Kundalpur Smarika PDF

(1)
kegC[uehegj ceneslmeJe mceeefjkee
Jeerj %eeveesoe evLeceeuee kee heg<he veb. 242

-: MegYeeMeerJee&o :-
hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer

-: mebeespeve :-
e%eeeceCeer Deeefe&kee eer eboveeceleer ceeleepeer

YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj (veeueboe) ceW hetpe ieefCeveerecegKe
eer %eeveceleer ceeleepeer kes memebIe mJeefCe&ce Je<ee&eesie kes Devleie&le kegC[uehegj cenesmeJe
l
SJeb hetpe ieefCeveer ceeleepeer kes 70JeW pevcepeebleer kes DeJemej hej ekeeefMele
-: mebheeoke :-
kece&eesieer ye. jJeerv kegceej pewve

pecyeterhe nefmleveehegj
-ekeeMekeYeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj efoiecyej pewve meefceefle

-Devleie&leefoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve
pecyeterhe-nefmleveehegj (cesj") G.e.
heesve veb.- (01233) 280184, 280236
1100 eefleeeB
MejohetefCe&cee
10 Deketyej 2003
cetue
30/-.
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee
efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve eje mebeeefuele
Jeerj %eeveesoe evLeceeuee

Fme evLeceeuee ceW efoiecyej pewve Dee<e&ceeie& kee hees<eCe kejves Jeeues efnvoer,
mebmke=le, eeke=le, keVe[, Debespeer, iegpejeleer, ceje"er Deeefo Yee<eeDeeW
kes veee, efmeevle, DeOeelce, Yetieesue-Keieesue, JeekejCe Deeefo
efJe<eeeW hej ueIeg SJeb Je=nod ebLeeW kee cetue SJeb DevegJeeo meefnle
ekeeMeve neslee nw~ mecee-mecee hej Oeeefce&ke
ueeskeesheeesieer ueIeg hegefmlekeeSb Yeer
ekeeefMele nesleer jnleer nQ~
-: mebmLeeefhekee SJeb esjCeeeesle :-
hejcehetpe ieefCeveerecegKe Deeefe&keeefMejesceefCe eer %eeveceleer ceeleepeer

-: ceeie&oMe&ve :-
e%eeeceCeer Deeefe&kee eer evoveeceleer ceeleepeer

-: efveoxMeve :-
Oece&efoJeekej heer"eOeerMe #eguuekejlve eer ceesleermeeiej peer cenejepe

-: mecheeoke :-

meJee&efOekeej ekeeMekeeOeerve
kecheesefpebie-%eeveceleer vesJeke&
pecyeterhe-nefmleveehegj (cesj") G.e.
(2)
(3)
efJe<ee-meteer
mecheeokeere (ceneJeerj pevceYetefce ceW eLece yeej kegC[uehegj ceneslmeJe)
YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce-kegC[uehegj (veeueboe): keue Deewj Deepe
DeMeeske kegceej efmevne (eespevee DeefOekeejer)
Deefnbmee kes DeJeleej Les YeieJeeve ceneJeerj
e%eeeceCeer Deeefe&kee eboveeceleer
cebieue DeeMeerJee&o
eeregle peepe& hevee[erpe (j#eeceb$eer-Yeejle mejkeej) kee JeeJe
emlegefle-ye. keg. meeefjkee pewve (mebIemLe)
eer efveleerMe kegceej (jsueceb$eer-Yeejle mejkeej) kee JeeJe
emlegefle-ye. keg. Deuekee pewve (mebIemLe)
MegYekeecevee mebosMe
uesKe-Deeiece kes ohe&Ce ceW kegC[uehegj
ieefCeveerecegKe Deeefe&kee %eeveceleer
yepeer kegC[uehegj ceW yeOeeF&
leerLekej pevceYetefce leerLe& Jebovee
leerLekej ceneJeerj mJeeceer peerJeve heefjee (efoiecyej SJeb esleeceyej hejchejevegmeej)
heer"eOeerMe #eguueke ceesleermeeiej
YeieJeeve ceneJeerj kes hebekeueeCekeeW mes heeJeve nw efyenej keer Oejleer
heeJeehegjer peuecebefoj ner YeieJeeve ceneJeerj keer efveJee&CeYetefce nw
emlegefle-ieefCeveer %eeveceleer
YeieJeeve ceneJeerj meefe$e peerJeveoMe&ve
jepeie=ner leerLe& kee cenlJe
ieefCeveer %eeveceleer
ceneJeerj-pevceYetefce ekejCe (kegC[uehegj ee JewMeeueer: Ske Devegefebleve)
eeeee& vejsv ekeeMe pewve, efhejespeeyeeo
YeieJeeve ceneJeerj kee peerJeve Deewj pevceYetefce kegC[uehegj
heb. efMeJeejCe ueeue pewve, cewvehegjer
kegC[uehegj keer hetpelee mJele efme nw
[e@. DeYeeekeeMe pewve, iJeeefueej
-5
-8
-10
-11
-15
-16
-17
-28
-31
-38
-39
-43
-46
-49
-65
-66
-71
-75
oee kes osJelee kee DeJelejCe

mJe. heb. megcesjebo pewve efoJeekej, efmeJeveer
meefoeeW mes en pevceYetefce nceejer ee kee kesv nw
GcesMe pewve, efhejespeeyeeo
leerLekej pevceYetefceeeB mebmke=efle keer Godiece mLeue nQ
ye. jJeerv kegceej pewve
JewMeeueer keer jepekegceejer SJeb kegC[uehegj keer jepeJeOet cenejeveer ef$eMeuee kee heefjee
ye. keg. yeervee pewve(mebIemLe)
vebeeJele& cenue keer heeJevelee
ye. keg. Fvog pewve (mebIemLe)
kegC[uehegj ceW hejJejer 2003 ceW mecheVe ngF& hebekeueeCeke eeflee (Peueefkeeeb)
ye. keg. mJeeefle pewve (mebIemLe)
je^heefle [e. S.heer. pes. Deyogue keueece ves eehle efkeee DeeMeerJee&o ceeleepeer kee
ye. keg. DeemLee pewve (mebIemLe)
kegC[uehegj kee Ssefleneefmeke mJehe
[e@. yepesMe kegceej Jecee& (veeueboe)
eer nce&ve pewkeesyeer eje efueKee ieee ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj efJe<eeke he$e
heeJeehegjer peuecebefoj ner YeieJeeve ceneJeerj keer efveJee&CeYetefce nw
kegC[uehegj ceneslmeJe keer eemebefiekelee
ye. keg. mJeeefle pewve (mebIemLe)
ceneslmeJe keer mecesefjkee hejcehetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer kee heefjee
ceneslmeJe keer ceeie&oefMe&kee e%eeeceCeer Deeefe&kee eer eboveeceleer ceeleepeer kee heefjee
ye. keg. Fvog pewve (mebIemLe)
ceneslmeJe kes efveoxMeke heer"eOeerMe #eguuekejlve eer ceesleermeeiej cenejepe kee heefjee
ye. keg. eefvkee pewve (mebIemLe)
ceneslmeJe meefceefle kes DeOe#e kece&eesieer ye. jJeerv kegceej pewve kee heefjee
eer jekesMe kegceej pewve, cesj"
ceneslmeJe keer Deeeespeve mebmLee kee heefjee
eer kewueeMeebo pewve (kees<eeOe#e)
kegC[hegj kes vebeeJele& cenue heefjmej ceW efveefce&le nes jns cebefojeW kee mebef#ehle heefjee
Deefveue kegceej pewve (ceneceb$eer)
ceneJeerj pevceYetefce mes eJeefle&le YeieJeeve ceneJeerj peesefle jLe keer mebef#ehle hejsKee
efJepee kegceej pewve (mebeespeke) keevehegj
Jele&ceevekeeueerve eewyeerme leerLekej YeieJevleeW keer 16 pevceYetefceeeB
pecyeterhe nefmleveehegj
eeeie-Fueeneyeeo
ceebieerlegbieer (ceneje^)
(4)
-76
-76
-78
-80
-82
-84
-87
-88
-90
-92
-94
-99
-101
-102
-103
-105
-108
-109
-110
-111
-112
(5)
mecheeokeere....... ceneJeerj pevceYetefce ceW eLece yeej
keg C[ueheg j cenes l meJe

-kece&eesieer ye. jJeerv kegceej pewve
efee hee"keeW! kegC[uehegj ceneslmeJe keer Fme mceeefjkee kees emlegle kejles ngS cegPes
neefo&ke emeVelee kee DevegYeJe nes jne nw~ JeemleJe ceW ceneheg<eeW keer esjCee mes eleske
keee& ceW meheuelee eehle nesleer nw Fmekee ele#e GoenjCe nw-kegC[uehegj ceneslmeJeb~
YeieJeeve ceneJeerj kes 2600JeW pevcekeueeCeke Je<e& keer ecegKe efJeMes<elee jnerceneJeerj pevceYetefce-kegC[uehegj (veeueboe-efyenej) kes peerCeexej SJeb efJekeeme keer ecegKelee~ JeemleJe ceW en ye[s
meewYeeie kee efJe<ee nw efke leerLe& efJekeeme mecesefjkee hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer ves Fme Je<e& kees
kegC[uehegj efJekeeme kes he ceW efejmLeeeer yevee efoee~
20 hejJejer 2002 kees hetpe ceeleepeer ves jepeOeeveer efouueer-FefC[ee ies mes kegC[uehegj kes efueS mebIe
meefnle cebieue efJenej eejbYe efkeee~
eeeie ceW veJeefveefce&le leerLekej $e+<eYeosJe lehemLeueer hej Je<e& 2002 kee eelegcee&me mecheVe ngDee, efpemekes
ceOe 15 Deiemle 2002 kees kegC[uehegj (veeueboe) ceW veJeefvecee&Ce nsleg Yetefce kee ee efkeee ieee~
hetpe ceeleepeer (memebIe) 29 efomecyej 2002 kees kegC[uehegj hengBeer, peneB hej cebieue heoehe&Ce keer
Fme yesuee ceW ee keer ieeer Yetefce hej meJe&eLece YeieJeeve ceneJeerj cebefoj kee efMeueeveeme mecheVe efkeee ieee~
14 peveJejer 2003 kees Deeefoyeee YeieJeeve $e+<eYeosJe keer efJeMeeue eeflecee Fme Yetefce hej efJejepeceeve
keer ieeeR~
efvecee&Ce kes eeLeefceke ejCe ceW 72 heg TBes emleeefJele efJeMeeue YeieJeeve ceneJeerj cebefoj kee
efvecee&Cekeee& eejbYe efkeee ieee, Fme DeOe&efveefce&le cebefoj ceW ueieYeie 25 heg keer TBeeF& hej 7 hejJejer 2003
kees YeieJeeve ceneJeerj keer esle hee<eeCe Jeeueer DeefleMeekeejer DeJeieenvee eceeCe (7 neLe Gegbie) Ke[dieemeve
eeflecee efJejepeceeve keer ieeeR~
7 mes 12 hejJejer 2003 leke efJeMeeue hebekeueeCeke eeflee SJeb cenekegbYe cemlekeeefYe<eske ceneslmeJe
kee YeJe Deeeespeve mecheVe ngDee, efpemeceW hetjs osMe keer eeueg pevelee kes meeLe-meeLe osMe kes j#eeceb$eer-eer
peepe& hevee[erpe, jsueJes ceb$eer-eer efveleerMe kegceej, efyenej kes jepeheeue-eer efJeveesoebo heeC[se, mLeeveere
efJeOeeeke-eer eJeCe kegceej Fleeefo meefnle Deveske ieCeceeve DeefOekeejerJeie&, eserJeie& SJeb efJeledJeie& ves Yeeie
efueee~ efouueer, keuekeee Fleeefo kes Ge keesef kes keueekeejeW eje Deeke<e&ke meebmke=efleke keee&ece
eefleefove emlegle efkees iees~ #es$eere pevelee ves Yeer hetjs Glmeen kes meeLe eefleefove Fve keee&eceeW ceW Yeeie efueee~
12 hejJejer kees 1008 keueMeeW mes cenekegbYe cemlekeeefYe<eske kee efJeMeeue keee&ece mecheVe ngDee, pees efke
meefoeeW kes yeeo kegC[uehegj keer Oejleer hej Ske efJeMeeue ceneslmeJe Lee~ Fme DeJemej hej Ske efJeMeeue efe$e
eoMe&veer kee Yeer Deeeespeve efkeee ieee efpemeceW YeieJeeve ceneJeerj SJeb Gvekes hetJe&Jeleea leerLekejeW kes peerJeve mes
mebyebefOele efe$eeW kee eoMe&ve efkeee ieee, meeLe ner meoeeej, Meekeenej, Jemevecegefe Fleeefo keer efMe#ee eoeve
kejves Jeeues efe$eesb kes meceeJesMe mes Deeme-heeme keer leceece pevelee ves peerJeve efvecee&Ce keer ceneve efMe#ee eehle keer~
(6)
YeieJeeve $e+<eYeosJe, YeieJeeve ceneJeerj, ef$ekeeue eewyeermeer kes 72 leerLekej YeieJevleeW SJeb Deve efpeveefyebyeeW keer
eeCe-eeflee Deleble YeJeleehetJe&ke mecheVe ngeer~
veJeefJekeefmele leerLe& kees vebeeJele& cenue kee veece eoeve efkeee ieee keeeWefke YeieJeeve ceneJeerj ves
efpeme cenue ceW jepee efmeeLe& SJeb cenejeveer ef$eMeuee mes pevce efueee Lee Gmekee veece vebeeJele& Lee~ FmeerefueS
ecegKe oMe&veere mLeue kes he ceW Fme heefjmej ceW vebeeJele& cenue kee efvecee&Ce Yeer efkeee pee jne nw~ ecegKe
Jeboveere mLeue-YeieJeeve ceneJeerj cebefoj kes meeLe-meeLe leerLe& heefjmej ceW YeieJeeve $e+<eYeosJe cebefoj, veJeen
Meebefle cebefoj, ef$ekeeue eewyeermeer cebefoj kee efvecee&Ce keee& Yeer Jele&ceeve ceW ogleieefle mes mecheVe nes jne nw~ Fme
efJekeeme keee& kes heers hetpe %eeveceleer ceeleepeer keer ener YeeJevee nw efke YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce kee
efJekeefmele he mebmeej kes meeceves Dee mekes Deewj oerIe&keeue leke peveceeveme kees DeeOeeeflcekelee, heewjeefCekelee
SJeb peerJeve efvecee&Ce keer efMe#eeSb eehle nesleer jnW~
hebekeueeCeke ceneslmeJe keer mecheVelee SJeb leerLe& efvecee&Ce keer e=bKeuee kes meeLe-meeLe eneB hej hetpe
ceeleepeer kes memebIe meeefveOe ceW efheues keg Je<eeX mes DeJe ngF& pevceYetefce ceW ceneJeerj peebleer ceneslmeJe
hejcheje kee hegve MegYeejbYe ngDee-15 Deewue 2003, ceneJeerj peebleer kes heeJeve DeJemej hej,efpemeceW veeueboe efpeues
kes efpeueeefOekeejer eer ngkegceefmebn ceerCee meefnle Deveskeeveske #es$eere ueesieeW ves eDleble GlmeenhetJe&ke Yeeie efueee~
ceneJeerj peebleer kes Fme DeJemej hej Ske Deve efJeMes<e meewieele eehle ngFceneJeer
&j peesefle jLe kes he
ceW, efpemeceW Oeeleg mes efveefce&le vebeeJele& cenue kee mJeefCe&ce cee@[ue DeJeefmLele efkeeeieee nw~ Fme peesefle kee eJele&ve pevceYetefce
kegC[uehegj mes ceneJeerj peebleer kes efove efkeee ieee, efpemekee Jele&ceeve ceW osMe kesefJeefJeOe eevleeW ceW Oece&eYeeJevee hetJe&ke
YeceCe eue jne nw~ peneB Yeer en jLe hengBelee nw JeneB-JeneB YeieJeeve ceneJeerj kes meJeexoereefmeevleeW mes heefjefele nesves
kes meeLe-meeLe peveceeveme pevceYetefce kegC[uehegj keer heefJe$elee kees Yeer Deelcemeele kejueslee nw~
osMe kes eLece veeieefjke je^heefle-[e. S.heer.pes. Deyogue keueece ves Deheveer efyenej ee$ee kes ceOe
30 ceF& 2003 kees hetpe ceeleepeer mes YeieJeeve ceneJeerj keer efveJee&CeYetefce-heeJeehegjer (veeueboe) ceW cebieue DeeMeerJee&o
eehle kejkes mJeeb kees Oeve ceevee SJeb hetpe ceeleepeer keer eYeeJehetCe& JeeCeer mes pevceYetefce kegC[uehegj keer
heefJe$elee SJeb cenevelee kee mebef#ehle efoioMe&ve Yeer eehle efkeee~
pevceYetefce meefceefle kes efJeMes<e Deeen hej hetpe ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer SJeb mebIe keer eelegcee&me
mLeehevee Fme veJeefveefce&le leerLe& hej 12 pegueeF& 2003 kees mecheVe ngF&, efpememes leerLe& keer eieefle ceW eej eeBo
ueievee megefveefele nw~ mecee-mecee hej efJeefJeOe Oeeefce&ke DeeeespeveeW-FvOJepe efJeOeeve, veJeen Meebefle cebefoj kes
9 efpeveYeieJevleeW keer ueIeg hebekeueeCeke eeflee, j#eeyebOeve heJe&, jepeie=ner (veeueboe) ceW eeJeCe Megkeuee Skeced
kees YeieJeeve ceneJeerj keer eLece efoJeOJeefve efoJeme kes Gheue#e ceW 13 mes 15 pegueeF& leke ef$eefoJemeere
keee&ece SJeb 14 pegueeF&-JeerjMeemeve peebleer kes ecegKe efove efJehegueeeue heJe&le hej efJejepeceeve YeieJevleeW kee
cenecemlekeeefYe<eske, jepeie=ner-heeJeehegjer-veJeesoe efJeeeuee jepeie=ner ceW leerLekej YeieJevleeW keer leerve eefleceeDeeW
kee efJejepeceeve nesvee, oMeue#eCe heJe& ceW keuhegce ceneceC[ue efJeOeeve keer Deeeespevee Fleeefo keee&eceeW kes
eje osMe kes megotjJeleea eebleeW kes eeuegYeeeW ves SJeb mLeeveere pevelee ves efJeMes<e Oece&ueeYe eehle efkeee nw SJeb
kejWies~ Fve Oeeefce&ke DeeeespeveeW ceW meneeW ceb$eeseej mes peneB heee&JejCe keer efJeMegef nesleer nw JeneR ceeveefmeke
Meeefvle keer eeefhle Yeer DeJeMebYeeJeer nw~
pevekeueeCe kes efveefcee ves$e efMeefJej, vewefleke efMe#ee efMeefJej Fleeefo kes Deeeespeve efveke YeefJe<e ceW mecheVe
nesves Jeeues nQ~
(7)
veeueboe efpeues ceW efmLele kegC[uehegj, jepeie=ner, heeJeehegjer he leerLe& ef$eJesCeer kes mebiece ceW mveeve kejkes
mebIe kes meYeer meome SJeb Deeievlegke ee$eerieCe mJeeb kees meewYeeieMeeueer SJeb ieewjJeeefvJele lees DevegYeJe kejles
ner nQ, meeLe ner hetpe ceeleepeer kes ceneve Ghekeej kees Yeer mJeerkeej kejles nQ~
kegC[uehegj efJekeeme kes eejefcYeke Je<e& keer meyemes ye[er meewieele kes he ceW kegC[ue
hegj ceneslmeJe kee Deeeespeve en mecemle efyenej eeble kes efveJeeefmeeeW kee meewYeeie nw efke Jele&ceeve pewve meceepe keer meyemes
eeeerve oeref#ele meJeexe meeOJeer hetpe ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer kes mJeefCe&ce eelegcee&me kee megeesie Fme
Oeje kees eehle ngDee nw keeeWefke en eelegcee&me meeceeve ve neskej hetpe ceeleepeer kes leeieceeer peerJeve kee
51JeeB eelegcee&me nw~ Fme mJeefCe&ce eelegcee&me kes ceOe hetpe ceeleepeer kes 70JeW pevcepeebleer meceejesn kes
DeJemej hej 8 mes 10 Deketyej 2003 leke ef$eefoJemeere kegC[uehegj ceneslmeJe kes he ceW ceveeves kee
efveee efkeee ieee nw, leeefke 2600 Je<e& eeeerve pevceYetefce mes peve-peve heefjefele nes mekes SJeb efpeme Yetefce
mes mele SJeb Deefnbmee kes Meeele efmeevle efJee kees eehle ngS Les, Jen hegve efJee kes ceeveme heue hej
Debefkele nes peees~ meeLe ner hetpe ceeleepeer kes leeieceeer peerJeve keer mJeefCe&ce ieeLee kees peeveves kes meeLemeeLe peveceeveme kees Meekeenej, Jemeve cegefe, melmebie pewmes mJeefCe&ce keCe Yeer menpe ner eehle nes peeeW~
kegC[uehegj ceneslmeJe keer efJeMes<elee en Yeer nw efke en ceneslmeJe hee&ve efJeYeeie-efyen
ej mejkeej SJeb YeieJeeve
ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj efoiecyej pewve meefceefle kes mebege lelJeeJeOeeve ceW Dee
eesefpele nes jne nw~ YeieJeeve
ceneJeerj keer DeeEnmee keer Deesj peve-meeOeejCe kees Deeke= kejves kes meeOeve kes he ceWefyenej mejkeej kes hee&ve efJeYeeie,
hegjelelJe efJeYeeie, mebmke=efle efJeYeeie, hee&ve efJekeeme efveiece, ueefuelekeuee Dekeeoceer, mebieerle veeke Dekeeoceer, mLeeveere
efpeuee eMeemeve SJeb kegC[uehegj efoiecyej pewve meefceefle kee en meceefvJele eeeme efveeflee he mes Fme mJeefCe&ce eelegcee&me
ceW mJeefCe&ce Fefleneme kes heewOes kee hegve DebkegjejesheCe kejsiee, pees efveke YeefJee<ceW efJeMeeue JeJe=#e yevekej Deeves Jeeues
egieeW-egieeW leke kes efueS ceneJeerj pevceYetefce keer eMeieeLee kees efejbpeerJeer yeveeosiee~
kegC[uehegj ceneslmeJe ceW efJeefJeOe Oeeefce&ke keee&eceeW kes meeLe-meeLe efoiecyej pewve meceepe keer Gemlejere
mebmLeeDeeW, efJeled SJeb ceefnuee mebie"veeW Fleeefo kes eje Deeeesefpele mebieeser me$eeW, YeieJeeve ceneJeerj kes
peerJeve SJeb efmeevleeW mes mebyebefOele efe$e eoMe&veer, efJeefJeOe jeêre keueekeejeW eje emlegle Deeke<e&ke meebmke=efleke
keee&eceeW kes eje peneB ueesieeW kees vewefleke GVeeve kee DeJemej eehle nesiee JeneB efveefelehe mes ceneJeerj
pevceYetefce keer mJeefCe&ce ieeLee Yeer otj-otj leke hengBesieer~ Deehe meYeer Fme kegC[uehegj ceneslmeJe ceW meefcceefuele
neskej Fme ceneve Fefleneme kes mee#eer yeveles ngS MejohetefCe&cee-10 Deketyej kees hetpe %eeveceleer ceeleepeer kes
eerejCeeW ceW Deheveer mee#eeled efJeveeebpeefue Deefhe&le kej iegYeefe kee heefjee eoeve kej jns nQ~ Deehe meYeer kes
efueS en eLece kegC[uehegj ceneslmeJe cebieuekeejer nesJes ener neefo&ke MegYese nw~
Fme ceneslmeJe Deeeespeve keer Iees<eCee nesles ner hetpe Deeefe&kee eer eboveeceleer ceeleepeer ves Ske mceeefjkee
ekeeMeve keer hejsKee yeveeF& Deewj heefjece kejkes meejer meeceeer mebkeefuele kejkes esme ceW efoee Dele mceeefjkee
hekej Deehe ueesieeW kes mece#e Dee mekeer nw~ Fve meYeer keeeeX keer meheuelee ceW hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer
ceeleepeer kes DeeMeerJee&o kes meeLe ner hetpe eboveeceleer ceeleepeer kee ceeie&oMe&ve SJeb heer"eOeerMe #eguueke eer
ceesleermeeiej peer cenejepe kee efveoxMeve Delevle cenlJehetCe& jnlee nw Dele ceQ Fve iegDeeW kes eefle Deheveer efJevecelee
eie kejlee ntB~ mceeefjkee ceW ekeeefMele DeeuesKeeW kes uesKeke-uesefKekee meowJe OeveJeeo kes hee$e nQ leLee ceneslmeJe
kes mecemle meneesefieeeW kes eefle ceQ meefceefle keer Deesj mes DeeYeej eke kejlee ntB~
(8)
YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce-kegC[uehegj (veeueboe):
keue Deewj Deepe

-DeMeeske kegceej efmevne
eespevee DeefOekeejer-hee&ve efJeYeeie (efyenej mejkeej) SJeb
eyebOeke (eMeemeve) efyenej jepe hee&ve efJekeeme efveiece, hevee
efyenej eevle kes veeueboe efpeues ceW efmLele YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce-kegC[uehegj (veeueboe) efyenej kes
ecegKe hee&ve iebleJe mLeue (Foremost Tourist Destination) kes he ceW efJekeefmele nesves kes efueS
hetCe&he mes Gheege mLeue nw~ eefo Fme mLeeve kes Deleerle hej efheele efkeee peees lees helee euelee nw
efke efoiecyej pewve hejcheje kes Devegeeeer mewke[eW Je<eeX mes Fmes Deheves Debeflece SJeb 24JeW leerLekej YeieJeeve
ceneJeerj mJeeceer keer heeJeve pevceYetefce kes he ceW ceeveles Deees nQ SJeb eefleJe<e& mewke[eW-npeejeW eeueg eneB
heOeejles nQ~ efyenej hee&ve efJeYeeie ves Deheves jepeieerj heesu[j ceW kegC[uehegj (veeueboe) kees YeieJeeve
ceneJeerj pevceYetefce kes he ceW GefuueefKele efkeee nw~
efoiecyej pewve hejcheje kes eeeerve ebLeeW ceW kegC[uehegj kees YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce yeleeee
ieee nw Deewj en meewYeeie kee efJe<ee nesiee efke efJee Yej ceW Deefnbmee kes DeJeleej kes he ceW efJeKeele
leerLekej ceneJeerj kes Fme pevcemLeeve kes mecegefele efJekeeme kes eefle kesv mejkeej, jepe mejkeej, iewjmejkeejer mebmLeeSb SJeb mJewefke mebmLeeSb Fleeefo meYeer ueesie Skepeg neskej efeeeMeerue neW~
peneB MeeeeW keer eeeerve ceeveleevegmeej henues ner Deveskeeveske eeueg osMe kes keesves-keesves mes heOeejles
neW, JeneB kee efJekeeme eefo mejkeejer he mes efJeefMe hee&ve mLeue kes he ceW nes peees lees Debleje&êre
he mes en mLeeve efJee kes hee&ve ceeveefe$e hej Ske ecegKe kesv efme nesiee, FmeceW keesF& mebMee veneR
nw~ Fmekee keejCe en nw efke efJeeefJeKeele hee&ve mLeue-veeueboe KeC[nj, veeueboe cetefpeece, svemeebie
mce=efle YeJeve Fleeefo Fme mLeeve mes cee$e 1.5 efkeceer. otj nQ, peneB efJeeYej kes hee&ke henues ner npeejeW
keer mebKee ceW eefleJe<e& Deeles nQ keeeWefke es mLeeve Debleje&êre mlej kes hee&ke iebleJe mLeue kes he ceW
henues ner ceevelee eehle nQ~
Jele&ceeve ceW YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce-kegC[uehegj (veeueboe) kes efJekeeme ceW pees veee cees[ Deeee nw
Jees pewve meceepe keer meJeexe meeOJeer-hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer keer esjCee kee megboj
heefjCeece nw~ hetpe ceeleepeer ves pewve meceepe kees Deheves DeeefLe&ke DeeOeej hej leerLekej ceneJeerj keer pevceYetefce
kees efJekeefmele kejves kes efueS eyeue esjCee eoeve keer Deewj mJeeb Deheves mebbIe meefn le heoefJenej kejkes
jepeOeeveer efouueer mes kegC[uehegj heOeejeR, peneB hetJe& ceW Ske eeeerve ese cebefoj efJeeceeve Lee~ hetpe
ceeleepeer keer esjCee hej osMe Yej keer efoiecyej pewve meceepe ves Dehevee eesieoeve eoeve efkeee Deewj keg ceen
ceW ner JeneB vebeeJele& cenue heefjmej kes he ceW efJeMeeue efvecee&Cekeee& efieesej nesves ueiee nw~ hetpe
ceeleepeer (memebIe) kes cebieue meeefveOe ceW YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj efoiecyej pewve meefceefle kes
(9)
eje vebeeJele& cenue ceW cegKe YeieJeeve ceneJeerj cebefoj Fleeefo 4 cebefojeW SJeb YeieJeeve ceneJeerj kes
pevcecenue-vebeeJele& cenue kee efvecee&Cekeee& Deleble leereieefle mes eue jne nw~ eeuegDeeW kes DeeJeeme nsleg
Yeer heuew Fleeefo heefjmej ceW yeveees pee jns nQ~ cee$e keg ceen ceW ner ngS efvecee&Cekeee& kees osKekej ueie
jne nw efke en heefjmej MeerIe ner Deleble Deeke<e&ke SJeb YeJe he kees eehle kej uesiee, pees hee&keeW kes
efueS efJeMes<e Deeke<e&Ce kee kesv efme nesiee~
JeemleJe ceW lees Fme mLeeve kees Debl eje& ê re hee& ke mLeue yeveeves ceW peeoe heefj ece keer
DeeJeMekelee veneR he[sieer ke eeWefke veeueboe KeC[nj SJeb svemeebie-heeeeve pewmes ee$eer efpevneWves veeueboe
efJeeefJeeeuee ceW efMe#ee enCe keer, efkemekes efueS Deheefjef ele nQ Deewj Deye hetpe ieef CeveerecegKe eer
%eeveceleer ceeleepeer eje pees kegC[uehegj kes efJekeeme keer e=bKeuee eejbYe keer ieeer nw Jen lees meesves hes
megn eiee pewmee nes ieee nw~ Yeewi eesefu eke he ceW veeueboe KeC[nj SJeb ceneJeerj pevceYetefce ceW keesF& efJeMes<e
Debl ej veneR nesves mes eefo mebege he ceW Fmes hee& keeW kes meeceves emlegle efkeee peees lees Fme mLeeve
mes ye{kej hee&ke mLeue Deewj keee nesi ee?
DeeJeMekelee Fme yeele keer nw efke Fve meye mebYeeJeveeDeeW hej Deer ekeej efebleve efkeee peees~
mejkeejer SJeb iewj mejkeejer mebmLeeS Deeies ye{kej Fmekes efJekeemekeee& kees neLe ceW ueW~ efyepeueer,heeveer,
DeeJeeme, me[ke Fleeefo keer megefJeOeeSb eneB GheueyOe kejeeer peeeW leeefke hee&keeW kees efkemeer ekeej keer
DemegefJeOee >e nes~ eespeveeye lejerkes mes en efJekeeme eefeee eues Deewj Deieues 25-30 Je<eeX kes efueS
efJekeeme keer heefjkeuhevee megefveefele kejkes Gmekes Devegmeej euee peees keeeWefke eefo Ssmee veneR efkeee ieee
lees og<heefjCeece Yeer meeceves Dee mekeles nQ~ metPe-yetPe kes meeLe ner meeje keee& nesvee eeefnS~
en KegMeer keer yeele nw efke mejkeejer mlej hej Yeer Fme efJe<ee ceW efebleve keer mekeejelceke eefeee
eue jner nw~ hee&ve efJeYeeie ves Deheves tj hewkespe ceW kegC[uehegj kees veeueboe, jepeieerj, heeJeehegjer Fleeefo
mLeueeW kes meeLe pees[ efueee nw leLee Deheves meeefnle SJeb Fbjves hej Fme mLeeve keer peevekeejer GheueyOe
kejeeer nw~ FbefojeieebOeer vesMeveue Deeshe@ve etefveJeefme&er (IGNOU) kes e$e-e$eeDeeW eje Fme mLeue kes
hee&keer e efJ ekeeme kes efueS Ske efJeMes<e MeesOe eespevee hej Yeer keee& efkeee pee jne nw efpemekes
mekeejelceke heefjCeece Yeer peuoer ner eehle neWieW~ Deye 8 mes 10 Deketyej 2003 leke eLece yeej Deeeesefpele
nes jns kegC[uehegj ceneslmeJe ceW Deheveer menYeeefielee eoeve keer nw~ mejkeejer he mes me[ke, efyepeueer,
heeveer Fleeefo keer cetueYetle megefJeOeeSb eehle nes peeves hej Fme #es$e kee Deeke<e&Ce hee&keeW kes efueS efveefele
he mes ye{ peeesiee, FmeceW keesF& mebosn veneR nw~mLeeveere ueesieeW kes DeeefLe&ke SJeb meeceeefpeke GlLeeve kes
efueS Yeer en mLeue Ske ecegKe eesle kes he ceW efme nesiee~
jepeieerj-heeJeehegjer pewmes hee&ke mLeue Yeer eneB mes Skeoce efveke nQ, jepeOeeveer hevee keer otjer Yeer
DeefOeke veneR nw, Dele ee$eerieCe Fve meYeer mLeeveeW hej Ske meeLe hee&ve kee Yejhetj ueeYe eehle kej mekeles
nQ~ efveke YeefJe<e ceW hetpe ceeleepeer keer esjCee eje efkees pee jns efJekeemekeee& SJeb mejkeejer mlej hej
eespeveeye efJekeeme kee mebege he YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce-kegC[uehegj kees efJeeYej ceW eefmeef
efoueeesiee, Ssmee nceW hetCe& efJeeeme nw~
(10)
Deefnbmee kes DeJeleej Les YeieJeeve ceneJeerj

-e%eeeceCeer Deeefe&kee evoveeceleer
Deepe mes ueieYeie 2602 Je<e& hetJe& efyenej eevle kes kegC[uehegj veiej ceW jepee efmeeLe& keer Oece&helveer
cenejeveer ef$eMeuee kes ieYe& mes ew$e Megkeuee $eeesoMeer kees Ske heg$ejlve kee pevce ngDee, efpevekee veece jKee
ieee-JeOe&ceeve~ mJeie& mes meewOece& Deeefo FveW ves Deekej Gvekee Ketye GlmeenhetJe&ke pevceeslmeJe ceveeee Deewj
megcesheJe&le keer heeb[gkeefMeuee hej ues peekej 1008 keueMeeW mes Gvekee pevceeefYe<eske efkeee~
pewveOece& ceW eefme eewyeerme leerLekejeW ceW ceneJeerj mJeeceer Debeflece leerLekej Les~ Fmemes hetJe& kece&egie kes
eejbYe ceW peye eLece leerLekej YeieJeeve $e+<eYeosJe ves DeeesOee ceW pevce efueee Lee~ leye ceneJeerj Gvekes
heesles cejerefe keer heee&e ceW Les~ Gmeer mecee GvnW $e+<eYeosJe kes cegKeejefJevo mes %eele nes ieee Lee efke let
YeefJe<e ceW eewyeermeJeeb leerLekej yevesiee, leye cejerefe ves DenbkeejJeMe Deveske kegjer efleeeB eueekej YeJeYeJeevlejeW ceW vejke-heMeg Deeefo ieefleeeW kes ogKe Yeesies, hegve Ske yeej efmebn keer heee&e ceW cenecegefveeeW mes
mecyeesOeve eehle kej peerJeve kee GlLeeve eejbYe efkeee~ Gmekes heMeeled oMeJeW YeJe cesW leerLekej ceneJeerj
yevekej Jes Deefnbmee kes DeJeleej kenueeS~ Fme ekeej Ssefleneefmeke ef mes YeieJeeve $e+<eYeosJe Deewj
ceneJeerj ceW yeeyee-heesles kee mebyebOe nw~ FveceW mes efkemeer ves Yeer pewveOece& keer mLeehevee veneR keer nw, elegled
Gme Oece& kee eeej-emeej kej mJeeb kes peerJeve ceW efpeve Meyo kees meeLe&ke efkeee nw FmeerefueS Jes efpevesv
YeieJeeve kenueees Deewj Gvekes Gheemeke pewve ceeves iees~ pewveOece& Ske meJe&efnlekeejer Oece& nw pees
eeefCecee$e kees ogKeeW mes efvekeeuekej megKe kee ceeie& yeleelee nw, Jen peeefle Deewj meceoee mes efyeukegue efYeVe
efJeeOece& kes he ceW eeke=efleke Deewj Deveeefo Oece& nw~
YeieJeeve ceneJeerj ves leerme Je<e& keer egJeeJemLee ceW hetJe&YeJe kes peeeflemcejCe nes peeves mes pewvesejer oer#ee
OeejCe kej ueer Deewj Gvekee eLece Deenej ketueeece ceW jepee ketue kes eneB ngDee~ GvnW oer#ee kes 12
Je<e& heeeled kesJeue%eeve GlheVe nes ieee, Gmekes yeere ceW efkemeer Ske efove Jes keewMeecyeer veiejer ceW Deenej
kes efueS hengBes~ JeneB jepee eske keer meyemes eser heg$eer evovee Ske mes"eveer kes eje meleeF& ngF&
meebkeueeW ceW yebOeer Leer Deewj keesoeW kee leg Yeespeve enCe kejleer Leer efkevleg ceneJeerj kees osKeles ner Gmeves
YeefehetJe&ke Gvekee he[ieenve efkeee efpemekes eYeeJe mes ebovee kes meejs yebOeve t iees, Jen JeeeYet<eCeeW
mes megvoj nes ieF& Deewj keesoeW kee eeJeue Meeefue Oeeve ceW heefjJeefle&le nes ieee hegv e evovee ves ee
meefnle ceneJeerj mJeeceer kees Deenejoeve efoee Deewj osJeleeDeeW ves Gme mecee jlveJe=ef kej oeve kee cenlJe
eoefMe&le efkeee~
kesJeue%eeve nesves kes heeeled 30 Je<eeX leke GvneWves meejs osMe ceW YeceCe kej pevelee kees efoJe GheosMe
efoee hegve 72 Je<e& keer Gce ceW efyenej keer heeJeehegjer veiejer ceW keeefle&ke ke=<Cee DeceeJeme kes efove mecemle
keceeX kee veeMe kej efveJee&Ce eehle kej efueee~ pewve hegjeCeeW kes Devegmeej leye mes ner oerheeJeueer heJe& ceveeee
peeves ueiee nw~ Gvekes efveJee&Ce kees Deepe 2528 Je<e& nes egkes nQ Deewj Jele&ceeve ceW 2529 JeeB Jeerj efveJee&Ce
mebJeled eue jne nw~
Fme ekeej YeieJeeve ceneJeerj keer Yeefe kejles ngS Deehe meYeer Deheves peerJeve kees meeLe&ke kejves kee
heg<eeLe& kejW ener cebieue YeeJevee nw~
( 11 )
yeermeJeeR meoer kes eLece efoiecyej pewveeeee& eeefj$eeeJeleea eer Meebeflemeeiej

cenejepe keer hejcheje ceW Jele&ceeve heeeee& hejcehetpe
Deeeee&jlve eer DeefYevebovemeeiej cenejepe

kee
-:cebieue DeeMeerJee&o:yengle ner emeVelee kee efJe<ee nw efke YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce kegC[uehegj (veeueboe-efyenej) ceW
kegC[uehegj ceneslmeJe kee Deeeespeve nes jne nw~ ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer peneB efJejepeceeve neW JeneB Ssmes
ceneslmeJe kee nesvee keesF& ye[er yeele veneR nw~ pees kegC[uehegj 2600 Je<eeX mes YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce
Leer Jen pewve meceepe keer meghlelee kes keejCe keg Je<eeX mes Ghesef#ele nes ieeer Leer Deewj ceeleepeer kes eeemeeW mes
Jen hegve Ske yeej Deheves eeeerve mJehe kees eehle kej mekeer nw~
%eeveceleer ceeleepeer lees JeemleJe ceW Fme egie keer mejmJeleer ceelee nQ~ Jes eeefj$e eeJeleea Deeeee&
eer Meebeflemeeiej cenejepe kes heeeee& eer Jeerjmeeiej cenejepe keer efMe<ee nQ, GveceW iegCeebieg kee eefleefyecye
Peuekelee nw, Gve hej nce meYeer meeOegieCe hetCe& efJeeeme jKeles nQ~ Gvekeer eleske eee&, Gvekee eleske keee&
meowJe Deeiece kes Devegketue neslee nw Deewj Gvekee eleske keee& pewveOece& keer keerefle&heleekee kees henjeves nsleg ner
neslee nw Dele Jes JeemleJe ceW efpeveMeemeveeYeeefJekee ceelee nQ~
Gvekeer esjCee Deewj cebieue DeeMeerJee&o mes Deeeesefpele Fme kegC[uehegj ceneslmeJe kes mecemle DeeeespekeieCe
SJeb FmeceW leve, ceve, Oeve mes pegs eleske keee&kelee& kes efueS cesje yengle-yengle DeeMeerJee&o nw efke Jes Fmeer ekeej
ceeleepeer keer esjCeevegmeej efpeveOece& keer keerefle&heleekee kees henjeves ceW Dehevee cenlJehetCe& eesieoeve eoeve kejles
ngS YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kee eMe ogefveee Yej ceW hewueeves ceW me#ece neW~
Fboewj (ce.e.)
22-9-2003
Deeeee& DeefYevebovemeeiej
(12)
leerLe&efJekeeme SJeb ceneslmeJe keer mecesefjkee hejce hetpe ieefCeveerecegKe,

jeîeewjJe, Deeefe&keeefMejesceefCe
eer %eeveceleer ceeleepeer

kee
-:cebieue DeeMeerJee&o:YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce hej YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj efo. pewve meefceefle SJeb
efyenej mejkeej-hee&ve efJeYeeie kes mebege lelJeeJeOeeve ceW kegC[uehegj ceneslmeJe kee YeJe Deeeespeve nes
jne nw en efyenej eevle ner veneR hetjs osMe kes efueS ieewjJe keer yeele nw~
efpeme efyenej eevle kes kegC[uehegj veiej ceW pevce ueskej YeieJeeve ceneJeerj ves Deheves meJeexoeer-Deefnbmeeceeer
efmeevleeW mes meejs efJee kees DeeEnmee kee hee" he{eee, efpeees Deewj peerves oes kes GheosMe mes meYeer kees esce,
cew$eer SJeb YeeF&eejs kee mebosMe eoeve efkeee Gme efyenej eosMe ceW Ske yeej efhej mes Deefnbmee kee efyeiegue yepes
SJeb YeieJeeve ceneJeerj kes efoJe GheosMe meyekes efueS keueeCekeejer nesJeW~
YeieJeeve ceneJeerj kes 2600JeW pevcepeebleer ceneceneslmeJe Je<e& kes Debleie&le efJekeefmele ngS Fme leerLe& mes
ceeveJelee kee mebosMe mechetCe& efJee kees eehle nes leLee YeieJeeve ceneJeerj kes heeJeve mebosMe meyekes peerJeve kees
cebieueceeer yeveeJeW~ en kegC[uehegj ceneslmeJe YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce hej ncesMee-ncesMee euelee jns
Deewj mechetCe& YeejleJe<e& kes MeemekeeW SJeb pevelee kes efueS ner veneR Deefheleg mechetCe& efJee kes efueS keueeCekeejer
nesJes ener cesje yengle-yengle cebieue DeeMeerJee&o nw~
vebeeJele& cenue, kegC[uehegj

(veeueboe) efyenej
24-9-2003
ieefCeveer %eeveceleer
( 13 )
hejce hetpe Deeefe&keejlve eer DeYeeceleer ceeleepeer

kee
-:cebieue DeeMeerJee&o:Fme egie ceW eLece leerLekej YeieJeeve $e+<eYeosJe SJeb Debeflece Je eewyeermeJeW leerLekej eYieJeeve ceneJeerj ngS nQ
efpeveceW YeieJeeve ceneJeerj kee pevce efyenej eeble kes veeueboe efpeuee efmLele kegC[uehegj veiej ceW ngDee Lee~ Deepe
keeflehee DeeOegefveke MeesOekelee& YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce JewMeeueer efme kej jns nQ pees efke efveleevle ieuele
nw, eeeerve Deeiece ebLeeW ceW JeefCe&le {sjeW eceeCe YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce kegC[uehegj efme kej jns nQ~
Jele&ceeve ceW Fme mecemeeceefeke efJe<ee kees ueskej hejcehetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer ves
kegC[uehegj leerLe& efJekeeme kee keee& kejJeekej Je efpeveMeemeve keer j#ee kej mecemle pewve meceepe hej Deveve
Ghekeej efkeee nw efpemekes efueS pewve meceepe Gvekee efej$e+Ceer jnsiee~ hetpe ieefCeveer ceeleepeer eleske keee&
efpeveeiece kes Devegketue kejleer nQ Dele Gmekee efJeMes<e cenlJe jnlee nw~
en emeVelee kee efJe<ee nw efke Gvekes cebieue eelegcee&me kes ceOe Gvekes ner heeJeve meeefveOe ceW kegC[uehegj
ceneslmeJe kee Deeeespeve efkeee pee jne nw~ en Deeeespeve Deheves ue#e ceW hetCe&lee meheue nes Deewj Fmekees
kejves-kejeves Jeeues hegCe mebheeove kes meeLe-meeLe YeieJeeve ceneJeerj kes Deefnbmeeceeer efmeevleeW mes peveceeveme
kees heefjefele kejJeeves ceW hetCe&le meheue nesJeW, meYeer keee&kelee&DeeW kes efueS cesje ener MegYeeMeerJee&o nw~
pecyeterhe-nefmleveehegj
20-9-2003
Deeefe&kee DeYeeceleer
(14)
e%eeeceCeer Deeefe&kee eer eboveeceleer ceeleepeer kee cebieue DeeMeerJee&o
efpeve leerLekej YeieJevleeW keer efoJeosMevee mes Jele&ceeve ceW pewveMeemeve efJeeceeve nw
Gvekes peerJeve kee heefj%eeve jKevee nceeje hegveerle kele&Je nw~ Deepe mes 2600 Je<e& hetJe&
eewyeermeJeW leerLekej YeieJeeve ceneJeerj ves jepee efmeeLe& keer cenejeveer ef$eMeuee keer
heefJe$e kegef#e mes efpeme kegC[uehegj veiejer ceW pevce efueee Lee, Jen veiejer leerLekej
YeieJeeve kes pevce mes meowJe-meowJe kes efueS hetpeveere yeve ieeer Leer pees meewYeeie mes
Deepe Yeer efyenej eosMe ceW veeueboe kes efveke efJeeceeve nw~
eeefhe keeue kes eYeeJe Deewj meceepe keer meghlelee ves Gmekee JewYeJe Deheves Deebeue ceW
meceskej nceejer DeeBKeeW mes DeesPeue kej efoee hejvleg Gmekeer hetpelee efvejvlej yeveer jnernw
Deewj Deye efpeveMeemeve keer jef#ekee SJeb leerLekej YeieJevleeW keer hebekeueeCeke YetefceeeW kes
efJekeeme keer esjCeeeesle hejcehetpe eeefj$eeefvkee ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer
keer heeJeve esjCee mes peye Fme leerLe& kee efJekeeme nes jne nw leye Jen efove otj veneR peye en
leerLe& Meemeveheefle YeieJeeve ceneJeerj kes DeeEnmeeceeer efmeevleeW keer Devegietbpe mes hegev efJeeMeebefle kees eefleeefhele kej Deheves
efJeje mJehe kees efJee kes ef#eeflepe hej Deeueesefkele nesiee~
leerLe& efJekeeme kes ece ceW kegC[uehegj leerLe& hej hetpe ieefCeveer eer kes heeJeve meeefveOe ceW YeieJeeve ceneJeerj
pevceYetefce kegC[uehegj efo. pewve meefceefle SJeb efyenej mejkeej hee&ve efJeYeeie kes mebege leJeeJeOeeve ceW kegC[uehegj
ceneslmeJe kee Deeeespeve DeeEnmee kes Jeeheke eeej-emeej kee ner ieefleceeve he nw~ en ceneslmeJe pewveOece& kes
hegveejke YeieJeeve ceneJeerj kes efmeevleeW kee Jeeheke eeej-emeej kej leerLe& kees eeeerve leerLe& kee mJehe eoeve
kejves ceW menkeejer nesJes ener cesjer cebieue YeeJevee nw Deewj Fmekes mecemle DeeeespekeieCe Deheves GsMe ceW hetCe& meheuelee
eehle kejW ener MegYeeMeerJee&o nw~
25-9-2003, vebeeJele& cenue

kegC[uehegj (veeueboe) efyenej
Deeefe&kee eboveeceleer
hejcehetpe heer"eOeerMe #eguuekejlve eer ceesleermeeiej cenejepe kee MegYeeMeerJee&o

Yeejle GlmeJe-ceneslmeJeeW kee osMe nw~ Je<e& kes 365 efoveeW ceW efJeefYeVe Oece& SJeb
peeefleeeW kes ceneslmeJe ngDee kejles nQ~ keYeer meeceeefpeke, keYeer eeosefMeke, keYeer
jeêre SJeb keYeer Debleje&êre ceneslmeJe nesles jnles nQ~
es ceneslmeJe Deleerle, Deveeiele leLee Jele&ceeve hej efheele kejeles nQ~ ceneslmeJeeW
ceW Deveske jmeeW kee meceeJesMe neslee nw~ eleske GlmeJe-ceneslmeJe kee Dehevee-Dehevee
mJehe neslee nw~nceeje osMe Deveske mebmke=efleeeW kee mebiece nw~ meyekes Deheves-Deheves
jerefle-efjJeepe nQ, GvneR kes DeeOeej mes GlmeJe ceveees peeles nQ~
eneB keer iebiee-peceveer mebmke=efle ye[er ner Deeke<e&ke nw~ GvneR ceW mes Ske pewve
mebmke=efle nww pees Deveeefokeeue mes eueer Dee jner nw~ pewveOece& ceW Jele&ceeve ceW $e+<eYeosJe mes
ueskej ceneJeerj heele 24 leerLekej (DeJeleej) ngS nQ~ GveceW mes Debeflece leerLekej YeieJeeve
ceneJeerj keer pevceYetefce (veeueboe) efyenej nw~
kegC[uehegj kees efJeMeeuehe eoeve efkeee pee jne nw~ kegC[uehegj kees osMe-efJeosMe kes hee&keeW mes heefjee
kejeves kes efueS eneBb kegC[uehegj ceneslmeJe kee Deeeespeve 8mes 10 Deketyej 2003 leke efkeee pee jne nw~
en ceneslmeJe leLee mceeefjkee Deheves GsMe ceWs meheue nes leLee peve-peve kess keueeCe ceW en ceneJeerj
pevceYetefce meneeke yeves ener cebieuekeecevee nw~
25-9-2003, vebeeJele& cenue

kegC[uehegj (veeueboe) efyenej
#eguueke ceesleermeeiej
kegC[uehegj ceW YeieJeeve keer jepemeYee (9 hejJejer 2003) kes cebe mes j#eeceb$eer,
( 15 )
Yeejle mejkeej-eeregle peepe& hevee[ erp e peer kee JeeJe
pewveOece& kes Debeflece SJeb 24JeW leerLekej YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce keshe
ceW
Fme keg C[uehegj keer ceevelee eeeervekeeue mes jner nw Deewj en cesje meew Yeeie nw ef ke Fme
ceneve heefJe$e Yetefce kee Yeejleere mebmeo ceW eMeemeef veke eefleefveefOelJe kejves kee oeefelJe
cegPes efceuee nw~ YeieJeeve ceneJeerj Jees ceneve JeefelJe Les, efpevekeer yeewefke #eceleeSb
DemeeOeejCe LeeR, ef pevekes efmeeble mecemle efJeeheefjJeej kes meeceeefpeke, DeeefLe&ke, vewfleke,
e
meebmke=efleke nj #es$e mebbyebOeer peerJeve kees megeehe mes eueeves nsleg meJee&efOeke me#
ece nQ~
YeieJeeve ceneJeerj ves peneb Deheveer Dees j mes otmejs hej DeeeceCe kejves mes cevee ef keee,
JeneR mJeeb keer j#ee kes efueS nj ekeej mes lelhej jnves kee GheosMe Yeer nceW Gvekeer JeeCeer
mes ner eehle ngDee nw~ j#eeceb $eer kes he ceW Deepe osMe keer meerceeDeeW keer megj#ee veere,efl
Deheveer Deesj mes DeeeceCe ve kejves keer veerefle Fleeefo meYeer YeieJeeve ceneJeerj kes efeevleeW
m
kees ner eefleheeefole kej jner nQ~
Ssmes egieheg<e keer pevceYet efce cesjs Fme mebmeoere #es$e kee ceneve ieewjJe nw~ en ye[eremeVelee
keer yeele nw efke Ss meer heeJeveYetefce
kee ef Jekeeme kejves kee mebkeuhe nceejs osMe keer efJeYeteflemJehe ceneve pewvemeeOJeer eer%eeveceleer ceeleepeer eje efueee ieee
nw~ Yeejle keer meceepe hej eefo efkemeer kee ienje Demej neslee nw lees Jes es DeeOeeeflcekemeble ner nQ, efpevekeer JeeCeer pevepeve kes efueS eeceeefCeke nes peeleer nw~ cegPes yeleeee nw efke hetpe ceeleepeer efoiecyej ewpve meceepe keer Ss meer meeOJeer jlve nQ
efpevneWves YeieJeeve ceneJeerj kes yeeo {eF& npeej Je<eeX kes Fefleneme ceW henueer yeej efJeMeeue ebLeuesKeve efkeee nw~ Ssmeer ceneve
efJeeved ceeleepeer kes oMe&ve kee meewYeeie cegPes cesjs ner mebmeoere #es $e ceW eehle ngDeenw lees en cesjs efueS yeng le ner cenlJehetCe&
yeele nw~ hetpe ceeleepeer kes Deeeve hej YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kes efJekeeme kee es pees cenece keee& mecheVe efkeee
pee jne nw, Jen cee$e pewvemeceepe kes efueS ner eMemJeer veneR nw Jejved Fme meb hetCe& veeueb oe es#$e SJeb efyenej eevle keer keerefle&
mebmeej ceW emeeef jle kejves Jeeuee nw~ veeueboe kees lees yeewefke #es$e ceW henues mes ner K
eeefle FmeefueS eehle nw keeeWefke YeieJeeve
ceneJeerj Deewj ieewlece yeg pewmes ceneheg<eeW ves Fme Oejleer hej efveJeeme kejkes Deheveer evejef
%e MceeeW kees efyeKejeee nw~
yengle ner Deuhemecee ceW Fme ekeej kes efJekeeme keee& kees osKekej ceQ Fme efJekeeme kes DeeOeejYetle kece&eesieer
ye. jJeerv kegceej pewve meefnle Gvekeer hetjer erce kees meeOegJeeo osvee eenlee ntB~ veeueboe keer pevelee Fme leerLe& kes
ceeOece mes ceneJeerj kes efmeevleeW kees hegve Deelcemeele kejkes peerJeve ceW Deewj Yeer megKeer nes mekesieer, Ssmeer cesjer
MegYekeecevee nw~
Yeejle kes eOeeveceb$eer eer Deue efyenejer Jeepeheseer peer ves hetpe ceeleepeer keer esjCee SJeb meeefveOe ceW oes yeej
jepeOeeveer efouueer ceW leerLekej ceneJeerj keer hejcheje kes eLece leerLekej YeieJeeve $e+<eYeosJe mes mebyebefOele oes jeêre SJeb
Debleje&êre keee&eceeW kee GodIeeve efkeee~ eLece lees Deewue 1998 ceW YeieJeeve $e+<eYeosJe meceJemejCe eerefJenej
eJele&ve kee GodIeeve SJeb Gmekes heeeled hejJejer 2000 ceW YeieJeeve $e+<eYeosJe Debleje&eêr efveJee&Ce ceneslmeJe Je<e& kee
GodIeeve~ leerLekej YeieJevleeW kes efmeevleeW kes eeej-emeej keer ceeveveere Deue peer ves pees es hejcheje hetpe
ceeleepeer keer esjCee mes mLeeefhele keer nw, ceQ lees Gmes ner Deeies ye{eves Deeee ntB~
cesje eeeme jnsiee efke mejkeejer mlej hej YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kes efJekeeme nsleg pees meneesie
mebYeJe nw, Gmekes eefle ceQ mepeie neskej Deheves kele&Je kee efveJee&n keB~
emlegefle-ye. keg. meeefjkee pewve (mebIemLe)
keg C[uehegj Deekej ceQ Deheves kees meewYeeieMeeueer

ceevelee ntB: jsueceb$eer eer efveleerMe kegceej
(16)
(10 hejJejer 2003)

cesjs efueS Fmemes DeefOeke ieewjJeeefvJele nesves keer lees kees F& yeele ner veneR nw~ nce meye
ueesie pees Fme veeueboe keer ef ceer mes Jeemlee jKeles nQ, Gve meyekes efueS en ieewjJe keereele
y
nesieer ~ Deye lese Deeheves eneB Flevee ye[e Deeeespeve kej efoee, Deehe Fleves YeJe cebefoj
kee ef vecee&Ce kej jns nQ, os Me-efJeosMe kes ueesie eneB ceeLee skkej
e DeeMeerJee&o uesves kes
efueS DeeeWies, hegCe keceeves kes efueS DeeeWies lees efhej mejkeej Yeer keg Ssmee kej os
efpememes Gmekee keg Kee& Yeer ve nes Deew j pewvemeceepe kes ueesieeW kees emeVelee Yeer neslees
FmeceW lees nce ueesieeW kee keg ueie Yeer veneR jne nw Thej mes nceeje ieewjJe Yeer ye{ jne
nw~ ceQ eneB heOeejs ngS Deehe meye ueesieeW kee Fme Oejleer hej, Fme Oejleer mes Jeemlee jKeves
kes keejCe DeefYevebove kejlee ntB, mJeeiele kejlee ntB~ eneB kes ueesie nj ekeej kee meneesie kejWies keeeWefke Deeheves efpeme eerpe
kees eefleefle kejves keer keesefMeMe keer nw, Ssmeer eeflee keesF& Deiej eens efpeleveeYeer Kee& kej ues, eens efkelevee Yeer
heefjece kej ues, en eeflee efkemeer kees eehle veneR nes mekeleer~
yeej-yeej meye eneB Fkee neWies, Oece&meceeiece eneB ueiesiee Deewj efpeme ieefle mes efvecee&Ce keee& eue jne nw
Gmekes Devegmeej lees MeerIe ner cebefoj yevekej leweej nes peeesiee Deewj leye Yeer nce meye ueesie eneB GheefmLele neskej
pej DeeMeerJee&o uesvee eenWies~
peye ceQ eneB Dee jne Lee lees keueerve mues Jeeueer cesjer ceeveefmekelee Leer, Ssmeer mues efpeme hej keg Yeer
ve efueKee nes, FmeefueS jemles ceW ceQ Fme #es$e kes efJeOeeeke-eer eJeCe kegceej peer mes het jne Lee efke peye Flevee
ye[e Deeeespeve nes jne nw lees nce ueesieeW mes Gvekeer keee Dehes#ee nw? Deeheme ceW yeele kejkes nceves meesee nw efke
2-3 meeue henues nceves pees heeme kes oerheveiej kees neu msMeve keer ceevelee efoueeF& nw, Gmekes meeLe
kegC[uehegj kees jepemejkeej mes hejeceMe& kejkes pees[ efoee peees~
Deehe peye Flevee ye[e keece kej jns nQ lees neu msMeve mes keece veneR euesiee, nceW ceeuetce nw~ lees nceves
en Yeer kene nw efke Gmekees hetCe& msMeve kee opee& efoee peees leeefke Deehekees Deeves ceW keesF& DemegefJeOee ve nes~
heeJeehegjer keer Yeebefle ner Fme msMeve kee efJekeeme kejves keer nceejer hetjer keesefMeMe nesieer~
Deepe lees ceQ Deehekee mJeeiele kejves Deeee ntB~ peye Deehe kegC[uehegj kes efueS Flevee keg
kej jns nQ lees nceeje
Yeer keg oeefelJe yevelee nw efke nce Yeer kegC[uehegj kee eeej-emeej kejW~ Deehe meyekes ceeOece mes peye keece nesiee lees
Fmekee veece nesiee, ueesie eneB DeeSbies Deewj efkeleves ueesie Fme leerLe&mLeeve kes Fo&-efieo& Deheves Deehe yeiewj efkemeer ece kes,
yeiewj efkemeer cesnvele kes jespeieej heeSbies keF& ueesie Fme keece ceW ueie peeeWies~ DehevesosMe ceW Deiej keesF& meyemes ye[er
mecemee nw lees Jen nw yesjespeieejer keer~ lees Fme ekeej mes en leerLe& kesv kes he ceW GYejsiee lees keF& ueesieeW kees Gmekes
efJemle=le nesves kee emeeo efceuelee jnsiee Deewj Gmeer ceW Gvekes peerJeve keer vewee Deeies ye{leer peeesieer~ Deepe kes Fme MegYe
DeJemej hej ceQ Deehe meyekes eefle Deheveer ee efveJesefole kejlee ntB Deewj Ske yeej hegveefpeleves Yeer eneB hej heOeejs nQ
Gve vej-veejer, yeeue, Je=, egJeeDeeW kee ceQ oe mes mJeeiele kejlee ntB Deewj Fme keee& ceW nce meye ueesieeW kee meneesie
Deheves {bie mes pees Yeer mebYeJe nesiee Jen nce kejles peeeWies~
emlegefle-ye. keg. Deuekee pewve (mebIemLe)
( 17 )
(18)
( 19 )
(20)
( 21 )
(22)
MegYekeeceveeSb
hetpe ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer keer cebieue esjCee mes YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce-kegC[uehegj
(veeueboe) ceW pees YeJe efJekeeme ngDee nw, Gmemes en ceneve leerLe& egie-egie kes efueS Decej nes ieee nw~ Deeves
Jeeues mewke[eW-npeejeW Je<eeX leke osMe-efJeosMe kes eeueg leerLekej ceneJeerj kes pevce mes heefJe$e jpe kees eehle
kejves kes efueS eneB ner heOeejWies~ Ssmes ceneve leerLe& SJeb ieefCeveer ceeleepeer kees keesefMe Jebove~ Fme leerLe& hej
kegC[uehegj ceneslmeJe keer en e=bKeuee meoe eueleer jns, ener MegYekeecevee nw~
ceneJeerj emeeo pewve (mebIeheefle)
yebieeueer mJeer meWj, efouueer
Deepe meejs Yeejle ceW YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce keer eee& nes jner nw~ pees meefoeeW mes ceevelee eehle
pevceYetefce Leer, Jen hetpe Deeefe&keeefMejesceefCe eer %eeveceleer ceeleepeer kes DeLeke heefjece mes meejs osMe ceW e ieF&
nw~ Ssmes ceneve heefJe$e kegC[uehegj leerLe& keer keerefle& Deye keYeer Yeer Oetefceue veneR nes mekeleer~ kegC[uehegj
ceneslmeJe pewmes keee&eceeW mes Depewve pevelee Yeer Fme Yetefce kes cenlJe kees mecePe mekesieer~ en leerLe& SJeb hetpe
ieefCeveer ceeleepeer meowJe peeJeble jnW, ener neefo&ke YeeJevee nw~
keceueebo pewve
KeejeryeeJeueer, efouueer
hetpe ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer pees keee& neLe ceW uesleer nQ, Jen meoe Deeiece kes Devegketue SJeb
Oece&eYeeJevee kes efveefcee neslee nw, FmeefueS Gvekeer Dee%ee kee heefjheeueve kejves ceW efJeMes<e Glmeen SJeb meblegef
eehle nesleer nw~ ceneJeerj pevceYetefce-kegC[uehegj leerLe& kee efJekeeme kejkes YeieJeeve ceneJeerj keer eMeesieeLee kee
hetpe ceeleepeer eje pees OJepe uenjeee nw Jen meowJe DeekeeMe keer TBeeFeeW kees tlee jns~ nce meowJe
iegDee%ee kee heefjheeueve kejles ngS leerLe&efJekeeme ceW meneesieer yeveles jnW, ener iegejCeeW ceW keecevee nw~
esceebo pewve
KeejeryeeJeueer, efouueer
kegC[uehegj (veeueboe) YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce nw Deewj Meemeveheefle leerLekej YeieJeeve keer
pevceYetefce kes efJekeeme ceW menYeeieer yevevee ceneve meewYeeie SJeb hegCe kee keejCe nw Fme leLe kees mecePeekej
hetpe ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer ves nce hej ceneve Ghekeej efkeee nw~ pevceYetefce-kegC[uehegj SJeb hetpe
ceeleepeer kes ejCeeW ceW Mele-Mele veceve kejles ngS kegC[uehegj ceneslmeJe SJeb ceneslmeJe mceeefjkee kes efueS neefo&ke
MegYekeeceveeSB~
$e+<eYeoeme oerheke kegceej pewve
JeejeCemeer (G.e.)
( 23 )
MegYekeeceveeSb
nceejs eeeerve efoiecyej pewve MeeeeW ceW YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce kegC[uehegj yeleeeer ieeer nw,
peyeefke JewMeeueer YeieJeeve keer veefveneue Leer~ nceW lees Deeiece kees ner e#eg mecePekej Deheveer ee kee
efveOee&jCe kejvee eeefnS~ hetpe Deeefe&keejlve eer %eeveceleer ceeleepeer ves ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj (veeueboe)
kees osMeYej ceW ecekeekej efoiecyej pewve meceepe hej ye[e Ghekeej efkeee nw~ hetpe ceeleepeer Meleeeg neskej Fmeer
ekeej nceeje ceeie&oMe&ve kejleer jnW, ener efpevesv YeieJeeve mes eeLe&vee nw~
efpevesv emeeo pewve, "skesoej
yebieeueer ceekex, efouueer
efyenej Je PeejKeb[ eebleeW kes pewveleerLe&-meccesoefMeKej peer, kegC[uehegj, jepeieerj, heeJeehegjer, iegCeeJeeb,
echeehegj, ceboejefiejer Fleeefo eeeervekeeue mes ner mecemle pewvemeceepe ceW ye[er ee mes hetpes peeles nQ~ FveceW mes
YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce-kegC[uehegj (veeueboe) ner nw, Deve$e veneR, Fme yeele kee nceW hetCe& efJeeeme nw~
hetpe ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer ves kegC[uehegj kee efJekeeme kejkes yengle ner ecneve keee& efkeee nw~ Fme
leerLe& kee veee mJehe efveefele ner efyenej eeble kes ieewjJe kees MeleiegCee kejves Jeeuee efme nesiee~ eLece yeej
Deeeesefpele nes jns kegC[uehegj ceneslmeJe kes efueS cesje hetCe& meneesie SJeb yengle-yengle neefo&ke MegYekeeceveeSb nQ~
jeceieesheeue pewve, hevee
(DeOe#e-efyenej jepe efoiecyej pewve Oeeefce&ke veeme yees[&)
kegC[uehegj efJekeeme kes ece ceW hejce hetpee eer %eeveceleer ceeleepeer kes cebieue ejCe efyenej kes efpeveefpeve #es$eeW ceW he[s nQ, JeneB Ske veF& uenj, veF& peeie=efle hewoe ngF& nw~ heeJeehegjer peer, jepeie=ner peer, iegCeeJeeb peer
eneB leke efke leerLe&jepe efMeKejpeer ceW Yeer hetpee ceeleepeer keer esjCee mes veJeefvecee&Ce nes jns nQ~
mecekelJe keer eeflecetleea hetpe ceeleepeer kes Jeelmeue keer eBJe ceW nceves yengle keg meerKee nw SJeb yengleyengle meerKevee yeekeer nw~ hetJe&peeW kes Oecee&vegketue heoefevneW hej eueves kee eeeme kejles ngS peye Yeer nceejs keoce
kes nQ, ue[Ke[ees nQ, leye hetpe ceeleepeer ves Lees[e [eB kej Deewj {sjeWs cecelee G[sue kej nceW mebYeeuee nw pees
nceejs pewmes leg Jeefe kes efueS yengle ye[er yeele nw~
hetpee ceeleepeer kes pevcepeebleer hej kegC[uehegj ceneslmeJe kee Deeeespeve Gvekes GheosMeeW SJeb DeeMeerJee&oeW
mes eYeeefJele neskej eeeerve Deeiece keer ceeveleevegmeej YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce hej Deeceeo keer efmLeefle
ceW efkees pee jns efJeefYeVe eeemeeW kee efveees[ nw, pees keee&eceeW, ieesefeeW, GheosMeeW kes ceeOece mes Deehekes meeceves
emlegle efkeee pee jne nw~ nce Fmes eeo jKeW, YeefJe<e ceW en nceeje ceeie&oMe&ke yevekej Jeerj Meemeve kees Meefe
eoeve kejs ener hetpee ceeleepeer kees nceejer meyemes ye[er SJeb meeer efJeveeebpeefue nesieer~
Depee kegceej pewve (Deeje-hevee)
(ceneceb$eer-Ye.ce.pe. kegC[uehegj efo. pewve meefceefle)
(ceeveo ceb$eer-efyenej ms efo. pewve leerLe&#es$e keceser)
(24)
MegYekeeceveeSb
YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce kegC[uehegj (veeueboe) ceW hetpe ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer (memebIe)
keer cebieue esjCee mes veJeefJekeefmele vebeeJele& cenue heefjmej ceW henueer yeej kegC[uehegj ceneslmeJe kee efyenej
mejkeej kes hee&ve efJeYeeie SJeb kegC[uehegj efoiecyej pewve meefceefle kes mebege leJeeJeOeeve ceW Deeeespeve nes jne
nw, en ye[s n<e& Deewj ieewjJe kee efJe<ee nw, mejkeejer he mes kegC[uehegj keer ceevelee nesves mes me[ke, efyepeueer,
heeveer Fleeefo keer megefJeOeeSb eneB GheueyOe nes mekeleer nQ, efpemekes keejCe pewveslej meceepe Yeer eneB Deekej
YeieJeeve ceneJeerj kes oMe&ve kejkes Gvekes meJeexheeesieer efmeebleeW mes ueeYe eehle kej mekelee nw~
peeebo keemeueerJeeue (hetJe& efJeOeeeke)
eeboJe[ (cene.)
hetpe ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer kes efJeje JeefelJe kee eefleefyecye nw-veJeefJekeefmele vebeeJele& cenue,
pevceYetefce-kegC[uehegj leerLe&~ nceves efkeleves-efkeleves leerLeeX kee efJekeeme efkeee hej Deheveer mebmke=efle kes Godiece mLeueleerLekej pevceYetefceeeW hej mecegefele Oeeve veneR efoee~ ceneve meewYeeie mes hetpe ceeleepeer pewmee mete& meMe JeefelJe
nceejs ceOe ceW efJejepeceeve nw, efpevneWves nce meyekees leerLekej YeieJebleeW keer Yeefe kes meeLe-meeLe leerLekej
pevceYetefceeeW kes efJekeeme kes eefle Yeer meesle efkeee~ Ssmeer mevceeie&eoefMe&kee pe
het ceeleepeer kes ejCeeW ceW keesef-keesef
yeej Jebove kejles ngS ceQ kegC[uehegj ceneslmeJe kes efueS neefo&ke MegYekeeceveeSB Deefh&lee kejlee ntB~
YeeF& peer (kece&eesieer ye. jJeerv kegceej pewve) Fmeer ekeej hetpe ceeleepeer keer esjCeeDeeW kees cetle&he eoeve
kej nce meyekee Yeer ceeie&oMe&ve kejles jnW, ener cebieue YeeJevee nw~
[e. heVeeueeue heehe[erJeeue (hew"Ce) cene.
(DeOe#e-cene.efo. pewve leerLe&#es$e keceser)
hetpe %eeveceleer ceeleepeer kee nceves veece lees yengle megvee Lee, hej peye mee#eeled Gvekes kece&" SJeb {
mebkeuheer JeefelJe kees efveke mes osKee lees Gvekes eefle efJeMes<e eeYeeJe peeie=le nes ieee~ pebieue ceW yemes
kegC[uehegj leerLe& kee Ssmee YeJe efJekeeme nes peeesiee, nce ueesie keYeer en meese Yeer veneR mekeles Les~ hetpe
ceeleepeer pewmee JeefelJe ner Fme meheves kees meekeej kej mekelee Lee~ Gvekeer esjCee mes cegPes Yeer Fme leerLe& kes
efJekeeme ceW meneesieer yeveves keer meodyegef eehle ngF&, en cesje ceneve hegCe nw~
efJekeeme keee& ceW hetCe& meceefhe&le kece&eesieer ye. jJeerv kegceej peer pewve meefnle meYeer keee&kelee& meomeeW
kes efueS neefo&ke MegYekeeceveeSB,
%eeveebo pewve,(Deeje) efyenej
YeieJeeve ceneJeerj efpevekes Meemeve ceW jnkej nceW Oece&heeueve kejves kee ceeie& eehle ngDee nw, Gvekeer
pevceYetefce kes efJekeeme kee keee& Deleble DeeJeMeke Lee~ vebeeJele& cenue-kegC[uehegj pevceYetefce leerLe& meceepe kes
efueS hetpe ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer keer ceneve meewieele nw, efpemekees Deye nce meyekees efceuekej mebjef#ele
jKevee nw, leeefke Deheveer ceneve mebmke=efle meowJe megjef#ele jns~ hee&ve efJeYeeie-efyenej mejkeej kes mebege
leJeeJeOeeve ceW Deeeesefpele kegC[uehegj ceneslmeJe Fme efoMee ceW Ske cenlJehetCe& keoce nw~
ceveespe pewve
ef[hesvme keeueesveer, cesj" (G.e.)
( 25 )
MegYekeeceveeSb
Fleves kece mecee ceW kegC[uehegj ceW ngDee efvecee&Ce neefo&ke emeVelee kee efJe<ee nw~ pecyeterhe pewmeer
Deefleere jevee keer mecesefjkee eelemcejCeere hetpe ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer ves YeieJeeve ceneJeerj keer
pevceYetefce kees Deye Ssmee peerJeble kej efoee nw efke efyenej kes leerLeeX kes oMe&ve kejves Deeves Jeeuee keesF& Yeer
leerLe&ee$eer Fmekes oMe&ve mes Jebefele veneR jnvee eensiee~ efyenej ner keee mecemle YeejleJe<e& kes efoiecyej pewve leerLeeX
ceW kegC[uehegj (veeueboe) keer ceefncee Deye efJeMes<e ner jnsieer~
jekesMe pewve (ceJeevee Jeeues)
cesj" (G.e.)
Deheveer cebieue esjCee mes leerLekej ceneJeerj pevceYetefce kes efJekeeme keer Deesj GvcegKe kejkes hetpe ieefCeveer
eer %eeveceleer ceeleepeer peer ves nceW JeemleefJeke meodceeie& efoKeeee nw~ pevceYetefce-kegC[uehegj leerLe& SJeb hetpe
ceeleepeer kes eerejCeeW ceW yeejcyeej veceve kejles ngS nce hetpe ceeleepeer kes 70JeW pevceefoJeme hej Deeeesefpele
kegC[uehegj ceneslmeJe keer meheuelee nsleg neefo&ke MegYekeeceveeSb meceefhe&le kejles nQ~
ke=<Ce kegceej, keceue kegceej pewve
Deeje (efyenej)
hetpe ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer ves eejbYe mes ner nefmleveehegj, DeeesOee, Deefn$e, eeeie pewmeer
leerLekej pevceYetefceeeW SJeb keueeCekeYetefceeeW kee efJekeeme Deheveer esjCee mes kejeee nw~ Fme e=bKeuee ceW ceneJeerj
pevceYetefce-kegC[uehegj ceW veJeefvecee&Ce Fme egie kees hetpe ceeleepeer keer ceneve osve nw~ kegC[uehegj keer hegCeYetefce
hej efJejepeceeve hetpe ieefCeveer ceeleepeer, Deeefe&kee eer eboveeceleer ceeleepeer, #eguuekejlve eer ceesleermeeiej peer
cenejepe SJeb kece&eesieer ye. jJeerv kegceej pewve meefnle mecemle mebIe kees Mele-Mele veceved ~
mejespe pewve, helesnhegj
(ceneceb$eer-DeeesOee leerLe&#es$e keceser)
peye henues keYeer kegC[uehegj Deeves kee DeJemej efceuee, leye ceneJeerj keer pevceYetefce hej cee$e Ske ese mee
cebefoj osKekej ceve ceW efJe<eeo lees neslee Lee, hej Fme leerLe& kee efJekeeme kewmes nes, FmeDeesj keesF& mekeejelceke eeeme
efkemeer ves Yeer veneR efkeee Lee~ es lees hetpe ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer kee ecneve Ghekeej ceevevee eeefnS efke
Fme mLeeve keer otjer Deewj Deheves veepegke mJeemLe keer Yeer efeblee ve kejles ngS Jen Deheves mebIe meefnle eneB heOeejeR,
meejs osMe keer efoiecyej pewve meceepe kees Fme ue#e mes pees[e Deewj keg ner cenerves ceW YeJe leerLe& yevekej Ke[e nes
ieee~ es lees keesF& DeodYegle Meefe nQ, efpevekes meeceves meejer yeeOeeSB mJeecesJe hejeefeple nes peeleer nQ~ nceves ener Me
ceebieerlegbieer ceW osKee nw, ener eeeie ceW osKee nw Deewj ener kegC[uehegj ceW osKee ~nw Deefnbmee kes DeJeleej YeieJeeve
ceneJeerj keer pevceYteefce-kegC[uehegj keer heeJeve Yetefce hej nes jns kegC[uehegj ceneslmeJe nsleg neefo&ke MegYekeeceveeSB~
pecceveueeue pewve keemeueerJeeue S[Jeeskes, Deewjbieeyeeo (cene.)
(mebeespeke-ieefCeveer %eeveceleer YeeceC[ue, ceneje^)
(26)
MegYekeeceveeSb
en cesjs kewefjej kee Ske megvenje DeJemej nw peyeefke meJeexe pewve meeOJeer hetpe ieefCeveer eer %eeveceleer
ceeleepeer keer esjCee eje ceneJeerj pevceYetefce-kegC[uehegj (veeueboe) ceW efveefce&le nes jns vebeeJele& cenue heefjmej
kes efvecee&Ce ceW cegPes keg megPeeJe Yeer osves kee megDeJemej eehle ngDee nw~ ye. jJeerv kegceej peer pewmes meceefhe&le
SJeb metPe-yetPe Jeeues kece&eesieer JeefelJe kes meeLe keece kejkes cegPes yengle ner emeVelee nw~ vebeeJele& cenue
heefjmej meejs mebmeej kes efueS Deeke<e&Ce kee kesv efme nes, ener MegYese nw~
iegCemeeiej pewve, Fbpeer., efouueer
DeJeOe eeble keer ieewjJe hetpe ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer Deepe meejs je^ keer ieewjJe nQ~ peneB GvneWves
Deheveer %eeve meeOevee mes meYeer kees Deeee&eefkele kej efoee, JeneR efkeleves ner pewve leerLeeX kee Deheveer esjCee mes
Gej kejekej pewve meceepe hej ceneve Ghekeej efkeee~ Jele&ceeve ceW YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce-kegC[uehegj
(veeueboe) kees efJekeefmele kejkes hetpe ceeleepeer ves pewve mebmke=efle keer ceneve megj#ee keer nw~ kegC[uehegj leerLe& SJeb
leerLeexeefjkee hetpe ceeleepeer kes eerejCeeW ceW yeejcyeej Jebove~
vescekegceej pewve, ieCesMehegj (yeejeyebkeer)
pewve mebmke=efle ceW leerLekej YeieJevleeW keer keueeCeke YetefceeeW kee efJeMes<e cenlJe nw, keeeWefke Fve
JeleerLeeX keer Jevovee mes Deheveer Deelcee leerLe&mJehe yeve peeleer nw~ meccesoefMeKej peer, heeJeehegjer, jepeie=ner,
iegCeeJeeb Fleeefo leerLeeX keer ee$ee kejves Jeeues pewve ee$eerieCe eeeerve mecee mes ner kegC[uehegj keer YeieJeeve
ceneJeerj keer pevceYetefce kes he ceW Jebovee kejles Dee jns nQ~ JeemleJe ceW peveceeveme keer ee lees meJeexheefj nesleer
ner nw~ eeeerve DeeieceebLe Yeer kegC[uehegj kees ceneJeerj pevceYetefce yeleeles nQ~
nce meye Yeer Deheveer mebmke=efle kes GodYeJe kesv-leerLekej pevceYetefceeeW keer j#ee ceW meowJe leve-ceve-Oeve mes
mebueive jnW, ener efpevesv eYeg mes eeLe&vee nw~
hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer kes 70JeW pevcepeebleer efoJeme hej Gvekes ejCeeW ceW Mele-Mele veceve~
eoerhe keemeueerJeeue, Fboewj
(DeOe#e-efo. pewve cenemeefceefle ^m)
efoiecyej pewve Deeieceevegmeej kegC[uehegj ner YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce nw~ eeeerve keeue mes eueer
DeeF& peveee kes meeLe efKeueJee[ kejvee keoeefhe Yeer Gefele veneR nw, eefo nce ee hej ner keg"ejeIeele kejves
ueieWies lees nce keneR kes Yeer veneR jnWies~ FmeefueS kegC[uehegj (veeueboe) kes eefle Dehevee hetCe& meceLe&ve SJeb mecehe&Ce
jKeles ngS ceQ hetpe ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer keer esjCee eje kegC[uehegj ceW efkees pee jns veJeefvecee&Ce SJeb
kegC[uehegj ceneslmeJe kes Deeeespeve nsleg neefo&ke MegYekeeceveeSB Jee kejlee ntB~
[e. Deveghece pewve, Fboewj
(ceneceb$eer-leerLekej $e+<eYeosJe pewve efJeled cenemebIe)
( 27 )
MegYekeeceveeSb
kegC[uehegj ner YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce nw, ener nceejs Deeiece keer JeeCeer nw~ meefoeeW mes pees
mLeeve YeieJeeve keer pevceYetefce kes he ceW hetpee pee jne nw, Gmekee veee mJehe lees YeieJeeve ceneJeerj 2600JeW
pevcekeueeCeke ceneslmeJe Je<e& keer meJee&efOeke cenlJehetCe& GheueefyOe nw, efpemekee ese peelee nw jeîeewjJe hetpe
ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer kees~ e%eeeceCeer Deeefe&kee eer eboveeceleer ceeleepeer, #eguueke eer ceesleermeeiej
peer SJeb kece&eesieer ye. jJeerv kegceej pewve ves efpeme mecehe&Ce SJeb ueieveMeeruelee mes hetpe ceeleepeer keer esjCee kees
meekeej efkeee nw, Gmekeer efcemeeue Fme keefuekeeue ceW Deve$e efceuevee ogue&Ye nw~
hetpe ieefCeveer ceeleepeer kes 70JeW pevcepeebleer efoJeme hej Deeeesefpele kegC[uehegj ceneslmeJe pevceYetefce
kes eeej-emeej ceW ceerue kee helLej efme nes, ener MegYese nw~
kewueeMeebo pewve, meje&he, ueKeveT
hejce hetpe ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer eje Ske veneR Deveske leerLekej pevceYetefceeeW SJeb keueeCekeYetefceeeW
kee efJekeeme Deheveer eyeue esjCee eje kejeee ieee nw, leerLekej MeebefleveeLe-kegbLegveeLe-DejnveeLe keer pevceYetefcenefmleveehegj, $e+<eYeosJe-DeefpeleveeLe-DeefYeveboveveeLe-megceefleveeLe SJeb DevevleveeLe leerLekejeW keer pevceYetefce-DeeesOee,
Deewj Deye YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce-kegC[uehegj (veeueboe) hetpe ceeleepeer kes keef"ve mebkeuhe SJeb heefjece
mes osMe-efJeosMe ceW eceke iees nQ~ ceQ DeefKeue Yeejleere efoiecyej pewve ceefnuee mebie"ve keer mecemle meomeeDeeW
keer Deesj mes en efJeeeme efoueevee eenleer ntB efke kegC[uehegj efJekeeme kes efueS nce meye eeCe-eCe mes hetpe
ceeleepeer kes meeLe nQ~
pee ceneJeerj! pee kegC[uehegj! pee ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer!
megceve pewve, Fboewj
(kesvere ceneceb$eer-De.Yee.efo. pewve ceefnuee mebie"ve)
nce ueesie ceneJeerj YeieJeeve keer hetpee ceW ncesMee he{les Les-pevece ewle efmele lesjme kes efove, kegC[uehegj
keveJejvee Deewj Deejleer ceW he{les Les-kegC[uehegj DeJeleejer, ef$eMeueevebo efJeYees, JewMeeueer kee veece lees nce ueesieeW
ves keYeer hetpee-Deejleer ceW he{e veneR, neB es pej ceeveles Les efke ceneJeerj keer ceelee-cenejeveer ef$eMeuee JewMeeueer
kes jepee eske keer heg$eer LeeR~ Deye lees hetpe ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer keer esjCee eje efJekeefmele vebeeJele&
kegC[uehegj leerLe& meejs mebMeeeW kees efJejece osles ngS ceneJeerj kes nj Yee kees kegC[uehegj (veeueboe) keer Deesj
Deekeef<e&le kejsiee ner kejsiee~
DeeMee pewve, efouueer
(DeOe#e-De.Yee.efo.pewve ceefnuee mebie"ve-efouueer eosMe)
(28)
Deeiece kes ohe&Ce ceW kegC[uehegj

-ieefCeveerecegKe Deeefe&kee %eeveceleer
YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce kegC[uehegj nw Ssmee JeCe&ve eereefleJe=<eYeDeeeee&osJe ves Deefleeeeerve
efleueeseheCCeefe ebLe ceW kene nw~
efmelLejeeefheekeeefjCeerefnb, Ceejefcce kegC[ues Jeerjes~ GejheiiegefCeefjkeKes, efeeefmeeelesjmeerS GhheCCees~~546~~
YeieJeeve ceneJeerj kegC[uehegj veiej kes jepee efmeeLe& keer jeveer efeekeeefjCeer kes ieYe& mes ew$e Megkeuee lesjme
kes efove GlheVe ngS nQ~
<edKeC[eiece ceneiebLe kes elegLe& Keb[ ceW Jele&ceeve ceW ekeeefMele 9JeeR hegmleke ceW efueKee nwDee<ee{peesCnhekeKeerS kegb[uehegjveiejeefnJe CeenJebme-efmelLe-Ceefjbomme efleefmeueeosJeerS ieyYeceeiebles
lelLe DeefoJemeeefne CeJeceemes Deefe eFemegkeKehekeKe lesjmeerS GejeheiiegCeer ieyYeeoes efCekeKeblees~~
Dee<ee{ ceeme keer Megkeuee <eer kes efove kegC[uehegj veiej kes DeefOeheefle veeLeJebMeer jepee efmeeLe& keer jeveer
ef$eMeuee osJeer kes ieYe& ceW Deekej JeneB Dee" efove DeefOeke veJeceen heele jnkej ew$e Megkeue he#e keer $eeesoMeer
kes Gejeheeuiegveer ve#e$e ceW YeieJeeve ceneJeerj ves pevce efueee Lee~
YeieJeeve kee pevce jeef$e ceW ngDee Lee Ssmee keLeve Fmeer ebLe ceW nwkegC[hegjJeefjmmej, efmelLekeKeefeeme Ceenkegues~ efleefmeueeS osJeerS, osJeermeomesJeceeCeS~~23~~
Deefee CeJeceemes, De e efoJemes eFe-efmeehekeKes~ lesjefmeS jeerS, peeogejheiiegCeerS og~~24~~
DeLee&led kegC[uehegj veiej kes efmeeLe& #eef$ee kes Iej veeLekegue cesW mewke[eW osefJeeeW mes mesJeceeve ef$eMeuee osJeer
kes ieYe& ceW ceneJeerj kee peerJe Deeee Deewj Jeneb veew ceen Dee" efove jnkej ew$e Megkeuee $eeesoMeer keer jeef$e ceW
Gejeheeuiegveer ve#e$e kes jnles ngS YeieJeeve kee pevce ngDee~
Fme kegC[uehegj kees Deveske ebLeeW ceW kegb[hegj Yeer kene nw uesefkeve en ese mee kegC[eece veneR nw elegle
efJeosnosMe keer ceneve-efJeMeeue jepeOeeveer Leer~ osefKeSDeLe osMeesefmle efJemleejer, pecyeterheme Yeejles~ efJeosn Fefle efJeKeele mJeie&KeC[mece efeee~~1~~
eefleJe<e&efJeefve<heVeOeeveieesOevemebefele~ meJeexhemeie&efveceg&e epeemeewefmLele megvoj~~2~~
meKes KeJe& ees e f h ececyeheg Yes o vew ~ es C eeceg K eekej#es $ eeeceIees < ewe f J eYet ef < ele~~3~~
efkeb leme JeCe&les e$e mJeeb #eef$eeveeekee~ F#JeekeJe megKe#es$es mebYeJebefle efoJeeglee~~4~~
le$eKeC[ueves$eeueerheodceveerKeC[ceC[ueced ~ megKeecYe kegC[ceeYeeefle veecvee kegC[uehegjb hegjb~~5~~
e$e eemeeomebIeelew MebKeMegYewve&Yemleueced ~ OeJeueerke=leceeYeeefle MejvcesIewefjJeesVelew~~6~~
evkeevlekejmheMee&evkeevleefMeuee efveefMe~ Jeefvle eodie=nees<eg emJesefove FJe efee~~7~~
mete&keevlekejemebieeled mete&keevleeekeese~ mhegjefvle e$e iesns<eg efJejebe FJe eesef<ele~~8~~
heejeieceef C emheer efl ee&$ e eemeeocetO e&e fv eb~ Fveheeoheefj <Jebi eeobi evesJ eeefl ejpeles~ ~9~~
cegeecejkeleeueewkeJe&eJew[te&efJeYecew~ SkecesJeb meoe Oees elmecemleekejefeeced ~~10~~
Meeue MewueceneJeeheefjKeeheefjJesef<eCe~ emeesheefj hejb ieleefce$eslejceC[ueced ~~11~~
( 29 )
SleeJelewJe heee&hleb hegjme iegCeJeCe&veced ~ mJeiee&JelejCes leeerjmeeOeejleeb ieleced ~~12~~

meJee&Le&eerceleerpevcee leefmceved efmeeLe&oMe&ve~ efmeeLeex YeJeokee&Yees Yethe efmeeLe&heew<e~~13~~
e$e heeefle Oeefj$eereceYetoske$e oesef<eCeer~ Oecee&efLe&veesefhe eeehejueeskeYeee epee~~14~~
kemleme leeved iegCeevegeVemlegueefelegb #ece~ Je&ceeveieglJeb e eeefhele me vejeefOehe~~15~~
GewkegueeefmebYetlee menpemvesnJeeefnveer~ ceefn<eer eermecegme lemeemeerled efeekeeefjCeer~~16~~
esleeskejepeme eemlee mehleMejerjpee~ Deeflemvesnekegueb eegmleemJeeee efeekeeefjCeer~~17~~
kemleeb eespeefelegb MeeefeMeueeb iegCeJeCe&vew~ ee mJehegCewce&neJeerjemeJeee efveeesepf elee~~18~~
DeLee&led Fme pecyeterhe kes Yejle#es$e ceW ue#ceer mes mJeie&KeC[ keer leguevee kejves Jeeuee efJeosn Fme veece mes
eefme Ske ye[e efJemle=le osMe nw~ en osMe eefleJe<e& GlheVe nessves Jeeues Oeeve leLee ieesOeve mes mebefele nw, meye
ekeej kes GhemeieeX mes jefnle nw, epee keer megKehetCe& efmLeefle mes megvoj nw Deewj Kes, KeJe&, cecye, hegYesove,
esCeecegKe, megJeCe&-eeboer Deeefo keer KeeveeW, Kesle, eece Deewj Iees<eeW mes efJeYetef<ele nw~
pees veiej, veoer Deewj heJe&le mes efIeje nes Gmes yegefceeve heg<e Kes kenles nQ, pees kesJeue heJe&le mes efIeje
nes Gmes KeJe& kenles nQ, pees heebe meew ieebJeeW mes efIeje nes Gmes heefC[lepeve cecye kenles nQ, pees meceg kes efkeveejs
nes leLee peneb hej ueesie veeJe mes Glejles neW Gmes heeve ee hegYesove kenles nQ, pees efkemeer veoer kes efkeveejs yemee
nes Gmes esCeecegKe kenles nQ, peneb meesvee-eeboer Deeefo efvekeuelee nes Gmes Keeve kenles nQ, Deve GlheVe nesves keer
Yetefce kees #es$e ee Kesle kenles nQ, efpeveceW yee[ mes efIejs ngS Iej neW, efpeveceW DeefOekelej Met Deewj efkemeeve ueesie
jnles nQ leLee pees yeeie-yeieeree Deewj cekeeveeW mes meefnle neW GvnW eece kenles nQ Deewj peneb hej Denerj ueesie jnles
nQ GvnW Iees<e kenles nQ~ Jen efJeosnosMe Fve meyemes efJeYetef<ele Lee~ Gme osMe kee keee JeCe&ve efkeee peees peneb
kes megKeoeeer #es$e ceW #eef$eeeW kes veeeke mJeeb F#JeekegJebMeer jepee mJeie& mes egle nes GlheVe nesles nQ~
Gme efJeosnosMe ceW kegC[hegj veece kee Ske Ssmee megvoj veiej nw pees Fv kes ves$eeW keer hebefeheer keceefueefveeeW
kes mecetn mes megMeesefYele nw leLee megKeheer peue kee ceevees kegC[ ner nw~ peneb MebKe kes meceeve meheso SJeb
Mejo$e+leg kes cesIe kes meceeve GVele cenueeW kes mecetn mes meheso ngDee DeekeeMe Delevle megMeesefYele neslee nw?
efpemekes cenueeW kes DeeYeeie ceW ueieer ngF& evkeebefleceefCe keer efMeueeSb jeef$e kes mecee evcee heer heefle kes kej
DeLee&led efkejCe mheMe& mes mJesoege efeeeW kes meceeve JeerYetle nes peeleer nQ~ peneB kes cekeeveeW hej ueies ngS
mete&keevleceefCe kes DeeYeeie keer keesefeeb, mete&heer heefle kes kej DeLee&led efkejCe kes mheMe& mes efJeje efeeeW
kes meceeve osoerheceeve nes G"leer nQ~ peneb kes cenueeW kes efMeKej hej ueies ngS heejeie ceefCeeeW keer hebefe mete& keer
efkejCeeW kes mebmeie& mes eer kes meceeve Delevle Devegje nes peeleer nw~ Gme veiej ceW keneR ceesefleeeW keer ceeueeSb ueke
jner nQ, keneR cejkele ceefCeeeW kee ekeeMe hewue jne nw, keneR nerje keer eYee hewue jner nw Deewj keneR Jew[te&ceefCeeeW
keer veerueer-veerueer DeeYee efke jner nw~ Gve meyemes Jen Ske nesves hej Yeer meoe meye jlveeWkeer Keeve keer MeesYee OeejCe
kejlee nw~ keesheer heJe&le, ye[s-ye[s Oetefue kegefce Deewj heefjJeej mes efIejs ngS Gme veiej kes Thej eefo keesF& peelee
Lee lees efce$e DeLee&led mete& kee ceC[ue ner pee mekelee nw Deefce$e DeLee&led Me$egDeeW kee ecC[ue veneR pee mekelee Lee~
Fme veiej kes iegCeeW kee JeCe&ve lees Fleves mes ner heee&hle nes peelee nw efke Jen veiej mJeie& mes DeJeleej uesles mecee YeieJeeve
ceneJeerj kee DeeOeej ngDee DeeLee&led YeieJeeve ceneJeerj Jeneb mJeie& mes Deekej DeJeleerCe& ngS~
jepee meJee&Le& Deewj jeveer eerceleer mes GlheVe, mecemle heoeLeeX kees osKeves Jeeues, mete& kes meceeve osoerheceeve
Deewj mecemle DeLe&-heg<eeLe& efme kejves Jeeues efmeeLe& Jeneb kes jepee Les~ efpeve efmeeLe& kes j#ee kejves
(30)
hej he=efLeJeer Fmeer Ske oes<e mes ege Leer efke Jeneb keer epee ves Oece& keer Fgke nesves hej Yeer hejueeske kee Yee
es[ efoee Lee DeLee&led pees epee Oece& keer Fgke nesleer nw Gmes mJeie&, vejke Deeefo hejueeske kee Yee DeJeMe
jnlee nw hejvleg hejueeske kee DeLe& Me$eg ueesieeW mes efJejesOe otj nes peelee nw DeLee&led Jeneb keer epee Oece& keer Fgke
Leer Deewj Me$egDeeW kes Yee mes jefnle Leer~ pees jepee efmeeLe& mee#eeled YeieJeeve Je&ceeve kes efhele= heo kees eehle
ngS Les Gvekes iegCeeW kee JeCe&ve kejves kes efueS keewve ceveg<e meceLe& nes mekelee nw~ pees Gekegueheer heJe&le mes
GlheVe mJeeYeeefJeke mvesn keer ceevees veoer Leer Ssmeer jeveer efeekeeefjCeer ue#ceer kes mecegmJehe jepee efmeeLe& keer
efee helveer Leer~ efpeve meele hegef$eeeW ves jepee eske kes efee kees DeleefOeke mvesn mes Jeehle kej jKee Lee Gve
hegef$eeeW ceW efeekeeefjCeer meyemes ye[er heg$eer Leer pees Deheves hegCe mes YeieJeeve ceneJeerj kees pevce osves kes efueS eJe=e
ngF&~ Gme ef$eMeuee kes iegCeJeCe&ve kes efueS keewve meceLe& nw?
eer DemeiekeefJe efJejefele Je&ceeve eefjleceW Yeer kegC[uehegj kee megvoj JeCe&ve Deeee nw eLeele$eemleLees efveefKeueJemlJeJeieenegeb, YeemJelkeueeOejyegOew meJe=<eb meleejbb~
DeOeeefmelebefJeeefoJemJemeceeveMeesYeb Keeleb hegjb peieefle kegC[hegjeefYeOeeveb~~
eekeejkeesefIeefleeCejlveYeemeeb eeeceew heefjielee heuew mecebleeled~
DeeYeeefleJeeefjheefjKee efvelejeceveskeeb mebOeeefeeb efJeoOeleerJe efoJeeefhe e$e~~
OeewlesvveerueceefCekeefuhelekegefces<eg e$eeshenejjefeleeveefmeleeslheueeefve~
Skeerke=leeveefhe meueerueleee eeebefle Jeefeb heleodYecejngke=befleefYe mecebleeled ~~
pew$es<eJe megcevemees cekejOJepeme efvemlesefpeleebyegpeees MeMeue#ceYeeme~
DeeeJe=<ees veJeheeesOejkeebleegee eefmceveefJeYeevlemeefjle mejmee jceCe~~
DelegVelee MeefMekejekejeJeoelee cetOe&mLejlveefeheuueefJeleebleefj#ee~
GlmebieosMemegefveefJecevees%ejecee heewje efJeYeebefle YegefJe e$e megOeeueeee~~
ueerueeceneslheueceheeme kejeemebmLeb keCeexlheuebe efJeieuevceOeg e$e Yeb=iee~
efveeememeewjYejlee Jeoves heleefvle eerCeeb ce=ogce=&ogkejenefleYeerhmeJee~~
kegC[uehegj kee JeCe&ve cenekeefJe Demeie ves Deheves Je&ceeveeefjle ceW efkeee nw~ en veiej meYeer ekeej
keer JemlegDeeW mes ege hejkeese, Keeeflekee, Jeeefhekee SJeb JeeefkeeDeeW mes heefjhetCe& Lee~ kees kes eeble YeeieeW ceW
ueieer ngF& DeCeceefCeeeb, heVeeDeeW keer eYee kes eeecee heueeW mes heefjhetCe& nesves kes keejCe mebOeekeeueerve eer
kee me=peve kejleer LeeR~ Yetefce hej peefle FvveerueceefCeeeb Deheveer DeeYee mes YecejeW keer Yeebefle GlheVe kejleer LeeR~
GVele YeJeve Deewj jlvepeefle ieeshegj Deheves meewvoe& mes heefLekeeW kes ceve kees Deeke= kejles Les~ cegeeDeeW keer DeeYee
kes keejCe Fme veiej ceW esle efkejCeeW kee efJeleeve levee jnlee Lee~ Oeve-Oeeve, heMeg-mecheefe Deeefo mes ege en
veiej epeepeveeW kees Delevle megKeeo Lee~
YeieJeeve ceneJeerj kes mecee en kegC[uehegj efkelevee JewYeJehetCe& Lee Gmekee JeCe&ve Deeheves he{e~ JeemleJe
ceW peneb meewOece&Fv keer Dee%ee mes kegyesj ueieeleej hevn ceefnves leke eefleefove mee{s meele kejes[-mee{s meele
kejes[ eceeCe jlveeW keer Je<ee& kejlee nes Deewj ceelee kee cenue vebeeJele& veece mes meele Keve kee nes leLee peneb
ceelee kee heuebie ner jlveeW mes efveefce&le nes Gmekes JewYeJe kee nce Deewj Deehe keee Devegceeve ueiee mekeWies?
Ssmes ner JeerjefpeefCebo eefjG Deewj ceneJeerj hegjeCeceW Yeer efJeosnosMe kes Debleie&le kegC[hegj ceW YeieJeeve
ceneJeerj kee pevce ceevee nw~ Ssmeer heeJeve veiejer kegC[uehegj pevceYetefce kees cesje Mele-Mele veceve~
( 31 )
yepeer kegC[uehegj ceW yeOeeF&

Deepe mes 2600 Je<e& hetJe& Yeejle keer Oejleer hej leerLekej YeieJeeve ceneJeerj ves pevce ueskej mebmeej kees Deefnbmee
kee yeeee oskej efJeekeueeCe kes meeLe-meeLe Deheveer Deelcee kees mechetCe& keceeX mes jefnle kejkes efveJee&Ce Oeece kees
eehle kej efueee Deewj Deveble-Deveble keeue kes efueS meJe&megKe mecheVe efmeheo kees eehle nes iees~
Fefleneme kes Devegmeej GvnW cees#e eehle ngS 2528 Je<e& Jeleerle nes egkes nQ Gvekeer ke=leke=lelee lees efkemeer
kes eje Yeer Kebef[le veneR keer pee mekeleer nw efkevleg en meceepe kee ogYee&ie ner kenvee nesiee efke Jele&ceeve ceW
Gvekes peerJeve mes mebyebefOele Deveske henuegDeeW kees DeeOegefveke FeflenemekeejeW eje efkeme ekeej mes efJeke=le kejkes
emlegle efkeee pee jne nw en Ske Delevle efevleveere efmLeefle yeve ieF& nw~ meJe&eLece nce Gvekes pevcemLeeve
kees ner uesles nQ efke en lees efvemebosn kene pee mekelee nw efke ceneJeerj kee pevce lees Ske ner mLeeve hej ngDee
Lee Deewj peneb Gvekee pevce ngDee Lee JeneR hej Gvekeer ceelee kes Deebieve ceW hebn cenerveeW leke jlveeW keer Je=ef
Yeer ngF& Leer, Dele meJe&eLece hee"keeW kee Oeeve pevceYetefce kegC[uehegj keer Deesj Deekeef<e&le efkeee pee jne nw~
meJe&eeeerve ebLe (ueieYeie 2000 Je<e& hetJe& eeeerve DeeeeeeX eje efueefKele) efleueeseheCCeefe, OeJeuee-peeOeJeuee,
GejhegjeCe, nefjJebMehegjeCe, JeerjefpeefCeboeefjG, ceneJeerjhegjeCe, JeOe&ceeveeefjle Deeefo Deveskeeveske ebLeeW ceW mhe he
mes efJeosnosMe DeLee&led Jele&ceeve efyenej eeble keer kegC[uehegj veiejer ceW ceneJeerj mJeeceerkee pevce jepee efmeeLe& keer
cenejeveer ef$eMeuee kes heefJe$e ieYe& mes ew$e Megkeuee $eeesoMeer kees ngDee Lee ener yeeleJeefCe&le nw~
osKeW ke<eeeheeng[ ebLe keer peeOeJeuee erkee-(he= 76-77) Deemee{peesCnhekeKeerS kegb[hegjCeiejeefnJeCeenJebme efmelLeCeeEjomme efleefmeueeosJeerS ieyYeceeiebletCe lelLeDeefoJemeeefne CeJeceemes Deefe eFemegkekehekeKe-lesjmeerS jeerS GejheiiegCeerCekeKees ieyYeeoes efCekeKeblees JeceeCeefpeefCeboes~ DeLee&led Dee<ee{
cenervee kes Megkeuehe#e keer <eer kes efove kegC[hegj (kegC[uehegj) veiej kes mJeeceer veeLeJebMeer efmeeLe& vejsv keer
ef$eMeuee osJeer kes ieYe& ceW Deekej Deewj JeneB veew ceen Dee" efove jnkej ew$e Megkeuee $eeesoMeer kes efove jeef$e ceW
Gejeheeuiegveer ve#e$e kes jnles ngS YeieJeeve ceneJeerj ieYe& mes yeenj Deees~
Fmeer peeOeJeuee ceW eer Jeerjmesveeeee& Deeies kenles nQ-he=.78
kegb[hegjhegjJeefjmmej efmelLekeKeefeeme Ceenkegues~ efleefmeueeS osJeerS osJeermeomesJeceeCeeS~~23~~
Deefee CeJeceemes De e efoJemes eFe-efmeehekeKes~ lesjefmeS jeerS peeogejheiiegCeerS og~~24~~
DeLee&led kegC[hegj veiej kes efmeeLe& #eef$ee kes Iej, veeLekegue ceW, mewke[eW osefJeeeW mes mesJeceeve ef$eMeuee osJeer
kes ieYe& ceW ceneJeerj kee peerJe Deeee Deewj JeneB veew ceen Dee" efove jnkej ew$e Megkeuee $eeesoMeer keer jeef$e ceW
Gejeheeuiegveer ve#e$e kes jnles ngS YeieJeeve kee pevce ngDee~
2. <edKeb[eiece1 kes elegLe&-Keb[ SJeb veJeceer hegmleke keer OeJeuee erkee ceW he=. 121 hej Yeer en keLeve
kegC[uehegj kes mebyebOe ceW Deeee nw~
1.meved 1944 ceW Yee.efo. pewve mebIe-ceLegje mes ekeeefMele~ heb. hetueebo efmeebleMeeeer, heb. censvkegceej veeeeeee& SJeb
heb. kewueeMeebo efmeebleMeeeer eje mebheeefole~
(32)
3. efleueeseheCCeeer1 (eer eefleJe=<eYeeeee&) elegLe& ceneefOekeej he=. 210efmelLejeeefheekeeefjCeerefnb, Ceejefcce kegb[ues Jeerjes~ GejheiiegefCeefjkeKes, efeeefmeeelesjmeerS GhheCCees~~549~~
4. eerefpevemesveeeee& jefele nefjJebMehegjeCe2 kes efleere meie& ceW ceneJeerj mJeeceer kes ieYe&keueeCeke ekejCe
ceW kegC[uehegj veiejer kee efJemle=le JeCe&ve Deeee nwle$eeKeC[ueves$eeueer, heeveerKeC[ceC[ueced ~ megKeecYe kegC[ceeYeeefle, veecvee kegC[hegjb hegjced ~~5~~
DeLee&led Gme efJeosn osMe ceW kegC[uehegj veece kee Ske Ssmee megvoj veiej nw pees Fv kes ves$eeW keer hebefeheer
keceefueefveeeW kes mecetn mes megMeesefYele nw leLee megKeheer peue kee ceevees kegC[ ner nw~
5. eeriegCeYeeeee& jefele GejhegjeCe3 iebLe ceW heJe& 74 hejje%e kegC[hegjsMeme, JemegOeejehe lelhe=Leg~ mehlekeeserceCeer meee&, efmeeLe&me efoveb eefle~~252~~
DeLee&led kegC[uehegj veiej kes jepee efmeeLe& kes Iej eefleefove mee{s leerve kejes[ ceefCeeeW keer Yeejer Je<ee&
nesves ueieer~
6. cenekeefJe eer heg<heoble efJejefele Jeerj efpeefCevo eefjG4 ceW he= 11 SJeb 15 hej kegC[uehegj veiejer
keer MeesYee kee JeCe&ve nwFn pebyegoerefJe Yejnblejeefue~ jceCeere-efJemeF meesne-efJemeeefue~~
kegb[Gefj jeG efmelLeg meefnG~ pees efmeefnn ceiieCe-Jesme jefnG~~
Fme pebyeterhe kes Yejle#es$e ceW efJeMeeue MeesYeeOeejer efJeosn eosMe ceW kegC[uehegj veiej kes jepee efmeeLe&
jepe kejles nQ~
Deeies Fmeer ceW meewOece& Fv kes MeyoeW ceW Oevekegyesj kees efoes iees DeeosMeevegmeej veiejer mepeeves kee JeCe&ve
Yeer Deeee nw~
lee keeG kegb[heg lesCe ee~ meJJelLe jeCe-heeeej-Yee~~ meJJelLe jFe CeeCee ogJee~ meJJelLe
heefjn heefj ee~~
Fv keer Dee%eevegmeej kegyesj ves kegC[uehegj kees Ssmee ner megvoj yevee efoee~ Gmekes eejeW lejhe jlveceeer
eekeej yeve ieee~ efpemekes meye Deesj veevee ekeej kes ej Les Deewj Gmekes eejeW Deesj Ssmeer heefjKee Leer efpememes
JeneB Me$egDeeW kee mebeej DeJe nes peees~
7. eerceneJeerjhegjeCe5 (Deeeee& eer mekeuekeerefle& efJejefele) kes he= 43 hej
Yejle#es$e kes Fmeer efJeosnosMe kes "erke ceOe ceW kegC[hegj Ske Delevle jceCeerke veiej nw~ eneB hej Oecee&lceeDeeW
kee efJeMes<e he mes efveJeeme nw~ eneB kes kees, ej SJeb DeuebIe KeeFeeW kees osKekej De
hejeefpelee DeeesOee veiejer kee
Yeeve neslee nw~.......eneB kes TBes-TBes SJeb mJeCe& jlveeW mes efveefce&le pewve cebefojeW eskeosKekej ueesieeW kees kegC[uehegj kes
eefle Deheej ee peeie=le nesleer Leer~ Jen veiej Oece& kee meceg pewmee eleerle neslee Lee~.........Gme veiej kes jepee kee
1. eer pewve mebmke=efle mebj#eke mebIe-meesueehegj mes meved 1990 ceW ekeeefMele SJeb hetueeb efmeebleMeeeer eje mecheeefole~
2. meesueehegj mes ner meved 1956 ceW ekeeefMele SJeb ees S.Sve. GheeOes SJeb ees. nerjeueeuefmeeb
e leMeeeer eje mecheeefole~
3. Yeejleere %eeveheer" mes ekeeefMele meved 1978 ceW~ 4. Yeejleere %eeveheer" mes meved 2000 ceW ekeeefMele~
5. meved 1974 ceW Yeejleere %eeveheer" mes ekeeefMele~ 6. pewve meeefnle meove, efoiecyej pewvueeue
e cebefoj-efouueer mes ekeeefMele~
( 33 )
veece efmeeLe& Lee~

Fmeer kegC[uehegj veiejer ceW YeieJeeve ceneJeerj kes pevceJeCe&ve kes meeLe meewOecexv eje megcesheJe&le hej
pevceeefYe<eske kejkes Jeeheme JeOe&ceeve efMeMeg kees ueekej ceelee-efhelee keer ieeso ceW meeQheves kee ye[e jesceebeke JeCe&ve
efJeMes<e he"veere nwFme ekeej YeieJeeve kee veecekejCe kej Fv ves osJeeW kes meeLe Gvekees SsjeJele iepejepe hej efye"ekej
kegC[uehegj keer Deesj emLeeve kej efoee~ osJeeW keer meejer ceb[ueer ye[s GlmeJe kes meeLe kegC[uehegj ceW Dee
hengBeer~.......JeneB peekej FveCeer ves ceeeeceeer efvee ceW ueerve cenejeveer kees peieeee~ GvneWves ye[s esce mes
DeeYet<eCeeW mes ege DehetJe& keeefvleJeeues heg$e kees osKee~
8. eer heg<heoble keefJe jefele cenehegjeCe (Yeejleere %eeveheer" mes ekeeefMele) ceW he= 310-312-313 hej
Yeer pecyeterhe kes Yejle#es$e ceW kegC[uehegj veiejer kes jepee efmeeLe& kee JeCe&ve, osJeeW eje kegC[uehegj keer mepeeJe
SJeb JeneR hej efmeeLe& jepee kes cenue ceW jlveJe=ef kee keLeve Je nwIejhebieefCe leemeg jeeng megnheyYeejefnb~ JegG OeCeCeeng DeefJenbef[eOeCeOeejefnb~~8~~ (he=. 313)
DeLee&led Gme jepee kes Deebieve ceW megKe kes eYeejeW mes ege DeKeefC[le Oeve-OeejeDeeW kes eje kegyesj mJeeb
yejme jne nw~
Deeies Fmeer ekejCe ceW kegC[uehegj ceW ner ceneJeerj mJeeceer kee pevce nesvee yeleueeee nw~
en lees cee$e Dee" ecegKe eeeerve efoiecyej pewve iebLeeW kes Devegmeej ceQves ceneJeerj mJeeceer keer pevceYetefce
kegC[uehegj veiejer kee DeefmlelJe hee"keeW kes mece#e emlegle efkeee nw Deewj FveceW meye peien ceneJeerj kes veefveneue
jepee eske keer jepeOeeveer kes he ceW JewMeeueer kee JeCe&ve Deelee nw~
Fve hetJee&eeeeX keer JeeCeer kes DeeOeej hej ner efoiecyej pewve hejcheje kes mecemle efJeeve, uesKeke Deewj keefJe
Deheveer jeveeDeeW ceW kegC[uehegj kee JeCe&ve kejles veneR Lekeles Les~ pewmes-ceneJeerj hetpee ceW ner he{e peelee nw9.
pevece ewleefmele lesjme kes efove, kegC[uehegj keve Jejvee~~
megjefieefj megjieg hetpe efkeees efvele, ceQ hetpeeW YeJe njvee~~
veeLe ceesefn jeKees nes MejCee......eer JeOe&ceeve efpevejeepeer,
ceesefn jeKees nes MejCee~~
10. keefJeJej njemeeo peer eje jefele ceneJeerj Deejleer ceW Yeer YeeieCe eehetJe&ke he{les nQ pee ceneJeerj eYees, mJeeceer pee ceneJeerj eYees~
kegC[uehegj DeJeleejer, ef$eMeueevebo efJeYees~~ pee~~
Deeiece SJeb hejcheje kee DevegkejCe kejles ngS mewke[eW keefJeeeW ves JeOe&ceeve ceneJeerj kes ejCeeW ceW
eemegceve meceefhe&le kejles ngS Gvekeer heeJeve pevceYetefce kegC[uehegj kees Deheveer ke=efleeeW ceW cenlJehetCe& mLeeve
efoee nw, GveceW mes keeflehee DeJee&eerve ke=efleeeB (20JeeR Meleeyoer ceW efueKeer ieF) Yeer cesjs osKeves ceW DeeF& nQ~
11. meved 1941 ceW eer 1008 ceneJeerj pewve keerle&ve ceC[ue, Oece&hegje-efouueer mes ekeeefMele ceneJeerj
pevceeslmeJe keer keLee ceW keefJe ves efueKee nwlepe&-jeOesMeece........
ceen hesMelej jleveeW keer kegC[uehegj ceW Je<ee& nesleer~
eleerle ngDee efJeeveeW kees Deye peeiesieer keesF& peesleer~~
(34)
Dee<ee{ megoer " peye DeeF& Deewj mecee jeef$e kee Deeee Lee~
ef$eMeuee osJeer kees ieYe& jne en ebLeeW ceW yeleueeee Lee~~
12. leerLekej ceneJeerj Yeefe iebiee veeceke mebkeueve ke=efle ceW Oece&efJeueeme kes he=. 51 keer keefJelee
Yeer Je nwJeOe&ceeve! peme JeOe&ceeve Deegle efJeceeve ieefle~ veiej kegC[uehegj Oeej meej efmeejLe Yetheefle~~
jeveer efeekeejveer yeveer kebeve efJe eee~ Deeeg yenej yejme, peesie Kejieemeve Oeeee~~
legce meele neLe ce=ieveeLe heefle lescevew Deye ueeW~ Oejce pej efmej veee veceew pegie peesefj kej~~
-Oece& efJeueeme he=. 51
DeLe&-ns JeOe&ceeve eYees! Deehekee eMe efvejvlej JeOe&ceeve nw~ Deehe Deegle efJeceeve kees leeie kej kegC[uehegj
veiej ceW heOeejs~ Gme veiej kes jepee efmeeLe& Deehekes efhelee Les Deewj jeveer efeekeeefjCeer (ef$eMeuee) Deehekeer ceelee LeeR~
Deehekes Mejerj keer DeeYee mJeCe& pewmeer Leer~ Deehekeer Deeeg yenej Je<e& keer Leer ~ Deeheves oer#ee ueskej Ke[dieemeve mes
Oeeve ueieeee Lee~ Deehekeer DeJeieenvee meele neLe keer Leer, efmebn Deehekee ueebve (efevn) nw~ Deehekeseje eefhele
Oece& ner Deye leke peiele ceW hejceOece& kee cetue nw~ eYees! yeebpeefue neskej ceQ Deehekes ejCeeW ceW efmej Pegkeelee ntB~
13. Gheeg&e ke=efle keer ner Ske keefJelee Deewj Yeer (keefJeJej eer yegOeceneev eje jefele) eneB emlegle nwefmeejLe jepee ojyeejs yele yeOeeF& mebie Yejes nes~~ske.~~
ef$eMeuee osJeer ves megle peeees Je&ceeve efpevejepe yejer nes,
kegC[uehegj ceW Iej-Iej ejs nese jner Deevebo Iejer nes~~1~~
jlveve keer Je<ee& kees nesles hebn ceeme Yees meiejer nes,
Deepe ieieve efoMe efvejceue oerKele heg<heJe=ef iebOeeso Pejer nes~~2~~
pevceve efpevekes peie megKe heeee otefj iees meye ogkeKe jer nes~
Devlej cegntle& veejkeer megefKeee Ssmees DeefleMee pevce Oejer nes~~3~~
oeve osve ve=he ves yenglesjes peeefeke peve ceve n<e& kejer nes,
Ssmes Jeerj efpevesej ejCeeW yegOe ceneev peg meerme Oejer nes~~4~~
DeLe&-cenejepe efmeeLe& kes ojyeej ceW Deepe jbieYejer yeOeeF& ye jner nQ~ osJeer ef$eMeuee ves heg$e emeJe
efkeee nw~ Jen heg$e (Debeflece leerLekej) efpevejepe JeOe&ceeve nQ~ kegC[uehegj ceW Iej-Iej Deewj ej-ej Deevevo keer
en MegYe Ie[er Jeehle nes jner nw~ Denes! jlveeW keer Je<ee& nesles hevn ceeme nes iees~ Deepe DeekeeMe, efoMeeSb
efvece&ue eleerle nes jner nQ Deewj heg<he Je=ef nes jner nw, ievOeesoke keer Pe[er Je<ee& ueieer ngF& nw~ YeieJeeve kes pevce
enCe kejles mecee mebmeej ves megKe heeee Deewj meye ogKe otj nes iees, ue iees~ YeieJeeve kee DeefleMeeege
pevce JeCe&ve kewmes efkeee peees Gme mecee Devleceg&ntle& kes efueS veejefkeeeW kees Yeer megKe eeefhle ngF&~ jepee ves
yengle mee oeve oskej eeekeeW leLee peveceeveme kees enef<e&le kej efoee~ Ssmes Jeerj efpevesej kes ejCeeW ceW yegOe
ceneevo cemleke veceeles ngS efJevee Yeefe kejles nQ~
14. eer leejeebo pewve Meeeer eje efueefKele meved 1977 ceW ekeeefMele peerJeve Peebkeer leerLekej
ceneJeerj kes eLece hee ceWDeeDees efoKeeSb peerJeve-Peebkeer, ceneJeerj YeieJeeve keer~ efmeejLe kes jepeogueejs, ef$eMeuee ceeb kes eeCe keer~~
#eef$ee veeMe JebMe eeeer kes, efovekej eer ceneJeerj Les~ kegC[uehegj ceW pevce efueee Lee, pevcepeele Deefle Jeerj Les~~
( 35 )
ew$e Megkeue lesjme kes efove keer MeesYeemeerce efvejeueer Leer~ jepecenue, hegjpeve, heefjpevekes cegKe hej eF& ueeueer Leer~~
jlveeW, heg<heeW keer Je<ee& ngF&, Je=ef ngF& Oeve-Oeeve keer~~ DeeDees efoKeeSb, peerJeve-Peebkeer ceneJeerj YeieJeeve keer~
efmeejLe kes jepeogueejs, ef$eMeuee ceeb kes eeCe keer~~
15. eer ke=<Ce pewve eje efueefKele YeieJeeve ceneJeerj Deewj Gvekee efoJe mevosMe (Deewue 1976 ceW
ekeeefMele) hee ceW YeieJeeve ceneJeerj kes pevce mecee kee megvoj ekejCe nwDe%eevecee Fme ueeske ceW, Deeueeske mee eves ueiee~ neskej cegefole megjheefle veiej ceW jlve yejmeeves ueiee~~
Gefole yeeueke keer eYee, %eeve peesefle eie nesves ueieer~ veYe keer efoMee keer keeefuecee DeefYeveJe G<ee Oeesves ueieer~
ej - ej hej mepe G"s, leesjCe yevoveJeej~ kegC[uehegj veiejer ceW ngDee, Jeerj eYeg DeJeleej~~
eeeer efoMee kes Debie ceW vetleve efoJeekej Dee ieee~ mele Deefnbmee kee Deeueeske hegve peie ceW e ieee~~
emebieesheee keg ebLe SJeb hegmlekeeW kes veece cee$e eneB emlegle efkees pee jns nQ efpeveceW kegC[uehegjer kee
JeCe&ve uesKekeeW ves efkeee nw, hee"keieCe eLeemebYeJe mJeeOeee kes eje Fvekee DeJeueeskeve kejW16. Deefnbmee kes DeJeleej YeieJeeve ceneJeerj uesKeke-hetpe Deeeee&jlve eer osMeYet<eCe peer cenejepe
(ekeeMeke-pewveefce$e ceC[ue-osnueer, Deewue meved 1956)
17. pewveleerLe& Deewj Gvekeer ee$ee, uesKeke-eer keeceleeemeeo pewve, ekeeMeke-Yeejleere efoiecyej pewve
heefj<eo, ceee& 1969
18. YeieJeeve ceneJeerj Deewj Gvekee mecee uesKeke-hebef[le pegieueefkeMeesj cegKleej, ekeeMeke-nerjeueeue
heVeeueeue pewve-osnueer ceee& 1934
19. ceneeceCe ceneJeerj uesKeke-heb. megcesjebo efoJeekej, ekeeefMele meved 1968
20. YeieJeeve ceneJeerj (peerJeve oMe&ve) uesKeke-heb. megcesjebo efoJeekej, ekeeefMele meved 1970
21. YeieJeeve ceneJeerj Deewj Gvekee mebosMe, uesKeke-heb. hejceseroeme pewve, ekeeefMele meved 1975
22. leerLekej ceneJeerj uesKeke-Devetheebo pewve, ekeeefMele-Deewue meved 1993
23. Je=nod ceneJeerj keerle&ve ekeeefMele-efomecyej meved 1962, eer efoiecyej pewve Jeerj hegmlekeeuee
ceneJeerj peer (jepe.)
24. ceneJeerj eeueermeepevece efueee kegC[uehegj veiejer, ngF& megKeer leye epee meiejer~
efmeejLe peer efhelee legcnejs, ef$eMeuee keer DeeBKeeW kes leejs~~
25. Yeejle kes efoiecyej pewve leerLe& (meved 1975 ceW nerjeyeeie-cegcyeF& mes ekeeefMele) veeceke ebLe cesW
efyenej eevle kes leerLeeX kee JeCe&ve kejles ngS heb. eer yeueYe pewve ves kegC[uehegj leerLe& kes efJe<ee ceW efueKee nwkegC[uehegj efyenej eevle kes hevee efpeues ceW efmLele nw~ eneB kee heesm Dee@efheme veeueboe nw Deewj efveke
kee jsueJes msMeve Yeer veeueboe nw~ eneB YeieJeeve ceneJeerj kes ieYe&, pevce Deewj lehekeueeCeke ngS Les, Fme ekeej
keer ceevelee keF& MeleeefyoeeW mes eueer Dee jner nw~ eneB hej Ske efMeKejyevo cebefoj nw efpemeceW YeieJeeve ceneJeerj
keer esleJeCeea mee{s eej heg DeJeieenvee Jeeueer YeJe heeemeve eeflecee efJejepeceeve nw~ JeneB Jeeef<e&ke cesuee ew$e
megoer eoMeer mes elego&Meer leke ceneJeerj kes pevcekeueeCeke kees ceveeves kes efueS neslee nw~
26. heefC[le eer kewueeMeeb pewve efmeebleMeeeer eje efueefKele pewveOece& veeceke hegmleke (meved 1948
ceW YeejleJe<eeae efoiecyej pewve mebIe, ceLegje eewjemeer mes ekeeefMele) ceW he=.18 hej YeieJeeve ceneJeerj kes yeejs ceW
(36)
mhe JeCe&ve nwYeieJeeve ceneJeerj Debeflece leerLekej Les~ ueieYeie 600 F&. hetJe& efyenej eevle kes kegC[uehegj veiej kes jepee
efmeeLe& kes Iej ceW Gvekee pevce ngDee~ Gvekeer ceelee ef$eMeuee JewMeeueer vejsMe jepee eskekeer heg$eer Lee~R ceneJeerj kee pevce
ew$e Megkeuee $eeesoMeer kees ngDee Lee~ Fme efove YeejleJe<e& ceW ceneJeerj keer peebleer ye[s ceOeece
Oet mes ceveeF& peeleer nw~
27. Yeejle ieewjJe hetpe Deeeee& eer osMeYet<eCe cenejepe eje jefele YeieJeeve ceneJeerj Deewj Gvekee
leJeoMe&ve (meved 1974 ceW eer pewve meeefnle meefceefle, ketee yegueekeer yesiece, Ssmhuesves[ jes[-osnueer) ceW Yeer peienpeien YeieJeeve ceneJeerj kee kegC[uehegj veiejer ceW pevce uesvee, yeeueeer[e kejvee Deeefo peerJeve kees oMee&ee nw~
efJe<ee keer DeefOekelee kes keejCe eneB DeleefOeke eceeCeeW kee GuuesKe veneR efkeee pee jne nw efkevleg eneB
Flevee ner kenvee heee&hle nesiee efke mechetCe& efoiecyej pewve Deeiece ebLe Fmeer mele kees mJeerkeej kejles nQ efke
YeieJeeve ceneJeerj ves efyenej eevle kes kegC[uehegj veiej ceW pevce ueskej mechetCe& efJee kees Deefnbmee kes Decej
efmeeble mes eYeeefJele efkeee Lee~ Gvekes Fme Jeeheke eYeeJe kes keejCe ner keg FeflenemekeejeW ves GvnW pewveOece&
kee mebmLeeheke ken efoee peyeefke hebef[le eer megcesjebo efoJeekej kes MeyoeW ceW ceneJeerj kees pewveOece& kee
mebmLeeheke ve kenkej hegveejke kenvee eeefnS~ Fme ekeej pewveOece& kes hegveejke YeieJeeve ceneJeerj
SJeb Gvekeer heefJe$e pevceYetefce kegC[uehegj kes eefle cesjer efJevece efJeveeebpeefue Deefhe&le nw~
veejer peeiejCe keer Devet"er ceeefmeke heef$ekee
$e+<eYeosMevee
kes mLeeeer meome yevekej Deheves heefjJeej kees mebmkeeefjle kejW!
hejcehetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer keer heeJeve esjCee mes meved 11 ceee& 1996 kees ieef"le
ceefnueeDeeW keer Skecee$e mebmLee DeefKeue Yeejleere efoiecyej ceefnuee mebie"ve eje efvekeeueer pee jner
Devet"er ceeefmeke heef$ekee $e+<eYe osMevee kes meome yevekej Iej yew"s Deheves heefjJeej SJeb meceepe ceW
Oeeefce&ke Je meeceeefpeke eslevee kees peeie=le kejves kes meeLe-meeLe megmebmkeejeW kee yeerpeejesheCe kej meeceeefpeke
kegjerefleeeW kees otj kejves, meoeeej, Meekeenej SJeb Deefnbmee kes eeej-emeej ceW meneesieer yeveW~
-:Meguke kee efJeJejCe:Jeefeiele Jeeef<e&ke meomelee
- 51.00 .
Jeefeiele DeepeerJeve meomelee
- 501.00 .
Jeefeiele meneesieer meomelee
- 1001.00 .
Jeefeiele efJeefMe meomelee
- 5001.00 .
FkeeF& kee mecyelee Meguke (Jeeef<e&ke) - 151.00 .
-:mebheke& met$e:eerceleer megceve pewve-ceneceb$eer (eOeeve mebheeefokee)
Sce.Sme.pes. neGme, 36/37, kebeveyeeie, Fboewj-452001
heesve-(0731) 520034, 513351
( 37 )
ceneJeerj kes 2600JeW pevcekeueeCeke ceneslmeJe Je<e& kes Debleie&le

u YeieJeeveYeieJeeve
ceneJeerj keer pevceYetefce kegC[uehegj (veeueboe)efyenej ceW
hejcehetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer keer heeJeve esjCee mes nes jns
efvecee&Ce SJeb peerCeexej keee& kejeves nsleg nce ke=lemebkeuhe nQ~
meeLe ner
kegC[uehegj ceW Deeeesefpele
kegC[uehegj ceneslmeJe kes MegYe DeJemej hej
YeieJeeve ceneJeerj kes eerejCeeW ceW

Mele-Mele veceve kejles ngS
nce jepe-je^ kes efueS cebieue keecevee kejles nQ~
kees<eeOe#e
kewueeMeebo pewve, efouueer
GheeOe#e
ceneceb$eer
ceneJeerj emeeo pewve (mebIeheefle), efouueer Deefveue kegceej pewve, efouueer
GheeOe#e
jeceieesheeue pewve, hevee
ceneceb$eer
Depee kegceej pewve, Deeje-hevee
YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj efoiecyej pewve meefceefle

vebeeJele& cenue
hees.-kegC[uehegj (veeueboe) efyenej
heesve veb. (06112) 281846, cees. 9835020297
DeOe#e
YeieJeeve $e+<eYeosJe keer oer#eemLeueer-$e+<eYeosJe lehemLeueer, eeeie leerLe&

kes oMe&ve DeJeMe kejW!
eLece leerLekej YeieJeeve $e+<eYeosJe keer oer#ee SJeb %eevekeueeCeke Yetefce eeeie ceW Fueeneyeeo-yeveejme neFJes hej
hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer keer esjCee mes leerLekej $e+<eYeosJe lehemLeueer leerLe& kee efvecee&Ce ngDee nw~
oer#eekeueeCeke leheesJeve, meceJemejCe leLee kewueeMeheJe&le mes meceefvJele Fme leerLe& kes oMe&ve kej meeefleMee hegCe kee yebOe kejW~ leerLe&
hej eeef$eeeW kes DeeJeeme SJeb Yeespeve keer mecegefele JeJemLee nw~ Fueeneyeeo jsueJes msMeve mes leerLe& 13 efkeceer. nw~ leerLe& hej
hengBeves kes efueS ueeskeue efmeer yemesW Je wcheeW efceueles nQ~
Fbpeer. Deej.kes. pewve
DeCe pewve
(ceb$eer)
(cesuee ceb$eer)
helee- leerLekej $e+<eYeosJe lehemLeueer eeeie, efoiecyej pewve leerLe&
Fueeneyeeo-yeveejme neFJes, efveke DeboeJee
hees.-Fueeneyeeo (G.e.) heesve veb.-(0532) 2567067
(38)
n
leerLekej pevceYetefce leerLe& Jebovee
jeefe$eer-Deeefe&kee evoveeceleer
Mesj vo pee pee efpevesv pevceYetefceeeB eOeeve nQ~
pee pee efpevesv Oece& keer ceefncee ceneve nw~~
pee pee megjsvJebe es Oeje heefJe$e nQ~
pee pee vejsv Jebe es leerjLe eefme nQ~~1~~
efceeer mes pewmes DeVe ceW efce"eme Deeleer nw~
Jewmes ner heefJe$eelcee leerjLe yeveeleer nQ~~
nes ieYe& pevce oer#ee Je %eeve peneB hej~
Jes leerLe& kens peeles nQ Deepe Oeje hej~~2~~
efpeveJej pevece mes henues JeneB Fv Deeles nQ~
veiejer kees megmeefppele kej GlmeJe ceveeles nQ~~
megboj cenue mepeeee peelee nw JeneB hej~
efpeveJej kes efhelee-ceelee jnles nQ JeneB hej~~3~~
henueer peveceYetefce nw veieefj leerLe& DeeesOee~
Meeele peveceYetceer eYet keer keerefle& DeeesOee~~
Fme egie ceW efkevleg heeBe efpevesej JeneB pevces~
Je=<eYeeefpele DeYeervebove megceefle Deveble Jes~~4~~
eeJemleer ves mebYeJe efpevesv kees pevece efoee~
keewMeecyeer ceW eerheeeYet ves pevece efueee~~
JeejeCemeer megheee& heee& mes heefJe$e nw~
eerevhegjer eveYet mes eefme nw~~5~~
keekevoer kees meewYeeie efceuee heg<heoble kee~
nw Yehegjer pevcemLeue Meerleue efpevesv kee~~
eseeBmeveeLe mes heefJe$e meejveeLe nw~
efpeveMeeeeW ceW pees efmebnhegjer mes efJeKeele nw~~6~~
eerJeemeghetpe pevceYetefce echeehegjer nw~

keefcheue peer efJeceueveeLe efpevekeer pevcemLeueer nw~~
leerjLe jlevehegjer nw Oece&veeLe keer Yetceer~
jewveener mes eefme nw Jen Deepe Yeer Yetceer~~7~~
eerMeebefle kegbLeg DejnveeLe nefmleveehegj ceW~
pevceW efpevesv leerveeW $eeueeske Yeer nj<es~~
efceefLeueehegjer ceW ceefuue Je veefceveeLe peer pevces~
leerLexMe cegefvemegele peer jepeie=ner ceW~~8~~
nw pevceYetefce Meewjerhegj vesefceveeLe keer~
ceneJeerj mes kegC[uehegjer veiejer meveeLe Leer~~
eewyeerme efpeveJejeW keer pevceYetefce kees vecetB~
kej yeej-yeej Jebovee meeLe&ke pevece keB~~9~~
eer %eeveceleer ceeleepeer keer esjCee efceueer~
keF& pevceYetefceeeW ceW veF& peesefle leye peueer~~
Gve esjCee mes pevceYetefce Jevovee jeer~
eYeg pevceYetefce leerLeeX keer Yeefe ceve yemeer~~10~~
eYeg yeej-yeej ceQ peiele ceW pevce vee OeB~
Fke yeej pevceOeej yeme peerJeve meheue keB~~
Fme YeeJe mes ner pevceYetefce Jevovee keB~
efvepe YeeJe leerLe& eeefhle keer DeYeLe&vee keB~~11~~
en Yeefemegceve Leeue nw iegCeceeue kee eYeg peer~
Dehe&Ce keB nw YeeJevee ee$ee keB meYeer~~
yeme evoveeceleer keer Fke DeeMe nw ener~
mebece keer ner heefjhetCe&lee peerJeve keer nes efveOeer~~12~~
( 39 )
leerLekej ceneJeerj mJeeceer kes peerJeve heefjee mes mebyebefOele keeflehee esjCeeefyevog,
pees efoiecyej SJeb esleecyej hejchejevegmeej efYeVe-efYeVe efkeesCeeW ceW efJeYee nQ-heer"eOeerMe #eguueke ceesleermeeiej
esleecyej-ceneJeerj henues osJeeveboe veeceke yeeeCeer kes ieYe& ceW Deees hegve Fv ves Gvekee ieYe&heefjJele&ve kejkes
jeveer ef$eMeuee kes ieYe& ceW mLeeefhele efkeee~
efoiecyej -YeieJeeve ceneJeerj ves ef$eMeuee kes ieYe& ceW ner DeJeleej efueee~
esleecyej-efyenej eevle kes efueJee[ eece ceW ceneJeerj kee pevce ngDee Lee~
efoiecyej -ceneJeerj kee pevce efJeosn osMe (Jele&ceeve efyenej eevle) keer kegC[uehegj veiejer ceW (Jele&ceeve veeueboe efpeuee
kes Deboj) ngDee Lee~
esleecyej-Jes ceelee-efhelee SJeb ieg kees vecemkeej kejles Les~
efoiecyej -ceneJeerj Deheves ceelee-efhelee, cegefve Deeefo efkemeer kees Yeer vecemkeej veneR kejles Les~ leerLekej eke=efle
kes efveeceevegmeej meYeer leerLekej kesJeue efmeeW kees veceve kejles nQ Deewj efkemeer kees veneR~
esleecyej-eMeesoe veeceke jepekegceejer kes meeLe Gvekee efJeJeen ngDee Deewj Gvekeer efeeoMe&vee veeceke heg$eer Leer~
Gmekes heeeled jepe mebeeueve kej Jes oer#eeOeejCe kej osJeot<e JeeeW kees henveles Les Deewj oer#ee
kes otmejs Je<e& ceW GvneWves Gmekee Yeer leeie kej efoee Lee Deewj Jes Deesueke nes iees Les~
efoiecyej -ceneJeerj ves 30 Je<e& keer egJeeJemLee ceW efoiecyej pewvesejer oer#ee enCe keer, Jes yeeueyeeeejer Les~
ceneJeerj Deheveer ceelee kes Fkeueewles heg$e Les keeeWefke leerLekej ceelee cee$e Ske hege$ kees ner pevce osleer nw~
esleecyej-ceneJeerj e$e-le$e eeceeW ceW efJenej kejles jns Deewj meyemes Jeelee&ueehe kejles jns~ eb[keewefMeke mehe&
kes keeves hej Gvekes hewjeW mes otOe keer Oeeje efvekeue he[er, Gvekes Mejerj hej keerueW "eskeer ieF~
efoiecyej -oer#ee kes yeeo ceneJeerj ves ceewvehetJe&ke efJenej efkeee Deewj 12 Je<e& keer lehemee kejkes kesJeue%eeve
eehle efkeee~
esleecyej-ceneJeerj kes Thej peien-peien leceece veiejeW ceW Ghemeie& ngDee~ ueesieeW ves GvnW yeebOee, ceeje, pesue
ceW [eue efoee, Geuekej heWke efoee, Deeie ueiee oer......Fleeefo~
efoiecyej -ceneJeerj hej Gppeefeveer kes Deeflecegeke Jeve ceW OeeveeJemLee ceW ves cee$e Ske yeej Ghemeie& efkeee
Deewj Oeeve kes yeue hej Ghemeie& kees peerlekej ceneJeerj leerLekej yeves~ efoiecyej hejchejevegmeej keesF&
Yeer Ghemeie&kelee& leerLekej kes Mejerj kees mheMe& veneR kej mekelee nw, Ghemeie& Gvekes eejeW Deesj neslee
nw, leerLekej kees keesF& ke veneR nes mekelee nw~ ceneJeerj Deheves peerJeve ceW keYeer yeerceej veneR ngS,
keeeWefke leerLekej kes Mejerj ceW eejbYe mes Deble leke keesF& jesie veneR neslee nw~
esleecyej-ieesMeeueke ves YeieJeeve ceneJeerj hej lespeesuesMee kee enej efkeee~
efoiecyej -ieesMeeueke veeceke keesF& Jeefe YeieJeeve ceneJeerj kes peerJevekeeue ceW veneR ngDee~
esleecyej-YeieJeeve ceneJeerj ves oer#ee kes heeeled eelegcee&me efkees~
efoiecyej -leerLekej oer#ee kes heeeled Je<ee&eesie veneR kejles~
esleecyej-esleecyej ceW efoiecyej efe$e yeveeles ngS Gmekes Deeies hes[ Dee[e kej osles nQ, meeceves mehe& ee DeeMeerJee&o
kee neLe Dee[e kejkes veivelee kees {ke osles nQ~
(40)
efoiecyej -YeieJeeve ceneJeerj kees oer#ee uesves kes heeeled veive efoiecyej DeJemLee ceW efoKeeee peelee nw~
esleecyej-YeieJeeve ceneJeerj ves ieewlece ieCeOej kees efveJee&Ce peeves kes mecee Deve$e Yespe efoee leeefke Gvekees
efJeeesie kee ogKe ve nes~
efoiecyej -YeieJeeve ceneJeerj ves Deheves efveJee&Ce keeue keer yesuee ceW ieewlece ieCeOej kees Deve$e peeves kee DeeosMe
veneR efoee keeeWefke Jes lees hetCe& Jeerlejeieer Les~
esleecyej-ceneJeerj keer ceelee ves 14 mJehve osKes~
efoiecyej -ceneJeerj keer ceelee ves 16 mJehve osKes pewmee efke eleske leerLekej keer ceelee Deheves ieYe& ceW leerLekej
kes Deeves hej 16 mJehve ner osKeleer nQ~
esleecyej-jeveer ef$eMeuee kes ceneJeerj mes henues Ske heg$e veboerJeOe&ve leLee heg$eer megoMe&vee Les DeLee&led ceneJeerj mes
hetJe& Gvekes Ske YeeF& Deewj Ske yenve Leer~
efoiecyej -jeveer ef$eMeuee kes kesJeue Ske ner heg$e YeieJeeve ceneJeerj Les~
esleecyej-ceneJeerj kee Ske veece JewMeeefueke Yeer ceevee nw~
efoiecyej -efkevneR Yeer ebLeeW ceW YeieJeeve ceneJeerj kee veece JewMeeefueke veneR Deeee~
esleecyej-ceneJeerj mes hetJe& ceneeceCe kesMeer kegceej ngS Ssmee ceevee nw~
efoiecyej -YeieJeeve ceneJeerj mes hetJe& kesMeer kegceej veece kes keesF& cenecegefve veneR ngS~
esleecyej-ceelee ef$eMeuee ves cenejepee kes Meeveke#e ceW peekej Gvekees peieekej Deheves mJehve yeleees~ Gvekee
heue jepeojyeej ceW efJeeve hebef[leeW kees yegueekej hete~
efoiecyej -ceelee ef$eMeuee efheueer jeef$e ceWb mJehve osKekej Deieues efove eele jepeojyeej ceW peekej cenejepe
efmeeLe& mes mJehveeW kee heue hetleer nQ~
esleecyej-ieYe& ceW en peevekej efke ceelee kees ke nes jne nw ceneJeerj ves nueveeueve yebo kej efoee Lee~
Gvekee en efveece Lee efke peye leke ceelee-efhelee peerefJele jnWies leye leke oer#ee veneR uetbiee~
efoiecyej -ieYe&OeejCe kejves mes ceelee kees keesF& ke veneR Lee, ve ner ieYe& ceW ceneJeerj ves Ssmee keesF& efveece
efueee efke ceelee-efhelee kes peerefJele jnves leke oer#ee veneR uetbiee~
esleecyej-heeb[gkeefMeuee hej Fv YeieJeeve kees ieeso ceW ueskej yew"lee nw~
efoiecyej -pevceeefYe<eske kes mecee Fv YeieJeeve kees ieeso ceW ueskej heeb[gkeefMeuee hej veneR yew"lee nw~
esleecyej-yeeueeJemLee ceW ceneJeerj mketue ceW he{ves iees~
efoiecyej -leerLekej mketue ceW he{ves vener peeles nQ Jes lees pevce mes ner leerve %eeve kes Oeejer nesles nQ~
esleecyej-ceelee-efhelee Deeefo kees eCeece kejles nQ~
efoiecyej -oer#ee kes hetJe& ee heeeled leerLekej ceelee-efhelee DeLeJee cegefveeeW kees Yeer vecemkeej veneR kejles~
esleecyej-YeieJeeve ves DeMeeske Je=#e kes veeres oer#ee OeejCe keer~
efoiecyej -YeieJeeve ves meeue Je=#e kes veeres oer#ee OeejCe keer~
esleecyej-OeevemLe DeJemLee ceW ieesMeeueke Gvekes heeme yewue yeebOe ieee hegve Deeves hej yewue veneR efceues lees Gme
ieesMeeueke ves ceneJeerj mJeeceer kees kees[s ceejs~
efoiecyej -ceneJeerj mJeeceer kes oer#ee uesves kes heeeled efkemeer Yeer ieesMeeueke ves keesF& Ghemeie& veneR efkeee~
esleecyej-Fv ves YeieJeeve ceneJeerj kes oer#ee keeue ceW Deeves Jeeues GhemeieeX mes j#ee kes efueS meeLe ceW jnves
( 41 )
kee efveJesove efkeee efkevleg YeieJeeve ves cevee kej efoee~

efoiecyej -Fv ves keYeer Yeer YeieJeeve ceneJeerj kees oer#ee keeue ceW eeleveeDeeW mes yeeeves kes efueS meeLe ceW jnves
kee efveJesove veneR efkeee~
esleecyej-ceesjeke eece kes leeheme Deeece ceW eelegcee&me efkeee leLee kegefee keer Ieeme ieeeeW eje Kee peeves
hej kegueheefle ves ceneJeerj kees GheeuebYe efoee~ Fme hej ceneJeerj Deeece es[kej Deve$e eues iees~
efoiecyej -cegefve DeJemLee ceW ceesjeke veiej kes leeheme Deeece ceW veneR "njs~
esleecyej-efYe#ee, ieJes<eCee ceeie&, %eeve leLee hets iees eMveeW kes Gej kes Deefleefje ceewvehetJe&ke jnves kee efveece
efueee~
efoiecyej -oer#ee uesves kes heeeled leerLekej efkemeer mes efkemeer Yeer ekeej kee Jeelee&ueehe, eee&, Mebkee-meceeOeeve
Deeefo veneR kejles~ (oer#ee uesves mes kesJeue%eeve nesves leke)
esleecyej-YeceCe keeue ceW Deefmleke eece ceW Ske megvemeeve Jewefoke cebefoj ceW "njs JeneB kes e#e ves Ieesj Ghemeie&
efkeee~ Deble ceW nejkej Yee yeve ieee~
efoiecyej -efJenejkeeue ceW Deefmleke eece ceW efkemeer Yeer Jewefoke cebefoj ceW vener "njs~
esleecyej-keveKeue Deeece mes esleecyeer peeves kes jemles ceW Oeeve ceW Ke[s ceneJeerj hej eC[keewefMeke mehe& ves
obMee Ieele efkeee efpemeceW ceneJeerj kes hewj mes otOe keer Oeeje yen efvekeueer~ mehe& Meeble nes ieee Gmes
Ieer Mekekej Deefhe&le kejves ueies efpememes Gme hej DemebKe eerefeeB e{ ieF& efpememes cejkej osJe yeve
ieee~
efoiecyej -YeieJeeve kes efJenej ceW keveKeue Deeece ceW peeves kee keesF& efJeJejCe veneR Deelee~
esleecyej-mebiece osJe ves oeref#ele DeJemLee ceW keYeer helveer yevekej, keYeer he ueeJeCe eer kee he Oejkej,
keYeer he#eer yevekej, keYeer YeieJeeve kees eesjerkeuee kee ieg Ieesef<ele kej, keYeer neLeer Deeefo pebieueer
peeveJej yevekej 6 ceen leke Ieesj Ghemeie& efkeee~
efoiecyej -mebiece osJe ves mehe& yevekej YeieJeeve ceneJeerj keer yeeuekeeue ceW cee$e Ske efove Jeerjlee keer hejer#ee
ueer Leer~
esleecyej-mebieceosJe keer heeheJeefOe&le efeeeDeeW kees osKekej Gmekes eefle keCee YeeJe mes YeieJeeve ceneJeerj kes
ves$e mepeue nes iees~
efoiecyej -YeieJeeve ceneJeerj oeref#ele DeJemLee ceW keeW mes DeLeJee mvesnJeMe keYeer Yeer jeses veneR (Deegheele
veneR ngS)~
esleecyej -ieeskegue eece ceW ieesheer Jelmeheeefuekee kes eneB n ceeme kes GheJeeme kes yeeo heejCee ngDee~
efoiecyej -Ssmee keesF& heejCee veneR ngDee keeeWefke ceneJeerj Fme lejn e$e-le$e Yeespeve-heejCee veneR kejles Les~
esleecyej -oer#ee kes 13JeW Je<e& ceW IecceeCeer eece ceW Ske iJeeues ves Ieesj Ghemeie& efkeee~ Deheves yewue OeevemLe
YeieJeeve kes heeme es[ ieee~ ueew kej Deeves hej yewue veneR efceueves hej eesefOele neskej Gme iJeeues
ves YeieJeeve kes oesveeW keeveeW ceW ueke[er keer keerueW "eWkeer Fme Demenveere ke kees YeieJeeve ves
ceewveYeeJehetJe&ke menve efkeee~ keerueW "gkeer DeJemLee ceW ceOecee veiejer ceW Ske eeJeke kes eneB
efYe#eeLe& Deees, eneB Ske Jewe ves Gvekeer oeCe heer[e kees osKekej lesue Deeefo kee ueshekej keerueW
KeeReer efpemekes keejCe Ketve keer lespeOeej efvekeue he[er~ efpememes YeieJeeve kees Deheej Jesovee ngF&~
(42)
efhej Yeer Jes efJeeefuele veneR ngS~ GhemeieeX kee eejbYe yewueeW kes efveefcee mes ngDee leLee GhemeieeX kee
meceeheve Yeer yewueeW kes efveefcee mes ngDee~
efoiecyej -Ssmee keesF& Ghemeie& veneR ngDee~
esleecyej-eboveyeeuee mes Deenej Jeeues efove YeieJeeve ves 13 efveeceeW keer efJeefOe ueer Leer~
efoiecyej -eboveyeeuee kees YeefeJeMe menpe ceW ceneJeerj kees Deenejoeve osves kee eesie eehle ngDee Lee~
esleecyej-eboveyeeuee kees G[o kes yeekeues methe ceW Keeves kes efueS efoes peeles Les~
efoiecyej -eboveyeeuee kees efceer kes mekeesjs ceW keesoeW kee Yeele efoee peelee Lee~
esleecyej-ebovee kees keewMeecyeer ceW veerueece kej efoee ieee mes" ves oemeer kes he ceW jKee~
efoiecyej -Fme ekeej kee keLeeveke veneR nw~ mes" ves heg$eer kes he ceW Deheves eneB jKee Lee efkevleg mes"eveer
ves Mebefkele nesskej Gmes ke efoee~
esleecyej-ieesMeeueke ves YeieJeeve ceneJeerj hej lespeesuesMee heskeer~
efoiecyej -ieesMeeueke veece kee keesF& Jeefe YeieJeeve kes mebheke& ceW veneR Deeee~ ve ner Ssmeer keesF& Ievee ngF&~
esleecyej-YeieJeeve ceneJeerj kees ieesoge Deemeve mes kesJeue%eeve eehle ngDee~
efoiecyej -YeieJeeve kees heeemeve cege ceW kesJeue%eeve eehle ngDee~
esleecyej-kesJeue%eeve nesves kes heeeled Yeer Ghemeie& ngS~
efoiecyej -kesJeue%eeve nesves kes heeeled efkemeer Yeer ekeej kee keesF& Ghemeie& leerLekej hej veneR neslee nw~
esleecyej-kesJeue%eeve nesves kes heeeled Yeer leerLekej YeieJeeve ceneJeerj YeeeW mes Jeelee&ueehe kejles Les, neLe mes
DeeMeerJee&o osles Les~ 30 veiejeW ceW eelegcee&me efkees~
efoiecyej -kesJeue%eeve kes heeeled leerLekej efkemeer mes ve lees Jeelee&ueehe kejles nQ Deewj ve ner neLe G"ekej DeeMeerJee&o
osles nQ Deewj ve ner keneR eelegcee&me kejles nQ keeeWefke Jes hetCe& Jeerlejeieer YeieJeeve nes peeles nQ~
esleecyej-YeieJeeve ceneJeerj meeceeve osnOeejer ceveg<e Les~
efoiecyej -Jes meeceeve osnOeejer ceveg<e veneR Les, Gvekees pevce mes ner DemeeOeejCe leerLekej eke=efle kee ceenelce
Lee~ Jes efoJe hejceewoeefjke osn kes Oeejer Les~
vueksyopu
^^ckckuksla;e/kkj.kdjk]fHkudkA**
HkO;kRekvks!la;e/kkj.kdjks]MjkserA
&pkfj=pdzorhZvkpk;ZJh'kkafrlkxjthegkjkt
^^lqbZdkdkedjks]dSaphdkughaA**
ftuopudhJ)kesaiRFkjdhrjgvpyjgksfrudsdhrjggYds&QqYdsughaA
&vkpk;ZJhohjlkxjthegkjkt
^^fdlhHkhdk;Zdksdjusesae/;eekxZdkvuqlj.kdjks]uvf/kdlkspks
ufcuklkspsdjksA**
&xf.kuhizeq[kJhKkuerhekrkth
( 43 )
YeieJeeve ceneJeerj kes hebekeueeCekeeW mes heeJeve nw

efyenej eevle keer Oejleer
-kece&eesieer ye. jJeerv kegceej pewve
pewveMeemeve kes eewyeermeJeW leerLekej YeieJeeve ceneJeerj ves peneB Deepe mes 2601 Je<e& hetJ& eefyenej eevle keer
jepeOeeveer kegC[uehegj (efveke veeueboe) ceW pevce efueee, JeneR Gvekes cebieue efJenejeW SJeboer#ee Deeefo keueeCekeeW mes
Yeer heeJeve yeveves kee meewYeeie Fmeer eevle kees eehle ngDee nw~ ew$e Megkeuee $eeesoMeer kees kegC[uehegj ceW meewOece& Fv
kes meeLe hetje mJeie& ner Glejkej Dee ieee Lee keeeWefke Yejle#es$e ceW Fme egie kes Debeflece leerLekej kee pevce ngDee Lee~
cenejepee efmeeLe& Deewj cenejeveer ef$eMeuee kes peerJeve kee lees Jen DehetJe& #eCe Lee peye Jes ef$eueeskeerveeLe YeieJeeve kes
ceelee-efhelee yevekej Deheves ceeveJeere oechele peerJeve kees meheue kej mekes Les~
kenles nQ efke Gme mecee leerLekej keer pevceveiejer (kegC[uehegj) mes DeefOeke mebmeej ceW keneR Yeer megKemecheVelee SJeb JewYeJe veneR Lee Deewj ve ner leerLekej kes efhelee (efmeeLe&) mes peeoe keesF& ceneve Lee~ efpemes FveW
ves mJeeb megmeefppele efkeee nes, peneB hevn ceeme leke efvejvlej kejes[eW jlveeW keer Je<ee& ngF& nes Gme veiejer keer
leguevee Yeuee efkemeer mes kewmes keer pee mekeleer nw? DeLee&led hegCe kes meeceepe kee Ske cee$e mLeue Jen kegC[uehegj
veiej meowJe $e+ef<e-cegefveeeW kee eCece mLeue jne nw leLee FveW eje hetpe YeieJeeve kes ceelee-efhelee keer leguevee
Yeer efkemeer Deve jepee mes veneR nes mekeleer nw, DeLee&led $ewueeskeeheefle kees pevce osves Jeeues lees mJeebb jlveekej mes
Yeer DeefOeke ceneve nesles nQ~ FmeefueS lees Yeeecej mlees$e ceW Deeeee& eer ceevelegbie mJeeceer ves leerLekej keer ceelee
kees hetJe& efoMee keer Ghecee osles ngS leerLekej kees mee#eeled mete& kene nw~
Yeejle osMe keer Oejleer etB lees Deveeefokeeue mes leerLekej, veejeeCe, eeJeleea Deeefo ceneheg<eeW kes pevce, efveJee&Ce
SJeb lehemee Deeefo mes heefJe$e jner nw efkevleg Jele&ceeve kece&egie ceW GlheVe ngS ceneheg<eeW keer eb=Keuee ceW Meemeveheefle
YeieJeeve ceneJeerj kes heeBeeW ner keueeCeke efyenej eosMe ceW nesves mes eneB keer Oejleer efJeMes<e hetpeveere nw~ FveceW mes
ieYe&, pevce keueeCeke mLeue kes he ceW kegC[uehegj peneB 26 meefoeeW mes hetpee peelee jne nw, JeneR Gvekes eLece
osMeveemLeue kes he ceW jepeie=ner veiej kee efJehegueeeue heJe&le SJeb efveJee&CeYetefce kes he ceW heeJeehegjer-peuecebefoj Deepe
Yeer mechetCe& pewve pevelee keer eekesv kes he ceW efJeeceeve nQ~ Meeele leerLe&jepe meccesoefMeKej keer ee$ee kejves
JeeueeW kees efyenej eosMe kes Fve mecemle leerLeeX kes oMe&ve kejves kee meewYeeie eehle neslee nw~
hetpe ieefCeveerecegKe Deeefe&keejlve eer %eeveceleer ceeleepeer ves Deheves mebIe meefnle efyenej eosMe ceW YeceCe
kejkes Gheeg&e mecemle leerLeeX kes oMe&ve kes meeLe-meeLe Gvekee met#ceeJeueeskeve Yeer efkeee nw~ leYeer Gvekeer esjCee
mes ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj kee efJekeeme ogleieefle mes nes jne nw, meeLe ner jepeie=ner-heeJeehegjer Deewj iegCeeJee
kees Yeer Gvekeer esjCee mes Ssefleneefmeke cenlJe eehle nesves kee megDeJemej Deeee nw~
kegC[uehegj ceW 7 mes 12 hejJejer 2003 leke mecheVe ngS YeieJeeve ceneJeerj hebekeueeCeke SJeb cenekebgYe
cemlekeeefYe<eske ceneslmeJe kes heeeled ceeleepeer ves 19hejJejer kees memebIe meccesoefMeKej efme#es$e keer ee$ee nsleg
cebieue efJenej efkeee Deewj 21-22-23 hejJejer kees jepeie=ner ceW Gvekee eJeeme jne~ JeneB heJe&le Jevovee kes meeLe
GvneWves leerLe& kes eeeerve Fefleneme mes ueesieeW kees heefjefele kejeles ngS yeleeee efke Deepe mes 11 ueeKe Je<e& hetJe&
yeermeJeW leerLekej YeieJeeve cegefvemegele kee pevce jepeie=ner ceW ngDee Lee~ Dele Gvekeer meJee ieejn heg Gegbie
(44)
Ke[dieemeve eeflecee eneB MeerIe efJejepeceeve kejvee nw~

24 hejJejer kees mebIe eele 8 yepes heeJeehegjer efme#es$e hej hengBee, peneB nce meYeer ueesieeW ves peuecebefoj
ceW YeieJeeve ceneJeerj kes eerejCeeW kee Je=nled hebeece=le DeefYe<eske SJeb cenehetpeve kejkes efveJee&Ceuee[t e{eee
SJeb hetpe ceeleepeer ves efme#es$e keer Jevovee kejkes peuecebefoj kes meeceves heeb[gkeefMeuee heefjmej ceW YeieJeeve
ceneJeerj keer meJee ieejn heg Ke[dieemeve eeflecee efJejepeceeve kejves keer Iees<eCee kejles ngS #es$e keer
engBcegKeer eieefle kee DeeMeerJee&o eoeve efkeee~
25 hejJejer kees mebIe kee heoehe&Ce iegCeeJee efme#es$e (ieewlece ieCeOej keer efveJee&CeYetecf e) hej ngDee, JeneB
Ske efe$ekeuee oerIee& kee GodIeeve ngDee leLee JeneB kes Fefleneme mes mebyebefOele YeieJeeve ceneJeerj kes ecegKe
ieCeOej efMe<e eer FvYetefle ieewlece ieCeOej mJeeceer keer meJee heeBe heg TBeer eeflecee efJejepeceeve kejves kee
GodIees<e efkeee~ hetpeeer keer esjCeevegmeej es meYeer eefleceeSb MeerIe ner Gve-Gve mLeueeW hej mLeeefhele kejves kee
Gheece eue jne nw pees JeneB keer eMeJe=ef ceW eej eeBo ueieeSbieer~
YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer mes mebyebefOele Fve meYeer heefJe$e YetefceeeW keer Jevovee kejkes peneB mebIe kees
DeevevoevegYetefle ngF&, JeneR 40 Je<eeX kes yeeo efyenej Deewj PeejKeb[ #es$e Yeer hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer
ceeleepeer keer ejCejpe heekej hetuee veneR meceeee~ veJeeoe, Pegcejerleuewee Deewj meefjee Fve leerve veiejeW kees
efJeMes<ehe mes Oece&ueeYe eehle ngDee Deewj mebIe ves Deheveer 21 efoJemeere ee$ee hetjer kejkes 12 ceee& kees Meeele
efme#es$e meccesoefMeKej ceW cebieue eJesMe efkeee~ meccesoefMeKej ceW ngS efJekeeme keeeeX kees osKekej ceeleepeer kee
ceve hetuee veneR meceeee, GvneWves JeneB keer mecemle keee&jle mebmLeeDeeW kes keee&kelee&DeeW kees Kegues efoue mes keesefkeesef DeeMeerJee&o eoeve efkeee~
nesueer kee heJe& meccesoefMeKej kes efueS etB Yeer efJeMes<e mcejCeere jnlee nw, peye osMe Yejkes efoiecyej pewve eeueg
eeJeke Deheves heefjJeejeW kes meeLe heejme yeeyee kes heeme hengBekej Yeefe kee jbie eJeeefnle kejles nQ~ Ssmes kesMeefjee
JeeleeJejCe ceW hetpe eer %eeveceleer ceeleepeer kee mebIe meeefveOe heekej lees YeeeW kees ceevees meesves ceW megiebefOe pewmeer
KegefMeeeB eehle ngF Deewj Jes Gvekes meeLe heJe&leJevovee-leerLe&oMe&ve Deeefo kejkes Oeve-Oeve nes iees~ JeneB etB lees meceemecee hej Oece&eJeeve, ceb[ueefJeOeeve, meccesueve Jeiewjn kes keee&eceeW cesW meYeer ves iegJeeCeer kee ueeYe eehle efkeee,
efhej Yeer Gvekeer le=efhle ve nesves mes peye yeej-yeej oMe&ve-eJeeve kee efveJesove YeeeW eje esef<ele neslee jne leye
hetpe ceeleepeer ves ener kenkej meyekees mevleg efkeee efke eneB ceQ oMe&ve kes efueS DeeF& ntB ve efke oMe&veeefLe&eeW
kes efueS leLee heJe&le keer Jevovee kejvee cesje meccesoefMeKej ee$ee kee ecegKe ue#e nw, eneB YeeeW keer
YeeJeveehetefle& cesje ue#e veneR nw Fleeefo.....Fme ekeej keer oMe&veefJeMegef SJeb leerLe&Yeefe keer YeeJeveeDeeW mes
Deesleeesle hetpeeer kes meeLe Deeefe&kee eer eboveeceleer ceeleepeer, #eguuekeeer ceesleermeeiej cenejepe ee$ee mebIe kes
mebbeespeke efJepee kegceej pewve-keevehegj SJeb meYeer mebIemLe peveeW ves heJe&le keer meele-heeBe Fleeefo JevoveeSb kejkes
meccesoefMeKej ee$ee kee Dehevee ue#e hetCe& efkeee~
efyenej eevle kee en Meeele efme#es$e Jele&ceeve keer heefjefmLeefleeeW kes Devegmeej PeejKeb[ eosMe kee leerLe&
ceevee peelee nw Dele efyenej Deewj PeejKeb[ Fve oes eosMeeW kes hecegKe leerLe& nce meYeer keer ee kes kesv nQ Deewj
efJeMes<e he mes efyenej keer Oejleer hej YeieJeeve ceneJeerj kes heeBeeW keueeCeke nesves kes keejCe Gmekeer hetpelee
Ssefleneefmeke DeefJemcejCeere nw~ ceQ Fme heeJevejpe kees cemleke hej e{eles ngS osMeYej kes Deheves mecemle efoiecyej
pewve eeueg YeeeW kees YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj (veeueboe) heOeejves nsleg Deecebef$ele kejlee ntB~
( 45 )
j
YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce kegC[uehegj (veeueboe) efyenej keer heeJeve Oeje hej
hejcehetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer keer heeJeve esjCee mes Deeeesefpele
kegC[uehegj ceneslmeJe
kes MegYe DeJemej hej DeefKeue YeejleJe<eeae efoiecyej pewve egJee heefj<eo keer Deesj mes
neefo&ke MegYekeeceveeSb
cebieuecee eer ceneJeerj eYeg, keesef veceve mJeerkeej kejes

jlve$ee mes JemegvOeje kee, egie-egie leke e=bieej kejes~
(DeOe#e)
jekesMe kegceej pewve, cesj"

(kees<eeOe#e)
ceveespe kegceej pewve, cesj"

(ceneceb$eer)
(46)
heeJeehegjer peue cebefoj ner YeieJeeve

ceneJeerj keer efveJee&CeYetefce nw
heeJeehegjer ceW mejesJej kes ceOe efmLele peue cebefoj ner YeieJeeve ceneJeerj keer efveJee&CeYetefce nw~
eer hetpeheeo Deeeee& ves efveJee&CeYeefe ceW kene nwheeJeveoerefIe&keekegue-efJeefJeOegceKeC[ceefC[les jces~ heeJeeveiejeseeves JeglmeiexCe efmLele me cegefve~~16~~
keeefle&keke=<Cemeevles mJeeleeJe=#es efvenle kece&jpe~ DeJeMes<eb mebeeheod-Jepejecejce#eeb meewKeced ~~17~~
heefjefveJe=&leb efpevesvb, %eelJee efJeyegOee eLeeMeg eeiece~ osJelejeebove - keeueeiegmegjefYeieesMeer<ez ~~18~~
Deiveerveefppeveosnb cegkegeveuemegjefYeOetheJejceeuew~ DeYee& ieCeOejeveefhe, ielee efoJeb Keb e JeveYeJeves~~19~~
hegveeheeJeehegjme yeefn VeleYetefceosMes, heeeslheueekeg ueJeleeb mejmeeb efn ceOes~
eerJe&ceeveefpeveosJe Fefl e eleerlees, efveJee&Ceceehe YeieJeeved eefJeOetleheehcee~~24~~
eeriegCeYe Deeeee& ves GejhegjeCe ceW kene nweceelheeJeehegjb eehe ceveesnjJeveevlejs~ yentveeb mejmeeb ceOes ceneceefCeefMeueeleues~~509~~
efmLelJee efoveeb JeerleefJenejes Je=efvepe&j~ ke=<Cekeeefle&kehe#eme elego&Meeb efveMeelees~~510~~
mJeeefleeesies le=leeres-MegkeueOeevehejeeCe~ ke=leef$eeesiemebjesOe mecegefVeefeeb efele~~511~~
nleeIeeefleeleg<ke meVeMejerjes iegCeelceke~ ievlee cegefvemenesCe efveJee&Ceb meJe&Jeeef_leced ~~512~~
leosJe heg<eeLe&me hee&vleesvevlemeewKeke=led ~ DeLe meJexefhe osJesve Jeervceggkegmhegjled ~~513~~
ngleeMeveefMeKeevemle-lesne ceesnefJeef<eced ~ DeYee& ievOeceeueeefo-Jewefo&Jewe&LeeefJeefOe~~514~~
Jeefvo<evles YeJeeleerleceLezJe&voejJe mleJew~ JeerjefveJe=&eflemeceehleefove SJeemleIeeefleke~~515~~
YeefJe<eecencehegelkesJeue%eeveueeseve~ YeJeeveeb Oece&osMesve efJele efJe<eeebmlele~~516~~
(GejhegjeCe, heJe& 76)
eneb DeefYeeee en nw efke heeJeehegjer kes ceveesnj veece kes Geeve ceW keceueeW mes Jeehle mejesJej kes ceOe
ceneceefCeceeer efMeuee hej YeieJeeve efJejepeceeve ngS Gme mecee meceJemejCe efJeIeefle nes egkee Lee~ eerefJenej
yebo kej oes efove leke Oeeve ceW ueerve ngS ceneJeerj mJeeceer ves keeefle&ke ke=<Cee elegoM& eer keer jeef$e kes Deble ceW
DeIeeefleee keceeX kees ve kej efveJee&Ceheo eehle kej efueee~ leYeer meewOecexv Deeefo FveW ves Deefivekegceej Fv
kes cegkeg kes DeeYeeie mes efveie&le Deefive hej eYeg kee Mejerj mLeeefhele kej efoJe evove Deeefo kes eje hetpee kejkes
mebmkeej kej efoee~ Gmeer efove ieewlecemJeeceer kees JeneR hej kesJeue%eeve eie ngDee nw~
nefjJebMehegjeCe ceW Yeer ener efueKee nw SJeb oerheeJeueer HeJe& leYeer eejbYe ngDee, Ssmee kene nwefpeveWJeerjesefhe efJeyeesOe mebleleb, mecevlelees YeJemecetnmevleefleced ~
ehee heeJeeveiejeR iejer emeeR, ceveesn jes eeveJeves leoer ekes ~~15~~
elegLe&keeuesOe&elegLe&ceemekew - efJe&nerveleeefJeelegjyoMes<ekes ~
( 47 )
me keeefle&kes mJeeefle<eg ke=<CeYetlemeg-eYeelemevOeemecees mJeYeeJele~~16~~

DeIeeeflekecee&efCe efveeesiekees, efJeOete IeeleervOeveJeod efJeyebOeve~
efJeyevOevemLeeveceJeehe Mebkejes, efvejvlejeeesmegKeevegyevOeveced ~~17~~
me heekeueeCecenecensej, eefmeefveJee&Cecens elegefJe&Oew~
MejerjhetpeeefJeefOevee efJeOeevele, megjw meceYee&le efmeMeemeve~~18~~
pJeueleoerheeefuekeee eJe=ee, megjemegjwoeaefheleee eoerhleee~
leoe mce heeJeeveiejer mecevlele, eoerefheleekeeMeleuee ekeeMeles~~19~~
leLewJe e esefCekehetJe&YetYegpe, eke=le keueeCecenb menepee~
epeicegefjvee megjwe&LeeeLeb, eeeeceevee efpeveyeesefOeceefLe&ve~~20~~
lelemleg ueeske eefleJe<e&ceeojeled, eefmeoerheeefuekeee$e Yeejles~
mecegele hetpeefelebg efpevesejb, efpeveWefveJee&CeefJeYetefleYeefeYeeked~~21~~
(nefjJebMehegjeCe meie& 66)
meej ener nw efke YeieJeeve ceneJeerj heeJeehegjer kes ceveesnj Geeve ceW efJejepeceeve ngS~ peye elegLe&keeue ceW leerve
Je<e& mee{s Dee" ceeme yeekeer jns leye mJeeefle ve#e$e ceW keeefle&keke=<Cee DeceeJemee kes efove eele-G<eekeeue kes mecee
mJeYeeJe mes eesie efvejesOekej MegkeueOeeve kes eje meJe& kece& ve kej efveJee&Ce kees eehle nes iees~ Gme mecee eej
efvekeee kes osJeeW ves efJeefOehetJe&ke YeieJeeve kes Mejerj keer hetpee keer~ Devevlej megj-DemegjeW eje peueeeer ngF& yengle Yeejer
osoerheceeve oerhekeeW keer hebefe mes heeJeeveiejer kee DeekeeMe meye Deesj mes peieceiee G"e~ esefCeke Deeefo jepeeDeeW ves
Yeer epee kes meeLe efceuekej YeieJeeve kes efveJee&CekeueeCeke keer hetpee keer hegve jlve$ee keer eeevee kejles ngS meYeer
Fv, ceveg<e Deeefo Deheves-Deheves mLeeve eues iees~
Gme mecee mes ueskej YeieJeeve kes efveJee&Ce keueeCeke keer Yeefe mes ege mebmeej kes eeCeer Fme Yejle#es$e
ceW eefleJe<e& DeeojhetJe&ke eefme oerheceeefuekee kes eje YeieJeeve ceneJeerj keer hetpee kejves kes efueS Gele jnves
ueies DeLee&led YeieJeeve kes efveJee&CekeueeCeke keer mce=efle ceW oerheeJeueer heJe& ceveeves ueies~
Fv ves eYeg kes ejCe GlkeerCe& efkeSSke ekejCe nefjJebMehegjeCe ceW Deeee nw efkepeye YeieJeeve vesefceveeLe efiejveej heJe&le mes efveJee&Ce eehle kej egkes leye FveW ves YeieJeeve keer efveJee&CekeueeCeke
hetpee kes yeeo efiejveej heJe&le hej Jee mes ejCe GlkeerCe& kej Fme ueeske ceWs heefJe$e efmeefMeuee kee efvecee&Ce efkeee
leLee Gmes efpevesv YeieJeeve kes ue#eCeeW kes mecetn mes ege efkeee~ eLeeTpe&evleefiejew Jeeer JeesCeeefueKe heeJeveerced ~ ueeskes efmeefMeueeb ees efpeveue#eCe he*defeefYe~~14~~
(nefjJebMe hegjeCe meie& 65)
eer mecevleYemJeeceer ves Yeer mJeebYetmlees$e ceW efueKee nwkekegob YegJe Keejeesef<eogef<eleefMeKejwjuebke=le~ cesIeheueheefjJeerle lemleJe ue#eCeeefve efueefKeleeefve JeefCee~~127~~
e
Jenleerefle leerLe&ce=ef<eefYee, meleleceefYeiecelese e~eerefleefJeleleoew heefjlees, Ye=Mecetpe&evle Fefle efJeegleeseue~~128~~
yeermeJeeR meoer kes eLece Deeeee& eeefj$eeeJeleea eerMeebeflemeeiej peer cenejepe kes eLece heeOeerMe Deeeee&
eer Jeerjmeeiej peer cenejepe kenles Les efke-Fmeer ekeej mes heeJeehegjer mejesJej kes ceOe ceefCeceeer efMeuee mes
YeieJeeve kes cees#e peeves kes yeeo FveW ves Jee mes eneB hej Yeer ejCeefevn GlkeerCe& kejkes Fme efMeuee kees
(48)
efmeefMeuee kes meceeve hetpe heefJe$e yeveeee Lee~

Ske yeele en Yeer Oeeve osves eesie nw efke YeieJeeve kesJeue%eeve nesves kes yeeo heeBe npeej Oeveg<e-yeerme
npeej neLe eceeCe Thej DeekeeMe ceW DeOej hengbe peeles nQ~ DeOej ceW ner kegyesj eje meceJemejCe keer jevee
keer peeleer nw~ peye YeieJeeve eerefJenej kejles nQ leye meceJemejCe efJeIeefle nes peelee nw Deewj YeieJeeve DeekeeMe
ceW DeOej eueles nQ leLee osJeieCe eYeg kes ejCeeW kes veeres mJeCe&ceeer efoJe keceueeW keer jevee kejles jnles nQ~
efveJee&Ceeeefhle kes hetJe& Yeer peye YeieJeeve eesie efvejesOe kejles nQ leye Jes DeekeeMe ceW DeOej ner jnles nQ efhej Yeer
Gvekes "erke veeres keer Yetefce YeieJeeve keer efveJee&CeYetefce ceeveer peeleer nw etBefke efme YeieJeeve efmeefMeuee hej Yeer
"erke Gmeer Yetefce kes Thej efJejepeceeve nQ~
Fmemes en mhe nw efke YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer peneB mes cees#e iees nQ "erke JeneR hej Gvekes Mejerj kee
mebmkeej efkeee ieee nw Deewj JeneR hej mejesJej kes ceOe ceefCeceeer efMeuee hej FveW ves ejCe GlkeerCe& efkees Les~
Ssmes ner meccesoefMeKej heJe&le kes meYeer eskeeW hej FveW eje ejCe GlkeerCe& efkees iees nQ Ssmee ceevevee eeefnS~
Ssmeer efmeYetefce heeJeehegjer kees cesje Devevle-Devevle yeej vecemkeej nesJes~
pees Meee efueKes legceves ceelee, Gmekees he{ keF& efJeeve yeves~
efpevekees legcemes efMe#eeSb efceueeR, efJeeveeW ceW efMejceewe& yeves~~
efJeeveeW keer legce peveveer nes, meye kenW JeeiosJeer nes legce~
ns efJeledpeveveer %eeveceleer ceeB, legce ejCeeW ceW Mele Jevove~~
yeermeJeeR meoer ceW
efJeledJeie& kees efpeveeiece keer DeejeOevee kejves kee
ese efpeveves eoeve efkeee
Ssmeer efJeledpeveveer hejce hetpe ieefCeveerecegKe
eer %eeveceleer ceeleepeer kes

ejCeejefJevo ceW leerLekej $e+<eYeosJe pewve efJevcenemebIe
keesefMe Jevove kejles ngS
ieewjJe kee DevegYeJe kejlee nw~
[e. MesKejebo pewve, Denceoeyeeo
(DeOe#e)
[e. Deveghece pewve, Fboewj

(ceneceb$eer)
( 49 )
(50)
( 51 )
(52)
( 53 )
(54)
( 55 )
(56)
( 57 )
(58)
( 59 )
(60)
( 61 )
(62)
( 63 )
(64)
( 65 )
jepeie=ner leerLe& kee cenlJe

Deveske eeeerve SJeb Ssefleneefmeke keLeeDeeW kees mJeeb ceW mebpeesS ngS jepeie=ner veiejer peneb Deepe mes
11 ueeKe Je<e& hetJe& YeieJeeve cegefvemegeleveeLe kes ieYe&, pevce, lehe SJeb %eevekeueeCeke mes heeJeve ngF& nw JeneR en
Debeflece leerLekej YeieJeeve ceneJeerj keer eLece osMeveemLeueer kes he ceW efJeeefJeKeele nw~ Deepe mes 2600 Je<e&
hetJe& jepeie=ner veiejer kes efJehegueeeue heJe&le hej YeieJeeve ceneJeerj kee efoJe meceJemejCe Deeee Lee Deewj 66 efoveeW
kes heeeled ieewlece ieCeOej kes Deeves hej YeieJeeve keer efoJeOJeefve efKejer Leer, eeJeCe Megkeuee Skece keer Jen heefJe$e
efleefLe Leer efpemes Deepe JeerjMeemeve peebleer heJe& kes veece mes peevee peelee nw~
en Jen heefJe$e Yetefce nw peneB mes YeefJe<elkeeue ceW nesves Jeeues eLece leerLekej keer e=bKeuee peg[er nw, FvneR
YeieJeeve ceneJeerj kes ecegKe eeslee jepee esefCeke YeefJe<eledkeeueerve eewyeermeer ceW DeeesOee veiejer ceW cenehee veeceke
eLece leerLekej kes he ceW pevce ueWies~ Fmeer heefJe$e Yetefce mes peerJevOej kegceej, megOecee&eeee&efo Deveske cegefve cees#e ieS
nQ efpemekee $eet[eceefCe, peerJevOej echet Deeefo ceW megvoj JeCe&ve nw~ jepee esefCeke SJebjeveer esuevee kee Fefleneme
Fmeer veiejer mes peg[e nw, Fmeer veiejer ceW YeieJeeve ceneJeerj kes meceJemejCe ceW YeefeJeMekeceue heebKeg[er kees cebgn ceW
oyeekej oMe&ve keer Fe mes peeves Jeeuee ces{ke pewmee heecej eeCeer Yeer MegYe YeeJeeW mes cejkej osJe nes ieee Lee~
pewve mebmke=efle keer ceneve Oejesnj kes he ceW en leerLe& nceejs Deewj Deehekes peerJeve kees heefJe$e kejs Deewj
YeieJeeve keer efoJeOJeefve he ebLeeW kee mJeeOeee kejkes Deehe ueesie Deheves meceereerve %eeve kees efJekeefmele kejW
ener jepeie=ner leerLe& keer Jebovee kee meej nw~
-ieefCeveer %eeveceleer
leerLekejeW keer Meeele pevceYetefce DeeesOee leerLe&

keer ee$ee DeJeMe kejW
efoiecyej pewveeiece ceW leerLekejeW keer Meeele pevceYetefce DeeesOee SJeb Meeele efveJee&CeYetefce meccesoefMeKej
ceeveer ieeer nw~ DeeesOee veiejer ceW Jele&ceeve eewyeermeer kes 5 leerLekejeW (eer $e+<eYeosJe, eer DeefpeleveeLe,
eer DeefYeveboveveeLe, eer megceefleveeLe, eer DevebleveeLe) kes pevce ngS nQ~
Jele&ceeve ceW DeeesOee leerLe& hej 5 leerLekejeW keer 5 eWke, leerLekej$ee eWke, keje efmLele efo. pewve
cebefoj, Yejle-yeengyeueer eWke, jeeiebpe cebefoj efmLele 31 heg Gegbie ye[er cetefle&, leerve eewyeermeer cebefoj,
meceJemejCe cebefoj, ieg cebefoj, YeieJeeve $e+<eYeosJe jepekeere Geeve Deeefo Jeboveere SJeb oMe&veere mLeue nQ~
jeeiebpe cebefoj heefjmej ceW eeef$eeeW kes DeeJeeme SJeb Yeespeve keer mecegefele JeJemLee nw~ hewpeeyeeo mes
DeeesOee 6 efkeceer.SJeb ueKeveT mes 130 efkeceer. nw~
meccesoefMeKej, eeeie, yeveejme Deeefo leerLeeX keer ee$ee kejves Jeeues ee$eerieCe DeeefoleerLe& DeeesOee kes
oMe&ve kej meeefleMee hegCe yebOe kejW~
mejespe kegceej pewve, lenmeerue helesnhegj (yeejeyebkeer)
(DeOe#e)
(ceneceb$eer)
-mecheke& met$e-
eer efoiecyej pewve DeeesOee leerLe&#es$e keceser

jeeiebpe, ye[er cetefle&, hees.-DeeesOee (hewpeeyeeo) G.e., heesve veb.-(05278) 232308
(66)
ceneJeerj-pevceYetefce-ekejCe
kegC[uehegj ee JewMeeueer: Ske Devegefebleve

- eeeee& vejsv ekeeMe pewve
DeOe#e-De.Yee.efo. pewve Meeeer heefj<eo
104, veF& yemleer, efhejespeeyeeo-283203
en egie veF&-veF& KeespeeW kee nw~ eefleJe<e& osMe ceW keg veS DeefleMee #es$e Keespe efueS peeles nQ~ Jewmes Yeer
DeefleMee #es$eeW keer efkemeer meercee kee GuuesKe Deeiece ceW veneR efceuelee~ Jes DemebKe nes mekeles nQ Deewj ieeJe-ieebJe
ceW nes mekeles nQ~ Keespe DeefleMee #es$eeW leke ner meerefcele jns lees Yeer ieveercele nw, efkevleg keee efkemeer Ske ner
ceneheg<e kes keueeCeke #es$e ee efme#es$e Yeer Ske mes DeefOeke nes mekeles nQ, en efJeeejCeere nw~ ogKe nw efke
Deepe nceejs keg meceLe& cenevegYeeJeeW ves Deheves yegef keewMeue mes en keceeue Yeer kej efoKeeee nw~ nceejs pewve
YeeF& en veneR mecePe hee jns nQ efke ceneJeerj kee pevce keneb ngDee Lee- kegC[uehegj (veeueboe) ceW DeLeJee JeemegkegC[
ee kegC[eece (JewMeeueer) ceW? Jen cees#e keneb mes ieS Les heeJeehegjer (efyenej Mejerhe) ee meef"eeJe ieebJe (ieesjKehegj)
mes? keee Ske ner Jeefe oes mLeeveeW hej Ske meeLe pevce ues mekelee nw ee oes mLeeveeW hej Ske meeLe eeeCe
kej mekelee nw? peye Deheves Debeflece leerLekej kes yeejs ceW en Yeebefle nw, leye Gvemes hetJe&Jeleea leerLekejeW kes yeejs
ceW lees ve peeves Ssmeer efkeleveer veF&-veF& yeeleW ie{er pee mekeleer nQs Deewj ie{er Yeer pee egkeer nQ~ nce efkemeer efveoex<e
JeefelJe kee efvecee&Ce lees veneR kej hee jns nQ, efkevleg veF&-veF& heefJe$e YetefceeeW kees Keespe efvekeeueves ceW pej
ceeefnj nQ~ Fbmeeefveele kee {ebee leweej kejves keer Dehes#ee efkemeer Yetefce ee YetefceKeC[ kes vees-vees vekeMes yeveevee
ee yeouevee Deepe nceejs efueS peeoe Deemeeve nes ieee nw~
yeele meved 1993 keer nw nce ueesie yebieueewj pee jns Les~ nceW eJeCeyesueieesue kes cenecemlekeeefYe<eske
ceneslmeJe ceW meefcceefuele nesvee Lee~ kevee&ke Skemeesme iegbkeue msMeve mes Deeies ye{er lees Ske msMeve Deeee
Devevlehegj Deewj Gmemes Deeies he[e Ske otmeje msMeve Oece&Jejced~ Fboewj kes Ske pewve menee$eer ves ncemes kene
efke FOej kes msMeveeW kes veece ye[s heejs nQ~ nce yeesues-keeeW veneR neWies? Fvekee mebyebOe nceejs hevnJeW Deewj
eewonJeW leerLekej YeieJevleeW mes pees nw~ pej eneB keYeer ve keYeer Gvekee eJeeme ee efJenej ngDee nesiee~ ueesie
nceeje cegbn osKeves ueies~ keg ves lees jsue keer efKe[keer mes Deheves efmej Deewj neLe efvekeeuekej Fve msMeveeW kees
eCeece Yeer efkeee~ efkeleves Yeues Deewj Yeesues nQ nceejs es pewve YeeF&~ efJeveeso ceW kener ieF& hebef[le keer yeele hej
efkelevee Yejesmee kejles nQ~ Deepe pewefveeeW kes Fmeer Yeesuesheve kee ueeYe Lees[s mes yeewefke Jeeeece mes keg meceLe&
ueesie G"eves ceW meheue nes jns nQ~ ceneJeerj keer pevceYetefce keer veF& Keespe ceW lees keesF& veece meece Yeer veneR nw~
Yee<ee efJe%eeve kes efkeme efveece mes yemee{ kees JewMeeueer DeLeJee JeemegkegC[ ee kegC[eece ceW yeouee pee mekelee
nw? keee Fme hej efJeeej veneR nesvee eeefnS Lee~ Fme veF& Keespe kes yeejs ceW jeêre mlej hej yenme kee
Deeeespeve efkeS efyevee ner ebo ueesieeWs eje heleJee peejer kejvee keLeceefhe Gefele veneR Lee~
Debespeer JeekejCe kee Ske efveece nw efke efkemeer eefme Jeefe ee mLeeve kes veece (Proper Noun)
( 67 )
ceW eee yeoueeJe veneR neslee~ pees efpeme veece mes eefme neslee nw, Gmes Gmeer veece mes hegkeeje peelee nw~ ve lees
Gmekes efueS heee&eJeeeer Meyo kee eeesie neslee nw Deewj ve Gmekee DevegJeeo ner efkeee pee mekelee nw~ eefo efkemeer
ieebJe kee veece cekeKevehegj nw lees Gmes cekeKeveeece kenvee ee veJeveerlehegj kenvee $egef hetCe& lees nw ner, Yeceeslheeoke
Yeer nw~ Debespeer ceW Gmes yej efJeuespe (Butter Villege ) kenvee Yeer nemeemheo nesiee~ DebespeeW ves uebkee
kee veece yeouekej meerueesve jKe efoee Lee, hej mJeleb$elee eeefhle kes yeeo Jeneb kes MeemekeeW ves hegve Gmekes cetue
veece kees henues mes Yeer DeefOeke Deeojmeteke yeveekej eeruebkee kej efoee~ en lees nce ner ueesie Fleves ueeerues
nQ efke nceejs mebefJeOeeve ceW Deepe Yeer osMe kee veece Fbef[ee kes he ceW ope& nw Deewj nceW Deepe leke Fme hej keessF&
Deeheefe veneR nw~ yemee{ kees JewMeeueer Deewj hegj kees eece kenvee Yeer JeekejCemeccele veneR nw~ meYeer pewveebLeeW
ceW YeieJeeve keer pevceYetefce kees kegC[uehegj ee kegC[hegj kes veece mes ner GuuesefKele efkeee ieee nw~ efkemeer Ske
Yeer Deeeee& ves hegj kes mLeeve hej eece kee eeesie veneR efkeee~
Yeejle ceW Deveske pewve leerLe& Ssmes nQ, efpevnW efoiecyej Deewj esleebyej oesveeW ner ceeveles Deewj hetpeles nQ leLee
keg leerLeeX kes yeejs ceW oesveeW ceW celeefYeVelee Yeer nw~ ceneJeerj kee pevce kegC[hegj ee kegC[uehegj ceW ngDee Lee, Fme
efJe<ee ceW oesveeW ner meceoee Skecele nQ, efkevleg en veiej keneB hej DeJeefmLele nw, Fmekees ueskej oesveeW ceW celeYeso
nQ~ JewMeeueer kees Jeerj-pevceYetefce kes he ceW ceevelee eoeve kejves kes efueS lees DeefOekeebMe esleebyej YeeF& Yeer leweej
veneR nQ~ en lees nceejs ebo vesleeDeeW kee GleeJeueeheve ner Lee, pees GvneWves keg heeeele Deewj keg pewveslej
efJeeveeW keer Keespe hej Deeveve-heeveve ceW Deheveer mJeerke=efle keer ceesnj ueiee oer~
JewMeeueer kees pevceYetefce ceevevee Deeiecemeccele lees nw ner veneR, egefemebiele Yeer veneR nw~ Deepe mes 54 Je<e&
leke lees JewMeeueer kee veece hegjeCeeW ceW he{ves kees DeJeMe efceuelee Lee, efkevleg Oejleerhej Gmekee keneR DeefmlelJe ner veneR
Lee~ 14JeeR meoer kes eefle ceovekeerefle& ves Deheveer ke=efle Meemeve elegefM$ebMekee ceW Deveske leerLeeX kee JeCe&ve efkeee nw,
efkevleg JewMeeueer kegC[eece kee keesF& GuuesKe veneR efkeee~ otj keer yeele esef[S ieleyeermeJeeR meoer kes eLece oMeke
ceW ekeeefMele eefme pewveleerLe& mLeueeW kee Je=eevle veeceke hegmleke ceW Yeer JewMeeueer kee veece veneR nw~meved 1961
ceW ekeeefMele efouueer pewve [eejskejer ceW he=. 225 mes 256 leke Yeejle kes ecegKe pewve elerLeeX kee efJeJejCe mebkeefuele
efkeee ieee nw~ GmeceW veeueboe Deewj kegC[uehegj kee GuuesKe lees nw, hejvleg JewMeeueer kee veneR~ GmeceW efueKee nw efke
veeueboe kee heee&Jeleea en kegC[uehegj veiej keF& yeej yevee Deewj keF& yeej ve ngDee~
eneb ngS Deekeeexuee@peerkeue meJex (Archaeological Servey) kes heuemJehe Deveske yeew Deewj
pewve cebefojeW kes DeJeMes<e Deewj cetefle&eeB Yeer eehle ngF& nQ~ Ske veiej ye[ieebJe kee Yeer GuuesKe nw, peneb keYeer
ceneJeerj kes meceJeMejCe kes Deeves keer yeele kener peeleer nw~ en ieebJe Deepe Yeer eneb nw~
yeleeee peelee nw efke efJeMeeue DeeefuekeeDeeW mes megMeesefYele en JewMeeueer veiej 5JeeR ee 6JeeR Meleeyoer ceW
hetCe&leee ve nes egkee Lee~ Deepeeoer kes hetJe& keer efkemeer Yeer hegmleke ceW JewMeeueer kees YeieJeeve keer pevceYetefce
veneR yeleeee ieee nw~ meefoeeW mes veeueboe kes efveke efmLele kegC[uehegj kees ner en ieewjJe eehle neslee jne nw~
Fmekeer hegef Yeejleere %eeveheer" eje ekeeefMele Yeejle kes pewveleerLe& hegmlekeceeuee kes efyenej, yebieeue, G[ermee
mes mebyebefOele efleere Yeeie mes nesleer nw~eneb MeleeefOeke Je<eeX mes ew$e megoer 12 mes 14 leke YeieJeeve ceneJeerj kee
pevcekeueeCeke ceneslmeJe ceveeves kes efueS YeejleJe<eeae eEoieyej pewve leerLe&#es$e keceser keer Deesj mes Ske cesuee
Yeer Deeeesefpele efkeee peelee jne nw~ yeeo ceW meved 1951 ceW mJe. eerceeve meent Meebefleemeeo peer eje Deeeveke
JewMeeueer kees pevceYetefce kes he ceW ceevelee efoes peeves kes yeeo peeveyetPekej kegC[uehegj keer Ghes#ee kejves kee
(68)
Ske meesee-mecePee efmeueefmeuee Meg ngDee, pees efevleveere nw~ Fme DeefJeeeefjle Keespe kes yeeo Yeer ebLeceeuee
kes efJeeved mecheeoke mJe. heb. yeueYe peer eje en efueKee peevee yengle cenlJehetCe& nw MeleeefyoeeW mes efpeme
kegC[uehegj keer Ske pewve leerLe& kes he ceW ceevelee jner nw, Gmekees YeefJe<e ceW Yeer leerLe& ceevee peelee jnsiee~
leerLe&#es$e keceser ceW Deeeveke en yeoueeJe kesv mejkeej mes DeeefLe&ke Devegoeve heeveskes ueeuee ceW Deeee DeLeJee
Deheveer Ske veF& Keespe mes efceueves Jeeueer veeceJejer keer ueeuemee ves GvnW Gmekes efueS esefjle efkeee, Deye Fme hej Yeer
Keespe keer DeeJeMekelee nw~ hegjeves leerLeeX keer Ghes#ee Deewj veS leerLeeX kes efvecee&Ce eks eefle peeiee ceesn nceejer hejcheje
yeve ieee nw~ mJe. heb. veeLetjece esceer ves "erke ner efueKee Lee-eeeervelee keer j#ee kejves ceW pewve meceepe Glevee ner
DemeeJeOeeve jne nw, efpelevee veJeerve efvecee&Ce kejves ceW keefye~ peneb pewvelJe kee keesF& efevn leke keYeer veneR
heeee ieee, Jeneb Yeer veS-veS leerLe& yeveles ngS osKeves mes Gvekeer en yeele eceeefCele Yeer nes jner nw~
kegC[uehegj kes pewve cebefoj Deewj cetefle&eebW kes oMe&ve nceves meJe&eLece meved 1944 ceW ee 45 ceW Deheves hetpe
efheleepeer kes meeLe efkees Les~ leye nceejer Gce ueieYeie 12 Je<e& keer jner nesieer~ Gmekes yeeo Yeer oes-leerve yeej nceeje
Jeneb peevee ngDee nw~ leYeer mes efvejblej YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce kes he ceW nce Gmekee heefjee eehle kejles
jns nQ~ De.Yee.efo.pewve heefj<eo heefyueefMebie neGme, veF& efouueer eje ekeeefMele pewve leerLe& oMe&ve kee meved 1998
kee veee mebmkejCe nceejs heeme nw~ Gmeves efueKee nw-kegC[uehegj veeueboe kees ner YeieJeeve ceneJeerj keer
pevceYetefce ceevee peelee jne nw, efkevleg Deye en ese JewMeeueer kes kegC[eece kees eehle nes ieee nw~ eneB en
ese JewMeeueer kes kegC[eece kees eehle nes ieee nw kes mLeeve hej en ese ebo ueesieeW ves Gmes os efoee nw, en
efueKevee peeoe Gefele neslee~
kegC[uehegj kees pevceYetefce ceeveves keer Deheveer hegjeveer OeejCee kees yes Keeles ceW [eueves kes heers keee keejCe
Les leLee leerLe&#es$e keceser kees hetjs meceepe kees en veneR yeleevee eeefnS Lee? Kewj, DeYeer Yeer keg veneR efyeie[e
nw~ keceser kees Deheveer Fme veF& Keespe kee eLeeMeerIe hegvecet&ueekebve kejles ngS peye peeies,leYeer meJesje keer
keneJele kees eefjleeLe& kejvee eeefnS?
Fefleneme kees yeoueves keer ese Ske ye[er Yetue nw~ en efveefJe&Jeeo nw efke ceneJeerj kee pevce JewMeeueer ceW
veneR ngDee Lee~ Gvekeer ceelee efeekeeefjCeer DeJeMe efJeMeeuee veiejer JewMeeueer kes cenejepe eske kes eneb pevceer
LeeR~ Fme lejn JewMeeueer ceneJeerj keer veefveneue Leer~ GvnW JewMeeueer kee jepekegceej kenvee ee efueKevee Demebiele
ner veneR, De#ece Yeer nsw~ cenejepee eske kes ome heg$e Les~ eesie heg$eeW kes jnles ngS OesJeles (heg$eer kes heg$e) kees
jepekegceej kenves keer eLee lees keneR Yeer osKeves ceW veneR Deeleer~ ceneJeerj pewmee eleeheer heg$e Gecee DeelceveeKeelee
keer esCeer ceW ieCeveere jne nw, GvnW ceelegueeled Keelee keer DeOece esCeer ceW jKeves keer Yetue kee ncebW legjble
heefj<keej kejvee eeefnS~
meYeer hegjeCeeW ceW efueKee nw efke kegC[uehegj Ske mJeleb$e Deewj eYeeJeMeeueer ieCejepe Lee~ Gmekes JewYeJe kee
eegj JeCe&ve Yeer pewveMeeeeW ceW heeee peelee nw~ Gmekes DeefOeheefle cenejepee efmeeLe& Yeer Ske MeefeMeeueer, eleeheer
Deewj mJeleb$e jepee Les~ kegC[uehegj kees JewMeeueer kes Ske meefVeJesMe kes he ceW mJeerkeej kejves mes lees Gmekes mJeleb$e
jepe nesves hej ner eMveefevn ueie peeesiee leLee ueesieeW kees ueiesiee efke cenejepee efmeeLe& DeJeMe ner keesF&
meeOeejCe jepee Les Deewj Gvekee Dehevee keesF& DeeYeeceb[ue Yeer veneR Lee~ JewMeeueer kes jepee kes keejCe ner Gvekee
ceeve mecceeve Lee~ nceW lees mJehve ceW Yeer Ssmee meesevee F veneR nw~ heewjeefCeke JeCe&ve Yeer nceW Fmekeer Devegceefle
veneR osles~
( 69 )
esleebyej ebLe met$eke=leebie Deeefo ceW ceneJeerj kees JewMeeefueke kene ieee nw~ Fmekee en DeLe& efvekeeuevee
"erke veneR nesiee efke Jen JewMeeueer kes efveJeemeer Les~ esleebyej Debie-meeefnle kes megeefme erkeekeej Deeeee&
Meerueebke ves ceneJeerj kees JewMeeefueke kens peeves kes heers pees leke& efoes nQ, Jes efJeeejCeere nQ~ Jen efueKeles nQefJeMeeuee peveveer eme, efJeMeeueb keguecesJe Jee~ efJeMeeueb Jeeveb eeme, lesve JewMeeefuekees efpeve~~
DeLee&led-1. efpevekeer ceeb efJeMeeuee veiejer keer Leer 2. efpevekee kegue efJeMeeue Lee leLee 3. efpevekes Jeeve
Yeer efJeMeeue Les, Jen kenueeles Les JewMeeefueke efpeve~
Jeen js yegef-eJeCe efoiecyejeW! legceves lees GvnW JewMeeueer kee efveJeemeer ner yevee efoee~ JewMeeueer kee jepekegceej
kenkej Gvekes ceeceeDeeW kes DeefOekeej hej Yeer heeveer hesj efoee~ keee ceneJeerj pewsmes Goee heg<e mes Yeer Ssmeer
DeveefOeke=le ese keer Gcceero ee keuhevee keer pee mekeleer nw? veneR, keYeer veneR~ Jen JewMeeueer kes veneR Les, Fmes
mJeerkeej kejvee ner Fme Ssefleneefmeke Yetue kee eeeefele nesiee~
ceneJeerj keer pevceYetefce kes meboYe& ceW eefo yeew ebLeeW ee esleecyej meeefnle kes DeeOeej hej efveCe&e efueee
peeesiee lees efhej Deveske keF& GuePeveW GlheVe neWieer~ Deveske DeeieceefJe emebieeW kees ceeveves keer efJeJeMelee Yeer
nceejs meeceves GheefmLele nes mekeleer nw~ Gvekes Devegmeej ceelee ef$eMeuee cenejepee eske keer yenve Leer, peyeefke
nceejs Devegmeej Jen Gvekeer heg$eer LeeR~ nceejer ceevelee nw efke ceneJeerj Deheves efhelee efmeeLe& kes Dekesues heg$e Les,
peyeefke Gvekes Devegmeej Gvekee Ske YeeF& veboerJeOe&ve Yeer Lee~ esleebyej eMeesoe mes Gvekee efJeJeen nesvee ceeveles
nQ Deewj kenles nQ efke Gvekeer Ske heg$eer Leer,efkevleg nce Fmes efmejs mes vekeejles nQ~ esleecyej ebLeeW ceW efueKee nw efke
yemee{ kes efveke oes kegC[eece Les-Ske yeeeCe kegC[eece Deewj otmeje #eef$ee kegC[eece~ Gvekes Devegmeej
YeieJeeve ceneJeerj kee peerJe mJeie& mes eLece yeeeCe kegC[eece kes $e+<eYeoe yeeeCe keer helveer osJeeveboe keer keesKe
ceW Deeee Deewj yeeo ceW yeeemeer jeef$eeeW kes yeeo Ske osJe eje GvnW #eef$ee kegC[ kes cenejepee efmeeLe& keer
helveer ef$eMeuee keer keesKe ceW mLeeefhele efkeee ieee~ keee ieYee&henjCe keer Fme yeslegkeer yeele kee Yeer nce meceLe&ve
kejWies? nceejs egieheg<e ceneheg<e kes JeemleefJeke efhelee keewve Les, Fme eMve kee keee Gej nceejs heeme nesiee?
keesF& efveCe&e kejves mes henues Fve meye yeeleeW hej Yeer efJeeej kejvee eeefnS Lee~
ceneJeerj keer pevceYetefce kee efveCe&e efoiebyej pewve MeeeeW kes Devegmeej ner nes mekelee nw Deewj nesvee Yeer
eeefnS~ meYeer efoiecyej Meee Deewj hegjeCe Gvekeer pevceYetefce kegC[hegj ee kegC[uehegj kees ner ceeveles nQ~ keneR
keesF& efJeJeeo veneR nw~ efJeJeeo lees veS DevegmebOeevekelee& ves Deheveer-Deheveer yeewefke DekeueeW mes GlheVe kej efoee
nw~ peneb leke oes kegC[eeceeW keer yeele nw, YeieJeleer met$e kee en GuuesKe cenlJehetCe& nw-leermesCeb Ceeefueboe
JeeefnefjeeS Deotjmeecebles SlLeCeb keesuueeS Ceeceb meefCCeJesmes neslLee~ meefCCeJesme yeppeDees~ lelLeCeb keesuueeS
meefCCeJesmes yenguesCeece ceenCes heefjJeF&~
Fme keLeve mes mhe nw efke JewMeeueer Deewj veeueboe oesveeW ner mLeeveeW kes meceerhe keesuueeie meefVeJesMe Deewj
oes-oes kegC[eece Les~ Fme GuuesKe kes DeeOeej hej kegC[uehegj (veeueboe) kees pevceYetefce ceeveves ceW keesF& De[eve
Mes<e ner veneR jnleer~
JewMeeueer kees ceneJeerj keer pevceYetefce lees ceevee ner veneR pee mekelee~ en OeejCee meJe&Lee DemJeerkeee& SJeb
efvece&tue nw~ eer heer.meer. jeeeewOejer ves Deheveer Ske hegmleke Jainism in Bihar ceW efueKee nw efoiecyej
meceoee JeeueeW ves veeueboe mes oes ceerue otj kegC[uehegj veeceke mLeeve kees ceneJeerj keer pevceYetefce ceevee nw~
eer jeOeeke=<Ce eewOejer Deewj eer vejsMeebo efcee Yeer JewMeeueer kees pevceYetefce ceeveves kees leweej veneR nw~ es efJeeved
(70)
Fme meboYe& ceW hegvece&tueekebve efkees peeves hej peesj osles nQ~
meJe&eer nce&ve pewkeesyeer, neve&ues Deewj efyemeW efmceLe pewmes heeeele efJeeejkeeW ves eeeerve JewMeeueer kes
keesefeece mes kegC[eece kes efJekeeme keer yeele kener nw,pees Yee<ee efJe%eeve keer ef mes "erke veneR nw~ ees.jIegJejer
emeeo efmebn ves efueKee nw-keesef Meyo mes kegC[eece kee efJekeeme efkemeer Yeer ekeej mebYeJe veneR nw~
kes.kes. Sce. kee@uespe, pecegF& kes eeshesmej [e@. Meecemegboj emeeo ves Deheveer MeesOehejke hegefmlekee
ceneJeerj kee pevcemLeeve cebW efueKee nw efke cenelcee yeg ves keesefeece ceW efveJeeme kejles mecee ome met$eeW
kee GheosMe efoee Lee, Ssmee GuuesKe mebege efvekeee ceW Deelee nw~ Fmemes mhe nw efke eefo ceneJeerj kes
mecekeeueerve yeg kes mecee ceW Fme mLeeve kee veece keesefeece ner Lee, lees ceneJeerj kes efueS en kegC[eece
veneR nes mekelee~
Ske leLe en Yeer nw efke ueieYeie DeeOeer meoer leke JewMeeueer kees ceneJeerj keer pevceYetefce kes heceW eeeefjle
Deewj emeeefjle efkees peeves kes yeeo Yeer pewveeW kee Gmekes meeLe peg[eJe veneR nes mekee nw JeneB nj Je<e& ceneJeerj
peebleer kee Deeeespeve Yeer mejkeej keer JewMeeKeer kes menejs ner neslee Dee jne nw~pewve meceepe mJeleb$e he mes
Jeneb keesF& Deeeespeve veneR kejlee~ Fmekes efJehejerle efyenej kes leerLeeXs keer ee$ee kejles mecee meYeer pewve yebOeg
kegC[uehegj DeJeMe peeles ner nQ~ YeieJeeve ceneJeerj SJeb Gvekes meeLe peg[er efJeYetefleeeW mes mebyebefOele Deveske leerLe&
jepeie=ner, heeJeehegjer, iegCeeJee, veJeeoe Deeefo kegC[uehegj kes efveke ner nQ~ JewMeeueer kes Deemeheeme Ssmes Oeeefce&ke
cenlJe kes mLeeveeW SJeb JeeleeJejCe kee efveleevle DeYeeJe nw, pees ueesieeW keer ee kees Deheveer Deesj Deekeef<e&le kej
mekes~ eefo ceneJeerj 30Je<e& leke JewMeeueer ceW jns nesles lees Jeneb Deveske veS hegCe#es$e efJekeefmele nesves eeefnS Les~
FmeerefueS JewMeeueer Deepe leke Ghesef#ele jner Deewj kegC[uehegj keer leguevee ceW YeefJe<e ceW Yeer Ghesef#ele jnsieer~
hetpe ieefCeveer ecegKeeer %eeveceleer ceeleepeer ves osj mes ner mener, kegC[uehegj kes efJekeeme keer esjCee oskej
Ske meeceefeke cenlJe kee keoce G"eee nw~ henues lees nce Yeer eeQkes Les efke en veee efJeJeeo keeeW Ke[e efkeee
pee jne nw, efkevleg peye nceves Gvekes Deewj e%eeeceCeer Deeefe&kee eer eboveeceleer ceeleepeer kes efJeeej he{s leLee
Fme meboYe& ceW Gvekes meeLe efJeeej-efJeceMe& ngDee lees nceW ueiee efke Gvekee en efceMeve Ghes#eCeere veneR nw~ pewveeiece
kes kegC[uehegj kes he#e ceW eefo eceeCe osKevee nes lees hee"keeW kees efo. pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve, nefmleveehegj
eje ekeeefMele ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegjMeer<e&ke hegmleke cebieekej he{veer eeefnS~ JeemegkegC[, kegC[eece,
yemee{ pewmes MeyoeW keer pevceYetefce kes meeLe mebieefle efye"eves kes eefJeCeer eeCeeeece kee heefjee GvnW mJeeb ner
efceue peeesiee~ hegvejeJe=efe mes yeeves kes efueS nce GvnW eneb oesnjevee Gefele veneR mecePeles~
Deeiece Deewj egefe oesvees mes ner en lees efme neslee nw efke JewMeeueer Ske Fefleneme eefme ceneveiej jne
nw, efkevleg ceneJeerj keer pevceYetefce nesves kee Ske Yeer eceeCe nceW Deheves Dee<e&ebLeeW ceW veneR efceuelee~ JewMeeueer ceW
keg yeveevee ner nes lees keesF& Meeveoej mceejke yeveeSb, efkevleg Gmes ceneJeerj-pevceYetefce kes he ceW eeeefjle ve
kejW~ peye peerJe meesJes leye mecePew megheve mele, Jener Pet" ueeieQ peye peeies veeRo KeesF& keQ-heb. eJej
yeveejmeeroeme keer Fve hebefeeeW kes Devegmeej JewMeeueer kes meboYe& ceW keg ueesieeW eje osKes iees mJehve keer
Demeefueele Deye nceejs meeceves Dee egkeer nw~ Deye hegve keesF& etke ncemes veneR nesveer eeefnS~
eefme veeke iewueerefueees keer Fve hebefeeeW kes meeLe nce Deheveer yeele meceehle kejles nQpees peye leke meeeF& veneR peevelee,leye leke kesJeue De%eeveer kenueelee nw, efkevleg peeveves kes yeeo Yeer
pees mele kees mJeerkeej veneR kejlee, Jen DehejeOeer nw~
( 71 )
YeieJeeve ceneJeerj kee peerJeve Deewj pevceYetefce kegC[uehegj

-heb. efMeJeejCeueeue pewve
DeOe#e-leerLekej $e+<eYeosJe pewve efJeled cenemebIe
meerleejece ceekex, cewvehegjer-205001 (G.e.)
esvesoceeeflenleb mekeueeLe&leJeb, Geesefleleb efJeceuekesJeueueesevesved ~
Yekelee leceodYegleiegCeb eCeceeefce Jeerj, ceejeVejecej ieCeeefe&leheeoheer"ced ~~
efJeeJeve YeieJeeve ceneJeerj kes pevce kees 2600 Je<e& kee Devlejeue Jeleerle nes egkee nw~ Gvekee Jele&ceeve
leerLekej heosve peerJeve lees ueeskekeueeCekej hebe cebieueeW mes efJeefMe DeodYegle ueeskeesej iegCeeW mes heefjhetCe& nw ner,
Gvekee hetJe& heee&eeW ceW neefve yegef he Deeboesefuele neslee ngDee Je=e DeefleMee ecelkeejer nw~ keee Dece=le efJe<e nes
mekelee nw leLee Fmekes efJehejerle efJe<e Dece=le kes he ceW heefjCele nes mekelee nw? Fmekee mhe eefleefyecyeve YeieJeeve
ceneJeerj kes efJenbiece YeJeYeceCe kes ohe&Ce ceW neslee nw~ ueieYeie kees[ekeesef[ meeiejeshece keeue kes Lehes[esW ceW, eeb[
Deefive ceW lehleeeceeve nesles ngS keYeer "esme he ceW, keYeer lejue he ceW, keYeer efJeke=le he ceW, keYeer #egefYele he,
keYeer DeMeg he ceW, keYeer efmLej he ceW eeceerkej mJeCe& kes meceeve YeieJeeve ceneJeerj keer Deelcee heeref[le he
ces bSJeb heleve Deewj GlLeeve kes he ceW Meceeve nesleer nw~ Deee leerLekej YeieJeeve $e+<eYeosJe kes efoJe Oece&cee
meeceerhe kees eehle kejkes Yeer ke<eeeeW kes JeMeerYetle nes mJeeb lees Deheves hejeYeJe Deewj Deheefjefcele ogKeeW kee hee$e
yeveleer jner, meeLe ner mecemle ueeske kees efnbmee, heeKeC[ SJeb ogjeen kee iejueheeve kejeves ceW efuehle jner, efkevleg
Keewuelee ngDee peue Deble ceW Meerleue mJeYeeJe kees eehle neslee ner nw~ Gmeer ekeej Jen efJeefMe Deelcee Yeer kece&
mebeesieer YeeJeeW, ogKe meblehle YeeJeeW mes jefnle nes #eceeefo Meerleue Meg Deelce mJeYeeJe kees eehle kej Meeele
cees#emegKe kee Yeepeve yevee~ vej mes veejeeCe yeveves keer en efoJe keLee peve-peve kes efueS esjCeeeo nw~ hetJe&
ceW efpemeves efnbmee kee, heehe kee, efJeYeeref<ekeeDeeW kee ogefveee kees hee" he{eee Lee, Gmeer ves heeeled Deheveer YetueeW
kees mJeerkeej kej DeelceMeesOeve he Mee mes, efJeekees DeeEnmee leLee menDeefmlelJe nsleg DeceesIe Dee DeveskeeblemeeodJeeo he ce=legbpeeer Deew<eefOe eoeve kej ueeskekeueeCe efkeee~ Gvekee efoJe Meemeve DeeeJeefOe efJeeceeve
neskej efJee kees megKe Meebefle kee heeJeve mebosMe os jne nw~
hetJe& heee&eeJeueeskeve-eneB Gvekeer efe$e efJeefe$e he heee&eeW kees GuuesefKele efkeee peelee nw1. hegjJee Yeerue 2. meewOece& mJeie& ceW osJe 3. ceejere ee cejerefe (YeieJeeve $e+]<eYeosJe kee heew$e ee Yejle
eeJeleea kee heg$e) 4. yeeueeske kee osJe 5. yeeeCe heg$e peefue 6. meewOece& mJeie& ceW osJe 7. heg<eefce$e yeeeCe
8. meewOece& mJeie& ceW osJe 9.Deefivemen yeeeCe 10. mevelkegceej mJeie& ceW osJe 11. Deefiveefce$e yeeeCe 12. ceensv
mJeie& ceW osJe 13. Yeejepe yeeeCe 14. ceensv mJeie& ceW osJe, lelheeeled leere ceeve SJeb efceLee GheosMeeW kes
keejCe DemebKeele yeej efleee ieefle ceW ogKe Yeesie 15. mLeefJej yeeeCe 16. ceensv mJeie& ces bosJe
17. jepekegceej efJeeveefvo (Fme YeJe ceW efoiebyejer oer#ee ueer) 18. ceneMege mJeie& ceW osJe 19. ef$ehe= veejeeCe,
20. mehlece vejke (Glke= Deeeg-33 meeiej) 21. efmebn 22. eLece vejke 23. efmebn (Deefpelebpee Je
Deefcelebpee DeLeJee pee Je DeefceleiegCe cegefve kes GheosMe ueeYe) 24. meewOece& mJeie& ceW efmebnkesleg osJe
(72)
25. kevekeesppJeue jepee (cegefveoer#ee) 26. ueevleJe mJeie& ceW osJe 27. jepee nefj<esCe 28. ceneMege mJeie& ceW
eereflebkej osJe 29. efeeefce$e eeJeleea (efJeosn) 30. meneej mJeie& ceW osJe mete&eYe 31.Jeemeghetpe YeieJeeve kes
leerLe&keeue ceW jepee vevove (cegefve oer#ee, leerLekej eke=efle kee yebOe SJeb eeeesheieceve meceeefOe) 32. Deegle mJeie&
ceW osJe 33. kegC[uehegj ceW jepee efmeeLe& Je jeveer efeekeeefjCeer (ef$eMeuee) kes heg$e leerLekej ceneJeerj~
YeieJeeve ceneJeerj kes Yetle SJeb Jele&ceeve YeJeeW kes efe$eCe kee heefueleeLe&1. heeheer mes heeheer peerJe Yeer heehe efveJe=efe kej efve<heehe SJeb Meg nes mekelee nw~
2. YeieJeeve ceneJeerj kes peerJeve ves ner eEnmee e%e, heeKeb[ kee emleej efkeee~ Deble ceW Deheveer Yetue mJeerkeej
kej eke=le Dehesef#ele heehe kees efceeves kee Yeer DeLeke eeeme efkeee~ hejvleg Gmes hetCe& he mes veneR efceeee pee
mekee~ Dele meowJe heehe keee& SJeb Gmekes eeej SJeb Devegceesove mes yeevee eeefnS~
3. heehe eJe=efe kees eeeefjle kejvee mejue nw, hejbleg heehe efveJe=efe Deefle keef"ve nw~ peue kee DeOeesieceve
menpe nw, Gheefj eJeen og<kej neslee nw~
4. heeheer peerJe mes Ie=Cee kejkes Gmes megOeeje veneR pee mekelee, keCeehetJe&ke GheosMe mes ner megOeej mebYeJe nw~
5. mJeesheeefpe&le hegCe kece& ner mJeeb peerJe kees ogKe DeLeJee megKe eoeve kejlee nw~
6. kece& ner Yeeie yevelee nw, Gmekee veeMe kej hejceelce heo eehle neslee nw~
7. cejerefe ves Deheves efheleecen YeieJeeve $e+<eYeosJe kes DeeEnmee SJeb mebece kes ceeie& keer DeJensuevee kej ogKe eehle
efkeee leLee DeeEnmee SJeb leeie kes cetle&he cegefveeeW keer ee kejkes ner ogKe efveJe=efe Deewj megKe erkeeeefhle keer~
8. Deefnbmee, Deveskeeble SJeb Deheefjen ner DeelceMeebefle SJeb efJeeMeebefle kee Gheee nQ~
9. efmebn heee&e ceW ceneJeerj ves heMeglee kee leeie efkeee SJeb meceeefOehetJe&ke Mejerj kee leeie efkeee Deewj
keueeCe keer Deesj Deemej ngDee~ nce lees ceveg<e nQ, DeJeMe ner yegjeF& hej efveeb$eCe kej mekeles nQ~ Meekeenej
SJeb heee&JejCe megj#ee DeJeMe ner kejCeere nw~
10. hegjJee Yeerue keer DeJemLee ceW Gmekeer helveer keeueer ves Gmes cegefve nlee pewmes peIeve heeheke=le mes
jeskee Lee~ Fmemes eke nw efke veejer peeefle ceveg<e kes efueS esjCeeeesle yeve mekeleer nw~
11. ceeveke<eee kes Gsie kes keejCe efnbmee kee eJele&ke ceneJeerj kee peerJe Lee Deewj DevleleesielJee eLeeLe&lee
kees mJeerkeej kejves hej elegLe& keeue kes Deble ceW Debeflece leerLekej kes he ceW Deefnbmee SJeb Deveskeeble kee eJele&ke
Yeer YeieJeeve ceneJeerj kee peerJe ner ngDee~
12.JeOe&ceeve hetJe& ceveg<e heee&eeW ceW DeefOekelej yeeeCe kegue ceW ner GlheVe ngS Les~ GvneR DeJemLeeDeeW ceW Gve
hej heeKeb[, Oece& kes veece hej efnbmee Deeefo kegeflmele heefjCeeceeW kee eleeJele&ve neslee jne~ Fmemes %eele neslee nw
efke efMe#ee kee ogheeesie ceveg<e kees efkelevee DeOeesheeflele yevee oslee nw~ pees efMe#ee meogheeesie kes he ceW Dece=le
nw, Jener ogheeesie keer heefjCeefle ceW efJe<e yeve peeleer nw~ kene Yeer nwmee#eje efJehejerleeesled je#emee SJe kesJeueced ~ mejmees efJehejerleesefhe mejmelJeb cegeefle~~
Dehes#eCeere efJeefMe efyevog-efyenej eevle ces $e+pegketuee veoer kes le hej pe=efcYeke eece kes efveke JewMeeKe
Megkeuee oMeceer kees YeieJeeve ceneJeerj kees ke"esj leheeee& SJeb Glke= Oeeve kes yeue mes kewJeue keer eeefhle ngF&~
ieCeOej he efveefcee kes DeYeeJe kes keejCe 66 efove leke efoJeOJeefve veneR efKejer~ hegve ieewlece kes oeref#ele nesves
SJeb ieCeOejlJe kes eehle nesves mes efoJeOJeefve kee DeeefJeYee&Je ngDee~ en efoJeOJeefve efvejblej 6-7 efove leke efKejleer
( 73 )
jner peyeefke Deve DeJemLeeDeeW ceW 24 IebeW ceW eej yeej efKejleer nw~
YeieJeeve ceneJeerj kes GheosMe kee meyemes cenlJehetCe& henuet meJeexoe leerLe& kes he ceW heeJeve DeJeoeve nw~
FmeceW eeCeercee$e kes efueS megKe Meebefle kee ceeie& efveefnle nw,Fmeer ceW efJeeMeebefle,men DeefmlelJe kee cetueceb$e meceeefnle
nw~ Deveskeevle SJeb meeodJeeo Fmekee DeeOeej nw~ Yeejleere meeefnle kes DeJeueeskeve kejves mes efJeefole nw efke
meJeexoe kee meJe&eLece GodIees<e YeieJeeve ceneJeerj kes heeJeve mebosMe ceW ner mebeehle nw~
Dee. mecevleYe keer efvecve hebefeeeb Je nQmeJee&vleJeeoiegCecegKekeuheb, meJee&vleMetveb e efceLeesvehes#eb
meJee&heoecevlekejb efvejvleb, meJeexoeb leerLe&efceob leJewJe~~(egeevegMeemeve)
Jemleg Deveble Oecee&lceke nw~ Deveskeeble Jemleg kes meYeer (hejmhej efJejesOeer Yeer) heeeeX hej efheele kejlee nw,
meYeer kees ekeeefMele kejlee nw, Gvekeer meee kees mJeerkeej kejlee nw~efJejesOeer mJeYeeJeeW kees ieewCe Deewj cegKe he
mes meeodJeeo Mewueer mes eefleheeefole kejlee nw~ pees ef meJe&Oecee&lceke ve neskej efkemeer Ske ner henuet kees ceeve
kejleer nw, Deve efJejesOeer henuet keer Devehes#e nw, Jen efceLee nw~ ns YeieJeeve ceneJeerj! en Deveskeeble he meJeexoe
leerLe& kesJeue Deehekee ner nw, Fmeer mes mecemle DeeheefeeeW kee veeMe neslee nw, ener Meeele nw~
DeeEnmee, efJeeMeebefle kee DeeOeej Yeer Deveskeeble he meJeexoe leerLe& ner nw~
Yeebefle heefjJesMe- De%eeve, Oece&he#eheele Deeefo keejCeeW mes pewve Oece& SJeb YeieJeeve ceneJeerj efJe<eeke DeveskeeW
YeebefleeeB efieesej nesleer nQ~ en efeblee kee efJe<ee nw~ hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer keer esjCee
mes leerLekej $e+<eYeosJe pewve efJeled cenemebIe Deeefo kes eje Deve meeefnle SJeb hee"eece ceW ekeeefMele
YeebefleeeW kes efveJeejCe kee meeLe&ke eeeme efkeee ieee nw, efkeee pee jne nw~ YeieJeeve ceneJeerj Deeefo kes
DeefmlelJe kees ner efceLee keuhevee yeleueeves kee pees kegee eueeee ieee Lee Gmekee efvejmeve efkeee pee egkee
nw~ megOeej efkeee pee egkee nw~ pees pevelee kes mece#e Deieues hee"eeceeW ceW eke nesiee~ YeieJeeve ceneJeerj kes
DeefmlelJe kes meyeue eceeCe meeefnle, hegjeJeMes<e, cetefle&eeB, Deeeee& hejcheje, peveegefle leLee meleevJes<eer
FeflenemekeejeW kes mhe cele kes he ceW efJeeceeve nw, pees ohe&CeJeled mele kees Gpeeiej kejles nQ~ DeeJeMekelee
nw efke eLeeeLeb, esleebyej SJeb yeew efceLee ceeveleeDeeW pewmes ieYe& kee mLeeveevlejCe, efJeJeen SJeb mebleeve kee
pevce, ceebmeenej Deeefo kee efvejekejCe~
hee"eeceeW ceW pees Deuhe%e FeflenemekeejeW eje YeieJeeve ceneJeerj mes ner pewveOece& kee eJele&ve keefLele kejves
he Yeebefle kee mLeeeer he mes efveJeejCe DeeJeMeke nw~ Jewefoke, meveeleve mebmke=efle ceWYeer YeieJeeve $e+<eYeosJe,vesefceveeLe
SJeb heee&veeLe leerLekejeW kee GuuesKe Fme nsleg heee&hle mee#e nQ~ 4 hejJejer meved 2000 kees ueeue efkeues kes
cewoeve ceW hetpe ieefCeveerecegKe, Deeefe&keeefMejesceefCe eer %eeveceleer ceeleepeer kes meeefveOe ceW Deeeesefpele Deee
leerLekej YeieJeeve $e+<eYeosJe efveJee&Ce uee[t meceejesn kes DeJemej hej eOeeveceb$eer eer Deue efyenejer Jeepeheseer ves mhe
mJeerkeejesefe he Iees<eCee keer efke YeieJeeve ceneJeerj mes hetJe& 23 leerLekejeW keer hejcheje eceeCeefme nw~
pevceYetefce kegC[uehegj-Jele&ceeve ceW efoiecyej pewve meceepe ceW YeieJeeve ceneJeerj kes pevce SJeb efveJee&CemLeue
efJe<eeke Yeeefvle SJeb efJeJeeo efieesej nes jne nw~ heee&hle mee#eeW mes ege efveJee&CeYetefce heeJeehegj kes mLeeve
hej GejeosMe ceW Deve heeJeehegj keer keuhevee kee ogmeenme Deheves hewjeW hej kegune[er ceejves kes meceeve nw~ Deheves
ner Fefleneme Je DeeeleveeW kees Devehesef#ele heefjJeefle&le kej meceepe peerefJele SJeb mJemLe veneR jn mekelee~ Fmeer
(74)
ekeej YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce kegC[uehegj kes efJe<ee ceW Yeer DeveeJeMeke efJeJeeo Ke[e nes ieee nw~
JewMeeueer, pees efke YeieJeeve ceneJeerj kes veevee eske keer jepeOeeveer Leer, kees Je&ceeve kee pevcemLeeve Ieesef<ele
kejvee Ske DehejeOe ner ceevee peevee eeefnS~
JeOe&ceeve kees JewMeeueer kee kegBJej meenye (kegceej) kenves ceW Deeheefe veneR nw keeeWekf e veefveneue mes Yeer Jeefe
kee heefjee nes mekelee nw hejbleg pevcemLeeve ceevevee lees efyeukegue Demele nw~
efkemeer ekejCe kees eceeefCele kejves nsleg leerve eceeCe Dehesef#ele nesles nQ-1. ele#e 2. Deeiece 3. Devegceeve~
ele#e ef mes-veeueboe efpeueevleie&le kegC[uehegj ceW pevce mceejke kes he ceW ceneJeerj efpeveeuee eeeerve
keeue mes DeJeefmLele nw~ MeleeefyoeeW mes ner eeJekeieCe pevcekeueeCeke leerLe& kes he ceW Fmekeer Jebovee kejles
Deees nQb~ DeefOekeebMe nce meYeer Fmekes ele#eoMeea nQ, Jevovee kej egkes nQ~ en eefme leerLe& nw~ Ske Yeer Jeefe
efieesej veneR neslee, pees pevcekeueeCeke mLeue kes he ceW JewMeeueer keer Jebovee kej ke=leeLe& ngDee nes~
Devegceeve efJe<eeke-JewMeeueer ceW YeieJeeve ceneJeerj efJe<eeke eehle keeflehee hegjeleeeflJeke meeceeer eyeue
eceeCe veneR nes mekeleer, keejCe Ssmes Gheeoeve lees efyenej Je GejeosMe Je osMe kes Deve YeeieeW ceW Yeer e$e le$e
eehle nes peeles nQ~ FmeceW DeveLeevegheheefe he nsleglee veneR heeF& peeleer~ Fme ue#eCe ceW DeefleJeeefhle oes<e nw~
DeJeeefhle, DeefleJeeefhle SJeb DemebYeJe Fve leerve oes<eeW mes jefnle ue#eCe neslee nw~ JewMeeueer pevcemLeue kes ue#eCeeW
ceW leerveeW ner oes<e efieesej nesles nQ~ Dele nslegefme eke=le, eefme kegC[uehegj ner YeieJeeve ceneJeerj keer
pevceYetefce nw~
Deeiece kes heefjes#e ceW-veee keer heefjheeer ceW en meJe&ceeve nw efke eefo ele#e Deewj Devegceeve mes celewkee
ve nes lees Deeiece ner Debeflece eceeCe nw~ Dele eneB keeflehee eeeerve Deeiece kes eceeCe emlegle efkees peeles nQ,
keeflehee veJeerve ceveeref<eeeW kes efJeeej Deewj ceeveleeSb Yeer1. efmelLejee-efeekeeefjCeereEn Ceejefcce kegb[ues Jeerjes~ GejheiiegefCeefjkeKes eseefmeo lesjmeerS GhheCCees~~
(efleueeseheCCeeer, efleere Keb[, ieeLee 556)
Jeerj efpevesv kegC[uehegj ceW efhelee jepee efmeeLe& Deewj ceelee efeekeeefjCeer mes ew$e Megkeuee $eeesoMeer kees
Gejeheeuiegveer ve#e$e ceW GlheVe ngS~ (veeLeJebMe ieeLee 557 ceW GefuueefKele nw~)
2. DeLeeefmceved YeejlesJe<ex efJeosns<eg cenef&<eg~ DeemeerlkegC[uehegjb veecvee hegjb megjhegjesececed~~
(hegjeCemeej meben, efleere Yeeie, elegLe& meie&-Mueeske1, Yeejleere %eeveheer", Deveg. heb. hetueebo efmeevleMeeeer)
3. Deemee{ peesCn hekeKeerS kegb[uehegj CeiejeefnJe CeenJebme-efmelLeCeefjbomme eflemeueeosJeerS ieJYeceeiebletCe
lelLe DeefoJemeeefne CeJeceemes Deefe eFe-megkekehekeKe lesjmeerS jeerS GejheiiegCeerCekeKees ieyYeeoes
efCekeKeblees JeceeCe efpeefCeboes~ (peeOeJeuee 1-58)
Dee<ee{ cenervee kes Megkeue he#e keer <eer kes efove kegC[uehegj veiej kes mJeeceer veeLeJebMeer efmeeLe& vejsMe
keer ef$eMeuee osJeer kes ieYe& ceW Deekej Deewj Jeneb veJe ceen Dee" efove jnkej ew$e Megkeuee $eeesoMeer kes efove jeef$e
ceW Gejeheeuiegveer ve#e$e kes jnles ngS YeieJeeve ceneJeerj ieYe& mes yeenj DeeS~ meeLe ner efvecve GodOe=le ieeLee
peeOeJeuee kes meeLe OeJeuee ceW Yeer he= 535 hej Debefkele nw4. kegb[uehegjJeefjmemme jeeefmelLekeKeefeemme Ceenkegues~ eflemeueeS osJeerS osJeermeo mesJeceeCee S~~
(peeOeJeuee ceW GodOe=le ieeLee 23)
5. nefjJebMehegjeCe meie& 2~ Mueeske 5 mes 25 eeeervelece ieeLeeSb~
( 75 )
6. efmeeLe&ve=heefleleveees YeejleJeemes efJeosnkegC[hegjs~ osJeeb efeekeeefjCeeb megmJehveeved mebeoMe& efJeYeg~~

efveJee&CeYeefe (nescyegpe eceCe efmeevle hee"eJeefue) oMeYeefe ceW JeerjYeefe-meesueehegj mes ekeeefMele
7. DeeJeMeke efveeg&efe ceueeefieefj erkee ieeLee-52
8. ueieYeie 600 F&. hetJe& efyenej eevle kes kegC[uehegj veiej kes jepee efmeeLe& kes Iej ceW Gvekee pevce
ngDee~ Gvekeer ceelee ef$eMeuee JewMeeueer vejsMe jepee eske keer heg$eer LeeR~
pewveOece&-heb. kewueeMeeb Meeeer he=.-50
9. je%e kegC[hegjsMeme JemegOeejee lelhe=Leg~ mehlekeeserceCeer meee& efmeeLe&me efoveeefle~~
cenehegjeCe meie& 74 (pewvesv efmeeblekees<e leerLekej heefjee)
10. GejhegjeCe heJe& 74-1252
11. Deefmceve YegJee ceeue FeefMeeues meceeoOeêrefleuekelJeceeues~
meceefleb Jeefe ceoereYee<ee mecesefnleb kegC[hegjb meceemeeled ~~21~~
Dee. %eevemeeiej peer Jeerjesoe meie&-2
12. Fn pebyegoerefJe YejnbleeJeefue, jceCeere efJemee meesne efJemeeueb~
kegb[Gefj jeG efmelLe meefnG, pees efmeefjnme ceiieCe Jesme jefnG~~
Jeerj efpeefCebo eefjG he=.11-12-13 (%eeveheer")
Ghejese eceeCeeW kes DeeOeej hej en efme nw efke efyenej eevlemLe veeueboe efpeues kes Debleie&le DeJeefmLele
kegC[uehegj ner YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce nw~ Gmekee eeej Deewj efJekeeme meeOegJe=voeW SJeb efJeeveeW kes
eje Yeebefle efveJeejCeeLe& Skeelcelee nsleg Dehesef#ele nw~
kegC[uehegj keer hetpelee mJele efme nw

pewve Jee*dcee ceW YeieJeeve ceneJeerj kee pevcemLeeve kegC[uehegj kes veece mes GuuesefKele ngDee nw~
Dee. eefleJe=<eYe ke=le efleueeseheCCeeer, Dee. hetpeheeo ke=le Je&ceeve eefjle, Dee. oecevebefo ke=le hegjeCemeej
meben, efJeJegOeeerOej ke=le JeceeCeg eefjG, cenekeefJe heeke=le ceneJeerj jeme Deeefo Deveske eeeerve Deeiece
ebLeeW eje heeeledJeleea pewve meeefnle ceW eee kegC[uehegj kee YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce kes yeejs ceW
GuuesKe nw~
JeemleJe ceW leerLe& keer efceer ceW hetpeveerelee keer lejbies Deewj iegCeOece& nesles nQ FmeefueS leerLe& kee efJekeeme
peesj peyejomleer mes keYeer veneR neslee~ JeneB lees #es$e kee DeefleMee mJeeb Deheveer hetpeveerelee yevee ueslee nw~
kegC[uehegj (veeueboe) kes efJekeeme Deewj leerLeexej keer yeeie[esj Deeefe&kee ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer
ceeleepeer ves ues ueer nw-Fefleneme mee#eer nw GvneWves efpeve-efpeve keeceeW kees neLe ueieeee nw Jes DeYeer leke hetjs
ngS nQ Deewj GvneWves #es$eeW kees ieewjJe eoeve efkeee nw~ GvneWves leerLe& efJekeeme nsleg pees Deeeve efkeee nw
Gmekee eejeW Deesj mes mJeeiele nes jne nw, en leerLe& efveefelehesCe Ske efove Deheves efJeje mJehe kees eehle
kejsiee Ssmee cegPes efJeeeme nw~
-[e@. DeYeeekeeMe pewve-iJeeefueej
(76)
oee kes osJelee kee DeJelejCe

(ceneeceCe ceneJeerj mes G=le)
YeieJeeve keer ceelee DeJeMe efJeMeeueehegjer keer heg$eer LeeR, efkevleg efoiecyej Deeieceevegmeej YeieJeeve kee pevce
mLeeve kegC[uehegj veiej Lee~ en megYeeef<ele iebYeerj leLee DeLe&hetCe& nwGecee Deelcevee Keelee efheleg Keeleee ceOecee~
DeOecee ceelegueelKeelee eMegjeeeOeceeOecee~~
Gece heg<e Deheves iegCeeW kes keejCe eefme nesles nQ~ ceOece heg<e Jes nQ pees Deheves efhelee kes keejCe eefmeef
heeles nQ, DeOece esCeer kes Jeefe Deheves ceecee kes keejCe efJeKeele nesles nQ~ Deheves emegj kes keejCe pees eeflee
heeles nQ Jes ceneDeOece esCeer kes Jeefe nQ~
leerLekej eseW ceW Yeer es heg<e nesles nQ~ Gvekee pevcemLeeve ner hetpe veneR neslee, Jen keeue Yeer cebieue
nes peelee nw, peye Gvekes hebekeueeCeke ngS neW~ Ssmeer efmLeefle ceW YeieJeeve ceneJeerj keer kegC[uehegjJeemeer nesves
mes eefmeef veneR Leer, elegled Gvekes keejCe Gme mLeeve kees ieewjJe efceuee~ kene Yeer nw- e$eeefhe keg$eeefhe YeJebefle
nbmee, nbmee: cener-ceb[ueceb[veeefve~ neefvemleg les<eeb efn mejesJejeCeeb es<eeb cejeuew men efJeeeesie~~ DeLee&led
ceevemejesJej kes keejCe nbme kees ieewjJe veneR efceuelee nw, nbme kes keejCe ceevemejesJej mevceeve kee hee$e yevelee
nw, nbme peneB Yeer jnlee nw Jener mLeue cenJehetCe& yevelee nw~
JebMe-hejcheje-YeieJeeve ceneJeerj kes efhelee cenejepee efmeeLe& jepee Les leLee YeieJeeve jepeheg$e Les~
YeieJeeve kee ceele=he#e Yeer jepeJebMe Lee~ Fme ekeej peeefle leLee kegue keer ef mes Jes ceneve Les~ YeieJeeve kes
efheleecen kee veece Lee meJee&Le& leLee meJee&Le& cenejepe keer cenejeveer kee veece eerceleer Lee~
-mJe. heb. megcesjebo pewve efoJeekej
meefoeeW mes en pevceYetefce nceejer ee kee kesv nw

nce Deheves ee kesv leerLeeX kees peneb nceejer ee meefoeeW mes velecemleke nesleer Deeeer nw Gmes menpe
mJeerkeejW~ Gve eeemeeW kee efJejesOe kejW Deewj vekeejW pees leerLeeX kes eeeerve DeefmlelJe kees ner MebkeeDeeW kes Iesjs ceW
ueeves kee eeeme kej jns nQ~ Ssmes Keespekelee& veneR peeveles efke Jen Deheves Glmeen kes keejCe ee ceW Mebkee
kee efJe<e Ieesuekej Deheveer ner ceeveleeDeeW kee efkelevee Deefnle kej jns nQ~ leerLeeX kes DeefmlelJe mes s[e[ kes
Fve eeemeeW kee nceW mebieef"le neskej efJejesOe kejvee eeefnS leYeer nceejs leerLe& megjef#ele Deewj De#egCCe jn mekeWies~
hetpe ieefCeveer Deeefe&kee eer %eeveceleer ceeleepeer kes Deeiece eceeCeeW kes yeeo nceW Deve keneR peeves keer
DeeJeMekelee veneR nw~ 26 meefoeeW kes yeeo kece mes kece ceneJeerj kes Gheemekeesb kees ner ceneJeerj kes pevce leLee
efveJee&Ce Deeefo keueeCeke mLeueeW keer mecee peevekeejer Deeiece ebLeeW kes DeeOeej hej kejvee eeefnS~ en cee$e
keg ueesieeW kes ceeve mecceeve kee veneR ceneJeerj keer hetpelee, Denlelee, meJe&%elee kee eMve nw~ efoiecyej pewve
meceepe Deeiece Deeueeske ceW Deheves Yece otj kejsiee Ssmee nceW efJeeeme nw~
-GcesMe pewve, efhejespeeyeeo
( 77 )
efyenej eevle keer efpeme kegC[uehegj veiejer kees Deepe mes 2600 Je<e& hetJe& FveW SJeb osJeleeDeeWb
ves mepeeee Lee, peneB meele Keve kee mJeCe&ceeer vebeeJele& cenue Lee, peneB veeLeJebMeer jepee efmeeLe&
SJeb jeveer ef$eMeuee mes ew$e Megkeuee $eeesoMeer keer heefJe$e efleefLe ceW eewyeermeJeW leerLekej YeieJeeve
ceneJeerj ves DeJeleej ueskej efJee ceW Deefnbmee kee MebKeveeo efkeee, peneB yeeueke JeerjeYet kees heeueves
ceW Petueles osKe oes eejCe$e+efOeejer cegefveeeW keer Mebkee otj ngF&, peneB yeeueeJemLee ceWJeOe&ceeve
kees yeieeres ceW Kesueles osKe mebiece osJe mJeie& mes hejer#eeLe& Deeee Deewj hejeefpele neskej ceneJeerjveece
mes mlegefle keer, peneB mes ceneJeerj ves Yejs eewJeve ceWb pewvesejer oer#ee enCe kejves keemebkeuhe efueee
Deewj peneB Ske YeJeeJeleejer ueewkeeefvleke osJeeW ves Deekej Gvekeer mlegefle keer Ssmeer ehefJe$e Yetefce kes
keCe-keCe YeieJeeve ceneJeerj kes leeie-Jewjeie kee mebosMe os jns nQ~
Gme heefJe$e
kegC[uehegj veiejer SJeb leerLe& efJekeeme keer mecesefjkee

hejcehetpe ieefCeveerecegKe
eer %eeveceleer ceeleepeer

kes heeJeve ejCeeW ceW
Mele-Mele Jevove
-:efJeveeeJevele:efpevesv emeeo pewve, "skesoej
(keeee&Oe#e)
eer efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve

pecyeterhe-nefmleveehegj (cesj") G.e.-250404
cegeke
GVeeve eceCe mebmke=efle kee kejves Jeeueer ceelee vecetB legcnW~
ns leerLeexejke! egieeJeefle&kee! ef$ekeeue Jevove keB legcnW~~
en eceCe mebmke=efle egie-egie leke Ghekeej lesje veeEn Yetuesieer~
mebmke=leer nsleg meJe&mJe efveeJej kejves keer efMe#ee osieer~~
kewueeMeebo pewve
(ceneceb$eer)
kece&eesieer ye.jJeerv kegceej pewve

(DeOe#e)
(78)
leerLekej pevceYetefceeeB mebmke=efle keer GodiecemLeue nQ!

-ye. jJeerv kegceej pewve
osMeYeefe kes ieerle keer oes hebefeeeW mes efJe<ee kees eejbYe kejlee ntB
Yeje veneR pees YeeJeeW mes, yenleer efpemeceW jmeOeej veneR~
Jen oe veneR nw helLej nw, efpemeceW mJeosMe kee heej veneR~~
DeLee&led Yeejle keer Oejleer hej pevces mecemle ceeveJepeeefle kes oeeW kees Pebke=le kejves Jeeueer keefJeleeSb
mecee-mecee hej FmeerefueS jeer ieF& nQ efke eefo efkemeer keejCeJeMe mJeosMe kes eefle Deheves kele&Je kee efveJee&n
ve kejkes ceeveJe efoiYeefcele nes jne nes lees GmeceW osMeesce SJeb Gmekeer j#ee kee YeeJe peeie=le nes mekes~ "erke
Fmeer ekeej mes eeCeercee$e kee efnle kejves Jeeues Meeele SJeb eeke=efleke pewveOece& kes eefle Yeer mecemle
pewveOecee&JeueefcyeeeW kees ncesMee meesle jnves keer esjCee Oecee&eeeeX ves eoeve kejles ngS meceioMe&ve kes eYeeJevee
Debie ceW kene nwDe%eeveefleefcejJeeefhleceheeke=le eLeeeLeced ~
efpeveMeemeve ceenelceekeeMe meeleYeeJevee~~
DeLee&led pewveMeemeve keer ceefncee kee ekeeMe hewueevee-eeej-emeej kejvee eYeeJevee Debie nw~ Gme pewveMeemeve
ceW Jeerlejeieer osJe-Meee-ieg keer Yeefe kes meeLe-meeLe leerLekej YeieJeeve pewmes cenevedosJeeW kes pevce SJeb hebekeueeCekeeW
mes heeJeve leerLe&YetefceeeW kee efJekeeme SJeb Gvekee eeej kejvee Yeer eYeeJevee Debie kee ner heefjeeeke nw~
pevceYetefce leerLe& mebmke=efle kes Godiece mLeue nQetB lees YeejleYetefce hej mewke[eW leerLe& nQ efpevekes oMe&ve kejkes ueesie ceeveefmeke Meebefle eehle kejles nQ efkevleg
efpeme Oejleer hej Oece&leerLe& kee eJele&ve kejves Jeeues leerLekej YeieJeeve pevce uesles nQ Gvekeer hetpelee lees
uesKeveeriece nes ner mekeleer nw~ hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer keF& yeej eJeeveeW ceW kene kejleer
nQleerLekej YeieJevleeW keer pevceYetefceeeB JeemleJe ceW Yeejleere mebmke=efle kee GodiecemLeue nQ, keeeWefke JeneB 15
cenerves leke osJelee DemebKe jlveeW keer Je=ef kejles nQ, Fv Yeer Gme veiejer keer ye[er YeefehetJe&ke eoef#eCee kejlee
nw, cenecegefvejepe Yeer JeneB efpevesv yeeueke kees osKeves kes efueS Deeles nQ Deewj Deheves ceve keer eleske Mebkee kee
meceeOeeve menpe hee peeee kejles nQ~ peneB mes ie=nmLe Oece& SJeb jepeveerefle kes mebeeueve kes meeLe-meeLe cees#eceeie&
Yeer meekeej neslee nw Gme Yetefce mes DeefOeke heefJe$e Yeuee Deewj otmeje mLeeve keewve nes mekelee nw? DeLee&led eeLeefceke
he mes nce meyekes efueS leerLekej pevceYetefceeeB hetpe nQ~ pevce kes heeeled ner lehemee Deewj %eeve kes eceevegmeej
efmeheo keer eeefhle nesleer nw Dele Gvekes efveJee&CemLeue efme#es$e kes he ceW heeJeve-hetpe nes peeles nQ~
Fve efme#es$eeW hej peekej Jebovee kejves SJeb efveJee&Ceuee[t e{eves keer hejcheje Deepe Yeer eueer Dee jner nw,
GveceW meccesoefMeKej SJeb heeJeehegjer ceW efJeMes<ehe mes eeef$eeeW kee leejlece peg[e ngDee nw~
keee keYeer pevceYetefce hej Ske oerhe Yeer peueeves kee ceve yeveeee nw?
efee yevOegDeeW! Jele&ceeve ceW eewyeerme leerLekejeW keer meesuen pevceYetefceeeB nQ nes mekelee nw efke FveceW mes Deveske
kes oMe&ve Yeer Deeheves efkees neW efkevleg keee Gvekes yeejs ceW keYeer Deeheves Ssmee keg meesee nw efke es leerLe& meebmke=efleke
Oejesnj kes he ceW efJee kes mece#e DeeSb~ JeemleJe ceW Jen #eCe ye[e jesceeBeke Deewj oo&veeke Lee peye hetpe
( 79 )
%eeveceleer ceeleepeer ves Deheveer Devlejelcee keer DeeJeepe YeeeW leke hengBeeves kes ue#e mes Ske meYee ceW kene LeeDeepe kee egie ecelkeej kee egie yeve ieee nw, ueesie Yeewefleke ceveeskeeceveeDeeW keer hetefle& kes efueS
DeefleMee#es$eeW keer Deesj Yeeie jns nQ~ Gve DeefleMee#es$eeW ceW eebovehegj kes ceneJeerj, eflepeeje kes eveYe, heocehegje
kes heoceeYeg YeieJeeve kes meceerhe eefleefove npeejeW-npeej oerheke YeeeW eje peueees peeles nQ, meesves-eeBoer kes
$e e{ees peeles nQ efkevleg keee keYeer YeeeW ves Gvekes meeceves Ke[s neskej efevleve efkeee nw efke eer ceneJeerj
mJeeceer keer pevceYetefce kegC[uehegj ceW, eveYe keer pevceYetefce evhegjer ceW ee heoceeYeg keer pevceYetefce keewMeecyeer
ceW keYeer Ske oerheke Yeer peuelee nw ee veneR? JeneB ekeeMe nw ee DebOekeej? JeneB megj#ee JeJemLee Yeer nw ee
veneR? JeneB eYeg keer Jesoer Yeer "erke mes yeveer nw ee veneR? SJeb Gve pevceYetefceeeW kes eefle nceeje keg oeefelJe
Yeer nw ee veneR? eefo Ssmes eMveeW kes eefle keg meeseves kees ceve cepeyetj neslee nw leye lees DeJeMe DeYeer ceeveJelee
kes Debkegj Mes<e nQ Deewj Gvekees emhegefle kejles ner hetue Deewj heue Deeles osj veneR ueiesieer~ Dele cesjer Deehemes
ener esjCee nw efke henues YeieJevleeW keer Ghesef#ele pevceYetefceeeW kees mees leerLe& kes he ceW meekeej kejes~ Deve
mLeeveeW hej cebefoj ee vees leerLe& yeveeves keer Dehes#ee leerLe& kees ner leerLe& yeveeves ceW meneiegCee hegCe DeefOeke nw~
hetpe eer keer Gheeg&e esjCee ceW ener DevleJexovee efveefnle nw efke meceepe Deheves kele
&Je kes eefle peeieke nes leLee peveveer
pevceYetefcee mJeiee&oefhe iejeremeer kes Devegmeej Deheveer pevceYetefce mes Yeer DeefOekenlJe
ce leerLekej pevceYetefceeeW kees eoeve kejW
lees Jen efove otj veneR jnsiee peye pewveOece& hegve Deheveer ieewjJe ieefjcee kees eehle nesjkeefoiedefoievle Jeeheer yevesiee~
Fve pevceYetefce leerLeeX kes yeejs ceW peevekej efkemeer Yeer veiej keer eeueg efoiecyej pewve meceepe DeLeJee keesF&
oeveer heefjJeej Ske-Ske leerLe& kes Gej SJeb efJekeeme kee mebkeuhe eefo ues ues lees DeefleMeeesefe keer yeele veneR nw~
efpeme ekeej mes Deheves hewle=ke cekeeve, ogkeeve SJeb Jeeheej kee eesie heg$e meowJe mebj#eCe, mebJeOe&ve kejvee ner kele&Je
mecePelee nw Gmeer ekeej leerLekej YeieJevleeW kes DeYeeejCe Meemeve ceW jnkej meYeer YeeeW kee Yeer kele&Je nw efke
Gvekes peerCe&-MeerCe& leerLe&mLeueeW kee peerCeexej kej Gvekee eLeeeesie efJekeeme kejW elLee efJekeeme kejves JeeueeW kes
eefle meowJe JeelmeueYeeJe jKekej Oece&Je=ef keer Devegceesovee kejW leeefke hegCe kee yebOe nes~
pevceYetefce leerLeeX kes efJekeeme keer eB=Keuee ceW Jele&ceeve meneeefyo keer Ssefleneefmeke GheueefyOe kes he ceW YeieJeeve
ceneJeerj keer pevceYetefce kee efJekeeme keee& lespeer mes eue jne nw~peneB 8 mes 10 Deketyej 2003 leke kegC[uehegj
ceneslmeJe Deeeesefpele nes jne nw~ pevceYetefce meefceefle SJeb efyenej mejkeej hee&ve efJeYeeie kes mebege leJeeJeOeeve
ceW Deeeesefpele Fme ceneslmeJe ceW osMeYej mes YeeieCe heOeejkej efJeefYeVe Oeeefce&ke, meeceeefpeke, meebmke=efleke keee&eceeW
ceW Yeeie uesves kes meeLe 10 Deketyej Mejo hetefCe&cee kees hetpe ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer kesleeie SJeb pevce
efoJeme hej Yeer Deheveer efJeveeebpeefue Deefhe&le kejves kee meewYeeie eehle kej jns nQ~
eqDrd
R;kxriL;kdhewjr]rqeKku/;kudhizfrekgksA
dfy;qxdhlqdqekjriLoh]ukjhdhxq.kxfjekgksAA
czkhekdsinfpUgksaij]pydjyqVkjghapUnuA
xf.kuhekrkKkuerhth]LohdkjksesjkoUnuAA
&vkf;ZdkpUnukerh
(80)
JewMeeueer keer jepekegceejer SJeb kegC[uehegj keer jepeJeOet
cenejeveer ef$eMeuee kee heefjee

-ye. keg.yeervee pewve (mebIemLe)
Deeeee& ceevelebbgie ves Yeeecej mlees$e ceW leerLekej YeieJeeve keer ceelee keer mlegefle kejles ngS kene nweerCeeb Meleeefve MeleMees peveeefvle heg$eeved , veeveemegleb lJeogheceb peveveer emetlee~
meJee&efoMees oOeefle Yeeefve mene jefMceced, eeesJe efoipeveeeflemhegj obMegpeeueced ~~
DeLee&led mewke[eW efeeeb mewke[eW heg$eeW kees hewoe kejleer nQ hejvleg Deehe pewmes heg$e kees otmejer ceeb hewoe veneR kej
mekeleer nw keeeWefke ve#e$eeW kees meye efoMeeSb OeejCe kejleer nQ hejvleg efkejCeeW kes mecetn Jeeues mete& kees hetJe& efoMee
ner eke kejleer nw~
pewveOece& kes eewyeermeJeW mete&, Debeflece leerLekej YeieJeeve ceneJeerj kees kegC[uehegj keer heefJe$e Oejleer hej pevce
osves Jeeueer ceelee ef$eMeuee Yeer Jen peieppeveveer SJeb ef$eueeskehetpeveere ceelee nQ pees efke JewMeeueer kes jepee eske
keer pes heg$eer LeeR~ efoiecyej pewveMeeeevegmeej JewMeeueer veiejer efmevOegosMe ceW Leer peneb jepee keske kes heg$e
eske jepe kejles Les~ GejhegjeCe veeceke Dee<e&ebLe ceW eer iegCeYeeeee& ves efmebOegosMe kes Debleie&le JewMeeueer
veiejer, cenejepee eske SJeb Gvekes heg$e-hegef$eeeW kee JeCe&ve kejles ngS kene nwefmevOJeeKeefJe<ees........................lele mebececeenerled ~~3-14~~
efmevOeg veeceke osMe keer JewMeeueer veiejer ceW eske veece kes DeefleMeeeefme, efJeveerle Deewj efpevesvosJe kes
DeefleMee Yee jepee Les Gvekeer jeveer kee veece megYee Lee~ Gve oesveeW kes oMe heg$e ngS pees efke Oeveoe, OeveeYe,
Ghesv, megoe, efmebnYe, megkegcYeespe, Dekecheve, helebieke, eYebpeve Deewj eYeeme veece mes eefme Les leLee Gece
#ecee Deeefo oMe OeceeX kes meceeve peeve he[les Les~ Fve heg$eeW kes efmeJeee meele $e+efeeW kes meceeve meele hegef$eeeb
Yeer LeeR efpeveceW meyemes ye[er efeekeeefjCeer Leer, Gmemes eser ce=ieeJeleer, Gmemes eser megeYee, Gmemes eser eYeeJeleer,
Gmemes eser esefueveer, Gmemes eser pese Deewj meyemes eser ebovee Leer~ efJeosnosMe kes kegC[uehegj ceW veeLeJebMe
kes efMejesceefCe SJeb leerveeW efmeefeeW mes mecheVe jepee efmeeLe& jepe kejles Les~ hegCe kes eYeeJe mes efeekeeefjCeer
(ef$eMeuee) GvneR keer eer ngF& Leer~ JelmeosMe keer keewMeecyeer veiejer ceW evJebMeer jepeeMeleeveerke jnles Les, ce=ieeJeleer
veece keer otmejer heg$eer Gvekeer eer ngF& Leer~ oMee&CeosMe kes nsceke veeceke veiej kesmJeeceer jepee oMejLe Les peesefke
mete&JebMeheer DeekeeMe kes evcee kes meceeve peeve he[les Les~ mete& keer efvece&ue eYeekes meceeve megeYee veece keer leermejer
heg$eer Gvekeer jeveer ngF& Leer~ keosMe keer jeskee veece keer veiejer ceW Goeve veece kee Ske ye[e jepee Lee eYeeJeleer
veece keer eewLeer heg$eer Gmeer keer oeJeuueYee ngF& Leer~ Deer lejnmes Meerueele OeejCe kejves mes Fme kee otmeje veece
MeerueJeleer Yeer eefme nes ieee Lee~ ieevOeejosMe kes cenerhegj veiej ceW jepee meleke jnlee Lee Gmeves jepee eske
mes Gmekeer pese veece keer heg$eer keer eeevee keer hejvleg jepee ves veneR oer Fmemes Gmeogyeg&ef cetKe& ves kegefhele neskej
jCeebieCe ceW eg efkeee hejvleg eg ceW Jen nej ieee efpememes ceeveYebie nesves mes ueefppele nesves kes keejCe Gmeves MeerIe
ner oceJej veeceke cegefvejepe kes meceerhe peekej oer#ee OeejCe kej ueer~
Fve cenejepe eske keer heeBeJeer heg$eer esuevee ceieOe osMe kes jepeie=ner veiejer kes jepee esefCeke keer jeveer ngF&
nQ leLee pese Deewj evovee kegceejer jner nQ~ es jepee eske meesceJebMeer Les pewmee efke GejhegjeCe ceW kene nw-
( 81 )
megjueeskeeoYet meesce-JebMeslJeb eskees ve=he~

Fve hebefeeeW mes mhe nw efke jepee efmeeLe& veeLeJebMeer Les Deewj JewMeeueer kes jepee eske meesceJebMeer
Les Dele Fve oesveeW jepeeDeeW kes osMe Deueie-Deueie nQ, jepeOeeveer Deueie-Deueie nQ Deewj JebMe, iees$e Deeefo Yeer
Deueie-Deueie nQ~
efoiecyej pewveeiece ceW peneB YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce kegC[uehegj yeleeF& ieF& JeneR Gvekeer peveveer
efeekeeefjCeer ef$eMeuee keer pevceYetefce JewMeeueer yeleeF& ieF& nw~ JeerjefpeefCevoeefjG ebLe keer heebeJeer mebefOe ceW he=
60ceW eer heg<heoble cenekeefJe kenles nQ efke jepee esefCeke ves YeieJeeve ceneJeerj kes meceJemejCe ceW ieewlece ieCeOej
mes peye Deeefe&kee ebovee kes eefj$e kees hete leye ieewlece mJeeceer ves keneefmevOeg-efJemeF JeFmeeueer hegjJeefj~ Iej-efmeefj-Deesneefcee-megj-Jej-Ieefj~
es[G Ceece Cejsme efCeJemeF~ osefJe DeKeg megn cenemeF~~
DeLee&led efmevOegefJe<ee JewMeeueer veeceke veiej nw peneB kes Iej Deheveer MeesYee mes osJeeW kes efJeceeveesb keer MeesYee
kees Yeer peerleles nQ~ Gme veiej ceW eske veeceke vejsej efveJeeme kejles nQ~ Gvekeer cenejeveer megYee mes Gvekes
Oeveoe, OeveYe, Ghesv, efMeJeoe, nefjoe, kecyeespe, kecheve, eebie, eYebpeve Deewj eYeeme veeceke ome heg$e
GlheVe ngS~
Gvekeer Delevle heJeleer meele hegef$eeeB Yeer ngF&, efpevekes veece nQ-efeekeeefjCeer,ce=ieeJeleer, megeYeeosJeer,
eYeeosJeer, esefueveer, pese, evovee~ FveceW mes efeekeeefjCeer (ef$eMeuee) kee efJeJeen es veeLeJebMeer kegC[uehegj
vejsMe efmeeLe& kes meeLe kej efoee ieee~
Fmeer ekeej mes nefj<esCeeeee&ke=le Je=nlkeLeekees<e ceW Yeer jepee eske keer meeleeW hegef$eeeW kee JeCe&ve kejles
ngS meyemes ye[er kevee efeekeeefjCeer (ef$eMeuee) kees yeleeee nw~ meeLe ner en Yeer kene nw efke es meeleeW ner hegef$eeeb
mJeie&ueeske mes euekej DeeF& LeeR, Gvekee eefj$e efJeeveeW kes efee kees njCe kejsiee~
nefjJebMehegjeCe ceW efeekeeefjCeer cenejeveer ef$eMeuee kes efJe<ee ceW Deeeee& efpevemesve kes Meyo ceeefce&ke leLee
eLeeLe& ceW ieewjJehetCe& nwkemleeb eespeefelegb MeeeefeMeueeb iegCeJeCe&vew~ ee mJehegCCewce&neJeerjemeJeee efveeesefpelee~~8~~
Ssmeer meeceLe& efkemeceW nQ, pees cenejeveer efeekeeefjCeer-ef$eMeuee kes iegCe JeCe&ve keer eespevee kej mekes,
keeeWefke Deheves hegCe kes keejCe ner Jen YeieJeeve ceneJeerj keer peveveer yeveer Leerb~
Gve nesvenej peveveer keer mJeie& mes DeeF& osJeebieveeSb efkeme ekeej mesJee kejleer nQ Deewj Gvekes iegCeeW kee keLeve
kejles ngS mlegefle kejleer nQ Fmekee yengle ner megvoj efe$eCe Deeeee&eer ves efkeee nw~ Jen kenles nQ efke osefJeeeW
eje keer ieeer mlegefle keesF& DeefleMeeesefehetCe& veneR Leer, Deefheleg en JeemleefJekelee mes hetCe& keLeve Lee~ eYeele ceW
pewmes eeeer efoMee eleske kes esce kees eehle kejleer nw Deewj meYeer Fmeer Deesj Deheveer ef hegve-hegve [euee kejles
nQ, Fmekes meceeve ner efmLeefle ceelee kes efJe<ee ceW Yeer Leer efpevneWves eewyeermeJeW leerLekej YeieJeeve ceneJeerj kees pevce
oskej mechetCe& ueeske kees meveeLe kej efoee Lee~
Deveske efoiecyej pewve Dee<e&ebLeeW ceW hetJee&eeeeX ves ceelee ef$eMeuee keer mlegefle kejles ngS Gvekes iegCeeW kee JeCe&ve
efkeee nw~
Ssmeer ef$eueeskehetpeveere, peieledpeveveer, Jeboveere ceelee ef$eMeuee efpevekes pevce mes JewMeeueer veiejer heeJeve ngF&
nes Gvekee mcejCe meyekes efueS cebieuekeejer nesJes~
(82)
vebeeJele& cenue keer heeJevelee

-ye. keg.Fvog pewve (mebIemLe)
pewveOece& kes eewyeermeJeW SJeb Debeflece leerLekej YeieJeeve ceneJeerj ves Deepe mes 2600 Je<e& hetJe& efyenej eevlemLe
kegC[uehegj veiejer ceW cenejepee efmeeLe& keer cenejeveer ef$eMeuee osJeer keer heefJe$e kegef#e mes efpeme meele KeC[ Jeeues
vebeeJele& cenue ceW pevce efueee Lee Gmekes yeejs ceW GejhegjeCe ebLe ceW Deeee nw efkevebeeJele&ie=ns jlveoerefhekeeefYe ekeeefMeles~ jlveheekekes nbmeefleuekeeefoefJeYet<eles~~254~~ he=. 460~~
DeLee&led meele KeC[ Jeeues jepecenue kes Yeerlej jlvecee oerhekeeW mes ekeeefMele vebeeJele& cenue veeceke
jepeYeJeve ceW nbme-letefuekee Deeefo mes megMeesefYele jlveefveefce&le heuebie hej jeveer ef$eMeuee mees jner LeeR DeLee&led leerLekej
YeieJeeve ceneJeerj keer ceelee kee lees Meeve kejves Jeeuee heuebie ner mJeCe& Deewj jlveefveefce&le Lee~ jeleefove mJeie&
keer osefJeeeB Gvekeer mesJee kejleer LeeR,mee#eeled Fv Deewj osJeieCe YeieJeeve kes mece#e efkebkej yevekej Ke[s jnles
Les, efpeme veiejer ceW ueieeleej 15 ceefnves leke eefleefove mee{s meele kejes[ jlveeW keer Je=ef mJeeb kegyesj kejlee
Lee, Jen kegC[uehegj veiejer Delevle mece= Leer peneB Jeerj eYeg kee pevce ngDee Lee~
JeemleJe ceW leerLekej ceneheg<e eseW ceW Yeer es ceneheg<e nesles nQ Gvekee pevcemLeeve ner hetpe veneR
neslee, Jen efleefLe, Jen mecee, Jen cenue, Jen keeue Yeer cebieue SJeb heeJeve nes peelee nw peye Deewj peneB Gvekes
hebekeueeCeke ngS neW keeeWefke ceevemejesJej kes keejCe nbme kees ieewjJe veneR efceuelee nw, nbme kes keejCe
ceevemejesJej mevceeve kee hee$e yevelee nw, nbme peneB jnlee nw Jener mLeue cenlJehetCe& neslee nw~
Gmeer heefJe$e kegC[uehegj ceW YeieJeeve ceneJeerj kes efhelee cenejepee efmeeLe& jepe kejles Les Deewj YeieJeeve
ceneJeerj jepeheg$e Les~ YeieJeeve kee ceele=he#e Yeer jepeJebMe Lee~ Fme ekeej peeefle leLee kegue keer ef mes Jes ceneve
Les~ YeieJeeve kes efheleecen (yeeyee) kee veece Lee meJee&Le& leLee meJee&Le& cenejepe keer cenejeveer kee veece eerceleer
Lee~ nefjJebMehegjeCe ceW efueKee nwmeJee&Le&-eerceleer-pevcee leefmceved-meJee&Le&oMe&ve~ efmeeLeexYeJeokee&Yees Yethe efmeeLe&-heew<e~~13-2~~
DeLee&led kegC[uehegj kes mJeeceer jepee meJee&Le& SJeb jeveer eerceleer mes GlheVe mecemle heoeLeeX kee oMe&ve kejves
Jeeuee, mete& kes meceeve lespemJeer leLee mecemle heg<eeLeeX kees efme kejves Jeeuee jepee efmeeLe& Lee~ efmeeLe&
jepee DeeoMe& Meemeke Les~ efpevemesve Deeeee& kenles nQe$e heeefle Oeefj$eere-ceYetoske$e-oesef<eCeer~ Oecee&efLe&veesefhe mebege-hejueeskeYeee epee~~14-2~~
DeLee&led efpeme mecee efmeeLe& vejsMe ves he=LJeer keer j#ee keer Leer, Gme mecee epee ceW keesF& oes<e veneR Lee,
neB! Ske oes<e DeJeMe Lee efke epee hejueeske mes [jleer Leer DeLee&led Jen Deeieeceer peerJeve megOeej kes efJe<ee ceW hetCe&
meeJeOeeve Leer~ cenekeefJe kes es Meyo eLeeLe& Deewj cenlJehetCe& nQkemleme leeved iegCeevegeeVejmlegueefelebg #ece~ JeOe&ceeve-ieglJeb e eeefhele me vejeefOehe~~15-2~~
DeLe&-Ssmeer meeceLe& efkeme heg<e ceW nw pees jepee efmeeLe& kes GVele iegCeeW keer leguevee kej mekeW, keeeWefke
Deheves iegCeeW keer ceefncee mes jepee efmeeLe& ef$eueeskeerveeLe JeOe&ceeve ceneJeerj kes efhelee yeve ieS Les~
cenevegYeeJeeW! efyenejeeble ceW efpeme kegC[uehegj veiejer kees Deepe mes 2600 Je<e& hetJe& FvSJeb osJeleeDeeW ves mepeeee
Lee, peneB meele cebefpeue kee megvoj mJeCe&ceeer vebeeJele& cenue osJe keejeriejeW ves yeveeeeLee~ peneB veeLeJebMeer jepee
meJee&Le& Deewj jeveereerceleer kes heg$e jepee efmeeLe& Deheveer jeveer ef$eMeuee kes meeLe jnekejles Les~ efpeme vebeeJele& cenue
ceW jeveer ef$eMeuee ceefCeeeW kes heuebie hej Meeve kejleer LeeR~ peneB GvneWves meesuen meheves osKes Deewj Deheves heefle jepee
efmeeLe& mes Gvekes heue ceW leerLekejheg$e keer ceelee yeveves keer peevekeejer eehle keerLeer~ peneB 2600Je<eeX hetJe& ueieeleej
( 83 )
15 cenerves leke Oevekegyesj ves eefleefove mee{s meele kejes[ jlve yejmeeS Les~ peneb ew$e Megkeuee $eeesoMeer kees ceneJeerj
kee pevce nesles ner jepee efmeeLe& ves efkeefceke oeve yeeBe Lee Deewj FveW ves ye[s JewYJe e kes meeLe henues megces heJe&le
hej heeeled kegC[uehegj ceW Deekej pevceeslmeJe ceveeee Lee~ peneb yeeueke JeerjeYet kees heeueves ceW Petueles osKeves cee$e
mes oes cenecegefveeeW keer met#ce Mebkee otj ngF& efpememes GvneWves yeeueke Jeerj eYet keesmevceefle veece mes Deuebke=le efkeee
Lee~ peneb yeeueeJemLee ceW JeOe&ceeve kees yeieeres ceW Kesueles osKekej mebiece osJe ves Gvekes yeue keer hejer#ee nsleg mehe& kee
he yeveeee efkevleg hejeefpele nes eYeg keer mlegefle kej ceneJeerj en meeLe&ke veece jKee Lee~ peneb ceneJeerj ves
osJeleeDeeW eje ueeS efoJe Yeespeveeefo meeceeer kees enCe kej lespemJeer mete& keer Yeebeefl egJeeJemLee kees eehle efkeee
Lee~ peneB ceelee ef$eMeuee kes meebmeeefjke DejceeveeW kees "gkejekej ceneJeerj ves Yejs eeweJve ceW leueJeej keer Oeej kes meceeve
pewvesejer oer#ee enCe kejves kee mebkeuhe efueee Lee~ peneb Ske YeJeeJeleejer ueewkeeefvleke osJeeW ves Yeer heOeejkej
ceneJeerj kes JewjeieYeeJe keer Yetefj-Yetefj eMebmee SJeb Devegceesovee keer Leer leLee efpemekegC[uehegj veiejer keer heefJe$e Yetefce
kes keCe-keCe YeieJeeve ceneJeerj kes leeie-Jewjeie kee mebosMe os jns nQ Jen vebeeJele& cenue Deewj Jen veiejer Deepe keeue
kes Lehes[eW mes 2600 Je<eeX kes yeeo JewYeJenerve Yeues ner nes ieeer efkevleg eneB keer Ssfleeneefmekelee SJeb heefJe$elee keer eefmeef
kes keejCe hetjs osMe keer efoiecyej pewve pevelee Deheves eYeg keer pevceYetefce keer Jeboveensleg Deepe Yeer eehetJe&ke Deeleer
nw Deewj Jele&ceeve ceW pewve meceepe kes meewYeeie mes Gme leerLe& kee efJekeeme keee& hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer
ceeleepeer keer esjCee mes eue jne nw~ MeerIe ner Meemeveheefle eYeg ceneJeerj keer en pevceYetefce Deheves 2600 Je<e& hetJe&
kes Fefleneme kee meekeej he ueskej Gve cenecevee kes efmeevleeW keer Devegietbpe mes Deefnmeeb SJeb meoeeej kee mebosMe
efJee kees eoeve kejsieer~
eejeW DevegeesieeW mes meceefvJele

mecei%eeve ceeefmeke heef$ekee kes meome
yevekej efpeveeiece kee leuemheMeea %eeve eehle kejW~
hejcehetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer keer heeJeve esjCee mes meved 1974 mes efoiecyej pewve
ef$eueeske MeesOe mebmLeeve eje ueieeleej 30 Je<eeX mes efvekeeueer peeves Jeeueer DeeOegefveke meepe meppee mes
meceefvJele ceeefmeke heef$ekee mecei%eeve kes mLeeeer meome yevekej Iej yew"s eejeW DevegeesieeW kee leuemheMeea
%eeve eehle kej mJeeOeee kes meeLe-meeLe hejcehetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer SJeb e%eeeceCeer
Deeefe&keeeer eboveeceleer ceeleepeer eje efueefKele uesKeeW kes ceeOece mes efpeveeiece ceW JeefCe&le veevee efJe<eeeW kee
Deeieceese %eeve eehle kejW leLee pewveOece& keer Deveskeevleceeer JeeCeer kes eeej-emeej ceW Dehevee Decetue
meneesie oskej meeefleMee hegCe kee yebOe kejW~
-:meomelee Meguke:Jeeef<e&ke meomelee Meguke
100/-.
$ewJeeef<e&ke meomelee Meguke
250/-.
hebeJe<eeae meomelee Meguke
400/-.
mebj#eke Meguke (10 Je<e& kes efueS)
1000/-.
hejce mebj#eke Meguke (20 Je<e& kes efueS)
2500/-.
mebheke& met$e-mecei%eeve efo. pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve
hees.-pecyeterhe nefmleveehegj (cesj") G.e.-250404, heesve veb.-(01233) 280184
(84)
kegC[uehegj ceW 21JeeR meoer kee eLece Ssefleneefmeke hebekeueeCeke SJeb

cenekegbYe cemlekeeefYe<eske ceneslmeJe mecheVe ngDee hejJejer 2003 ceW
YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj (veeueboe) ceW Ske yeej hegve peveceeveme kees YeieJeeve ceneJeerj kes ieYe&,
pevce, lehe, %eeve SJeb efveJee&CekeueeCekeeW kee efoioMe&ve Fme ekeej ngDee ceevees 2600 Je<e& hetJe& kee keeue hegve Oejleer
hej ueew Deeee nes~ hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer (memebIe) kes cebieue meeefveOe ceW 7 mes 12 hejJejer
2003 leke Deeeesefpele hebekeueeCeke eeflee SJeb cenekegbYe cemlekeeefYe<eske keee&ece keer efveefJe&Ive meheuelee ves
YeieJeeve ceneJeerj 2600JeW pevcekeueeCeke ceneslmeJe Je<e& kees meowJe kes efueS Ssefleneefmeke yevee efoee~ keee&ece kes
eLece efove mes Debeflece efove leke osMeYej kes eeuegDeeW keer Deheej Yeer[ YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce kes eefle mechetCe&
efoiecyej pewve meceepe keer Deebleefjke ee kees meekeej kej jner Leer~
7 hejJejer kees hetpe ceeleepeer kes Deveve Yee eer yeeyetueeue hene[s, nwojeyeeo SJeb heefjJeej eje efkees iees
PeC[jesnCe mes keee&ece kee MegYeejbYe ngDee~ GodIeeve keee&ece kes cegKe DeefleefLe eereJeCe kegceej peer, efJeOeeeke
(kegC[uehegj-veeueboe #es$e) kee mecceeve meefceefle eje efkeee ieee~ efJeOeeeke peer ves Fme MegYe DeJemej hej meefceefle
kees SJeb mecemle pewve meceepe kees kegC[uehegj efJekeeme kes efueS yeOeeF& oer leLee mejkeej kes ceeOece mes DeeJeMeke
meneesie nsleg Yeer Deeeemeve efoee, meeLe ner hetpe ceeleepeer kee cebieue DeeMeerJee&o GvneWevs eehle efkeee~ Fme DeJemej
hej hetpe ceeleepeer ves Deheves Ssefleneefmeke eJeeve ceW kene efke meeOeg eserJeie&, efJeledJeie& DeLeJee meceepe Fleeefo
efkemeer mes Yeer veneR yebOee nw Jejved Jen lees cee$e Deeiece mes yebOee nw~ efpeveJeeCeer ceelee kes Devegmeej Deheveer ceeveleeDeeW
kee efveOee&jCe Gmekee eLece kele&Je nw Deewj peerJeve ceW meowJe Fmeer efveece kee DevegmejCe kejkes ceQves Deheves mecemle
ue#e hetCe& efkees nQ~ ceOeevn keeue ceW ieYe&keueeCeke keer Deelebefjke efeeeDeeW kees eefleeeee& eer vejsMe kegceej
pewve (pecyeterhe-nefmleveehegj) eje meewOece& Fv-eer oerheke pewve (JeejeCemeer), Meeer FveCeer-eerceleer megYeeef<eveer pewve,
jepee efmeeLe&-eer ceneJeerj emeeo pewve, mebIeheefle (efouueer), ceelee ef$eMeuee-eerceleer kegmegceuelee pewve mes mecheVe
kejeF& ieeeR~ meeLe ner e%eeeceCeer Deeefe&kee eer eboveeceleer ceeleepeer SJeb ieefCeveer ceeleepeer kee ceelee ef$eMeuee keer
ceefncee SJeb Yeejleere veejer kee kele&Je efJe<ee hej ceeefce&ke GodyeesOeve mecheVe ngDee~ jeef$e ceW cebieue Deejleer SJeb
Meee eJeeve kes heeeled meewOece& Fv keer megOecee& meYee, vebeeJele& cenue ceW ceelee ef$eMeuee eje meesuen mJehve
osKevee SJeb ieYe&keueeCeke ceneslmeJe Fleeefo kee megvoj cebeve eefleeeee& egJeejlve heb. Dekeuebke pewve
(ueKeveT) kes efveoxMeve ceW mecheVe ngDee~ Oevekegyesj yeves-eer keceue kegceej pewve (Deeje) SJeb Gvekeer FveCeereerceleer Deveghecee pewve eje keer ieF& mees jlveeW keer Je<ee& ves YeieJeeve kes ieYe& ceW Deeves kes Me kees efJeMes<e he
mes mepeerJe kej efoee~ Fmemes hetJe& meeebkeeue 7.50 yepes vebeeJele& cenue heefjmej kes efvecee&CeeOeerve cegKe YeieJeeve
ceneJeerj cebefoj ceW meJee 11 heg Gebgie YeieJeeve ceneJeerj keer eslehee<eeCe keer Ke[dieemeve Delevle ceveesnejer
eeflecee ueieYeie 25 heg keer TBeeF& hej yeveer Jesoer hej hetpe ceeleepeer meefnle GheefmLele eeuegDeeW kes ceb$e peehe
kes ceOe efveefJe&IveleehetJe&ke efJejepeceeve kej oer ieF~
8 hejJejer kees YeieJeeve ceneJeerj kee pevcekeueeCeke meewOece& Fv eje megces heJe&le keer heeb[gke efMeuee hej
108 keueMeeW mes pevceeefYe<eskehetJe&ke mecheVe ngDee~ jeef$e ceW YeieJeeve kee heeuevee Pegueevee SJeb yeeueeer[e Fleeefo
keee&ece Delevle megvoj he ceW mecheVe ngDee~ Je&&ceeve yeves-mebece pewve (nefmleveehegj) eek DeefYevee efJeMes<e he
mes mejenveere jne~
9 hejJejer kees lehekeueeCeke kes heeJeve efoJeme hej eelekeeueerve meYee ceW kegC[uehegj jeêre cenemeccesueve
kee eeeee& vejsv ekeeMe pewve (efhejespeeyeeo) kes kegMeue mebeeueve ceW Ssefleneefmeke Deeeespeve mecheVe ngDee~
heb.efMeJeejCe ueeue pewve (cewvehegjer), [e. Deveghece pewve (Fboewj), [e.jeceosJe efmebn (veeueboe), eer Depee pewve-Deeje
( 85 )
(ceneceb$eer-efyenej leerLe&#es$e keceser) Fleeefo efJeeveeW kes meejieefYe&le GodyeesOeveeW ceWFme yeele kees Ske cele mes Ieesef<ele
efkeee ieee efke hetpe ieefCeveer ceeleepeer eje pevceYetefce kegC[uehegj kee efJekeeme mebmke=efle megj#ee kes efueS veeRJe kes
helLej kes he ceW efme nesiee~ Fme meccesueve kes cegKe DeefleefLe eer ceeefCekeebo peer heeveer, Fboewj ceneceb$eer-efo.
pewve cenemeefceefle) ves YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce-keggC[uehegj kes efJekeeme kes ece kees osKekej emeVelee Jee keer~
Fme DeJemej hej eer jcesMe keemeueerJeeue (Fboewj) kees eerceleer heeyeeF& pewve efJeled cenemebIe hegjmkeej-2002 SJeb
heb. ueeueebo pewve jekesMe kees mJe.eboejeveer mce=efle efJeled cenemebbIe hegjmkeej-2002mes mecceeefvele efkeee ieee~
Fmemes hetJe& vebeeJele& heefjmej ceW eer %eeveebo pewve (Deeje) eje veJeen Meebefle cebefojkee efMeueeveeme mecheVe ngDee~
ceOeevn ceW YeieJeeve keer jepemeYee SJeb hetpe ieefCeveer ceeleepeer eje YeieJeeve keer oer#ee efefJOe e mecheVe ngF&~ Fme meYee
ceW Yeejle mejkeej kes ceeveveere j#eeceb$eer eer peepe& hevee[erpe kee Deeieceve ngDee~ Fme keee&ece keer DeOe#elee
eer keceueebo pewve Keejer yeeJeueer, efouueer ves keer~ hetpe #eguuekejlve eer ceesleermeeiej peer cenejepe eje cebieuee
ejCe
kes heeeled efo. pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve eje ekeeefMele SJeb [e. Deveghece pewve ej
e mecheeefole ceneJeerj pewve
MeyokeesMe kee efJeceeseve kejves kes meeLe-meeLe ceeveveere ceb$eer peer ves kene efke YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce kegC[uehegj
kes veJeefJekeeme SJeb Fme efJeMeeue keee&ece kes Deeeespeve kee meeje ese hetpe %eeveceleer ceeleepeer kees ner nw SJeb Gvekeer
Meefe ner mechetCe& efyenej eevle kees Yeer Fvmeeefveele kes heLe hej Dee{ kejves ceW me#ece nes mekel
eer nw~ en kegC[uehegjveeueboe ceeveveere ceb$eer peer kee mebmeoere #es$e nw, Dele Fmekes efJekeeme nsleg ceeveveer
e ceb$eer peer ves Deeeemeve eoeve efkeee~
jeef$e ceW eer mebpee pewve (efouueer) pewve cetefpekeue eghe eje meebmke=efleke keee&ec
e emlegle efkeee ieee~
10 hejJejer kees eelekeeue leerLekej cenecegefve ceneJeerj eYeg keer Deenej eee& jepee ketue kes cenue ceW eLece
heejCee kes he ceW mecheVe ngF&~ ceOeevn ceW Deeeesefpele leerLekej pevceYetefce efJekeeme DeefOeJesMeve ceW evhegjer,
eeJemleer, Meewjerhegj, jlvehegjer, DeeesOee, jepeie=ner Deeefo pevceYetefceeeW kes efJe<ee ceW Deeievlegke heoeefOekeeefjeeW eje
Dehevee JeeJe emlegle efkeee ieee~ Fmeer meYee ceW jsue ceb$eer-Yeejle mejkeej eer efveleerMe kegceej peer kee Deeieceve
ngDee~ keee&ece keer DeOe#elee mebIeheefle eer ceneJeerj emeeo pewve, efouueer ves keer~ YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce
kegC[uehegj-efJeeej cebpet<ee kes efJeceeseve kes meeLe-meeLe DeJeOe [eejskeêr 2003 (kewueeMeebo pewve meje&he, ueKeveT
eje mebkeefuele) kee ueeskeehe&Ce kejves kes heeeled ceeveveere ceb$eer peer ves Iees<eCeeeerk efke jsueJes kes ceeveefe$e hej kegC[uehegj
MeerIe ner Dehevee mLeeve yevee uesiee~ GvneWves kene efke Fme Deheej Yeer[ Deewj megvoj keee&
ece kees osKekej cegPes efJeeeme
nes ieee nw efke kegC[uehegj ner peve-peve ceW ceeve YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce nw~jeef$e ceW Pegcejerleuewee pewve meceepe
eje Yeefe kes jbie-kegC[uehegj kes mebie kee megvoj meebmke=efleke keee&ece emlegleefkeee ieee~
11 hejJejer kees kesJeue%eeve keueeCeke kees ceveeves mes hetJe& eelekeeue leerLekej cenecegefve ceneJeerj kees keewMeecyeer
veiejer ceW meleer ebovee eje Ssefleneefmeke Deenej efeee ceneJeerj mJeeceer SJeb meleer eboeve keer Deenejcege Jeeueer
eefleceeDeeW keer mLeeF& mLeehevee kes meeLe mecheVe ngF&~ eer efJepee pewve, oefjeeiebpe (efouueer) ves Fve eefleceeDeeW kes
efvecee&Ce kee meewYeeie eehle efkeee nw~ keg. mlegefle pewve (megheg$eer-meewOece&Fv eer oerheke pewve, JeejeCemeer) ves meleer ebovee
kes he ceW YeieJeeve kees Keerj kee Deenej eoeve efkeee~ Fmemes hetJe& eer efJepee kegceejpewve (keevehegj) eje efueefKele
YeieJeeve $e+<eYeosJe meceJemejCe eerefJenej-Yeejle YeceCe hegmleke kee ueeskeehe&Ce eeeee& eer vejsv ekeeMe pewve
eje mecheVe efkeee~ ceOeevn ceW meceJemejCe jevee keer ieF& SJeb leerLebkej pevceYetefce fJeekeeme ceneefOeJesMeve kee
efleere me$e mecheVe ngDee~ mes" eer efj<eYeoeme pewve (DeOe#e-JeejeCemeer pewve meceepe) eje YeieJeeve heee&veeLe
pevceYetefce-Yesuethegj SJeb YeieJeeve eseebmeveeLe pevceYetefce-meejveeLe hej efJeMes<e JeeJe emlegle efkeee ieee~ Fme
DeJemej hej efyenej kes jepeheeue [e. efJeveesoeb heeC[se kee Deeieceve ngDee~
Fme keee&ece keer DeOe#elee mes" eer efj<eYeoeme pewve, JeejeCemeer ves keer~ Fme DeJemej hej Deeieje efoiecyej
pewve heefj<eo, Deeieje kes heoeefOekeeefjeeW keer GheefmLeefle ceW [e. Deveghece pewve kees ceneceefnce jepeheeue eje eLece
(86)
YeieJeeve $e+<eYeosJe hegjmkeej (meved 2002) mes mecceeefvele kejves kes meeLe hetpe ieefCeveer ceeleepeer eje efueefKele
ceneJeerj osMevee ebLe kee efJeceeseve mecheVe ngDee~ YeieJeeve $e+<eYeosJe SJeb YeieJeeve ceneJeerj cetefle& efvecee&Cekelee& eer
metjpe veejeeCe vee"e (peehegj) kes efJeMes<e mecceeve kes heeeled jeef$e ceW eer jepesv pewve (keuekeee) ves megvoj Yeefe
mebieerle mebOee emlegle keer~
12 hejJejer, efveJee&CekeueeCeke kes heeJeve efove eelekeeue YeieJeeve kees efveJee&Ce eeefhle, efveJee&Ceuee[t mecehe&Ce
SJeb hetCee&ngefle nJeve mecheVe ngS~ meeLe ner ueieYeie 100 eefleefle efpeveeefleceeDeeW (ef$ekeeue eewyeermeer keer 72 eeflecee
meefnle) kees veJeefveefce&le Jesoer ceW efJejepeceeve kej efoee ieee~ lelheeeled ceOeevn ceW mecheVe ngDee YeieJeeve ceneJeerj
7 neLe TBeer (11 heg) Ke[dieemeve eeflecee kee 1008 cenekegbYeeW mes cenecemlekeeefYe<eske~ peue, veeefjeue jme, F#eg
jme, Deveej jme, mebleje jme, ceewmeceer jce, otOe, oefOe, meJeez<eefOe, ebove, heg<he, megiebefOele peue Fleeefo mes YeieJeeve
kes DeefYe<eske keer e osKeles ner yeveleer Leer~ eLece keueMe kee meewYeeie eehle efkeee cetefle& kes meewpevekelee&-eer
ceneJeerj emeeo pewve, mebIeheefle (efouueer) ves SJeb MeebefleOeeje keer efJepee pewve, oefjeeiebpe (efouueer) ves~ meeLe ner
efvecee&CeeOeerve YeieJeeve $e+<eYeosJe cebefoj keer Jesoer hej efJejepeceeve ueieYeie 14 heg Gegbie ueeueJeCeea heeemeve YeieJeeve
$e+<eYeosJe keer efJeMeeue eeflecee kee peue SJeb otOe mes cenecemlekeeefYe<eske meewpevekelee&-eer efj<eYeoeme oerheke kegceej
pewve (JeejeCemeer) SJeb heefjJeej eje mecheVe efkeee ieee~ Fmemes hetJe& kegC[uehegj kes eeeerve YeieJeeve ceneJeerj cebefoj
ceW YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer keerefle&mlebYe ceW meewpevekelee&-eer keceueebo pewve (efouueer) SJeb heefjJeej eje YeieJeeve
ceneJeerj keer Dee" efpeveeefleceeSb efJejepeceeve keer ieF~ jeef$e ceW Deeeesefpele meYee ceWmeefceefle eje meYeer keee&kelee&DeeW
kee mecceeve efkeee ieee~ Fme ekeej pevceYetefce kegC[uehegj keer eeflee kees eejeeBo ueiee osves Jeeuee 21JeeR meoer
kee en Ssefleneefmeke hebekeueeCeke Fefleneme kes mJeefCe&ce he= kes he ceW meowJe kes fue eS mLeeefhele nes ieee~
kegC[uehegj efoiecyej pewve meefceefle kes DeOe#e-kece&eesieer ye. jJeerv kegceej pewve eje mecemle keee&ece keer
meYeer JeJemLeeDeeW kee kegMeue mebeespeve efkeee ieee~ eer keceueebo kewueeMeebo pewve, eer kewueeMeebo pewve
(kees<eeOe#e), eer Deefveue pewve (ceneceb$eer), eer esceebo pewv,e KeejeryeeJeueer (meYeer efouueer), eer jekesMe pewve (cesj"),
eer Depee pewve (ceneceb$eer-Deeje), eer jeceieesheeue pewve (GheeOe#e-hevee), eer mejespe kegceej pewve (ceneceb$eerDeeesOee), eer kewueeMeebo pewve meje&he (ueKeveT), eer Meebefleueeue mes"er (hevee), eer jleveueeue iebieJeeue (hevee),
eer efJepee kegceej (hevee), [e.heVeeueeue heehe[erJeeue, eer jepeeYeeT heeveer, eer pecceveueeue keemeueerJeeue S[Jeess
(meYeer ceneje^) Fleeefo cenevegYeeJeeW kee efJeMes<e meneesie eehle ngDee~
eeeee& vejsv ekeeMe pewve (efhejespeeyeeo), [e. Deveghece pewve (Fboewj) SJeb eer efJepesv kegceej pewve Meenoje
(efouueer) ves kegMeue cebe mebeeueve kejkes mebhetCe& keee&ece mecheVe kejees~ eefleeeee& heb. vejsMe kegceej pewve, heb.
Dekeuebke pewve (ueKeveT), heb. megOece&ebo pewve, heb. eJeerCeebo pewve (nefmleveehegj) DeeefoefJeeveeW ves Deeiecemeccele
efJeefOehetJe&ke mecemle Oeeefce&ke efeeeSb mecheVe keer~ hevee pewve meceepe ves DeeJeeme JeJemLee mebYeeuekej meefceefle kees
meneesie eoeve efkeee, egJee heefj<eo-Deeje ves peguetme JeJemLee kee mebeespeve kejkes meneesie eoeve efkeee ieee leLee
Yejlemesvee-efkewleveiej SJeb peeefpevesv mesJee meefceefle-ueKeveT ves cenecemlekeeefYe<eske ceW meneesie eoeve
efkeee~ meYeer keee&kelee&DeeW SJeb mecemle efJeeveeW, oeleejeW kee mecceeve 12 leejerKe keer meceeheve meYee ceW efkeee ieee~
mechetCe& keee&ece ceW Yeespeve keer megvoj JeJemLee ceneje^ Yeeceb[ue keer Deesj mes keerieeer leLee 13 hejJejer
kees mecemle eeceJeeefmeeeW kes efueS Yeer Deeeesefpele meecetefnke Yeespe ceW ueieYeie ome npeej ueesieeW ves Yeespeve efkeee~eneb
hej Ske en Yeer efJeMes<e yeele jner efke eefleefove eeceJeemeer pewveslej meceepe kes npeejeWeer-heg<eeW ves Yeer hebekeueeCeke
Deeeespeve ceW meefcceefuele neskej hegCeJeOe&ve kes meeLe-meeLe ceeleepeer kee DeeMeerJee&o eehle efkeee~ Deemeheeme kes
eeceJeemeer kegC[uehegj efJekeeme mes yengle ner emeVe nQ~
-ye. keg. mJeeefle pewve (mebIemLe)
( 87 )
je^heefle [e. S.heer.pes.Deyogue keueece ves eehle efkeee
DeeMeerJee&o ceeleepeer kee

Yeejle Je<e& kes eLece veeieefjke-je^heefle [e.S.heer.pes. Deyogue keueece ves 30 ceF& 2003 kees YeieJeeve
ceneJeerj efveJee&CeYetefce-heeJeehegjer (veeueboe-efyenej) ceW pewve meceepe keer meJeexe meeOJeer hejcehetpe ieefCeveerecegKe
eer %eeveceleer ceeleepeer mes efJeMes<e cebieue DeeMeerJee&o eehle efkeee~ en DeJemej Lee-ceneceefnce je^heefle peer
keer ef$eefoJemeere efyenej ee$ee kee~ 30 ceF& kees ceOeevn 1 yepes heeJeehegjer kes eefme peuecebefoj DeLee&led
YeieJeeve ceneJeerj keer efveJee&CemLeueer kee oMe&ve kej ieeBJe cebefoj kes eJeeve neue ceW Deeeesefpele Oece&meYee
ceW heOeejs ceneceefnce peer ves meJe&eLece Delevle efJevece YeeJe mes hetpe ceeleepeer kes ejCeeW ceW veeefjeue e{ekej
cebieue DeeMeerJee&o eehle efkeee~
hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer ves Fme DeJemej Deheves GodyeesOeve ceW je^heefle peer keer
Meekeenej he Deefnbmeelceke eJe=efe keer neefo&ke eMebmee kejles ngS kene efke en ceneve ieewjJe SJeb
Deelcelegef kee efJe<ee nw efke Deefnbmee kes DeJeleej YeieJeeve ceneJeerj kes efmeebleeW kees Deelcemeele kejles ngS
YeejleJe<e& kes eLece veeieefjke DeLee&led je^heefle kes he ceW Deehe hetCe&leee Meekeenejer peerJeve kee heefjheeueve
kejves Jeeues nQ, peerJeoee keer Fme YeeJevee nsleg Deehekes efueS cesje yengle-yengle cebieue DeeMeerJee&o nw leLee
ener cebieue keecevee nw efke YeieJeeve ceneJeerj kes meJeexoeer Meemeve keer $eeee meowJe Deehe hej yeveer jns
SJeb ceele=Yetefce keer efveMue YeeJe mes mesJee kejles ngS Deehekee eMe efoefioievle Jeeheer yeves~
ceneceefnce je^heefle peer ves hetpe ceeleepeer kes DeeMeerJe&eve mes Delevle eYeeefJele neskej hetpe ceeleepeer
kees efJeMes<ehe mes Fbefiele kejles ngS Deheves Debespeer GodyeesOeve ceW kene efke Deepe peye ceQves peuecebefoj kes oMe&ve
efkees lees en meesekej efke Fmeer jpe hej keYeer mJeeb YeieJeeve ceneJeerj eues neWies ceQ Delevle jesceebefele
nes ieee efpeme ekeej pewmes-pewmes mejesJej ceW heeveer ye{lee peelee nw Jewmes-Jewmes GmeceW efKeues keceue Deewj Thej
G"les peeles nQ Gmeer ekeej nceW Yeer Deheves efJeeejeW kees TOJe&ieeceer yeveevee nw, nce Meebefle kees Deheveer meebme
kes meeLe Devoj ues peeSb Deewj mecemle efnbmee, Deveee SJeb yegjeFeeW kes efJeeejeW kees yeenj Deeves Jeeueer meebme
kes meeLe efvekeeue oW~ Deehe pewmes meble Deheveer meeOevee mes mecemle pevelee kees KegMeer eoeve kejW ener cesjer
cebieue YeeJevee nw~ DeeEnmee hejceeCegyece mes Yeer MeefeMeeueer Dee nw~
Fme mebef#ehle GodyeesOeve kes heeeled je^heefle peer ves hegve ceeleepeer kee DeeMeerJee&o eehle kej emeVelee
kee DevegYeJe efkeee~ e%eeeceCeer Deeefe&kee eer eboveeceleer ceeleepeer ves GvnW YeieJeeve ceneJeerj kes efe$e kee
eleerke efevn eoeve efkeee leLee kegC[uehegj efoiecyej pewve meefceefle keer Deesj mes DeOe#e ye.jJeerv kegceej
peer ves [e@. keueece kees hetpe ceeleepeer eje efueefKele meeefnle SJeb hetpe ceeleepeer kee efe$e YeW efkeee~
-ye. keg. DeemLee pewve (mebIemLe)
(88)
pewefveeeW keer Ssefleneefmeke Oejesnj YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce-kegC[uehegj (veeueboe)
-kegC[uehegj kee Ssefleneefmeke mJehe-[e. yepesMe kegceej Jecee& (veeueboe)

pewefveeesb kee mebyebOe kegC[uehegj mes Deefleeeeerve keeue mes ner jne Lee Deewj jnsiee~ en kegC[uehegj veiejer
ner pewveOece& kes eewyeerme leerLekejeW ceW mes YeieJeeve ceneJeerj keer heeJeve pevceYetefcenw~ Jele&ceeve ceW keF& DeeOegefveke
FeflenemekeejeW leLee hegjelelJeefJeoeW ves Fme mLeue kees efoiYeefcele yeveees jKee efke YeieJeeve ceneJeerj keer pevcemLeueer
kegC[uehegj veneR nw JewMeeueer nw efkevleg pewve meeefnle ebLeeW, hegjeCeeW leLee efJeosMeer eeef$eeeW kes eje leweej efkees iees
efJeJejCeeW kes DeeOeej hej leLee hegjeleeeflJeke DeJeMes<eeW kes eceeCe kes DeeOeej hej pewve meceepe kes Jeefj<" efJeeveeW kees
hetCe& efJeeeme nw efke nceejs pewve leerLekejeW ceW YeieJeeve ceneJeerj keer heeJeve pevceYetfcee kegC[uehegj ner nw~
Fme kegC[uehegj ceW Deefle YeJe vebeeJele& cenue yevee ngDee Lee peneB YeieJeeve ceneJeerj kee pevce ngDee Lee~
keeue kes Lehes[eW ves Fme heefJe$e Yetefce kes DeefmlelJe kees efceeves kee veevee eeeme kejvee eene efkevleg pewve mebleeW
SJeb eleske efpeve Oecee&vegeeefeeeW kes eje DeemLee SJeb efJeeeme kegC[uehegj ceW ncesMee yeveees jnves kes keejCe
Deepe Yeer Jen pevceYetefce ee kee kesv yeveer ngF& nw~ Jele&ceeve mecee ceW kegC[uehegj ceW pewve meceepe keer
meJeexe meeOJeer hejce hetpe ieefCeveerecegKe Deeefe&keeefMejesceefCe eer %eeveceleer ceeleepeer keer esjCee eje YeJe
vebeeJele& cenue SJeb efJeMeeue efpevecebefojeW kee hegve efvecee&Ce keee& peejer nw~ hegjelelJeefJeoeW kes Devegmeej Yeer en
%eele neslee nw efke kegC[uehegj kes efoiecyej pewve cebefojeW kes heefece erueeW ceW pewve leerLekej YeieJeeve ceneJeerj
kee eeeerve SJeb heeJeve YeJe cenue peceerve kes ieYe& ceW peerCe&-MeerCe& DeJemLee ceW he[e ngDee nw~
Deveske eceeCeeW kes Devegmeej en %eele neslee nw efke JeemleJe ceW YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce kegC[uehegj
ner Leer~ Fmekes Deewj yengle meejs eceeCe veeueboe hegjeleeeflJeke mebeneuee mes eehle pewve leerLekejeW keer cetefle&eeW
mes peeves pee mekeles nQ efke veeueboe hetJe& ceW pewefveeeW kee ner kesvefyevog Lee efkevleg Deve Oece& kes meceoeeeW ves
Deeies euekej jepeveerefleke mebj#eCe kes keejCe Fme Oece& kes YeeJe-Yebefiece he kees heefjJeefle&le kej efoee~
Jele&ceeve mecee ceW pees veeueboe efJeeefJeeeuee yevee ngDee nw Jen keg Keespekelee&DeeW kes Devegmeej pewve
leerLekej YeieJeeved ceneJeerj kes eeeerve jepecenue kes hegjeleeeflJeke DeJeMes<e kes he ceW peevee pee jne nw~ pewve
Oece& DeveeefoefveOeve nw Deewj YeieJeeve ceneJeerj mes hetJe& 23 leerLekej FmeceW nes egkes nQ, cenelcee yeg YeieJeeve
ceneJeerj kes mecekeeueerve Les Gme mecee leke pewveOece& kee Ske Jeeheke he Lee Gme efpeveOece& kes Devegeeeer ceieOe
eeble kes jepee Goeve, DepeeleMe$eg, efyecyemeej Deewj evieghle ceewe&, efyevogmeej Deeefo Deveske jepeeieCe Les~
efpevekes eje ceieOe eeble Je Deveske eebleeW ceW pewve iegheeDeeW, ce"eW leLee pewve mebmke=efle kees eleejesefhele kejves kee
efJeJejCe meeefnle ebLeeW ceW efceuelee nw~ efoiecyej pewefveeeW keer hejchejeDeeW kes Devegmeej kegC[uehegj ner pewefveeeW
kes 24 JeW leerLekej YeieJeeve ceneJeerj keer heeJeve pevceYetefce kes he ceW DeemLee kee mLeue nw~ DeleSJe eneb keF&
oMekeeW hetJe& mes ner pewve ueesie YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce kes he ceW oMe&ve kes efueS Deeee kejles nQ~
Ghejese leLeeW kes DeeOeej hej mhe nw efke YeieJeeve ceneJeerj keer heeJeve pevceYetefce kegC[uehegj ner nw~
pewveOece& kee Ssefleneefmeke mJehepewveOece& DeveeefoefveOeve nw Fmekee keesF& efvecee&lee veneR nw, en egieeW-egieeW mes eeefCecee$e kes efueS efnlekeejer
nw~ pewveOece& kes leerLekejeW ceW $e+<eYeosJe eLece, heee&veeLe 23JeW leLee YeieJeeve ceneJeerj 24JeW leerLekej nQ~ FvneWves
pewveOece& kees eqJeMes<e he mes hegef<hele SJeb heuueefJele efkeee~ YeieJeeve ceneJeerj kes mecee efnbmee kee DeleefOeke
( 89 )
yeesueyeeuee nesves mes pewvecele keer efyeKejer he[er eeeerve hejcheje, Gmekes Deefnbmeke mJehe SJeb meebmke=efleke
Fefleneme kees Ske ceeuee kes he ceW ietBLekej GvneWves mepeeee Deewj mebJeeje~ Fvekee pevce efJeosn osMe (efyenej
eosMe) keer jepeOeeveer kegC[uehegj ceW F&.het. 599 ceW Deepe mes 2600Je<e& hetJe& ceelee ef$eMeuee osJeer (efeekeeefjCeer)
kes heefJe$e ieYe& mes YeJe vebeeJele& cenue ceW ngDee Lee~ veeLeJebMeere jepee efmeeLe& Fvekes efhelee Les~ Jele&ceeve ceW
kegC[uehegj (veeueboe) efpeuee (efyenej eosMe) ceW efmLele nw~ pewveOece& kes Devegeeeer kegC[uehegj veeueboe kees 2600 Je<eeX
mes pevcekeueeCeke mes heefJe$e Yetefce kes he ceW hetpeles Dee jns nQ~ uesefkeve FOej keg oMekeeW mes keg DeeOegefveke
FeflenemekeejeW leLee pewveOece& kes esleecyej meceoee kes keg DevegeeefeeeW ves Deheves MeesOeeW SJeb KegoeF& ceW eehle cee$e
keg DeJeMes<eeW kes ceeOece mes JewMeeueer ceW Ske kegC[eece yeveekej Gmes YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce yeleueeee nw~
Fme ece ceW efoiecyej meceoee kes keg-keg Devegeeeer Yeer efoiYeefcele neskej JewMeeueer efmLele kegC[eece kees YeieJeeve
ceneJeerj keer pevceYetefce yeleueeves ueies nQ Deewj keeflehee MeesOekelee&DeeW SJeb DeeOegefvkee FeflenemekeejeW kes MeesOeeW kes
DeeOeej hej ner efyenej mejkeej Meemeve ves Yeer 1956 ceW JewMeeueer kees YeieJeeved ceneJeerj keer pevceYetefce mJeerkeej kej
hee"e-hegmlekeeW ceW Yeer ekeeefMele kej efoee efpememes pevemeeOeejCe Yeer Fme efoMee ceW efoiYeefcele nes ieS efkevleg en
pewveOece& ebLeeW kes DeeOeej hej efveleevle ieuele Je efvejeOeej nw~
Dele DeeJeMekelee Fme yeele keer nw efke YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj keer JeemleefJekelee kees
mhe efkeee peees efpememes ceeveJe peeefle Je pewve Devegeeeer ceneJeerj keer pevceYetefce kes yeejs ceW efJemle=le he mes
mele kee oMe&ve kej mekeW leLee pewveOece& mes mebyebefOele YeefJe<e ceW nesves Jeeues MeesOeeW ceW JeemleefJeke meleeW kees
GodIeeefle kej mekeW eefo Ssmee veneR efkeee ieee lees YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kes mebyebOe ceW ceeveJe-peeefle
Je pewve DevegeeefeeeW kes meeceves Ske efJeke mecemee GlheVe nes peeesieer~ Fme meboYe& ceW en kene pee mekelee
nw efke peye leke ceneJeerj pevceYetefce kees mhe veneR efkeee peeesiee leye leke mebmeej kee keueeCe nesvee yengle
ner cegefMkeue nw~ peye nce pewveOece& kes eeeerve ebLeeW kee DeOeeve kejles nQ lees ceneJeerj keer pevceYetefce kee heee&hle
eceeCe GheueyOe neslee nw~ pewveOece& kes meej-lelJe kees enCe kej nce ceneJeerj keer pevceYetefce kees efJeJeeoemle nesves
mes yeee mekeles nQ~ Gheeg&e heefjhes#e ceW pewefveeeW keer Ssefleneefmeke Oejesnj YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce kegC[uehegj
keer eemebefiekelee SJeb cenlJe heefjueef#ele neslee nw~
YeieJeeve ceneJeerj pewve Meyokees<e:

DeeOegefveke meceepe nsleg Decetue Ghenej
jeîeewjJe hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer keer cebieue esjCee SJeb e%eeeceCeer Deeefe&kee
eer eboveeceleer ceeleepeer kes kegMeue ceeie&oMe&ve ceW efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve, pecyeterhenefmleveehegj (cesj") G.e. eje YeieJeeve ceneJeerj pewve Meyokees<e kee ekeeMeve efkeee ieee nw~
Fme Meyokees<e ceW ueieYeie 18000 pewve heeefjYeeef<eke MeyoeW kes Debespeer Je efnvoer DeLe& efoes iees nQ,
pees Debespeer ceW DevegJeeefole pewveOece& kes ebLeeW kee mJeeOeee kejves JeeueeW SJeb pewveeiece kes ebLeeW kees Debespeer
ceW DevegJeeefole kejves Jeeues MeesOeeefLe&eeW kes efueS efJeMes<e ueeYeeo efme neWies~ Dele pewve Deeiece mes mebbyebefOele
DeefOekeeefOeke MeyoeW kee heefjhetCe& SJeb efve<he#e %eeve eehle kejves nsleg DeJeMe ner YeieJeeve ceneJeerj pewve
Meyokees<e kee eeesie kejW~ Meyokees<e eehle kejves kes efueS efvecve heles hej mebheke& kejW-
eeefhle mLeeve:- efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve
pecyeterhe-nef mleveeheg j (cesj") G.e.-250404, heesve veb .-(01233) 280184, 280236
(90)
29 ceee& 1911 kees eer nce&ve pewkeesyeer eje esleecyej pewvecegefve eer efJepeeOece&
peer cenejepe kees ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj-veeueboe efJe<eeke en he$e mechetCe&
pewve meceepe kes efueS JeemleJe ceW Ske Ssefleneefmeke omleeJespe nwDear Sir,
I had much pleasure in the receiving your letter
dated Feb. 27 Which contained good news from you and
kind Wishes for me. I also beg to achnowledge receipt of
material, which contains useful information of Nalanda
and Kundalpur being birthplace of Lord Mahavira. It
becomes very useful to me, in many ways. You have urged
me to rewrite my article on "Jainism" in the Encyclopedia of religion & ethics. Regarding Kundalpur near
Nalanada, there are some references in Tiloipanntti, I
agree with them.
I hope, however to induce Prof. W. Sohribring who
is without doubt our best Jain Scholar, historian, well
groomed in Siddhanta to undertaka a similar work. I am
sure that he will do important work for Jain world.
Mr. K.P. Modi sent me some photographs of Kundalpur.
Hoping your well.
I remain yours sincerely
(HERMANN JACOBI)
Oejleer kes mJeie&-pecyeterhe jevee kee oMe&ve kejW

hetpe ieefCeveer ecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer keer esjCee mes nefmleveehegj (cesj"-G.e.)ceW efveefce&le pewve Yetieesue
keer Deefleere jevee pecyeterhe kee oMe&ve DeJeMe kejW~ G.e. hee&ve ves Fme jevee kees nefmleveehegj keer
efJeefMe heneeve yeleeles ngS Fmes Delegueveere ceeveJe efveefce&le mJeie& keer meb%ee eoeve keer nw~
ef$ecetefle& cebefoj, keceue cebefoj, Oeeve cebefoj, cebefoj, meneket cebefoj, kewueeMeheJe&le cebefoj Fleeefo
jeveeDeeW mes meceefvJele pecyeterhe heefjmej ceW heOeejves Jeeues eeef$eeeW kes DeeJeeme SJeb Yeespeve Fleeefo keer
mecegefele JeJemLee GheueyOe nw~ njs-Yejs heekeeX kes yeere eeke=efleke meewvoe& kee jmeemJeeove kejles ngS Deelce
meewvoe& kee heeve kejves nsleg DeJeMe heOeejW~
-heleeefoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve

pecyeterhe-nefmleveehegj(cesj")G.e.250404
heesve-(01233) 280184, 280236
( 91 )
yeermeJeeR Meleeyoer ceW veeefjeeW kee mecceeve ye{eves Jeeueer

kegceeefjkeeDeeW kees leeie kee meJeexlke= heo efoKeueeves Jeeueer
veeefjeeW keer cemeerne
yeermeJeeR meoer keer eLece yeeueyeeeeefjCeer, DeJeOe keer Deveceesue ceefCe
pewve meceepe keer meJeexe meeOJeer
hejcehetpe egieeJeefle&kee, eeefj$e eefvkee, ieefCeveerecegKe
eer %eeveceleer ceeleepeer kes

heeJeve ejCee ceW
Gvekeer heeJeve esjCee mes ieef"le DeefKeue Yeejleere efoiecyej pewve ceefnuee mebie"ve
Mele-Mele veceve kejles ngS YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj ceW Deeeesefpele
kegC[uehegj ceneslmeJe
nsleg Deheveer MegYekeeceveeSb esef<ele kejles ngS n<e& kee DevegYeJe kejleer nw~
mee lees Fme veejer keer Meefe, vej ves heneeve ve heeF& nw~
cebefoj ceW ceerje nw lees Jen jCe ceW Yeer ue#ceeryeeF& nw~~
nQ %eeve#es$e ceW %eeveceleer, veejer keer keuee efvejeueer nw~
mee hetes veejer kes keejCe, en Oejleer ieewjJeMeeueer nw~~
eerceleer efvece&uee pewve-efouueer
(DeOe#e)
eerceleer megceve pewve-Fboewj

(ceneceb$eer)
(92)
kegC[uehegj ceneslmeJe keer eemebefiekelee

-ye. keg. mJeeefle pewve (mebIemLe)
etB lees YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce hej efvele ner yeOeeF& yepes lees keesF& ye[er yeele veneR nw keeeWefke
YeieJeeve ceneJeerj kees pevce efueS keesF& ueeKeeW-kejes[eW Je<e& veneR yeerle ieS Deefheleg cee$e 2600 Je<e& ner
Jeleerle ngS nQ peye mee#eeled mJeie& mes meewOece& Fv Deheves efJeMeeue heefjkej meefnle Deekej eYeg kee
pevcekeueeCeke GlmeJe ceveekej Dehevee peerJeve Oeve ceevelee Lee, peye Meefe FveCeer ieghle he mes Deekej
ceelee keer mesJee kej Deeeefole nesleer Leer, ener Jen heefJe$e Yetefce nw, peneB 2600 Je<eeX hetJe& Oevekegyesj ves
kejes[eW jlveeW keer Je=ef keer Leer, peneb mJeCe& SJeb jlveeW mes efveefce&le vebeeJele& cenue Lee, peneB jlveeW mes efveefce&le
efoJe heuebie hej ceelee ef$eMeuee ves meesuen mJehve osKes Les Deewj ew$e Megkeuee $eeesoMeer keer MegYe efleefLe ceW
DeeEnmee kes DeJeleej YeieJeeve ceneJeerj kees pevce oskej Fme YetceC[ue kees meveeLe efkeee Lee, cee$e 2600
Je<eeX kes Devlejeue ceW ner en Yetefce Fleveer Ghesef#ele nes peeSieer en yeele Meeeo efkemeer kees veneR helee Leer~
efpeve Meemeveheefle YeieJeeve ceneJeerj kes Meemevekeeue ceW nce Dehevee peerJeve Jeleerle kej jns nQ Gvekeer
pevceYetefce keeue kes Lehes[eW mes Ghesef#ele Yeues ner ngF& nes uesefkeve peve-peve keer ee-DeemLee kee kesvefyevog
Jen Deepe Yeer nw Deewj Deeies Yeer peve-peve keer ee kee kesv yeveer jnsieer~
Jele&ceeve ceW pewve meceepe keer meJeexe meeOJeer hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer ves YeieJeeve
ceneJeerj kes 2600JeW pevcekeueeCeke ceneslmeJe kes megDeJemej hej Fme leerLe& kees hegve 2600 Je<e& hetJe& kee
Ssefleneefmeke mJehe eoeve kej Gmes efJee kes ceevemeheue hej Debefkele kej mecemle pewve meceepe hej pees
Deveve Ghekeej efkeee nw, pewve meceepe egieeW-egieeW leke Gvekee efej$e+]Ceer jnsiee~ Deepe Gvekeer esjCee mes
Fme leerLe& ves cee$e Dehevee Keesee ngDee mJehe ner veneR heeee Deefheleg Ske yeej hegve Fme Yetefce mes G"er Deefnbmee
keer DevegietBpe mechetCe& efJee ceW efJeecew$eer, esce SJeb YeeF&eejs kee mebosMe eoeve kejsieer~
YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce kegC[uehegj ceW kegC[uehegj ceneslmeJe keer eemebefiekelee FmeefueS
ye{er efke efpeveMeemeve keer eYeeefJekee SJeb leerLe& efJekeeme keer esjCeeeesle hejcehetp e ieefCeveerecegKe eer
%eeveceleer ceeleepeer kee leerLe& hej cebieue eelegcee&me ngDee nw~ hetpe ceeleepeer kes eelegcee&me mes DemeeOe keee&
Yeer meeOe nes peeles nQ Deewj DemebYeJe Yeer mebYeJe nes peelee nw Ssmee Ske veneR DeveskeeW yeej osKeves ceW Deeee
nw Deewj eneB Yeer leerLe& efJekeeme pewmee Ssmee ner DemeeOe Deewj DemebYeJe keee& osKeles ner osKeles nes ieee
efpemekeer efkemeer ves heefjkeuhevee Yeer veneRb keer nesieer~ JeemleJe ceW Deiej 2600JeW pevcekeueeCeke ceneslmeJe
kee megDeJemej ve Deelee lees Meeeo Fmekes Gej kee DeJemej Yeer ve Deelee~ YeieJeeve ceneJeerj kes 2600JeW
pevcekeueeCeke ceneslmeJe hej peye meeje osMe jeêre mlej hej efJeefJeOe keee&eceeW kes ceeOece mes Gvekee
pevceeslmeJe cevee jne Lee leye hetpe ceeleepeer kes ceve ceW G"er DevleexjCee mes ceeleepeer kes keoce Fme Deesj
ye{s Deewj Gvekes cebieue heoehe&Ce ves Fme veiejer keer ieefjcee ceW eej eebo ueiee efoes efhej lees kegC[uehegj kes
efvecee&CeeOeerve keeue ceW ner efkeleves-efkeleves GlmeJe SJeb ceneslmeJe mecheVe nesves ueies Deewj Gmeer e=bKeuee ceW en
kegC[uehegj ceneslmeJe YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj efoiecyej pewve meefceefle SJeb efyenej
mejkeej hee&ve efJeYeeie kes mebege lelJeeJeOeeve ceW Deeeesefpele nes jne nw efpemekes eje Yeejle keer pewve-
( 93 )
pewveslej meceepe YeieJeeve ceneJeerj kes meJeexoeer efmeevleeW kees peevekej GvnW Deheves peer Jeve ceW enCe kejves
kee meodeeeme kejsieer SJeb meJe&leescegKeer GVeefle kejsieer~
Deepe peye ogefveeeW cesb Dee-MeeeW keer nes[ ueieer nw, meyeue osMe efveye&ue osMeeW hej nceuee kej GvnW
hejeefpele kejves ceW ueies nQ, DeelebkeJeeo kee eejeW Deesj yeesueyeeuee nw, ceeveJe ner ceeveJe kee nblee yeve jne nw,
ueesie DeelceIeeleer yeceeW kee Gheeesie kej otmejeW kees ceejves kes efueS Kego Yeer cejves mes veneR [jles nQ, Ssmes efJe<ece
mecee ceW YeieJeeve ceneJeerj kes efmeevle ner efJeeMeebefle keer mLeehevee kej mekeles nQ Deewj Gve Deefnbmee, mele,
Demlese, Deheefjen Deewj Deveskeeble kes efmeevle, efpeees Deewj peerves oes kes veejs keer DevetietBpe peye YeieJeeve
ceneJeerj keer pevceYetefce mes G"s lees meesves ceW megiebefOe Jeeueer keneJele ner eefjleeLe& nes peeSieer~
Jen Yeejle osMe peneb keYeer otOe Deewj Ieer keer veefoeeb yenleer LeeR, peneB $e+ef<e yevees ee ke=ef<e kejeskee
efmeevle eefleheeefole Lee, meJe&$e megKe, Meebefle SJeb KegMeneueer Leer Deepe heeeele mebmke=efle kes eYeeJe mes JeneB
DeC[s kees Meekeenejer kene pee jne nw, peien-peien heesuêrheece&, megDej heeueve, celmeheeueve kej GvnW
Kesleer keer meb%ee oskej pevelee kees ceebmeenej keer Deesj esefjle efkeee pee jne nw, peien-peien yete[KeeveskelueKeeves Kegue jns nQ Deewj yespegyeeve cetke heMeg ueeKeeW keer mebKee ceW ceewle kes Iee Gleejs pee jns nQ Fmemes
nceejer Deeves Jeeueer heer{er keee ener efmeevle veneR enCe kejsieer efke YeieJeeve jece SJeb ceneJeerj keer Oejleer
hej ceebmeenej keer Kesleer nesleer Leer, keee Jen peeve heeSieer efke Fmeer JemegvOeje hej otOe Deewj Ieer keer veefoeeb
yenleer Leer, keee Jen mecePe heeSieer efke Fmeer ceeer ceW njs-Yejs uenueneles Oeeveeefo kes Kesle Les, heues-hetues
Je=#e Les efpevekee ve kesJeue heue-hetue ner Deefheleg mechetCe& DebMe nceejs efueS Gheeesieer neslee nw~
yevOegDeeW! eefo ncesW Ssmee veneR kejvee nw, nceW Deheveer Deeves Jeeueer heer{er kees Yeer Deheveer Yeejleere
mebmke=efle, Gmekes Deeeej-efJeeej SJeb Yeejleere meYelee mes heefjefele kejJeevee nw lees nceW DeeEnmee kes
DeJeleej YeieJeeve ceneJeerj kes yeleeS ngS efmeevleeW hej euevee nesiee, cee$e euevee ner veneR nesiee GvnW
Deelcemeele kejvee nesiee Deewj efvepe peerJeve ceW GvnW Gleejves kes yeeo peve-peve kes Devlemed ceW Yeer GvnW Gleejvee
nesiee~ Ssmes ceW mejkeej Je meceepe oesveeW kee oeefelJe yevelee nw efke Jen meceepe, jepe, je^ SJeb efJeeMeebefle
kes efueS DeeEnmee kee Jeeheke eeej-emeej kejW Deewj mecemle YeejleJeeefmeeeW kes efueS Yeer YeieJeeve ceneJeerj
eje yeleeF& ieF& DeeEnmee kee hee" he{vee Delevle DeeJeMeke nw~ jepe Je kesv mejkeejeW kees ke=ef<e efJeYeeie
kes Debleie&le kesJeue DeeEnmeke Kesleer kees ner mLeeve osvee eeefnS pees eeeerve keeue mes DeVe, cesJee, heue,
Glheeove he jner nw~ Deiej nce en mebkeuhe kej ueW efke nce Deheves osMe mes efnbmee kee leeC[Jeve=le
hetCe&hesCe meceehle kej oWies Deewj Meemeveheefle YeieJeeve ceneJeerj kes yeleeS DeeEnmee Deeefo efmeevleeW hej
euekej meJe&$e Deefnbmeke JeeleeJejCe kee efvecee&Ce kejWies lees Jen efove otj veneR peye nceeje osMe ceneJeerj
pevceYetefce keer Yeebefle ner Deheves eeeerve mJehe kees eehle kej Deheveer meebmke=efleke efJejemele, Yeejleere
mebmke=efle Je meYelee eje hegve JewYeJeege nes peeSiee~
DeeFes, Fme kegC[uehegj ceneslmeJe kes MegYe DeJemej hej nce YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce hej
YeieJeeve ceneJeerj SJeb leerLe& efJekeeme eCes$eer hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer kes eerejCeeW ceW
mebkeuhe kejW efke nce peve-peve kees YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce, Gvekes peerJeve oMe&ve SJeb Gvekes
meJeexoeer-Deefnbmeeceeer, keueeCekeejer efmeevleeW mes heefjefele kejJeekej Deefnbmeke Yeejle kee efvecee&Ce
kejves ceW Dehevee Decetue eesieoeve oWies~
(94)
ceneslmeJe keer mecesefjkee
hejce hetpe jeîeewjJe, ieefCeveerecegKe

eer %eeveceleer ceeleepeer kee heefjee
pewveMeemeve kes Jele&ceeve Jeesce hej efkes ve#e$eeW ceW owoerheceeve mete& keer YeeBefle eheveer
D
ekeeMe-jefMceeeW kees ekeerefCe&le kej jner hetpe ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer kesJeefelJe
SJeb ke=eflelJe hej G"er uesKeveer keer DehetCe&lee eeefhe DeJeMebYeeJeer nw, leLeeefhe Deelcek
eueeCe
keer YeeJevee mes hetpe ceeleepeer kes eerejCeeW ceW Gvekes leeieceeer peerJeve kes heeememJeefCe&ce
Je<eeX keer hetCe&lee hej efJevece efJeveeebpeefue he cesje en efJeveerle eeeme nw~
1. pevce, Jewjeie Deewj oer#ee22 Deketyej meved 1934, MejohetefCe&cee kes efove efkewleveiej eece (efpe. yeejeyebkeer, G.e.) kes eser eer
essueeue pewve keer Oece&helveer eerceleer ceesefnveer osJeer kes oebhele peerJeve kes eLece heg<he kes he ceW cewvee kee
pevce heefjJeej ceW veJeerve KegefMeeeB ueskej Deeee Lee~ ceeB kees onspe ceWs eehle heevebeof hebeefJebMeeflekee evLe kes
efveeefcele mJeeOeee SJeb hetJe&pevce mes eehle { Jewjeie mebmkeejeW kes yeue hej cee$e 18 Je<e& keer Deuhe Deeeg ceW
ner Mejo hetefCe&cee kes efove cewvee ves Deeeee&jlve eer osMeYet<eCe peer cenejepe mes meved 1952 ceW Deepevce
yeeee&elehe mehlece eeflecee SJeb ie=n leeie kes efveeceeW kees OeejCe kej efueee~ pewvesejer oer#ee keer keecevee
kees Deheveer nj meeBme ceW mebpeeses ye. cewvee meved 1953 ceW Deeeee& eer osMeYet<eCe peer mes ner ew$e ke=<Cee Skeced
kees eer ceneJeerjpeer DeefleMee #es$e ceW #egefuuekee Jeerjceleer kes he ceW oeref#ele nes ieF~ meved 1955 ceW eeefj$e
eeJeleea Deeeee& eer Meebeflemeeiej peer cenejepe keer meceeefOe kes mecee kegbLeueefiejer hej Ske ceen leke eehle
Gvekes meeefVeOe SJeb Dee%ee eje #egefuuekee Jeerjceleerr peer ves Deeeee& eer kes eLece heeeee& efMe<e-Jeerjmeeiej
peer cenejepe mes meved 1956 ceW JewMeeKe ke=<Cee otpe kees ceeOeesjepehegje (jepe.) ceW Deeefe&kee oer#ee OeejCe kejkes
Deeefe&kee %eeveceleer veece eehle efkeee~
2. DeOeeve Deewj DeOeeheve%eeveeeefhle keer efheheemee ceelee %eeveceleer peer kes jesce-jesce ceW eejbYe mes ner ket-ket kej Yejer Leer~ oer#ee uesles
ner mJeeOeee-ceveve-efebleve keer Oeeje ceW ner GvneWves mJeeb kees efveye kej efueee~ %eeve eeefhle kee meJe&es eesle
yevee-mebIemLe cegefveeeW, Deeefe&keeDeeW SJeb mebIemLe efMe<e-efMe<eeDeeW kees pewveeiece kee leuemheMeea DeOeeheve~ keeleb$e
heceeuee heer yeerpe mes hetpe ceeleepeer keer %eevemeeOevee he Je=#e emhegefle ngDee, efpme e hej pees hees, hetue-heue
Fleeefo ueies, GvneWves mecemle mebmeej kees megJeeefmele kej efoee~ ieesccemeej, hejer#eecegK, eveeeoerefhekee, ecesekeceueceele&C[,
Demeneer, leJeeLe&jepeJeeefle&ke, meJee&Le&efmeef, DeveieejOecee&ce=le, cetueeeej, ef$eueeskemeej Deeefo Deveske ebLeeW kees
Deheveer efMe<eeDeeW Deewj mebIemLe meeOegDeeW kees he{e-he{ekej Deeheves Deuhe mecee ceW nerefJemle=le %eeveepe&ve kej efueee~
efnvoer, mebmke=le, eeke=le, keVe[, ceje"er Fleeefo Yee<eeDeeW hej Deehekee hetCe& DeefOekeej nes ieee~
( 95 )
3. uesKeveer kee eejbYeerkejCe mebmke=le Yee<ee mesYeieJeeve ceneJeerj kes heeeled 2500 Je<e& kes efpeme Fefleneme ceW pewve meeefOJeeeW kes ejeMeee uesKeve keer keesF&
efcemeeue efieesej veneR nesleer Leer, Jen Fefleneme peeie=le nes G"e peye #egefuuekee Jeerjceleer peer ves meved 1954 ceW
meneveece kes 1008 ceb$eeW mes Deheveer uesKeveer kee eejbYe efkeee~ ener ceb$e mejmJeleer ceelee kee Jejonmle yevekej
hetpe ceeleepeer keer uesKeveer kees TBeeFeeW keer meercee leke ues iees~ meved 1969-70 ceW veee kes meJeexe ebLe
Demeneer kes efnvoer DevegJeeo ves Gvekeer Deefleere efJeee kees mebmeej kes meeceves Gpeeiej kej efoee~ efkeleves
ner ebLeeW keer mebbmke=le erkee, efkeleveer ner erkeeDeeW kes efnboer DevegJeeo, mebmke=le SJeb efnvoer ceW Deveske ceewefueke
ebLeeW keer jevee efceuekej Deepe 250keer mebKee kees heej kej egkes nQ~ hetpe ceeleepeer eje efueefKele meceemeej,
efveecemeej Fleeefo keer efnvoer-mebmke=le erkeeSB, pewveYeejleer, %eeveece=le, keeleb$e JeekejCe, ef$eueeske Yeemkej,
eJeeve efveoxefMekee Fleeefo mJeeOeee ebLe, eefle%ee, mebmkeej, Yeefe, Deeefoyeee, Dees kee cegiee&, peerJeveoeve
Fleeefo pewve Gheveeme, Jemeben-jlvekejC[eeJekeeeej Fleeefo kes efnvoer heeevegJeeo Je DeLe&, yeeue
efJekeeme-yeeueYeejleer, veejer Deeueeske Deeefo kee DeOeeve efkemeer kees Yeer Jele&ceeve cesW GheueyOe pewve Jeecee keer
efJeefJeOe efJeOeeDeeW kee efJemle=le %eeve kejeves ceW me#ece nw~
DeOeelce, JeekejCe, veee, efmeeble, yeeue meeefnle, Gheveeme eejeW DevegeesieeW he efJeefJeOe efJeOeeDeeW kes
Deefleefje hetpe ceeleepeer keer uesKeveer mes efJehegue Yeefe meeefnle Gtle ngDee nw~ FvOJepe, keuheogce, meJe&leesYe,
leerve ueeske, efmeee, efJeeMeebefle ceneJeerj efJeOeeve Fleeefo Yeefe efJeOeeveeW ves osMe kes keesves-keesves ceW efpevesv Yeefe
keer pees Oeeje eJeeefnle keer nw, Jen Delegueveere nw~
Oeve nwb Ssmeer ceneve eefleYeeJeeved mejmJeleer ceelee!
4. efmeeble eesejerJele&ceeve ceW het. ceeleepeer pewveMeemeve kes meJe&eLece efmeeble ebLe <edKeC[eiece kes met$eeW keer mebmke=le
erkee efmeeble efebleeceefCe kes uesKeve ceW mebueive nQ~ 10 hegmlekeeW keer erkee Jen efueKe egkeer nQ, efpemeceW
mes eLece hegmleke efnvoer erkee meefnle ekeeefMele Yeer nes egkeer nw~ 11JeeR hegmleke keer erkee kee uesKeve peejer
nw~ Deepe mes ueieYeie 1000 Je<e& hetJe& Deeeee& eer vesefceeb efmeebleeeJeleea ves efpeme ekeej n KeC[ he
eoMeebie he efpeveJeeCeer kees heefjhetCe& Deelcemeele kejkes meej he ceW Je meben, ieesccemeej, ueefyOemeej
Fleeefo ebLe Deheveer uesKeveer mes emeefJele efkees Les, Gmeer ekeej Fme yeermeJeeR meoer keer ceelee %eeveceleer peer
ves mecemle GheueyOe pewveeiece kee ienve DeOeeve-ceveve-efebleve kejkes Fme efmeebleefebleeceefCe he mebmke=le
erkee uesKeve kes cenece keee& mes efmeeble eesejer kes heo kees meekeej kej efoee nw~ 1000 Je<e& hetJe&
Deeeee& eer Jeerjmesve mJeeceer eje efueefKele OeJeueeerkee kes heeeled Fme ceneve ebLe keer mejue erkee
uesKeve kee keee& eLece yeej nes jne nw~
5. efMe#eCe-eefMe#eCe efMeefJejpewve efmeeleeW kee cece& efJele Jeie& mecePe mekes, Fme YeeJevee mes efkeleves ner efMe#eCe-e
efMe#eCe efMeefJejeW kee Deeeespeve
hetpe ceeleepeer keer esjCeemJehe efkeee ieee~ meved 1969 ceW peehegj eelegcee&me kes ceOepewve peesefleueesxke hej eefMe#eCe
efMeefJej Deeeesefpele efkeee ieee, efpemeceW hetpe ceeleepeer eje pewve Yetieesue SJeb Keiee
sue kee efJeMes<e %eeve efJeleJeie& kees
kejeee ieee~ Deketyej meved 1978 ceW nefmleveehegj ceW heb. cekeKeveueeue peer Meeeer, heb. eescleerebo peer kees"ejer, [e. ueeue
yeneogj Meeeer meefnle pewve meceepe kes Gekeesef kes ueieYeie 100 efJeeveeW kee efJele efeMe#eCe efMeefJej Deeeesefpele efkeee
(96)
ieee, efpemeceW hetpe ceeleepeer ves efJelmecegoee kees eLes ceeie&oMe&ve eoeve efkeee~ cee-mecee
me
hej Deepe leke en
eb=Keuee eue jner nw~
6. jeêre-Debleje&êre mesefceveejmeved 1985 ceW pewve ieefCele SJeb ef$eueeske efJe%eeve hej Debleje&êre mesefceveej pecyeterhe-nefmleveehegj ceW
mecheVe ngDee~ hegve Deveske mebieesefeeb mecheVe nesleer jneR Deewj meved 1998 ceW YeieJeeve $e+<eYeosJe jeêre
kegueheefle meccesueve kes YeJe Deeeespeve eje osMeYej kes efJeeefJeeeueeeW mes heOeejs kegueheefleeeW kees YeieJeeve
$e+<eYeosJe kees Yeejleere mebmke=efle SJeb pewveOece& kes Jele&ceeveegieerve eCeslee heg<e kes he ceW peeveves kee
DeJemej eehle ngDee~ 11 petve 2000 kees pewveOece& keer eeeervelee efJe<ee hej Deeeesefpele FeflenemekeejeW kes
meccesueve eje hee"e hegmlekeeW ceW pewveOece& mebyebOeer YeebefleeeW kes megOeej kes efueS efJeMes<e efoMee-efveoxMe jeêre
Mewef#eke DevegmebOeeve SJeb eefMe#eCe heefj<eo (NCERT) leke hengbeees iees~ Fvekes Deefleef je Deveske Deve
mesefceveej Yeer mecee-mecee hej mecheVe ngS nQ, efpevekes eefleheue ceW osMe kes mece#e mecee-mecee hej
meeefnefleke ke=efleeeB emlegle nes egkeer nQ~
7. efJeeefJeeeuee Yeer ieewjJeeefvJele ngDeecee$e ke#ee-leerve leke kes ueewefkeke DeOeeve kees eehle efJeog<eer ceelee peer ves DeOeeve, DeOeeheve, meeefnle
efvecee&Ce keer efpeve TBeeFeeW kees mheMe& efkeee, Gme DeieeOe efJelee kes mecceeve nsleg DeJeOe efJeeefJeeeuee,
hewpeeyeeo eje 5 hejJejer 1995 kees [er.efued. keer ceeveod GheeefOe mes hetpe ceeleepeer kees mecceeefvele kejkes mJeeb
kees ieewjJeeefvJele DevegYeJe efkeee ieee~
8. Fefleneme Yeer heefjJele&ve kes efueS yeeOe ngDeemeved 1992 mes hetpe ceeleepeer keer ef DeeOegefveke efMe#eepeiele ceW he{eeer peeves Jeeueer hee"e hegmlekeeW
ceW pewveOece& mebyebOeer Yeevle efJe<ee Jemleg hej ieeer lees YeieJeeve ceneJeerj pewveOece& kes mebmLeeheke nQ Fleeefo
YeebefleeeW kees JeneB osKekej Gvekee oe Deleble Gsefuele nes G"e~ heuemJehe eOeeveceb$eer, ceeveJe mebmeeOeve
efJekeeme ceb$eer, efveosMeke-NCERT Fleeefo mes Gvekeer ele#e Jeelee& eje efMe#eepeiele leke en mebosMe hengbee
Deewj ome Je<eeX kes DeLeke eeeme eje hee"e hegmlekeeW ceW mebMeesOeve kee ece eejbYe nes mekee Deewj Jele&ceeve
ceW NCERT pewveOece& mebyebOeer mener leLeeW mes ege jeêre hee"e hegmleke leweej kejves ceW mebueive nw, en ye[s
ner ieewjJe keer yeele nw~ eLeemebYeJe mebMeesOeve nesles ner mebhetCe& pewvemeceepe keer Deesj mes kesv mejkeej kee
mJeeiele nesvee eeefnS~
9. leerLe& efJekeeme keer YeeJeveeleerLekej YeieJevleeW keer keueeCeke YetefceeeW SJeb efJeMes<e he mes pevceYetefceeeW kesefJekeeme keer Deesj hetpe ceeleepeer
keer efJeMes<e Deebleefjke efe meoe mes jner nw~ hetpe ceeleepeer kee kenvee nwb efke nceejermebmke=efle kee heefjee eoeve
kejves Jeeueer es keueeCeke YetefceeeB nceejer ceneve mebmke=efle keer Oejesnj nQ, Dele Fvekee mebj#eCe-mebJeOe&ve-efJekeeme
Deleble DeeJeMeke nw~
meJe&eLece YeieJeeve MeebefleveeLe, kegvLegveeLe, DejnveeLe keer pevceYetefce nefmleveehegj ceW hetpe ceeleepeer keer esjCee
mes efveefce&le pewve Yetieesue keer Deefleere jevee pecyeterhe Deepe efJee kes ceeveme heue hej Debefkele nes ieeer nw, G.e.
mejkeej kes hee&ve efJeYeeie ves pecyeterhe mes nefmleveehegj keer heneeve yeleeles ngS GmesSke Delegueveere ceeveJe efveefce&le
( 97 )
mJeie& (A Man Made Heaven of Unparallel Superlatives And Natural Wonders)keer

meb%ee eoeve keer nw~ meved 1993 mes 95 leke Meeele pevceYetefce DeeesOee ceW meceJemejCe cebefoj Deewj ef$ekeeue
eewyeermeer cebefoj kee efvecee&Ce kejJeekej Gmekee efJeeJeeheer eeej, Dekeuetpe (ceneje^) ceW veJeosJelee cebefoj efvecee&Ce
keer esjCee, meveeJeo (ce.e.) ceW Ceceeskeej Oeece, eerle efJenej-efouueer ceW keceue cebefoj, ceebieerlegbieer (ceneje^) ceW
meneket keceue cebefoj, Deefn$e ceW ieejn efMeKej Jeeuee leerme eewyeermeer cebefoj Deewj YeieJeeve $e+<eYeosJe
keer oer#ee SJeb kesJeue%eeve keueeCeke Yetefce-eeeie ceW leerLekej $e+<eYeosJe lehemLeueer kee YeJe efvecee&Ce
hetpe ceeleepeer keer ner esjCee kes megheue nQ~ efkeleves ner Deve mLeeveeW hej Yeer Deveskeeveske efvecee&Ce hetpe
ceeleepeer kes efveoxMeve eje mecheVe ngS Deewj nes jns nQ~ Jele&ceeve ceW YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer keer pevceYetefce
kegC[uehegj (veeueboe-efyenej) kes efJekeeme nsleg YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer keerefle&mlebYe, ef$ekeeue eewyeermeer
cebefoj, vebeeJele& cenue meefnle YeieJeeve ceneJeerj keer efJeMeeue Ke[dieemeve eeflecee keer mLeehevee Deeefo Deveske
efvecee&Ce Deehekeer esjCee mes Fme #es$e hej efkees pee jns nQ leLee 7 mes 12 hejJejer 2003 leke YeJe
hebekeueeCeke eeflee SJeb cenekegcYecemlekeeefYe<eske keee&ece Jeneb mecheVe ngDee~
10. efJee ceW DeveesKeer 108 heg cetefle& efvecee&Ce keer esjCeeefJee kes Deeeflece Deeee& kes he ceW 108 heg Gegbie YeieJeeve $e+<eYeosJe keer Ke[dieemeve eeflecee kes
efvecee&Ce kee keee& ceebieerlegbieer (cene.) kes heJe&le hej hetpe ceeleepeer keer esjCee mes eejbYe nes egkee nw~ egieeW-egieeW
leke efpeveMeemeve keer ceefncee kees efJekeefmele kejves Jeeueer en eeflecee pewve mebmke=efle kes efJeMeeue JeefelJe kee
heefjee Yeer peveceeveme kees eoeve kejsieer~
11. efMej[er(ceneje^) ceW %eeveleerLe&efMej[er (ceneje^) kees pewve mebmke=efle kesv kes he ceW mLeeefhele kejves nsleg ceneje^ kes keee&kelee&DeeW eje
JeneB hej %eeveleerLe& kes efvecee&Ce keer eespevee cetle& he ues jner nw, efpemeceW veJeen Meebefle cebefoj kee efJeMes<e
efvecee&Ce hetpe ceeleepeer kes efveoxMeevegmeej mecheVe efkeee peeesiee~
12. Oece&eYeeJevee kes efJeefJeOe Deeeecepecyeterhe jevee kes efvecee&Ce kee ecegKe ue#e ueskej efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve veeceke mebmLee
kee jepeOeeveer efouueer ceW hetpe ceeleepeer keer esjCee mes meved 1972 ceW ie"ve efkeee ieee~ Fmeer mebmLeeve ves efJeefJeOe
Oece&eYeeJevee kes keeeeX kee efve<heeove efkeee nw~ mebmLeeve efmLele Jeerj %eeveesoe evLeceeuee eje ueeKeeW keer mebKee
ceW ebLe ekeeMeve, eejeW DevegeesieeW kes %eeve mes meceefvJele mecei%eeve ceeefmeke heefe$kee kee ekeeMeve, Ceceeskeej
ceneceb$e yeQke Fleeefo efkeleveer ner keee&eespeveeSB efpeveMeemeve keer keerefle& kees vejb
ef lej emeeefjle kej jner nQ~
hetpe ceeleepeer keer esjCee mes meved 1982 ceW lelkeeueerve eOeeveceb$eer eerceleer Fbefoje ieebOeer eje
jepeOeeveer efouueer ceW GodIeeefle pecyeterhe %eeve peesefle ves leerve Je<e& leke mechetCe& YeejleJe<e& ceW pewveOece&
kes efmeebleeW kee eeej-emeej efkeee Deewj Deble ceW en peesefle DeKeC[ he mes lelkeeueerve kesvere
j#eeceb$eer-eer heer.Jeer. vejefmebnejeJe eje pecyeterhe mLeue hej mLeeefhele kej oer ieeer~ Fmeer ekeej Deewue
meved 1998 ceW eOeeveceb$eer eer Deue efyenejer Jeepeheseer ves YeieJeeve $e+<eYeosJe meceJemejCe eerefJenej kee
jepeOeeveer efouueer mes eJele&ve efkeee, pees mecemle eebleeW ceW eJele&ve kes heeeled Deeieeceer Mejo hetefCe&cee, 21
Deketyej 2002 kees lehemLeueer-eeeie leerLe& hej efveefce&le kesJeue%eeve keueeCeke cebefo j ceW mLeeefhele neskej
egieeW-egieeW leke YeieJeeve $e+<eYeosJe kes JeemleefJeke meceJemejCe keer eeo efoueelee jnsi ee~
(98)
pewveOece& keer eeeervelee leLee YeieJeeve $e+<eYeosJe kes veece SJeb efmeebleeW kees peve-peve leke hengBeeves kes efueS
hetpe ceeleepeer ves jepeOeeveer efouueer ceW efJeMeeue eewyeerme keuheogce ceneceC[ue efJeOeeve Deeeesefpele kejeee,
meeLe ner YeieJeeve $e+<eYeosJe pevcepeebleer Je<e& leLee YeieJeeve $e+<eYeosJe Debleje&êre efveJee&Ce ceneceneslmeJe Je<e&
(eOeeveceb$eer eer Deue peer eje GodIeeefle) Yeer Gvekeer esjCee eje efJeefJeOe Oece&eYeeJevee kes keee&eceeW meefnle
mecheVe ngS~ DeemLee ewveue SJeb pewve er.Jeer eje hetpe ceeleepeer kes leerLekej peerJeve oMe&ve (meefe$e) SJeb Deve
efJe<eeeW hej eYeeJeke eJeeve uecyes mecee leke emeeefjle efkees iees SJeb efkees pee jns nQ~ hetpe ceeleepeer keer
esjCee mes mLeeefhele DeefKeue YeejleJe<eeae efoiecyej pewve ceefnuee mebie"ve Deheveer mewke[eW F&keeFeeW eje efoiecyej
pewve meceepe keer veejer Meefe kees me=peveelceke keeeeX nsleg mebieef"le efkees ngS nw~
Fmekes Deefleefje efkeleves ner Deve Oece&eYeeJevee kes keee& Fve 50 Je<eeX ceW hetpe ceeleepeer ves mecheVe efkees
nQ efpevekee eneB uesKeve lees mebYeJe veneR nw, efkevleg Deepe hetje meceepe Gvekes keee&keueeheeW mes heefjefele neskej
GvnW kece&"lee keer cetefle& kes he ceW heneevelee nw~
13. mebIe<e& efJepes$eerhetpe ceeleepeer ves eejbYe mes Dehevee ecegKe ue#e yeveeee- eleske keee& Deeieceevegketue ner kejvee~ hegve
Gve keeeeX kes efve<heeove ceW pees Yeer efJeIve Deeles nQ, GvnW yengle ner MeebeflehetJe&ke Pesuekej hetjer levceelee kes meeLe
Gme keee& kees heefjhetCe& kejvee Gvekeer efJeMes<elee jner nw~ Gvekee hetje peerJeve Dee<e& hejcheje kee mebj#eCe kejles
ngS Deheves cetueiegCeeW ceW yeeOee ve Deeves oskej efpeveOece& keer DeefOekeeefOeke eYeeJevee kes meeLe Jeleerle ngDee nw~
efkemeer Yeer mebmLee, leerLe&, ebos Deeefo keer oevejeefMe kees Deheveer mebIe JeJemLee ceW meceeefnle ve kejves kee Gvekee
efveece nw~ 50 Je<eeX mes Fme efveece kee heeueve kejles ngS Deheves kele&Je heLe hej Jes Deef[ie nQ~ ener keejCe
nw efke GvnW uecyeer-uecyeer ee$eeSb kejeves ceW Dehevee kele&Jeheeueve kejves Jeeues mebIeheefle eeJeke Yeer Dehevee
meewYeeie mecePeles nQ~
14. Dece=lecee neW Je<e& legcnejsefpevekeer oerIe&keeefueke lehemee kes Je<eeX keer efieveleer peevekej Deveske Deeeee&, cegefve, Deeefe&keeSB Fleeefo
Yeer Fme yeele kees kenles ngS ieewjJe kee DevegYeJe kejles nQ efke Deepe efpeleveer cesjer Gce Yeer veneR nw Gmemes DeefOeke
lees hetpe ceeleepeer keer oer#ee Deeeg nw, DeLee&led 18 Je<e& keer Gce mes leeie ceeie& hej efpevneWves keoce jKee, GvneWves
Deheveer pevceefleefLe-MejohetefCe&cee kees Yeer leeie mes meeLe&ke kej efueee~ ener keejCe nw efke 21 Deketyej 2002
keer MejohetefCe&cee mJeefCe&ce Mejo hetefCe&cee yevekej DeeF& peye Deeheves Deheves leeieceeer peerJeve kes 50 Je<e& hetCe&
efkees~ hegve meewYeeie Gefole ngDee meefoeeW mes hetpe YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce-kegC[uehegj (veeueboe) kee,
peneB Je<e& 2003 ceW hetpe ceeleepeer (memebIe) kes mJeefCe&ce (51JeeB) eelegcee&me kes Debleie&le Gvekee 70JeeB pevcepeebleer
efoJeme 8 mes 10 Deketyej leke kegC[uehegj ceneslmeJe kes ceOe ceveeee pee jne nw~ hee&ve efJeYeeie-efyenej
mejkeej SJeb kegC[uehegj efoiecyej pewve meefceefle kes mebege lelJeeJeOeeve ceW Deeeesefpele kegC[uehegj ceneslmeJe
keer Fme Ssefleneefmeke e=bKeuee kee MegYeejbYe hetpe ceeleepeer kes efJeje JeefelJe kee ner eefleefyecye nw~
Ssmeer elegce&Keer eefleYee keer Oeveer hetpe ceeleepeer kes ejCeeW ceW YeeJeYeerveer efJeveeebpeefue nw leLee YeieJeeve
efpevesv mes ener eeLe&vee nw efke Gvekes Fme heefJe$e leeieceeer peerJeve kee nceW Dece=le ceneslmeJe Yeer ceveeves kee
ueeYe eehle nes leLee Deehekes eje Fmeer ekeej mes veee-veee meeefnle pevelee kees eehle neslee jns, ener
cebieuekeecevee nw~
( 99 )
ceneslmeJe keer ceeie&oefMe&kee
hejcehetpe e%eeeceCeer Deeefe&kee eer eboveeceleer ceeleepeer kee heefjee

-ye. keg. Fvog pewve (mebIemLe)
YeejleJe<e& keer Fme jlveieYee& he=LJeer ves esleve Je Deesleve Deveske jlveeW kee
mecetn hetjs je^ kees ner veneR Jejved hetjs efJee kees eoeve efkeee nw efpemeceW Deesleve
jlve meesvee, eeboer, nerje, heVee Deeefoke nQ leLee esleve jlveeW ceW nceejs ceneheg<e Deeles
nQ efpevekes JeefelJe mes Yeejle kee cemleke meowJe efJee kes meccegKe ieJe& mes TBee jne
nw~ Gve mevle SJeb meeefOJeeeW keer DeefJejue eJeenceeve Oeeje ceW peneB pewve meceepe keer
meJeexe meeOJeer hejcehetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer kes JeefelJe SJeb
ke=eflelJe kes meccegKe mechetCe& efJee velecemleke nw JeneR Gvekes heLeefevneW kee DevegmejCe kejves Jeeueer Gvekeer efMe<ee
e%eeeceCeer Deeefe&kee eer eboveeceleer ceeleepeer kee veece Jele&ceeve peiele ceW peveceeveme mes Detlee veneR nw~
hejcehetpe Deeefe&kee eer eboveeceleer ceeleepeer kee pevce hetJeea GejeosMe kes yeejeyebkeer efpeues kes efkewleveiej
eece ceW 18 ceF& 1958 kees pes ke=<Cee DeceeJemee kes MegYe efoJeme eser eer essueeue peer keer Oece&helveer
eerceleer ceesefnveer osJeer keer heefJe$e kegef#e mes yeejnJeeR mevleeve kes he ceW ngDee~ neF&mketue leke ueewefkeke efMe#ee
eehle kejves Jeeueer keg. ceeOegjer ves meved 1971 ceW Depecesj (jepe.) ceW hejce hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer
ceeleepeer kes eLece oMe&ve kej Deheveer leer#Ce yegef mes hetpe ceeleepeer kees Deekeef<e&le kej cee$e 13 Je<e& keer ueIegJee
ceW megiebOeoMeceer kes MegYe efove Deepevce yeeee& ele Debieerkeej efkeee SJeb keggcyeerpeve kees Deejpe ceW [eue
efoee~ hegve Meeeer, efJeeeJeeemheefle Deeefo GheeefOe hejer#eeDeeW kees GeerCe& kejkes efJejemele ceW eehle mebmkeejeW kes
heuemJehe Deeheves Deheveer Jewjeie YeeJevee kees Je=efbiele kejles ngS meved 1982 efouueer ceW 2 eeflecee SJeb 1987
ceW mehleceeeflecee kes meeLe ie=nleeie kee efveece ues efueee Deewj 18 Je<eeX leke iegmesJee, JeweeJe=efe SJeb efpeveOece&
keer cenleer eYeeJevee kejles ngS 13 Deiemle 1989, eeJeCe Megkeuee ieejme efleefLe ceW Ssefleneefmeke Yetefce
nefmleveehegj kes pebyeterhe mLeue hej hetpe ceeleepeer mes Deeefe&kee oer#ee eehle kej ceeOegjer mes Deeefe&kee
eboveeceleer yeve veejer peerJeve kee ejce ue#e eehle kej Deehe cees#eheLe keer heefLeke yeve ieF~ eLee veece leLee
iegCe keer metefe kees eefjleeLe& kejles ngS peneB Deeheves keg. ceeOegjer kes he ces peve-peve kees Deheveer ceOegjlee
kee jmeemJeeove kejJeeee JeneR Deeefe&kee eboveeceleer yevekej Deheveer JeeCeer keer evoveheer megiebefOe mes
%eeveece=le he Meerleue Deew<eefOe meYeer kees eoeve efkeee Deewj Jen Depee Oeeje Deepe Yeer eJeenceeve nw~ Deehe DeeMeg
keefJe nQ, #eCe Yej ceW emebieesheee, meceeesefele, mejme SJeb mejue jevee kee efvecee&Ce Deehekee efJeMes<e iegCe nQ
efpemekee GoenjCe Deehekes eje efueefKele DeveskeeW Yepeve, hetpeve, eeueermee, Deejleer, efJeOeeve Deeefo jeveeSb nQ~
efceleYeeef<eCeer hetpe Deeefe&kee eer Jen DeespemJeer Jeee nQ efpevekes eJeeve efoiYeefcele eeCeer kees eesie efoMee keer
heneeve kejekej peerJeve ceW veF& mhetefle& kee mebeej kejles nQ~ meeefnefleke #es$e ceW pewveOece& kes efJehegue SJeb keef"ve
meeefnle kees mejue SJeb meewJehetCe& Yee<ee Mewueer ceW peveceeveme kes mece#e emlegle kej Deeheves meeefnle keer pees
mesJee keer nw Gme nsleg en #es$e Deehekee efej$e+Ceer jnsiee~ iee SJeb hee ceW ngF& Deveske jeveeDeebW ceW meceemeej
ieeLeeDeeW SJeb keueMe-keeJeeW kee heeevegJeeo, %eevepeesefle keer Yeejleee$ee, DeJeOe keer Deveceesue ceefCe, YeieJeeve
ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj, YeieJeeve $e+<eYeosJe oMeeJeleej Deeefo Deveske veeke, veJeen Meebefle efJeOeeve,
(100)
Yeeecej efJeOeeve, leerLekej pevceYetefce efJeOeeve Deeefo efJeOeeveeW keer jevee kes meeLe-meeLe Deehe Jele&ceeve ceW hetpe
ieefCeveer eer eje jefele <edKeC[eiece ebLe keer efmeevleefebleeceefCe erkee kee efnvoer DevegJeeo kej jner nQ~
efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve eje efvekeeueer peeves Jeeueer mecei%eeve ceeefmeke heef$ekee kee uesKeve
Je mebeespeve Yeer keF& Je<eeX mes Deehekes eje nes jne nw~ FvneR meye iegCeeW kes keejCe Deehekees Deehekeer ieg hetpe
ieefCeveer ceeleepeer ves meved 1997 ceW eewyeerme keuheogce efJeOeeve kes efJeje Deeeespeve kes ceOe e%eeeceCeer
keer GheeefOe mes Deuebke=le efkeee nw~ 32 Je<eeX mes DeveJejle ieg kes eefle hetCe&hesCe meceefhe&le hetpe Deeefe&kee
eer iegYeefe kee peerJevle GoenjCe nw~ hetpe ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer keer esjCee mes Deeeesefpele Jen
eleske keee& eens Jen jeêre-Debleje&êre mesefceveej, meccesueve, ceneslmeJe nes, eerefJenej jLe ee peesefle jLe
kee Yeejle YeceCe nes ee leerLe& efJekeeme nes, eleske keee& ceW Deehekee DeefJemcejCeere eesieoeve jnlee nw~
Fme ekeej veevee iegCeeW mes meceefvJele hetpe eer eboveeceleer ceeleepeer kes heeJeve ejCe keceueeW ceW keesefMe veceve~
mJeeOeee nsleg evLe cebieeSB

1. ceneeceCe ceneJeerj
2. YeieJeeve ceneJeerj osMevee
3. YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj efJeeej cebpet<ee
1. efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve, pecyeterhe-nefmleveehegj eje heefC[leeJej megcesjebo peer
efoJeekej eje efueefKele ceneeceCe ceneJeerj ebLe kee hegvee&keeMeve efkeee ieee nw~ efoiecyej pewve
ceeveleevegmeej YeieJeeve ceneJeerj kes peerJeve kee meJeeieerCe JeCe&ve Fme ebLe keer efJeMes<elee nw~ (cetue-100
hees cee$e)
2. hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer eje YeieJeeve ceneJeerj 2600JeW pevcepeebleer
ceneslmeJe Je<e& kes Gheue#e ceW efJejefele YeieJeeve ceneJeerj osMevee ebLe ceW YeieJeeve ceneJeerj keer efoJeOJeefve
eje eefleheeefole cees#eceeie& kee efJemle=le efJeJeseve emlegle efkeee ieee nw~ mJeeOeee kes Decetue ebLe
YeieJeeve ceneJeerj osMevee kes eje Meemeveheefle YeieJeeve ceneJeerj keer efoJeOJeefve kee jmeemJeeove DeJeMe
kejW~ (cetue-150 hees cee$e)
3. YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce kegC[uehegj (veeueboe) mes mebyebefOele cenlJehetCe& uesKeeW mes meceefvJele
YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj efJeeej cebpet<ee hegmleke efJeMes<ehe mes he"veere nw~ pevceYetefceeeW
kes leLeeW kees mecePeves nsleg cebpet<ee kes meceeve Fme hegefmlekee kes ceeOece mes pevceYetefce kegC[uehegj kes efJe<ee
ceW Deeiecemeccele peevekeejer eehle kejW~ (cetue-50 hees cee$e)
Ghejese ebLeeW kees cebieekej mJeeOeee kejkes efoiecyej ceeveleevegmeej YeieJeeve ceneJeerj SJeb pewveOece&
mebyebOeer eeceeefCeke %eeve eehle kejW~
vees-Ghejese evLe 50 eefleMele efJeMes<e t hej GheueyOe nQ~ Jeer.heer. eje ebLe Yespeves keer
megefJeOee nw~ heesmspe Kee&-Deueie
helee-JeJemLeeheke, Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee
hees.-pebyeterhe-nefmleveehegj (cesj") G.e.-250404, heesve veb.-(01233) 280184
(101)
ceneslmeJe kes efveoxMeke
heer"eOeerMe #eguuekejlve eer ceesleermeeiej peer cenejepe kee heefjee

-ye. keg. ebefkee pewve (mebIemLe)
efpeme ekeej kegMeue peewnjer mewke[eW keeBe kes gke[eW ceW efhes Demeueer nerjs keer
hejKe Ske vepej ceW kej ueslee nw Gmeer ekeej hejce hetpe ieefCeveerecegKe eer
%eeveceleer ceeleepeer ves meved 1967 ceW Ske nerjs kes meMe megeesie efMe<e kees hejKee
efpevneWves Deheves mechetCe& peerJeve kees ieg kes eefle meceefhe&le kej efoee~ Jes nQ
#eguuekejlve eer ceesleermeeiej cenejepe~
F&meJeer meved 1940 ceW heefece efvecee[ ceW meveeJeo (ce.e.) kes eser eer
Deceesuekeebo peer pewve, meje&he keer Oece&helveer eerceleer heeyeeF& keer kegef# e mes ceesl eerebo kes he ceW
Deeefeve ke=.elego&Meer kees Deehekee pevce ngDee~ eejbYe mes ner Oeeefce&ke mebmkeejeW mes Deesleeesle ceesleerebo
kee nj #eCe Oece& kes efueS meceefhe&le Lee~ Deheves veiej ceW efkemeer Yeer ieg mebIe kee meeefveOe eehle nesves
hej FvneWv es Gvekeer Ketye mesJee keer Deewj ieg mesJee ceW Dehevee peerJeve Jeleerle kejves ns leg meved 1958 ceW
Deeheves mJeecesJe YeieJeeve kes mece#e Deepevce yeeee& ele enCe kej efueee~ hegve Deehekes hegCeeesie
mes hetpe ieefCeveer ecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer, memebIe kee eelegcee&me meved 1967 ceW meveeJeo veiejer ceW
nes ieee Deewj hetpe ceeleepeer ves ueesieeW mes Gvekes JewjeiehetCe& peerJ eve kes yeejs ceW pee>ekej GvnW esjCee
eoeve keer Dele hetp e ceeleepeer keer eyeue esjCee eehle kej Deehe Gvekes mebIemLe efMe<e yeve ieS~
evieghle kes meceeve iegDee%ee hej Dehevee leve, ceve, Oeve veeseJej kejves Jeeues ye. ceesl eerebo peer ves
meved 1968 ceW hetpe ceeleepeer kes cegKeejefJeo mes ieesccemeej peerJekeeC[, Demeneer Deeefo ebLeeW kee
mJeeOeee kej Meeeer Deeefo efJe<eeeW keer hejer#ee GeerCe& keer~ meved 1965 ceW ceeleepeer kes ceefm le<ke ceW
eeogYet&l e ngF& pecyeterhe jevee kes ceeOece mes pewve Yetieesu e kee efoioMe&ve kejeves nsleg meved 1982 ceW
lelkeeueerve eOeeveceb$eer eerceleer Fbefoje ieebOeer eje eJeefle&l e %eevepeesefle keer Yeejle ee$ee ceW Deeheves
Gmekes ceneceb$ eer heo kee efveJee&n kejles ngS jLe kee kegMeueleehetJe&ke eJele&ve kejeee~ Oeeefce&ke DeOeeve
SJeb melele %eeveejeOevee kejles ngS Deeheves pecyeterhe jevee kes efvecee&Ce kes heeeled Deheveer oer#ee keer
YeeJevee eke keer Deewj hetpe ceeleepeer keer esjCeevegmeej Deeeee& eer efJeceuemeeiej cenejepe mes 8 ceee&
meved 1987 kees #eguueke oer#ee enCe kej #eguueke ceesleerm eeiej veece eehle efkeee Deewj JeemleJe ceW
meeiej kes Decetue ceesleer yeve ieS~ hetpe ceeleepeer eje efkees peeves Jeeues eleske keee&,eens Jen Je=nled
nes ee ueIeg Gmekeer meheuelee nsleg Deepe Yeer Deehe iegDee%eevegm eej lelhej jnles nQ~ 2 Deiemle meved 1987
kees hetpe ceeleepeer ves efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve pecyeterhe-nefmleveehegj ceW Deehekees heer"eOeerMe
heo eoeve efkeee~ Jele&ceeve ceW Deheves efveece,mebece kee efvejefleeej heeueve kejles ngS pecyeterhe mebmLeeve
kees efveoxMeve eoeve kejles ngS Deehe Deveske peerJeeW kees meoeeej keer Deesj cees[ jns nQ ~ Deehekes Deveske
iegCeeW kees osKeles ngS hetpe ceeleepeer ves meved 1997 ceW 24 keuhegce efJeOeeve keer hetCe&lee hej Deehekees
Oece&efoJeekej #eguuekejlve keer GheeefOe mes Deuebke=le efkeee~ meowJe ke=le%elee SJeb meefn <Ceglee kees peerJeve
ceW Deheveeves keer efMe#ee osves Jeeues Ssmes #eguuekeeer kes ejCeeW ceW Mele-Mele Jebove~
(102)
ceneslmeJe meefceefle kes DeOe#e kece&eesieer ye.eer jJeervo kegceej pewve (YeeF& peer) keeheefjee
-eer jekesMe kegceej pewve, cesj"
(cesueeceb$eer-efo. pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve, pecyeterhe-nefmleveehegj)

jlveeW keer Keeve mes jlve efvekeuee kejles nQ en mele nw~ leYeer lees ceelee ceesefnveer keer heefJe$e kegef#e mes Ske
veneR keF&-keF& jlve efvekeues Deewj mecemle mebmeej kees Deheveer efoJe DeeYee mes ekeeMeceeve kej efoee~ GvneR jlveeW
ceW mes Ske jlve nQ nceejs peeves-ceeves veJeegJekeeW kes DeeoMe& YeeF& eer jJeerv peer~ Deehe Yeer ceelee ceesefnveer Je efhelee
eer essueeue peer keer veJeceeR mebleeve nQ~ Deehekee pevce pes Megkeuee hebeceer (eglehebeceer) meved 1940 ceW ngDee
nw~ efhelee eer essueeue peer SJeb ceelee ceesefnveer (Deeefe&kee jlveceleer) ves Deheves eej heg$eeW ceW mes Skecee$e Fmeer
heg$e kees ueKeveT etefveJeefme&er mes yeer.S. leke DeOeeve kejeee Lee~ mveeleke nesves kes yeeo Yeer mebmeej kes
ceesnee ceW hebmevee FvneWves mJeerkeej veneR efkeee~
YeesieeW kees Yeesieves kes yeeo Gmemes efJejefe nesvee lees eee osKee peelee nw hejvleg peye hetCe& eewJeve Deewj
YeesieesheYeesie kes mecemle meeOeve GheefmLele neW Gme mecee Gve meyekee heefjleeie kej leeie kes keef"ve ceeie& hej
mJeeb kees meceefhe&le kej osves Jeeues efJejues ner ueesie nesles nQ~ Gmeer e=bKeuee keer Ske ke[er ye.jJeerv peer Yeer nQ
efpevneWves meved 1972 ceW hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer keer esjCee mes Deeeee& eer Oece&meeiej peer
cenejepe mes Deepevce yeeee&ele enCe efkeee~ Gmekes yeeo mes pecyeterhe-nefmleveehegj ceW mebmLeeve kee mechetCe&
oeefelJe mebYeeueles ngS hetpe ceeleepeer kes heeme mehlece eeflecee kes ele enCe kej Deehe ie=nefJejle nQ~
pecyeterhe mLeue Deehekeer efJeMes<e kece&Yetefce nw eneR mes Deheveer Oeeefce&ke efeeeDeeW kee heeueve kejles ngS Deehe
mebmLee mebeeueve, mecei%eeve ceeefmeke heef$ekee kee mecheeove, hetpe ceeleepeer eje efueefKele mewke[eW ebLeeW kee
mecheeove Deeefo kej jns nQb~ Deehe peneB eer efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve, eer DeeesOee leerLe&#es$e
keceser, eer 1008 ceeBieerlegbieer ye[er cetefle& efvecee&Ce keceser, leerLekej $e+<eYeosJe lehemLeueer eeeie leerLe&#es$e keceser,
YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj efo. pewve meefceefle Deeefo DeveskeeW leerLeeX kes DeOe#e nQ JeneR Deehe DeefKeue
YeejleJe<eeae efoiecyej pewve egJee heefj<eo kes Yeer DeOe#eheo kee Yeej mebYeeue jns nQ~ Fleves DeefOeke keeeeX kees
kejles ngS Yeer Deehekeer meyemes ye[er efJeMes<elee jner nw efke keYeer Yeer Deehekes esnjs hej efMeefLeuelee ee eesOe kes
YeeJe veneR efoKeles~ ncesMee nbmelee-cegmkegjelee, Deheveer ceOegjlee efyeKesjlee Deehekee JeefelJe DeeFves keer lejn
mJe nw~ leYeer lees Deehekeer DeespemJeer JeeCeer, mheJeeefolee, kece&"lee, menpelee Deeefo iegCeeW kes eje YeeF&
jJeerv peer mes Deepe meeje osMe heefjefele nes egkee nw~ hetpe ceeleepeer mes eehle mebmkeejeW kes Devegmeej mebIe<e&
Pesuekej Yeer mele kees Gpeeiej kejvee Deehekeer heneeve yeve ieeer nw~ efpevekes peerJeve kee eleske #eCe Oece&,
Oecee&eleve SJeb iegDeeW keer mesJee ceW Jeleerle ngDee nes, meceepe mesJee ceW Jeleerle ngDee nes Ssmes YeeF& peer kes veece
mes peevee peeves Jeeuee JeefelJe DeefKeue YeejleJe<eeae Meeeer heefj<eo eje meved 1992 kece&eesieer keer GheeefOe
mes efJeYetef<ele efkeee ieee pees efke veJeegJekeeW kes efueS kece&eesieer kes he ceW meecege DevegkejCeere nw~
meved 1996 ceW ceebieerlegbieer (cene.) ceW Deeeesefpele hebekeueeCeke kes megDeJemej hej Deehekees Jeerj mesJee oue
keer Deesj mes Deehekes keee&keueeheesW kee cetueekebve kejles ngS Oece&mebj#eCeeeee& keer GheeefOe mes efJeYetef<ele efkeee
ieee~ Deehe efJeee kes meeLe-meeLe DehetJe& keee&eCeeueer keer #ecelee kes Oeveer nQ~ hetpe ceeleepeer kes eje
mebkeefuhele eleske #es$e ceW meeefnefleke, efvecee&Ceelceke, me=peveelceke keeeeX kees cetle&he eoeve kejves Jeeues YeeF&
eer jJeerv peer ves meved 2000 ceW hetpe ceeleepeer keer esjCee mes Deeeesefpele YeieJeeve $e+<eYeosJe Debleje&êre
efveJee&CeceneceneslmeJe Je<e& kes Debleie&le veteeke&-Decesefjkee (et.Sve.Dees.) ceW Deeeesefpele efJeeMeebefle efMeKej
meccesueve ceW Oecee&eee& kes he ceW meefcceefuele neskej pewveOece& kee Jeeheke eeej-emeej efkeee Deewj Deepe Yeer
pewveOece& kes eeej-emeej nsleg melele mebueive nQ~ JeemleJe ceW osKee peees lees eesie Jeefe keer heneeve Gmekes
kece&" JeefelJe mes nesleer nw~ YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj ceW mJeeceer peer kes veece mes eefme
kece&eesieer ye. jJeerv kegceej peer pewve meceepe kes ef#eeflepe hej ecekeles DeveesKes efmeleejs nQ~ Deehekes oerIe& SJeb
mJemLe peerJeve kes cebieue keecevee nw~
(103)
ceneslmeJe keer Deeeespeke mebmLee kee heefjee

-eer kewueeMeebo pewve, efouueer
(kees<eeOe#e-Ye.ce.pe.kegC[uehegj efo. pewve meefceefle)

etB lees eleske veiej SJeb eece ceW eefleefove Meemeveheefle YeieJeeve ceneJeerj kes veece keer Devegietbpe jnleer ner nw
Deewj kegC[uehegj kes ceneJeerj kes DeefleMee mes efJeKeele eebovehegj ceneJeerj peer leerLe& hej Yeepeve oerheke, $e,
eboesJee Deeefo kes ceeOece mes ceveeskeecevee efmeef kejles nQ efkevleg efkemeer kee Oeeve ceneJeerj keer JeemleefJeke pevceYetefce
keer Deesj veneR ieee efke JeneB Ske oerheke Yeer peuelee nw ee veneR? DeLeJee kegC[uehegj keer heefJe$e Oetefue peiele kes
efueS efkeleveer keueeCekeejer nw? DeleSJe YeieJeeve ceneJeerj kee veece hetpee, eeueermee, Deejleer Deeefo kes eje
efpevecebefojeW leke meerefcele nesves ueiee efkevleg DeeefKej lees keYeer ve keYeer, keesF& vekeesF& ceneheg<e efpeveMeemeve keer j#ee
nsleg Deemej neslee ner nw~ Fmeer ece ceW YeieJeeve ceneJeerj kes 2600JeW pevcekeueeCeke ceneslmeJe kee emebie Deeee
Deewj pewve meceepe keer meJeexe meeOJeer hejce hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer keer esjCee eehle ngF& efhej
lees ceevees kegC[uehegj kes efJekeeme keer mJeefCe&ce Ieef[eeB ner Dee ieF Deewj meved 2001mes en efJekeeme ue#e Meg kejkes
meJe&eLece 24 ceee& 2002, kees eeeerve cebefoj heefjmej ceW 36 heg Gegbie keerefle&mlebYe kee efMeueeveeme efkeeeieee
hegve efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve, pecyeterhe-nefmleveehegj (cesj") G.e. kes Debleie&le YeieJeeve ceneJeerj
pevceYetefce kegC[uehegj efoiecyej pewve meefceefle kes veece mes Ske keceser kee ie"ve ngDee efpemekes ceeOece mes 15 Deiemle
2002, eeJeCe Megkeuee mehleceer kees kegC[uehegj ceW 2 Ske[ peceerve (GejcegKeer) ee keer ieF&, peneB 29 efmelecyej
2002 kees hetpe ieefCeveer ceeleepeer kes memebIe cebieue heoehe&Ce kes DeJemej hej YeieJeeve ceneJeerj cebefoj kes
efMeueeveemehetJe&ke leerLe& kee efJekeemekeee& eejbYe nes ieee~
hetJe& Ieesef<ele keee&eceevegmeej 7 hejJejer mes 12 hejJejer 2002 leke kegC[uehegj kes Fme veJeefJekeefmele leerLe&
vebeeJele& cenue heefjmej ceW Oejleer mes 25 heg keer TBeeF& hej efveefce&le efkeS pee jns efpevecebefoj ceW YeieJeeve
ceneJeerj keer DeJeieenvee eceeCe 7 neLe TBeer (meJee ome heg) Ke[dieemeve esle hee<eeCe ceW efveefce&le DeefleMeekeejer
eeflecee kee hebekeueeCeke SJeb cenekegbYe cemlekeeefYe<eske ceneslmeJe mebIe kes meeefveOe ceW mecheVe ngDee~ leye
mes leerLe& hej efvejvlej eeuegYeeeW SJeb hee&keeW kes DeeJeeieceve kee leeblee ueiee jnlee nw~ Jele&ceeve ceW eneB hej
8 mes 10 Deketyej 2003 leke kegC[uehegj ceneslmeJe kee YeJe Deeeespeve ceneslmeJe meefceefle SJeb efyenej
mejkeej hee&ve efJeYeeie kes mebege lelJeeJeOeeve ceW Deeeesefpele efkeee pee jne nw~ efpeme mebmLee kes Debleie&le
Fme Ghemeefceefle kee ie"ve efkeee ieee emlegle nw Gmekee mebef#ehle heefjeeefpeme ekeej efkemeer Jeefe keer heneeve Gmekes keee&keueeheeW mes nesleer nw, Gmeer ekeej efkemeer mebmLee keer
heneeve Yeer Gmekeer efJekeemeMeerue ieefleefJeefOeeeW mes nesleer nw~ osMe ceW mejkeejer, meeceeefpeke SJeb Jeefeiele
mebmLeeSb lees Deveske efveefce&le nesleer jner nQ efkevleg GveceW mes efpeve mebmLeeDeeW kees megeesie mebeeuekeeW kee Jejonmle
eehle ngDee GvneWves keg kejkes meceepe Deewj osMe kee keueeCe efkeee leLee Deve mebmLeeSb he=LJeer hej pevceW
DemebKe eeefCeeeW keer YeeBefle Deheveer Deeeg hetCe& kej DeLeJee Dekeeue ceW ner keeue kes ieeue ceW meceeefnle nes ieF~
eneB Deehekees yeermeJeeR meoer keer Ske Ssmeer efoiecyej pewve mebmLee mes heefjefele kejeee pee jne nw efpemekes
meJe&leescegKeer keee&keueeheeW kes meeLe-meeLe Gmekeer keee&eCeeueer kee DevegmejCe osMeYej keer meeceeefpeke mebmLeeSb
kej jner nQ~ Fme mebmLee kees Deehe etB lees mebef#ehle he ceW pecyeterhe-nefmleveehegj kes veece mes peeveles-heneeveles
nQ efkevleg Fme mebmLee kee hetje veece nwefoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve-pecyeterhe, nefmleveehegj (cesj") G.e.
Debespeer ceW Fme mebmLee kee veece Fme ekeej nw"DIGAMBER JAIN INSTITUTE OF COSMOGRAPHIC RESEARCH"
(104)
JAMBOODWIP, HASTINAPUR (MEERUT) U.P.
osMe-efJeosMe ceW pecyeterhe kes ueIeg veece mes eefme Gheeg&e mebmLee efoiecyej pewve meceepe kee heeJej neGme
(POWER HOUSE) ceeveer peeleer nw~
veJecyej meved 1972 ceW pewve meceepe keer meJeexe meeOJeer hetpe ieefCeveerecegKe Deeefe&keeefMejeceefCe eer
%eeveceleer ceeleepeer keer esjCee mes efouueer ceWs mLeeefhele keer ieF& Fme mebmLee kee Jele&ceeve ceW eOeeve keeee&uee
pecyeterhe-nefmleveehegj mes mebeeefuele efkeee peelee nw~
leerLekej MeebefleveeLe keer pevceYetefce nefmleveehegj kes efJekeeme mes mebmLee kes keee&keueeheeW kee MegYeejbYemebmLeeve ves eeefhe Deheves pevcekeeue mes ner meeefnle ekeeMeve kee keee& eejbYe kej foe ee Lee keeeWefke Fmekes
Debleie&le mLeeefhele keer ieF& Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee kes eje hetpe ieefCeveer ceeleepeer eje jefele Demeneer,
efveecemeej, meceemeej, FvOJepe efJeOeeve, keuhegce efJeOeeve, meJe&leesYe Deeefo ueieYeie 200 mes DeefOeke ebLeeW kee
ueeKeeW keer mebKee ceW ekeeMeve kee eejcYeerkejCe meved 1972-73 mes ner nes ieee Lee~ leLeeefhe YeieJeeve MeebefleveeLe,
kegbLegveeLe, DejnveeLe kes eej-eej keueeCekeeW mes heefJe$e leerLe&#es$e nefmleveehegj ceW meved 1974 mes pewve Yetieesue keer
Meeeere jevee pecyeterhe kes efvecee&Ce mes Fme mebmLee keer Keeefle osMe kes keesves-eesk ves leke hewueer Deewj Deece pevelee
keer vepejeW mes Ghesef#ele nefmleveehegj leerLe& kee veece yees-yees kes ceBgn hej Deeee~
pecyeterhe jevee kee efvecee&Ce Ske DeodYegle keee&nefmleveehegj leerLe& kes eeeerve cebefoj mes 1 heueeie Deeies veefMeee ceeie& hej ueieYeie 40 Ske[ YetKeC[ kes heefjmej
ceW pecyeterhe jevee kes meeLe Deveske efvecee&Ce leerLe&eeef$eeeW kes efueS Deeke<e&Ce kesmeeLe-meeLe Gej eosMe mejkeej kes
hee&ve efJeYeeie ves pecyeterhe kes heefjee kees Deheves heesu[j ceW eoefMe&le kejles ngSefueKee nw.....has today blossomed into a man made heaven of unparallel superlatives
and natural wonders.
300 efhe [e@eceerj keer ieesueekeej heefjefOe ceW efveefce&le Fme pecyeterhe jevee kes yeer
eeWyeere ceW 93 efhe TBee
megcesheJe&le nw~ efpemekeer 136 meeref{eeB e{kej Thej peeves hej pevelee peneB Deemeheeme erke eeke=efleke meg<ecee osKekej
mJeie& pewmes megKe kee DevegYeJe kejleer nw, JeneR veeres Deveske cebefojeW kes oMe&ve kej jceemeVelee
he
kee DevegYeJe kejleer nw~
nefmleveehegj ceW pecyeterhe mLeue hej efvecve Jeboveere SJeb oMe&veere ke=efleeeB nQ1. pecyeterhe jevee 2. keceue cebefoj 3. ef$ecetefle& cebefoj 4. Oeeve cebefoj 5. MeebefleveeLe cebefoj
6. Jeemeghetpe cebefoj 7. cebefoj 8. meneket cebefoj 9.$e+<eYeosJe cebefoj 10. efJeeceeve yeerme leerLekej cebefoj
11. ceOeueeske Deke=ef$ece jevee 12. Ssefleneefmeke kewueeMeheJe&le 13. %eeveceleer keuee cebefoj 14. pecyeterhe
hegmlekeeuee 15. pecyeterhe efeefkelmeeuee 16. ieefCeveer %eeveceleer MeesOeheer" 17. Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee
18. Ceceeskeej ceneceb$e yeQke 19. keerefle&mlebYe 20. pecyeterhe YeespeveMeeuee 21. jlve$ee efveuee~
Fve heefJe$e mLeueeW kes Deefleefje mebmLeeve kes eje mebeeefuele efkees pee jns pecyeterhe heefjmej ceW DeeOegefveke
DeeJeemeere JeJemLeevegmeej mebmLeeve ueieYeie 200 kecejeW (heuew, kees"er Deeefo meefnle) kee efvecee&Ce nes egkee
nw leLee DeeJeMekeleevegmeej Deeies Yeer heuew, keesef"eeW kes efvecee&Ce keer eespevee nw~ Fmeer ekeej meehe-megLejs SJeb
Meg pecyeterhe Yeespeveeuee ceW JeneB "njves Jeeues eeef$eeeW kes efueS efveMeguke Yeespeve JeJemLee nw~
mebmLeeve kes meefee keee&kelee&DeeW eje mebeeefuele ieefleefJeefOeeeW ceW nefmleveehegj ceW eue jns efvecee&CekeeeeX
kes Deefleefje Deveske jeêre-Debleje&êre meccesueve, jepeOeeveer efouueer ceW eewyeerme keuhegce efJeOeeveeW kee efJeje
Deeeespeve, YeieJeeve $e+<eYeosJe Debleje&êre efveJee&Ce ceneslmeJe, efJeeMeebefle ceneJeerj efJeOeeve kes 26 efJeOeeveeW kee
ceneDeeeespeve SJeb JeneB mes eefleceen heves Jeeueer mecei%eeve ceeefmeke heef$ekee Deeefo Deveske keee&keueehe Gmekeer
meJe&leescegKeer eieefle kee heefjee kejeles nQ~
efee yevOegDeeW! eneB Deeflemeb#eshe ceW oMe&veere mLeue pecyeterhe jevee SJeb eneB keer ieefleefJeefOeeeW kee heefjee
eoeve efkeee ieee nw, eneB kee JeemleefJeke heefjee lees mee#eeled oMe&ve mes ner eehle nes mekelee nw~
(105)
YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj kes vebeeJele& cenue

heefjmej ceW efveefce&le nes jns cebefojeW kee mebef#ehle heefjee
-Deefveue kegceej pewve-efouueer (keceue cebefoj)
(ceneceb$eer)
Fme egie kes eewyeermeJeW leerLekej YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce kegC[uehegj leerLe& hej hejce hetpe
ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer keer heeJeve esjCee mes Fme leerLe& kee efJekeeme ogleieefle hej nw~ kegC[uehegj
kes veJeefJekeefmele leerLe& heefjmej kee veece YeieJeeve ceneJeerj kes pevcemLeeve vebeeJele& cenue kes veece mes
vebeeJele& cenue jKee ieee nw~ Fme heefjmej ceW efveefce&le nes jns cebefojeW kee heefjee Fme ekeej nw1. YeieJeeve ceneJeerj efpevecebefoj-leerLe& kee ecegKe Deeke<e&Ce
YeieJeeve ceneJeerj kee cetueveeeke cebefoj nw~ pees veeres mes Thej (efMeKej)
leke 72 heg TBeeF& Jeeuee yeve jne nw~ FmeceW peceerve mes 25 heg keer
TBeeF& hej yeves cebefoj kes Deboj YeieJeeve ceneJeerj keer ecelkeeefjke
Ke[dieemeve eeflecee efJejepeceeve nQ~
GejcegKeer Fme cebefoj ceW peeves kes efueS veeres mes Thej leke 40
meeref{eeB yeveer nQ Deewj meeceves me[ke mes ner meYeer peeefle kes ueesie YeieJeeve
ceneJeerj kes oMe&ve kej ceveJeebefle heue keer eeefhle kejles nQ~
2. YeieJeeve $e+<eYeosJe efpevecebefoj-ceneJeerj mJeeceer kes Fme
pevceYetefce leerLe& hej ceneJeerj cebefoj kes oeF Deesj eLece leerLekej
YeieJeeve $e+<eYeosJe keer meJee ieejn heg heeemeve eeflecee Fme cebefoj
ceW efJejepeceeve nQ~ Fvekes oMe&ve-Jebove kejves JeeueeW kees egie-egie leke
pewveOece& keer eeeervelee SJeb YeieJeeve ceneJeerj mes hetJe&Jeleea leerLekejeW kes
Fefleneme kee heefjee eehle kejves ceW en efpevecebefoj efveefele he mes
meneeke nesiee~
3. eer veJeen Meebefl e
efpevecebefoj-YeieJeeve ceneJeerj
cebefoj kes yeeF Deesj pewveOece& kes
Devegmeej Yeejle ceW eLece yeej efveefce&le efkees pee jns Fme cebefoj ceW veJeeneW
keer Meebefle kees kejves Jeeues veJe leerLekej YeieJevleeW keer eefleceeSb DeueieDeueie keceueeW hej efJejepeceeve keer pee jner nQ~ Meefve, cebieue, ieg Deeefo
eneW kes efveJeejCe nsleg vej-veejer Fve YeieJevleeW keer hetpee-Dee&vee kejWies~
eer veJeenMeebefle efpevecebefoj ceW efJejepeceeve nesves Jeeueer efpeveeefleceeSb
(106)
Fme ekeej nQ-1. mete&eneefjefveJeejke eerheeeYeg YeieJeeve 2.meesceeneefjefveJeejke eereveYeg YeieJeeve

3.cebi eueeneefj efv eJeejke eerJ eemeghetp e YeieJeeve 4.yegOeeneefj efveJeejke eerceefu ueveeLe YeieJeeve
5.ieg eneefj efv eJeejke eer ceneJeerj YeieJeeve 6.Meg eeneefj efv eJeejke eerheg< heobl eveeLe YeieJeeve
7.Meefveeneefjefv eJeejke eercegefvemegeleveeLe YeieJeeve 8.jengeneefj efv eJeejke eervesefceveeLe YeieJeeve
9.keslegeneefjefveJeejke eerheee&veeLe YeieJeeve
4. ef$ekeeue eewyeermeer efpevecebefoj- Yeejle keer Oejleer hej pevceW Deveble leerLekejeW ceW mes Yetlekeeue kes
eewyeerme, Jele&ceevekeeue kes eewyeerme SJeb YeefJe<eled keeue kes eewyeerme
Fme ekeej ef$ekeeue eewyeermeer kes 72 YeieJevleeW mes meceefvJele en
ef$ekeeue eewyeermeer efpevecebefoj leerve cebefpeue TBee yeve jne nw~
Fmekeer henueer cebefpeue ceW Yetlekeeueerve eewyeerme leerLekej, otmejer
cebefpeue ceW Jele&ceevekeeueerve eewyeerme leerLekej SJeb meyemes Thej
leermejer cebefpeue hej YeefJe<eledkeeueerve eewyeermeeW YeieJevleeW keer eefleceeSb
efJejepeceeve neWieer~ Fve meYeer eefleceeDeeW keer hebekeueeCeke eeflee
nes egkeer nw~
pewveOece& keer Meeele meee kees oMee&ves Jeeuee en efpevecebefoj ceneJeerj keer pevceYetefce mes Oece&mete& kees meowJe
Gefole kejlee jns ener cebieue keecevee nw~ ef$ekeeue eewyeermeer efpevecebefoj ceW efJejepeceeve nesves Jeeueer Yetlekeeueerve,
Jele&ceevekeeueerve SJeb YeefJe<eledkeeueerve efpeveeefleceeDeeW kes veece eceMe Fme ekeej nQYetlekeeue kes eewyeerme leerLekej-1. eer efveJee&CeveeLe peer 2. eer meeiejveeLe peer 3. eercenemeeOegveeLe peer
4. eer efJeceueeYeveeLe peer 5. eer eerOejveeLe peer 6. eer megoeveeLe peer 7. eer DeceueeYeveeLe peer 8.eer
GejveeLe peer 9. eer DebefiejveeLe peer 10. eer mevceefleveeLe peer 11. eer efmevOegveeLe peer 12. eer kegmegceebpeefueveeLe
peer 13. eer efMeJeieCeveeLe peer 14. eer GlmeenveeLe peer 15. eer %eevesejveeLe peer 16. eer hejcesejveeLe peer
17. eer efJeceuesejveeLe peer 18. eer eMeesOejveeLe peer 19. eer ke=<CeceefleveeLe peer 20. eer %eeveceefleveeLe peer
21.eer MegceefleveeLe peer 22. eer YeveeLe peer 23. eer DeefleeevleveeLe peer 24. eer Meebelf eveeLe peer
Jele&ceevekeeueerve kes eewyeerme leerLekej-1. eer $e+<eYeosJe peer 2. eer DeefpeleveeLe peer 3. eer mebYeJeveeLe
peer 4. eer DeefYeveboveveeLe peer 5.eer megceefleveeLe peer 6. eer heeeYeveeLe peer 7.eer megheee&veeLe peer
8.eer eveYeveeLe peer 9.eer heg< heobl eveeLe peer 10.eer MeerleueveeLe peer 11.eer es eebmeveeLe peer
12.eer JeemeghetpeveeLe peer 13.eer efJeceueveeLe peer 14.eer DevevleveeLe peer 15. eer Oece&veeLe peeR 16.eer
MeebefleveeLe peer 17.eer kegbLegveeLe peer 18. eer DejnveeLe peer 19. eer ceefuueveeLe peer 20.eer cegefvemegeleveeLe
peer 21. eer veefceveeLe peer 22. eer vesefceveeLe peer 23. eer heee&veeLe peer 24. eer ceneJeerjmJeeceer peer
YeefJe<eledkeeueerve kes eewyeerme leerLekej-1. eer ceneheeveeLe peer 2. eer megjosJeveeLe peer 3. eer
megheee&veeLe peer 4. eer mJeebeYeveeLe peer 5. eer meJee&lceYetleveeLe peer 6. eer osJeheg$eveeLe peer 7. eer
kegueheg$eveeLe peer 8. eer GobkeveeLe peer 9. eer eesefueveeLe peer 10. eer peekeerefle&veeLe peer 11. eer
(107)
cegefvemegeleveeLe peer 12. eer DejveeLe peer 13. eer efve<heeheveeLe peer 14. eer efve<ke<eeeveeLe peer 15. eer
efJehegueveeLe peer 16. eer efvece&ueveeLe peer 17. eer efe$eieghleveeLe peer 18. eer meceeefOeieghleveeLe peer
19. eer mJeebYetveeLe peer 20. eer DeefveJele&keveeLe peer 21. eer peeveeLe peer 22. eer efJeceueveeLe peer
23. eer osJeheeueveeLe peer 24. eer DevebleJeere&veeLe peer
5. vebeeJele& cenue SJeb MeebefleveeLe efpeveeuee- FveW eje mepeeS
ieS efpeme meele cebefpeues vebeeJele& cenue ceW YeieJeeve ceneJeerj kee pevce
ngDee Lee, Gme vebeeJele& cenue kee efvecee&Ce Yeer leerLe& heefjmej ceW nes jne nw~
meele cebefpeue kes mJehe kees oMee&ves Jeeues Fme cenue ceW YeieJeeve ceneJeerj
kee heeuevee SJeb Gvekes peerJeve mes mebyebefOele eeeerve keueeke=efleeeW kee
efoioMe&ve kejeee peeSiee~
cenue kes meyemes Thej Jeeueer cebefpeue ceW Ske efpeveeuee jnsiee
efpemeceW YeieJeeve MeebefleveeLe, eveYe SJeb heee&veeLe keer YeJe eefleceeSb
efJejepeceeve nesves Jeeueer nQb~ Fmeer cenue kes veece hej Fme veJeefJekeefmele
leerLe&mLeue kee veece nw-vebeeJele& cenue~ YeieJeeve ceneJeerj keer pevcemLeueer kegC[uehegj kee efJeMes<e oMe&veere en
vebeeJele& cenue egie-egie leke peve-peve kee keueeCe kejlee ngDee ceneJeerj mJeeceer kee eMe efoefioievle Jeeheer
hewueeSiee, FmeceW keesF& mebosn veneR nw~
6. YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer keerefle&mlebYe-36 heg TBes Fme keerefle&mlebYe kee efvecee&Ce hegjeves cebefoj heefjmej
ceW kejeee ieee nw~ FmeceW Thej oes cebefpeueeW kes ewleeueeeW ceW YeieJeeve
ceneJeerj keer 8 eefleceeSb efJejepeceeve nQb leLee veeres keer cebefpeue ceW ceneJeerj
mJeeceer kee peerJeveeefj$e GlkeerCe& nw~ efpeveOece& keer keerefle&heleekee kees henjeves
Jeeuee en keerefle&mlebYe meowJe kegC[uehegj keer eMeJe=ef kejlee jnsiee~ Fme
eeeerve cebefoj heefjmej ceW YeieJeeve ceneJeerj keer mee{s eej heg heeemeve
eeflecee efJejepeceeve nQ leLee YeieJeeve kes ieYe&keueeCeke kes eleerke ceW Ske
ejCe lejer efveefce&le nw~
Gheeg&e Oeeefce&ke SJeb Ssefleneefmeke efvecee&Ce kes meeLe kegC[uehegj kes Fme
veJeefJekeefmele leerLe&mLeue hej YeieJeeve ceneJeerj keer oer#eecege Jeeueer (efheerkeceC[ueg meefnle 7 heg Ke[dieemeve) eeflecee SJeb Gvekes keewMeecyeer ceW ngS
Ssefleneefmeke Deenej Jeeueer eeflecee (ceneJeerj mJeeceer keer Deenej uesles ngS SJeb
Deenej osles ngS meleer ebovee keer) mLeeefhele nQ leLee DeefleefLe YeJeve (oes
cebefpeueer Oece&Meeuee), heeveer keer bkeer, leerLe& heefjmej kee cegKe ej Deeefo
efvecee&CeeOeerve nQ~
(108)
ceneJeerj pevceYetefce mes eJeefle&le
YeieJeeve ceneJeerj peesefle jLe keer mebef#ehle hejsKee

-efJepee kegceej pewve (keevehegj)
mebeespeke
pewveMeemeve kes Jele&ceevekeeueerve eewyeerme leerLekejeW ceW mes eLece leerLekej YeieJeeve $e+<eYeosJe keer leerLekej
hejcheje ceW kegC[uehegj keer Oejleer hej pevceW Debeflece leerLekej YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer kes 2600JeW pevcekeueeCeke
ceneslmeJe kee GodIeeve 6 Deewue 2001 ew$e Megkeuee $eeesoMeer kees jepeOeeveer efouueer ceW eOeeveceb$eer eer Deue
efyenejer Jeepeheseer ves efkeee~
Fme pevcekeueeCeke Je<e& keer ecegKe efJeMes<elee jner-ceneJeerj pevceYetefce-kegC[uehegj (veeueboe-efyenej) kes
peerCeexej SJeb efJekeeme keer ecegKelee~ pewvemeceepe keer meJeexe meeOJeer, pecyeterhe jevee keer mecesefjkee, Deveske
leerLeeX kes efJekeeme keer esjCeeeesle, 250 ebLeeW keer uesefKekee hetpe ieefCeveerecegKeeer %eeveceleer ceeleepeer ves kegC[uehegj
efJekeeme keer esjCee eoeve kejves kes meeLe ve kesJeue Fme Je<e& kees kegC[uehegj efJekeeme kes heceW efejmLeeeer yevee efoee
Deefheleg mebIe meefnle jepeOeeveer efouueer mes kegC[uehegj veiejer ceW heOeejkej Dehevee meeefveOe eoeve kejves kes meeLe-meeLe
Deveske efoMeeefveoxMe eoeve efkees nQ efpememes mechetCe& pewvemeceepe ceW n<e& keer uenj Jeehle nw~
leerLe& efJekeeme kes meeLe-meeLe hetpe ceeleepeer keer heeJeve esjCee SJeb cebieue DeeMeerJee&o mes efpevecebefojeW ceW
efJejepeceeve nesvess Jeeueer efpeveeefleceeDeeW keer peneb YeJe hebekeueeCeke eeflee ngF& JeneR Deveske Je<eeX kes yeeo
ceneJeerj peebleer eLece yeej YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce hej efJeMeeue hewceeves hej ceveeF& ieeer~ Fme ceneJeerj
peebleer kes MegYe DeJemej hej (15 Deewue 2003kees) hetpe ceeleepeer keer esjCee SJeb DeeMeerJee&o mes ceneslmeJe
meefceefle kes heoeefOekeeefjeeW eje mechetCe& Yeejle ceW YeceCe nsleg ceneJeerjpeesefle jLe kee eJele&ve kegC[uehegj leerLe&
mes efkeee ieee~ efJeMes<e Ghenej kes he ceW ceneJeerj peebleer kes MegYe DeJemej hej eehle Fme ceneJeerj peesefle
jLe ceW Oeeleg mes efveefce&le vebeeJele& cenue kee mJeefCe&ce cee@[ue mLeeefhele efkeee ieee nw pees efke kegC[uehegj-vebeeJele&
cenue heefjmej ceW efvecee&CeeOeerve vebeeJele& cenue keer eefleke=efle nw~ efpemekes eLece KeC[ ceW YeieJeeve ceneJeerj
kee heeuevee SJeb meeleJeW KeC[ ceW YeieJeeve MeebefleveeLe efpeveeuee nw efpemeceW eerpeer keer eefleefle eeflecee
efJejepeceeve nw~ en jLe osMe kes efJeefJeOe eebleeW ceW Oece&eYeeJevee hetJe&ke YeceCe kejlee ngDee peve-peve kees pewveeiece
kes JeemleefJeke %eeve mes Deeueesefkele kej jne nw~ peneB-peneB en peesefle Deheveer efoJe eYee efyeKesjleer ngF&
hengBeleer nw JeneB-JeneB YeieJeeve ceneJeerj kes meJeexoeer efmeevleeW mes heefjefele nesves kes meeLe-meeLe peveceeveme
pevceYetefce kegC[uehegj keer heefJe$elee kees Yeer Deelcemeele kej ueslee nw~ Fme peeseflejLe kee ecegKe GsMe nwpewveOece& kes meJeexoeer efmeevleeW kee eeej-emeej,mebmke=efle keer megj#ee, Yeevle Fefleneme kees mebMeesefOele kej
mele leLe yeleeves keer YeeJevee, efJeeMeebefle keer keecevee, meeceoeefeke meewneo& SJeb Jemevecegefe keer YeeJevee,YeieJeeve
ceneJeerj kes efJeje JeefelJe mes heefjefele kejevee leLee Gvekeer Ghesef#ele pevceYetefce kees efJekeefmele kejvee~ Fve
meYeer cenlJehetCe& SJeb mecemeeceefeke GsMeeW kees ueskej pevceYetefce kegC[uehegj leerLe& mes efvekeueer en ceneJeerj
peesefleDeheves GsMeeW ceW hetCe& meheuelee eehle kej 2600 Je<eeX kes ueghleeee Fefleneme kees hegvepee&refJele kejs ener
cebieue keecevee nw~
(109)
Jele&ceeve keeueerve eewyeerme leerLekej

YeieJevleeW keer 16 pevceYetefceeeB
-e%eeeceCeer Deeefe&kee eboveeceleer
1. DeeesOee
5 leerLekej-eer $e+<eYeosJe, eer DeefpeleveeLe, eer DeefYeveboveveeLe,

eer megceefleveeLe, eer DevebleveeLe YeieJeeve
2. eeJemleer
eer mebYeJeveeLe YeieJeeve
3. keewMeecyeer
eer heeeYeg YeieJeeve
4. JeejeCemeer
eer megheee&veeLe, eer heee&veeLe YeieJeeve
5. evhegjer
eer eveYeg YeieJeeve
6. keekevoer
eer heg<heobleveeLe YeieJeeve
7. Yeefkeehegjer
eer MeerleueveeLe YeieJeeve
8. efmebnhegjer
eer eseebmeveeLe YeieJeeve
9. echeehegjer
eer JeemeghetpeveeLe YeieJeeve
10. keefcheuehegjer
eer efJeceueveeLe YeieJeeve
11. jlvehegjer
eer Oece&veeLe YeieJeeve
12. nefmleveehegj
3 leerLekej-eer MeebefleveeLe, eer kegvLegveeLe, eer DejveeLe YeieJeeve
13. efceefLeueehegjer
eer ceefuueveeLe, eer veefceveeLe YeieJeeve
14. jepeie=ner
eer cegefvemegeleveeLe YeieJeeve
15. Meewjerhegj
eer vesefceveeLe YeieJeeve
16. kegC[uehegj
eer ceneJeerj YeieJeeve

Kundalpur Smarika PDF

Hochgeladen von

Dokumentinformationen

Beschreibung:

Originaltitel

Copyright

Verfügbare Formate

Dieses Dokument teilen

Dokument teilen oder einbetten

Freigabeoptionen

Stufen Sie dieses Dokument als nützlich ein?

Sind diese Inhalte unangemessen?

Beschreibung:

Copyright:

Verfügbare Formate

Kundalpur Smarika PDF

Originaltitel:

Hochgeladen von

Beschreibung:

Copyright:

Verfügbare Formate

(1)

kegC[uehegj ceneslmeJe mceeefjkee

Jeerj %eeveesoe evLeceeuee kee heg<he veb. 242

kegC[uehegj ceneslmeJe mceeefjkee

hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer

e%eeeceCeer Deeefe&kee eer eboveeceleer ceeleepeer

kece&eesieer ye. jJeerv kegceej pewve

-ekeeMekeYeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj efoiecyej pewve meefceefle

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve eje mebeeefuele

Jeerj %eeveesoe evLeceeuee

-: mebmLeeefhekee SJeb esjCeeeesle :-

hejcehetpe ieefCeveerecegKe Deeefe&keeefMejesceefCe eer %eeveceleer ceeleepeer

e%eeeceCeer Deeefe&kee eer evoveeceleer ceeleepeer

Oece&efoJeekej heer"eOeerMe #eguuekejlve eer ceesleermeeiej peer cenejepe

kece&eesieer ye. jJeerv kegceej pewve

kegC[uehegj ceneslmeJe mceeefjkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

oee kes osJelee kee DeJelejCe

kegC[uehegj ceneslmeJe mceeefjkee

mecheeokeere....... ceneJeerj pevceYetefce ceW eLece yeej

keg C[ueheg j cenes l meJe

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

kegC[uehegj ceneslmeJe mceeefjkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce-kegC[uehegj (veeueboe):

keue Deewj Deepe

kegC[uehegj ceneslmeJe mceeefjkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

Deefnbmee kes DeJeleej Les YeieJeeve ceneJeerj

kegC[uehegj ceneslmeJe mceeefjkee

yeermeJeeR meoer kes eLece efoiecyej pewveeeee& eeefj$eeeJeleea eer Meebeflemeeiej

Deeeee&jlve eer DeefYevebovemeeiej cenejepe

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

leerLe&efJekeeme SJeb ceneslmeJe keer mecesefjkee hejce hetpe ieefCeveerecegKe,

eer %eeveceleer ceeleepeer

vebeeJele& cenue, kegC[uehegj

kegC[uehegj ceneslmeJe mceeefjkee

hejce hetpe Deeefe&keejlve eer DeYeeceleer ceeleepeer

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

e%eeeceCeer Deeefe&kee eer eboveeceleer ceeleepeer kee cebieue DeeMeerJee&o

25-9-2003, vebeeJele& cenue

hejcehetpe heer"eOeerMe #eguuekejlve eer ceesleermeeiej cenejepe kee MegYeeMeerJee&o

25-9-2003, vebeeJele& cenue

kegC[uehegj ceneslmeJe mceeefjkee

Yeejle mejkeej-eeregle peepe& hevee[ erp e peer kee JeeJe

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

keg C[uehegj Deekej ceQ Deheves kees meewYeeieMeeueer

(10 hejJejer 2003)

kegC[uehegj ceneslmeJe mceeefjkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

kegC[uehegj ceneslmeJe mceeefjkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

kegC[uehegj ceneslmeJe mceeefjkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

kegC[uehegj ceneslmeJe mceeefjkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

kegC[uehegj ceneslmeJe mceeefjkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

SleeJelewJe heee&hleb hegjme iegCeJeCe&veced ~ mJeiee&JelejCes leeerjmeeOeejleeb ieleced 12

me keeefle&kes mJeeefle<eg ke=<CeYetlemeg-eYeelemevOeemecees mJeYeeJele16