ni/ naseobina1* &ija g(avna sv /a nije bi(a 'emog a+ska nego ag a na* nije uop&e bi(o o%bi(jniji/ pokusaja masovne ko(oni%a&ije* a(i je p i(jev (ju'i sa st ane bio 'ovo(jan 'a po'sjeti (ju'e u Bosni i 0e &egovini 'a su %aista po' svojev snom ko(onija(nom up avom$ Sve u svemu* aust ouga ski ' %avni &inovni&i a%umje(i su takve osjet(jivosti i nastoja(i o njima vo'iti a&una$ Svaka je vje ska %aje'ni&a i 'a(je ima(a svoje sko(e* koje je sa'a +inan&i a(a ' %ava* a !--<$ go'ine v(asti su po'ig(e i se ijatsku sko(u 'a se u njoj sko(uju su&i %a mus(imanske su'ove$ 9 sistemu besp(atni/ ' %avni/ sko(a koji su v(asti uspostavi(e* 'je&i &(anova svake vje ske %aje'ni&e p e'ava(i su nji/ovi v(astiti sve&eni&i$ Sav emeni jugos(avenski /isto i&a i iska%iva(i su p e%i p ema nastojanjima aust ouga ski/ v(asti na po' u&ju sko(stva isti&u&i 'a je samo manji b oj 'je&e po/a'jao sko(u$ A(i* ne mo%e se o v(astima koje su po'ig(e @== osnovni/ sko(a* t i s e'nje sko(e* te/ni&ku sko(u i u&ite(jsku sko(u e&i 'a se nisu b inu(e %a sko(stvo$ Nije bi(o bas vje ovatno 'a &e se(ja&i koji ne&e 'a p i/vate %e(je%ne p(ugove nava(iti 'a sa(ju 'je&u u sko(u kako bi stek(a ob a%ovanje koju oni sami nemaju$ 5o'ine !"="$ uve'eno je obave%no osnovno sko(ovanje* a 'o ta'a se vo'i(a ob a%ovna po(itika koju je najbo(je sa%eo Ei((iam Mi((e ovim ije&ima2 1Niko ne si(i o'ite(je 'a sa(ju 'je&u u sko(u* a(i (oka(ne v(asti nastoje uvje iti u p e'nosti ob a%ovanja o'ite(je koji svoje potomke bas posto-poto %e(e %a' %ati u m aku ne%nanja$1#=

Naj'e(ikatnija je %a'a&a aust ouga ski/ v(asti bi(o postupanje s t i g(avne vje ske %aje'ni&e$ 6akako 'a su i/ +inan&i anjem sko(a 'onek(e p i'obi(i %a su a'nju i ostva i(i stanovit utje&aj na nji/$ P e'u%ete su i mje e 'a se aust ouga skim v(astima osigu a uti&aj na imenovanje p e'stavnika u svakoj poje'inoj vje skoj %aje'ni&i$ Ca je o' p avos(avnog pat ija /a 'obio p avo 'a imenuje episkope u Bosni i 0e &egovini* a s(i&no je p avo 'obio i o' pape 'a imenuje kato(i&ke biskupe$ Sami su pak mus(imani p e'(o%i(i 'a se u Bosni osnuje nji/ova sve&eni&ka /ije a /ija ne%avisna o' Istambu(a* a to je i postignuto !--@$ go'ine tako sto je &a imenovao eis-u(-u(emu 71pog(ava a vje ske %aje'ni&e18* koji je bio na &e(u &etve o&(anog me'%(isa i(i savjeto'avnog vije&a$ O' sve t i vje ske o gani%a&ije* 3ato(i&ka se & kva ponajvise a%vija(a i mijenja(a$ ; anjev&i su i%gubi(i svoj monopo( je su se pojavi(i isusovci$ Osnovana su 'va sjemenista u kojima su p e'ava(i isusov&i$ 9 Sa ajevu je po'ignuta kato(i&ka kate' a(a* a usko o %a njom i & kva svetog Ante Pa'ovanskog$ B oj je kato(ika po astao %a/va(juju&i p i(jevu 'ose(jenika i% Aust o-9ga ske 7u samom je Sa ajevu taj b oj na astao o' -== go'ine !-<-$ na #-<? %a svega sest go'ina8$ Sa &eti i biskupa i s neobi&no o'(u&nim na'biskupom 7monsinjo om Sta'(e om* koji je u Sa ajevu s(u%io %a &ije(og a%'ob(ja o' !--@$ 'o !"!-$ go'ine8* 3ato(i&ka je & kva bi(a aktivnija nego ika' u svojoj tisu&go'isnjoj /isto iji u Bosni i 0e &egovini$#!F A(i* v(asti su bi(e svjesne opasnosti 'a bosanski kato(i&i postanu p ivi(egovana %aje'ni&a$ Nji/ova je op e%na po(itika ostavi(a sna%an utisak na Ei((iama Mi((e a* koji je !-"-$ go'ine %apisao2 :imokato(i&i$$$ koji su 'ugo o&ekiva(i pomo& o' Aust ije i* na avno* po%' avi(i njen 'o(a%ak kao ve(ike kato(i&ke si(e* poma(o su a%o&a ani sto oni* koji tvo e nesto vise o' je'ne petine na o'a* ne mogu nastupati kao 1g(avni pa tne 1 u bosanskoj tv tki$ Po mom mis(jenju* nema bo(jeg 'oka%a je'nakog postupanja v(asti s a%(i&itim kon+esijama o' same &injeni&e 'a ima takvi/ a%o&a anja$!!@ F 9vo'jenje e'ovne & kvene /ije a /ije u Bosnu !--!$ go'ine o%na&ava va%nu p ek etni&u u /isto iji 3ato(i&ke & kve u sav emenoj Bosni$ 9je'no o%na&ava i po&etak 'ugot ajne napetosti i%me'ju + anjeva&kog e'a u Bosni i 'ije&e%anskog k(e a2 vi'i 5av anovi&* 9spostava e'ovne kato(i&ke /ije a /ije) 5av an* Lu&e na (u&ens4 3 isto* P esu&ena povijest 7posebno st $ !>#--8) i 6jakovi&* Po(iti&ke o gani%a&ije 7posebno st $ <@-!!>8$ Ame i&ki novina E$ E$ Cu tis* koji je posjetio Bosnu !"=@$ go'ine* stekao je s(i&an utisak je'nakog postupanja sa svima2 1C(anovi a%(i&iti/ vje oispovijesti ' u%e se je'ni s ' ugima na p ijate(jskoj osnovi iska%uju&i u%ajamno postovanje i u%ajamnu to(e an&iju) su'ovi mu' o i posteno su'e* p av'a je %ajam&ena svakom g a'janinu* be% ob%i a na vje sku p ipa'nost i ' ustveni po(o%aj$1## Ipak* vje ski su inte esi s v emena na v ijeme jos uba&iva(i stapove u kota&e najpomnije konst ui ane ' %avne masine ije$ Najbo(niji p ob(em bijase prevjeravanje$ Obi&no su mus(imanske 'jevojke p e(a%i(e na kato(i&ku vje u a'i svoji/ bu'u&i/ mu%eva i tako i%a%iva(e ve(iku sab(a%an i nanosi(e s amotu svojoj po o'i&a$ P em'a kato(i&ki sve&eni&i nisu otvo eno nastoja(i p e'obiti mus(imanke %a svoju vje u* &ini(i su sve sto je bi(o u nji/ovoj mo&i 'a pomognu onima koje 'o(a%e k njima - sak ivaju&i* na p imje * 'jevojke u samostane i(i u na'biskupski 'vo i o'bijaju&i 'a o'aju po(i&iji nji/ovo sk(oniste$ Nakon neko(iko ovakvi/ in&i'enata v(asti su !-"!$ go'ine p ista(e na mus(imanske %a/tjeve i 'onije(e p opise p ema kojima se mo a(o postupati u spo nim s(u&ajevima2 'vomjese&ni ok &ekanja* povje enstvo koje &e ist a%iti svaku optu%bu o p isi(i* i tako 'a(je$ Ovime su 'onek(e umi eni mus(imani u svojim st a/ovanjima* a(i nakon 'vanaest go'ina* ka' je nadbiskup Stadler bio up(eten u jos je'an spo ni s(u&aj* u kojem je

ije& bi(a o je'noj mus(imanskoj u'ovi&i i njeno 'voje 'je&e* na'biskup je otk io 'a su v(asti !-",$ go'ine sklopile s papom tajni sporazum p ema kojem kato(i&ki sve&eni&i imaju p avo komuni&i ati s poten&ija(nim p eob a&eni&ima* te tako potajno obe%v ije'i(e p opise koje su same 'onije(e$ Ponovo je i%bi(o ve(iko ne%a'ovo(jstvo me'ju mus(imanima* &ije su vo'je pove(e ve(iku kampanju po'nose&i v(astima s(u%bene peti&ije i popise ' ugi/ p ek saja$ Ipak su se umi i(i ka' su v(asti p onas(e u'ovi&u i% najnovijeg s(u&aja u je'nom samostanu* pa su je %an'a i ote(i i v ati(i u njeno se(o* g'je je p ista(a 'a se v ati u k i(o mus(imanske vje e$#> Sigu no je 'a su ovakvi 'oga'jaji u%bunjiva(i stanovnistvo* a(i na&in na koji su ove in&i'ente isko istava(i mus(imanski p va&i i pove%iva(i i/ s ' ugim p ob(emima 7p itu%bama na po e%e it'$8 upu&uje na %ak(ju&ak 'a su oni bi(i sve vise %aokup(jeni s(o%enom po(iti&kom st ategijom* ne&im posve a%(i&itim o' s(ijepog +anati%ma$ 9 je'noj 'eta(jnjoj suv emenoj stu'iji o tim 'oga'janjima mo%emo p o&itati i ovo2 1Mus(imanski su se aktivisti t u'i(i 'a %ao'jenu svoje &i(jeve u u/o vje skog %a a* a(i su %ap avo te%i(i %a o&uvanjem i(i pove&avanjem svoje mo&i$1#, 9 p va 'va 'eset(je&a aust ouga ske v(a'avine vo'i(a se s(o%ena bo ba %a p ev(ast i%me'ju mus(imanske e(ite u Sa ajevu* koja je stek(a mo& i uti&aj su a'juju&i s v(astima* i tv 'oko niji/ mus(imanski/ p vaka u T avniku i Mosta u koji su %au%ima(i beskomp omisne stavove ne bi (i 'isk e'itova(i svoje sa ajevske supa nike i p eote(i nesto o' nji/ove mo&i$ 79 osam'esetim go'inama situa&ija se jos vise %akomp(ikova(a %ato sto se a%vi(o sna%no supa nistvo i me'ju mosta skim mus(imanima$8 Najva%nije je pitanje bio na'%o na' vje skim 'ob otvo nim %ak(a'ama$ Te su %ak(a'e* kako ekosmo u ,$ pog(av(ju* po%nate po' na%ivom vaku+i* ig a(e va%nu u(ogu u is(amskom ' ustvu je su +inan&i a(e o' %avanje '%amija* sko(a* tekija* pa &ak i /anova i mostova$ Nji/ov posebni +iska(ni po(o%aj sto(je&ima je mamio (ju'e na masovne %(oupot ebe$ T eba(o je samo 'a 'onato imenuje Dsvoje potomke %a sta(no p(a&ene i%v site(je svoje opo uke pa 'a %ap avo osnuje tako e&i po o'i&ni ka te( os(obo'jen po e%a$ >odine !#A#% p o&ijenjeno je 'a je gotovo je'na t e&ina ob a'ive %em(je u Bosni bi(a u v(asnistvu vaku+a$ A je'an je o' osnovni/ na&e(a is(amskog %akona g(asio 'a imanje koje je je'nom p ipa(o vaku+u ne mo%e vise nika' p ipa'ati nikom ' ugom$ Je'na je o' p vi/ stva i koje su aust ouga ske v(asti u&ini(e bi(a 'a p ikupe i javno potv 'e sve otomanske %akone koji su egu(isa(i up av(janje vaku+ima* %a/tijeva(e p opisno vo'jenje knjigovo'stva i tako 'a(je$ .atim su !--#$ go'ine osnova(i povje enstvo %a vaku+e i imenova(i ug(e'ne mus(imane %a njegove &(anove$ Na taj su na&in (oka(ni vaku+i kojima su up av(ja(e poje'ine po o'i&a 'ospje(i po' s e'isnje up avno tije(o* koje je o' e'jiva(o bu'%ete i vo'i(o po(itiku +inan&i anja '%amija i sko(a u &ije(oj Bosni i 0e &egovini$ P em'a je ova mje a op&enito p i/va&ena kao ko isna e+o ma* u povje enstvu su g(avnu ije& vo'i(i sa ajevski mus(imani* koji su bi(i sp emniji na su a'nju o' osta(i/* pa su i%a%iva(i %avist i kivnost me'ju ug(e'nim mus(imanima u ' ugim mjestima$ Cak i on'a ka' je* !-">$ go'ine* povje enstvo p osi eno i popunjeno p e'stavni&ima i% svi/ k ajeva Bosne i 0e &egovine* sve su te &(anove i 'a(je imenova(e &ent a(ne v(asti$#? 9p avo su mosta ski mus(imani* po' vo'jstvom o' jesitog Mule Musta*e 'zabica* p etvo i(i up av(janje vaku+a u ve(iko po(iti&ko pitanje$ 3o iste&i se uve(iko va(om peti&ija i ' ugi/ aktivnosti koje su bi(i pok enu(i skan'a(i oko p ek stavanja* po'nije(i su !-""$ go'ine na& t statuta samosta(nog 1Vaku+skog sabo a1 %a 0e &egovinu$ 9mjesto 'a bu'e u e'jena o' v /a nani%e imenovanjima sa st ane* p e'(o%eno je 'a

se nova o gani%a&ija %asniva na (oka(nim u' u%enjima* i 'a ta u' u%enja imenuju &(anove ok u%ni/ sabo a* a 'a ok u%ni sabo i bi aju svoje %astupnike u pok ajinskom sabo u$#< P va je eak&ija v(asti bi(a 'a te mus(imane t eti a kao opasne agitato e i 'a %atvo i k(ub koji je bio s e'iste nji/ovog 'je(ovanja$ O'ma/ su %atim mosta ski p va&i po&e(i o gani%ovati po' sku u &itavoj 0e &egovini* pa i u Bosni$ 3o iste&i se mo a(nim auto itetom 6%abi&evim i po(etom m(a'i/ aktivista kao sto je bio Seri* 0rnautovic* oni su %a go'inu 'ana osnova(i o gani%a&iju koja je obu/vati(a &ije(u %em(ju - %ap avo su to bi(i %a&e&i po(iti&ke st anke - a u (jeto !"==$ go'ine o' %a(i su u je'nom /ote(u u Bu'impesti %bo bosnja&ki/ mus(imanski/ vo'ja$ Tako je %apo&eo 'ugot ajan p o&es agiti anja i p egovo a* a v(asti su nai%mjeni&no pokusava(e p imi iti* po'ije(iti i obu%'ati vo'ite(je kampanje$#Ovaj po ast mus(imanske aktivnosti %a'avao je najvise muka &ovjeku koji je u to v ijeme bio na &e(u Bosne i 0e &egovine* BenjHminu KHlla=u* /isto i&a u i bivsem 'ip(omatu* te aust ouga skom minist u +inan&ija o' !--@$ 'o !"=#$ go'ine$ Sva je 3U((aIeva po(itika u Bosni te%i(a %a tim 'a o&uva %em(ju o' na&iona(isti&ki/ po(iti&ki/ pok eta u S biji i 0 vatskoj i 'a unap e'juje i'eju o bosanskoj na&iji kao %asebnom i integ ativnom entitetu$ Tu &i su %ap avo upot eb(java(i ije& 1Bosnjaci1 7bosnak(a 8 %a sve one koji %ive u Bosni) a(i na 'oma&em je%iku je'ini na o' koji je sebe t a'i&iona(no na%ivao Bosnja&ima bi(i su bosanski mus(imani$#" 73ato(i&i su sami sebe na%iva(i Latini i(i k s&ani - sto ne va(ja b kati sa s e'njovjekovnim k stjanima - a p avos(avni su sami sebe na%iva(i V(asi i(i / is&ani$8 3U((aI se na'ao 'a &e p osi iti %na&enje ije&i Bosnja&i na p ipa'nike svi/ vje ski/ %aje'ni&a$ .a tu njegovu nakanu bi(o je bitno 'a najp ije p i'obije mus(imane %a svoju i'eju o bosanskoj na&iji$ On je %nao 'a up avo s njima ima najbo(je i%g(e'e %ato sto se oni* %a a%(iku o' p avos(ava&a i kato(ika* ne mogu ob a&ati mati&nom na o'u i%van g ani&a Bosne i 0e &egovine* te mu je bi(o jasno 'a o' &ije(og tog njegova nauma ne&e biti nista ako oni umjesto toga a%viju svoj v(astiti na&iona(ni i'entitet$ 3G((aI je 'onek(e uspio sa sa ajevskim mus(imanima* koji su bi(i sp emniji %a sa a'nju o' osta(i/ i koji su u tom na&inu a%mis(janja vi'je(i p i o'an nastavak t a'i&ije t a%enja bosanske autonomije po' otomanskom v(as&u$ Nji/ov vo'ja* bivsi g a'ona&e(nik Sa ajeva Me+med<beg Kapetanovic * osnovao je !-"!$ go'ine novine po' nas(ovom Bosnjak$ Iako se ob a&ao svim &itate(jima be% a%(ike* bijase to u stva i mus(imanski (ist koji je napa'ao kon%e vativne stavove me'ju mus(imanskim sve&enstvom i nastojao pobiti tv 'nje i / vatski/ i s pski/ na&iona(ista 'a su bosanski mus(imani 1%ap avo1 0 vati i(i S bi$ ;'ocim Hrvati tvrde da su pravoslavci nasi najveci dusmani i da je Srpstvo isto sto i pravoslavlje Srbi se upinju iz petni+ zila da nas upozore na svoju izmisljenu +istoriju po kojoj su posrbili vascijeli svijet ; ustvrdili su u Bosnjaku% 5 nadodaliF ;Mi necemo nikad poreci da pripadamo juznoslavenskoj porodici ali cemo ostati Bosnjaci kao i nasi preci i nista drugo%;%ED 3U((aIev p ojekt ne bi se &inio apsu 'an nikome ko bi p ou&io povijest Bosne samo 'o otp i(ike je'ne gene a&ije p ije aust ouga ske okupa&ije$ Vi'je(i smo 'a su kato(i&i i p avos(avni u Bosni i 0e &egovini 'ugo o' %ava(i o'nose na vje skoj osnovi s 0 vatima i S bima u 0 vatskoj i S biji$ Po' otomanskom v(a'avinom postoja(i su %asebni vje ski i'entiteti u Bosni i 0e &egovini* a ti su i'entiteti %aista mog(i imati po(iti&ke imp(ika&ije2 mnogi bosanski kato(i&i o&ekiva(i su o' %ema(ja onk aj / vatske i 'a(matinske g ani&e potpo u* pa &ak i os(obo'jenje$ A(i to je bi(o pitanje e(igije* a ne na&iona(nosti$ Ti su se kato(i&i u%'a(i

u kato(i&ku Aust iju* i(i u kato(i&ke M(etke* i(i u ' uge kato(ike koji su s(u&ajno bi(i 0 vati) nisu se u%'a(i u / vatsku na&iju kao takvu$ Tek se naj anije neg'je oko s e'ine !"$ sto(je&a po&e(a i% 0 vatske i S bije si iti mo'e na i'eja o na&iona(nosti me'ju kato(ike i p avos(avne u Bosni i 0e &egovini$ &d tri osnovna kriterija po kojima su se u to 'oba ustanovi(e i a%g ani&i(e / vatska i s pska na&ija - povijest* je%ik i vje a - u Bosni je mog(a v ije'iti samo vje a* je je Bosna ima(a svoju %asebnu povijest* a t(o& t je%i&ne mape nije se pok(apao s vje skim g ani&ama$ 9 Bosni i 0e &egovini nije nika' bi(o isk(ju&ivo ekonomski/ i(i so&ija(ni/ a%(oga %a nep ijate(jstvo i%me'ju kato(ika i p avos(avni/* a one a%(oge koji su postoja(i %a nep ijate(jstvo p ema mus(imanima 'je(imi&no je uk(oni(a aust ouga ska v(ast$ Evo kako je je'an eng(eski auto !-"<$ go'ine p okomenti ao ' %anje k s&ana p ema mus(imanima u Bosni2 Cu'no je ko(iko oni ma(o m %nje osje&aju p ema svojim neka'asnjim t(a&ite(jima* a objasnjenje se tomu vje ovatno k ije u &injeni&i 'a svi skupa p ipa'aju istoj asi$ 3oji go' bio a%(og tome* svi oni koji su p ou&ava(i ovu %em(ju u tu sko 'oba s(a%u se u mis(jenju 'a su$$$ %a bije'no stanje ovi/ (ju'i vise k ivi ag a ni nego vje ski u% o&i* i 'a bi uk(anjanjem ti/ u% oka kivnost koju su oni i%a%va(i ma(o-poma(o nesta(a$F>! 6a je 3U((aI mogao na neki na&in potpuno i%o(ovati p avos(avne i kato(ike u Bosni i 0e &egovini o' vje ski/* ku(tu ni/ i po(iti&ki/ %bivanja u susje'nim %em(jama* njegova bi po(itika mo%'a ima(a i neki/ i%g(e'a na uspje/* a(i je takva i%o(a&ija bi(a posve nemogu&a$ 3ako su se / vatski i s pski na&iona(i%am si i(i me'ju kato(i&ima i p avos(avnima u Bosni i 0e &egovini p eko one iste m e%e sve&enika* u&ite(ja i sko(ovani/ &itate(ja novina koju je aust ouga ska po(itika pomog(a i%g a'iti* biva(o je sve jasnije 'a je K2lla=ev ;bosnjacki; projekt osu'jen na p opast$ 5o'ine !"=-$ p oni&(jivi posmat a& %bivanja kakav je bio aust ijski pa (amenta ni %astupnik Josep/ Baem eit/e mogao je mi ne 'use p og(asiti taj pokusaj p opa(im$>@ 'otle je izvan Bosne i Hercegovine svakom godinom austrougarska trapava politika sve vise raspirivala +rvatski i srpski nacionalizam% Ma'ja ski ban u 0 vatskoj namje no je poti&ao sva'ju i%me'ju 0 vata i S ba* a ve(iko je ne%a'ovo(jstvo i%a%vao apsu 'nim i nepot ebnim mje ama kao sto je 'ek et kojim su svi %e(je%ni&a i u 0 vatskoj bi(i 'u%ni govo iti ma'ja ski$ Pogo sa(i su se i o'nosi i%me'ju 6vojne Mona /ije i S bije* a %bog &injeni&e 'a je s pska vanjska t govina bi(a uve(iko %avisna o Aust o-9ga skoj* S bi su se jos vise buni(i p otiv p ev(asti 0absbu gova&a u &ije(oj toj egiji$ 3a' je S bija !"=?$ go'ine pokusa(a p ona&i neki ' ugi i%(a% %a svoju obu* Aust o9ga ska je u %nak o'ma%'e uve(a vise &a ine na g(avni i%vo%ni a tik( S bije* svinje$ 7Ovaj tako%vani 1svinjski rat1* kao i mnoge ' uge ' %avne sank&ije u novijoj /isto ije* %ap avo je potaknuo t aganje %a p(asmanom obe na ' ugim st anama$8 I%me'ju te 'vije ' %ave %av(a'a(i su v (o napeti o'nosi$ Aust ouga ski minista vanjski/ pos(ova baron von 0erent+al po&eo je o%bi(jno a%mat ati mogu&nost 'a Aust o-9ga ska %au%me S biju* a s(u%beno javno mnijenje u Bosni bi(o je sk(ono i'eji 'a se &a evina p osi i &ak 'o So(una$ Putuju&i !"=?$ k o% Bosnu* E'it/ 6u /am %apisa(a je 'a je 1Aust ijan&ima$$$ sta(o 'o toga 'a u&v ste svoj po(o%aj u Bosni sto bo(je mogu* kako bi bi(i sp emni %a 'a(jnje nap e'ovanje$ Omi(jena je tema a%govo a DNa&/ Sa(onikD 1$># 9 tom je kontekstu pa(a o'(uka 'a se p omijeni status Bosne i% okupi anog otomanskog te ito ija u pok ajinu koja je potpuno p ipojena Aust ouga skoj Mona /iji$ Tu je o'(uku pospjesi(a Mlado<turska revolucija !"=-$ go'ine$ Neko se v ijeme &ini(o 'a &e u Istambu(u %av(a'ati nov po e'ak koji bi mogao ponovo istaknuti p avo

Tu aka na Bosnu i ponu'iti Bosan&ima 'emok atskiji ustav o' onoga koji je v ije'io po' aust ouga skom v(as&u$ Baron von 0erent+al djelovao je munjevito proglasivsi ?% oktobra !$D#% potpunu aneksiju Bosne i Hercegovine% Taj je pote% o'jeknuo u S biji kao bomba$ Tamosnji su na&iona(isti ' %a(i 'a im je neposteno isp e' nosa o'nesena poten&ija(na nag a'a - te ito ija Bosne i 0e &egovine$ 9 Beog a'u su o' %ava(i masovne %bo ove* a usko o su osnova(i i 'va tajna ' ustva %a uje'injenje svi/ S ba2 1Narodnu odbranu1 i 1,jedinjenje ili smrt1 7po%nato i po' imenom 1)rna ruka18$ Potk aj !"=-$ go'ine bi(o je ve& neko(iko og anaka 1Na o'ne o'b ane1 i u Bosni$>> S biju je o' nauma 'a Aust o-9ga skoj navijesti at o'v atio uski minista vanjski/ pos(ova 5zvoljski* koga je 'o'use %abo(io na&in na koji ga je von Ae ent/a( i%ig ao* a(i je sveje'no savjetovao Beog a'u ovako2 1S bija mo a ostati na mi u i ne smije ni&im i%a%vati Aust iju kako joj ne bi p u%i(a p i(iku 'a je sat e$1>, Na k aju Aust o-9ga ska i Tu ska u +eb ua u !"="$ sk(apaju ugovo p ema kojem Aust o-9ga ska stje&e puno p avo na' Bosnom i 0e &egovinom* a(i se i obave%uje 'a &e se povu&i i% Novo-pa%a skog san'%aka* 'a &e %ajam&iti punu vje sku s(obo'u bosanskim mus(imanima i p(atiti Istambu(u dva i pol miliona turski+ *unti$ Ipak je 'ip(omatska k i%a jos mjese&ima pot aja(a$>? Me'jusobno 'je(ovanje supa nistva ve(esi(a i na&iona(i%ama u ba(kanskim ' %avi&ama sto se og(e'a(o u ovoj p i(i&i bijase %(okoban nagovjestaj 'oga'jaja koji &e se 'esiti u avgustu !"!>$ go'ine$ A(i g(avni je u&inak aneksije na %ivot u Bosni i 0e &egovini bio %ap avo b(agotvo an$ V(asti u Be&u i Bu'impesti smat a(e su 'a sa' ' %e Bosnu &v s&e u svojim ukama* pa su bi(e sp emnije 'opustiti 'a se u njoj a%vija po(iti&ki %ivot$ Po' (ibe a(nim aust ouga skim minist om +inan&ija baronom BuriHnom 7koji je na tom po(o%aju bio o' !"=#$ 'o !"!@$ go'ine8* u&injeno je neko(iko ve&i/ ustupaka2 najp ije je* !"="$ go'ine* o'ob en mus(imanima sistem up av(janja vaku+ima %a koji su se oni onako upo no %au%ima(i* a on'a je* s(je'e&e go'ine* i%ab an i Bosanski sabo $ Istina je 'a je Sabo bio %asnovan na og ani&enom i%bo nom p avu i 'a nije imao nepos e'ne %akono'avne v(asti$ Ipak je omogu&io a%nim o gani%a&ijama koje su u pos(je'nji/ neko(iko go'ina osnova(e (oka(ne %aje'ni&e - Mus(imanska na o'na o gani%a&ija 7!"=?$8* S pska na o'na o gani%a&ija 7!"=<$8 i 0 vatska na o'na %aje'ni&a 7!"=-$8 'a po&nu 'je(ovati kao p ave po(iti&ke st anke$>< 6akako 'a su u tim st ankama aktivnu u(ogu ig a(i samo p ipa'ni&i sko(ovani/ i imu&niji/ e(ita u svakoj poje'inoj %aje'ni&i$ Tako se je'ino mo%e objasniti &injeni&a 'a se 'vije g(avne k s&anske st anke nisu %estoko bo i(e %a ag a nu e+o mu* iako su ve&ina (ju'i koje su navo'no %astupa(e bi(i se(ja&i$ Va%na je bi(a i obi&na parlamentarna aritmetika2 kako je b oj %astupnika p i(i&no ta&no o'gova ao b oj&anim o'nosima me'ju stanovnistvom 7#< p avos(avni/* @" mus(imana* @# kato(ika i ( .i'ov8* ni je'na o' 'vije k s&anske g upa&ije nije sama ima(a pot ebnu ve&inu* pa su se usko o po&e(e na'metati %a nak(onost mus(imana$>5o'ine !"!!$ pobije'i(i su u tom na'metanju kato(i&i i sk(opi(i spo a%um s mus(imanskim p va&ima* koji su smat a(i 'a je manje vje ovatno 'a &e kato(i&i po' %ati bi(o kakvu ag a nu e+o mu$ Ovo u'va anje mus(imanima bijase samo po(iti&ki pan'an p o&esu inte(ektua(nog i ku(tu nog u'va anja sto je tekao ve& najmanje 'eset go'ina* 'ok su i je'na i ' uga st ana nastoja(e 'oka%ati 'a su bosanski mus(imani 1%ap avo1 0 vati i(i 1%ap avo1 S bi$

9 ve&em 'ije(u toga a%'ob(ja 0 vati su ima(i vise uspje/a na p(anu ku(tu ne i'enti+ika&ije* pogotovo ko' mus(imanski/ inte(ektua(a&a koji su stu'i a(i na %ag eba&kom i(i na nekom ' ugom aust ouga skom sveu&i(istu na kojem su stu'i a(i i 0 vati$ 9 vo'e&em mus(imanskom ku(tu nom ' ustvu u Sa ajevu 15aj etu1 7uteme(jenom !"=#$ go'ine8 g(avnu su ije& u p vo v ijeme vo'i(i pis&i nak(onjeni 0 vatima kao sto je bio pjesnik i /isto i&a Sa*vet<beg Basagic$>" A(i* istov emeno su vise po(iti&ki su a'jiva(i* iako na (e%e an i nes(u%ben na&in* mus(imanski i s pski p va&i u go'inama p e' osnivanje Sabo a$ S bi su vo'i(i svoju v(astitu kampanju* po' vo'stvom jos je'nog mosta skog aktivista* Vojislava Sole* %a ve&u autonomiju svoje vje ske o gani%a&ije* pa su pos(a(i i 'e(ega&iju 'a agiti a me'ju pa (amenta nim %astupni&ima %aje'no s mus(imanima u Bu'impesti !"==$ go'ine* a s(je'e&e su go'ine o' %a(i &ak i %aje'ni&ku kon+e en&iju$,= FF Sve t i st ane ig a(e su 'e(ikatnu ig u po(iti&kog opo tuni%ma i save%i su me'ju njima uvijek bi(i (abavi$ P em'a su se ) neki istaknuti mus(imanski p va&i 1i%jasnjava(i1 kao 0 vati i(i S bi* takvi poje'ina&ni istupi nisu nika' ug o%i(i op&e ' %anje mus(imana* koji su se &v sto +o mi a(i kao %aseban po(iti&ki entitet$ :obe t 6onia* vo'e&i auto itet %a to a%'ob(je* napisao je2 1I%jasnjavanja su bi(a ma/om takti&ke i po(iti&ke na avi* neki su mus(imani i po vise puta p e(a%i(i i% je'nog tabo a u ' ugi$ Je'nostavno e&eno* %aseban mus(imanski i'entitet bio je ve& to(iko +o mi an 'a ga se ve&i b oj mus(imana nije mogao samo tako o' e&i$1,! Mo%emo samo naga'jati ko(iko bi bi(i 'je(otvo ni i &v sti ti me'juvje ski i me'justBana&ki spo a%umi 'a su se mog(i nesmetano a%vijati jos je'no i(i 'va 'eset(je&a$ A(i 'o toga nije 'os(o$ V enje s pskog na&iona(i%ma i%a%vano aneksijom p osi i(o se na 'ije(ove bosansko/e &egova&kog p avos(avnog na o'a - i(i ba me'ju vise stotina 'jaka i stu'enata$ Pa i u 0 vatskoj je ja&a(o aspo(o%enje p otiv Aust o-9ga ske* a u a%'ob(ju i%me'ju !"=<$ i !"!=$ go'ine sve je vise %a'obiva(o ob(ik sa a'nje sa S bima u kovanju p(anova 'a se osnuje %aje'ni&ka ju%nos(avenska ' %ava$ Nevje ovatno ne%g apan i% a% toga novog stava bijase ime stu'entske o gani%a&ije koja je 'je(ova(a na sveu&i(istima i%van Bosne* a kojoj je p e'sje'nik bio m(a'i bosanski pisa& 5vo 0ndric2 10 vatsko-s pski i(i s psko-/ vatski i(i jugos(avenski nap e'ni om(a'inski pok et1$,@ 9 samoj Bosni s pski su stu'enti usko o nakon !"!=$ go'ine po&e(i p e(a%iti sa svoji/ usko s pski/ na&iona(isti&ki/ po%i&ija na si e* p ojugos(avenske$ Takav je stav %au%e(a i skupina 'jaka i stu'enata okup(jena na si okoj osnovi* 1 Mlada Bosna1* je to je bi(a najje'nostavnija %aje'ni&ka ba%a na kojoj su se mog(i okupiti svi p otivni&i 0absbu gova&a* pa su u nju mog(i u&i i 0 vati* stavise* i neki mus(imani$,# I(i* kao sto je ekao najpo%natiji &(an 1M(a'e Bosne1 5av i(o P in&ip na su'jenju !"!>$ go'ine2 1Ja sam jugos(avenski na&iona(ist koji te%i %a uje'injenjem svi/ Jugos(avena* i nije me b iga kakva &e biti ' %ava* samo 'a bu'e s(obo'na o' Aust ije1$,> FF Najpotpuniji p ika% ovi/ va%ni/ %bivanja 'ao je Ma'ja * Pok et S ba %a vje skop osvjetnu samoup avu$ Mnogo se pisa(o o po(iti&koj +i(o%o+iji ti/ m(a'i/ aktivista - mo%'a i p evise je je nu%no og ani&ena ko(i&ina +i(o%o+ski %anim(jivog mate ija(a sto se mo%e na&i u g(avama si okog aspona takvi/ i'ea(ista a(i i neob a%ovani/ m(a'i&a$ Bi(i su %estoki antik(e ika(&i) te%i(i su %a ' ustvenom evo(u&ijom ko(iko i %a na&iona(nim os(obo'jenjem) posebno su im s &u bi(a p i as(a 'je(a ana /ista i(i ana /oso&ija(ista kao sto su bi(i Bakunjin* 0e &en i 3 opotkin) a na'asve su %e(je(i biti /e oji$

P vi u ni%u junaka-mu&enika-atentato a bijase 'ep esivni stu'ent i% 0e &egovine po imenu Bogdan 7erajic* koji je 'osao u Sa ajevo na 'an otva anja p vog Bosanskog sabo a !"!=$ go'ine* ispa(io pet /ita&a u vojnog namjesnika 'ok je ovaj o'(a%io sa sve&ane &e emonije* a(i je p omasio svi/ pet puta a on'a se sestim metkom sam ubio$,, , ljeto !$!@% go'ine 0 vat i% Bosne Luka (ukic pokusao je ubiti / vatskog bana u .ag ebu$ Nesto anije te iste go'ine Juki& je su'je(ovao u o gani%ovanju p otestni/ 'emonst a&ija 'jaka u Sa ajevu* %aje'no s 5av i(om P in&ipom i jos neko(iko m(a'i&a koji &e biti up(eteni u P in&ipove atentato ske p(anove !"!>$ go'ine$ 9 ovoj je p i(i&i* kako je %apisao je'an 'je&ak u svom 'nevniku* 1P in&ip isao o' a% e'a 'o a% e'a i p ijetio meta(nim bokse om svima koji su se ko(eba(i 'a 'o'ju na nove 'emonst a&ije$1,? A(i (ju'i nisu nakon toga* !"!@$ go'ine* i%as(i na u(i&e i% st a/a o' P in&ipova bokse a nego %bog ' amati&ni/ 'oga'jaja sto su se %bi(i isto&no i ju%no o' Bosne i 0e &egovine$ 9 oktob u su C na 5o a i S bija najavi(e at Tu skoj i* u% pomo& Buga ske i 5 &ke* istje a(e tu ske o u%ane snage i% Novopa%a skog san'%aka* s 3osova i i% Make'onije$ B %ina i a%mje i s pski/ i & nogo ski/ pobje'a u /rvom balkanskom ratu i%a%va(i su ve(iko u%bu'jenje me'ju anti/absbu skim aktivistima u Bosni i 0 vatskoj$ Mnogi &(anovi 1M(a'e Bosne1 po/ (i(i su 'a s(u%e kao 'ob ovo(j&i u s pskoj vojs&i) me'ju njima je bi(o &ak i mus(imanski/ m(a'i&a$,< Oni i(i nisu %na(i i(i nisu ma i(i %a &injeni&u 'a S bi i nji/ovi save%ni&i ubijaju a(banske mus(imane po se(ima* tje aju na 'esetke tisu&a s(avenski/ mus(imana 'a bje%e i% Make'onije i si(om pok stavaju mus(imane koji govo e buga ski$,, proljece !$!"% go'ine si(no su se %aost i(i o'nosi i%me'ju Aust o-9ga ske i S bije$ S bija je osvajanjima ma(tene u'vost u&i(a ve(i&inu svoji/ te ito ija* a ka' bi se 'omog(a i 'ije(a a(banske oba(e 7kao sto je %aista i namje ava(a8* mog(a bi ug o%iti st ateske inte ese Aust o-9ga ske na Ja' anu$ Bu'u&i 'a se &ini(o 'a je at nei%bje%an* vojni namjesnik u Bosni general /otiorek p e'u%eo je ene gi&ne mje e sigu nosti$ Na 'an @$ maja p og(asio je i%van e'no stanje* aspustio Sabo i suspen'ovao g a'janske su'ove* %ab anio mnoga s pska u' u%enja i u%eo u svoje uke up av(janje svim sko(ama u Bosni i 0e &egovini$," Nepos e'na je k i%a p os(a ka' je /rvi balkanski rat zavrsen "D% maja Londonskim ugovorom o mi u$ Nakon toga su se pobje'ni&i save%ni&i bo i(i me'ju sobom u 'rugom balkanskom ratu u junu i ju(u$ A(i* 'ot(e je ve& nepopust(jiva po(itika gene a(a Potio eka bi(a u/vati(a ko ijen u Bosni i 0e &egovini$ Aust ouga ski minista +inan&ija Leon von Bilinski 7koji je !"!@$ go'ine nas(ije'io na tom mjestu Bu iUna8 bio je sk(on supti(nijoj po(iti&i - isko istavanju nes(aganja i%me'ju a%(i&iti/ po(iti&ki/ g upa&ija u Bosni i po' %avanju s pski/ t gova&ki/ i ob a%ovaniji/ ' ustveni/ s(ojeva* a(i je p evagnu(a Potio ekova si ova antis pska po(itika$?= I* tako je postav(jena s&ena %a ve(ike (jetne manev e aust ouga ske vojske u Bosni !"!>$ go'ine i %a 'o(a%ak u inspek&iju na'vojvo'e -ranje -erdinanda* nas(je'nika /absbu skog p ijesto(ja i gene a(nog inspekto a o u%ani/ snaga Ca evine$ Njegov je posjet Sa ajevu nevje ovatno g(upo p e'vi'jen %a 'an @-$ juna* Vi'ov'an* na ob(jetni&u 3osovske bitke i stoga najsvetiji 'an u misti&nom ka(en'a u s pskog na&iona(i%ma$ 6 %e&i se 'ogovo enog puta koji je bio najav(jen p et/o'nog 'ana u (istu Bosnische (ost* njegova povo ka (imu%ina p os(a je ni manje ni vise nego pok aj sesto i&e atentato a 1M(a'e Bosne1 nao u%ani/ bombama i pisto(jima$ Peto i&a su

p opusti(a p i(iku) sesti* Ne'e(jko Cab inovi&* ba&io je bombu koja se o'bi(a o' na'vojvo'ina automobi(a i ani(a (ju'e u s(je'e&em automobi(u$ >avrilo /rincip %au%eo je novo mjesto na s(u%beno najav(jenom putu %a taj 'an* na ug(u 9(i&e ; anje Josipa$ Me'jutim* na'vojvo'a je o'(u&io 'a p omijeni smje k etanja je je %e(io o'ma/ oti&i u bo(ni&u 'a posjeti anjene o+i&i e* a(i niko o tome nije nista ekao njegovu vo%a&u pa je ovaj sk enuo u 9(i&u ; anje Josipa* kako je bi(o p e'vi'jeno$ 5ene a( Potio ek ekao je vo%a&u neka se %austavi i v ati$ I tako je on k enuo nat aske bas pok aj onog mjesta na kojem je stajao P in&ip$ 13u' sam ga'jao* ne %nam*1 ekao je pos(ije P in&ip ist a%nom su&u$ 1A(i* %nam 'a sam ga'jao u p esto(onas(je'nika$ Mis(im 'a sam opa(io 'va puta* mo%'a i vise* je sam bio u%bu'jen$ 6a (i sam pogo'io i(i nisam* ne mogu e&i* je su me istog &asa (ju'i po&e(i tu&i$1?! Ni na'vojvo'a* ni njegova sup uga* vojvotkinja o' 0o/enbe ga* nisu o'ma/ po'(eg(i anama$ Ta&no nakon mjese& 'ana* Aust o-9ga ska je objavi(a at S biji$

!@ :AT I 3:ALJEVINA2 BOSNA !"!>$-!">!$ 0isto i&a i se jos spo e oko toga je (i atentat bio pos(je'i&a s pskog na&iona(i%ma i(i jugos(avenstva* s pski/ tajni/ ' ustava i(i obi&ne (oka(ne ini&ijative$ Mnogi su Bosan&i v (o b %o %ak(ju&i(i na kome (e%i k ivi&a2 uve&e @-$ juna !"!>$ i%bi(e su u Sa ajevu p otivs pske 'emonst a&ije i i%g e'i* p i &emu su unisteni s pski 'u&ani i ku&e$ Novi eis-u(-u(ema 'zemaludin )ausevic javno je p otestovao p otiv tog pog oma i (i&no u%eo u %astitu neko(iko S ba$! Neki vo'e&i bosanski S bi tako'je su osje&a(i 'a se mo aju os(obo'iti b emena s pske k ivnje* pa su se ob ati(i v(astima* ka' je i%bio at* 'a i/ posa(ju na p vu (iniju + onte p otiv S bije kako bi 'oka%a(i svoju p iv %enost &a u$@ Cinjeni&a* 'a su ve&ina u otnika bi(i bosanski S bi* &ini(a se ka akte isti&nom* a ka' je i%bi(o na vi'je(o 'a su g(avni i%v site(ji atentata P in&ip i Cab inovi& neka' stu'i a(i u Beog a'u* 'a su on'je p ibavi(i bombe i 'a su se s njima v ati(i u Bosnu* &ini(o se 'a su sve to 'ovo(jni 'oka%i k ivi&e$ Neospo no je* 'a su %aista p imi(i o' e'jenu pomo& o' je'nog &(ana o gani%a&ije 1Na o'na o'b ana1 koji je a'io i %a pukovnika 0pisa * se+a s pske obavjestajne s(u%be$# Jos su i sa' u optje&aju mnoge teo ije o Apisovoj umijesanosti u atentat i njegovim mogu&im po(iti&kim motivima* a(i se mi ne 'use mo%e o'ba&iti p etpostavka 'a je atentat isp(ani a(a sama s pska v(a'a$ Cak ni aust ouga ska v(a'a nije optu%i(a S biju 'a je 'i ektno k iva %a ono sto se 'ogo'i(o$ 9 njenu u(timatumu o' @#$ ju(a samo je staja(o 'a je s pska v(a'a 1to(e isa(a ma/ina&ije kojekakvi/ ' ustava i u' u%enja upe eni/ p otiv Mona /ije* ne'o(i&an je%ik stampe* ve(i&anje po&inite(ja nepo'opstina* su'je(ovanje o+i&i a i s(u%benika u subve %ivnoj agita&iji1 - sto je sve u stva i bi(a istina$ O' 'eset %a/tjeva sto i/ je Aust o-9ga ska postavi(a %a su%bijanje ti/ aktivnosti* S bija je p i/vati(a sve osim je'noga* koji bi i%iskivao 'o(a%ak aust ouga ski/ ist a%ni/ su'a&a i po(i&aja&a u S biju 'a vo'e ist agu na njenu te ito iju$> To nep i/va&anje samo je'ne to&ke bi(o je 'ovo(jno onima u Bu'impesti* Be&u i Be (inu - na'asve u Be (inu - koji su %e(je(i at$ 0isto i&a i su obi&no tv 'i(i 'a je at i%a%va(o nesto tako be%(i&no kao sto je 1me'juna o'ni po e'ak1* a(i se sa' ug(avnom s(a%u 'a je Njema&ka svim si(ama nastoja(a 'a 'o'je 'o ata kako bi %a'a(a o'(u&an u'a a& sve ve&oj p ev(asti :usije$, Aust o-9ga ska se ipak skanjiva(a je se isto to(iko boja(a 'a se u at ne up(ete :usija 7kao %astitni&a S bije8 ko(iko je Njema&ka p i%e(jkiva(a 'a se to 'ogo'i$ P em'a je u aust ouga skoj v(a'i bi(o minista a koji su %e(je(i 'a se po'u%me ka%nena ak&ija p otiv S bije* oni nisu o%bi(jno pomis(ja(i na si enje te ito ija na Ba(kanu$ Nap otiv* uga ski ministar Tisza i% i&ito je %a/tijevao 7%bog t a'i&iona(nog ma'ja skog st a/a o' opte e&ivanja p eve(ikim b ojem S(avena8 'a se ne anekti aju nikakvi s pski te ito iji$ Cak i ka' je u a%'ob(ju i%me'ju !"=?$ i !"!#$ go'ine Aust o9ga ska sniva(a at p otiv S bije* ona uop&e nije %na(a sto bi u&ini(a s tom %em(jom* ako je osvoji$ A S bija* p em'a je o&ito %e(je(a 'a se 'omogne Bosne* nije uop&e pomis(ja(a na to 'a bi ika' mog(a u atu pobije'iti Aust ouga sku Ca evinu$ Stoga je u tom ba(kanskom kontekstu bi(o jaki/ a%(oga %a nep ijate(jstvo* a(i nije bi(o 'ovo(jno a%(oga %a at$ Be% njema&kog p itiska* atentat u Sa ajevu vje ovatno ne bi bio i%a%vao ni o%bi(jniji ba(kanski at* a kamo(i at u koji &e biti uvu&ene sve svjetske ve(esi(e$ S bi su se juna&ki bo i(i$ Mnogi o' aust ouga ski/ vojnika koji su upu&eni u S biju po' koman'om vojnog namjesnika u Bosni gene a(a Potio eka bi(i su tako'je S bi* i% same Bosne i 0e &egovine te i% bivse Vojne 3 ajine u 0 vatskoj$ P avos(avni su se

bo i(i p otiv p avos(avni/2 bijase to kao neka' ka' su 0absbu gov&i atova(i p otiv Osman(ija$ A(i* me'ju aust ouga skim vojni&ima bi(o je i mnogo mus(imana i kato(ika* a me'ju ovima %a'njima bijase i m(a'i Po(u/ vat* Po(us(ovena& po imenu (osip Broz - pos(ije po%natiji po' na'imkom Tito$ 5o'ine !"!>$ aust ouga ska je vojska 'va puta potisnuta sa s pskog t(a* u% ve(ike gubitke na obje st ane$ S bija je i%' %a(a sve 'o kasnog (jeta !"!,$ go'ine$ Ta'a je novu o+an%ivu p otiv nje poveo njema&ki general von Mackensen* a u at je stupi(a i Buga ska* na st ani Aust o-9ga ske i Njema&ke$ S pska je vojska %apo&e(a svoje epsko pov(a&enje* u% ve(ike (ju'ske % tve* p eko p(anina na sjeve u A(banije 'o oba(a Ja' anskog mo a$ Oni koji su p e%ivje(i to pov(a&enje na k aju su se p i' u%i(i save%ni&kim vojnim snagama koje su se bo i(e u So(unu$ O'at(e su se p obi(i u jesen !"!-$ go'ine k o% Make'oniju i S biju* ponovo !$ novemb a osvoji(i Beog a' i p o'u%i(i nap e'ovati u Bosnu i Vojvo'inu$ 9 s pskoj vojs&i bi(o je mnogo 'ob ovo(ja&a i% Bosne i ' ugi/ s(avenski/ %ema(ja u Aust o-9ga skoj$ .na se 'a je oko ,=== Bosana&a bi(o u 1P voj s pskoj 'ob ovo(ja&koj 'ivi%iji1* a 'a je u & nogo skoj vojs&i bi(o t i bata(jona 'ob ovo(ja&a i% 0e &egovine$? Stoga i nije neko &u'o sto su v(asti u Bosni* najp ije po' Potio ekom* a pos(ije po' njegovim nas(je'nikom baronom Sarkoticem* p e'u%e(e neke ost e mje e p otiv s pski/ na&iona(ista* po(iti&ki/ aktivista i ' ugi/ poten&ija(ni/ simpati%e a s pske stva i$ S bi i% isto&ne Bosne p ese(jeni su si(om u %apa'nu i% st a/a o' petoko(onasa* a otp i(ike ,=== s pski/ po o'i&a p otje ano je p eko g ani&e u S biju i C nu 5o u$< Mnogo je (ju'i po/apseno i inte ni ano) bu'u&i omanopisa& Ivo An' i&* e&imo* koji se v atio u Bosnu &im je &uo 'a je i%v sen atentat* u/apsen je @"$ ju(a i %atvo en e'om u neko(iko %atvo a u 6a(ma&iji i S(oveniji$ 7Na k aju je bio u nekoj v sti inte nog eg%i(a u se(u ne'a(eko o' svoga %avi&ajnog g a'a T avnika* sve 'o op&e amnestije %a takve s(u&ajeve !"!<$ go'ine$8- Najmanje ##==* a mo%'a &ak i ,,== osumnji&eni/ bosanski/ g a'jana* ug(avnom S ba* bi(o je u sabi nim (ogo ima u Bosni i Ma'ja skoj) smat a se 'a i/ je neg'je i%me'ju <== i @@== pom (o u njima$ P imijenjene su v (o ost e mje e p otiv &(anova 1M(a'e Bosne1 i s(i&ni/ ' ustava 'jaka i stu'enata2 !"!,$ go'ine !>@ takve osobe i%ve'ene su p e' su'$ A na najpo%natijem o' ti/ p o&esa* na su'enju (ju'ima i% pok eta 1Na o'ne o'b ane1 o' %anom u Banjoj Lu&i !"!?$ go'ine* optu%eno je !,? osoba* o' koji/ i/ je sesnaest osu'jeno na sm t* a osam'eset sest na obiju$" 3ao sto se mog(o i o&ekivati* takve su mje e p ipomog(e v (o ma(o Aust o9ga skoj u atu* a(i v (o mnogo s pskom iAi(i jugos(avenskom na&iona(isti&kom pok etu$ Vecina Bosanaca* ma kakve bi(e nji/ove st epnje* osta(a je (oja(na aust ouga skoj ' %avi$ Iako su neki mus(imani s(u%i(i kao 'ob ovo(j&i u s pskoj vojs&i* ve&ina i/ nije %e(je(a 'a im 'omovinu u svojoj po atnoj ekspan%iji p oguta S bija$ Nji/ovi su p va&i v (o a'o sk(apa(i takti&ke save%e s bosanskim S bima u pos(je'nji/ petnaestak go'ina p ije ata ne bi (i i%bo i(i neke posebne ustupke o' v(asti* a(i to je bi(o nesto sasvim ' ugo$!= Bosanski Hrvati su bi(i vise po'ije(jeni me'ju sobom o' a%avaju&i na taj na&in a%(ike u mis(jenju u samoj 0 vatskoj$ .anim(jivu ana(i%u stavova bosanski/ 0 vata na(a%imo u je'nom pismu vo'ite(ja kato(i&kog sjemenista u T avniku aust ijskom namjesniku$ On je u tom pismu ustv 'io 'a neki 0 vati %e(e 'a p ipa'nu S biji* a 'a su neki apso(utno p otiv toga$ Oni koji %e(e be%uvjetno uje'injenje sa S bijom 'o(a%e ma/om i% e'ova inte(igen&ije* a neki su o' nji/ &ak sp emni o' e&i se i svoga

kato(i&anstva2 1nji/ove ten'en&ije Dos(oba'janja o' :imaD po'u'a aju se s nji/ovim ten'en&ijama Dos(oba'janja o' Aust ijeD1$1 O' istaknuti/ po(iti&a a u samoj 0 vatskoj* o' koji/ su neki p istupi(i 1Jugos(avenskom o'bo u1 u eg%i(u* niko nije p e'vi'jao p eob a&anje na p avos(av(je kao &ijenu uje'injenja sa S bijom$ Oni su %e(je(i o&uvati poseban i'entitet 0 vatske u bu'u&oj jugos(avenskoj ' %avi i bi(i su nepovje (jivi p ema svim p(anovima o stva anju nekakve 1Ve(ike S bije1$ Nji/ovo se nepovje enje jos vise poja&a(o !"!,$ go'ine ka' je s pska v(a'a p i/vati(a spo a%um p ema kojem &e ve(iki 'ije(ovi 6a(ma&ije* Ist e i S(ovenije biti o'sje&eni i p epusteni Ita(iji %a nag a'u sto je stupi(a u at na st ani save%nika$ Takvi su pote%i samo potk ijepi(i a gumente oni/ po(iti&a a koji su jos 'je(ova(i u Aust o-9ga skoj i koji su se %a(aga(i %a p osi enu ve %iju sta og 1t ija(isti&kog1 jesenja2 %a uje'injeni jugos(avenski entitet kao avnop avnog pa tne a s Aust ijom i 9ga skom u sk(opu 0absbu ske Mona /ije$ Takav je bio stav i vo'e&eg p e'stavnika S(ovena&a u Aust ijskom pa (amentu* monsinjora Korosca$!@ Na 'an #=$ maja !"!<$ 3o ose& je s neko(iko svoji/ ko(ega i%'ao 'ek(a a&iju kojom je po%vao na uje'injenje 1sve %em(je u Mona /iji koje nastavaju S(oven&i* 0 vati i S bi1$ Ta 1(unska deklaracija1 sna%no je o'jeknu(a u Bosni i mnogi tamosnji s pski i / vatski po(iti&a i p ista(i su u% nju$ S bi su po%' avi(i i% i&ito uk(ju&ivanje S ba u taj p ije'(og 7sto bijase nap e'ak p ema svim p et/o'nim ve %ijama 1t ija(i%ma18* i 'akako 'a su to smat a(i ne&im sto je najb(i%e jugos(avenskoj ' %avi koja bi se mog(a ostva iti po' aust ouga skom kapom$ 9mje eni bosanski 0 vati bi(i su sk(oni takvu p(anu$ 3on%e vativni kato(i&i p e'vo'jeni nadbiskupom Stadlerom 'ava(i su p e'nost og ani&enoj ve %iji te iste %amis(i* p ema kojoj bi p e'vi'jeni entitet uk(ju&io i Bosnu* a(i bi imao %na&aj Ve(ike 0 vatske$ Me'jutim* mus(imani su bi(i jos vise po'ije(jeni me'ju sobom$ 3a' su 'voji&a vo'e&i/ mus(imanski/ po(iti&a a* Seri* 0rnautovic i Sa*vet<beg Basagic* posjeti(i &a a u avgustu !"!<* oni su umjesto toga %at a%i(i bosansku autonomiju u sk(opu 9ga ske$!# Ova %amisao* p e'o&ena kao i% a%itija* samosta(nija ve %ija statusa koji je 0 vatska ve& u%iva(a* bijase %ap avo ponovo o%iv(jeni sta i san o autonomiji kojim bija/u %aokup(jeni bosanski mus(imani jos u 'oba 0usein-kapetana* u t i'esetim go'inama !"$ sto(je&a$ Njena je g(avna p iv(a&nost bi(a u tome sto na taj na&in Bosnu ne bi p oguta(a ' %ava u kojoj g(avnu ije& vo'e 0 vati$ Mnogi su se mus(imani toga o%bi(jno p ibojava(i* iako je sam Sa+vet-beg Basagi& bio u svojim op&im na%o ima to(iko b(i%ak 0 vatima 'a je ma(o kasnije be% po( muke stao na po%i&ije 1Ve(ike 0 vatske1$!> Me'jutim* bi(o je mnogo mus(imana koji su &ak i autonomiju u sk(opu 9ga ske smat a(i ne'ostojnim komp omisom* pa bi a'ije us(i u %asebnu jugos(avensku ' %avu$ Me'ju njima je bio i eis-u(-u(ema Causevi&* koji je monsinjo u 3o os&u !"!<$ go'ine ekao 'a mu je 'o%(og 'i(o %ivjeti po' Tu &ima i Svabama$!, Aust ouga ske v(asti nisu se mog(e o'(u&iti ni %a je'an o' ti/ p ije'(oga i nisu nista p e'u%ima(e$ 3a' su i/* u p o(je&e !"!-$ go'ine* napokon po&e(i u%imati o%bi(jno* bi(o je ve& kasno$ 9 +eb ua u te iste go'ine i%bi(a je pobuna na aust ouga skoj atnoj +(oti u Boki koto skoj$ Svakog je 'ana biva(o sve vise 'e%e te a i sabote a i na pomo(u je bio tota(ni po a% u atu$ Namjesnik u Bosni ba on Sa koti& %apo&eo je ni% sastanaka i asp ava na kojima su p et esane sve po(iti&ke op&ije 'a se o&uva /absbu ska v(ast$ Najp ije je u ma tu p epo u&io &a u 'a Bosnu p ipoji 0 vatskoj* a on'a je u maju p e'(o%io i(i 'a se Bosna p ipoji 0 vatskoj i(i 'a joj se 'a'e autonomija kao corpus separatum po' uga skom k unom$ Napokon* ka' se potk aj maja asp av(ja(o o tim pitanjima na Ca evinskom vije&u* opet se v atio na p ije'(og 'a se Bosna uje'ini s 0 vatskom$!?

9 avgustu* ka' je Aust o-9ga ska i% 'ana u 'an 'o%iv(java(a po a%e u atu* monsinjo 3o ose& okupio je ponovo oko sebe po(iti&a e* koji su potpuno o'ba&i(i i'eju o v /ovnoj u(o%i Aust o-9ga ske i osnova(i 1Na o'no vije&e1 a'i 1uje'injenja jugos(avenskog na o'a u ne%avisnu ' %avu1$ 3ako je p opast ' %ave bi(a na vi'iku* &a je u septemb u pos(ao uga skog minist a g o+a Tis%u u .ag eb i Sa ajevo* u pos(je'njem ja(ovom pokusaju 'a nagovo i (oka(ne po(iti&a e 'a p i/vate novi ustavni status po' uga skom k unom$ O'govo i sto i/ je Tis%a 'obio u Sa ajevu 'aju %anim(jivu s(iku stavova vo'e&i/ bosanski/ po(iti&a a$ S bi i 0 vati 7p e'vo'jeni s pskim po(iti&a om Vojislavom Solom8 u u&i(i su mu %aje'ni&ki memo an'um* u kojem su i%javi(i 'a su oni svi skupa jedan narod i 'a %e(e osnovati jugos(avensku ' %avu u kojoj &e %ivjeti svi S bi* 0 vati i S(oven&i$ 5o ko su se po%a(i(i na atne mje e kao sto su gusenje (oka(ni/ v(asti* ekvi%i&ije i po(iti&ki p o&esi$ .a/tijeva(i su* i%me'ju osta(oga* amnestiju svi/ po(iti&ki/ %atvo enika i pov atak ustavne v(a'avine* te s(obo'ne i%bo e %a novi Sabo $ O' mus(imanski/ p vaka* 0rnautovic je jos bio %a autonomiju po' 9ga skom* a Basagic je p venstveno bio %a uje'injenje s 0 vatskom* a tek on'a %a autonomiju u sk(opu 9ga ske$ Me'jutim* 'ominantni je stav i% a%io &ovjek koji je ta'a bio sek eta ;rgovacke komore* a(i &e i%me'ju 'va ata postati vo'e&i bosanski po(iti&a 2 Me+med Spa+o$ I on se go ko po%a(io na postupanje s na o'om u Bosni i 0e &egovini %a v ijeme ata* napose na ekvi%i&iju %ive%ni/ nami ni&a i eg utovanje sta a&a i go(ob a'i/ m(a'i&a %a vojsku$ :ekao je 'a su atne nevo(je ub(a%i(e po'je(e i%me'ju mus(imana i osta(i/ vje ski/ %aje'ni&a$ 9p avo 'ob im 'ije(om i %bog toga* mnogi su mus(imani u Bosni i 0e &egovini bi(i sk(oni stva anju jugos(avenske ' %ave$!< 3 aj je usko o us(ije'io$ 9 oktob u je u .ag ebu o' %an sastanak 1Na o'nog vije&a1$ Bosanski i%as(ani&i koji su na njemu su'je(ova(i v ati(i su se u Sa ajevo i osnova(i svoje Na o'no vije&e %a Bosnu i 0e &egovinu$ Na 'an @"$ oktob a 0 vatski sabo s(u%beno je 'okinuo v(a'avinu 0absbu gova&a u 0 vatskoj i p enio v(ast na Na o'no vije&e* te uje'no p og(asio novu ne%avisnu ' %avu S(ovena&a* 0 vata i S ba$ P em'a se to p og(asenje o'nosi(o samo na bivse 'ije(ove Aust o-9ga ske* ono je o&ito najavi(o i nepos e'no stva anje jugos(avenske ' %ave$ 3ako se uje'injenje s 3 a(jevinom S bijom o&ekiva(o %a koji 'an* i kako je s pska vojska bi(a ve& na bosanskim g ani&ama* S bi su se o' svi/ na o'a u Bosni i 0e &egovini najvise osje&a(i kao pobje'ni&i$ Tako je ba on Sa koti& @"$ oktob a i%vijestio Be&2 1Cini se 'a je u Sa ajevu p etje ano vese(je S ba 'onek(e ast ije%ni(o 0 vate i mus(imane1$!-F Sut a'an su mu 'os(i u posjet vo'je Na o'nog vije&a Bosne i 0e &egovine$ I%nije(i su mu vise %a/tjeva* kao sto je* e&imo* 'a se p estane ekvi i ati stoka* a(i nisu* %a&u'o* %at a%i(i o' njega 'a im p e'a v(ast$ Tek mu je Minista stvo ata i% Be&a b %o javi(o te iste ve&e i 'a se sve vojne snage u Bosni i 0e &egovini stave na aspo(aganje Na o'nom vije&u$ Na 'an !$ novemb a Sa koti& je po%vao vojne koman'ante i p vake Na o'nog vije&a sebi i saopstio im 'a po'nosi ostavku$ Je'an je o' p isutni/ po(iti&a a* / vatski vo'ja u Bosni (osip Sunaric* %at a%io o' njega 'a os(obo'i sve po(iti&ke %atvo enike$ Sa koti& mu je je'nostavno o'govo io2 1Sa' ste vi na v(asti1$ Nakon 'va 'ana osnovana je 1P va na o'na v(a'a Bosne i 0e &egovine1$!" P va pos(je'i&a p opasti Aust o-9ga ske bija/u i%bijanje opste ana /ije i se(ja&ki/ pobuna$ Najgo e je bi(o u sjeve noj 0 vatskoj g'je su op(ja&kani mnogi ve(eposje'i i pok a'ena stoka$ 3a' se to po&e(o 'oga'jati i u Bosni* naj&es&e su % tve takvi/ p(ja&ki bi(i mus(imani* je je ve&i 'io ve(eposje'a bio u nji/ovim ukama$ A(i* bi(o je u tome i s pskoga t ijum+a(i%ma na' mus(imanima kao takvima* pogotovo nakon 'o(aska s pski/ i & nogo ski/ vojnika na po&etku novemb a$

9 ma tu !"!"$ eis-u(-u(ema 'zemaludin )ausevic i%javio je je'nom + an&uskom novina u 'a je pobijeno !=== mus(imana* 'a je <? %ena spa(jeno i 'a je @<= se(a po/a ano u% pomo&* pasivnu i(i aktivnu* s pski/ je'ini&a$ 3a' je novina objavio tu njegovu i%javu u (istu &e ;emps* nova v(a'a u Beog a'u i%v si(a je p itisak na eis-u(u(emu 'a je 'emanti a$@= Me'jutim* ta %vje stva tesko 'a mogu pos(u%iti kao nekakav 'oka% %a vjekovnu etni&ko- e(igio%nu m %nju i%me'ju bosanski/ S ba i mus(imana$ 6o nji/ je 'os(o u ekst emnim i i%van e'nim oko(nostima* na samom k aju ata u kojem su (ju'i t pje(i o' si(ne osku'i&e i neimastine$ 7Tesko je i% a&unati ko(iko je u svemu osoba u Bosni i 0e &egovini i%gubi(o %ivote u atnim ak&ijama i o' ti+usa2 u a%'ob(ju i%me'ju !"!=$ i !"@!$ go'ine 'emog a+ski gubi&i i%nose vise o' #==$=== (ju'i* gotovo je'nu sestinu ukupnog na o'a* a(i su u taj b oj uk(ju&eni i oni mus(imani koji su se ise(i(i u Tu sku u ' ugom va(u emig a&ije pos(ije !"!-$ go'ine$8@! .a sve v ijeme ata mus(imani su se u Bosni i 0e &egovini smat a(i (oja(nim po'ani&ima v(a'e koja je vo'i(a at p otiv S bije$ Mus(imani su isto tako s(u%i(i 7%aje'no s 0 vatima* pa i nekim S bima8 u Schutzkorpsu* (oka(nim o'b ambenim je'ini&ama koje su p ovo'i(e v(a'inu p otivs psku po(itiku u isto&noj Bosni* g'jeka' i b uta(nim meto'ama$@@ :a%um(jivo je 'a je me'ju (oka(nim S bima bi(o i ogo &eni/ poje'ina&a$ I* jama&no je postoja(a nekakva vjekovna m %nja na mus(imane me'ju vojni&ima koji su 'os(i i% S bije* i koji su bi(i %a'ojeni mis(ju 'a mus(imani kao takvi p e'stav(jaju gotovo mitske simbo(e nep ijate(jstva p ema S biji$ A(i to nije v ije'i(o %a bosanske se(jake S be koji su &et 'eset i vise go'ina %ivje(i u mi u sa svojim susje'ima mus(imanima$ Ipak* bi(o je jasno 'a je bosanskim mus(imanima pot ebna sna%na po(iti&ka o gani%a&ija koja &e stititi nji/ove inte ese$ 9 tim p vim mjese&ima nove ' %ave nasta(o je neko(iko po(iti&ki/ g upa&ija2 u 'e&emb u 1 Muslimanska organizacija1 i st anka 1(ugoslavenska muslimanska demokratija 1* a na po&etku !"!"$ 1Muslimanski savez1$@# A(i* g(avna st anka* koja je usko o stek(a tako e&i monopo( na mus(imansku potpo u* bijase 1(ugoslavenska muslimanska organizacija 1 osnovana u Sa ajevu u +eb ua u !"!"$ 9 njenu je vo'stvu bio i Me+med Spa+o* koji se usko o up(eo u asp ave o teme(jnim na&e(ima nove jugos(avenske ' %ave$ Je'na st uja u toj st an&i* koju je p e'vo'io p e'sje'nik st anke 5bra+im Maglajlic* bijase sk(ona je'instvenoj i &ent a(i%ovanoj Jugos(aviji %a kakvu se %a(agao s pski po(iti&ki p vak Nikola /asic$ Mnogi su o' ti/ mus(imana bi(i inte(ektua(ei koji su i%g a'i(i svoje na%o e u mus(imanskom ku(tu nom ' ustvu 1'ajret1$ O' !"="$ go'ine 1'ajret1 je bio i% a%ito p os pski aspo(o%eno ' ustvo 7to(iko i% a%ito 'a su ga v(asti %ab ani(e %a v ijeme ata8* koje je ' %a(o 'a se mus(imani t ebaju i'enti+ikovati sa S bima ako se %e(e os(obo'iti Aust o-9ga ske$@> Me'jutim* taj je stav sve vise gubio p istase %bog nasi(ja koje su s pski se(ja&i i s pski vojni&i p ovo'i(i na' mus(imanima u p vim po atnim mjese&ima$ 6a su bosanski mus(imani %na(i %a (i&no mis(jenje minist a u s pskoj v(a'i Stojana /rotica* koji je !"!<$ go'ine p e'(agao 'a se p ob(em bosanski/ mus(imana 1 ijesi1 p og amom p isi(nog pok stavanja i poko(ja* te bi se simpatije %a&ije(o bi(e jos b %e istopi(e$@, Spa/ino mis(jenje* koje je na k aju p evagnu(o u 1Jugos(avenskoj mus(imanskoj o gani%a&iji1* bijase 'a Bosna t eba nastojati 'a o&uva svoj i'entitet kao autonomna je'ini&a u takvoj jugos(avenskoj ' %avi$ Op&enito u%evsi* takvim je mis(jenjem stao na st anu 0 vatske u 'ugogo'isnjoj bo bi i%me'ju s pskog &ent a(i%ma i / vatskog egiona(i%ma koja &e 'omini ati po(itikom i%me'ju 'va ata$

Svakako je na taj na&in Spa/o bio b(i%i staja(istu bosanski/ 0 vata* &iji je vo'ja* Josip Suna i&* %estoko k itikovao unita iste u Beog a'u i %au%imao se %a kon+e'e a(nu Jugos(aviju$ 5(avna bosanska s pska st anka* :a'ika(ni 'emok ati* bi(a je sk(ona &ent a(i%ovanoj jugos(avenskoj ' %avi i osta(a je vje na svome po ijek(u* pok etu M(a'e Bosne* %a/tijevaju&i ko jenite ' ustvene e+o me$ Postoja(a je jos je'na* %natno a'ika(nija pans pska o gani%a&ija koja je i%'ava(a (ist Srpska zora i %a/tijeva(a 'a se Bosna potpuno uk(opi u S biju$@? 3a' su u novemb u !"@=$ o' %ani u &ije(oj Jugos(aviji i%bo i %a ustavotvo nu skupstinu koja &e o'(u&iti o bu'u&oj st uktu i jugos(avenske ' %ave* Spa/ina st anka osvoji(a je gotovo sve mus(imanske g(asove u Bosni i 0e &egovini i na taj na&in stek(a p avo na @> %astupni&ka mjesta u skupstini$@< Bu'u&i 'a su g(asovi ti/ pos(anika* %aje'no s g(asovima sesto i&e mus(imana i%ab ani/ u Make'oniji* mog(i (ako 'onijeti p eevagu u skupstini* osta(i jugos(avenski po(iti&a i nastoja(i su i/ p e'obiti %a sebe$ Spa/i je najvise bi(o sta(o 'o toga 'a ub(a%i u'a a& ag a ni/ e+o mi %a'an mus(imanskim %em(joposje'ni&ima$ 5o'ine !"!"$ jugoslavenska je vlada ukinula kmetstvo i 'onije(a %akon p ema kojem kmetovske porodica stjecu pravo vlasnistva nad zemljom koju ob a'juju$ Spa/o se svim si(ama bo io 'a %em(joposje'ni&i 'obiju nov&anu na'okna'u o' ' %ave %a svoju %em(ju$ Na k aju je ' %ava %aista isp(ati(a na mi(ijune 'ina a* a(i je op&enito visina na'okna'e bi(a ispo' t %isne v ije'nosti %em(je$ Ta je e+o ma pogo'i(a otp i(ike >=== mus(imanski/ %em(joposje'ni&ki/ po o'i&a* o' koji/ su neke pa(e na p osja&ki stap$@- .bog te nji/ove 'je(atnosti Spa/u i njegovu st anku p og(asi(i su nji/ovi k iti&a i p e'stavni&ima sta e +eu'a(ne k(ase* iako su %ap avo samo sesto i&a o' <kan'i'ata na i%bo nim (istama st anke !"@=$ go'ine bi(i %em(joposje'ni&i* a pe'eset 'voji&a bi(i su o'vjetni&i* u&ite(ji i ' ugi sko(ovani (ju'i$@" 3ako bi(o 'a bi(o* %em(joposje'ni&i su bi(i tek ne%natan 'io mus(imanskog na o'a* a ve(ika ve&ina bija/u se(ja&i s nesto ma(o %em(je$ 6 uga stva %a koju se Spa/o %au%imao u 9stavotvo noj skupstini bijase 'a se o&uva egiona(no-a'minist ativni i'entitet Bosne i 0e &egovine$ 9 tome je 'onek(e uspio* iako je pa a'oksa(no sto je %au%v at mo ao po' %ati posve &ent a(isti&ki ustav koji su p e'(aga(i s pski po(iti&a i$ 7Taj je ustav po%nat po' imenom 1 Vidovdanski ustav1 %ato stoje i%g(asan !"@!$ na Vi'ov'an* 'ak(e na go'isnji&u bitke na 3osovu* @-$ juna$8 Me'jutim* a(te native gotovo 'a nije ni bi(o %ato sto je vo'ja g(avne / vatske st anke g(upo povukao sve svoje pos(anike i% skupstine$ I stoga* ka' je &ije(i jugos(avenski te ito ij i%nova po'ije(jen na ## 1ob(asti1* g ani&e 0 vatske nesta(e su sa ka te* a(i su g ani&e Bosne i 0e &egovine o&uvane - %ap avo je sest bosanski/ ob(asti ta&no o'gova a(o sest Kreise 7i(i ok uga8 u Aust o-9ga skoj* koji su se opet ba%i a(i na san'%a&ima i% pos(je'njeg a%'ob(ja osman(ijske v(a'avine$#= 7a+valjujuci Spa+inim nastojanjima Bosna i Hercegovina bijase jedini konstitutivni element (ugoslavije koji je na taj nacin ocuvao svoj identitet% .bog ti/ po(iti&ki/ maneva a koji su se nastavi(i 'o k aja 'va'eseti/ go'ina* 'ok je sve vise as(a napetost i%me'ju .ag eba i Beog a'a* mo%'a je nesto (akse s/vatiti %asto su se neki istaknuti mus(imani javno i%jasnjava(i kao 1Hrvati muslimanske vjeroispovijesti1 i(i kao 1Srbi muslimanske vjeroispovijesti 1$ Vi'je(i smo ve& kako su se neki o' nji/ tako i%jasnjava(i jos p ije ata* i% osje&aja ku(tu ne i'enti+ika&ije -pogotovo takvi pis&i kao stoje Sa+vet-beg Basagi& koji je u astao u / vatsku knji%evnu ku(tu u$ A(i g(avna je osnova svi/ takvi/ i%jasnjavanja bi(a po(iti&ka$ Bas kao sto je u p vom 'eset(je&u @=$ sto(je&a postoja(a sk(onost 'a se stane na st anu S ba kao p i o'ni/ save%nika u bo bi p otiv Be&a* tako je i sa' postoja(a sk(onost 'a se stane na st anu 0 vata kao p i o'ni/ save%nika u bo bi

p otiv Beog a'a$ 9 Jugos(avenskoj skupsini !"@>$ go'ine svi mus(imanski pos(ani&i i% Bosne i%jasnjava(i su se kao 0 vati* osim samog Spa/e* koji je i 'a(je govo io 'a je Jugos(aven$#! Me'jutim* o' 'va Spa/ina b ata* je'an se i%jasnjavao kao 0 vat a ' ugi kao S bin$ 9 uvo'niku (ista Jugos(avenske mus(imanske o gani%a&ije i% !"@=$ go'ine otvo eno se savjetova(o mus(imanima 'a se i%jasnjavaju kao p ipa'ni&i onog na o'a koji im nu'i najbo(je i%g(e'e %a 1ekonomski a%voj1$#@ Sama %amisao 'a se 1na&iona(ni i'entitet1 bi a na teme(ju supa ni&ki/ ekonomski/ po(itika bijase o&ig(e'no pov sna* 'a ne ka%emo apsu 'na$ .ap avo su mus(imani ima(i manje a%(oga 'a se i%jasnjavaju kao 0 vati i(i S bi u Bosni i 0e &egovini* nego sto su* e&imo* ima(i make'onski mus(imani 'a se i%jasnjavaju kao Make'on&i i(i mus(imani u S biji kao S bi$ 3ao sto smo ve& vi'je(i* je'ina p ava osnova %a bosanske p avos(av&e i(i kato(ike 'a se smat aju S bima i(i 0 vatima bijase nji/ov vje ski i'entitet* a up avo je to* na avno* bi(o ono po &emu su se bosanski mus(imani a%(ikova(i o' nji/$ Pov sna i ma/om takti&ka i'enti+ika&ija mus(imana sa S bima i(i 0 vatima u ovom a%'ob(ju poka%uje 'a je jos postoja(o teo etsko skanjivanje 'a se ije& 1mus(iman1 upot eb(java kao ku(tu no-/isto ijska o%naka istog anga* a(i su u p akti&nom smis(u mus(imani ve& 'je(ova(i kao %aje'ni&a na avnop avnoj osnovi s osta(ima* %aje'ni&a koja je b ani(a svoj i'entitet* i to uistinu 'je(otvo nije nego ikoja ' uga g upa&ija u bosanskoj po(iti&i$ 6ok je na%iv 1mus(iman1 na taj na&in 'obivao po(iti&ko %na&enje* st ogo e(igio%na osnova toga na%iva postupno je s(abi(a po' svjetovnim utje&ajima @=$ sto(je&a$ 9 Bosni se nika' nisu 1+ana-ti&ki1 p i' %ava(i is(amski/ ob e'a i obi&aja* iako su neki putni&i namje ni&i opisiva(i pokatka' takve s(u&ajeve$ Bi(o je 'o'use neki/ %a' ti/ o to'oksni/ mus(imanski/ svestenika* a(i se stanovnistvo op&enito nije st ogo p i' %ava(o vje ski/ p opisa$ Tako je* na p imje * 0rt+ur Cvans %apisao !-<,$ go'ine2 1Sto 'a ka%emo o %ab ani P o okovoj 'a se s(ikaju %iva bi&a4 .ap avo se u Bosni te %ab ane p i' %avaju isto to(iko ko(iko i %ab ane 'a se pije vino$1## O' !-<-$ go'ine po(ako je tekao p o&es seku(a i%a&ije$ Sve ve&i b oj mus(imana sti&ao je %apa'nja&ku ob a%ovanje u ' %avnim sko(ama* a neki su o' nji/ o'(a%i(i stu'i ati me'i&inu i(i te/niku u Be& i(i Bu'impestu$ 3ako su se ma(o-poma(o gubi(e p e'nosti ekonomske mo&i %em(joposje'nistva* go nji s(ojevi mus(imanskog ' ustva p i o'no su se po&e(i ok etati st ukama %a koje je bi(a pot ebna %apa'nja&ka naob a%ba$ Je'an je posmat a& !"@=$ go'ine bio i%nena'jen ve(ikim b ojem mus(imana koji stu'i aju na sveu&i(istima i visokim sko(ama$#> 6ot(e su obi&ne* nesko(ovane mus(imanke poti&a(i 'a se %apos(e u sa ajevskim tvo ni&ama kao a'ni&e - sto je bi(o ne%amis(ivo u st ogim mus(imanskim s e'inama u to 'oba$ Sve ove ten'en&ije svojski je po'upi ao eis-u(-u(ema Causevi&* koji je sam stu'i ao u Istambu(u* p o&itao 'je(a ve(iki/ mus(imanski/ mo'e nista i e+o mato a a( A+ganija i Ab'u/a te upo%nao Atatu kovu Tu sku$ 5o'ine !"@<$ i%a%vao je sab(a%an me'ju kon%e vativnim bosanskim mus(imanskim svestenstvom* najp ije time sto je ustv 'io 'a bi se vaku+ska %em(ja u g a'skim s e'istima na kojima se na(a%e g ob(ja mog(a bo(je isko istiti tako 'a se na njoj sag a'e sko(e* a %atim inte vjuom objav(jenim u novinama* u kojem se usp otivio obi&aju 'a %ene nose +e e'%e$ 1Vise vo(im vi'jeti mus(imansku 'jevojku be% +e e'%e koja posteno %a a'uje %a %ivot* nego 'jevojku koja ob'an /o'a po u(i&ama s +e e'%om na (i&u a ve&e p ovo'i u ka+ani$1#, Tv 'io je 'a nosenje +e e'%e nije vje ska 'u%nost nego tek obi&aj* a p epo u&io je i 'a muska &i* umjesto +esa* nose obi&an sesi < la Atatu k$ 7Nosenje +esa bio je nametnuo su(tan !-@-$ go'ine kao mje u mo'e ni%i anja po u%o u na .apa' i vje ni&i su se tomu ta'a %estoko o'upi a(i kao simbo(u nevje nika* a(i nakon "" go'ina niko vise nije bio toga svjestan$8#? Ove Causevi&eve i%jave i%a%va(e su bu u nego'ovanja - ' %a(i su se govo i p otiv njega i pisa(i pam+(eti* a Is(amsko vije&e u Sa ajevu

objavi(o je svoj s(u%beni stav u kojem je osu'i(o njegove pog(e'e$ Causevi& je me'ju mus(imanskim svestenstvom bio u manjini* a p o&es mo'e ni%a&ije po u%o u na .apa' mo ao je jos 'ugo te&i p ije nego sto je 'op o 'o obi&ni/ bosanski/ mus(imana na se(u$ A(i u v ijeme ka' je ve& je'na mus(imanska p ima'ona* Ba+rija Nuri Hadzic* pjeva(a u beog a'skoj ope i* bi(o je jasno 'a su na pomo(u ve(ike ' ustvene p omjene koje nisu mog(e %austaviti nikakve osu'e mus(imanskog sve&enstva$#< Putniku namje niku i%me'ju 'va ata mog(o se u&initi 'a i%me'ju mus(imana i k s&ana u Bosni ima vise a%(ika nego p ije* i% je'nostavnog a%(oga sto su k s&ani mnogo anije o'ba&i(i svoj 1isto&nja&ki1 na&in o'ijevanja$ Tako je jos !"=#$ je'an posmat a& %apisao2 1StBana& v (o tesko mo%e a%(ikovati k s&ane o' Tu aka u Bosni* je i je'ni i ' ugi nose tu bane* i%ve%ene p s(uke* si oke* otvo ene kapute* v e&aste /(a&e skup(jene ispo' ko(jena i opanke s u%vijenim v /ovima1$#- Sa' ka' su se kato(i&i i mus(imani i%jasni(i kao 0 vati i S bi* o' ek(i su se - ba em u g a'ovima svoje sta e bosnja&ke o'je&e$ Novina Jo/n 5ibbons p ibi(je%io je !"#=$ go'ine 'a se mus(imani i%'vajaju na sa ajevskim u(i&ama svojom t a'i&iona(nom nosnjom$ 1Meni je ipak bi(o naj&u'nije o' svega*1 na'o'ao je* 1kako se oni svi skupa tako sav seno s(a%u je'ni s ' ugima$1#" T i go'ine p ije toga s(i&no je mis(jenje i%nio i je'an ame i&ki auto 2 1Ov'je &ovjek mo%e vi'jeti bosanskog se(jaka p avos(avne vje e kako uba&uje mi(o'a u sa(i&u s(ijepog mus(imana koji &u&i i svi a na gus(e p e' u(a%om u '%amiju$ 5(e'aju&i one mi ne ma(e p o'avaoni&e u kojima se pos(ovno ' u%e k s&ani* mus(imani i .i'ovi* a svaki o' nji/ pos(ije o'(a%i svojim putem u kate' a(u* '%amiju i(i sinagogu* upitao sam se nije (i to(e an&ija ipak je'na o' najve&i/ (ju'ski/ v (ina$1>= >lavna je prijetnja toleranciji dolazila kao i mnogo puta u bosanskoj +istorije izvana% 9 'va'esetim je go'inama sve vise as(a ne a% ijesena po(iti&ka napetost i%me'ju unita ista i nji/ovi/ p otivnika$ Me/me' Spa/o bio je &(an neko(iki/ nestabi(ni/ v(a'a koje su nasta(e ti/ go'ina$ Cesto je su a'jivao sa s(ovenskim vo'jom monsinjo om 3o os&em kao neka t e&a si(a koja je pos e'ova(a i%me'ju anti&ent a(ista 0 vata i &ent a(ista S ba$ Nji/ su 'voji&a p ipomog(a 'a se !"@>$ go'ine s usi v(a'a ba/atog Niko(e Pasi&a$ Oboji&a su u +eb ua u !"@-$ go'ine uk(ju&ena kao minist i u jos je'nu v(a'u kojoj su na &e(u staja(i S bi$ Ta'a je ve& atmos+e a u jugos(avenskoj po(iti&i bi(a k ajnje %aost ena$ , martu !$@#% suspen'i an je i% Skupstine / vatski vo'ja Stjepan .adic %ato sto je minist u so&ija(ne %astite 'oba&io2 1Vi ste tu%ibaba s tom svojom tikvom o' g(aveB Vi ste igno antB Vi ste (opov u minista skoj +ote(jiB1>! T i mjese&a kasnije* je'an & nogo ski pos(anik* o%(oje'jen upa'i&ama %a svoga govo a* i%va'io je pisto(j i ust ije(io neko(iko %astupnika* me'ju njima i :a'i&a$ 3 a(j A(eksan'a pokusao je u p vi ma/ ijesiti k i%u i osnovati novu v(a'u na &e(u s 3o os&em$ A(i je on'a* u januaru !$@$* k a(j p e'u%eo ' asti&niju ak&iju* suspen'ovao ustav i uspostavio ku'ikamo &ent a(i%ovaniji po(iti&ki po e'ak o' svega sto su s pski po(iti&a i 'o ta'a uop&e pokusa(i p ovesti u 'je(o$ P va simbo(i&na p omjena bijase obznana 'a &e se ' %ava ubu'u&e %vati 1Jugos(avija1 - ime koje je %vu&a(o mnogo je'instvenije nego 13 a(jevina S ba* 0 vata i S(ovena&a1$ A(eksan'a je %e(io i%b isati sa ka te sta e egiona(ne i'entitete* pa je i%v sio sasvim novu po'je(u jugos(avenskog te ito ija na devet banovina 7upot eba ovoga sta og / vatskog na%iva bijase gotovo je'ina m vi&a 'oba&ena pov ije'jenom / vatskom ponosu8* a svaka je o' ti/ banovina p esije&a(a sta e g ani&e konstitutivni/ e(emenata jugos(avenske ' %ave$ Banovine su ma/om p o%vane po imenima ijeka$

Bosna je razdijeljena na cetiri banovine 2 V basku* u koju je uk(ju&en i 'io 0 vatske* 6 insku* u koju je uk(ju&en i ve(ik 'io S bije* .etsku* koja se sastoja(a ug(avnom o' C ne 5o e* i P imo sku* koja je obu/vati(a i 'io 'a(matinske oba(e$ /rvi put za vise od cetiri stotine godina Bosna nije vise bila jedinstvena cjelina% 1Banovi1 su bi(i namjesni&i koje je imenovao k a(j* a oni su opet imenova(i svoje povje enike umjesto i%ab ani/ (oka(ni/ ' %avni/ s(u%benika$ S pski svestenik i% Bosne Simo Begovi&* ug(e'an g a'janin koga je aust ouga ski su' u Banjoj Lu&i* u po(iti&kom p o&esu o' %anom !"!?$ go'ine* bio osu'io na sm t* poveo je i%as(anstvo se(jaka i% Pa(a u banovu e%i'en&iju u Sa ajevu 'a se potu%i na sve te p omjene$ On je %at a%io o' bana >=== 'ina a$ 1Sto &e ti >=== 'ina a41 upitao ga je ban$ 10tio bi/ kupiti ka tu %a Be&*1 o'govo io mu je Begovi&* 1'a o'em na g ob ; anje Josipa pa 'a mu ka%em2 DE* moj ; an&* 'a sam samo %nao u kakvoj &e se kasi na&i Bosna nakon tvoje sm ti* ne bi/ bio ni p stom m 'nuo 'a te sv gnemoD$1>@ Ako se tako osje&ao je'an s pski p avos(avni svestenik* mo%emo samo %amis(iti kako su se osje&a(i obi&ni 0 vati* koji su smat a(i 'a ta nova unita isti&ka Jugos(avija u stva i nije nista ' ugo 'o ostva enje s bijanski/ snova$ Niko nije bio %a'ovo(jan tim p omjenama* pa &ak ni s pski po(iti&a i* koji su bi(i a%o&a ani kako su im k a(jevskim pu&em potk esana k i(a$ Bosanski muslimani bi(i su 'uboko nes etni* je su u svakoj o' &eti i banovine u kojima su %ivje(i bi(i u manjini* a mus(imanskim ' %avnim s(u%beni&ima 'o'ije(jeni su najni%i po(o%aji u minista stvima i na'(estvima nove k a(jevske v(asti$ Ipak* 0 vati su bi(i najnes etniji$ Naj a'ika(niji / vatski po(iti&a 0nte /avelic emig i ao je i po&eo* u% Musso(inijevu potpo u* o gani%ovati ustaski pok et koji &e se bo iti %a ne%avisnost 0 vatske$># Vo'ja g(avne / vatske st anke Vladko Macek 7nas(je'nik ubijenog Stjepana :a'i&a8 i%'ao je u novemb u !"#@$ 1 e%o(u&iju1 u kojoj je %at a%io pov atak 'emok a&ije i okon&anje s pske /egemonije$ Nakon toga su s(i&ne i%jave 'a(i 3o ose& u S(oveniji i Spa/o u Bosni* pa su sva t oji&a bi(i u/apseni$ S(ovenski i mus(imanski vo'ja usko o su pusteni* a(i je Ma&ek osu'jen na t i go'ine %atvo a$>> Je'na o' manje va%ni/ unita isti&ki/ mje a 'oneseni/ u tom a%'ob(ju k a(jeve (i&ne v(a'avine bijase i eo gani%a&ija mus(imanske vje ske %aje'ni&e u Jugos(aviji$ 6o ta'a su postoja(e 'vije o'vojene o gani%a&ije* je'na %a Bosnu i 0e &egovinu a ' uga %a Make'oniju i 3osovo 7kojoj je sje'iste bi(o u Skopju8$ Kraljevskim dekretom !"#=$ go'ine svi jugos(avenski mus(imani po'v gnuti su je'nom eis-u(-u(emi i je'nom is(amskom vije&u* a sje'iste je eis-u(-u(eme p emjesteno u Beog a'$ Causevi& je bio p otiv toga pa je po'nio ostavku* a novi eisu(-u(ema %a &ije(u Jugos(aviju postao je Ib a/im bivsi p os pski p e'sje'nik Jugos(avenske mus(imanske o gani%a&ije$>, Me'ju osta(im i%mjenama nasta(im u to v ijeme uve'en je %apa'nja&ki nastavni p(an u me' esama 7mus(immanska sjemenista8$ Bio je to 'io op&e po(itike stan'a 'i%ovanja Sko(ski/ nastavni/ p og ama u &ije(oj %em(ji$>? 5o'ine !"#=$ k a(j je 'obio si a %akonska ov(astenja 'a na'%i e a' mus(imanske vje ske %aje'ni&e$ Me'jutim* nakon sm ti k a(ja A(eksan' a 'oneseni su novi %akoni i o' e'jena je 'emok atskija p o&e'u a* p ema kojoj su vije&a (oka(ni/ vaku+ski/ komisija p e'(aga(a t i kan'i'ata %a eisa-u(-u(emu* o' koji/ je k a(j i%abi ao je'noga %a tu +unk&iju$>< Nakon ubistva kralja 0leksandra !$"E% go'ine 'os(o je 'o b(agog popustanja sistema k a(jevske autok a&ije$ Novi egent* knez /avle 7koji je %astupao je'anaestogo'isnjeg p esto(onas(je'nika /etra8* pustio je Ma&eka i% %atvo a* aspisao !"#,$ go'ine nove i%bo e i povje io

m(a'om s pskom po(iti&a u Milanu Stojadinovicu 'a sastavi komp omisnu v(a'u$ Stoja'inovi& je o' po%nati/ po(iti&a a uk(ju&io u v(a'u je'ino 3o os&a i Spa/u$ 9% nji/ovu pomo&* kako se pos(ije p isje&ao* v(a'a je bi(a 1jaka u na o'u* a(i s(aba u skupstini12 3o os&eva je st anka bi(a bojkotova(a i%bo e* a Spa/ina DJugos(avenska mus(imanska o gani%a&ijaO bi(a je na opo%i&ionoj i%bo noj (isti koju je p e'vo'io Ma&ek 7i koja je (ose p os(a p ema i%bo nom sistemu sto je osigu avao ne a%mje no ve(ik b oj %astupni&ki/ mjesta pobje'ni&koj 1(isti18$>1 Pos(ije je* te iste go'ine* Stoja'inovi& osnovao novu v(a'inu st anku* 1Jugos(avensku a'ika(nu %aje'ni&u1* uje'inivsi svoju st anku 7S pske a'ika(e8 sa st ankama 3o os&a i Spa/e$ Me'jutim* u p o(je&e se 5(avni o'bo :a'ika(ne st anke usp otivio tom spo a%umu i javno se sup otstavio v(a'i$ Tako se Stoja'inovi& nasao u neobi&nom po(o%aju 'a v(a'a Jugos(avijom be% po' ske g(avni/ / vatski/ i s pski/ st anaka* samo u% potpo u S(ovena&a* bosanski/ mus(imana i svoji/ v(astiti/ p eosta(i/ p istasa$ Stoja'inovi&eve su se v(a'e o' %a(e &eti i go'ine$ On je %a to v ijeme postigao stanovite uspje/e u 'emok ati%a&iji* 'opustio 'a se p egova a s Ma&ekom o eventua(nom uvo'jenju +e'e a(nog u e'jenja u Jugos(aviji i vo'io pomi (jivu vanjsku po(itiku koja je te%i(a %a pove&avanjem obne a%mjene i %e(je(a p ijate(jske o'nose s Ita(ijom i Njema&kom$ Najve&a usi(a&ka snaga u jugos(avenskoj po(iti&i ti/ go'ina bijase srpski nacionalizam2 S bi su* podjarivani /ravoslavnom crkvom * %estokim 'emonst a&ijama uspje(i sp ije&iti sk(apanje 1konko 'ata1 i%me'ju Jugos(avije i Vatikana !"#<$ go'ine$ Na 'an #$ +eb ua a !"#"$ je'an o' Stoja'inovi&evi/ s pski/ minista a u v(a'i o' %ao je u Skupstini govo u kojem je istakao supe io nost S ba na' 0 vatima i S(oven&ima i%javivsi2 1/olitika ovog doma i ove vlade bit ce uvijek srpska 1$ Me/me' Spa/o %at a%io je o' Stoja'inovi&a 'a 'emanti a tu i%javu* a(i je Stoja'inovi& sutio$ Te je ve&e i 3o ose& o gani%ovao 'ogovo peto i&e minista a 'a u %nak p otesta po'nesu ostavke* me'u njima i Spa/o* s pski minista 'ragisa )vetkovic i 'za*er Kulenovic* koji je bio Spa/in %amjenik u Jugos(avenskoj mus(imanskoj o gani%a&iji$ Ta je ak&ija omogu&i(a kne%u Pav(u 'a smijeni Stoja'inovi&a i imenuje na njegovo mjesto 'ragisu )vetkovica $>" Posto je 0it(e osvojio Ce/os(ova&ku* a njegov pok(onik Ante Pave(i& u Ita(iji sve otvo enije %a/tijevao koma'anje Jugos(avije* bi(o je jasno 'a se vise ne mo%e o'ga'jati jesavanje na&iona(nog pitanja na +e'e a(ni na&in koji bi %a'ovo(jio 0 vate$ 9 ap i(u su %apo&e(i p egovo i i%me'ju Cvetkovi&a i Ma&eka* kojima je &i(j bio 'a se ponovo stvo i na&iona(ni te ito ij 0 vatske i 'a se 0 vatskoj 'a'ne u stanovitoj mje i po(iti&ka v(ast$ P vo u &emu su se ta 'voji&a s(o%i(a bijase 'a se uje'ine 'vije g(avne / vatske banovine* Savska i P imo ska 7u koje su bi(i uk(ju&eni i neki 'ije(ovi Bosne i 0e &egovine8* %aje'no s 'ub ova&kom ob(asti* a 'a se stanovni&i p eosta(og 'ije(a Bosne i 0e &egovine 1i%jasne p(ebis&itom %e(e (i se p i' u%iti 0 vatskoj i(i S biji1$ 3ona&ni je &i(j bi(o stva anje t ipa titne +e'e ativne ' %ave S bije* 0 vatske i S(ovenije$,= A(i kne% Pav(e nije /tio p i/vatiti takvu ' %avnu tvo evinu* pa je o' %ana nova un'a p egovo a$ Ovaj put su jos neki 'ije(ovi bosansko/e &egova&kog te ito ija je'nostavno na ka ti o'sje&eni i p i'o'ani 0 vatskoj - me'ju njima i B &ko* 5 a'a&a&* 6e venta* T avnik i ;ojni&a$ 9mjesto t ipa titne ' %ave* u novoj tvo evini samo &e 0 vatska postati posebna banovina sa svojim sabo om* a ostatak Bosne i 0e &egovine bit &e i 'a(je po'ije(jen na 'vije postoje&e a(i smanjene banovine* V basku i 6 insku$ Takav je p(an napokon p i/va&en 1Spo a%umom1 u avgustu !"#"$,!

Me/me' Spa/o um o je u junu !"#"* 'ok su ovi p egovo i bi(i u najk iti&nijoj +a%i$ On je bio p omu&u an po(iti&a koji je uspio bosanskim mus(imanima osigu ati u me'ju atnom a%'ob(ju po(iti&ki uti&aj ne a%mje no ve&i o' nji/ove b oj&ane snage* a(i &ak ni njegovo %estoko p otiv(jenje nije mog(o sp ije&iti koma'anje Bosne i 0e &egovine$ Njegov nas(je'nik 6%a+e 3u(enovi& %at a%io je stva anje posebne banovine Bosne i 0e &egovine$ V(asti se nisu oba%i a(e na njegove %a/tjeve* i%me'ju osta(og i %ato sto su na p eosta(im po' u&jima Bosne i 0e &egovine u ve&ini bi(i S bi* koji se nisu %e(je(i o'vajati o' osta(i/ banovina u kojima su S bi 'omini a(i$,@ 3u(enovi& je ostao u v(a'i* a(i je bivao sve i%o(ovaniji i ne%a'ovo(jniji$ 3a' ga je na po&etku !">=$ go'ine posjetio 3o ose& 'a ga pita %asto bojkoti a sje'ni&e v(a'e* 3u(enovi& ga je obasuo p itu%bama$ :ekao mu je 'a njegova st anka 'obiva samo m vi&e po(iti&kog pok ovite(jstva* i 'a ne mo%e po'nijeti nep estane asp ave o tome 'a se osnuju S(ovenska i S pska banovina koje &e biti istoga anga kao i 0 vatska* a 'a se niko i ne sjeti 'a se s(i&an status 'a'ne Bosni i 0e &egovini$ .a/tijevao je 'a se osnuje nova banovina o' p eosta(i/ bosansko/e &egova&ki/ te ito ija i Novopa%a skog san'%aka u kojemu su mus(imani u ve&ini$,# Ni ovaj put nije bi(o ni govo a o tome 'a se u'ovo(ji njegovim %e(jama$ 3u(enovi& je bio ogo &en &ovjek koji je osje&ao sna%no nep ijate(jstvo p ema S bima* je je sve jasnija biva(a nji/ova %e(ja 'a p ogutaju Bosnu i 0e &egovinu$ 6ok su se !">=$ go'ine i 'a(je vo'i(e takve ja(ove 'ebate* si(e Osovine v si(e su sve ja&i p itisak na Jugos(aviju$ Svjetsko je javno mnijenje bi(o soki ano pa'om ; an&uske i o%(oja'jeno napa'om Ita(ije na 5 &ku$ Ipak* posto se sa' T e&i :ei&/ g ani&io s Jugos(avijom 7nakon aneksije Aust ije8* a Ve(ika B itanija o&ito nije mog(a nikome p u%iti nikakvu 'je(otvo nu %astitu na Ba(kanu* jugos(avenski su se po(iti&a i osje&a(i 'u%ni usvojiti po(itiku popustanja$ Knez /avle i njegova v(a'a o'o(ijeva(i su vise mjese&i njema&kom nava(jivanju 'a p istupe T ojnom paktu* a(i ka' je na po&etku ma ta !">!$ i Buga ska p istupi(a T ojnom paktu* %ak(ju&i(i su 'a se ne mogu vise opi ati$ Jugos(avenski su ' %avni&i potpisa(i pakt u Becu @?% marta !$E!% 6an nakon nji/ova pov atka u Beog a'* oni i kne% Pav(e sv gnuti su s v(asti pu&em koji je p otekao be% k vi i u%ivao ve(iku po' sku na o'a* a o gani%ova(a ga je vojska i sta e s bijanske po(iti&ke st anke$ 9spostav(jena je nova v(a'a na&iona(nog je'instva u koju su us(i i / vatski vo'ja V(a'ko Ma&ek i neko(iko bivsi/ minista a$ Ta je v(a'a po%va(a g a'jane na e' i mi nastoje&i vo'iti i 'a(je pomi (jivu po(itiku p ema Njema&koj$ Nakon 'eset 'ana* ?$ ap i(a* &u)t=a))e je i%v si(a p vi u ni%u teski/ % a&ni/ napa'a na Beog a'$ 9 Jugos(aviju su p o' (e njema&ke* ta(ijanske* buga ske i ma'ja ske je'ini&e$ Nakon ata koji je pot ajao je'anaest 'ana* jugos(avenska vojska p e'a(a se njema&koj V /ovnoj koman'i$,>

!# BOSNA I 0E:CE5OVINA 9 6:95OM SVJETS3OM :AT9 !">!$-!">,$ 0isto ija 6 ugog svjetskog ata u Jugos(aviji jest /isto ija vise atova nas(agani/ je'an na ' ugi$ P vi je* na avno* bio po&etni at sto su ga pove(e Njema&ka i Ita(ija p otiv same Jugos(avije$ Neki su 'ije(ovi te ito ija anekti ani2 po(ovi&u S(ovenije p ig abi(a je Njema&ka* ' ugu po(ovi&u S(ovenije i neko(iko 'ije(ova 6a(ma&ije Ita(ija* a neka ' uga po' u&ja Ma'ja ska* Buga ska i A(banija* koja je bi(a po' ta(ijanskom v(as&u$ 3oma'anje S bije ima(o je ka%neni %na&aj* a(i je g(avni &i(j bi(o poko avanje i na'%o $ Potom su si(e Osovine nep estano vo'i(e at p otiv Save%nika* a %a tu je sv /u Jugos(avija bi(a va%na a'i komunika&ija i opsk be si ovinama i a'nom snagom$ .atim je tu bio i at koji sa okupato i vo'i(i p otiv jugos(avenski/ pok eta) taj se at uvijek vo'io u sk(opu si i/ &i(jeva st ategije si(a Osovine p otiv Save%nika$ Poseban su at vo'i(i / vatski ekst emisti p otiv s pskog na o'a u 0 vatskoj i Bosni i 0e &egovini* s je'ne st ane ag esivan* a s ' uge st ane katka' i at nesmi(jeni/ o'ma%'i$ I najpos(ije* bijase tu i at i%me'ju 'vije g(avne o gani%ovane snage otpo a kojima su se S bi i% ti/ k ajeva o'ma/ bi(i p i' u%i(i2 &etnika i pa ti%ana p e'vo'jeni/ komunistima$F F Bu'u&i 'a neki /isto i&a i smat aju kont ove %nim mis(jenje 'a &etni&i p ipa'aju pok etu otpo a* pot ebno je ov'je 'o'ati ije&-'vije objasnjenja$ 5(avna p vobitna sv /a Mi/ai(ovi&eve vojne o gani%a&ije bi(a je 'a p u%i otpo okupato skim si(ama Osovine$ 9 samoj S biji Mi/ai(ovi&eve su snage %aista p u%a(e aktivan otpo * iako je gene a(na (inija njegove o gani%a&ije bi(a 7kao sto je i objasnjeno u ovom pog(av(ju8 'a i%bjegava ak&ije si i/ a%mje a$ B itanski vojni i%vo i potv 'juju 'a su na t(u S bije &etni&i %aista su a'jiva(i s b itanskim o+i&i ima %a ve%u u 'ive %ijama na takve &i(jeve kao sto su %e(je%ni&ke p uge* i 'a su sve 'o (jeta !">>$ pomaga(i ame i&kim % akop(ov&ima koji su obo eni na' te ito ijem S bije$ Me'jutim* t eba a%(ikovati S biju o' N60$ 9 N60 je vje ovatno ta&no 'a su se S bi koji su stupi(i na samom po&etku ata u &etni&ke e'ove ma/om o'(u&i(i na taj ko ak i% pot ebe 'a o'b ane sebe i (oka(no s psko stanovnistvo o' ustaski/ ak&ija$ Me'jutim* postoja(e su i v (o jake ve%e i%me'ju p e' atni/ s pski/ na&iona(isti&ki/ o gani%a&ija u Bosni i 0 vatskoj* koje su ima(e svoje v(astite p otiv/ vatske i p otivmus(imanske &i(jeve$ 9 ta(ijanskoj okupa&ionoj %oni* &etni&i su se usko o nago'i(i s ta(ijanskim koman'antima$ To %na&i 'a su i 'a(je p u%a(i otpo ustasama i nji/ovim ak&ijama p otiv S ba* a(i 'a se na tom po' u&ju nisu vise bo i(i p otiv snaga Osovine$ 9 njema&koj okupa&ionoj %oni u N60* neke su &etni&ke je'ini&e i 'a(je p u%a(e otpo i njema&kim i ustaskim snagama* a(i su se ' uge nago'i(e s ustaskim v(astima i p e'u%ima(e %aje'ni&ke vojne ope a&ije p otiv pa ti%ana 7o'ustavsi o' ak&ija p otiv Nijema&a8 u %amjenu %a obustavu ustaski/ ak&ija p otiv (oka(ni/ S ba$ 9sp kos tome* si(e Osovine na najvisim nivoima i 'a(je su oop&enito smat a(e &etnike nepijate(jskim snagama$ Na 'an !?$ +eb ua a !">#$ 0it(e je pisao Musso(iniju2 1Ako komunisti i &etni&i ne bu'u a%o u%ani $$$ svakako &e se otpo poja&ati u s(u&aju 7ang(o-ame i&ke8 inva%ije1$ Musso(ini mu je "$ ma ta o'govo io2 1Potpuno se s(a%emo u mis(jenju 'a su i &etni&i i pa ti%ani nep ijate(ji Osovine1 7:obe ts* Tito* Mi/ai(ovi& i Save%ni&i* st $ !=>-!=,8$ 3ako je v ijeme p o(a%i(o* i je'nom i ' ugom pok etu p istupa(i su i p ipa'ni&i ' ugi/ na o'a$ 3a' se govo i o ukupnom b oju % tava u Jugos(aviji u te &eti i u%asne go'ine* nemogu&e je a%m siti sve te niti$ Ipak* jasno je 'a je najmanje mi(ion (ju'i i%gubi(o %ivote* a vje ovatno su ve&ina nji/ bi(i Jugos(aveni koje su pobi(i sami Jugos(aveni$! Na 'an !=$ ap i(a !">!* jos p ije nego sto je %av sio nji/ov Blitzkrieg* Nijem&i su p og(asi(i novu 1Ne%avisnu 6 %avu 0 vatsku1 7po%natu po svojim ini&ija(ima kao N608* u koju je us(a &itava Bosna i 0e &egovina$

6akako 'a nije bi(a ne%avisna* nego po'ije(jena na 'vije %one vojne okupa&ije* njema&ku i ta(ijansku* a & ta a%'vajanja p esije&a(a je 'ijagona(no Bosnu i 0e &egovinu o' sjeve o%apa'a 'o jugoistoka$ Nijem&i su* na Musso(inijev p ije'(og* po%va(i Antu Pave(i&a 'a v(a'a u N60 kao 1Pog(avnik1 i(i ;Q/ e $ Njegova ustaska o gani%a&ija nije bi(a 'o ta'a p avi masovni pok et 7nije ima(a vise o' !@$=== &(anova u &ije(oj 0 vatskoj8* a(i ka' je p eu%e(a v(ast* usko o je to posta(a$ Nakon 'va 'eset(je&a p u%anja po(iti&kog otpo a unita i%mu u Beog a'u* ve(ika ve&ina 0 vata ' %a(a je 'a t eba po%' aviti osnivanje 1Ne%avisne 6 %ave 0 vatske1* kakve go' bi(e oko(nosti njena nastanka i ko(iko go' (a%na bi(a njena 1ne%avisnost1$ Me'jutim* o'govo ni po(iti&a i i% me'ju atnog a%'ob(ja* na p imje V(atko Ma&ek* osta(i su pasivni i ine tni 'ok su v(ast p eu%ima(i +anati&i i p etva a(i ' %avu u inst ument te o a i geno&i'a$ P vi p otiv%i'ovski %akon u N60 'onesen je ve& !-$ ap i(a !">!$ 6vanaest 'ana kasnije p og(asena su t i osnovna %akona nove ' %ave2 %akon o ' %av(janstvu* %akon o asnom i'entitetu i %akon o 1%astiti a ijevske k vi i &asti / vatskoga na o'a1$@ A(i p ogon .i'ova po&eo je jos p ije nego sto su obav(jene ove p avne +o ma(nosti$ Na 'an !?$ ap i(a* 'an nakon u(aska Nijema&a u Sa ajevo* njema&ki su se vojni&i okomi(i na tamosnju sta u sinagogu$ 9 toku 'vo'nevnog 'iv(janja unisteno je sve sto se na(a%i(o u svim sinagogama$# Neobi&no 'ob o obavijesten njema&ki o+i&i isto je tako o'ma/ sv atio u Na o'ni mu%ej 'a %ap(ijeni sa ajevsku 0aga'u nep o&jenjive v ije'nosti* a(i %a/va(juju&i 1b i(jantnoj imp ovi%a&iji1 vo'ite(ja mu%eja ukopis je spasen i sak iven 'o k aja ata u je'nom p(aninskom se(u$> 3a' je i'u&eg mjese&a 'onesen p opis p ema kojem su svim 'u&anima* tvo ni&ama i ' ugim p e'u%e&ima 'o'ije(jeni ustaski 1povje eni&i1 'a na'%i u nji/ov a'* %i'ovske su pos(ovne (ju'e %apa(i najgo i na'%o ni&i koji su usko o po&ini(i ni% otima&ina i ubistava$ 9 junu su u N60 po&e(e masovne inte na&ije .i'ova$ 9 S biji* u kojoj je u avgustu 'ove'en na v(ast kvisling general Nedic* koji nije bio +anatik* a(i je bio v (o sp eman na su a'nju* po&e(o je masovno /apsenje .i'ova nesto kasnije* a(i je i 'o k aja !">!$ go'ine ve&ina .i'ova i u je'noj i u ' ugoj ' %avi bi(a ve& u kon&ent a&ionim (ogo ima$ Loka(na po(i&ija su'je(ova(a je u tim masovnim /apsenjima i u S biji i u N602 i je'ni i ' ugi snose k ivnju$ Sve su sinagoge u Bosni i 0e &egovini op(ja&kane* a neke su o' nji/ i 'o teme(ja a%o ene$ I% a&unato je 'a je u Bosni i 0e &egovini o' !>$=== .i'ova 'o k aja ata pobijeno nji/ !@$===$, Antisemiti%am* me'jutim* nije bio g(avna b iga ustaski/ i'eo(oga$ 5(avni je &i(j bio 1 jesavanje1 p ob(ema ve(ike s pske manjine 7! "== === (ju'i o' ukupnog b oja o' ? #== === stanovnika8 na te ito iju N60$? 9 maju je %apo&eo si oko %asnovan te o p otiv S ba$ 9 junu je 'os(o 'o masovnog /apsenja S ba u Mosta u - na stotine je nji/ pobijeno i ba&eno u Ne etvu$ S(i&na su %vje stva po&injena i u mnogim ' ugim mjestima u N60* pa i u bosanskim g a'ovima Bi/a&u* B &kom i 6oboju* a unistena su i &itava s pska se(a u oko(i&i Sa ajeva$ 9 ju(u su se &ak i Nijem&i potu%i(i na b uta(nost ti/ ak&ija$< :eak&ija s pski/ se(jaka - pogotovo u 0e &egovini* s e'istu se(ja&kog o u%anog otpo a !-<,$ i !--@$ go'ine - bi(a je onakva kakva se mog(a i o&ekivati2 u k aju oko Nevesinja 'ig(i su se u junu !">!$ na ustanak* istje a(i ustase i uspostavi(i p iv emeni 1os(obo'jeni te ito ij1* spojen sa s(i&nim po' u&jem o gani%ovanog otpo a u susje'noj C noj 5o i$ .atim su se ob usi(i na svoje susje'e* / vatske i mus(imanske se(jake* &iju su pasivnost po' v(a'avinom N60 smat a(i ko(abo a&ijom$ Tako su pobi(i vise o' ?== mus(imana u Bi(e&i i oko(i&i* ju%nom k aju 0e &egovine* a u ju(u i avgustu (ikvi'i a(i su oko ,== mus(imana u oko(i&i Viseg a'a$Oko s e'ine avgusta je'an komunisti&ki o gani%ato ustanka pisao je i% Sa ajeva 'a

su u mosta skom k aju 1ustani&i po/a a(i mus(imanska se(a i time ok enu(i svo mus(imansko stanovnistvo p otiv sebe1$" >enocidna politika N'H natje a(a je na tisu&e bosanski/ S ba 'a p istupe* g'je go' su mog(i* je'nom o' o gani%ovani/ pok eta otpo a$ Na bosansko/e &egova&kom t(u 'je(ova(a su 'va takva pok eta* s a%(i&itim osobinama i v (o a%(i&itim &i(jevima - to(iko a%(i&itim 'a su se ve& u oktob u !">!$ mog(i jasno %apa%iti %ame&i g a'janskog ata me'ju njima$ P vi je p e'vo'io pukovnik jugos(avenske vojske 'raza Mi+ailovic* mona /ist* ang(o+i( i st u&njak %a ge i(sko atovanje* koji se %atekao u Bosni ka' su Nijem&i p o' (i u Jugos(aviju$ S osta&ima svoji/ (ju'i on se %aputio na istok* 'o b 'ovitog k aja .avne gore na %apa'u S bije* g'je je smjestio svoj stab$ 3ao visoki o+i&i * p e'stav(jao je ostatak k a(jevskog v /a 7jugos(avenska k a(jevska v(a'a u i%bjeg(istvu unap ije'i(a ga je pos(ije u &in gene a(a i imenova(a vojnim minist om8$ 3ao s pski o'o(jub* u%ivao je (oja(nost mnogi/ obi&ni/ s pski/ g a'jana$ Njegovi su vojni&i posta(i po%nati po' imenom &etni&i* sto je ina&e bio t a'i&iona(ni na%iv %a opjevane /aj'u&ke bo &e i% anije s pske /isto ije$ To je ime i%a%iva(o be%b oj nespo a%uma je je ve& postoja(a s(u%bena 1&etni&ka1 o gani%a&ija %asnovana na pok etu vete ana i% P voga svjetskog ata* koja je posta(a p o'u%ena uka s bijanskog kvis(inskog e%ima$ Pa* i ' ug'je su i%nik(e mnoge (oka(ne skupine S ba koje su se na%iva(e 1&etni&ima1* a(i su ima(e v (o ma(o* i(i uop&e nisu ima(e* ve%e s Mi/ai(ovi&evim (ju'ima$ Ve(ika je s(abost njegove o gani%a&ije bi(a u tome sto su njegovi (oka(ni koman'anti u 'ugim a%'ob(jima 'je(ova(i samosta(no i(i se nisu uop&e oba%i a(i na njegove na e'be$(= Mi/ai(ovi&evi su &etni&i po&e(i p u%ati aktivan otpo Nijem&ima u mjese&u maju* a(i je njegova op&a po(itika bi(a* kako je u ju(u i septemb u %at a%i(a o' njega i v(a'a u i%bjeg(istvu* 'a se ' %i po st ani* 'a i%g a'i sna%nu o gani%a&iju* 'a se in+i(t i a u o u%ane snage Ne'i&eva kvis(inskog e%ima i p ip emi se %a ustanak koji &e napokon 'i&i ka' Save%ni&i steknu na'mo& na' Njema&kom$1 'ruga organizacija ;partizani; predvodjeni komunistima * ima(a je sasvim ' uk&ije &i(jeve$ 3omunisti&ka pa tija bi(a je gotovo nevi'(jiva na jugos(avenskoj po(iti&koj s&eni i%me'ju 'va ata je je %a ve&eg 'ije(a tog a%'ob(ja bi(a s(u%beno %ab anjena$ 5o'ine !">=$ ima(a je u &ije(oj %em(ji tek nesto vise o' ?=== &(anova$!@ Njen vo'ja Tito 7bivsi kap(a u aust ouga skoj vojs&i Josip B o%8 bijase o'an Sta(jinu pa je tako p e%ivio &istke u Moskvi$ 9 a%'ob(ju i%me'ju pakta Mo(otov-:ibbent op i 0it(e ove naje%'e na :usiju* ' %ao se s(u%bene (inije 3ominte ne i bunio se p otiv b itanske ag esije na Njema&ku$ A(i on je bio sna(a%(jiv &ovjek i 'oba o gani%ato * pa je u oku o' neko(iko 'ana nakon njema&kog napa'a na :usiju u junu !">!$ go'ine isp(ani ao o u%ani otpo okupato u* kojim &e ne samo istje ati Nijem&e i% Jugos(avije 7a 'ot(e &e se :usija* p etpostav(jao je on* b %o ob a&unati s Njema&kom8* nego i p ovesti ' ustvenu evo(u&iju i p ig abiti v(ast 'a pos(ije ata u'a i teme(je komunisti&koj ' %avi$ FF Ovaj pos(je'nji &i(j %na&io je i 'a bi se mogao pos(u%iti posve ' uk&ijom taktikom nego &etni&ki vo'ja$ Mi/ai(ovi& nije /tio sa&uvati samo stanovnistvo nego i &je(okupni ' ustveni po e'ak* pa je a'ije nastojao i%bje&i njema&ke o'ma%'e i unistavanje &ije(i/ po' u&ja$ S ' uge st ane* usenje ' ustva i stva anje isko ijenjeni/* ogo &eni/ (ju'i bijase vo'a na Titov m(in$ Po' u&ja koja su os(obo'i(e njegove snage bija/u otvo eno 1sovjeti%ovana1* mnogi (oka(ni 1bu %uji1 bija/u smaknuti* a &ak i u e'ovima sami/ pa ti%ana p ovo'io je &istke Titov se+ s(u%be sigu nosti 0leksandar .ankovic$ 6 ustvena evo(u&ija bijase najp e&i %a'atak i(i* kao sto je pos(ije objasnio je'an o' Titovi/ najb(i%i/ su a'nika Milovan 'jilas2 1Vojne ope a&ije$$$ bi(e su motivi ane

nasom evo(u&iona nom i'eo(ogijom$ :evo(u&ija se nije mog(a ostva iti be% istov emene bo be p otiv okupato ski/ snaga$1!# P em'a su imp ovi%i anom su a'njom (oka(ni/ se(jaka* &etnika i pa ti%ana p iv emeno os(obo'ena ve(ika po' u&ja C ne 5o e* Bosne i %apa'ne S bije potk aj (jeta i u jesen !">!* ipak nije nikakvo &u'o sto 'ugo o&na sa a'nja ti/ 'viju o gani%a&ija nije bi(a mogu&a$ Bi(o je ve& 'os(o 'o neko(iko sukoba me'ju njima p ije nego sto je njema&ka o+an%iva* u %imu te iste go'ine* a%bi(a Mi/ai(ovi&eve snage u S biji i nagna(a pa ti%ane 'a se povuku u p(anine jugoisto&ne Bosne$ FF Mo%'a je Tito p(ani ao o' e'jen aktivni vojni otpo si(ama Osovine u a%'ob(ju i%me'ju njema&ke inva%ije Jugos(avije i njema&kog napa'a na :usiju* a(i 'oka%i u p i(og ovoj te%i p i(i&no su nepou%'ani$ 9 oni/ !! 'ana njema&kog Blitzkriega u Jugos(aviji* &ini se 'a nije bi(o jasne pa tijske (inije) neki su &(anovi Pa tije %aista stupi(i u e'ove jugos(avenske vojske i bo i(i se* a neki su mo%'a to u&ini(i samo %ato 'a se 'omognu o u%ja pa 'a 'e%e ti aju$ 75o'ine !">=$ 3omunisti&ka je pa tija i%'a(a inst uk&ije svojim &(anovima 'a bojkotuju po%iv jugos(avenske vojske i po'upi a(a je st ajkove u tvo ni&ama muni&ije$8 9 .ag ebu je o' %ana kon+e en&ija komunisti&ki/ vo'ja* na kojoj je %ak(ju&eno 'a se osnuje vojni komitet ) pos(ije je Tito tv 'io 7!">J$ go'ine8 'a je ta kon+e en&ija o' %ana !=$ ap i(a* a(i u 6ji(asovu 'eta(jnom p ika%u tog 'oga'jaja$ 7Memoi o+ a :evo(utiona I* st $ !---"8 tv 'i se 'a je to bi(o po&ekom maja$ 6ji(as tako'je tv 'i 'a je Titova g(avna b iga na toj kon+e en&iji bi(a kako 'a komunisti p eu%mu v(ast nakon po a%a Njema&ke$ Tito je i% i&ito ekao 'a t eba osu'iti o+i&i e koji se k iju u p(aninama %apa'ne S bije$ Po tome bi se mog(o %ak(ju&iti 'a je g(avni a%(og %a osnivanje vojnog komiteta bi(a vise p ip ema %a kona&nu bo bu %a v(ast s jugos(avenskim po(iti&kim p otivni&ima* nego nepos e'an otpo si(ama Osovine$ Istina je 'a je u p og(asu Cent a(nog komiteta 3PJ o' !,$ ap i(a !">!$ 7.bo nik* sve%ak ,* 'io (* st $ ,-<8 ustv 'jeno u sasvim opstoj +o mi 'a &e 3omunisti&ka pa tija biti u p vim e'ovima na o'ne bo be p otiv okupato a* a(i je taj tekst vise eto i&ki p otiv na o'a nego skup o' e'jeni/ vojni/ inst uk&ija$ 3onk etniji tekst* u kojem se po%iva na otpo okupato u* objav(jen je u komunisti&kom g(asi(u (roleter 'ati anom 1ma t* ap i(* maj !">!$1 Me'jutim* taj je b oj tiskan tek potk aj ju(a i ne mo%e pos(u%iti kao vje o'ostojan 'oka% 'a je Pa tija i%'a(a inst uk&ije %a bo bu p ije njema&ke inva%ije na :usiju @@$ juna$ Ov'je va(ja spomenuti jos je'an aspekt suparnicke politike cetnika i komunista 2 nji/ov stav p ema mus(imanima i statusu Bosne i 0e &egovine$ Me'u &etni&kim &e(ni&ima bi(o je neko(iko %a' ti/ s pski/ na&iona(ista koji su %e(je(i 'a se S biji p ipoje ne samo Bosna i 0e &egovina nego i 6a(ma&ija* C na 5o a* 'ije(ovi 0 vatske i S(avonije* pa &ak i sjeve na A(banija$!> Takve su bi(e te%nje 'voji&e 'ominantni/ inte(ektua(a&a u &etni&kom pok etu2 s pskog a'vokata i knji%evnika 'ragise Vasica i s pskog a'vokata i% Bosne 7i% Banje Luke8 Stevana Moljevica$ 9 junu !">!$ ovaj je %a'nji sastavio memo an'um po' nas(ovom 1Homogena Srbija1* u kojem je %at a%io 'a se spomenuti k ajevi p ik(ju&e S biji* i objasnio kako je 1osnovna 'u%nost1 svi/ S ba 1'a stvo e i u e'e /omogenu S biju u koju mo aju 'a u'ju svi k ajevi u kojima %ive S bi1$D, 9 pismu Vasi&u u +eb ua u !">@$ Mo(jevi& je napisao 'a se S bija t eba p osi iti sve 'o 6a(ma&ije* a 'a %atim t eba us(ije'iti 1&is&enje %em(je o' svi/ nes pski/ e(emenata$ Ono sto t eba 'a se u a'i to je 'a se p ek sio&i sa(ju tamo g'je im je mjesto2 0 vati u 0 vatsku* a mus(imani u Tu sku i(i A(baniju$1!? 3ako su ovakvi (ju'i bitno utje&a(i na &etni&ku po(itiku 7Mo(jevi& je na po&etku !">#$ vo'io b igu o po(iti&i u

&etni&kom pok etu8* o&ito je 'a je postoja(a teoretska baza %a %estoku p otivmus(imansku po(itiku$ S ' uge st ane* nema pou%'ani/ 'oka%a 'a je sam 6 a%a Mi/ai(ovi& ika' po%ivao S be na etni&ko &is&enje$ Je'ini 'okument koji se &esto navo'i kao 'oka% tome* ni% uputa upu&eni/ 'voji&i egiona(ni/ %apovje'nika u 'e&emb u !">!* vje ovatno je +a(si+ikat - iako t eba istaknuti 'a k ivotvo ite(ji nisu bi(i nep ijate(ji koji su /tje(i 'isk e'itovati Mi/ai(ovi&a* nego ti sami koman'anti koji su se na'a(i 'a &e nji/ova k ivotvo ina biti p i/va&ena kao o igina(ni &etni&ki 'okument$!< Mi/ai(ovi& se svakako %nao s(u%iti eto ikom s pskog na&iona(i%ma$ 9 je'nom p og(asu p ipisanom njemu stoje i ove ije&i2 1Ja sam i% s pske Suma'ije* i% s pske %em(je i s pske k vi$ 3ao takav* bo i&u se %a naju%visenije i'ea(e koje S bin mo%e 'a ima2 %a os(obo'jenje i uje'injenje %auvijek svi/ s pski/ %ema(ja$$$ 5'je go' ima s pski/ g obova* ono je s pska %em(ja$1!- Ipak je ostao vje an s(uga svoga k a(ja i v(a'e u i%bjeg(istvu* &ija je po(itika te%i(a %a tim 'a spasi i obnovi &ije(u 3 a(jevinu Jugos(aviju$ 1S bi bi ima(i p avo 'a ka%u2 DMi ne&emo vise Jugos(avijuD*1 ka%ao je je'nom p i(ikom Mi/ai(ovi&* 1a(i postoje visi inte esi a'i koji/ mo amo p eu e'iti ovu %em(ju$1!" 9 po&etku je on smat ao 'a se bo i %a estau a&iju Jugos(avije* pa i %a po(uautonomnu 0 vatsku banovinu* up avo onakvu kakva je bi(a p ije ata$ Me'jutim* ka' je sa%nao %a a%mje e ustaski/ poko(ja* s(o%io se s mis(jenjem 'a neke 'ije(ove te ito ija t eba o'u%eti 0 vatskoj2 'a nje%in isto&ni v sak 7S ijem i Ba anju8 t eba p ipojiti S biji* 'a ju%nu 6a(ma&iju t eba p ipojiti Bosni* a 'a S biji t eba 'a p ipa'ne isto&na 0e &egovina$ Bosna bi ima(a p avo 'a se p(ebis&itom i%jasni %e(i (i se p ik(ju&iti S biji i(i ne %e(i$@= Bu'u&i 'a su u k njoj Bosni S bi bi(i ionako u ve&ini* e%u(tat bi ove te ito ija(ne nago'be bio v (o s(i&an e%u(tatu koji su p i%e(jkiva(i njegovi i'eo(oski savjetni&i$ 5(avna je a%(ika i%me'ju nji/ i njega bi(a u tome sto on (i&no nije p(ani ao p otje ivanje mus(imana$ Bi(o kako mu ' ago* on* %a a%(iku o' Tita* nije a&unao 'a &e sam v(a'ati %em(jom$ Ako bu'e uspio u svojim nakanama* sve takve o'(uke bit &e u ukama po(iti&a a i k a(ja$ S ob%i om na to 'a se Tito %aista na'ao 'a &e pos(ije ata v(a'ati %em(jom* u p vi ma/ 'oima se &u'no ko(iko je ma(o jasni/ in+o ma&ija 'avao o tome kako &e %em(ja ta'a biti u e'jena i(i po'ije(jena$ A(i %a to postoji je'nostavan a%(og$ 9 to je 'oba on jos bio vje ni s(uga Sta(jinov* i u&init &e sve sto Moskva o' njega %a/tijeva2 osnova&e i% a%ito &ent a(i%ovanu ' %avu* jugos(avenski save% so&ija(isti&ki/ +e'e a(ni/ epub(ika* i(i &ak ba(kansku +e'e a&iju* s Buga skom i A(banijom$ 3ombina&ija %anesenja&kog teo etisanja i be%'usnog opo tuni%ma kojima bijase obi(je%ena Sta(jinova po(itika 1na&iona(nog pitanja1 bi(a je po%nata i u po(iti&i 3omunisti&ke pa tije Jugos(avije$ Sve 'o s e'ine t i'eseti/ go'ina 3ominte na je g(e'a(a na Jugos(aviju kao na 'io %i'a nesk(oni/ joj ' %ava po'ignut p otiv Sovjetskog Save%a u Ve sai((esu$ 5o'ine !"@>$ 3ominte na je po%va(a na a%bijanje Jugos(avije i poti&a(a jugos(avenske komuniste 'a /uskaju ne%a'ovo(jne na o'e p otiv Beog a'a kao s e'stvo 'a se postigne taj &i(j$ !"#,$ (inija se i% teme(ja p omijeni(a2 sa' je t eba(o 'a komunisti o&uvaju Jugos(aviju i 'a se bo e u 'u/u 1na o'ne + onte1 p otiv me'juna o'nog +asi%ma$@! 6a se Sta(jin nekim s(u&ajem okomio na sve ob(ike na&iona(nog i'entiteta kao bu %oaske tvo evine i %at a%io 'a se oni ukinu* nema sumnje 'a bi Tito sko&io i k o% taj ob u&$ Tek je u toku ata on ipak ponesto i% iskustva nau&io* ka' je nastojao iskovati je'instvenu vojsku o' p ipa'nika a%(i&iti/ i sup otstav(jeni/ na o'a Jugos(avije$ Stoga nije nikakvo &u'o sto 3omunisti&ka pa tija Jugos(avije nije ima(a jasne p e'o'%be o tome kakav bi imao biti status bosanski/ mus(imana$ 9 svojoj p voj +a%i 'je(ovanja* o' !"!"$ 'o s e'ine t i'eseti/ go'ina* ona je tome pok(anja(a ma(o i(i

nima(o pa%nje* 'je(omi&no i %ato sto je 3omunisti&ka pa tija u samoj Bosni bi(a i%o(ovana + ak&ija koja je jos !"#"$ go'ine ima(a svega !<= &(anova$@@ Ona je u toj +a%i op&enito o'ba&iva(a i'eju 'a bi(o koja g upa&ija (ju'i pove%ani/ e(igijom mo%e imati po(iti&ki i(i na&iona(ni i'entitet$ A(i* nakon %aok eta !"#,$ go'ine komunisti su po&e(i i%nositi kva%i+e'e a(ne p ije'(oge %a %em(ju koja &e biti sastav(jena o' se'am o' e'jeni/ te ito ija(ni/ je'ini&a* o' koji/ &e i Bosna i 0e &egovina biti je'na$ To je %na&i(o 'a se t eba(o sup otstaviti sup otnim tv 'njama 'a je Bosna 1%ap avo1 / vatska i(i 1%ap avo1 s pska* te 'a su komunisti bi(i p isi(jeni pok(oniti vise pa%nje posebnom i'entitetu mus(imana$@# 5o'ine !"#?$ komunisti&ki inte(ektua(a&* S(ovena& Cdvard Kardelj* napisao je2 1Ne mo%emo govo iti o mus(imanima kao na o'u* nego$$$ kao o posebnoj etni&koj skupini$1@> 9 1otvo enom pismu1 sto su ga komunisti u Bosni napisa(i !"#"$ go'ine* stoji 'a su mus(imani o'uvijek bi(i posebna &je(ina$ A(i* takva je k(asi+ika&ija nav(as osta(a nejasna$ Na pa tijskoj kon+e en&iji o' %anoj !">=$ go'ine &ovjek koji je bio 1%a'u%en1 %a na&iona(no pitanje* Milovan 'jilas* 'e+inisao je mus(imane kao 1etni&ku g upu1* a(i i/ je i%ostavio s popisa jugos(avenski/ na o'a$@, .a v ijeme ata i%jave pa tijski/ ukovo'i(a&a bi(e su i 'a(je nejasne i(i p otus(ovne$ Je'an 'okument koji je i%'a(o 1.ema(jsko anti+asisti&ko vije&e na o'og os(obo'jenja Bosne i 0e &egovine1 !">#$ go'ine spominje 1p e'stavnike s pskog* / vatskog i mus(imanskog na o'a1* a(i je iste go'ine na %asje'anju 1Anti+asisti&kog vije&a na o'nog os(obo'jenja Jugos(avije1* koje je u'a i(o teme(je po atnoj +e'e ativnoj Jugos(aviji* o'ba&ena i'eja 'a su mus(imani na o'$ P(an koji je p e'(o%io 6ji(as bijase %asnovan na sovjetskom mo'e(u2 pet 1na&iona(ni/ epub(ika1 %a pet jugos(avenski/ 1na o'a1 7S be* 0 vate* S(oven&e* C nogo &e* Make'on&e8$ Bosna je ima(a biti posebna je'ini&a* a(i ne epub(ika nego samo autonomna pok ajina$ Ta'a je 'os(o 'o nate%anja i%me'ju s pski/ 'e(egata koji su %e(je(i 'a se Bosna i 0e &egovina p ipoji S biji* i bosansko/e &egova&ki/ koji su t a%i(i avnop avan status s osta(im epub(ikama$ Napokon je nap av(jen komp omis p ema kojem &e Bosna i Hercegovina imati republicki status* a(i &e biti e&eno 'a je to epub(ika nastanjena 1'ije(ovima s pskog i / vatskog na o'a* kao i bosansko/e &egova&kim mus(imanima$1@? Sve su ovo* me'jutim* bi(e aka'emske 'ebate 'ok pa ti%ani ne 'obiju at - sto &e e&i* at p otiv &etnika$ Obje su se st ane bo i(e s v emena na v ijeme p otiv si(a Osovine$ Ipak* pa ti%ani su se bo i(i &es&e nego &etni&i* 'je(omi&no i i% nave'eni/ a%(oga$ Me'jutim* u Titovoj je st ategiji 'omini ao at p otiv &etnika$ Posto je potk aj !">!$ go'ine pobjegao i% S bije u ;o&u i oko(i&u u jugoisto&noj F Bosni* Tito je najvise b inuo sto je s e'isnju S biju i San'%ak mo ao p epustiti &etni&ima$ Cetni&ke su snage usko o %agospo'a i(e i C nom 5o om i 'ije(ovima isto&ne 0e &egovine* g'je su (oka(ni koman'anti sk(opi(i spo a%ume o sa a'nji s ta(ijanskim okupato ima$ 7Ta(ijani su na tu su a'nju bi(i motivi ani %e(jom 'a vo'e mi an %ivot i 'a po'ignu %ivi be'em p otiv pa ti%ana* a i 'ob om vo(jom 'a 'opuste (oka(nom s pskom stanovnistvu 'a se %astiti o' ustaski/ poko(ja$8 9 (jeto !">@$ go'ine Tito je k enuo k o% Bosnu na sjeve o%apa' 'u% & te a%'vajanja i%me'ju njema&ke i ta(ijanske okupa&ione %one i smjestio se na po' u&ju oko Bi/a&a g'je nije bi(o okupato ski/ snaga$ F Tu je p oveo neko(iko mjese&i p ikup(jaju&i i ja&aju&i svoje snage p imanjem u svoje e'ove S ba* pa i 0 vata$ 9 i jesen je ustv 'io 'a gospo'a i 1os(obo'jenim1 te ito ijem ve(i&ine Svi&a ske* a(i je 'o toga 'os(o ug(avnom %ato sto se ni snage okupato a* ni N60 nisu uop&e pot u'i(e 'a ga napa'nu$ P em'a je u Titovoj vojs&i bi(o na tisu&e v (o / ab i/ i %i(avi/ $$bo a&a* va(ja napomenuti 'a su se gotovo sve ve&e bo be i

ok saji i i%me'ju nji/ i okupato ski/ snaga vo'i(e na ini&ijativu okupato ski/ koman'i* koje bi o' v emena 'o v emena o'(u&i(e 'a o' e'jena po' u&ja o&iste o' pa ti%ana$ Titovo 1os(oba'janje1 %aba&eni/ k ajeva nije bitno uti&a(o na njema&ko vo'jenje ata$ Nijem&i i Ta(ijani su i 'a(je ' %a(i u svojim ukama najve&e g a'ove* g(avne &este i %e(je%ni&ke p uge 7osim p uga o' Sp(ita i :ijeke 'o Ogu(ina8* te najva%nije u'nike$ Cesto se tv 'i kako je Tito 1' %ao1 ve(ik b oj njema&ki/ 'ivi%ija na jugos(avenskom t(u) a(i na po&etku !">#$ go'ine bi(o je u &ije(oj bivsoj Jugos(aviji svega &eti i njema&ke 'ivi%ije* i to niposto e(itne$ F 79 avgustu te iste go'ine p i' u%i(e su im se jos 'vije e%e vne 'ivi%ije netom osposob(jeni/ eg uta i je'na ist osena 'ivi%ija koja se bo i(a po' Sta(jing a'om* a potk aj te iste go'ine* nakon kapitu(a&ije ta(ijanski/ o u%ani/ snaga u mjese&u septemb u* 'os(e su jos 'vije-t i 'ivi%ije$8@< Evo* uosta(om* sto je napisao je'an k iti&a * nenak(onjen Titu* a(i v (o ost ouman2 1Na po' u&jima Bosne i 0e &egovine i 0 vatske po kojima su nep estano tuma a(e te pa ti%anske snage tamo-amo* 'o(a%i(o je* na avno* &esto 'o sukoba s je'ini&ama Osovine$ Pa ti%ani su p eki'a(i komunika&ije* a(i nisu to &ini(i u sk(a'u s nekim st ateskim p(anom* nego vise a'i toga 'a %astite svoje u%make* a nji/ovi su pok eti p akti&no uvijek bi(i - u%ma&i p e' nep ijate(jem$1@F Ovaj p ika% Titova t%v$ 1'ugog ma sa1 ne %na&i 'a pa ti%ani nisu istov emeno vo'i(i nikakve o+an%ivne ak&ije$ Oni su u to v ijeme uspjesno napa(i g a'ove Livno* Jaj&e i sam Bi/a&$ Tito je %nao 'a njegove snage nisu nao u%ane kako t eba 'a bi napa(e 'ob o b anjene po(o%aje$ Tako su p opa(i i pokusaji 'a se %au%mu g a'i&i Bugojno i 3up es* koje su b ani(e 'ob o nao u%ane ustaske posa'e$ 5(avni a%(og 'a osvoji g a' Bi/a& nije bio vojni nego po(iti&ko-psi/o(oski$ 6ji(as je pos(ije objasnio 'a je &i(j %au%imanja takva g a'a 7a'minist ativnog s e'ista ok uga8 bio 'a po aste p esti% i 'a se po'igne status sje'ni&e AVNOJ-a koja je on'je o' %ana 7:atno 'oba* st $ @=<8$ Ja ov'je samo %e(im istaknuti 'a Tito nije p eba&io svoje snage a'i neke o+an%ivne vojne st ategije upe ene p otiv si(a Osovine$ 5(avni a%(og a'i kojeg su Nijem&i o'(u&i(i p otje ati Titove snage i% sjeve o%apa'ne Bosne na po&etku !">#$ go'ine bijase taj sto su se boja(i save%ni&kog isk &avanja na 'a(matinskoj oba(i* pa su %e(je(i poja&ati na'%o na' st ateski va%nim %a(e'jem$ I% istog a%(oga Nijem&i su isp(ani a(i i o+an%ivu p otiv &etnika u 0e &egovini i C noj 5o i$@" .ap avo su svi vojni koman'anti bi(i u svojoj st ategiji %aokup(jeni o&ekivanim save%ni&kim isk &avanjem$ I Mi/a-i(ovi& je %e(io os(obo'iti se pa ti%ana kako ne bi bi(o %ap eka b %om save%ni&kom nap e'ovanju u unut asnjost i spajanju s njegovim snagama$#= Sto se Tita ti&e* on je pos(ao u ma tu !">#$ go'ine t oji&u svoji/ visoki/ o+i&i a na p egovo e s Nijem&ima* najp ije u bosanski g a'i& 5o nji Vaku+ a on'a u .ag eb$ Oni su obavijesti(i Nijem&e 'a je 1Tito u s(u&aju ang(o-ame i&kog isk &avanja sp eman sa a'ivati s njema&kim 'ivi%ijama u 0 vatskoj u %aje'ni&kim ope a&ijama p otiv napa'a&a1$#! Tito je %nao 'a bi save%ni&ko isk &avanje u Jugos(aviji %na&i(o pov atak k a(ja i i%bjeg(i&ke v(a'e i k aj svim njegovim snovima o nepos e'nom komunisti&kom p eu%imanju v(asti$ Takva su ga st a/ovanja mu&i(a &ak i posto je po&eo p imati i% avnu pomo& o' Save%nika potk aj (jeta !">#$ go'ine$ Je'an je visoki njema&ki s(u%benik u Jugos(aviji ustv 'io 'a je 1go'ine !">>$ bi(o t enutaka ka' pa ti%ane nisu to(iko b inu(i Nijem&i ko(iko eventua(no save%ni&ko isk &avanje1$#@ F Ovo se o'nosi samo na njema&ke 'ivi%ije$ 6akako 'a su u ta(ijanskoj okupa&ionoj %oni bi(e i ta(ijanske 'ivi%ije 7'o septemb a !">#$8 i 'a je stoga bi(a os(ab(jena ta(ijanska o'b ana Ita(ije !">#$ go'ine$ Me'jutim* a%(o%i %a sta&ioni anje ta(ijanski/ je'ini&a u %apa'noj Jugos(aviji nisu bi(i og ani&eni samo na p otivpa ti%anske ak&ije2

je'an je o' g(avni/ +akto a st ategije si(a Osovine !">@$ i !">#$ go'ine bi(a o'b ana / vatske i & nogo ske oba(e o' eventua(ne save%ni&ke inva%ije$ 5o'ine !">#$ te sup otstav(jene te%nje i%a%va(e su ni% takti&ki/ p eo ijenta&ija u st ategiji t iju a%(i&iti/ vojni/ snaga - i(i bo(je e&i &eti iju je se ta(ijansko ' %anje p ema &etni&ima a%(ikova(o o' su%' %anijeg stava Nijema&a$ Nijem&i su o'ba&i(i pa ti%ane na po&etku !">#$ go'ine p ema 0e &egovini$ Tito je 'o'use ionako kanio u'a iti na jug 'a napa'ne &etni&ke snage u 0e &egovini i C noj 5o i$ Iako su ga Nijem&i p ogoni(i a &etni&i mu se isp ije&i(i na putu* on je u ma tu uspio p ije&i p eko Ne etve u 0e &egovini i p obiti se na jug 'o &etni&ki/ upo ista u C noj 5o i$ 79 tom je a%'ob(ju %apo&eo p egovo e s Nijem&ima ne bi (i i/ uvje io 'a je u nji/ovu inte esu 'a ga puste 'a se 1ob a&una1 s Mi/ai(ovi&em$8## Ta(ijani su tijesno sa a'jiva(i sa &etni&ima* a(i su Nijem&i unistenje Mi/ai(ovi&evi/ snaga jos smat a(i kao st ateski va%an &i(j$ 9 maju su %a obi(i i a%o u%a(i neko(iko tisu&a & nogo ski/ &etnika* a (oka(nog &etni&kog koman'anta pos(a(i su u %a ob(jeni&ki (ogo u 5a(i&iji$#> Ta'a su se* na po&etku (jeta !">#* Nijem&i okomi(i na pa ti%ane i ma(tene i/ opko(i(i na 6u mito u u sjeve noj C noj 5o i$ Titovi su se bo &i st a/ovito o'(u&no bo i(i i napokon se p obi(i i% ob u&a* pa su k enu(i k o% jugoisto&nu Bosnu %aobi(a%e&i Sa ajevo s isto&ne st ane i p o'u%i(i 'a(je na %apa' o' O(ova 'o T avnika$#, Napokon je Tito uspio smjestiti svoj stab u Jaj&e u s e'isnjoj Bosni$ Na 6u mito u se Titu p i' u%io b itanski o+i&i Billiam 'eakin* koga su se sna%no 'ojmi(e pa ti%anske bo bene sposobnosti$ Njegovi i%vjestaji* kao i i%vjestaji ' ugi/ b itanski/ o+i&i a koji su posjeti(i pa ti%ane toga (jeta i jeseni* potaknu(i su Save%nike 'a obustave svoju po' sku Mi/ai(ovi&u i 'a je po&nu p u%ati Titu$ Osim toga* pa ti%ani su stek(i ve(iku p e'nost p e' &etni&ima ka' su Ta(ijani u septemb u !">#$ kapitu(i a(i pa su ve(ike ko(i&ine ta(ijanskog o u%ja i vojne op eme pa(e u pa ti%anske uke$ Ta'a su poje'ini Mi/ai(ovi&evi (oka(ni koman'anti po&e(i 'i ektno su a'jivati s Nijem&ima$#? >odine !$EE% Save%ni&i su pove&a(i svoju pomo& Titu* a njegove su snage b oj&ano po as(e ka' je %bog op&eg s(oma ustaskog e%ima popunio svoje e'ove ne%a'ovo(jnim 0 vatima i mus(imanima* kao i S bima$ 9 (jeto te iste go'ine Nijem&i su se po&e(i pov(a&iti i% bivse Jugos(avije$ Tito je 'obio o' Save%nika ve(ike ko(i&ine o u%ja ne bi (i onemogu&io njema&ko pov(a&enje* a(i je njemu g(avna b iga bi(a 'a osigu a pobje'u u g a'janskom atu$ 9 septemb u su Saveznici nagovorili kralja /etra 'a po%ove sve Jugos(avene 'a po'up u Tita$ Potk aj te go'ine sovjetske t upe 7T e&a uk ajinska a mija ma sa(a To(bu/ina* potpomognute buga skim snagama8 %au%e(e su ve&i 'io isto&ne* s e'isnje i sjeve ne S bije$ Time je bi(a osigu ana komunisti&ka v(a'avina u Jugos(aviji pos(ije ata$ Nije tesko a%umjeti ' %anje bosanski/ 0 vata i bosanski/ S ba u ove &eti i atne go'ine$ P vi su se ' %a(i je'nako kao i 0 vati u 0 vatskoj2 manjina je aktivno po' %a(a ustase* a ve&ina je u p vi ina/ po%' avi(a stva anje N60* a(i se ma(o-poma(o sve vise a%o&a ava(a tako 'a je !">#$ i !">>$ go'ine ve(ik b oj nji/ p istupio pa ti%anima$ Bosanski su pak S bi* kao sto smo ve& vi'je(i* ub %o bi(i natje ani 'a se sup otstave ustaskoj ' %avi i vojnoj okupa&iji si(a Osovine$ Pa ti%anska je vojska u t i nav ata p ove(a po neko(iko mjese&i na je'nom mjestu* /vataju&i 'a/ i p imaju&i u svoje e'ove nove bo &e* a sva t i puta bijase to na te ito iju Bosne 7;o&a u p voj 1po(ovini !">@$ go'ine* Bi/a& u ' ugoj po(ovini te iste go'ine i Jaj&e u ' ugoj po(ovini !">#$ go'ine8$ Tako su S bi ima(i mnostvo p i(ika 'a p istupe pa ti%anima$

Mi/ai(ovi&evi su &etni&i tako'je eg utova(i bosansko/e &egova&ke S be* posebno u 'o(ini ijeke 6 ine u isto&noj Bosni i na g ani&nom po' u&ju i%me'ju 0e &egovine i C ne 5o e$F 6 %anje bosanski/ mus(imana nije bi(o tako je'nostavno$ Vi'je(i su ve& 'a su i%me'ju 'va ata op&e po(iti&ke simpatije mus(imana bi(e vise na st ani .ag eba nego Beog a'a$ P em'a je s(u%bena po(itika Jugos(avenske mus(imanske o gani%a&ije bi(a sk(ona 1jugos(avenstvu1 s ub(a%enim p imjesama egiona(nog autonomastva* i i'a je sam Spa/o uvijek govo io %a sebe 'a je Jugos(oven* ve&ina njegovi/ mus(imanski/ ko(ega i%jasnjava(a se kao 0 vati mus(imanske vje oispovijesti$ Ta je i'enti+ika&ija* me'jutim* ima(a svoje g ani&e$ 3a'a je* na p imje * mus(imanski po(iti&a naji% a%itije p o/ vatske o ijenta&ije Hakija Hadzic osnovao p e' i%bo e !"#-$ mus(imanski og anak 10 vatske se(ja&ke st anke1* p istupi(a je samo sa&i&a Spa/ini/ supa nika* a na i%bo ima je osvojio svega neko(iko tisu&a g(asova$#< Me'ju is(amskim svestenstvom p eov(a'ava(i su neobi&no i%mijesani osje&aji p ema i'eji bi(o kakvog mijesanja bosanski/ mus(imana$ B at Me/me'a Spa/e ;e/im* koji je bio eis-u(-u(ema o' !"#-$ 'o !">@$ go'ine* i%jasnjavao o kao 0 vat i ig ao je g(avnu u(ogu u mus(imanskom p o/ vatskom ku(tu nom ' ustvu 1Narodnoj uzdanici1$ 7Supa ni&ka o gani%a&ija 1'ajret1 i 'a(je je bi(a na i% a%ito p os pskoj (iniji$8 A(i ;e/imu Spa/i bi(o je isto tako sta(o 'a o&uva poseban mus(imanski i'entitet* %a koji je ' %ao 'a je o%bi(jno ug o%en$ Stoga se u s(u%benim uputama usp otivio mjesovitim b akovima i na'ijevanju nemus(imanski/ imena 'je&i$ Stavise* savjetovao je mus(imanima neka ne u(a%e u kato(i&ke & kve* je se p ibojavao 'a &e u tom s(u&aju mo ati skinuti +es$#6a su mo a(i bi ati i%me'ju Beog a'a i .ag eba* ve&ina bi se mus(imanski/ po(iti&a a i viseg svestenstva bi(a o'(u&i(a %a .ag eb* po' us(ovom 'a im se %ajam&i 'a &e mo&i s(obo'no ispovije'ati is(am$ .ato se Ante Pave(i& pob inuo 'a im to obe&a &im je stupio na v(ast$ Na 'an @,$ ap i(a !">!$ pos(ao je (i&nog i%as(anika ;e/imu Spa/i ne bi (i ga uvje io kako %e(i 'a se bosanski mus(imani osje&aju 1s(obo'ni* %a'ovo(jni i potpuno avnop avni1$ .ajam&ena im je puna vje ska s(obo'a* pa i s(obo'a sko(ovanja* a je'anaest po(iti&a a* bivsi/ p ipa'nika Jugos(avenske mus(imanske o gani%a&ije* po%vani su 'a bu'u &(anovi tobo%njeg Sabo a u .ag ebu$#" Vo'ja te st anke 'za*er Kulenovic imenovan je u novemb u !">!$ %a potp e'sje'nika v(a'e N60$ On je o'uvijek bio p o/ vatski o ijentisan* a kao sto smo vi'je(i* bio je i g 'no a%o&a an po(iti&kim %bivanjima u Beog a'u u pos(je'njim p e' atnim go'inama$ Ipak* nije bio o'usev(jeni ustasa$ I(i* kao sto je napomenuo je'an st u&njak %a to a%'ob(je2 1P em'a je ostao u v(a'i 'o k aja* nika' nije potpuno %a'obio povje enje ustasa* a i%gubio je povje enje p ipa'nika bivse DJugos(avenske mus(imanske o gani%a&ijeD) po' nji/ovim je p itiskom &esto i%jav(jivao 'a on nije p e'stavnik v(a'e N60* nego 'a on p e'stav(ja samo sebe$1>= Najuti&ajniji &ovjek u Jugos(avenskoj mus(imanskoj o gani%a&iji nakon sm ti Me/me'a Spa/e bio je pos(ovni &ovjek i% Sa ajeva ,zeir<aga Hadzi+asanovic $ On je nagova ao 3u(enovi&a 'a u'je u v(a'u N60 kako bi sp ije&io %(oupot ebe i isko istio svoj uti&aj p otiv 'je(ovanja p o/ vatskog ekst emista 0akije 0a'%i&a* koji je imenovan %a ustaskog 1povje enika1 %a Bosnu i 0e &egovinu$ Potk aj ap i(a !">!$ 0a'%i/asanovi& je bio &(an mjesovitog mus(imansko-s pskog i%as(anstva* %aje'no sa s pskim po(iti&a em i% Bosne Milanom Bozicem* koje je o' 0akije 0a'%i&a %at a%i(o autonomiju %a Bosnu i 0e &egovinu$ Pos(je'i&a je te ini&ijative bi(a 'a su Bo%i& i njegove s pske ko(ege usko o %atim bi(i u/apseni i pobijeni* a 0a'%i/asanovi&u je e&eno neka se a'ije okani svoji/ 1p otiv/ vatski/1 i'eja$>

9sko o je me'ju mnogim mus(imanima %av(a'a(o a%o&a anje$ P em'a nije bi(o opsteg pog oma o gani%ovanog p otiv nji/* poga%eno je obe&anje 'a &e se postivati sva nji/ova p ava$ 9 ustaskoj N60 je'nostavno nije +unk&ionisa(a p avna ' %ava$ 9 (jeto i jesen !">!$ go'ine* po&evsi o' @$ avgusta* mus(imansko je svestenstvo i%'a(o ni% javni/ e%o(u&ija i p otesta$ Takve su e%o(u&ije 'onesene u Sa ajevu* P ije'o u* Mosta u* Banjoj Lu&i* Bije(jini i Tu%(i$ 9 mosta skoj e%o(u&iji spominja(i su se 1neb ojeni %(o&ini* p estupi* %(oupot ebe i p isi(no p evje avanje koji su i%v seni i koji se v se na' p avos(avnim S bima i ' ugim nasim sug a'janima1$ 9 e%o(u&iji mus(imanskog svestenstva u Banjoj Lu&i i%nesene su p itu%be na p(ja&ku i otima&inu s pske i %i'ovske imovine$ 9 peti&iji koju je pok enuo 0a'%i/asanovi&* a potpisa(a je stotina istaknuti/ sa ajevski/ mus(imana u mjese&u oktob u* osu'jeno je nasi(je i%v seno na' .i'ovima i S bima i %a/tijeva(a se 1sigu nost %ivota* 'ostojanstva* imovine i vje e %a sve g a'jane1$ Potk aj te go'ine Nijem&i su i%vijesti(i 'a su se 1%natno pogo sa(i o'nosi i%me'ju mus(imana i ' %avne v(asti1$>@ Istov emeno se %bog akata nasi(ja koje su S bi i%v si(i na' mus(imanima* posebno u 0e &egovini* mus(imani nisu mog(i p i' u%iti S bima u p u%anju otpo a ustasama$ Nap otiv* neki su o' nji/ umjesto toga bi(i ponukani 'a stupe u e'ove ustaske mi(i&ije$ Bosanski mus(imani nisu &ak ima(i ni svoga p e'stavnika u k a(jevskoj v(a'i u i%bjeg(istvu* pa nisu mog(i osje&ati bog%na kakvu (oja(nost p ema vojnom p e'stavniku te v(a'e Mi/ai(ovi&u$ Me'jutim* u ' ugoj po(ovini !">!$ go'ine* ka' je ve& bi(o (ako pa ti%ane po(iti&ki i vojno a%(ikovati o' &etnika 7i ka' su pa ti%anski koman'anti sp ije&i(i svoje (ju'e 'a napa'aju mus(imanska se(a8* mus(imani su %aista po&e(i stupati u Titovu vojsku$ P va mus(imanska pa ti%anska je'ini&a t%v$ Mujina ceta* osnovana je neg'je i%a avgusta !">!* a 'o 'e&emb a je p e as(a u bata(jon$ 9 %imu o' !">!$ na !">@$ go'inu* %a Titova bo avka u ;o&i* osnovana je jos je'na je'ini&a mus(imanski/ m(a'i&a* a na po&etku !">@$ mus(imani su stupa(i i u pa ti%anske bata(jone k aj .eni&e i u 0e &egovini$ 9 toku te go'ine osnovane su i ' uge mus(imanske je'ini&e* a u 'e&emb u je +o mi ana 1Osma k ajiska 7mus(imanska8 b iga'a1 po' koman'om Osmana 3a abegovi&a$># B oj mus(imanski/ eg uta bio je u p vo v ijeme ne%natan$ 9 toj anoj +a%i p istupio je komunistima samo je'an istaknuti mus(imanski po(iti&a * Nurija /ozderac$ Tesko je bi(o uvje iti imame i mu+tije u Bosni i 0e &egovini 'a je bu'u&nost nji/ova na o'a u atei%mu i komuni%mu$ Vje ovatno su bi(i nesto &u(i o skan'a(o%nom postupanju s is(amom u Sovjetskom Save%u u p et/o'ni/ 'va'esetak go'ina* pa i/ nisu mog(i a%uvje iti ni pam+(eti koje je i%'ava(a Titova o gani%a&ija i u kojima je Sovjetska :usija bi(a p ika%ivana kao &u'esna %em(ja to(e an&ije i vje ske s(obo'e$>> Me'jutim* u to isto v ijeme* 'ok su (oka(ni &etni&ki koman'anti 'opusta(i svojim (ju'ima 'a napa'aju mus(imanska se(a* &etni&i su se s(u%beno ob a&a(i mus(imanima %a po' sku$ Tako je je'an o' &etni&ki/ vo'ja u 0e &egovini 'obrosav (evdevic %apisao u ju(u !">@$ 'a t eba biti to(e antan p ema mus(imanima i% takti&ki/ a%(oga* 1iako se ne smije smetnuti s uma 'a s njima ne mo%e biti p ave s(oge1$>, Nije bi(o vje ovatno ni 'a &e to smetnuti s uma mus(imani u mnogim 'ije(ovima jugoisto&ne Bosne i 0e &egovine* g'je su &etni&i i ' uge (oka(ne s pske je'ini&e pobi(i na tisu&e mus(imana u %imu sa !">!$ na !">@$ go'inu i u (jeto !">@$ go'ine$ Najveci pokolji su bi(i u oko(i&i ;o&e i Cajni&a$ Najmanje @=== mus(imana pobi(e su on'je je'ini&e po' koman'om (oka(nog &etni&kog koman'anta 7a+arija &stojica u avgustu !">@$* a u +eb ua u !">#$ pobijeno i/ je vise o' "===* o' koji/ -=== sta iji/ (ju'i* %ena i 'je&e$>? 9spostav(jen je u%asan sistem u%ajamno pot/ anjivane m %nje$ Sto je vise mus(imana p istupa(o pa ti%anima* to su vise &etni&i smat a(i mus(imane kao takve

svojim 'usmanima* a sto su vise &etni&i ubija(i mus(imane* to je vje ojatnije biva(o 'a &e tamosnji mus(imani su a'jivati s pa ti%anima* Nijem&ima* Ta(ijanima i ustasama p otiv &etnika$ Ipak* nije svag'je bi(o tako$ Na nekim po' u&jima &ak su i sa a'jiva(i mus(imani i &etni&i$ Takva je'na mus(imansko-&etni&ka skupina u oko(i&i .eni&e uputi(a je u maju !">@$ ovakvu po uku Nijem&ima2 19k(onite ustase i% Bosne pa &emo mi mus(imani i S bi nap aviti ov'je e' %a 'vije se'mi&e$1>< Najaktivniji p o&etni&kiF mus(imani bi(i su dr% 5smet /opovac* koji je bio na&e(nik 3onji&a* -uad Musakadic* bivsi se+ po(i&ije u Sa ajevu$ Popova& je ponu'io Mi/ai(ovi&u 'a &e %a njega eg utovati mus(imane$ Takvu su i'eju %agova a(i jos neki p os pski i antikomunisti&ki mus(imani u vise bosanski/ g a'ova$ 9 'e&emb u !">#$ a&una(o se 'a oko - posto Mi/ai(ovi&evi/ vojnika &ine mus(imani - mo%'a nji/ >=== i(i nesto vise$>Sam je Popova& p e'vo'io napa' kojim je 1os(obo'jeno1 je'no mus(imansko se(o u janua u !">#$ go'ine$ Te su iste go'ine* me'jutim* komunisti %a obi(i i njega i -uada Musakadica i st ije(ja(i i/$>" 9 tom v t(ogu sup otstav(jeni/ si(a - koje su sve* va(ja po'sjetiti* vuk(e po ijek(o i%van Bosne - najp i o'niji i najomi(jeniji ku s %a mus(imane bio je 'a osnivaju svoje (oka(ne o'b ambene je'ini&e i 'a se nastoje o'b aniti o' svi/ napa'a&a$ Takve ma(e nao u%ane skupine nik(e su po &ije(oj %em(ji$ 9 oktob u !">@$ postoja(a je i 1Mus(imanska 'ob ovo(ja&ka (egija1 o' otp i(ike >=== (ju'i* koja se bo i(a vise p otiv pa ti%ana nego p otiv &etnika* a(i nije vje ova(a ni ustaskim v(astima 7o' koji/ je ipak p ima(a o u%je8* nego je nastoja(a p egova ati 'i ektno s Nijem&ima$,= S(i&na* a(i jos samosta(nija je'ini&a nasta(a je u )azinskoj krajini u %apa'noj Bosni 7ne'a(eko o' Bi/a&a8 u (jeto !">#$ go'ine$ P e'vo'jena bivsim pa ti%anom Huskom Miljkovicem i sastav(jena ma/om o' 'emo a(i%i ani/ neka'asnji/ pa ti%ana i 'e%e te a i% je'ini&a (oka(ne o'b ane* ta je je'ini&a ima(a osam komp(etni/ bata(jona i gospo'a i(a je ve(ikim po' u&jem$ 0usku Mi(jkovi&a nastoja(i su nai%mjen&e p i'obiti %a svoju st anu N60 i pa ti%ani* a(i je on %a' %ao 'istan&u i p ema je'nima i p ema ' ugima sve 'o +eb ua a !">>* ka' je sk(opio spo a%um s pa ti%anima - na sto su ga ubi(i p oustaski p ipa'ni&i v(astite vojske$,! Mnogim mus(imanskim po(iti&a ima &ini(o se 'a je je'ino jesenje %a Bosnu neka v sta autonomije$ A je'ini na&in 'a se to postigne bi(o je 'a se ob ate 'i ektno Nijem&ima* koji su to mog(i ostva iti$ Nije to bi(o puko o%iv(javanje sta og sna mus(imanski/ po(iti&a a* iako bijase i o'jek %a/tjeva takvi/ (ju'i kao sto je bio Seri* 0rnautovic * %a/tjeva %a autonomijom po' uga skom v(as&u potk aj P vog svjetskog ata$ Bijase to pokusaj 'a se p ona'je p akti&no jesenje %a sve nesnosniji po(o%aj$ O'at(e je potekao i onaj +amo%ni 1Memo an'um1 koji su bosanski mus(imani uputi(i 0it(e u u novemb u !">@$ i koji je ve& spomenut u p vom pog(av(ju ove knjige$ Osim /va(isanja gotskim po ijek(om* u njemu se auto i go ko %a(e na ustaske poko(je mus(imana i %a/tijevaju 'a se stane na k aj svakoj ustaskoj aktivnosti u Bosni i 0e &egovini$ 6a bi se %em(ja %astiti(a* %at a%eno je o'ob enje 'a se p osi i Mus(imanska 'ob ovo(ja&ka (egija* i p e'(o%eno* a'i umi enja Nijema&a* 'a Legija bu'e po' 'i ektnim njema&kim na'%o om$,@ Bijase to pomno o'vagnut paket p ije'(oga* a(i je va%ni %a/tjev* autonomija Bosne i 0e &egovine* Nijem&ima bio nep i/vat(jiv* je su %na(i 'a bi time nanije(i nepo'nos(jivu uv e'u .ag ebu$ Njima je* me'jutim* bi(o sta(o 'o 'a(jnjeg eg utovanja m(a'i&a i% te egije$ 9 'e&emb u je 0it(e %apovje'io 'a se SS 'ivi%ija P in& Eugen* koja se ug(avnom sastoja(a o' p ipa'nika njema&ke manjine i% :umunjske* p eba&i u N60 i popuni on'je svoje e'ove tako'je p ipa'ni&ima njema&ke manjine$ 3a' je 0it(e u +eb ua u !">#$ ekao kako %e(i 'a ta 'ivi%ija na'%i e stva anje &itave je'ne nove

'ivi%ije u 0 vatskoj* 0imm(e je p e'(o%io 'a se je'na 'ivi%ija sastavi samo o' mus(imana$ P ije'(og je p i/va&en* usp kos ost im p otestima i% .ag eba$,# Na&e(o stva anja SS 'ivi%ija o' 1'ob ovo(ja&a1 i% okupi ani/ %ema(ja bi(o je ve& p ovje eno u p aksi$ Tako su nasta(e njema&ke 'ivi%ije u ; an&uskoj* Be(giji* Ni%o%emskoj i 6anskoj$ Mus(imanska je 'ivi%ija posta(a !#$ SS 'ivi%ija i 'obi(a popuno ime 1Handzar divizija1 p ema t a'i&iona(nom o u%ju i% te egije* tu skom bo'e%u koji mo%e biti %ak iv(jen kao jatagan$ :eg utovanje je %apo&e(o u ap i(u !">#$* a Nijem&i su isko isti(i bo avak u Sa ajevu p onjema&kog Ve(ikog mu+tije i% Je u%a(ema 'a po%ove mus(imansko svestenstvo na su a'nju u tom pos(u$ 7Ve(u mu*tija Cl Huseini bio je o'avno po%nat po svojoj si(noj m %nji na B itan&e$ Nakon Ba(+ou ove 'ek(a a&ije o Pa(estini !"!<$ go'ine po%ivao je sve A ape 'a osnuju a apsko-mus(imansko-njema&ki save% p otiv b itanske po(itike$8 Neki o' bosanski/ mu+tija i imama pomog(i su to eg utovanje* a svaka je'ini&a u 'ivi%iji 'obi(a je m(a'og mu+tiju %a 'u/ovnoga savjetnika) o+i&i i su* me'jutim* bi(i gotovo &istok vni Nijem&i$,> 6o k aja ap i(a eg utovano je !@$=== m(a'i&a* a 'ivi%ija je na k aju ima(a @!$=== bo a&a$ :eg utovanje je ve&inom bi(o 'ob ovo(jno* samo sto se &ini 'a su mnogi eg uti ima(i p i(i&no pog esnu p e'o'%bu o sv si same 'ivi%ije$,, Op&enito bosanski mus(imani su bi(i a%o&a ani* je su povje ova(i 'a &e ta 'ivi%ija b aniti nji/ove g a'ove i se(a* a umjesto toga su u (jeto !">#$ upu&eni na 'ugot ajnu vojnu naob a%bu u Njema&ku i ; an&usku* 'vije skupine mus(imana* i% Sa ajeva i Banje Luke* pos(ane su 'a p i' u%e / vatskim in%enje &ima u &ent u %a i%ob a%bu u Vi((e-p an&/e-'e-:oue gue* ne'a(eko o' Tou(ousea$ On'je su* u no&i !<$ septemb a* po' vo'stvom mus(imana -erida 'zanica i 0 vata Boze (eleneka po/vata(i svoje njema&ke o+i&i e* na b %inu i/ osu'i(i na sm t i st ije(ja(i$ Namje ava(i su pobje&i i p i' u%iti se + an&uskom pok etu otpo a* a(i je je'an o+i&i 'igao u%bunu* pa su i/ napa(e njema&ke je'ini&e$ Je(enek im je umaknuo* a(i su petnaesto i&a pobunjenika poginu(a* a jos i/ je !>! ubijen u kasnijoj ope a&iji &is&enja te ena$ 5o'isnji&a ove pobune s(avi se i 'an-'anas u Vi((e+ an&/e--'e-:oue gueu po' ma(o je'nost anim na%ivom &a r>volte des 7roates$ Posto je 10an'%a 'ivi%ija1 upu&ena na 'a(jnju i%ob a%bu u jos 'a(je mjesto u S(eskoj* u Bosni je ne%a'ovo(jstvo sve vise as(o$ Bosanski su se mus(imani sve &es&e tu%i(i kako ustaske je'ini&e napa'aju nji/ove (ju'e$ Mnogi su mus(imani po&e(i osnivati (oka(ne o'b ambene je'ini&e po%nate po' na%ivom 1 zeleni kadar1$ Ta je o gani%a&ija ima(a i svoga po(iti&kog vo'ju* p o+eso a Nesada Topcica* koji se tako'je %a(agao %a autonomiju Bosne i 0e &egovine$ S(i&no je nesto po'u%eo i sta iji &(an Is(amskog vije&a u Sa ajevu Mu+amed /andza* koji je u novemb u !">#$ po%vao mus(imane 'a %ba&e ustaski ja am i osnuju autonomnu bosansku ' %avu s je'nakim p avima %a sve g a'jane* be% ob%i a na vje sku p ipa'nost$ Vijest o njegovu ape(u sna%no je o'jeknu(a u 0an'%a 'ivi%iji* je je on bio je'an o' p e'vo'nika kampanje %a eg utovanje mus(imana$,< Istov emeno su* me'jutim* mus(imani sve vise stupa(i u pa ti%anske e'ove* p ivu&eni stva anjem 1Sesnaeste mus(imanske b iga'e1* u septemb u !">#$,Nakon visek atni/ %a/tjeva %a pov atak 0an'%a 'ivi%ije* 0it(e ju je najpos(ije v atio u Bosnu u ma tu !">#$ a'i ope a&ija %a 1o' %avanje mi a1$ :a%mjestena je po sjeve noj i isto&noj Bosni 7Tu%(a* 5 a'a&a&* B &ko* Bije(jina i .vo nik8* g'je je u p o(je&e i (jeto iste go'ine i%v si(a ni% ok utni/ o'ma%'i - ubistava i ' ugi/ %(o&ina na' s pskim stanovnistvom$," Ne %na se ta&an b oj % tava* a(i i/ je svakako bi(o na stotine* a mo%'a i na tisu&e$ 3ako je go'ina o'mi&a(a* mus(imani su %bog novog a%voja p i(ika biva(i sve sp emniji 'a po'ije(e svoju su'binu s pa ti%anima$ .bog sve

otvo enije su a'nje Nijema&a i &etnika* biva(i su sve nepovje (jiviji p ema Nijem&ima* a %ab injavao i/ je i p eki' 'ip(omatski/ o'nosa Njema&ke s Tu skom$ Tito je posti%ao sve nove vojne uspje/e* a ka' je u septemb u osvojio 6e ventu* postavio je u(timatum svim / vatskim i bosanskim je'ini&ama 'a p istupe pa ti%anima* sto je i u&ini(o oko @=== p ipa'nika 0an'%a 'ivi%ije$ 3ako su ustase biva(e sve be%ob%i nije u svojim pokusajima 'a %ast ase mus(imansko stanovnistvo smaknu&ima po k atkom postupku* me'ju mus(imanskim je vojni&ima sve vise as(a nesk(onost p ema N60$ 0an'%a 'ivi%ija nag(o se aspa'a(a* pa su u oktob u njema&ke v(asti u .ag ebu i%vijesti(e Be (in 'a ta 'ivi%ija nije vise uopste sposobna p ovo'iti vojne ope a&ije$ Pao je apsu 'an p ije'(og 'a se osnuje nova 'ivi%ija* a(i o' toga nije bi(o nista$ Na k aju !">>$ go'ine as+o mi ane su sve SS je'ini&e koje su nasta(e u N60$?= Pa ti%ani su osvoji(i Sa ajevo ?$ ap i(a !">,$ .a 'va-t i tje'na &ije(a Bosna i 0e &egovina bi(a je u nji/ovim ukama$ Na 'an @-$ ap i(a imenovana je 1na o'na v(a'a1 Bosne i 0e &egovine$ Ve&ina se mus(imana pomi i(a sa &injeni&om komunisti&ke v(a'avine$ 9mjesto 'a i/ p oguta 0 vatska 7ustasko jesenje8 i(i S bija 7&etni&ki p(an8* ponu'jeno im je nekakvo neo' e'jeno +e'e a(no jesenje u kojem &e Bosna i 0e &egovina i 'a(je opstati$ A(i* na'asve su se a'ova(i v emenu ka'a vise ne&e biti k(anja$ :a&una se 'a je oko !<,$=== mus(imana i%gubi(o %ivote u atu* sto i%nosi -*! posto ukupnog na o'a$ To je ve&i postotak o' postotka S ba koji su st a'a(i u atu 7<*# posto8 i svi/ ' ugi/ na o'a osim .i'ova i :oma$?! Mus(imani su se bo i(i %a sve st ane - ustase* Nijem&e* &etnike* pa ti%ane - i bi(i su % tve svi/ %a a&eni/ st ana$ Mnogi su o' nji/ bi(i u / vatskim i njema&kim (ogo ima sm ti* e&imo u Jasenov&u* Bu&/enCa('u* 6a&/auu i u Aus&/Cit%u$?@ Oni nisu i%a%va(i taj at* najvise su se bo i(i 'a se o'b ane$ Samo sto ubijanju jos nije 'osao k aj$ !> BOSNA I 0E:CE5OVINA 9 TITOVOJ J95OSLAVIJI !">,$-!"-"$ Titu se &esto o'aje ve(iko p i%nanje 'a je nakon 6 ugog svjetskog ata 'onio Jugos(aviji unuta nji mi i pomi enje$ Istina je 'a je mi %av(a'ao* i 'a su atne ane ma(o-poma(o %a(ije&ene$ Isto je tako istina 'a je Tito 'ob o p omis(io o usug(asavanju sup otstav(jeni/ %a/tjeva jugos(avenski/ na o'a i pok ajina$ Samo sto je Titu ipak v(ast bi(a va%nija o' pomi enja* a komunisti&ka je v(ast uspostav(jena u Jugos(aviji u% v (o visoku &ijenu$ 9 pos(je'nje je v ijeme najpo%natiji p imje %a tu tv 'nju postupanje s a%(i&itim osta&ima p otivpa ti%anski/ snaga 7i s njima %' u%enim &ivi(ima8 koji su se u ap i(u i maju !">,$ bi(i sk(oni(i u Aust iju %aposje'nutu Save%ni&ima sa s(ovenskim 1be(oga 'ej&ima1* s ustasama i 'omo'b anima* te s je'nim 'ije(om & nogo ski/ &etnika$ B itan&i su i/ na Titov %a/tjev i% u&i(i pa ti%anima$ Ve&ina i/ je bi(a pobijena pos(ije pov atka na jugos(avensko t(o$ :a&una se 'a je gotovo @,=$=== (ju'i i%gubi(o %ivote u masovnim st ije(janjima* ma sevima sm ti i kon&ent a&ionim (ogo ima !">,$ i !">?$ go'ine$ 9 i%vjestaju je'nog ame i&kog s(u%benika o situa&iji u Jugos(aviji u +eb ua u !">,$ stoji i ovo2 1P opagan'a i o gani%ovane DspontaneD 'emonst a&ije* p isi(ni a'* samovo(jno ekvi i anje po k atkom postupku* /apsenja i ka%njavanja te mje e %ast asivanja i suvise po'sje&aju (ju'e na okupa&iju$1@ Titova tajna po(i&ija*F 1O gani%a&ija %a %astitu na o'a1 8&7N0: * evnosno je %atva a(a p ave i(i i%mis(jene po(iti&ke nep ijate(je$ P ema Titovim v(astitim ije&ima* sv /a je O.NE bi(a 'a 1utje a st a/ u kosti onima koji ne vo(e ovakvu Jugos(aviju1 - a takvi/ je

bi(o v (o mnogo$# Me'ju njima su bi(i s etnije uke oni koji su osu'jeni na p isi(ni a' na je'nom o' mnogi/ g a'i(ista u %em(ji$ Nji/ov su a' 'opunjava(i st ani 'ob ovo(j&i koji su a'i(i na 1om(a'inskim a'nim ak&ijama1* o' koji/ je je'na o' p vi/ bi(a g a'nja %e(je%ni&ke p uge Sama&-Sa ajevo !"><$ go'ine$ Evo sta je o tome napisao neut a(an posmat a&2 1Auto-put Beog a'-.ag eb* je'no o' 'i&ni/ 'ostignu&a i% tog a%'ob(ja* nisu i%g a'i(e samo om(a'inske a'ne b iga'e* kako se t ubi(o na sve st ane* nego je njima obi(ato pomaga(a i p isi(na a'na snaga* napose Dk(asni nep ijate(jiD i% bu %oaski/ e'ova* sto je mo%'a i je'an o' a%(oga sto je auto-put tako (ose i%g a'jen$1> 3a' je je'nom Sta(jin !">-$ go'ine isk(ju&io Jugos(aviju i% 3omin+o ma 7o gani%a&ije koja je nas(ije'i(a 3ominte nu8* jugos(avenski su /isto i&a i usko o po&e(i i%nova pisati /isto iju Jugos(avije* ne bi (i 'oka%a(i 'a je Tito o'uvijek vo'io ne%avisnu* (ibe a(nu i antista(jinisti&ku po(itiku$ Istina je* me'jutim* 'a je njemu p ije aski'a sa Sovjetskim Save%om* pa i neko(iko go'ina nakon toga* u%o koji je vje no s(ije'io bi(a Sta(jinova po(itika$, Cak je i jugos(avenski +e'e ativni ustav* p og(asen u janua u !">?* bio nap osto vje na kopija sovjetskog ustava 'onesenog 'esetak go'ina p ije toga$ 9 njemu je bi(a uobi&ajena mjesavina bombasti&ni/ 'ek(a a&ija i sup(ji/ + a%a* p ema kojima je* na p imje * svaka epub(ika 1suve ena1* a(i nema p avo na o'&jep(jenje %ato sto su na o'i Jugos(avije je'nom %auvijek o'(u&i(i %ivjeti %aje'no$? Nije pot ebno ni spominjati 'a se u ustavu uop&e nije spominja(a 3omunisti&ka pa tija koja je +akti&ki ' %a(a svu v(ast u svojim ukama$ Tito se pos(u%io meto'om uobi&ajenom u osta(im isto&noev opskim %em(jama 'a Pa tiju u p vi ma/ %akamu+(i a 1Na o'nom + ontom1* 'ok najpos(ije ne e(imini a svaki t ag po(iti&kog p(u a(i%ma$< 5o'ine !"><$ najav(jen je i%van e'no ambi&io%an (etogodisnji plan$ 5o'ine !">"* nakon aski'a sa Sta(jinom* si(om je p eko no&i p ove'ena ko(ektivi%a&ija u po(jop iv e'i* a pos(je'i&a je toga bi(a 'a je nag(o opa(a p oi%vo'nja %ita i&a te je ve&im g a'ovima i'u&e go'ine %ap ijeti(a g(a'$Je'na o' najtipi&niji/ ka akte istika toga a%'ob(ja sta(jinisti&ke po(itike bi(a je anti e(igio%na kampanja$ Posebno se g ubo postupa(o s 3ato(i&kom & kvom %ato sto je 'io njena k(e a su a'jivao s ustasama u 0 vatskoj i Bosni$ Neke su & kve unistene* a samostani i sjemenista %atvo eni$ P avos(avna je & kva p os(a nesto bo(je* iako je u p ve t i-&eti i go'ine i%v sen sna%an p itisak na njene institu&ije$ 6io je njena viseg svestenstva sa a'jivao s kvis(inskim e%imom u S biji* a(i je i neko(iko m(a'i/ 1nap e'ni/1 svestenika s(u%i(o u Titovoj vojs&i kao vojni svesteni&i$ Poti&ano je osnivanje ' ustava takvi/ svestenika u samoj & kvi 'a bi 3omunisti&ka pa tija mog(a pos e'no utje&ati na & kvu$" Sto se is(ama ti&e* &ini se 'a su novi jugos(avenski v(a'a i ' %a(i 'a on ima 'va o%bi(jna ne'ostatka2 p vo* smat a(i su 7isp avno8 'a je is(am v sta e(igije koja ne uk(ju&uje samo (i&na uvje enja nego i ' ustvene obi&aje* i ' ugo* 'a je nat a%nja&ka a%ijatska e(igija$ Osim toga* ek(o bi se 'a v(ast %e(i nakon ata p e&istiti neke sta e a&une* kao sto su se mus(imanski aktivisti pos(ije p isje&a(i2 13omunisti bi nam u to v ijeme najve&e stete i gubitke nanije(i* ka' bi nji/ove vojne je'ini&e us(e u se(a$ Je'nostavno bi sve poten&ija(ne p otivnike* ma/om (ju'e na visim ' ustvenim po(o%ajima i inte(ektua(&e %a koje se %na(o 'a su vje ni&i* poubija(i be% ikakva su'jenja i(i ist age$1!= 9 ustavu i% !">?$ go'ine stajao je* na avno* uobi&ajeni &(an p ema kojem &e Jugos(avija postivati Vje ske s(obo'e* a & kva &e biti o'vojena o' ' %ave$ Me'jutim* u p aksi je bi(o ' uk&ije$ 5o'ine !">?$ ukinuti su su'ovi is(amskog svetog %akona$ 5o'ine !",=$ 'onesen je %akon kojim je %enama %ab anjeno nositi +e e'%e$ Iste go'ine %atvo en je pos(je'nji

mekteb* osnovna sko(a u kojoj su p(a&eni&i stje&a(i teme(jno %nanje o 3u Danu* a po'u&avanje 'je&e u '%amijama nije bi(o 'opusteno$ 5o'ine !",@$ %atvo ene su sve tekije u Bosni i 0e &egovini i %ab anjeni svi 'e viski e'ovi$ P ema nekim i%vjestajima* mus(imani koji su s(u%i(i vojni ok i(i a'i(i u tako%vanim 'ob ovo(jnim a'nim b iga'ama mo a(i su jesti svinjetinu* a komunisti&ki su ukovo'io&i upo%o eni 'a ne smiju 'avati sinove ob e%ivati$ 9kinuta su mus(imanska ku(tu na i ob a%ovna ' ustva 15aj et1* 1Na o'na u%'ani&a1 i ' uga$ 6opusten je a' samo je'noj s(u%benoj 7o' !"><$ go'ine po' ' %avnim na'%o om8 is(amskoj o gani%a&iji* sa svega je'nom* st ogo na'%i anom me' esom sko(ovanje mus(imanski/ svestenika$ .atvo ena je i mus(imanska stampa a u Sa ajevu i 'o !"?>$ go'ine bi(o je %ab anjeno i%'avati is(amske u'%benike u Jugos(aviji$ Me'jutim* neke o' ti/ mje a potajno su se k si(e2 i 'a(je su bi(i u optje&aju is(amski tekstovi* 'je&a su se po'u&ava(a u '%amijama* 'e viski su e'ovi 'je(ova(i u p ivatnim ku&ama* a stu'entska o gani%a&ija 1 Mladi muslimani1 o'upi a(a se kampanji p otiv is(ama sve 'ok neko(iko stotina njeni/ &(anova nije po%atva ano !">"$ i !",=$ go'ine$ Mus(imanska je %aje'ni&a p et pje(a ve& ve(ike stete u atu2 a&una se 'a je u &ije(oj Jugos(aviji unisteno i(i tesko oste&eno A?9 dzamija$ Mnoge su o' nji/ (oka(nom ini&ijativom obnov(jene* a(i je !",=$ go'ine u Bosni i 0e &egovini jos bi(o !$$ dzamija i%van upot ebe* o' koji/ je je'ne t eba(o pop aviti* a ' uge su komunisti&ke v(asti pos(ije p etvo i(e u mu%eje* sk(a'ista i(i &ak staje$ Tije(o koje je up av(ja(o vaku+ima bi(o je +akti&ki po' ' %avnim na'%o om* pa je bi(o p isi(jeno 'a ve(ik 'io svoje najv e'nije imovine 7 e&imo* p vi mo'e ni b(ok u e'ski/ %g a'a u Sa ajevu8 p epusti (oka(nim v(astima$ Mnoga mus(imanska g ob(ja p etvo ena su u pa kove i(i g a'i(ista %a u e'ske i stambene %g a'e$ Istina je 'a je eis-u(-u(ema Causevi& bio p e'(agao nesto s(i&no p ije ata* a(i sigu no nije mis(io 'a &e se to u a'iti be% p istanka mus(imanske %aje'ni&e$ Pos(je'nji u'a a& vaku+ima* &iji je imetak bio ve& nak njen eksp op ija&ijom ob a'ive %em(je* %a'a(a je na&iona(i%a&ija nek etnina !",-$ go'ine$ Tako su nesta(e ve(ike 'ob otvo ne %ak(a'e koje su 'je(ova(e >== i vise go'ina* kao sto je bi(a %a'u%bina 5a%i 0us ev-begova i% t i'eseti/ go'ina !?$ sto(je&a$1 Op&i uvjeti vje skog %ivota u Jugos(aviji pop avi(i su se nakon !",>$ go'ine* ka' je i%g(asan novi %akon koji je svima %ajam&io vje sku s(obo'u 7ponovo8 i kojim su & kve stav(jene po' nepos e'ni ' %avni na'%o $ 5o'ine !",?$ po&eo se inten%ivno p ovo'iti p og am obnove p avos(avni/ manasti a* 'ije(om i% tu isti&ki/ a%(oga* a 'ije(om i %ato sto su i%me'ju viseg p avos(avnog svestenstva i ' %ave uspostav(jeni nesto nje%niji o'nosi$!@ Me'jutim* opsti s(u%beni stav p ema is(amu i%mijenio se potk aj pe'eseti/ i u se%'esetim go'inama i% sasvim osebujnog a%(oga2 jugos(avenska je mus(imanska %aje'ni&a posta(a ta'a o u'je Titove tobo%e 1nesv stane1 vanjske po(itike$ 3ao i mnoga ' uga Titova uopste s(av(jena 'ostignu&a* bijase po(itika na koju je on tako e&i s(u&ajno nat apao$ Posto je 7na svoje ve(iko &u'o8 bio i%ba&en i% 3omin+o ma i postao uve(ike ovisan o %apa'nim k e'itima* pomo&i i 'ip(omatskom pomaganju* bi(a mu je pot ebna i'eo(ogija %bog koje &e se &initi 'a je on nav(as upao u jako ne%go'ni po(o%aj* a uje'no mu omogu&iti 'a ' %i na 'istan&i ugo'no us(u%ne %apa'ne 'emok a&ije$ Otk io je to na svom putovanju po Etiopiji* In'iji i Egiptu !",,$ go'ine$ 9sko o je nakon toga po&eo ' %ati govo e u kojima je osu'jivao po'je(u svijeta na b(okove* a s(je'e&e go'ine* ka' su Jugos(aviju %aje'ni&ki posjeti(i Naser i Ne+ru* a% a'io je eto iku pok eta nesv stani/$!# I Nase u i in'one%ijskom vo'ji Sukarnu p e'stav(jen je eis-u(-u(ema ka' su !",?$ go'ine posjeti(i Beog a'$ Iako je s(u%beno tije(o koje je p etstav(ja(o jugos(avenske mus(imane 1Is(amska vje ska %aje'ni&a1 'obi(o na(og 'a bojkotuje Svjetski is(amski

kong es u 3a a&iju !",@$ go'ine* njegovi su p e'stavni&i uve(iko putova(i po svijetu i nastupa(i kao p e'stavni&i mus(imana na svim skupovima ;receg svijeta i nesv stani/ %ema(ja$!> 9sko o je musliman kao vje ska p ipa'nost posta(a p epo uka svakome ko se na'ao nap e'ovanju u jugos(avenskoj 'ip(omatskoj s(u%bi$ Oko s e'ine se%'eseti/ istaknuti mus(imanski 'ip(omati i% Bosne i 0e &egovine s(u%i(i su u vise a apski/ ' %ava i u In'one%iji* me'ju njima i sin je'nog bivseg eis-u(u(eme$!, Cini(o se 'a nije va%no sto ti 'ip(omati &(anovi 3omunisti&ke pa tije koji su se ug(avnom o' ek(i svoje e(igije* g(avno je 'a su se %va(i Me/me'* A/me' i Musta+a$ Pitanje* sta %na&i biti mus(iman u Bosni i 0e &egovini - je pos ije'i e(igio%ni* etni&ki i(i na&iona(ni i'entitet - nije bi(o skinuto s tapeta* usp kos uvje enju 3omunisti&ke pa tije Jugos(avije u p vim go'inama Titove v(a'avine 'a &e se to 'ogo'iti$ 9 &et 'esetim go'inama s(u%beni je stav g(asio 'a &e se taj p ob(em ma(o-poma(o ijesiti sam o' sebe* ka' se mus(imani i'enti+ikuju s 0 vatima i(i S bima$ Na p vom pa tijskom kong esu pos(ije ata utv 'jeno je 'a se 1Bosna ne mo%e po'ije(iti i%me'ju S bije i 0 vatske* ne samo %ato sto S bi i 0 vati %ive i%mijesani na &ije(om tom te ito iju* nego i %ato sto je taj te ito ij nastanjen i mus(imanima* koji se jos nisu i%jasni(i u na&iona(nom smis(u1$!? 1I%jasni(i u na&iona(nom smis(u1 *%na&i ov'je* 'a se nisu 1i%jasni(i /o&e (i biti S bi i(i 0 vati1$ Na pa tiju je i%v sen o' e'jen p itisak 'a se op e'ije(e %a je'nu i(i ' ugu na&iona(nost$ Ana(i%a na&iona(ne p ipa'nosti pa tijski/ +unk&iona a s mus(imanskim imenima u p vom jugos(avenskom p i u&niku ko je ko 8!$?9%: poka%uje 'a se !< posto nji/ i%jasni(o kao 0 vati* a ?@ posto kao S bi - sto je* i%me'ju osta(oga* %nak otku' je pu/ao vjeta u bosanskom po(iti&kom %ivotu u to 'oba$ , popisu stanovnistva !$E#% go'ine mus(imani su ima(i t i op&ije2 mog(i su se 'ek(a i ati kao S bi mus(imanske vje oispovijesti* 0 vati mus(imanske vje oispovijesti i(i kao 1na&iona(no neop e'ije(jeni1$ To je bosanskim mus(imanima 'a(o p i(iku 'a poka%u ko(iko se skanjuju 'a bu'u pos b(jeni i(i po/ va&eni2 <@$=== nji/ i%jasni(o se 'a su S bi* @,$=== 'a su 0 vati* a <<-$=== 'ek(a i a(o se kao 1neop e'ije(jeni1$ /ri sljedecem popisu stanovnistva !$?"% go'ine* is/o' je bio s(i&an$ Ovaj put je s(u%bena po(itika p ovo'i(a 'u/ 1jugos(avenstva1$ ;Muslimanstvo; se uop&e nije spominja(o u popisu* a(i su se (ju'i mog(i 'ek(a i ati i kao 1Jugos(aveni* na&iona(no neop e'ije(jeni1$ 9 Bosni i 0e &egovini bi(o je takvi/ #$!%#DD$7(<8 S(u%bena po(itika po&e(a se mijenjati tek u se%'esetim go'inama$ Nije potpuno jasno kako je 'o toga 'os(o$ 9 p vi/ petnaest-'va'eset go'ina nakon ata* na visim po(o%ajima u Bosni i 0e &egovini 'omini a(i su S bi$ 9 &et 'esetim go'inama bi(o je u 3omunisti&koj pa tiji Bosne i 0e &egovine @= posto mus(imana i ?= posto S ba$ Po(itika bosanske epub(i&ke v(a'e bi(a je v (o se vi(na p ema Beog a'u* sk(ona t eti ati svoju epub(iku kao tek nesto vise o' obi&ne pok ajine S bije$ Nakon o'(aska S bina 'jure /ucara s mjesta se+a bosanske Pa tije !"?,$ go'ine* taj je stav 'onek(e i%mijenjen* a isk(ju&enjem 0leksandra .ankovica* Titova nemi(os 'nog se+a s(u%be sigu nosti i'u&e go'ine* 'os(o je 'o opsteg ub(a%avanja po(itike p ema s pskim na o'ima u &ije(oj %em(ji$ A(i* ve& se i p ije ti/ 'oga'jaja javi(a tendencija priznavanja bosanski+ muslimana kao naroda$ Vje ovatno je to bi(a pos(je'i&a 'vaju pove%ani/ u% oka2 o'(uke 'a se stane o' po(itike 1integ a(nog jugos(avenstva1 i 'a se umjesto na po&etku se%'eseti/* poja&a samosta(nost epub(ika* te %akasnje(og uspona ma(ob ojne e(ite mus(imanski/ komunisti&ki/ ukovo'i(a&a u pa tijskom apa atu Bosne i 0e &egovine$!-F

/rvi znak promjene pojavio se !$9!$ go'ine* ka' su se (ju'i u popisu stanovnistva mog(i i%jasniti kao 1mus(imani u etni&kom smis(u1$ .atim je* !$9"% go'ine* u p eambu(i bosansko/e &egova&kog ustava* staja(o i%me'ju osta(oga2 1S bi* 0 vati i mus(imani u' u%eni u p os(osti %aje'ni&kim %ivotom1 - &ime se po' a%umijeva(o* iako nije i% ekom e&eno* 'a mus(imane t eba smat ati avnop avnim na o'om$!" Op&enito se ' %a(o 'a je to p esu'an ko ak* a je'an o' o' a%a te p omjene bi(o je i to sto je u mate ija(u p ip em(jenom %a i%bo e +unk&ione a u Save%u komunista Bosne i 0e &egovine !"?,$ go'ine na&iona(nost poje'ina&a nave'ena je'nostavno kao 1S bin1 i(i 10 vat1 i(i 1mus(iman1$@= Ipak* ovo p i%navanje mus(imana kao na&iona(nosti jos nije bi(o s(u%beno p og(aseno* pa se o' e'jeni b oj aka'emika i ukovo'i(a&a 7po' vo'stvom sveu&i(isnog p o+eso a Mu+ameda -ilipovica i u% pomo& pa tijski/ +unk&ione a* kao sto je bio 0ti* /urivatra8 i 'a(je %au%imao 'a se ije& 1mus(iman1 kao o%naka na&iona(ne p ipa'nosti pise ve(ikim po&etnim s(ovom 1M1* a ne vise kao 1mus(iman1 u vje skom smis(u$ Ipak* je jos bi(o otpo a ovom p e'(ogu u Pa tiji* koja je !"?<$ isk(ju&i(a p o+eso a ;i(ipovi&a i% svoji/ e'ova$ A(i* na k aju je postignut uspje/* u maju !"?-$* na sje'ni&i bosanskog Cent a(nog komiteta* na kojem je i%'ano p iopstenje u kojem je staja(o i ovo2 1P aksa je poka%a(a svu stetnost a%(i&iti/ vi'ova p itisaka$$$ i% anijeg pe io'a ka' su mus(imani o%na&avani kao S bi i(i 0 vati u na&iona(nom pog(e'u$ Poka%a(o se* a to je potv 'i(a i novija so&ija(isti&ka p aksa* 'a su muslimani zaseban narod$1@! Ovaj je stav p i/vati(a i save%na v(a'a* unato& %estokim p igovo ima u Beog a'u s pski/ na&iona(ista me'ju komunistima kao sto je bio 'obrica )osic$ 5 tako se u popisu stanovnistva !$A!% go'ine p vi put pojav(juje i na%iv2 1Mus(iman* u na&iona(nom smis(u1$@@ F Ovu tv 'nju t eba mo%'a pojasniti$ Nisu se samo mus(imanski komunisti&ki ukovo'io&i %a(aga(i %a p i%navanje mus(imana kao na&ije2 i ' ugi bosanski po(iti&a i* e&imo Branko Mikulic Hrvoje 5stuk 'ragutin Kosovac i Todo Kurtovic * po'upi a(i su taj pote%* koji se smat ao 'ije(om p o&esa po'i%anja statusa Bosne i 0e &egovine nasp am ' ugi/ epub(ika$ 6 ugi i%vo otpo a ovom stavu bijase u pa tijskom ukovo'stvu Make'onije$ Sami su Make'on&i v (o kasno* !">,$ go'ine* p i%nati kao na o'* pa im se nije svi'ja(a pomisao 'a bi se i nji/ova pove&a manjina s(avenski/ mus(imana mog(a na s(i&an na&in o'vojiti o' make'onske na&iona(nosti$@# Me'jutim* up avo nam uspo e'ba s Bosnom omogu&uje 'a uvi'imo %asto je bosanska po(itika* ma ko(iko &u'no i%g(e'a(a* ima(a smis(a$ 9 s(u&aju s(avenski/ mus(imana u Make'oniji mo%emo govo iti o e(igiji kao o nekakvom pov sinskom s(oju koji se mo%e ogu(iti i ispo' kojega &emo otk iti etni&ki i(i na&iona(ni supst at$ Skinemo (i taj is(amski s(oj* ostat &e nam S(aven koji se mo%e p og(asiti 1Make'on&em1 p ema k ite ijima %aje'ni&kog je%ika i /isto ije$ A(i* u s(u&aju bosanskog mus(imana* kako &emo p o%vati p eosta(i supst at4 Mo%emo ga p og(asiti 1s(avenskim1 i(i 1bosnja&kim1* i(i ga mo%emo p og(asiti 1s psko-/ vatskim1* a(i bi(o bi pog esno p og(asiti ga s pskim-/ vatskim* i to i% 'va a%(oga$ P vo* %ato sto u 'oba p ije is(ami%a&ije nije bi(o tako o' e'jenog 1s pskog1 i(i 1/ vatskog1 i'entiteta kao 'anas* pa ne bismo mog(i govo iti o 1S bima mus(imanske vje oispovijesti1 u tom smis(u 'a su mu p e&i bi(i S bi p ije nego sto su posta(i mus(imani$ A ' ugo* ka' su se bosanski k s&ani* v (o kasno* po&e(i i%jasnjavati kao S bi i(i 0 vati* bi(o je to samo na teme(ju e(igije$ 7Stoga se i potom&i ma'ja ski/ i(i njema&ki/ 'ose(jenika kato(i&ke vje e koji su u Bosnu i 0e &egovinu 'os(i %a v ijeme Aust o-

9ga ske 'ek(a i aju sa' kao 10 vati1* a potom&i umunjski/ :oma p avos(avne vje e kao 1S bi1$8@> Vi'je(i smo ve& kako su mnogi bosanski p avos(av&i %a&ije(o potek(i o' s pski/ 'ose(jenika i(i V(a/a* a(i je to(iko p i(jeva i o'(jeva na o'a bi(o* kao i p e(a%aka na ' ugu vje u* 'a v (o ma(o poje'ina&a mogu stva i sasvim sigu ni kakvo im je %ap avo etni&ko po ijek(o$ Sto(je&ima su te 'vije v ste bosanski/ k s&ana ima(e isti je%ik* povijest i %avi&aj - sto &e e&i 'a je u najva%nijim aspektima supst at koji (e%i ispo' nji/ova vje skog i'entiteta je'an te isti$ 6 ugim ije&ima* ka' su bosanski p avos(av&i i kato(i&i potk aj !"$ i na po&etku @=$ sto(je&a po&e(i sami sebe na%ivati p ema etni&kim etiketama S bima i 0 vatima* bijase to umjetan pote%$ Vi'je(i smo 'a je /isto ijski a%um(jivo sto su to u&ini(i$ A(i* ka' su je'nom povuk(i taj pote%* bi(o je neminovno 'a i mus(imani povuku (ogi&an pote%* to jest 'a se vje ski o&ituju kao mus(imani* a 'a svoj etni&ki supst at na%ovu bosnja&kim$ Pos(je'i&a bi svega toga bi(a 'a 1Bosnjak1 bu'e t e&e ime u% 1S bina1 i 10 vata1 - sto bi bi(o isto kao i upot eba ije&i 1Mus(iman1* samo sto bi jos vise po' iva(o je'instvo* je se sa' ba sve t i g upa&ije mogu na%ivati bosnja&kim Mus(imanima* bosnja&kim S bima i bosnja&kim 0 vatima$ Pok eta&ka snaga p i%navanja mus(imana kao na o'a potk aj se%'eseti/ i na po&etku se'am'eseti/ nije bio is(amski vje ski pok et$ 6apa&e* p e'vo'ni&i su bi(i komunisti i ' ugi seku(a i%i ani mus(imani koji su %e(je(i 'a se mus(imanski i'entitet u Bosni i 0e &egovini a%vije u nesto jos i% a%itije ne e(igio%no$ 9 tom se a%'ob(ju mogu p atiti u Bosni i 0e &egovini 'vije posve a%(i&ite ten'en&ije2 ovaj pok et svjetovnog 1mus(imanskog na&iona(i%ma1 i %asebno bu'jenje is(amske vje e$@, Najpo%natiji p(o' ovog potonjeg bu'enja pos(ije je posta(a asp ava koju je napisao 7a(i ne i objavio8 potk aj se%'eseti/ go'ina 0lija 5zetbegovic po' nas(ovom 5slamska deklaracija$@? A gumenti I%etbegovi&eve asp ave 7o kojoj &e biti vise ije&i u s(je'e&em pog(av(ju8 ne samo sto su se a%(ikova(i o' a gumenata po(iti&a a kao sto je bio Pu ivat a* nego su bi(i sasvim sup otni$ I%etbegovi& se nije bavio p ob(emima Bosne i 0e &egovine* nego polozajem islama u svijetu* pa je pisao o na&iona(i%mu kao si(i koja po'vaja na o'e i o komuni%mu kao nea'ekvatnom ' ustvenom po etku$ Ovo antikomunisti&ko vje sko bu'enje bijase u po&etku be%na&ajan +enomen* iako je bosanskim mus(imanima Titova 1nesv stana1 po(itika omogu&i(a 'a uspostave kontakte sa si im mus(imanskim svijetom i time potaknu p ou&avanje is(amske teo(ogije u Bosni i 0e &egovini$ 9 se'am'esetim je go'inama jos vise Bosnjaka mog(o stu'i ati na a apskim sveu&i(istima* a go'ine !"<<$ osnovan je &ak i ;aku(tet is(amske teo(ogije 7u% +inan&ijsku potpo u Sau'ijske A abije8 na 9nive %itetu u Sa ajevu$@< Takav je a%voj bio 'a(eko o' onoga %a sto su se %au%ima(i (ju'i kao Pu ivat a$ Oni su bi(i %aokup(jeni &injeni&om 'a mus(imani u Bosni i 0e &egovini nisu 'ovo(jno %astup(jeni u komunisti&kom up avnom apa atu epub(ike* i 'a nji/ova epub(ika kao &je(ina ima nekakav ni%i status o' osta(i/ epub(ika u Jugos(aviji$ 6 %a(i su 'a taj nep ave'an stav p ema njima poti&e otu'a sto Bosna i 0e &egovina nije nastanjena samo je'nim o' e'jenim na o'om* nego tek 'ije(ovima ' ugi/ 'vaju na o'a 7S bima i 0 vatima8 i je'nim 1nena o'om1$ 9 ovoj je ana(i%i bi(o mnogo istine$ Bosna i Hercegovina %aista nije u%iva(a status kakav je %as(u%iva(a u jugos(avenskom +e'e ativnom sistemu i u ekonomskom je a%voju sve vise %aostaja(a %a svojim mo&nijim susje'ima$ 6os(o je bi(o 'o'use 'o k akot ajnog p o&vata ekonomije nakon aski'a s 3omin+o mom !">-$ go'ine* ka' je Tito* %ab inut %bog

mogu&nosti sovjetske inva%ije* o'(u&io smjestiti tvo ni&e o u%ja i ' uge st ateski va%ne op eme u ne'ostupnije 'ije(ove Bosne i 0e &egovine$ A(i* taje +a%a p(ani anja ub %o p os(a* a nakon nje je Bosna i 0e &egovina osta(a s ne&im sto je je'an ana(iti&a opisao kao 1nove 7i &esto ne'ov sene8 tvo ni&e i%g a'jene u tota(noj i%o(a&iji o' t %ista* p ometni&a i kva(i+ikovane a'ne snage1$@9 pe'esetim i se%'esetim go'inama Bosna i 0e &egovina je* p ema osta(im 'ije(ovima Jugos(avije* stagni a(a i %aostaja(a* tako 'a joj je ' ustveni p oi%vo' po g(avi stanovnika pao sa <" posto o' jugos(avenskog p osjeka !",#$ go'ine na <, posto !",<$ go'ine* i na ?" posto !"?,$ go'ine$ 5o'ine !"?!$ ve&i 'io Bosne i 0e &egovine s(u%beno je p og(asen p iv e'no ne a%vijenim$ O' svi/ jugos(avenski/ epub(ika* Bosna i 0e &egovina ima(a je najni%u stopu ekonomskog asta %a &ije(og a%'ob(ja o' !",@$ 'o !"?-$ go'ine$ Na&iona(ni 'o/o'ak Bosne i 0e &egovine* koji je !"><$ go'ine bio %a @= posto ni%i o' jugos(avenskog p osjeka* pao je 'o !"?<$ go'ine na #- posto ispo' jugos(avenskog p osjeka$@" 'rustvena statistika govo i nesto s(i&no otk ivaju&i p ob(eme koji su 'je(omi&no bi(i simptomi ekonomske %aosta(osti* a 'je(omi&no i njeni u% o&i$ Na po&etku se'am'eseti/ Bosna i 0e &egovina ima(a je najvisu stopu sm tnosti novo o'en&a'i u Jugos(aviji osim na 3osovu* najvisu stopu nepismenosti 7opet osim na 3osovu8* najvisi postotak (ju'i koji su %av si(i samo t i a% e'a osnovne sko(e 7osim na 3osovu8 i najni%i postotak (ju'i koji %ive u g a'ovima 7osim na 3osovu8$ Isto je tako ima(a najvisu stopu mig a&ije unuta same Jugos(avije - otp i(ike po !?$=== (ju'i go'isnje u pe'esetim i se%'esetim go'inama$ Ve&ina su ti/ mig anata bi(i S bi koji su o'(a%i(i %ivjeti u S biju$#= 6je(omi&no su i %ato Mus(imani oko s e'ine se%'eseti/ p estig(i S be u Bosni i 0e &egovini kao najb ojniji na o'$ /riznavanje muslimanske nacionalnosti potk aj se%'eseti/ o'ig a(o je o' e'jenu u(ogu u bu'enju epub(i&kog ponosa koji je p ipomogao 'a se pok ene bosanska ekonomija$ Neko(iko p omjena u save%nom ustavu u tom a%'ob(ju* %apo&eti/ novim ustavom !"?#$ go'ine i 'ov seni/ +o mu(isanjem novi/ ustavni/ o' e'bi !"<>$ go'ine* otvo i(e su si e mogu&nosti %a vo'jenje po(itike a%voja u poje'inim epub(ikama$ 9 se'am'esetim go'inama bosanske su v(asti +inan&i a(e neko(iko g an'io%ni/ in'ust ijski/ p ojekata i po'i%anje novi/ nebo'e ski/ nase(ja u ve&im g a'ovima$ 5o'ine !"-=$ je'an je posmat a& %abi(je%io 'a Sa ajevo 1i%g(e'a kao je'no go(emo g a'i(iste javni/ a'ova$ Obnav(jaju se g a'ski vo'ovo' i kana(i%a&ija* g(avne su u(i&e u s e'istu g a'a p ekopane i pop av(jaju se* t amvajska se p uga %amjenjuju si im ko(osijekom1 i tako 'a(je$#! Nepos e'an a%(og svi/ takvi/ 'je(atnosti u g(avnom g a'u Bosne bija/u* na avno* .imske o(impijske ig e koje su se on'je ima(e o' %ati !"->$ go'ine$ A(i* taj novi a%voj bio je tek naj' amati&niji p imje one v ste a'ova koji su se obav(ja(i u mnogim 'ije(ovima epub(ike* ma/om u%ajm(jenim nov&em$ Tendencija decentralizacije (ugoslavije * koja je 'osegnu(a v /una& u ustavu i% !"<>$ go'ine* ipak je vise p ob(ema stva a(a nego jesava(a$ Na&e(o %asebni/ na&iona(ni/ po(iti&ki/ i'entiteta uva%eno je tek to(iko 'a p obu'i apetit %a jos vise s(i&ni/ mje a$ Povijest nas u&i 'a +e'e a&ije a%(i&iti/ na&iona(ni/ entiteta mogu uspjesno +unk&ionisati samo ako su %asnovane na istinskom 'emok atskom po(iti&kom po etku* a u komunisti&koj Jugos(aviji nije bi(o tako* je je u njoj svaka te%nja %a ve&om na&iona(nom autonomijom nu%no mo a(a upiti kao buga&i&a sva ona go ka po(iti&ka ne%a'ovo(jstva koja su ko(a(a po &itavom sistemu$ Lako je uvje iti je'an na o' 'a ga ' ugi na o' ugnjetava i(i i% ab(juje* ka' je &ije(i po(iti&ki sistem u kojem su oba na o'a %atvo ena ne'emok atski i u stva i ugnjetava&ki$ A* p i o'ni je asa'nik svi/ v sta ne%a'ovo(jstva s(aba ekonomija koja ne +unk&ionise - sto je

tako'je bi(o %ajam&eno jugos(avenskim komunisti&kim sistemom$ .ap avo je ekonomija op&enito sve s(abije +unk&ionisa(a %bog mje a koje su u se%'esetima i se'am'esetima p e'u%ete a'i 'e&ent a(i%a&ije* je su se u epub(ikama sve &es&e u'vaja(i in'ust ijski kapa&iteti i p(anovi in+ ast uktu e$ Najgo a je ona v sta konku en&ije koja se jav(ja* ka' konku enti 'je(uju u% pomo& k e'ita i 'ota&ija 'obiveni/ po(iti&kim s e'stvima* i ka' sama konku en&ija nije po'(o%na p avoj t %isnoj utakmi&i$ O' s e'ine se%'eseti/ 'o k aja osam'eseti/ p obu'i(e su se mnoge nep ebo(jene na&iona(ne pi%me* o' koji/ su je'ne ma/a(e va(janijim op av'anjima nego ' uge$ Najvise je to u%e(o ma/a u 0 vatskoj i S biji$ Potk aj se%'eseti/ po&eo se o' e'jen b oj a%(i&iti/ / vatski/ p itu%bi i ne%a'ovo(jstava %gusnjavati2 p itu%be na a%voj s(u%bene ve %ije s psko/ vatskog je%ika u kojoj su p ev(a'ava(i s pski ob(i&i ije&i* p itu%be na uti&aj koji su beog a'ske banke ima(e na tu isti&ku p iv e'u 6a(ma&ije i na ni% ' ugi/ ekonomski/ i 'emog a+ski/ p ob(ema$#@ Taj pok et* koji je in%isti ao na p avima 0 vatske i koji se u' u%io s kampanjom %a 'a(jnju (ibe a(i%a&iju jugos(avenskog po(iti&kog sistema* postao je na .apa'u po%nat po' na%ivom 1Hrvatsko proljece1$ Pok et je bio p venstveno upe en p otiv S ba* a(i je p enio bo bu i na bosansko/e &egova&ko t(o$ 5o'ine !"<!$ je'an / vatski (ist objavio je ana(i%u na&iona(ne p ipa'nosti svi/ ukovo'i(a&a u up avnom apa atu Bosne i 0e &egovine* i% &ega se mog(o a%ab ati 'a 0 vati nisu ni p ib(i%no %astup(jeni na tim po(o%ajima ko(iko bi mo a(i biti$ P em'a i/ je bi(o vise o' @= posto o' ukupnog b oja na o'a* je'va 'a je bi(o nji/ovi/ p e'stavnika na tako va%nim po(o%ajima u javnim me'ijima kao sto su bi(i 'i ekto i i u e'ni&i :a'ija i te(evi%ije Sa ajevo) svi su p e'sje'ni&i su'ova bi(i S bi* a ni je'an o' up avnika a%ni/ epub(i&ki/ ustanova nije bio 0 vat$ Istaknuti bosanski po(iti&a i* e&imo Hamdija /ozderac* i%javi(i su na to 'a nije va%no koje je na o'nosti neki javni s(u%benik* po' us(ovom 'a a'i %a 'ob o &itave Bosne i 0e &egovine$## A(i* supa nistvo i%me'ju / vatski/ i s pski/ na&iona(ista u b i%i %a Bosnu i 0e &egovinu bi(o je ve& u%e(o p evise ma/a* 'a bi se mog(o usutkati takvim +(osku(ama$ S pski ' ugo a% e'ni knji%evnik (osip /okozovac objavio je ve& !"?"$ go'ine knjigu u kojoj je ustv 'io 'a su svi stanovni&i Bosne 7pa &ak i 6a(ma&ije8 1%ap avo1 S bi$ 3ako su takvi spo ovi u se'am'esetim go'inama v &a(i na sve st ane* / vatski i s pski na&iona(isti po&e(i su otvo eno govo iti o tome* kako bi t eba(o 'ije(ove 1&istog na&iona(nog1 te ito ija Bosne i 0e &egovine p ipojiti 0 vatskoj* o'nosno S biji$#> Nije se uopste pokusava(o 'oka%ati 'a je po(itika bosanski/ v(asti bi(a i% a%ito p otiv/ vatska i(i p otivs pska u tom a%'ob(ju$ Sasvim su 'ovo(jni bi(i puki statisti&ki 'oka%i o ugnjetavanju na je'noj st ani* i k ivotvo enje na&iona(ne /isto ije na ' ugoj$ Je'ina je pos(je'i&a ovakvi/ statisti&ki/ a gumenata na a%voj situa&ije u Bosni i 0e &egovini bi(o nesp etno uvo'enje 1na&iona(nog k(ju&a1* tako 'a je po je'an p e'stavnik svakog na o'a mo ao biti i%ab an na svim javnim +unk&ijama - jos je'an ne%natan p i(og 'a(jnjoj ekonomskoj i a'minist ativoj sk(e o%i$ Na kraju se pokazalo da je srpski nacionalizam razorniji $ S bija je naoko ima(a manje a%(oga o' osta(i/ jugos(avenski/ epub(ika 'a bu'e ne%a'ovo(jna u p vi/ 'va'eset go'ina komunisti&ke v(a'avine$ .em(jom se opet up av(ja(o i% Beog a'a* S bi su 'omini a(i u Pa tiji i o u%anim snagama* a oni koji su p e%ivje(i &eti i atne go'ine* ima(i su sna%an osje&aj 'a je S bija mo a(no supe io nija 0 vatskoj$ A(i* Tito !">,$ go'ine nije 'ao S biji onakve te ito ija(ne nag a'e kakve se obi&no 'aju atnim pobje'ni&ima$ Cje(okupni te ito ij jugos(avenske Make'onije postao je %asebna epub(ika$ Iako su u njoj S bi bi(i u manjini* s pska ju je vojska bi(a osvoji(a u Ba(kanskim atovima !"!@$ i !"!$#$ go'ine i p ipoji(a 3 a(jevini S biji po' i%mis(jenim

imenom 1Ju%na S bija1$ .ato su tu p omjenu !">,$ go'ine s pski na&iona(isti smat a(i otima&inom s pskog te ito ija$ Sjeve na pok ajina Vojvo'ina* u kojoj su S bi sa&injava(i manje o' ,= posto stanovnistva* posta(a je 'io 3 a(jevine Jugos(avije !"!-$ go'ine$ Tito joj je 'ao status 1autonomne pok ajine1 u sk(opu S bije$ Neki su S bi i to smat a(i p otivs pskim &inom* p em'a Vojvo'ina nije nika' bi(a 'io same S bije$ Pa i 3osovo* na kojem su A(ban&i bi(i u ve&ini i koje je S bija tako'je osvoji(a !"!@$ i !"!#$ go'ine* Tito je p og(asio 1autonomnom pok ajinom1 u sk(opu S bije$ Te su p omjene pek(e mnoge S be i p ete%a(e u nji/ovim g(avama na' te ito ija(nim ustupkom koji im je Tito u&inio ka' je S biji p ipojio S ijem* pove&i isto&ni v sak / vatskog te ito ija$ 7Tito nije nista mijenjao na povijesnoj g ani&i S bije i Bosne* koja je osta(a kakva je bi(a u otomanskom i aust ouga skom a%'ob(ju$8 Sa% e(e su bi(e p i(ike %a teoriju urote p ema kojoj je Tito* po(u/ vat i po(us(ovena&* svjesno a'io p otiv povijesni/ inte esa S bije$ Takvi su osje&aji u%e(i jos vise ma/a u se%'esetima i na po&etku se'am'eseti/* ka' su &estim i%mjenama i 'opunama save%nog ustava Vojvo'ina i 3osovo 'obiva(e sve ve&u i ve&u up avnu autonomiju sve 'ok u ustavu !"<>$ go'ine nisu stek(e neke 7i ako ne sve8 kompeten&ije epub(ika* pa i p avo 'a imaju p e'stavnike u svim g(avnim save%nim tije(ima$ Nakon pa'a Titova se+a s(u%be sigu nosti A(eksan' a :ankovi&a 7!"??$ go'ine8* koji je na 3osovu v(a'ao %e(je%nom ukom 7a* s njim je pao i ve&i b oj s pski/ ukovo'i(a&a8* situa&ija se ' amati&no i%mijeni(a$ Najp ije je us(ije'i(a p otivak&ija A(bana&a p otiv S ba na 3osovu* s antis pskim i%g e'ima i ' ugim aktima nasi(ja* a on'a nag(a 1a(bani%a&ija1 &ije(e pok ajine* %a koje su S bi na 3osovu posta(i neugo'no svjesni svoga statusa kao ne%natne manjine u pok ajini$ Na tisu&e S ba o'se(i(o se i% pok ajine u samu S biju$ Neki su o' nji/ bje%a(i* je su se osje&a(i ug o%eni* a(i su mnogi t a%i(i bo(ji posao i su'je(ova(i u onoj op&oj p(imi na o'a s pe i+e ije p ema mati&noj %em(ji* koja je* kao sto smo vi'je(i* %a/vati(a i bosanske S be u to 'oba$#, Situacija na Kosovu* koja je na po&etku osam'eseti/ 'ostig(a stanje pe manentne k i%e i vojne okupa&ije* posta(a je g(avno %a iste bu'enja s pskog na&iona(i%ma$ Ve& !$9#$ go'ine s pski na&iona(isti me'ju komunistima* na p imje 'obrica )osic* tu%i(i su se na %aok et po(itike na 3osovu nakon :ankovi&eva pa'a$ 1Svje'o&i smo &injeni&e kako &ak i me'ju s pskim na o'om ponovo svijet(i sta i /isto ijski &i(j i na&iona(na i'eja - uje'injenje s pskog na o'a u je'nu ' %avu*1 napisao je ta'a$#? .bog te tv 'nje* koja je +o mu(isana kao upo%o enje* a(i je iska%ana u 'u/u p ijetnje* Cosi& je bio isk(ju&en i% Cent a(nog komiteta$ Nije s(u&ajno sto se on isto tako %estoko sup otstavio p e'(ogu 'a bosanski mus(imani 'obiju status na o'a$ Bu'u&i 'a su kosovski A(ban&i ve&inom mus(imani* antiis(amski osje&aji biva(i su sve va%nija ka akte istika s pskoga na&iona(i%ma$ Time je o'avno bi(a p o%eta i s pska knji%evna bastina* a(i se sa'a to i% a%ava(o u mnogo %es&oj +o mi* e&imo u i% a%ito antimuslimanskom romanu Noz* koji je na po&etku osam'eseti/ objavio a'ika(ni na&iona(ist Vuk 'raskovic$#< S pska p avos(avna & kva tako'je je uo&i(a p i(iku 'a p obu'i osje&anje vje skog i'entiteta u knji%evnoj i po(iti&koj ku(tu i %em(je$ .ap avo i s psko opsesivno svojatanje 3osova 'onek(e po&iva na &injeni&i 'a se u toj pok ajini na(a%e neki o' najsta iji/ manasti a i & kava s pskog p avos(av(ja* pa i sama pat ija sija$ Budenje pravoslavlja p ati(o je i bu'enje %animanja %a %ab anjenu temu &etnistva u 6 ugom svjetskom atu$ I* bas kao sto su - i(i up avo %ato sto su - komunisti osu'jiva(i sve &etnike o' e'a kao +asisti&ke ko(abo a&ioniste* tako je i sa' eak&ija s pski/ na&iona(ista bi(a 'a i/ po'je'nako nek iti&ki /va(e$ :e%im je imao a%(oga po%a(iti sto je p e'ugo b anio objektivno /isto ijsko p ou&avanje atni/ %bivanja$ 5o'ine !"-,$ objavio je 'obrica )osic oman u kojem je suosje&ajno po t eti ao &etni&kog

i'eo(oga 'ragisu Vasica$ Iste je go'ine knjiga /isto i&a a Veselina 'juretica o &etnistvu p e'stav(jena na p omo&iji koju je p i e'i(a Srpska akademija nauka$ Taj je 'oga'jaj bio va%na p ek etni&a* signa( 'a ku(tu ne v(asti u Beog a'u mogu sa'a otvo eno o&itovati s pski na&iona(i%am$ 9 janua u i'u&e go'ine 'vije stotine istaknuti/ beog a'ski/ aka'emika i knji%evnika potpisa(o je peti&iju u kojoj se /iste i&no govo i(o o 1a(banskoj ag esiji1 i 1geno&i'u1 na 3osovu$ Sve sta e s pske pi%me i%bi(e su na pov sinu* pa se u peti&iji kuka(o kako se 1ve& 'e&enijama vo'i monti ani po(iti&ki p o&es s pskom na o'u i njegovoj /isto iji$1#Pos(ije je* te iste go'ine* Srpska akademija nauka 7i(i ba em je'an njen o'bo u kojem se %na 'a je bio i Cosi&8 s o&i(a 1Memorandum1* u kojem je kukanje na' 3osovom bi(o pove%ano s otvo enom optu%bom 'a je Titova po(itika is(a %a s(ab(jenjem S bije$ Na&iona(i%am je navo'no 1'osao o'o%go1$ 6akako 'a to nije bi(a a(u%ija na s pski na&iona(i%am* koji su auto i tog spisa %e(je(i posto-poto aspi iti sa svoga visokog mjesta* nego na na&iona(ne i'entitete 0 vata* S(ovena&a* Make'ona&a* C nogo a&a i Mus(imana$ Memo an'um je tv 'io 'a je u 0 vatskoj na 'je(u m a&an p og am asimi(a&ije kojem je &i(j po/ va&ivanje S ba* a bi(o je i p itu%bi na a&un toga sto s pski pis&i u C noj 5o i i Bosni i 0e &egovini ne p ipa'aju vise s pskoj knji%evnosti* nego 1& nogo skoj1 i 1bosansko/e &egova&koj1$ Temeljni je argument ;Memoranduma; 'a je s pski na o' u &ije(oj Jugos(aviji neka v sta p ima nog entiteta* koji ima je'instveni ni% p ava sto na'i(a%e sve obi&ne po(iti&ke i geog a+ske po'je(e$ 1Pitanje &je(ovitosti s pskog na o'a i njegove ku(tu e u &itavoj Jugos(aviji postav(ja se kao sustinsko pitanje %a opstanak i a%voj tog na o'a$1#" 9p avo &e te%nja %a tom 1&je(ovitos&u1 na k aju up opastiti Jugos(aviju* pov(a&e&i %a sobom i p opast Bosne i 0e &egovine$ 9% takvu ' ustvenu k(imu koja se a%vija(a u S biji u se'am'esetim i osam'esetim go'inama* u epub(i&koj je v(asti u Bosni i 0e &egovini sve vise as(a osjet(jivost p ema svakom i% a%avanju mus(imanskog vje skog bu'enja koje bi mog(o imati i po(iti&ke epe kusije$ Va(ja napomenuti 'a bosanska epub(i&ka v(a'a nije 'je(ova(a u novom 'u/u s pskog antimus(imanskog na&iona(i%ma$ Nap otiv* nastoja(a se i 'a(je ' %ati s(u%bene komunisti&ke po(itike koja je te%i(a %a kona&nim p etapanjem svi/ vje ski/ e(emenata u na&iona(ni i'entitet$ Stoga je bi(a isto to(iko %ab inuta %bog bi(o kakvi/ %nakova vje ski motivi ane po(itike me'ju Mus(imanima ko(iko i %bog nove sp ege na&iona(i%ma i p avos(av(ja me'ju S bima* %naju&i 'a svaki ast p vog +enomena mo%e samo jos vise pot/ aniti onaj ' ugi$ Mus(imansko je svestenstvo u Bosni i 0e &egovini sve otvo enije k itikova(o komunisti&ki ' ustveni po e'ak$ Nakon I anske evo(u&ije !"<"$ go'ine p i&a(o se 'a su vi'ene s(ike ajato(a/a 0omeinija u p o%o ima bosnja&ki/ ku&a* sto je i%a%va(o poseban va( u%nemi enosti$ P em'a je up avo nji/ova 1nesv stana1 po(itika p enu(a is(am i% m tvi(a u Bosni i 0e &egovini i omogu&i(a mu kontakte s osta(im mus(imanskim svijetom* v(asti su o'(u&i(e 'je(ovati p otiv svakog %naka 'a(jnjeg po asta popu(a nosti is(amske vje e$ 5o'ine !"<"$ komunisti&ki knji%evnik* Mus(iman 'ervis Susic* %amo(jen je 'a u sa ajevskom 'nevniku os(obo'jenje objavi ni% i%va'aka i% knjige koju je up avo pisao i u kojoj je ask inkao su a'nju visi/ mus(imanski/ svestenika s ustasama i Nijem&ima u 6 ugom svjetskom atu$ 3a' je Susi&a %bog toga napa(o s(u%beno g(asi(o is(amske %aje'ni&e (reporod* u njegovu je o'b anu ustao je'an o' vo'e&i/ tuma&a s(u%bene po(itike p ema e(igiji -uad Mu+ic* p o+eso na 9nive %itetu u Sa ajevu$ 9 po(emiku se uk(ju&io i najsta iji komunisti&ki po(iti&a me'u Mus(imanima Hamdija /ozderac* javno se u vise nav ata okomivsi na ono sto je na%vao 1panis(ami%mom1$> Po' takvim je oko(nostima p imijenjena najpo%natija ost a mje a p otiv mus(imanski/ aktivista u Bosni2 sudenje u Sarajevu !$#"% go'ine t inaesto i&i optu%eni/ %a

1nep ijate(jsku i kont a- evo(u&iona nu 'je(atnost s po%i&ija mus(imanskog na&iona(i%ma1$ 5(avni je optu%eni bio 0lija 5zetbegovic* p avnik i s(u%benik u up avi g a'jevnog o'je(a bosanski/ %e(je%ni&a* koji je svoju ?slamsku deklaraciju bio napisao jos p ije !# go'ina$ On i t oji&a osta(i/ optu%eni/ bi(i su neka' &(anovi o gani%a&ije 1*ladi muslimani1 koja se sup otstavi(a komunisti&kim napa'ima na is(am na k aju 6 ugog svjetskog ata$ To su im is&ep ka(i i% p os(osti i optu%i(i i/ %a o%iv(javanje 1te o isti&ke1 o gani%a&ije$ I%etbegovi&a su jos optu%i(i* kao p i'e* 'a se %au%imao %a uvo'jenje pa (amenta ne 'emok a&ije %apa'nog tipa$ 5(avni je 'oka% bio tekst 5slamske deklaracije koji je* po mis(jenju javnog tu%ite(ja* bio mani+est sastav(jen u p i(og stva anju etni&ki &iste is(amske ' %ave u Bosni i 0e &egovini$ I%etbegovi& je istakao 'a u tom tekstu nema ni ije&i o stva anju etni&ki &iste Bosne i 0e &egovine* 'apa&e* 'a se u njemu uop&e ne spominje Bosna i 0e &egovina* a(i takvi 'eta(ji nisu sp ije&i(i su' 'a ga osu'i na !> go'ina %atvo a* i 'a mu tek na u(o%eni p i%iv ka%nu sni%i na !! go'ina$>! Ovo je su'enje %ast asi(o mus(imanske vje ske aktiviste i na neko v ijeme u&v sti(o po%i&ije mus(imanski/ komunisti&ki/ ukovo'i(a&a* e&imo 0am'ije Po%'e &a* koji je bio %a mus(imanski na&iona(ni I'entitet 'ok je go' taj i'entitet u stva i svjetovne na avi$ A(i* usko o je ovom ob(iku mus(imanske po(itike opet %a'ao te%ak u'a a& spektaku(a ni pos(ovni skan'a( %bog kojeg je i Po%'e a& pao$ 9 skan'a( je bi(o umijesano po'u%e&e 0grokomerc u %apa'noj Bosni* koje je i% as(o on'je i% +a me pe a'i u se%'esetim go'inama$ Po' vo'stvom svoga ka i%mati&nog 'i ekto a* -ikreta 0bdica* Ag okome & se to(iko a%vio 'a je !"-<$ %apos(javao !#$=== (ju'i u tom k aju i uv stio se me'u #= najve&i/ p e'u%e&a u Jugos(aviji$ Tajna je njegova uspje/a bi(a u tome sto je i%'ao mjeni&e u% visoke kamate be% ikakvog jamstva - sto je bi(o u e'u* 'ok je go' mjesna banka %i i a(a mjeni&e svojim s(u%benim %igom$ 7Navo'no je banka posu'i(a %ig Ag okome &u 'a se ne bi mo a(e mjeni&e nep esta(no nositi u banku$8 To je bio p i(i&no tipi&an p imje onoga sto se %biva(o u Jugos(aviji$ Je'ino su bi(i neuobi&ajeni a%mje i same t ansak&ije je je v ije'nost mjeni&a i%nosi(a oko ,== mi(iona 'o(a a$ Pos(ije je je'an beog a'ski banka ski st u&njak ekao2 1Svi su 'i ekto i banaka i po(iti&a i mo a(i %nati 'a Ag okome & t osi i%na' svoji/ mogu&nosti$ Ono sto je a'io Ab'i& a'e i svi osta(i$ On je je'ino pog ijesio sto je p eka 'asio$1 Isto su tako svi %na(i 'a su s tim p e'u%e&em bi(i pove%ani &(anovi bosanske v(a'e* pa i Po%'e a&* &iji je b at 0akija bio na p(atnoj (isti Ag okome &a kao st u&ni savjetnik$ Sam je Ab'i& bio &(an Cent a(nog komiteta Bosne i 0e &egovine* a(i je usko o smijenjen$ Po%'e a& je bio na mnogo istaknutijem po(o%aju potp e'sje'nika Jugos(avije$ Na k aju je po'nio ostavku* iako je i 'a(je tv 'io 'a je nevin$>@ Ab'i& je bio posebno omi(jen me'ju obi&nim mus(imanskim svijetom* koji je ' %ao 'a se on svojski t sio 'a osigu a %apos(javanje i b(agostanje v (o si omasnom k aju Bosne$ Mnogi su o' nji/ bi(i uvje eni 'a je a+e a i%mis(jena u Beog a'u kako bi se nau'i(o najistaknutijim mus(imanskim po(iti&a ima$ Sam je Po%'e a& bio up avo na e'u 'a postane p e'sje'nik Jugos(avije* a p e'sje'avao je i ustavnoj komisiji koja je p ip ema(a novu evi%iju ustava* %a koju su u Beog a'u vje ova(i 'a &e 'onijeti 1antis pske1 i%mjene$ Po%'e a& je u svakom s(u&aju mo ao po'nijeti ostavku po' p itiskom s pski/ novina* napose Borbe$ Pos(je'i&e te a+e e bi(e su katast o+a(ne %a ekonomiju &ije(og tog k aja %apa'ne Bosne u kojem p ev(a'ava mus(imansko stanovnistvo$ Citava je ta epi%o'a 'vojako simbo(i%i a(a 'ep esiju koja je s e'inom osam'eseti/ %av(a'a(a u Bosni i 0e &egovini* pa i u &ije(oj Jugos(aviji$ Ponajp ije je 'os(o 'o op&eg k a/a ask(imanog ekonomskog sistema koji je mogao &vjetati samo %a/va(juju&i

st anim k e'itima$ .em(ja je bi(a puna gigantski/ tvo ni&a koje bi pos(ova(e s gubikom &ak i 'a nisu mo a(e otp(a&ivati 'ugove s kamatama$ Tako je* e&imo* u .vo niku u isto&noj Bosni po'ignuta najve&a tvo ni&a a(uminija u Ev opi* sa >=== %apos(eni/$ I%g a'jena je na tom mjestu u% pomo& st ani/ k e'ita 'a bi p e a'jiva(a (oka(ni boksit* a ka' je ve& po&e(a a'iti* otk iveno je 'a taj boksit nije 'ovo(jno 'ob e kva(itete* pa su !"-<$ go'ine po&e(i uvo%iti boksit i% A+ ike$1># Cije(i komunisti&ki ekonomski sistem - koji nije bio 1samoup av(janje1 nego nap osto (ose gospo'a enje - bio je u stanju agonije* s nag(im i sta(nim opa'anjem ea(ni/ %a a'a i po astom i%ostanka s pos(a i st ajkova$ 3a' je %a p e'sje'nika save%ne v(a'e !"-?$ go'ine imenovan / vatski ukovo'i(a& i% Bosne Branko Mikulic* on je obe&ao 'a &e p ovesti 'a(ekose%ne ekonomske e+o me i obo iti stopu in+(a&ije na @= posto$ 9ve'ene su neke st oge mje e ste'nje koje su p i'onije(e op&oj nepopu(a nosti v(a'e i +e'e ativnog sistema* a(i g(avne st uktu ne e+o me nisu nika' p ove'ene u 'je(o* a v(a'a je umjesto toga mjese&ima asp av(ja(a o tome 'a (i t eba pove&ati p avo p ivatnika na 'eset %apos(eni/ i(i ne t eba$ 6ot(e je !"-<$ godisnja in*lacija po as(a na !@= posto* a !"--$ na @,= posto$ 6o k aja te go'ine 'ug Jugos(avije st anim k e'ito ima po astao je na ## mi(ija 'e 'o(a a* o' koji/ je oko @= mi(ija 'i t eba(o v atiti .apa'u u &v stoj va(uti$>> Na taj na&in 'ugogo'isnje nas(je'stvo Titove ekonomske po(itike 'ove(o je 'o toga 'a je stanovnistvo biva(o sve ne%a'ovo(jnije i si omasnije - sto je bi(a i'ea(na p i(ika %a 'emagoge 'a se p i/vate pos(a i i%a%ovu u po(iti&i op&u kivnost$ 0*era 0grokomerc je posta(a simbo(om stanje u kojem se Jugos(avija op&enito na(a%i(a i onim sto je otk i(a o k(asi visoki/ komunisti&ki/ ukovo'i(a&a$ 6e&enijama su u toj %em(ji v(a'a(e (oka(ne 'inastije* po(iti&ke po o'i&e koje su se 'ob o snas(e u atu i v (o ano %au%e(e po%i&ije s koji/ su mog(e a%apeti oko sebe m e%e (i&ni/ pok ovite(jstava$ Oni koji su se bo i(i na st ani pa ti%ana mog(i su o&ekivati 'a &e 'o k aja %ivota u%ivati s Titom p(o'ove mo&i$ 7Evo o tome i je'nog jugos(avenskog vi&a2 13oja je a%(ika i%me'ju Jugos(avije i Ame ike41 O'govo 2 19 Ame i&i a'is &et 'eset go'ina 'a bi &eti i go'ine bio P e'sje'nik* a u Jugos(aviji se bo is &eti i go'ine i on'a si P e'sje'nik &et 'eset go'ina$18 /orodica /ozderac bi(a je najistaknutiji takav p imje u Bosni$ Otkako je najsta iji b at Nu ija p istupio Titovim pa ti%anima !">!$ go'ine* po(iti&ka je bu'u&nost &ije(e po o'i&e bi(a %b inuta$ Isto je tako uspjesno t govao svojim atnim %as(ugama i istaknuti s pski po(iti&a u Bosni i 0e &egovini u se'am'esetima i osam'esetima Milanko .enovica* je je bio je'an o' ijetki/ S ba me'ju pa ti%anima u i% a%ito &etni&kom k aju$FF Ovaj se sistem pok(apao sa s e'njovjekovnom v(aste(om koja su na svim %ivotnim po' u&jima ima(a svoju m e%u uti&aja i pok ovite(jstava kojima su %a'u%iva(i poje'in&e$ 9 svojoj najb(a%oj +o mi* taj je sistem mogao pomo&i i %astititi poje'in&e koji su to i %as(u%iva(i* a(i je u svojoj osnovi bio ko umpi an$ Osim toga* i%a%ivao je i stagna&iju* je je t eba(o 'a se gene a&ija koja se bo i(a u atu napokon povu&e u mi ovinu* a nije se pov(a&i(a$ Nova gene a&ija koja se visoko pope(a u po atnoj komunisti&koj /ije a /iji bo i(a se ne&asnim meto'ama %a p ev(ast* a op&a po(iti&ka stagna&ija i ekonomsko na%a'ovanje omogu&ava(i su joj 'a (akse makne one koji su bi(i i%na' nje$ 5otovo su svi obi&ni Jugos(aveni bi(i a%o&a ani$ Mnogi su se stoga i povuk(i i% po(iti&kog %ivota$ Na kon+e en&iji Save%a komunista Bosne i 0e &egovine !"-<$ go'ine g(avna je %a(opojka - poma(o sti'(jivo i% a%ena - g(asi(a2 1Sve vise ja&a ten'en&ija me'ju m(a'ima p ema pasivnosti* avno'usnosti i neut a(nosti* sto je sve o' a% nji/ova ne%a'ovo(jstva t enuta&nim stanjem$1>, Me'jutim* kako je ekonomija i 'a(je p opa'a(a* ' ug'je su u Jugos(aviji 'o(a%i(e 'o i% a%aja i sna%nije emo&ije$

FF Ovo spominjanje po o'i&a Po%'e a& i Mi(anka :enovi&e ne t eba s/vatiti tako kao 'a postoji neki o' e'jeni pa a(e(i%am me'ju njima$ Po%'e &evi su bi(i 'ob o po%nata i sta a* ug(e'na po o'i&a) ve&ina (ju'i 7ne samo mus(imani i komunisti8 smat a(a je nji/ove na%o e i% a%ito p obosanskim$ A* Mi(anko :enovi&a je postao savjetnik u stabu :a'ovana 3a a'%i&a$ , julu !$##% na tisu&e tvo ni&ki/ a'nika 'emonst i a(o je p otiv st ogi/ mje a ste'nje Miku(i&eve v(a'e$ Pos(ije su tog istog (jeta i%bi(e masovne 'emonst a&ije p otiv (oka(ni/ pa tijski/ g(avesina u Vojvo'ini i C noj 5o i* &ime su na k aju* u oktob u !"--$ i ju(u !"-"$* i%nu'jene ostavke svi/ &(anova i je'nog i ' ugog Po(itbi oa$ Sav je taj p itisak v (o pomno o gani%ovao i i%v sio novi vo'ja s pski/ komunista Slobodan Milosevic* koji je %atim uspio i %amijeniti sve te pa tijske +unk&ione e svojim (ju'ima$ Mi(osevi&u je %ap avo pos(o %a ukom (ukavo isko istiti %a svoje &i(jeve op&e ne%a'ovo(jstvo Vojvo'ana i C nogo a&a* pa i neke + ust a&ije i%a%vane &ije(im komunisti&kim po etkom kao takvim$ Istov emeno je v sio i sna%an p itisak na komunisti&ku /ije a /iju na 3osovu te%e&i %a s(i&nom p eob a%bom kako bi i on'je postavio svoje (ju'e$ Cinjeni&a 'a su se A(ban&i o'upi a(i tom p itisku i% Beog a'a omogu&i(a mu je 'a p ika%e tu svoju ope a&iju kao o'b anu s pski/ na&iona(ni/ inte esa o' pe +i'ni/ A(bana&a$ , martu !$#$% S pska je skupstina* na Mi(osevi&ev %a/tjev* i%g(asa(a ustavne aman'mane kojima je ukinuta po(iti&ka autonomija 3osova i Vojvo'ine$ To je i%a%va(o masovne 'emonst a&ije i gene a(ni st ajk na 3osovu* sto su s pske po(i&ijske snage su ovo ugusi(e$>? Sa'a su svi poje'ini koma'i mo%aika bi(i na svom mjestu$ 9 Beog a'u se 'ak(e pojavio ambi&io%an po(iti&a koji je nau&io sve komunisti&ke meto'e u bo bi %a v(ast 'ok se penjao po s(u%benoj (jestvi&i sistema$ 9 %em(ji je v(a'a(a opstaa ekonomska 'ep esija i ne%a'ovo(jstvo* %bog &ega su (ju'i po%e(je(i o'(u&no vo'stvo* a i'eo(ogija s pskog na&iona(i%ma* poo'avno + ust i anog* 'os(a je 'o i% a%aja u po(iti&i kojom su Vojvo'ina i 3osovo 1v a&eni1 po' v(ast S bije$ :ek(o bi se 'a su se 'va p o&esa stopi(a u je'an2 Mi(osevi&evo u%imanje v(asti u svoje uke i okup(janje S ba u je'instvenu po(iti&ku je'ini&u koja &e 'omini ati Jugos(avijom i(i je a%biti$

BOSNA I SM:T J95OSLAVIJE !"-" - !""@ Na dan @#% juna !$#$% okupi(o se neko(iko stotina tisu&a S ba na bojnom po(ju 5a%imestanu* ne'a(eko o' g(avnog g a'a 3osova* P istine* 'a p os(ave seststotu ob(jetni&u bitke na 3osovu$D 9 S biji se ve& vise tje'ana osje&a(o na svakom ko aku na&iona(no p evi anje) kosti kne%a La%a a* koji je i%gubio g(avu u toj bi&i* p eve%ene su po %em(ji i* kamo go' su stig(e* bi(e &i(j /o'o&as&a$ 9 'vo istu manasti a 5 a&ani&e 7ju%no o' P istine8* 'ok su (ju'i staja(i u e'u 'a iska%u po&ast kne%evim kostima i%(o%enim u manasti u* na stan'ovima su se p o'ava(i poste' na(ik na ikone Isusa 3 ista* kne%a La%a a i S(obo'ana Mi(osevi&a je'an 'o ' ugoga$ Na samoj &e emoniji na neka'asnjem bojnom po(ju u% Mi(osevi&a su staja(i mit opo(ite P avos(avne & kve u & nim mantijama* pjeva&i u t a'i&iona(noj s pskoj na o'noj nosnji i p ipa'ni&i tajne po(i&ije u svojim t a'i&iona(nim & nim o'ije(ima i s tamnim nao&a(ama$ Mi(osevi& je ekao okup(jenoj svjetini2 1Pos(ije sest vjekova opet smo %aokup(jeni bo bama i sva'jama$ Nisu to o u%ane bo be* a(i nije isk(ju&eno 'a ne&e i 'o nji/ 'o&i$1@ Svjetina mu je g omog(asno o'ob ava(a$ Bijase to simbo(i&na p ek etni&a u /isto ije jugos(avenski/ %ema(ja$ Mi(osevi& je ve& imao mnogo o' onoga sto je /tio$ Stekao je osobni ug(e' be% p em&a u S biji %a/va(juju&i spoju komunisti&ki/ meto'a i na&iona(isti&ke eto ike$ O' osam g(asova u P e'sje'nistvu Jugos(avije* mogao je a&unati na &eti i2 na g(asove S bije* Vojvo'ine* 3osova i C ne 5o e$ Mo ao je jos samo p i'obiti %a sebe p e'stavnika Make'onije pa 'a mo%e a'iti sto /o&e$ Ta'a &e mo&i i%nova napisati save%ni ustav i osigu ati p ev(ast S bije$ Me'jutim* %bog samog onog p o&esa kojim je 'osao 'o te ta&ke nije bi(o vje ovatno 'a &e oni 'ije(ovi Jugos(avije kojima nije jos gospo'a io ika' p istati na takvo p eu e'jenje %em(je$ Hrvatski nacionalisticki osjecaji koji su tinja(i ne%a'ovo(jeni %a sve v ijeme otkako je uguseno 10 vatsko p o(je&e1 na po&etku se'am'eseti/* nag(o je a%bu'jeno bu'jenjem s pskog na&iona(i%ma s e'inom osam'eseti/$ Mi(osevi& nije samo skinuo tabu sa stanoviti/ ob(ika p otiv/ vatske eto ike nego i/ je up avo o/ ab io - tako 'a su s(u%beni s pski javni me'iji usko o na%iva(i vo'ju / vatski/ komunista Ivi&u :a&ana 1ustasom1$# Ponovo su i%bi(e na pov sinu sve sta e / vatske %a(opojke* a u novoj atmos+e i k senja tabua o 6 ugom svjetskom atu mnogi su po&e(i %amje ati i automatsko pove%ivanje 0 vata s ustasama* i one s(u%bene /isto ije u kojima se p euve(i&avao ukupan b oj atni/ % tava u 0 vatskoj p eko svake mje e$ Pos(je'i&a toga nije bi(a pojava na s&eni ustaski/ apo(ogeta 7iako &e pos(ije i toga biti8 nego takvi/ / vatski/ na&iona(ista kao sto je bio bivsi pa ti%anski i jugos(avenski gene a( -ranjo Tudjman* koji je 'ugogo'isnje na&iona(ne te%nje 0 vatske %a ne%avisnost o' Beog a'a %e(io o'vojiti o' ustaske /isto ije s kojom bija/u isp ep(etene$ A* neovisno o svim /isto ijskim 'ebatama* postoja(a su i ea(na st a/ovanja %a bu'u&nost kakva je i%a%vao 6ob i&a Cosi& u ju(u !"-"$ ka' je i%javio 'a bi se ve(iki 'ije(ovi 0 vatske mo a(i 1v atiti1 je'noj ' ugoj epub(i&i$> 6ot(e se naj%apa'nija i najsamosta(nija o' svi/ epub(ika* S(ovenija* sp ema(a 'a se %astiti o' i'u&i/ +a%a Mi(osevi&eva postupnog ustavnog pu&a$ , septembru i oktobru !$#$% s o&i(a je i i%g(asa(a novi s(ovenski ustav kojim je p og(asi(a svoju %akono'avnu suve enost - ' ugim ije&ima* ob%nani(a 'a njeni %akoni imaju p e'nost p e' save%nima - i i% i&ito ustv 'i(a 'a ima p avo na ot&jep(jenje$,

6ok se to %biva(o* ' amati&na p opast komunisti&kog &a stva u isto&noj Ev opi p ika%iva(a se i% ve&e i u ve&e na te(evi%ijskim ek anima$ Osnivanje ne%avisni/ po(iti&ki/ st anaka sto je u Jugos(aviji sti'(jivo %apo&e(o !"--$ go'ine* p etvo i(o se u p avu buji&u$ 9 janua u !""=$ s(ovenski su komunisti 'emonst ativno napusti(i kong es Save%a komunista Jugos(avije* a nakon 'va tje'na p eimenova(i su se u St anku 'emok atske obnove$ I S(ovenija i 0 vatska najavi(e su visestBana&ke i%bo e u p o(je&e !""=$ 9 p voj je o' nji/ na i%bo ima pobije'i(a (ibe a(no-na&iona(isti&ka koa(i&ija* a u ' ugoj nova / vatska na&iona(isti&ka st anka 10 vatska 'emok atska %aje'ni&a1 8H'7: na &e(u s -ranjom Tudjmanom$ Mi(osevi& je tako'je p omijenio ime svoje st anke 7u 1So&ija(isti&ku pa tiju S bije18 i po&eo govo iti o visestBana&kim i%bo ima u S biji$ Ti su i%bo i ipak o'go'jeni 'o k aja go'ine$ Vje ovatno je Mi(osevi& bio u%' man a%'ob(jem e(ativne nepopu(a nosti u p voj po(ovi&i !""=$ go'ine* pa je mo%'a %e(io p i&ekati 'a se %aost i na&iona(na k i%a u kojoj &e on opet mo&i p eu%eti u(ogu spasite(ja S bije$ Bu'u&i 'a su a'io i te(evi%ija u S biji bi(i u njegovim ukama* nije ni bi(o p ave opasnosti 'a &e i%gubiti 'ob o p(ani ane i%bo e$ Ipak* u p voj po(ovi&i !""=$ mo ao je p eispitati svoju st ategiju$ 6o ta'a je uspijevao u svom g(avnom naumu 'a %av(a'a Jugos(avijom p eko postoje&i/ st uktu a Save%a komunista i P e'sje'nistva S;:J$ A(i* aspa'om Pa tije i 1ve tika(nom1 po'je(om jugos(avenske po(itike na ni% na&iona(ni/ st anaka u a%(i&itim epub(ikama* ostao je be% te mogu&nosti$ Stoga je p ibjegao ' ugoj op&iji2 ako ne mo%e v(a'ati Jugos(avijom kao je'instvenim entitetom* on'a &e si(om i%'vojiti i% nje novi entitet* p osi enu S biju* koja &e p ipa'ati samo njemu i nikom ' ugom$ S(ovenski i / vatski po(iti&a i %a(aga(i su se u ve&em 'ije(u !""=$ go'ine %a mi nu i 'ogovo nu t ans+o ma&iju Jugos(avije i% +e'e a&ije u kon+e'e a&iju - to jest i% ' %ave u kojoj su p imane save%na v(a'a i save%ne institu&ije* u ' %avu u kojoj epub(ike imaju p avu v(ast* a save%na tije(a samo 'je(uju kao nji/ova %aje'ni&ka %astupnistva$ A(i Mi(osevi& nije poka%ao inte esa ni %a koji o' takvi/ p(anova$ P vi jasni %nak Mi(osevi&eve nove st ategije og(e'ao se u 3ninu i oko(i&i u 0 vatskoj - 'ije(u neka'asnje Vojne k ajine u% %apa'nu g ani&u Bosne* g'je su S bi bi(i u ve&ini$ P e' / vatske i%bo e u ap i(u !""=$ ti su se S bi okupi(i oko 1S pske 'emok atske st anke1 8S'S:$ Mi(osevi& se vje ovatno o' samog po&etka %animao %a tu novu pojavu* a(i &ini se 'a je st anka u stva i osnovana na ini&ijativu 1(oka(ni/ S ba* koji su se boja(i 'a &e i%gubiti svoj ku(tu ni i'entitet 2 u novoj na&iona(isti&koj 0 vatskoj$ Neki o' ekst emniji/ &(anova te st anke i%jav(jiva(i su* ponav(jaju&i p opagan'ne pa o(e i% Beog a'a* 'a se oni mo aju b aniti o' 1ustaske ' %ave1 - sto se u p vom e'u o'nosi(o na obnovu / vatskog g ba u ob(iku sa/ovni&e* koja je %aista bi(a 7u ma(ko i%mijenjenu ob(iku8 ustaski simbo(* a(i je isto tako bi(a stotine i stotine go'ina / vatski na&iona(ni g b$ Nakon i%bo a* ka' je nova v(ast po&e(a otpustati komunisti&ke +unk&ione e* S bi su ustv 'i(i 'a oni masovno ostaju be% pos(a$ Bu'u&i 'a su u ' %avnom apa atu 0 vatske bi(i %astup(jeni u mnogo ve&em b oju nego sto je t eba(o biti p ema nji/ovoj b ojnosti 7tvo e&i gotovo >= posto &(anstva Save%a komunista i ?< posto mi(i&ije8* bi(o je neminovno 'a up avo nji/ bu'e najvise otpusteno$ Ina&e* %a&ije(o je bi(o i neki/ nep ave'ni/ po'mi ivanja sta i/ a&una$ Me'jutim* u ljeto !$$D% vo'stvo S6S-a u 3ninu p eu%eo je ekst emist koji je %a&ije(o bio u tijesnoj ve%i s Mi(osevi&em$ 9 avgustu je o' %an (oka(ni e+e en'um o 1autonomiji1 S ba* usp kos / vatskim v(astima koje su ga p og(asi(e p otiv%akonitim) na u(i&ama 3nina pojavi(a se nao u%ana s pska mi(i&ija* o&ito potpomognuta o+i&i ima ga ni%ona JNA 7kojem je %apovje'nik pos(ije bio gene a( .atko Mladic8$ 0 vatske su v(asti pokusa(e %ap(ijeniti %a(i/e o u%ja (oka(ni/ je'ini&a e%e vne po(i&ije* a S bi*

kojima su nji/ove vo'je i beog a'ski javni me'iji tv 'i(i 'a i/ 1ustase1 namje avaju pok(ati* %at a%i(i su pomo& o' JNA$ 6os(o je 'o i%g e'a u kojima su st a'a(i / vatski po(i&aj&i$ , januaru !$$!% (oka(ni s pski &e(ni&i p og(asi(i su to po' u&je 1S pskom autonomnom ob(asti 3 ajinom1 i osnova(i svoju 1skupstinu1$ Nakon 'va mjese&a nao u%ani (ju'i i% 3 ajine pokusa(i su %au%eti ob(i%nji Na&iona(ni pa k P(itvi&e* najva%nije tu isti&ko po' u&je u unut asnjosti 0 vatske$ Bijase to nepos e'an i svjestan i%a%ov / vatskoj v(asti$ 6os(o je 'o puska anja s / vatskim po(i&aj&ima* a save%no P e'sje'nistvo na e'i(o je vojs&i 7usp kos ost om p otiv(jenju 0 vatske8 'a %au%me pa k i 1uspostavi mi 1$? Ove 'oga'jaje sto su se %bi(i s onu st anu %apa'ne g ani&e Bosne v ije'i pomnije p ou&iti %ato sto su bi(i u%o ak p ema kojem se pos(ije a'i(o u Bosni i 0e &egovini$ Tu su upot ijeb(jene tri metode* je'na op&a i 'vije posebne$ &pca metoda je bi(a 'a se s psko stanovnistvo po'buni nep eki'nim bomba 'i anjem 'e%in+o ma&ijama i i%a%ivanjem st a/a p eko javni/ me'ija i (oka(ni/ po(iti&a a$ Svaki pote% Tu'jmanove v(asti p ika%an je kao akt 1ustaskog1 te o a$ 7Va(ja istaknuti 'a su neke mje e / vatski/ v(asti bi(e 'o%(aboga netakti&ne* e&imo na e'ba 'a se skinu imena u(i&a ispisana &i i(i&om* 'ok su se bosanske v(asti t si(e svim si(ama 'a umi e s psko stanovnistvo$8 'ruga metoda je bi(a stan'a 'na i mo%e se na&i u svim p i u&ni&ima o ge i(skom atovanju2 to je te/nika 1komp omitovanja &ije(og se(a1 kojom su se s(u%i(i + an&uski pok et otpo a* Vijetkong i neb ojeni ' ugi ge i(ski pok eti$ Ta te/nika p e'vi'ja i%a%ivanje in&i'enta - na p imje * o u%ani napa' na autobus pun / vatski/ po(i&aja&a - kako bi se i%a%va(e ost e sank&ije i(i o'ma%'a* pa se on'a o u%je po'ije(i se(ja&ima i ka%e im se 'a &e i/ po(i&ija sve skupa napasti$ 3a' nao u%ana po(i&ija stigne* nije tesko %ametnuti o u%ani sukob* i naje'nom je &ije(o se(o* koje je 'o ta'a bi(o neut a(no* na st ani pobunjenika$ Treca metoda je je'nostavan i sasvim p o%i an t ik2 i%a%ovu se o%bi(jni in&i'enti* a on'a se %amo(i vojska 'a inte venise kao nep ist an a bita * ka' je ve& potpuno jasno 'a je vojska o'ana Beog a'u i svom o+i&i skom /o u u kojem 'omini aju S bi* te 'a je na st ani Mi(osevi&a i S ba$ Ovo koma'anje / vatskoga te ito ija koje je tako %apo&e(o go'inu 'ana p ije / vatskog p og(asenja nezavisnosti u julu !$$!* po&iva(o je 'ob im 'ije(om na tv 'nji 'a su S bi u 0 vatskoj ug o%eni 1ustaskim1 e%imom$ 9 Bosni takva tv 'nja nije mog(a 'je(ovati vje o'ostojno* pa je t eba(o i%mis(iti neku ' ugu ug o%enost$ 9mjesto 1ustaski/ /o 'i1* bosanskim je S bima e&eno 'a i/ ug o%avaju 1is(amski +un'amenta(isti1$ 9k atko &emo se osv nuti na to kako je uop&e 'os(o 'o mogu&nosti 'a se i%nese takva tv 'nja* i %asto je ona bi(a (a%na$ , Bosni i Hercegovini* kao i u ve&ini osta(i/ epub(ika* Pa tija se aspa(a neg'je na po&etku !""=$ go'ine i nastao je ni% na&iona(isti&ki/ i(i na&iona(ni/ st anaka$ O' !"-"$ go'ine na&iona(i%mi u susje'noj S biji i 0 vatskoj u%e(i su ma/a i%a%ivaju&i %ebnju* a k ajnje te%nje Mi(osevi&a i Tu'jmana je'va 'a su bi(e p ik ivene$ Mi(osevi& je bio otvo eno pove%an s pans pskim p(anovima 'obrice )osica i Srpske akademije* a Tu'jman je i%javio 'a je ve&ina bosanski/ mus(imana 1nep ijepo no / vatskog po ijek(a1 i 'a Bosna i 0e &egovina tvo i s 0 vatskom 1ne'je(jivu %em(jopisnu i ekonomsku &je(inu1$< 9 jesen i %imu !"-"$ neki bivsi bosanski ukovo'io&i i% a%ava(i su st a/ovanje 'a &e i S bija i 0 vatska pokusati u& tati nove g ani&e na ka ti$ 9 ma tu !""=$ oba 'oma Skupstine Bosne i 0e &egovine sasta(a su se 'a %aje'no osu'e svaku pomisao na mijenjanje g ani&a Bosne i 0e &egovine$ Ipak* situa&ija nije bi(a posve simet i&na i%me'ju S ba i 0 vata$ Bi(o je potpuno jasno 'a Mi(osevi& i'e na p ek ajanje g ani&a* a 'a je s(u%bena po(itika Tu'jmanove st anke* 06.-a* p otiv toga 'a se mijenjaju

g ani&e - je ka' bi se takva %amisao p i/vati(a* p ve bi se na u'a u nas(e g ani&e same 0 vatske$ Bomba 'ovanje p opagan'e i% Beog a'a o 1ug o%enosti1 S ba u Bosni i 0e &egovini* sto je bi(o %apo&e(o ve& u (jeto !"-"$* 'ove(o je 'o toga 'a su se bosanski 0 vati i Mus(imani nas(i %aje'no na je'noj st ani nasup ot S bima$ 3a' je na po&etku !""=$ osnovana i / vatska st anka u Bosni i 0e &egovini* bijase to %ap avo og anak Tu'jmanova 06.-a* koji se s(u%beno %au%imao %a postivanje g ani&a Bosne i 0e &egovine$ A* ka' je u ju(u osnovana s pska po(iti&ka st anka u Bosni i 0e &egovini* ona se p o%va(a S6S - kao i ona st anka koja je ve& agitova(a %a 1autonomiju1 u / vatskoj 3 ajini i koja &e se usko o otvo eno pobuniti p otiv v(asti u 0 vatskoj$5(avna bosanska mus(imanska st anka* koja se p o%va(a 1St anka 'emok atske ak&ije1 8S'0:* osnovana je u maju !$$D$ P e'vo'io ju je A(ija I%etbegovi& koji je !"--$ bio pusten i% %atvo a$ 3ao g(avni optu%eni u najpo%natijem p o&esu 'eset(je&a* bi(o je p i o'no 'a on bu'e i%ab an %a vo'ju p ve poskomunisti&ke i nekomunisti&ke mus(imanske st anke u Bosni i 0e &egovini$ 7.ap avo* ka' je napokon i%ab an %a p e'sje'nika P e'sje'nistva :epub(ike Bosne i 0e &egovine* on je bio je'ini ' %avni pog(ava u svim poskomunisti&kim jugos(avenskim epub(ikama koji nika' nije bio komunisti&ki ukovo'i(a&$8 Nasavsi se i%me'ju &eki&a i nakovnja s pskog i / vatskog na&iona(i%ma* bosanski Mus(imani eagova(i su na 'va a%(i&ita na&ina2 poja&a(i su svoj mus(imanski na&iona(i%am ba&aju&i te%iste na ono po &emu se najvise a%(ikuju o' osta(i/* na svoju e(igijsku komponentu* a Istov emeno su isti&a(i 'a se %a(a%u %a o&uvanje je'instvenog ka akte a Bosne i 0e &egovine kao mu(tina&iona(ne i mu(tikon+esiona(ne epub(ike$ :e(igio%ni e(ement i% a%en je javnim simbo(ima S6A* %e(enim ba jakom i po(umjese&om* a p(u a(isti&ki e(ement stBana&kim p og amom$ 6a i%me'ju ta 'va e(ementa postoji stva na napetost* poka%a(o se u septemb u !""=$* t i mjese&a p ije i%bo a u Bosni i 0e &egovini* ka' je je'an o' vo'ja S6A* mi(ione i pov atnik i% emig a&ije 0dil 7ul*ikarpasic* istupio i% st anke i osnovao 1Mus(imansku bosansku o gani%a&iju1 8MB&:* u &ijem p og amu nije bi(o ni t aga o' is(ama$ 9nato& samom imenu nove st anke* .u(+ika pasi& je nastojao u'a iti teme(je ne(oka(isti&koj po(iti&i u kojoj &e (ju'i g(asati na teme(ju v(astitog i%bo a po(iti&kog p og ama 7(ibe a(nog* so&ija(isti&kog i(i kakvog bi(o ' ugog8* a ne samo %ato 'a potv 'e svoj na&iona(ni i'entitet$ I%etbegovi& je istakao 'a su pos ije'i ne ea(ne ambi&ije %a to 'oba$ Evo sta je i%javio je'nom novina u2 3omunisti su svojim %ab anama p obu'i(i u na o'u tu %e(ju %a i% a%avanjem svoga e(igijskog i(i na&iona(nog i'entiteta$ Mo%'a &emo %a &eti i-pet go'ina p o&i k o% ovo minsko po(je i sti&i 'o /o i%onta &ivi(nog ' ustva$ .asa'* na %a(ost* nasa st anka mo a biti (oka(isti&ka$ St anke koje nastoje %astupati svakoga* ma(e su i s(abe$ Nama ov'je p ijeti stva na opasnost o' g a'janskog ata) nas je g(avni &i(j kao st anke 'a o&uvamo Bosnu i 0e &egovinu kao &je(inu4 A(i* 'akako 'a je sam I%etbegovi& poistovje&en s e(igijskim e(ementom 1 e(igijskog i(i na&iona(nog i'entiteta1$ :asp ava kojom su se njegovi p otivni&i pos(u%i(i kao osnovom %a optu%be na njegov a&un !"-#$ go'ine* 5slamska deklaracija* ponovo je objav(jena u Sa ajevu !""=$ go'ine$ Neki su &itate(ji mo%'a pomis(i(i 'a je to neka v sta (i&nog mani+esta napisanog %a bosanske i%bo e* a s pski su p opagan'isti &esto p ika%iva(i taj tekst kao p og am t ans+o ma&ije Bosne i 0e &egovine u +un'amenta(isti&ku is(amsku ' %avu$ A(i* takvi/ p(anova nije bi(o ni u p og amu S6A ni u samoj asp avi* Is(amskoj 'ek(a a&iji$ Ta je asp ava* napisana potk aj se%'eseti/* op&a asp ava o po(iti&i i is(amu upu&ena &ije(om mus(imanskom svijetu) ona nije o Bosni* u njoj se Bosna &ek i ne spominje$ I%etbegovi& po&inje o' 'va osnovna e(ementa2 is(amskog ' ustva i

is(amske v(asti$ On ka%e 'a se is(amska v(ast ne mo%e uspostaviti ako ve& ne postoji is(amsko ' ustvo* a is(amsko ' ustvo postoji samo ta'a ka' apso(utnu ve&inu na o'a &ine p avi mus(imanski vje ni&i$ 1Be% ove ve&ine* is(amski po e'ak se svo'i samo na v(ast 7je ne'ostaje ' ugi e(emenat - is(amsko ' ustvo8 i mo%e se p etvo iti u nasi(je$1!= Ovim je p e'us(ovom isk(ju&eno stva anje is(amske v(asti u Bosni i 0e &egovini* g'je su mus(imani - &ak i oni koji su to samo nomina(no* a kamo(i 'ob i i pobo%ni vje ni&i - bi(i u manjini$ Stoga se sva asp ava o na avi is(amskog po(iti&kog sistema* koja %au%ima ve&i 'io knjige* ne mo%e o'nositi na Bosnu i 0e &egovinu$ 3a' I%etbegovi&* na p imje * ka%e 7ovu su e&eni&u s pski p opagan'isti &esto &iti a(i ist gnutu i% konteksta8 'a 1nema mi a ni koeg%isten&ije i%me'ju Dis(amske vje eD i neis(amski/ ' ustveni/ i po(iti&ki/ institu&ija1* on mis(i na %em(je u kojima* %a a%(iku o' Bosne i 0e &egovine* postoji mus(imansko ' ustvo* i tv 'i 'a on'je g'je su mus(imani vje ni&i u ve&ini* oni ne mogu p i/vatiti 'a im se nametnu nemus(imanske institu&ije$1 9 &ije(oj asp avi ima samo je'no mjesto koje se i% avno o'nosi na po(iti&ki status bosanski/ mus(imana2 1Mus(imanske manjine u sastavu neis(amski/ %aje'ni&a* po' us(ovom ga an&ije vje ski/ s(obo'a i no ma(nog %ivota i a%voja* (oja(ne su i 'u%ne i%v savati sve obave%e p ema toj %aje'ni&i* i%u%ev oni/ koje stete Is(amu i Mus(imanima$1!@ Neke o' tv 'nji u ovoj asp avi %a koje je e&eno 'a su 1+un'amenta(isti&ke1* obi&ni su iska%i o to'oksnog vje nika s kojim bi se s(o%i(i svi p avi mus(imani$ Tako* e&imo* I%etbegovi& ka%e 'a bi is(amska ' %ava mo a(a pokusati isko ijeniti a(ko/o(i%am* po nog a+iju i p ostitu&iju) on tv 'i 'a is(am nije samo ni% (i&ni/ uvje enja nego i &itav je'an na&in %ivota* s ' ustvenom i po(iti&kom 'imen%ijom) i ka%e 'a pob atimstvo &ije(og svijeta is(amski/ vje nika* umma* na'i(a%i na&iona(ne g ani&e$!# Ni %a je'nu o' ovi/ ta&aka ne mo%e se e&i 'a je +un'amenta(isti&ka$ I sam je i% a% 1+un'amenta(i%am1 'o'use v (o si ok i 'je(uje imp esionisti&ki2 ne a'o ga upot eb(javaju st u&nja&i %a is(am* koji nastoje b i%(jivo a%g ani&iti a%ne v ste neokon%e vativni/* a'ika(ni/ i antimo'e nisti&ki/ is(amski/ pok eta* u asponu o' 'okt ine 9ahhabi t a'i&iona(isti&ke ' %ave Sau'ijske A abije 'o evo(u&iona ne i'eo(ogije I ana ajato(a/a 0omeinija$!> 9mjesto toga* i% a% 1+un'amenta(i%am1 upot eb(javaju ug(avnom po(iti&a i i novina i unose&i u njega skup kojekakvi/ ka akte istika$ Je'na je o' nji/ i politicki ekstremizam* to jest uvje enje 'a &i(j uspostav(janja is(amske v(asti op av'ava svako s e'stvo$ I%etbegovi& i% i&ito o'ba&uje to uvje enje i napa'a %amisao 'a t eba p ig abiti v(ast kako bi se o'o%go nametnu(o is(amsko ' ustvo$ Njegova je misao vo'i(ja 'a se is(amsko ' ustvo mo%e stvo iti 7u na o'u koje je ba nomina(no u ve&ini mus(imansko8 samo 'ugot ajnim p o&esom vje ske e'uka&ije i mo a(nog uvje avanja$1 6 uga ka akte istika onoga sto se onako o'oka na%iva +un'amenta(i%mom jest %estoko po(iti&ko i ku(tu no nep ijate(jstvo p ema .apa'u$ I%etbegovi& %aista k itikuje nag(u i p isi(nu seku(a i%a&iju Tu ske po' Ata u kom* sto je* po njegovu mis(jenju* bi(o %asnovano na p etpostav&i 'a je sve is(amsko ku(tu no %aosta(o i p imitivno) i on se ust em(juje na one 1tako%vane nap e'njake koji bi sve po%apa'nja&i(i i mo'e ni%ova(i1 i koji s(i&nu po(itiku vo'e u ' ugim mus(imanskim %em(jama$!? A(i* njegov op&i stav u ovoj asp avi nikako ne %na&i i o'ba&ivanje %apa'ne &ivi(i%a&ije$ Tako on* e&imo* ka%e2 19 svom p vom nastupanju Is(am je be% p e' asu'a p isao a%mat anju i p ikup(janju &je(okupnog %nanja koje su ostavi(e anije &ivi(i%a&ije$ Ne %namo %asto bi se Is(am 'anasnji&e ' uk&ije o'nosio p ema tekovinama eu o-ame i&ke &ivi(i%a&ije s kojom se 'o'i uje na tako 'uga&koj (iniji$1!<

I%etbegovi& je i%nio svoje pog(e'e na te stva i mnogo teme(jnije u je'noj ' ugoj* opsi nijoj i va%nijoj knji%i koju je napisao na po&etku osam'eseti/$ 5slam izmedju 5stoka i 7apada* u kojoj je pokusao p ika%ati is(am kao svojev snu 'u/ovnu i inte(ektua(nu sinte%u u koju su uk(ju&ene i v ije'nosti .apa'ne Ev ope$ 9 knji%i ima i neko(iko e(okventni/ st ani&a ispisani/ u s(avu enesansne (ikovne umjetnosti 7napose umjetnosti po t eti anja8 i Ev opske knji%evnosti) o k s&anstvu se ka%e 'a se u njemu 1gotovo stopi(a v /unska e(igija s v /unskom etikom1) a ima i posebno pog(av(je u kojem se /va(e ang(osaksonska +i(o%o+ija i ku(tu a* i so&ija(-'emok atska t a'i&ija$D1 Nije'an +un'amenta(ist ne bi mogao tako sta napisati$ 5ovo iti o opasnosti o' +un'amenta(i%ma u Bosni bi(o je svakako sasvim neumjesno* je su bosanski mus(imani bi(i ve& me'ju najseku(a i%i anijim mus(imanima na svijetu$ Neospo no je u osam'esetim go'inama bi(o neki/ sitni/ i pov emeni/ pokusaja +un'amenta(isti&ke agita&ije u Bosni i 0e &egovini$ 9 je'nom i%vjestaju objav(jenom u mus(imanskom ekst emisti&kom g(asi(u u Lon'onu ponosno je ustv 'jeno kako je takva agita&ija 1u%eg(a p(amen is(ama i na'a/nu(a na stotine bosanski/ mus(imana1$!" A(i* &ak ni 1stotine1 aktivista nisu mog(i bog%na kako 'je(ovati na 'va mi(iona mus(imana* o' koji/ apso(utna ve&ina nije smat a(a sebe nikakvim vje ni&ima* nego se samo ' %a(a neki/ is(amski/ obi&aja kao 'ije(a svoje ku(tu e i t a'i&ije$ 9 je'nom p eg(e'u objav(jenom !"-,$ go'ine nave'en je po'atak 'a su svega !< posto mus(imana u Bosni i 0e &egovini bi(i p avi vje ni&i$@= 6e&enijama svjetovnog o'goja i komunisti&ke po(iti&ke ku(tu e p i' u%i(o se i sve ve&e po%apa'nja&avanje ' ustva$ 6je(ova(a je i sve ve&a u bani%a&ija* iako je isp va spo o tek(a$ Potk aj osam'eseti/ #= posto b akova u u banim s e'inama bi(o je 1mjesovito1$ .a mnoge u a(ne mus(imane i %a ve(iku ve&inu u bani/* biti mus(iman %na&i(o je p i' %avati se samo o' e'jeni/ ku(tu ni/ t a'i&ija2 1Mus(imanska imena* ob e%ivanje* bak(ava i s(av(jenje :ama%an-baj ama Lgo%ba kojom se obi(je%ava k aj mjese&a posta :ama%anaM* po%ivanje nekoga %a kuma 'a o' e%e kosu je'nogo'isnjem 'jetetu* sk(onost 'a se ka/va pije i% ma(i/ sa(i&a be% u&i&e* t%v$ +i('%ana* suosje&anje %a pauke i ' ugi a%ni t a'i&iona(ni obi&aji* &ije je po ijek(o &esto i nepo%nato onima koji i/ se p i' %avaju$1@! 3akav je 1+un'amenta(isti&ki1 p og am uop&e mog(a p ovo'iti st anka koja je najp ije mo a(a osvojiti g(asove ti/ posvjetov(jeni/ mus(imana* a on'a 'je(ovati u v(a'i %aje'no s najmanje jos je'nom o' 'vije na&iona(ne st anke4 Kad su u decembru !$$D% i%b ojeni g(asovi na i%bo ima* I%etbegovi&eva je st anka osvoji(a -? %astupni&ki/ mjesta o' ukupno @>= u Skupstini* a ' uge mus(imanske st anke* uk(ju&uju&i i .u(+ika pasi&evu MBO* jos !# mjesta$ S pska st anka* S6S* p e'vo'jena sa ajevskim psi/ijat om 7& nogo skog po ijek(a8 :a'ovanom 3a a'%i&em osvoji(a je <@ %astupni&ka mjesta$ Ona se p i(i&no neo' e'jeno %a(aga(a %a o'b anu s pski/ p ava* a(i nig'je nije'nom ije&ju nije spominja(a 'iobu Bosne i 0e &egovine* &ak ni mi nim putem* a kamo(i atom$ Stoga se nikako ne mo%e p i/vatiti i'eja 'a je tim i%bo ima* koji su op&enito 'a(i ' $ 3a a'%i&u p avo 'a se na%iva 1vo'jom1 bosanski/ S ba* 'obio 'emok atski man'at %a svoje kasnije ak&ije$ 7Mnogi S bi i nisu %ap avo g(asa(i %a njega* a jos je !# ' ugi/ S ba i%ab ano u skupstinu koji nisu p ipa'a(i njegovoj st an&i$8 06. je osvojio >> mjesta$ ,kupno je u skupstini bilo $$ muslimana #? Srba E$ Hrvata i A ;(ugoslavena; $ Te p opo &ije 7>! posto mus(imana* #, posto S ba i @= posto 0 vata8 otp i(ike su o'gova a(e na&iona(nim p opo &ijama &je(okupnog na o'a 7>>* #! i !< posto8$@@ I%etbegovi& je +o mi ao u stva i v(a'u na&iona(nog je'instva sastav(jenu o' +o ma(ne koa(i&ije svi/ t iju g(avni/ st anaka* &ijim je p e'stavni&ima po'ije(io poje'ine eso e$ Ovo je bio %nak I%etbegovi&eve 'ob e vo(je* je je on mogao v(a'ati %em(jom i

obi&nom mus(imansko--/ vatskom koa(i&ijom* a(i ve& na samom po&etku a'a ove v(a'e bi(o je jasno 'a s pska st anka ima sasvim ' uk&iji p og am aktivnosti$ 3a' je I%etbegovi&eva v(a'a potk aj !""=$ p eu%e(a 'u%nost* op&a je situa&ija u Jugos(aviji bi(a v (o napeta$ 9 ' ugoj po(ovi&i te go'ine a%ma/a(o se na'metanje i%me'ju S bije s je'ne st ane i S(ovenije i 0 vatske s ' uge* u toj mje i 'a je S bija u oktob u u'a i(a po e% na uvo% obe i% te 'vije epub(ike$ Isto je tako posta(o jasno 'a je Mi(osevi& je'nostavno p ig abio ve(ik 'io jugos(avenskog save%nog bu'%eta i pot osio ga na S biju* te tako to pe'ovao mje e ekonomske e+o me kojima je p e'sje'nik save%ne v(a'e Ante Ma kovi& nastojao obu%'ati v tog(avu in+(a&iju u %em(ji$ 9 'e&emb u !""=$ S(oven&i su o' %a(i e+e en'um o tome /o&e (i nji/ova epub(ika postati ne%avisna i samosta(na ' %ava$ 5(asa(o je vise o' "= posto ukupnog b oja bi a&a* a o' nji/ se ukupno -" posto i%jasni(o %a ponu'jeni p ije'(og$@# 9 mag(ovitom osv tanju neki/ %apa'ni/ po(iti&a a na a%'ob(je i%me'ju !""!$ i !""#$ go'ine* ovaj ko ak S(ovenije p ema ne%avisnosti o&ijenjen je kao pos(je'i&a njema&kog 1p itiska1$ A(i* svim o%bi(jnim posmat a&ima u S(oveniji i Jugos(aviji u to v ijeme bi(o je potpuno jasno 'a je p itisak %bog kojeg je S(oven&ima potk aj !""=$ ekonomski i po(iti&ki %ivot postao nemogu& 'o(a%io avno i% Beog a'a$ Na pocetku !$$!% Mi(osevi& je otvo eno govo io 'a &e on* bu'e (i pokusaja 'a se +e'e ativna st uktu a Jugos(avije %amijeni nekom (abavijom +o mom kon+e'e a&ije* %at a%iti 'a se S biji p ipoje &ije(a po' u&ja 0 vatske i Bosne i 0e &egovine$ 9 isti ma/* 'a(eko o' toga 'a b ani +e'e ativni status @uo* aktivno je usio save%ni ustav$ 9 junu !""=$ je'nost ano je ukinuo skupstinu pok ajine 3osovo i sveo status te pok ajine na nesto be%na&ajnije o' g a'skog pog(ava stva* a(i je i 'a(je %a' %ao p e'stavnika nepostoje&e v(asti na 3osovu u P e'sje'nistvu Jugos(avije$ 9 ma tu !""!* p ep(asen stu'entskim 'emonst a&ijama p otiv sebe u Beog a'u* pokusao je natje ati p e'sje'nika P e'sje'nistva S;:J Bo is(ava Jovi&a 'a p og(asi i%van e'no stanje u &ije(oj %em(ji$ 3a' je Jovi& to o'bio* Mi(osevi& je i%nu'io njegovu ostavku* a isto je tako povukao i% tog tije(a i p e'stavnike Cme 5o e* Vojvo'ine i 3osova$ .atim je p eko te(evi%ije ob%nanio 'a S bija ne p i%naje vise save%no P e'sje'nistvo$ S(je'e&a 'va-t i 'ana &ini(o se 'a je njegov ustavni puc stupio u pos(je'nju +a%u$ A(i on'a se Jovi& je'nostavno v atio na svoje mjesto$ Mi(osevi& je u%maknuo o' uba pono a$ Sam je p otiv%akonito imenovao novog 1p e'stavnika1 3osova u P e'sje'nistvu$ 9 to je v ijeme B anka Magas %abi(je%i(a2 1Novi &ovjek* Sej'o Baj amovi&* &ak je i u s pskoj po(iti&i &u'novata pojava2 i%ab a(o ga je svega =*=# posto bi a&a u njegovu i%bo nom ok ugu na 3osovu$$$ taj umi ov(jeni vo'nik JNA po%nat je samo po svojoj st asti %a tombo(om$1@> Stav je bosanske v(a'e bio (ogi&an* a(i ne%go'an$ 9 svakoj asp avi o tome* t eba (i +e'e ativnu st uktu u %amijeniti (abavijom kon+e'e a&ijom* Bosna bi bi(a na st ani S(ovenije i 0 vatske koje su t a%i(e tu p omjenu* je je i sama %e(je(a 'a se smanji mogu&nost beog a'ske 'omina&ije i manipu(a&ije Jugos(avijom$ A(i* istov emeno nije mog(a u tom spo u 'o k aja po' %avati S(oveniju i 0 vatsku$ Ve&inu je Bosana&a 'uboko %ab injava(a mogu&nost 'a te 'vije epub(ike ostva e svoju p ijetnju i istupe i% Jugos(avije* je bi ta'a oni osta(i* s jos je'nom s(abom epub(ikom* Make'onijom* sami po' v(as&u S bije$ 6ok je I%etbegovi& u p voj po(ovini !""!$ pokusavao i%vesti tu tesku ta&ku ba(ansi anja na %i&i* S bi su otvo eno 'ovo'i(i u pitanje opstanak i 0 vatske i Bosne i 0e &egovine$ 1Autonomna ob(ast 3 ajine1* koju je u 0 vatskoj p og(asi(a S6S* biva(a je sve atobo nija u svojim %a/tjevima* je ju je S bija sve vise nao u%ava(a$

, maju !$$!* je S6S u Bosni i 0e &egovini %at a%i(a 'a se ot&ijepe ve(iki 'ije(ovi sjeve ne i %apa'ne Bosne i 'a se sje'ine s 13 ajinom1 u 0 vatskoj* te 'a osnuju novu epub(iku$ .atim je S6S t i po' u&ja Bosne i 0e &egovine s p ete%no s pskim stanovnistvom p og(asi(a 1s pskim autonomnim ob(astima1 s(u%e&i se nav(as onom istom meto'om kojom se S6S pos(u%i(a p et/o'nog (jeta u 0 vatskoj$ Ne'ugo %atim je'na ma(a st anka u 0 vatskoj* i% a%ito na&iona(isti&ka Hrvatska stranka prava * %at a%i(a je 'a se &ije(a Bosna i 0e &egovina p ipoji 0 vatskoj$ Ipak* vise je %ab inutosti i%a%vao po'atak i%nesen u julu !$$!$ 'a se e'ovno potajno 'ostav(ja o u%je bosanskim S bima p ema 'ogovo u Mi(osevi&a* s pskog minist a unuta nji/ pos(ova Mi/a(ja 3e tesa i vo'je bosanske S6S :a'ovana 3a a'%i&a$@, Taj je po'atak potv 'io p e'sje'nik save%ne v(a'e na o'(asku* Ante Ma kovi&* objavivsi sa' %aj snim(jenog te(e+onskog a%govo a u kojem je Mi(osevi& obavijestio 3a a'%i&a 'a &e mu s(je'e&u posi(jku o u%ja p e'ati gene a( Nikola ,zelac* koman'ant ga ni%ona JNA u Banjoj Lu&i$@? Sa' vise nije mog(o biti sumnje 'a s pski p e'sje'nik o' e'juje 3a a'%i&u svaki pote%$ 3a a'%i& se &ak po/va(io p e' je'nim b itanskim novina om 'a s Mi(osevi&em 1 a%gova a neko(iko puta ne'je(jno te(e+onom1$@< 6o ta'a je ve& bio po&eo p avi at u Jugos(aviji$ 3ap koja je p e(i(a &asu S(oveniji i 0 vatskoj bi(o je to* sto je S bija o'bi(a p i%nati 0 vata Stipu Mesi&a %a s(je'e&eg p e'sje'nika save%nog P e'sje'nistva* +unk&ije koja se svake go'ine automatski oti a(a$ ;e'e ativni sistem* koji je S bija tobo%e stiti(a* opet je bio pa a(i%ovan$ Ta'a je Hrvatska odrzala re*erendum 7!"$ maja !""!8 o punoj ne%avisnosti2 "@ posto bi a&a g(asa(o je %a punu ne%avisnost$ Na dan @?% juna !$$!* i 0 vatska i S(ovenija p og(asi(e su svoju ne%avisnost$ Sut a'an ujut o us(a je u S(oveniju ko(ona tenkova JNA$ O/ ab en i Ev opskom %aje'ni&om koja je u ap i(u i%javi(a 'a po' %ava 1je'instvo i te ito ija(ni integ itet Jugos(avije1* i ame i&kim minist om vanjski/ pos(ova Jamesom Bake om koji je 'ao s(i&nu i%javu u Beog a'u @=$ juna* Mi(osevi& je ' %ao 'a mo%e v (o b %o o' S(ovenije nap aviti p imje kojim &e %ast asiti osta(e$@- 3oman'a JNA* u kojoj su 'omini a(i S bi i koja je ug(avnom te%i(a %a istim &i(jevima kao i Mi(osevi& 7uosta(om* %avisi(a je o opstanku Jugos(avije 'a bi %a' %a(a svoje p ivi(egije* i%vo e +inan&i anja - vise o' ,, posto save%nog bu'%eta - i &je(okupni sistem vojne in'ust ije8* ' %a(a je 'a mo%e v (o b %o natje ati i S(oveniju i 0 vatsku 'a se povuku na po&etne po%i&ije$ A(i* S(ovenija je 'ob o o gani%ova(a otpo * pa su Mi(osevi& i JNA usko o 'ig(i uke o' nje$ P otiv 0 vatske je vo'jena po(itika na 'va ko(osijeka2 op&e vojno %ast asivanje 7u po&etku vise nego samo osvajanje8 upe eno p otiv 0 vatske kao &je(ine* i istov emeno u&v s&ivanje '%epova te ito ija nase(jeni/ S bima koje su ve& ' %a(i u svojim ukama nao u%ani S bi$ 6o k aja avgusta obje su ove ope a&ije p e as(e u p avi p av&ati at2 vojska je napa'a(a g a'ove u S(avoniji* a u septemb u je %apo&e(a tu&i g anatama 6ub ovnik$@" Posebno je %(okobna osobina ti/ ok saja* koja je navjes&iva(a na&in vo'jenja ata u Bosni i 0e &egovini* bi(a upot eba s pski/ ne egu(a ni/ je'ini&a$ Tako je je'an komentato napisao u septembru !$$!2 1Cini se 'a je st ateski &i(j* 'a se pove%u a%ni '%epovi s pski/ po' u&ja* tako 'a se 0 vati i%me'ju nji/ otje aju te o om i %ast asivanjem$1#= 9 k ajevima koje su u 0 vatskoj ' %a(i S bi u svojim ukama 'je(ova(e su o' !""=$ go'ine ma(e pa avojne je'ini&e koje su su'je(ova(e u ope a&ijama kao sto je bi(o %au%imanje Na&iona(nog pa ka /litvicka jezera u ma tu !""!$ Na po&etku !""!$ minista unuta nji/ pos(ova u Beog a'u Mi+alj Kertes osnovao je vojni (ogo %a ob a%ovanje takvi/ ka' ova po%nati/ kao 1 Srpska dobrovoljacka garda1 po' koman'om .e(jka :a%njatovi&a %vanog 10rkan1$

0rkan je bio kriminalac u ma+ijaskom sti(u %a kojim je t agao Inte po( %bog vise po&injeni/ %(o&ina$ .a njega se op&enito vje ova(o 'a a'i %a jugos(avensku tajnu po(i&iju i 'a je su'je(ovao u p ogonima i i%v savanju atentata na jugos(avenske po(iti&ke emig ante$#! 9 po&etku je te je'ini&e +inan&i a(o Minista stvo unut asnji/ pos(ova* a pos(ije* u toku go'ine* ka' su se p o&u(e po' imenom 1 0rkanovi tigrovi 1* +inan&i a(e su se same - i to v (o uspjesno - punim kamionima op(ja&kane obe koju1su 'ovo%i(i i% / vatski/ g a'ova i se(a$ S(i&ne su je'ini&e bi(e i samo%vani 1cetnici1 koje je o gani%ovao s pski ekst emist Vojislav Seselj* &ovjek koji je !"-,$ go'ine bio su'ski optu%en i osu'en %ato sto je javno %at a%io 'a se Jugos(avija po'ije(i na 'vije ' %ave* S biju i 0 vatsku* a 'a one me'ju sobom po'ije(e Bosnu i 0e &egovinu$#@ Sa' je Sese(j bio na &e(u ekst emno na&iona(isti&ke 1S pske a'ika(ne st anke1* pa se mogao upustiti &ak i u neku v stu (i&ita&ije u na&iona(isti&koj po(iti&i sa samim Mi(osevi&em$ 7To je nji/ovo na'metanje ipak bi(o na ba%i u%ajamne potpo e* je je up avo Mi(osevi& pomogao Sese(ju 'a bu'e i%ab an u S psku skupstinu u ju(u !""!$8## 9 inte vjuu Spiegelu na po&etku avgusta !""!$ on je i%nio najnoviju ve %iju svoga p(ana p ema kojoj bi S biji p ipa(a &ije(a Bosna i 0e &egovina* Make'onija* C na 5o a i ve&i 'io 0 vatske* tako 'a bi 0 vatima osta(o samo 1ono sto se mo%e vi'jeti s v /a %ag eba&ke kate' a(e1$ 3a' ga je novina pitao %a Bosnu i 0e &egovinu* o'govo io je ovako2 1Bosanski su mus(imani %ap avo is(ami%i ani S bi* a je'an 'io tako%vani/ 0 vata %ap avo su S bi kato(i&ke vje e$1 Novina ga je 'a(je pitao2 1A* ako se mus(imani sup otstave pokusaju 'a im se o'u%me status na&ije41 SeseljF 19 tom s(u&aju &emo i/ p otje ati i% Bosne$1 13u'a41* 19 Ana'o(iju$1#> 3ako su ovakve pog(e'e otvo eno iska%iva(i i bosanski S bi* bi(a je v (o 'a(eka mogu&nost bi(o kakvog po(iti&kog jesenja k i%e u Bosni i 0e &egovini$ Vo'ja ma(e mus(imanske st anke MBO .u(+ika pasi& pokusao je na po&etku avgusta* 'ob onamje no a(i be%uspjesno* sk(opiti s 3a a'%i&em 1/isto ijski spo a%um1 koji bi ga antovao integ itet epub(ike Bosne i 0e &egovine$ .amjenik p e'sje'nika MBO p o+eso Mu+amed -ilipovic i%javio je2 1S bi su nao u%ani 'o %uba* stvo i(i su u Bosni i 0e &egovini ' %avu u ' %avi$$$ Svakog &asa mo%e i%biti sukob i%me'ju S ba i mus(imana$ 6a bi se to sp ije&i(o* %e(imo 'a se potpise spo a%um o o&uvanju Bosne i 0e &egovine$1 Takav spo a%um nije mogao biti nista ' ugo* 'o po(iti&ka sve&ana obave%a sk(op(jena i%me'ju je'ne ve(ike st anke i je'ne ma(e st anke) nije mog(a imati ustavni status* a p e'sje'nik I%etbegovi&* koji je nastojao o&uvati t ona&iona(nu v(a'u* i%jasnio se p otiv nje %ato sto 0 vate niko nije nista ni pitao$ Bi(o kako mu ' ago* nije bi(o jasno* sta bi takva obave%a %na&i(a 3a a'%i&u ka' je njegova st anka istov emeno p og(asava(a ve(ike 'ije(ove %em(je 1s pskim autonomnim ob(astima1 i %a/tijeva(a 'a se ot&ijepe o' Bosne i 0e &egovine$ Neko(iko 'ana posto je I%etbegovi& i%nio svoje %amje ke* p e'stavni&i S6S-a u P e'sje'nistvu :epub(ike isko isti(i su p i(iku 'a i%jave kako &e ubu'u&e bojkotovati sje'ni&e P e'sje'nistva$#, , septembru !$$!% bosanski su S bi - i(i* bo(je e&i* onaj nji/ov si&usni 'io u vo'stvu nji/ove S6S - po'u%e(i s(je'e&i ko ak$ 1S pske autonomne ob(asti1* koji/ je sa' bi(o &eti i* %at a%i(e su o' JNA 'a i/* nakon ni%a (oka(ni/ in&i'enata i puska anja* 1%astiti1$ 7One su sa' ve&* %a/va(juju&i pomo&i JNA i Minista stva unuta nji/ pos(o va* bi(e i%van e'no 'ob o nao u%ane$8 JNA je o'ma/ stupi(a u ak&iju2 je'na ko(ona o' stotinu vo%i(a k enu(a je u %apa'nu 0e &egovinu* ' uga se ko(ona %aputi(a u &enta %a ve%u u Nevesinju* a ,=== vojnika upu&eno je i% Sa ajeva u 0e &egovinu$ 6o k aja mjese&a septemb a te su je'ini&e uspostavi(e 1g ani&e1 1S pske autonomne ob(asti 0e &egovine1$ Isto je tako osnovana ba%a s ve(ikim b ojem (ju'i %a vojne ope a&ije p otiv 6ub ovnika* u% samu /e &egova&ko-/ vatsku g ani&u$#? 7.au%v at su S bi i%

0e &egovine uputi(i na stotine svoji/ (ju'i* na &e(u s na&e(nikom T ebinja* 'a su'je(uju u napa'u na taj / vatski g a'$8 A(i* nisu to bi(e je'ine ope a&ije JNA na bosansko/e &egova&kom t(u$ O' s e'ine avgusta &enta %a ob a%ovanje tenkista u Banjoj Lu&i postao je je'na o' ba%a %a vojne ope a&ije p otiv 0 vatske$ 3a' je ko(ona ok(opni/ vo%i(a JNA* na putu %a Vukova * potk aj ju(a* p o(a%i(a k o% oko(i&u Viseg a'a* %austavi(i su je mus(imanski &ivi(i* a(i je ona otvo i(a vat u na nji/$#< .a bosansku je v(a'u situa&ija biva(a sve nepo'nos(jivija$ P e'sje'nik I%etbegovi&* koji je je'nom ka%ao 'a je bi ati i%me'ju Tu'jmana i Mi(osevi&a isto sto i bi ati i%me'ju (eukemije i tumo a na mo%gu* i%javio je na po&etku oktob a 'a je Bosna i 0e &egovina neut a(na u sukobu i%me'ju S bije i 0 vatske$ :a'ovan 3a a'%i& osu'io je tu i%javu kao 1antis pski &in1 i 'o'ao 'a je at u 0 vatskoj at p otiv 1povampi ene +asisti&ke svijesti1$ :ekao je i 'a samo suve ena v(a'a mo%e p og(asiti neut a(nost$#Sto se ovoga pos(je'njeg ti&e* imao je potpuno p avo* pa je bosanska Skupstina po&e(a o%bi(jno asp av(jati o p ije'(ogu 'a se p og(asi suve enost Bosne i 0e &egovine$ Po' time se nije mis(i(o na potpunu ne%avisnost nego na %akono'avnu suve enost u sk(opu Jugos(avije* tako 'a bi se mog(i* ba em u p avno-teo ijskom smis(u* i%g(asati %akoni kojima bi se ponisti(o p avo JNA 'a se s(u%i te ito ijem Bosne i 0e &egovine$ Na dan !E% oktobra !$$!* 3a a'%i& je 'emonst ativno i%veo svoje %astupnike i% Skupstine* koja je potom i%g(asa(a suve enost Bosne i 0e &egovine$ Nakon neko(iko 'ana 3a a'%i& i njegova st anka osnova(i su 1S psku na o'nu skupstinu1 u upo istu JNA Banjoj Lu&i i okiti(i se svim at ibutima pa (amenta* v(a'e i uop&e ' %ave$#" 3o a&i koje su po'u%e(i 3a a'%i& i njegova st anka - 1autonomne ob(asti1* nao u%avanje s pskog na o'a* sitni (oka(ni in&i'enti* g omog(asna p opagan'a* %a/tjev o' JNA 'a i/ 1%astiti1* s pska 1skupstina1 - sve se to potpuno pok(apa(o s onim sto je u&injeno u 0 vatskoj$ Neut a(ni posmat a&i bi(i su na&isto 'a je pos ije'i je'an je'instveni p(an$ Sve eventua(ne nei%vjesnosti o na avi tog p(ana asp sene su na kong esu Mi(osevi&eve So&ija(isti&ke pa tije S bije o' %anom $% oktobra !$$!% u Pe&i$ Potp e'sje'nik st anke* bivsi 'isi'ent* +i(o%o+ Mi+ajlo Markovic* v (o je jasno u svom govo u na kong esu opisao kako su on i njegov gospo'a %amis(i(i koma'anje Jugos(avije2 9 novoj jugos(avenskoj ' %avi bi&e najmanje t i +e'e a(ne je'ini&e2 S bija* C na 5o a i uje'injena bosansko/e &egova&ka i kninska ob(ast Ltj$ te ito ij sastav(jen o' neko(iko bosansko/e &egova&ki/ 1s pski/ autonomni/ ob(asti1 i isto takve ob(asti u 0 vatskojM$ Ako bosanski mus(imani %e(e 'a ostanu u novoj jugos(avenskoj ' %avi* mo&i &e 'a ostanu$ Ako bu'u /tje(i 'a se ot&ijepe* mo aju %nati 'a &e$$$ ' %ava bosanski/ mus(imana biti sa svi/ st ana ok u%ena s pskom te ito ijom$ 3omenti aju&i u to v ijeme taj govo * ja sam napisao2 1To %na&i 'a se g$ Mi(osevi& %a(a%e %a p(an p ema kojem &e %em(ja biti Jugos(avija po imenu* a Ve(ika S bija u %bi(ji* s mogu&nos&u 'a mus(imani imaju neg'je u s e'ini nekakvu svoju os(ab(jenu Bo&vanu$1>= .a v ijeme javni/ asp ava o bu'u&nosti bosanski/ mus(imana !""#$ go'ine &es&e &e se spominjati Bo&vana i Bantustan$ Me'jutim* na takva jasna p etstav(janja atni/ &i(jeva S bije uop&e se nije oba%i a(a vecina zapadni+ drzavnika* pa ni p egova a& koga je imenova(a E. - lord )arrington* koji je i 'a(je vje ovao 'a je jos mogu&a neka (abava +o ma sta e +e'e ativne Jugos(avije$ , septembru su ,jedinjeni narodi nametnu(i emba go na uvo% o u%ja na &je(okupnom jugos(avenskom te ito iju$ To nije mnogo uti&a(o na nao u%anje JNA

koja je ima(a go(eme %a(i/e o u%ja i a%vijenu vojnu in'ust iju* a(i je os(abi(o / vatske o u%ane snage koje su u mnogim 'ije(ovima %apa'ne i sjeve oisto&ne 0 vatske je'va nekako uspijeva(e %a' %ati nap e'ovanje JNA$ 6a su bi(e bo(je nao u%ane* mo%'a bi bi(e uspje(e o'biti napa'e na g a'ove kao sto je Vukova $ Ovako su se pak neobi&no %i(avo b ani(e tako 'a su gene a(i JNA usko o po&e(i uvi'jati 'a je osvajanje 0 vatske ope a&ija koja im 'onosi sve manje ko isti$ 73a' je napokon pao Vukova * u kojem su gotovo sve ku&e bi(e a%o ene* a kanov&i su 1o&isti(i1 g a' i pobi(i na stotine (ju'i$8 0 vatska je v(a'a ipak uspje(a uspostaviti (inije nabave o u%jem sa %em(jama bivseg Va savskog pakta i B(iskog istoka$ 6a(jnji je u'a a& p(anovima S bije %a'a(o medjunarodno priznavanje 0 vatske i S(ovenije* oko &ega se najpos(ije s(o%i(a ev opska %aje'ni&a* na in%isti anje Njema&ke* s e'inom 'e&emb a* a !,$ janua a !""@$ stupi(o je to p i%nanje na snagu$ Nakon neko(iko tje'ana sk(op(jeno je p imi je u 0 vatskoj* na ini&ijativu p e'stavnika 9je'injeni/ na o'a )=rusa Vancea$ Te ito iji koje su %au%e(i JNA i s pske ne egu(a ne je'ini&e stav(jeni su u neku v stu (imba* %one 1po' %astitom 9N1* a bi(o je posve nei%vjesno ko(iko &e 'ugo ostati u tom statusu$ P i%navanje 0 vatske p ipomog(e je okon&anju ata u toj epub(i&i$ To je u svakom s(u&aju bi(o p i%navanje stva nosti$ Posto su g a'ovi kao Vukova p etvo eni u usevine* bi(o je i(u%o no o&ekivati 'a bi se 0 vatska mog(a nagovo iti 'a se v ati u +e'e ativnu Jugos(aviju$ Me'jutim* je'na je o' pos(je'i&a toga pote%a bi(a 'a je sa' i Bosna i 0e &egovina mo a(a %at a%iti priznavanje svoje nezavisnosti* je bi ina&e osta(a u k njoj Jugos(aviji po' s pskom v(as&u$ ev opska je %aje'ni&a to s/vati(a pa je po%va(a i ' uge epub(ike 'a %at a%e p i%navanje svoje ne%avisnosti* a Bosni i 0e &egovini postavi(a je jos uvjet 'a o' %i e+e en'um o tom pitanju$ Lo ' Ca ington se %a(io 'a mu je E. pom si(a a&une i up opasti(a p(anove %a op&u nago'bu svi/ sest epub(ika u okvi u Jugos(avije$ A(i* bi(o je bje(o'ano jasno 'a 0 vati i S(oven&i ne bi nika' p i/vati(i njegove p(anove* a 'a ti p(anovi ne bi %a'ovo(ji(i ni ambi&ije S bije - ti su p(anovi bi(i unap ije' p opa(i$>! Je'ino sto je %a(opoj&i (o 'a Ca ingtona 'a(o nekakav p ivi' i%g(e'a na uspje/ bijase &injeni&a 'a su ko ak Bosne i 0e &egovine p ema ne%avisnosti Mi(osevi& i 3a a'%i& isko isti(i kao i%(iku 'a %apo&nu atnu +a%u koma'anja Bosne$ Vojni p(anovi bi(i su ve& poo'mak(i$ (N0 je u jesen !$$!% bi(a %au%e(a va%ne &ent e %a ve%u u Bosni i 0e &egovini$ I%g a'jeni su po(o%aji %a tesku a ti(je iju oko ve&i/ bosansko/e &egova&ki/ g a'ova* pa i oko Sa ajeva* u %imu sa !""!$ na !""@$ go'inu$ Posto su u janua u i +eb ua u smanjene atne ope a&ije u 0 vatskoj* ko(one tenkova i topova JNA 1povuk(e su se1* uz odobrenje ,jedinjeni+ naroda* u Bosnu i 0e &egovinu$ .a&u'o* p e'sje'nik I%etbegovi& 'opustio je &ak JNA 'a %ap(ijeni %a(i/e o u%ja (oka(ni/ je'ini&a 1opstena o'ne o'b ane1$ Cini se 'a je time %e(io uvje iti koman'ante JNA u svoje mi o(jubive nakane* a vje ovatno ga je %ave(a* kao sto je svakako bi(a i namje a* &injeni&a 'a je vojska 1%ap(ijeni(a1 i o u%je neki/ s pski/ pa avojni/ je'ini&a$>@ 6a JNA nije nep ist ana ni po(iti&ki neut a(na* poka%a(o se @"$ +eb ua a i !$ ma ta* ka' se o' %avao e+e en'um u Bosni i 0e &egovini$ 3a a'%i&eva je S6S %ab ani(a S bima 'a su'je(uju u e+e en'umu pa je postavi(a i %ap eke na &estama kako g(asa&ke kutije ne bi mog(e biti 'ostav(jene na po' u&ja po' nji/ovom v(as&u* a avioni JNA ba&a(i su istov emeno (etke u kojima su se bi a&i po%iva(i na bojkot e+e en'uma$ Ipak je g(asa(o otp i(ike ?> posto o' ukupnog b oja g(asa&a* me'ju njima i na tisu&e S ba u ve&im g a'ovima$ Na g(asa&kom je (isti&u staja(o pitanje2 1Jeste (i %a suve enu i ne%avisnu Bosnu i 0e &egovinu* ' %avu avnop avni/ g a'jana i na o'a* mus(imana*

S ba* 0 vata i svi/ osta(i/ koji %ive u njoj41># 5(asa&i su gotovo je'nog(asno i%g(asa(i 1'a1$ 9jut o @$ ma ta !""@$* ka' su objav(jeni e%u(tati e+e en'uma* p ipa'ni&i s pski/ pa avojni/ je'ini&a po'ig(i su ba ika'e na u(i&ama i %au%e(i snajpe ske po(o%aje ne'a(eko o' skupstinske %g a'e u Sa ajevu$ 6va'eset i &eti i sata &ini(o se 'a je vojska p eu%e(a v(ast u Bosni i 0e &egovini* a(i su na tisu&e Sa aj(ija i%as(e na u(i&e isp e' nisana snajpe a - 'a 'emonst i aju* i puc je* ko %na %asto* sprijecen$ :a%(og %a ak&iju vojske bio je tobo%e* to sto su 'voji&a m(a'i/ mus(imana p et/o'nog 'ana u Sa ajevu ubi(a na sva'bi je'nog S bina$ To ubistvo* koje je* po svemu su'e&i* bi(o e%u(tat nena'ane p ova(e emo&ija be% p e'umis(jaja* isko isteno je kao i%(ika 'a se javno osu'i mus(imanski 1te o i%am1$>> Taktika je bi(a sasvim p o%i na$ 6akako 'a se niko nije sjetio 'a po'igne ba ika'e u Sa ajevu u %nak p otesta %bog neb ojeni/ ubistava mus(imana i s(i&ni/ in&i'enata u p otek(i/ neko(iko mjese&i* kao sto se* e&imo* 'ogo'i(o ka' je <$ oktob a u Sipovu g upa s pski/ pa avojni/ 'ob ovo(ja&a ubi(a Me+meda >anibegovica * i(i ka' su !#$ oktob a s pski vojni e%e visti pu&a(i i% autoamtskog nao u%anja po Me/me'-aginoj '%amiji u Tu%(i$>, S pskim su po(iti&a ima p eosta(e jos 'vije mogu&nosti2 i(i 'a askoma'aju Bosnu i 0e &egovinu vojnim s e'stvima i(i 'a je askoma'aju po(iti&kim s e'stvima u% p ijetnju o u%anom si(om$ Ova je ' uga meto'a bi(a jos mogu&a 'o pos(je'njeg tje'na u ma tu* a najvise je ovisi(a o ' %anju bosanski/ 0 vata$ 6ugo se ve& mog(a p atiti o' e'jena simet ija u s pskim i / vatskim stavovima p ema Bosni i 0e &egovini$ 9 ma tu !""!$ sasta(i su se p e'sje'ni&i Mi(osevi& i Tu'jman 'a asp ave na koji bi na&in mog(i po'ije(iti Jugos(aviju* pa je na 'nevnom e'u bi(a i po'je(a Bosne i 0e &egovine$>? A(i* simet ija je bi(a samo 'je(omi&na$ S bija je bi(a k enu(a mnogo anije i otis(a mnogo 'a(je - bosanski su S bi osnova(i svoje 1autonomne ob(asti1 u maju !""!* a 1skupstinu1 u oktob u iste go'ine 7najpos(ije su @<$ ma ta !""@$ p og(asi(i 1:epub(iku S psku1 u Bosni i 0e &egovini8* a / vatski pan'an* 10 vatska %aje'ni&a 0e &egBosna1* p og(asena je tek u ju(u !""@* nakon t omjese&ne s pske vojne o+an%ive$ Vo'ja 06.-a u Bosni i 0e &egovini Stjepan Kljuic %e(io je 'a se o&uvaju g ani&e Bosne i 0e &egovine* a njegova je st anka g(asa(a %a ne%avisnost te epub(ike$ Vo'jstvu 06.-a nije se &ak 'opao ni p ije'(og* 'a se Bosna i 0e &egovina p etvo i u kon+e'e a&iju 1kantona1 u svi&a skom sti(u$ Tako je g(avni tajnik te st anke 5van Markesic i%javio u oktob u !""!2 1Cak i u tako%vanoj Ds pskojD ob(asti kao sto je banja(u&ka %ivi !@=$=== 0 vata$ Ne mo%emo po'ije(iti Bosnu i 0e &egovinu na kantone$ 9 Svi&a skoj su najp ije bi(i kantoni* a tek je on'a Svi&a ska sastav(jena o' nji/$ 9 Bosni i 0e &egovini kantoni bi %na&i(i po'je(u %em(je* a to ne bi is(o be% ata$1>< Me'jutim* skupina 0e &egova&a p e'vo'jena Matom Bobanom sve je vise ja&a(a svoj uti&aj u st an&i* pa je u janua u !""@$* ak&ijom %a koju se op&enito smat a 'a ju je o gani%ovao p e'sje'nik 0 vatske Tu'jman* Boban 'osao na mjesto 3(jui&a kao p e'sje'nik bosansko/e &egova&kog 06.-a$>Hercegovacki Hrvati ima(i su a%(oga 'a bu'u nepopust(jiviji o' osta(i/* je su bi(i svje'o&i naoni%avanja i uspostav(janja 1S pske autonomne ob(asti1 u 0e &egovini$ 7Bi(i su i tijesno pove%ani s / vatskim pa avojnim je'ini&ama 0OS-a* a potk aj !""!$ o'bi(i su p e'ati JNA o u%je 1opstena o'ne o'b ane1 i po&e(i se i sami p ip emati %a bo bu$8>" Op&enito su 0 vati* i u vojnom i u po(iti&kom pog(e'u tek eagova(i na s pske ini&ijative* a 'onek(e i/ i oponasa(i$ Tako* e&imo* ka' je S6S u 'e&emb u !""!$ objavi(a svoju ka tu na&iona(ne 1kantoni%a&ije1 Bosne i 0e &egovine 7s otp i(ike <= posto te ito ija uk(ju&eni/ u s pske kantone8* 06. je usko o nakon toga u%v atio

svojom ka tom 7na kojem su / vatski kantoni obu/va&a(i otp i(ike #= posto ukupnog te ito ija8$,= Bi(o je o&ig(e'no jasno 'a S bi kantoni%a&iju s/va&aju kao komp omis kojim bi mog(i 'o&i 'o potpunog ot&jep(jenja* sto su p et/o'no bi(i %a/tijeva(i$ 3a' je :a'ovan 3a a'%i& potk aj +eb ua a !""@$ posao u Aust iju 'a p egova a s Mi(osevi&em i Tu'jmanom o bu'u&nosti Bosne i 0e &egovine* oni nisu vise asp av(ja(i o kantona(noj kon+e'e a&iji* nego o po'je(i te ito ija$,! A(i* ev opska %aje'ni&a i (o ' Ca ington u/vati(i su se %a kantoni%a&iju kao %a pos(je'nju s(amku* pa su o gani%ova(i neko(iko un'i p egovo a na tu temu s t i g(avne bosansko/e &egova&ke st anke* u B uVe((esu i Lisabonu u mjese&u ma tu$ Na 'an "$ ma ta* s pska je 'e(ega&ija o'bi(a p i/vatiti na& t bosansko/e &egova&kog +e'e ativnog ustava* p ema kojem bi svaka o' t i na&iona(ne %aje'ni&e ima(a p avo veta na 'onosenje svi/ va%niji/ po(iti&ki/ i(i ekonomski/ o'(uka$,@ Pos(ije se tog istog mjese&a ev opska %aje'ni&a ene gi&no %au%e(a %a 1kantona(ni1 p(an %asnovan na p eina&enoj ve %iji s pske ka te$ Taj su p(an najp ije p i/vati(e sve t i st ane kao ba%u %a 'a(jnje p egovo e* a on'a ga je 06. @>$ ma ta o'ba&io* a sut a'an i I%etbegovi&eva S6A$ Nije* uosta(om* &u'o sto su ga 0 vati p vi o'ba&i(i* je bi im po njemu p ipa(o svega !< posto bosansko/e &egova&kog te ito ija* a ," posto / vatskog na o'a osta(o bi u ne/ vatskim kantonima$,# Je'ino sto su svi takvi p(anovi na k aju poka%a(i bi(a je &injeni&a 'a bi nakon svake takve po'je(e na stotine tisu&a bosansko/e &egova&ki/ g a'jana osta(e ne%a'ovo(jne$ Ve&ina je Bosana&a* uosta(om* g(asa(a %a 'emok atsku i ne%avisnu Bosnu i 0e &egovinu* ' %avu avnop avni/ g a'jana$ Be% ob%i a na eto i&ku buji&u u s pskim javnim me'ijima o tome kako je Bosna i 0e &egovina u ukama 1ustasko+un'amenta(isti&ke koa(i&ije1* nema ni najmanjeg %naka 'a je bi(o koji inte(igentni posmat a& ika' otk io 'a je bosansko/e &egova&ka v(a'a 'onije(a* i(i uopste pomis(ja(a 'a 'onese* 'isk iminato ske %akone p otiv bi(o kojeg na o'a u Bosni i 0e &egovini$ A(i s pski i s bijanski po(iti&a i i javni me'iji stvo i(i su neku v stu po(iti&ke psi/o%e* u kojoj je 1o'b ana p ava1 bosanski/ S ba %a'obi(a takav apso(utni status 'a su se (ju'i p esta(i &ak i pitati jesu (i %aista ug o%eni$ 3a' je je'nom takva psi/o%a stvo ena* p eostao je jos samo je'an ma(i ko ak 'o vojne ak&ije$