Toplumbilimsel Eletiri ve Edebiyat Sosyolojisine Giri Mehmet Rifat Varlk Dergisi Mays 2005

Toplumbilimsel Eletirinin Genel erevesi

XX. yzylda gelitirilen metne ynelik eletiri yntemleri arasn da ruhsal eletiri (ya da ruhzmsel eletiri) ile toplumbilimsel eletiri birbirini btnleyen iki deiik yaklam biimi olarak dikkati eker. Ruhzmsel eletirinin (psikokritik) psikanalizin iindeki yeri neyse, toplumbilimsel eletirinin (sosyokritik) de yazn toplum bilimi (edebiyat sosyolojisi) iindeki yeri, ilevi odur. Trkede son yllarda psikanalizin yaklam biimini, yaklam yntemlerini Trk yazarlarnn metinlerine uygulayan almalarn dikkati ektiini syleyebilirim. Bunlar arasnda da zellikle Ouz Cebecinin Psikanalitik Edebiyat Kuram (2004), Nurdan Grbilekin Kr Ayna, Kayp ark: Edebiyat ve Endie (2004) ve Halk Sunatn (Bolua Alan Kap: Ahmet Hamdi Tanpnar ve Yaptlarna Psikanalitik Duyarl Bir Bak (2004) adl aratrmalarn belirtmek isterim. Ruhzmsel eletirinin Trk yazarlarna ynelik bu rneklerini ileride ayrntl olarak ele alacam. Bu nedenle burada yalnzca toplumbilimsel eletirinin genel erevesine deinecek, kurucularndan ve gelitiricilerinden ksaca sz edeceim. Ardndan da Trkiyede yazn toplumbilimi konusunda yaplm ilk incelemelerden birini Varlk okurlar iin yeniden gndeme getireceim. Toplumbilimsel eletiri yazn toplumbiliminin bir altblm olarak grlebilir. Ancak, bu eletirel yaklamda yaznsal metin, toplumun bir yansmas biiminde deil, toplumsal gereklii olan bir estetik deer olarak kabul edilir. Bir baka deyile, toplumbilimsel eletirinin kalk noktas, yaznsal metnin toplumsal adan tad zniteliktir, yaznsal metinde toplumsal -olann kurucu varldr. Demek ki, sz konusu eletirel anlay, toplumsal olann yapta yansmasn deil de, toplumsal olann yaptta yeniden retili biimini sorgular. Dolaysyla yaznsal yapt, bir estetik deer olarak ele alrken, ayn zamanda onu metinleraras balam iine ve toplumsal-kltrel eler btn iine oturtur. Daha dorusu, bir yaznsal yapt iinde bu balama ve bu elere yaplm gndermeler an sorgular. Metinden kalklarak dnya grleri, ideolojiler, toplumsal imgelem, snfsal ka tmanlar deerlendirilir. Toplumbilmsel eletirinin ya da bu etkinlik alann da kapsayan yazn toplumbiliminin amzdaki nde gelen kuramclar, daha dorusu kurucular arasnda Gyrgy Lukcs ile Lucien Goldmann n yan sra Mihail Bahtin i de sayabiliriz. (Bu kuramcnn yaklamlarndaki temel zellikler iin bkz. M. Rifat, Yaklamlaryla Eletiri Kuramclar, Eletirel Bak Alar, stanbul, Dnya Kitaplar, 2004, s. 19-106). Bu arada, yapt ile okurlar arasndaki ilikileri yorumlayan, yaptlarn dnemlere gre almlann sorgulayan almlama estetii almalarn (Hans Robert Jauss ve Wolfgang Iser) da toplum yaznbilimi iinde deerlendirebiliriz. (Almlama estetiinin iki temsilcisi iin de bkz. M. Rifat, agy. ve ayrca XX. Yzyl da Dilbilim ve Gstergebilim Kuramlar: 2. Temel Metinler, gzden geirilmi ve geniletilmi 2. bask, stanbul, Om Yay., 2000, 297 -303.) Aada yazn toplumbilimi (edebiyat sosyolojisi) konusunda lkemizde gerekletirilmi ilk almalardan biri saylan, Nurettin azi Ksemihalin 1967de yaymlad EdebiyatSosyolojisine Giri ten seme paralar sunacak ve gnmzde bu alana ilgi duyanlarn dikkatini edebiyat sosyolojisinin 1960lardaki dorultusunu zetleyerek izen sz konusu aratrmaya yeniden ekmeye alacaz.

Sanat ve Edebiyat Sosyolojisine Toplu Bir Bak

Sanatn alan ok yaygndr. Musiki, edebiyat, resim, tiyatro, dans gibi Bu dallardan hangisine gnl verirse versin, sanatnn kiilii kadar yapt da, iinde bulunduu doal ve toplu msal evrenin etkisindedir. Ama beri taraftan sanat da kiiliiyle, yaptyla kendini saran bu iki evreye etkide bulunur. te sanatnn kiiliiyle, yaptyla, toplumsal evre arasndaki bu karlkl etkiyi incelemek sanat sosyolojisinin devidir. yleyse ne kadar sanat varsa o kadar da sanat sosyolojisi vardr. Gerekten sanatsosyolojisi; musiki, edebiyat, resim, heykel, mimarlk, tiyatro, dans sosyolojisi gibi byk dallara, bu dallarn her biri de ayrca daha kklerine ayrlabilirler. rneinedebiyat sosyolojisinin; iir, roman, hikaye, gezi anlar sosyolojilerine blnmesi gibi. Ne yazk ki bu eitli sanatlarla toplumsal gerek arasndaki ilikiye, son zamanlara dek pek az nem verilmitir. Bundan sosyologlar kadar trl sanat dallarn inceley en bilginler, uzmanlar, sanat tarihileri de sorumludur. Sosyologlar, zel bir bilgi ve ilgiye dayanan sanat konularna pek yanamamlar, yanaanlar da nl Amerikan sosyolou Sorokin gibi eitli sanat kollarn zihinlerinde nsel (a priori) olarak tasarladklar birtakm soyut kltr kalplarna sokmaya almlardr. Gerekten edebiyat sosyolojinin tarihi ok. yenidir. zellikle dnya savandan sonra gelimeye balamtr. Geri daha 19. yzylda da edebiyatn eitli trleriyle toplumsal hayat arasndaki ilikiye dokunan yazarlara rastlarz. Ama bunlar edebiyat sosyolojisinin kurucular deil de habercileri saymak daha doru olur. nk hibiri bu konuyu sistemli olarak ele alm deildir. Geen yzyln edebiyat sosyolojisi habercilerini iki kola ayrmak mmkndr. Birinci kolda: zellikle Mme de Stali , H. Tainei; sanat toplum iindir grn savunan ikinci kolda da Marx, Engelsi, Belinskiyi, Saltikov edrini, ernievskiyi, Dobroliabovu, Pisarevi, Plehanovu, Lukcs, Lenini, v b. saymak mmkndr. Birinci kolun banda bulunan Mme de Stal, Sosyal Kurumlarla likisi BakmndanEdebiyat (1800) adl kitabnda; din, tre, adet, kanun gibi toplumsal kurumlarla edebiyatarasndaki karlkl etkiyi inceler. Mme de Stal kitabnn birinci blmn Grek, Roma, 18. yzyl sonuna kadar olan Fransz, talyan, spanyol Kuzey Avrupa edebiyatlarna; ikinci blmn de Fransada bugnk deerlerin durumu ve gelecekteki gelimeleri konularna ayrmtr. Taine edebiyatla toplum arasndaki ili kiyi zellikle ngiliz Edebiyat Tarihi (1863) adl kitabnda inceler. Taine bu kitabnda: Sanat yaptlar, toplumlarn belirli bir evre ve zaman iindeki duygularn, dncelerini yanstr ilkesine dayanarak 16. yzyldan 19. yzyla kadar ngiliz dehasn temsil eden Shakespeare, Milton, Swift, Byron gibi balca yazarlarn yaptlarn inceler. Eletirme Denemelerinde de ayn yntemi Racine, Balzac, Stendhale uygular. La Fontaine zerine hazrlad doktora tezinde de ayn ynteme dayanr. Tainein bu yazlan geri fazla sistemli, fazla kesin, kelidir, ama edebiyat eletirmelerinin hi olmazsa bilimsel bir yolda gelimelerini salamtr. Bu arada sosyolojinin kurucusu Auguste Comte ile balca devamcs Durkheimin sanat sosyolojisinin hibir dalyla ilgilenmemi olduklarn hatrlatalm. kinci koldan Marx ve Engelsin edebiyatla toplum ilikileri zerine olan dnceleri ise, yaptlarnn urasna, burasna serpilmi, dank para para yazlardr. 1937 ylnda bu yazlar toplu olarak bir kitap halinde yaymlanmtr. Rus edebiyatnn en byk eletiricilerinden olan Belinski; Pukin, Lermontov, Gogol, Turgenyev, Dostoyevski gibi birok edebiyatnn yaptlarn eletirmi, vmtr. Yalnz bunlar arasnda geri Gogoln 1842den nce yazlm Mfetti, l Canlar gibi yaptlarn vmtr ama 1842den sonra

mistisizme kayan yazlarn iddetle eletirmitir. zellikle Gogoln 1847de yaymlanan Dostlarma Yazdm Mektuplardan Semeler adl kitab iin yaymlad eletirme aralarndaki gerginlii bsbtn artmtr. () () Ama btn bu saydklarmz arasnda, edebiyatn sosyoloji temeline dayanan gerek bir Marx kuramn 20. yzyln balarnda zellikle Plehanovun yaptlarnda grmek mmkndn Rus edebiyat eletiricileri sz konu su edilirken Lenini yabana atamayz. Edebiyatla ilgili birok yazs arasnda, zellikle Tolstoy iin hazrlad alt makale dikkati eker. Lenin bu yazlarnda; Tolstoyun yaptlarnda birinci Rus devrimini gl ve zayf taraflaryla nasl yansttn gstermektedir. 20. yzyln balarnda Almanyada Lukcs da sanat sosyolojisinin habercileri arasnda yer alabilir. Ama biraz nce de belirttiimiz gibi, bu incelemelerin hibiri, bir edebiyatsosyolojisinin kurulmas iin gereken bilgiyi verecek yeterlikte deildir. Ancak u son 20 yl iinde bu yolda gsterilen abalar, ortaya atlan yaptlar bir edebiyatsosyolojisinin kurulma umutlarn kuvvetlendirir gibidir. Bunlar arasnda Fransada zellikle P.nichou, L. Febvre, L. Goldmann, H. Lefebvre in almalar ilgi ekicidir. Ayrca Sorbonneda A. Adam 17. yzyl toplumundaki zmrelerle edebiyat yaptlar arasndaki ilikiyi aratrmakta; Bordeaux Fakltesinde R. Escarpit edebiyatta sosyoloji aratrmalarna girimi bulunmakta; J.-P Sartre edebiyat anlatrken ekonomik koullara, toplumsal amalara nem vermektedir. Albert Memmi Edebiyat Sosyolojisinin Sorunlar adl incelemesinde edebiyat sosyolojisinin bugnk durumunu, koullarn, aratrma alarn ele almaktadr. Bir yandan da karlatrmal edebiyat tarihileri, almalar srasnda nlerine kan sosyoloji sorunlarn zmlemedike ilerleyemeyeceklerini anlamlar, bundan tr de daha imdiden H. Peyre , R. Minder , G. Michaud gibi edebiyatlar, zlmesi gereken birtakm sosyoloji sorunlarn ortaya atmaya balamlardr bile

II. Sanatnn Kiilii, Sanat Yapt Kosmo-biyo-psiko sosyal Birer rndrler

() Sanatnn kiilii olsun, sanat yapt olsun fizik, biyo -psiik, sosyal etmenlerle rlm somut birer btn, daha ksas, kozmo, biyo-psiko-sosyal birer varlktrlar. Onun iin, sanatla ilgili bir konu hakknda eksiksiz, tam bir bilgi edinmek istedik mi, bunun fizik, biyo -psiik, toplumsal ynlerini daima gz nnde tutmak gerekir, yoksa bu konuda yaplacak aklamalar daima kusurlu, eksik kalr. Bu bakmdan sanatnn kiilii, sanat yaptlar veya sanatta ilgili herhangi bir konu hakknda tam bir bilgi edinmek istersek eitli bilimlerin ibirlii gerekir. () Ksas ok boyutlu olan sanatn her bir boyutuyla baka baka bilimler urar, sosyoloji bu bilimlerden sadece biridir. Bundan tr de hibir zaman sanat btnyle, btn boyutlaryla kapsayamaz. Bu gr hibir zaman gzden uzak tutulmamaldr. () Biz burada edebiyat sosyolojisi ad altnda edebiyat yaptn meydana getiren bu eitli etmenlerden yalnz birini, sosyal etmeni ele alacaz, ama btnl kaybetmemek iin fizik, biyo psiik etmenleri de hibir zaman gzden uzak tutmayacaz.

III. Edebiyat Nedir? Edebiyat Kavra mnn zmlemesi

3

Edebiyat sosyolojisinin konusunu snrlamak, yntemini, ana sorunlarn iyice kavramak iin, ilkin edebiyat kavramnn anlam zerinde durmak gerekir. Edebiyat birok e ve nitelii iinde bulundur son derece karmak bir kavramdr. te bu eitli eler, nitelikler arasnda bir edebiyat yazsnn trselliini bunlardan hangisi belirtir acaba?

Edebiyat Szl, Yazl Bir Dil midir?

Bir edebiyat yaptn zmlemeye kalktk m, ilk akla gelen e, yaz ya da sz dediimiz kalplardr. Gerekten edebiyat bir szl veya yazl dile brnmedike gerekleemez. Ancak yaz ya da sz klna, kalbna girerek nesnelleebilir. Bu bakmdan edebiyata yazl ya da szl bir dildir denebilir. Ama bu, edebiyat iin doyurucu bir tanm olmaktan uzaktr, nk her edebiyat geri szl ya da yazl bir dildir, ama her szl, yazl dil edebiyatdeildir. yleyse ne eit bir szl veya yazl dil edebiyattr? Edebiyatn szn veya yazsn dier edebiyat olmayan szlerden, yazlardan ayran zellik nedir? rnein edebiyat deeri ok stn olan bir iiri, bir roman, bir gazetenin basma kalp bir haber yazsndan ayran nitelik nedir? Edebiyat zel, trsel bir deyi, bir anlay biimidir, diyecekler kabilir belki Ama o zaman da: Peki bu zel, trsel deyi ve anlat biiminin nitelikleri nelerdir? sorusuyla karlalmaz m? Edebiyat yazs denen bu dinamik nesneyi edebiyat olmayan yazlardan ayran bir niteliin, trsel edeb bir deerin, ne olduu bugne kadar anlalamam bile olsa, varln kabule mecbur olmayacak myz?

Edebiyat Bir Bilgi midir?

Edebiyatn elerinden biri de bilgidir. Gerekten her edebiyat yazs bize az ok bir eyler retebilir. Zaten ou zaman edebiyatnn byle bir niyeti de vardr. Bu bakmdanedebiyat da haberleme (communication) tekniklerinden biri saylabilir. Zaten edebiyat Marxlar gibi daha biroklar bilgi olgusuna balamak isterler. Ama hemen syleyelim ki; her edebi yazda az ok bir bilgi vardr ama, her bilgi veren yaz edebiyat deildir. yle olsayd en salam, en doru bilgiyi veren bilim yazlarnn ok stn bir edebiyat deeri tamalar gerekirdi. Zaten edebiyat daha ok hayal gcn ileten, masallar dzenleyen, bunlar uyduran, yaktran bir kimsedir. Onun iin her edebiyat yazsnda az ok bir deitirme (tahrifat) vardr. Hibir zaman gerei olduu gibi bildirmez. Hibir zaman ondan salam bir bilgi belgesi gibi yararlanlamaz. rnein gerei olduu gibi bildiren bir belge olarak elbette ki bir gazete koleksiyonundaki haberler, o alarda km en gereki romanlardan bile ok daha deerlidir. Grlyor ki bilgi de edebiyat yazsn dier yazlardan ayrabilecek bir e olmaktan ok uzaktr

Edebiyat Bir Anlam, Bir Dnce midir?

Her edebi yaz az ok bir anlam tar, bir dnceyi bildirir. Geri bugn edebi yazlarda, anlamszl savunan teoriciler yok deildir, ama bu anlamszlk (non-signification) teoricilerinin en azllarnn yaptlar gene de anlamdan bsbtn syrlm deildir. Bu noktay belirttikten sonra diyebiliriz ki, her edebiyat yazs az ok bir anlam tar, bir dnceyi bildirir, ama her anlam tayan yaznn mutlaka edebiyat olmas gerekmez. Edebiyatta lt, anlam olsayd, ok derin anlamlarla, dncelerle ykl felsefe yazlarnn en stn edebiyat yazlar arasna girmesi gerekirdi. Filozoflar, dnrler yannda, edebiyatlar hemen siliniverirlerdi. rnein anlam bakmndan Kant yannda, Rousseaunun; Nietzsche yannda Gidein laf m olur? Hem de burada, dnrlerle karlatrdmz edebiyatlar anlama nem verenlerdendir. Goethe ya da Shakespearein nemi sanld gibi felsefelerinden deildir; hayal glerini ileterek uydurduklar, dzenledikleri, yarattklar edebiyat denen masaldan tr nemlidir.

Bu adan baklnca edebiyat bize bir hayaller, masallar dnyas gibi grnr. Byle de olsa hayallerin anlamlar yok mu, bize bunlar da bir fikir, bir dnce vermez mi denebilir. Verir elbet, ama edebiyat bu dnceleri yle birtakm inceliklerle, kaamaklarla, kurnazlklarla, klk deitirmelerle, yle eitli biimde, yle dolambal yollarla verir ki, stn bir estetik duygusuyla kaynam bu heyecanl deyi oyunlar, hi olmazsa dnce kadar bizi ilgilendirir. Ksas, edebiyatn zn dncenin kendisinde deil de bu dnceyi anlatan sanatn yaantl deyi, anlat oyunlarnda aramak gerekir.

Edebiyat Bir Eylem Teknii midir?

Her edebiyat yazs belirli bir dnya grn, inanc, doktrini, ideolojiyi savunur veya bunlara tepkide bulunur. Gerekten her edebiyat yazsnda az ok byle bir propaganda, kandrma havas eser, ama herhangi bir doktrini, ideolojiyi savunan, yayan, propagandasn yapan bir yaptn mutlaka edebiyat deeri tamas gerekmez. Bir kitap bir inanc, bir ideolojiyi savunma, yayma bakmndan ok gl olabilir, ama hibir edebiyat deeri tamaz; beri taraftan edebiyat deeri ok stn bir yaptn bir propaganda, bir eylem teknii olarak ok snk kalmas mmkndr. rnein yrrlkte olan treleri, adetleri, gelenekleri savunan bir tutucunun ya da bunlara kar gelerek yepyeni deerlerin yaylmasna alan bir ilericinin yaptlar, biraz olsun bir edebiyat nitelii kazanmsa; propaganday bir ama olarak deil de bir yaantya, stn bir estetik deyi ve anlata ara olarak kullanmalarndandr. Sonu Edebiyat kavram zerinde yaplan bu ksa aratrma bizi doyurucu, kesin bir sonuca ulatramamtr, ama hi olmazsa edebiyat yazsn dier yazlardan ayran, edebiyatedebiyat yapan bir niteliin varln, daha dorusu edebiyat yazsnn trselliini kabule zorlamtr. () () Ksas edebiyat sz, yaz biimini alm bir yaant veya yaantlam szl ya da yazl bir anlat biimidir. ()

IV. Edebiyat Bilimi ve Edebiyat Sosyolojisi

Bizce, kurulacak edebiyat bilimi, bugne dek savsaklanan edebiyata zg e ve niteliklere [esinli, yaantl anlat biimleri, deyi oyunlar] gereken nemi vermek kouluyla,edebiyat yazsnn rgensel (organik) btnln meydana getiren dil, dnce, bilgi gibi her eit e ve niteliklerini de inceleme alanna almaldr. Bu anlamda bir edebiyat bilimi, o canl, somut, rgensel bir btn olan edebiyat olaynn fizik, biyolojik, psikolojik ve toplumsal yrelerini de daima gz nnde tutmak zorundadr. Ksas edebiyat bilimi: ok boyutlu, ok karmak olan edebiyat olaynn btnn; bu bilimin zel bir dal olmas gereken edebiyat sosyolojisi de bu olayn sadece sosyal ynn, baka bir deyimle, edebiyat olayyla toplumsal hayat arasndaki karlkl ilikileri inceleyecektir. Ama edebiyat olaynn btnln hibir zaman gzden uzak tutmamak kouluyla

V. Edebiyat Sosyolojisinin Domasn Geciktiren Engeller

[ bu blmde edebiyat sosyolojisinin domasn, gelimesini geciktirmi nedenleri drt bekte toplayarak aklyor.]

VI. Edebiyat Sosyolojisinin Blmleri ve Yntemi

Edebiyat olgusu birbirini izleyen 4 evreden geerek evrimini tamamlar.

() olgusunun. akn, evrimini tamamlayan bu drt evreden, bu drt boyuttan her biri,edebiyat sosyolojisinin drt ana blmn meydana getirir. Onlar da srayla: 1. Yazar;. 2. Yapt; 3. Basm, yaym, datm kurum ve rgtleri; 4. Okuyucu zmreleri veya ynlardr. Yalnz edebiyat olgusunun akn tamamlayan bu drt evreden her birini ayr ayr ele almadan nce ilkin edebiyat sosyolojisinin kullanaca yntem ve teknikler zerinde ksaca duralm. Edebiyat Sosyolojisinin Yntemi. Edebiyat sosyolojisi de sosyolojinin dier dallarnda kullanlan eitli yntem ve tekniklerden yararlanr. Bir edebiyat olgusunun incelenmesinde kullanlabilecek balca yntem ve teknikleri: A) Anket, soruturma, szl- yazl tanklk; B) Tarih; C) statistik gibi bekte toplayabiliriz. Edebiyat olgusunu btnyle tam olarak kavramak istersek, kuku yok yukarda iaret ettiimiz drt esini, drt ynn de (yazar, yapt, yaym, okuyucu) incelemek gerekir. () Blm 1: YAZAR () [...] Edebiyat yaptn yaratan yazarn kiilii, bir yandan doann bedene olan trl etkileriyle, bir yandan da toplumsal evrenin trl etkileriyle biimlenmitir. te edebiyatsosyolojisinin yazar sosyolojisi blm yazarn kiiliinin somut btnln gz nnde tutmak kouluyla, sadece yazarn kiiliinin trl ynleriyle toplumsal evre arasndaki karlkl ilikisini dikkate alacaktr. Edebiyat sosyolojisinin yazar blmn: A) Yazar ve yaratclk, B) Toplum iinde yazar; C) Zaman iinde yazar, diye bee ayrarak incelemek mmkndr. A) Yazar ve yaratclk: Doann insan oluna armaan ettii yaratclk, daha dorusu yaratc kendiliindenlik (spontan cr denen bu esiz cevheri gkten yere; felsefe, metafizik alanndan deney sel alana indiren sosyometrinin kurucusu Morenodur. Morenoya gre, yaratc g insan ruhunda henz embriyon halindedir. Ama bu gcn gelime olana sonsuzdur. Bugn insann elinde, bu gc trl engellerden syrarak hrle ulatracak bir tek yol var dr: Bilim. B) Toplum iinde yazar. Bu bekte: a) Yazar ve doum yerleri arasndaki iliki (edebiyat coraf b) Yazar ve aile meslei arasndaki iliki; c) Yazar ve ekonomik hayat arasndaki iliki kaynclk md c vb.); d) Yazar ve sosyal snf e) Edebiyat meslei ve yazar haklar gibi konular incelemek mmkndr. [ bu konular tek ele alarak iliyor; biz aada yalnzca 4. blmdeki yazar ve sosyal snf ilikisini ele ald blm buraya aktaryoruz.] d) Yazar ve sosyal snf Yazarn ekonomi durumu, bal bulunduu toplumsal snftan ayr olarak ele alnmamaldr. Her yazar bir toplumsal snfa baldr. Yalnz sosyo -ekonomik ve ideolojik bakmdan ayr ayr snflara bal olabilir. Yazarn sosyo-ekonomik yn ekonomi ve meslek durumuyla incelenebilir. Edebiyat genellikle geimi salamaz, onun iin yukarda da belirttiimiz gibi ikinci meslek gibi arelere bavurulur. Ksas yazar sosyo-ekonomik bakmdan genellikle orta snfa baldr. Fakir halk snfndan kmsa, orta snfa ykselme yolunu tutmutur. Yazarn ideoloji bakmndan bal bulunduu snf belirtmek daha ince bir itir. Yazarn ekonomi bakmndan bal bulunduu snfla ideoloji bakmndan bal bulunduu snf arasnda uygunluk

olabilecei gibi, aykrlk da olabilin rnein burjuva snfna bal bir yazarn m utlaka burjuva ideolojisine balanmas gerekmez. Burjuva snfna bal yazarlar arasnda, kendi snfnn deerlerini savunanlar olduu gibi, bu deerlerin iddetle aleyhinde bulunanlar, hatta bambaka, yepyeni bir snfn deerlerini savunanlar da kabilir. Bu bakmdan bir yazar sosyo-ekonomi bakmndan bir snfa, ideoloji bakmndan da bam baka bir snfa bal olabilir. Ayrca yazarn yazlarnda savunduu ideolojiye inanmas da, inanmamas da olanakldr. Daha ak sylemek gerekirse, yazarn canla bala bir ideolojiye balanmas, onu savunmas ne kadar ola haklysa, hi inanmadan, balanmadan birtakm kar dncesiyle herhangi bir ideolojiyi savunmas, ona bal gibi grnmesi de ayn derecede olanakldr. ]Blm II: YAPIT Yazann yaratt edebiyat kap t szle ya da yazyla nesnelleir. Edebiyat yaptnn en nesnel bii mi de kuku yok ki kitaptr. () Edebiyat kitab da, yazar gibi ok ynl bir olaydr. Edebi yat yaptnn, kitabnn bir fizii, biyo psikolojisi olabilecei gibi bir de sosyolojisi mmkndr. Ba ka bir deyimleedebiyat yaptn, toplum ya da zmrelerden syrl m soyut bir olay olarak grmek mmkn deildir. Edebiyat yap tyla toplumsal yap arasnda ok sk bir iliki vardr. Edebiyatla top -lumsal yap arasndaki bu eitli ilikileri de: A) Cinsler ve biimler sosyolojisi; B) Konular sosyolojisi; C) Karakterler ve kiiler sosyolojisi; D) sluplar sosyolojisi, diye drt bekte toplamak mmkndr. A) Gerekten edebiyat yaptnn iir, roman, hikaye, tiyatro gibi eitli cinsleriyle iinde doduklar toplumlar ya da zmreler arasndaki iliki teden beri birok dnrn dikkatini ekmitir. rnein: Roman, burjuvaziyle ok sk ball olan bir edebiyat cinsi midir? Sava kavimlerin, iirden daha ok anladklar, kendilerini iirde bulduklar ne dereceye kadar dorudur? Tiyatro insan zmreleri tarihinin hangi anda, hangi toplumsal biim iinde gelimitir? te bu ve bunun gibi daha birok sorun, cinsler ve biimlersosyolojisinin konusu olabilir. B) Edebiyat yaptlarnn konularyla topyekn toplumlar (socite globale) ya da zmreler arasnda da derin ilikiler bulunabilir. Bu konulardan bazlar bir toplumun tarihinin belirli bir anda, ya bir ksm halkna, ya bir zmresine, ya da bir snfna; bazlar da btn halkna bal olabilir. rnein ulusal edebiyatlar, mahalli edebiyatlar, zmre snf edebiyatlar gibi te edebiyat yaptlarnn konularyla toplumlar ya da zmreler arasndaki iliki konular sosyolojisinin alanna girer. C) Bir edebiyat yaptndaki kiiler, tipler, karakterlerle o yaptn belirledii toplumsal evre arasnda da ilikiler vardr. Bu tipler, kiiler, bazen bir blgeyle ilgili olabilirler, rnein bizdeki Laz, Kayserili tipi gibi; bazen bu tipler btn bir toplumla ilgili olur, memetik gibi, ulusal kahramanlar gibi; bazen de bu tipler bir toplumdan, bir ulustan daha geni bir btne bal olabilir, baka bir deyimle ok geni bir corafya ya da kltr alannn ortak bir tipi, bir kahraman olabilir. rnein Don Juan tipinin ulusal snrlar amas, uluslararas bir karakter tamas gibi. te bu eitli tipler, kiiler, karakterlerle toplumsal evre arasndaki ilikiyi aratrmak da karakterler, kiiler sosyolojisine der. D) Bir edebiyat yaptnn slubuyla toplumsal evre arasndaki iliki de yokumsanamaz. Nitekim bir yaptn slubuna bakarak, oya ptn iinde doduu toplumun tarihinin hangi ana, hangi yzylna bal olduunu kestirebiliriz. Bu trden incelemeler de sluplar sosyolojisi alanna girecektir. [Yazar incelemesinin bundan sonraki blmlerinde edebiyat sosyolojisinin teki iki kesimini (BasmYaym-Datm ile Okuyucu) ele almakta ve yazsn ksa bir sonucun ardndan, bir bibliyografya ve edebiyat sosyolojisinin inceleme alann topluca gsteren bir ema ile bitirmektedir.]