Sie sind auf Seite 1von 25

MARTINS, Nilce Sant`Anna. Introduo Estilstica. So Paulo: EDUSP, T.A.Queiroz (Ed , !"#". $a%&tulo !.

/. A CONCEITUAO DE ESTILSTICA

' (ue ) E*til&*tica+ Ei* u,a %er-unta a (ue no *e re*%onde ./0 cil e %ronta,ente. Pode0*e dizer, co,o %rinc&%io de e1%lica2o, (ue E*til&*tica ) u,a da* di*ci%lina* 3oltada* %ara o* .en4,eno* da lin0 -ua-e,, tendo %or o56eto o e*tilo, o (ue re,ete a outra e,5ara2o*a e in.al&3el %er-unta: e o (ue ) e*tilo+ Ne*te ca%&tulo, (ue te, o car/ter de introdu2o 7 E*til&*tica co, 3i*ta 7 l&n-ua %ortu-ue*a, *ero ,encionada* al-u,a* da* ten0 tati3a* de de.inir e*tilo e, a *e-uir, o* %rinci%ai* e*tudo* (ue, no de0 correr de no**o *)culo, *e t8, realizado *o5 a deno,ina2o de E*ti0 l&*tica. Indicare,o*, ento, *o5 (ue a*%ecto *er/ e*tudada a E*til&*0 tica ne*te tra5al9o. 1.1 A VARIEDADE DE CONCEITOS DE ESTILO A %ala3ra estilo (ue 9o6e *e a%lica a tudo (ue %o**a a%re*en0 tar caracter&*tica* %articulare*, da* coi*a* ,ai* 5anai* e concreta* 7* ,ai* alta* cria2:e* art&*tica*, te, u,a ori-e, ,ode*ta. De*i-na0 3a e, lati, ; stilus ; u, in*tru,ento %ontia-udo u*ado %elo* anti-o* %ara e*cre3er *o5re ta5uin9a* encerada* e da& %a**ou a de0 *i-nar a %r<%ria e*crita e o ,odo de e*cre3er. No do,&nio da lin-ua-e, t8, *ido to nu,ero*a* a* de.ini0 2:e* de e*tilo (ue 3/rio* lin-ui*ta* t8, %rocurado cla**i.ic/0la* de acordo co, o* crit)rio* e, (ue ela* *e .unda,enta,. A**i,, =eor0 -e* Mounin !Introduo Lin"ustica# re>ne a* de.ini2:e* de e*tilo e, tr8* -ru%o*: ! a* (ue con*idera, e*tilo co,o des$io da nor% &a' ? a* (ue o 6ul-a, co,o ela(orao' @ a* (ue o entende, co0 ,o conotao. Nil* EriA EnA3i*t !Lin"ustica e estilo# a* di*tri5ui e, *ei* -ru%o*: ! e*tilo co,o adio en3olt<rio do %en*a,entoB ? e*tilo co,o escol)a entre alternati3a* de e1%re**oB @ e*tilo co0 ,o con6unto de caractersticas indi$iduais' C e*tilo co,o des$io da nor&a' D e*tilo co,o con6unto de caractersticas coleti$as (e*tilo* de )%oca B E e*tilo co,o resultado de rela*es entre entidades lin% "usticas .or,ul/3ei* e, ter,o* de te1to* ,ai* e1ten*o* (ue o %e0 r&odo. Pode0*e o5*er3ar (ue o* crit)rio* do* di3er*o* -ru%o* no *o e1cludente*. A**i,, %or e1e,%lo, a* caracter&*tica* indi3iduai* %o00
1

MARTINS, Nilce Sant`Anna. Introduo Estilstica. So Paulo: EDUSP, T.A.Queiroz (Ed , !"#". $a%&tulo !.

de, incluir e*col9a, de*3io da nor,a, ela5ora2o, conota2o, o (ue ,o*tra a di.iculdade de tai* cla**i.ica2:e*. Acre*cente0*e (ue, do* te<rico* da E*til&*tica, al-un* *< con*i0 dera, o e*tilo na l&n-ua liter/ria, outro* o con*idera, no* di3er*o* u*o* da l&n-uaB al-un* relaciona, o e*tilo ao autor, outro* 7 o5ra, outro* ainda ao leitor, (ue rea-e ao te1to liter/rioB al-un* *e con0 centra, na .or,a da o5ra ou do enunciado, outro* na totalidade .or,a0%en*a,ento. Dentre a* in>,era* de.ini2:e* e e1%lica2:e* do .en4,eno do e*tilo, arrola,o* al-u,a* (ue *e encontra, na 5i5lio-ra.ia indica0 da no .inal do ca%&tulo, e*%ecial,ente na* o5ra* 6/ re.erida* de Mounin e EnA3i*t e no* li3ro* de =uiraud. Fica ao leitor a tentati3a de encai1/0la* no* -ru%o* ,encionado*, 5e, co,o a *ele2o da* (ue l9e %arecere, ,ai* *ati*.at<ria*. G' e*tilo ) o 9o,e,.G (Hu..on G' e*tilo ) o %en*a,ento.G (R),I de =our,ont G' e*tilo ) a o5ra.G (R.A. de SaIce GE*tilo ) a e1%re**o ine3it/3el e or-Jnica de u, ,odo indi3idual de e1%eri8ncia.G (Middleton MurraI GE*tilo ) o (ue ) %eculiar e di.erencial nu,a .ala.G (DJ0 ,a*o Alon*o GE*tilo ) a (ualidade do enunciado, re*ultante de u,a e*0 col9a (ue .az, entre o* ele,ento* con*tituti3o* de u,a dada l&n-ua, a(uele (ue a e,%re-a e, u,a circun*tJncia deter,ina0 da.G (Marouzeau G' e*tilo ) co,%reendido co,o u,a 8n.a*e (e1%re**i3a, a.eti3a, ou e*t)tica acre*centada 7 in.or,a2o 3eiculada %ela e*trutura lin-u&*tica *e, altera2o de *entido. ' (ue (uer dizer (ue a l&n-ua e1%ri,e e o e*tilo real2a.G (Ri..aterre G' e*tilo de u, te1to ) o con6unto de %ro5a5ilidade* con0 te1tuai* do* *eu* iten* lin-u&*tico*.G (Arc9i5ald Kill GE*tilo ) *ur%re*a.G (Li5)di Mar-a GE*tilo ) e1%ectati3a .ru*trada.G (NaAo5*on GE*tilo ) o (ue e*t/ %re*ente na* ,en*a-en* e, (ue 9/ ela5ora2o da ,en*a-e, %or *i ,e*,a.G (Ide, GE*tilo ) o a*%ecto do enunciado (ue re*ulta de u,a e*co0 l9a do* ,eio* de e1%re**o, deter,inada %ela natureza e %ela* inten2:e* do indi3&duo (ue .ala ou e*cre3e.G (=uiraud GE*tilo ) o con6unto o56eti3o de caracter&*tica* .or,ai* o.erecida* %or u, te1to co,o re*ultado da ada%ta2o do in*0 tru,ento lin-u&*tico 7* .inalidade* do ato e*%eci.ico e, (ue .oi %roduzido.G (Kerculano de $ar3al9o ?

MARTINS, Nilce Sant`Anna. Introduo Estilstica. So Paulo: EDUSP, T.A.Queiroz (Ed , !"#". $a%&tulo !.

GE*tilo ) a lin-ua-e, (ue tran*cende do %lano intelecti3o %ara carrear a e,o2o e a 3ontade.G (Matto*o $J,ara $o,o u, .ec9o a e*ta *)rie de de.ini2:e*, cada (ual co, *ua relati3a 3alidez, e ,uita* dela* co, %onto* co,un*, *e6a, le,5rada* e*ta* %ertinente* %ondera2:e* de =eor-e* Mounin: GO' e*tiloP Q u, .en4,eno 9u,ano de -rande co,%le1idade. Q a re*ultante lin-u&*tica de u,a con6un2o de .atore* ,>lti%lo* (... . Se al-u, dia *e c9e-ar a atri5uir ao e*tilo u,a .<r,ula, 9/0de *er u,a .<r,ula e1tre,a,ente co,%le1a. To0 da* a* redu2:e* la%idare* da de.ini2o do e*tilo *< %ode, *er e %er,anecer co,o e,%o5reci,ento* unilaterai*. No da,o* ainda %or .inda* a* no**a* tentati3a* %ara co,%reender o %or0 (u8 do e.eito (ue certa* o5ra* t8, *o5re n<*. Ne*ta encruzil9a0 da onde tal3ez co,%reenda,o* %or (ue ) (ue certo %oe,a no* en3ol3e e no* %o**ui e no* toca de deter,inada ,aneira, te, (ue 9a3er u,a con3er-8ncia de cau*a* lin-u&*tica* .or,ai*, ,a* ta,5), de cau*a* %*icol<-ica*, %*icanal&tica*, 9i*t<rica*, *ociol<-ica*, liter/ria*, etc. E *er/ indu5ita3el,ente o con6un0 to (ue %oder/ dar conta de**a coi*a ainda ,uito ,i*terio*a (ue ) a .un2o %o)tica: %or (ue ) (ue certa* ,en*a-en* %rodu0 ze, e, n<* e.eito* inco,en*ur/3ei* co, o* de toda* a* outra* e*%)cie* de ,en*a-en* (ue (uotidiana,ente rece5e,o*.G !Introduo Lin"ustica %. !D#0" !.? O A+ARECI,ENTO DA ESTIL-STICA E,5ora a %ala3ra estilstica 6/ .o**e u*ada no *)culo RIR, ) no *)culo RR (ue ela %a**a a de*i-nar u,a no3a di*ci%lina li-ada 7 Sin-u&*tica. To,ando o lu-ar dei1ado %ela Ret<rica (de (ue *e dir/ al-u,a coi*a no .inal do ca%&tulo , a E*til&*tica *ur-e na* %ri,eira* d)cada* do *)culo RR, -ra2a* *o5retudo a doi* ,e*tre* (ue lidera, dua* corrente* de -rande i,%ortJncia: $9arle* HallI (!#ED0!"CT , doutrinador da E*til&*tica da l&n-ua, e Seo S%itzer (!##T0!"EU , .i-ura e1%onencial da E*til&*tica liter/ria. A,%liando o ca,%o de e*tudo do *eu ,e*tre Ferdinand de Sau**ure, iniciador da Sin-u&*tica ,oderna, $9arle* HallI 3olta0*e %ara o* a*%ecto* a.eti3o* da l&n-ua .alada, da l&n-ua a *er3i2o da 3i0 da 9u,ana, l&n-ua 3i3a, e*%ontJnea, ,a* -ra,aticalizada, le1icali0 zada, e %o**uidora de u, *i*te,a e1%re**i3o cu6a de*cri2o de3e *er a tare.a da E*til&*tica. HallI condena o en*ino da l&n-ua 5a*eado
!.?.! A ESTIL-STICA DA L-N./A

MARTINS, Nilce Sant`Anna. Introduo Estilstica. So Paulo: EDUSP, T.A.Queiroz (Ed , !"#". $a%&tulo !.

a%ena* na -ra,/tica nor,ati3a e no* te1to* liter/rio*, o (ual d/ u,a 3i*o %arcial da l&n-ua, de u, ti%o de l&n-ua (ue no corre*0 %onde ao (ue a* %e**oa* u*a, na* ,>lti%la* ati3idade* de *ua 3ida *ocial e %*&(uica. A* *ua* ideia* *o de*en3ol3ida* nu,a *)rie de en0 *aio* reunido* no li3ro Le lan"a"e et la $ie e ta,5), no Trait1 de si2listi3ue 4ranaise no (ual e1%:e o *eu ,)todo e o a%lica ao .ranc8*. HallI di*tin-ue dua* ..ace* da lin-ua-e, ; a intelecti3a ou l<-ica e a a.eti3aB e*tuda o* e.eito* da a.eti3idade no u*o da l&n-uaB e1a,ina o* ,eio* %elo* (uai* o *i*te,a i,%e**oal da l&n-ua (e*tudado %or Sau**ure ) con3ertido na ,at)ria 3i3a da .ala 9u,ana. Ele .oi o %ri,eiro a di*tin-uir co, %reci*o o conte>do lin-u&*tico do conte>do e*til&*tico, a in.or,a2o neutra do *u%le,ento *u56eti03o a ela acre*centado, ,o*trando (ue u, ,e*,o conte>do %ode *er e1%re**o de di.erente* ,odo*. '* e.eito* e1%re**i3o*, %elo* (uai* o *er 9u,ano ,ani.e*ta *eu* *enti,ento* e atua *o5re o *eu *e,el9ante, *o cla**i.icado* e, naturais (,ani.e*ta2:e* de %razer e de*%razer, de ad,ira2o e de*a%ro3a2o, %roce**o* de inten*i.ica2o da* ideia* e e$ocati$os ((ue *u-ere, certo ,eio *ocial ou certa )%oca e a%arece,, %or e1e,%lo, na l&n-ua .a,iliar, na -&ria, na l&n-ua %ro.i**ional, na liter/ria, etc. . Note0*e (ue HallI no *e 3olta %ara o di*cur*o (G%aroleG , o u*o indi3idual da l&n-ua, ,a* %ara o *i*te,a e1%re**i3o da l&n-ua coleti3a (Glan-ueG . Para ele Ga E*til&*tica e*tuda o* .ato* da e1%re**o da lin-ua-e,, or-anizada do %onto de 3i*ta do *eu conte>do a.eti3o, i*to ), a e1%re**o do* .ato* da *en*i5ilidade %ela lin-ua-e, e a a2o do* .ato* da lin-ua-e, *o5re a *en*i5ilidadeG. !Trait1 %. !E HallI inicia, a**i,, A Estilstica da ln"ua ou da e56resso lin% "ustica (ue *e ocu%a da de*cri2o do e(ui%a,ento e1%re**i3o da l&n-ua co,o u, todo, o%ondo a *ua E*til&*tica ao e*tudo do* e*tilo* indi3iduai* e a.a*tando0*e, %ortanto, da literatura. Al-un* do* *eu* continuadore*, co,o N. Marouzeau e M. $re**ot, di*corda, e, al-un* %onto* da *ua %o*i2o. Marouzeau d/ 7 E*til&*tica u, en.o(ue ,ai* indi3idual, de*locando0a do *i*te0 ,a %ara o di*cur*o. A l&n-ua ), *e-undo ele, u, re%ert<rio de %o*0 *i5ilidade*, u, .undo co,u, %o*to 7 di*%o*i2o do* u*u/rio* (ue o utiliza, con.or,e *ua* nece**idade* de e1%re**o, %raticando *ua e*col9a, i*to ), o e*tilo, na ,edida (ue l9e %er,ite, a* lei* da l&n-ua. Tanto Marouzeau co,o $re**ot 3olta,0*e %ara a l&n-ua li0 ter/ria, con*iderando0a o do,&nio %or e1cel8ncia da E*til&*tica, %or(ue na* o5ra* do* e*critore* *e acu,ula, o* recur*o* e1%re**i0 3o*, rico* e 3ariado*. Marouzeau, no +r1cis de st2listi3ue4rancaise e $re**ot, e, Le st2le et ses tec)ni3ues anali*a, o* %rocedi,ento*
7

MARTINS, Nilce Sant`Anna. Introduo Estilstica. So Paulo: EDUSP, T.A.Queiroz (Ed , !"#". $a%&tulo !.

e1%re**i3o* liter/rio*, ,a* no .aze, e*tudo* de o5ra* ou de auto0 re*. '.erece, u, ,)todo de de*cri2o da lin-ua-e, liter/ria, %er0 ,anecendo ,ai* %re*o* 7 Sin-u&*tica do (ue 7 Siteratura. No do,&nio da l&n-ua %ortu-ue*a, 3/ria* o5ra* *e li-a, a e**a corrente. Manuel Rodri-ue* Sa%a, e, *ua Estilstica da ln"ua 6or% tu"uesa (!"CD *e-ue 5e, de %erto a lin9a de HallI, e*tudando 3alo0 re* e1%re**i3o* do 3oca5ul/rio %ortu-u8*, da* 3/ria* cla**e* de %a0 la3ra*, e de al-u,a* con*tru2:e* *int/tica*, co, ,ai* rele3o da concordJncia irre-ular. $o, certa .re(u8ncia, diri-e0*e, e, to, de con*el9o, ao* leitore* (ue *e inicia, na arte de e*cre3er, i,%ri,in0 do ao *eu tral9o u, cun9o did/tico e nor,ati3o, (ue no *e en(ua0 dra 5e, na E*til&*tica de*criti3a. Sua o5ra te,, %rinci%al,ente, u, .i, %r/tico, de ,odo (ue ele no *e det), e, a*%ecto* te<rico* co0 ,o a conceitua2% de e*tilo ou E*til&*tica. Matto*o $J,ara Nr. ocu%a0*e de E*til&*tica e, 3/ria* %arte* de *ua* o5ra*, ,a* ) *o5retudo na Contri(uio Estilstica +ortu% "uesa (!"D? (ue trata da* %o**i5ilidade* e1%re**i3a* de no**a l&n0 -ua. A *ua conce%2o de E*til&*tica a%<ia0*e na* tr8* .un2:e* da lin0 -ua-e,, de Larl H>9ler: re%re*enta2o, e1%re**o e a%elo. (A re0 %re*enta2o corre*%onde 7 lin-ua-e, intelecti3a, e a e1%re**o ou ,ani.e*ta2o %*&(uica e o a%elo ou atua2o *o5re o outro corre*0 %onde, 7 lin-ua-e, a.eti3a de HallI. Matto*o $J,ara con*idera a E*til&*tica u,a di*ci%lina co,%le,entar da =ra,/tica, %oi* en0 (uanto e*ta e*tuda a l&n-ua co,o ,eio de re%re*enta2o, a E*til&*ti0 ca e*tuda a l&n-ua co,o ,eio de e1%ri,ir e*tado* %*&(uico* (e10 %re**o ou de atuar *o5re o interlocutor (a%elo . A Sin-u&*tica e, *eu *entido a,%lo a5ran-e a =ra,/tica e a E*til&*tica, e e, *eu *en0 tido re*trito a%ena* a =ra,/tica. A .un2o e**encial da l&n-ua ) a re%re*enta2o ,ental da realidade, ,a* o *eu *i*te,a ) alterado %e0 lo* .alante* co, o .i, de e1%ri,ir e,o2:e* e de in.luir *o5re a* %e**oa*. Q, %oi*, e**e u*o da l&n-ua (ue ultra%a**a o %lano intelecti0 3o (ue ele con*idera e*tilo, con.or,e a *ua de.ini2o 6/ a%re*enta0 da. Matto*o $J,ara trata de u,a %arte da* %o**i5ilidade* e1%re**i0 3a* do %ortu-u8*, dando u,a a,o*tra-e, do (ue %ode, *er o* e*0 tudo* e*til&*tico*, *endo o *eu e*tudo 5e, ,ai* re*trito (ue o* de $re**ot e Marouzeau, *e, dei1ar de *er de n&3el ele3ado e de con0 *ulta o5ri-at<ria %elo* (ue e*tuda, Portu-u8* e, n&3el uni3er*it/0 rio. Merece ainda *er ,encionado o Ensaio de Estilstica da Ln"ua +ortu"uesa de =lad*tone $9a3e* de Melo, e, (ue o Autor, ante* de e1a,inar o* a*%ecto* e*til&*tico* da l&n-ua, tece con*idera2:e*

MARTINS, Nilce Sant`Anna. Introduo Estilstica. So Paulo: EDUSP, T.A.Queiroz (Ed , !"#". $a%&tulo !.

*o5re di3er*a* teoria*, .azendo a de.e*a da lin9a de HallI, (ue Ga* ,oderna* corrente* dei1a, intocadaG, (%. CU Entre o* lin-ui*ta* in-le*e* 3oltado* %ara a E*til&*tica, ) o%or0 tuno ,encionar a(ui Da3id $rI*tal e DereA Da3I, (ue, e,5ora no *e %renda, 7 corrente iniciada %or HallI, a%re*enta, al-un* %onto* co,un*. Se-undo e*te* autore* !In$esti"atin" En"lis) St2le !"E" , a Sin-u&*tica ) a di*ci%lina acad8,ica (ue e*tuda cienti.ica0 ,ente a lin-ua-e,, e a E*til&*tica ) u,a %arte de**a di*ci%lina (ue e*tuda certo* a*%ecto* da 3aria2o lin-u&*tica. A l&n-ua no ) u, todo 9o,o-)neo, %oi* na* di.erente* *itua2:e* (ue *e no* a%re*en0 ta, e, no**a 3ida *ocial, u*a,o* di.erente* 3ariedade* de lin-ua0 -e,. Quando .ala,o* a u,a crian2a, %or e1e,%lo, u*a,o* u,a lin-ua-e, di.erente da (ue u*a,o* co, u, adultoB (uando con0 3er*a,o* co, u,a %e**oa da .a,&lia no no* e1%re**a,o* da ,e*0 ,a .or,a (ue ao con3er*ar,o* co, al-u), de %ouca inti,idade. A lin-ua-e, de u,a carta ) di.erente da de u, en*aio cient&.ico, a de.u, *er,o da de u, di*cur*o %ol&tico, e a**i, %or diante. $a5e 7 E*til&*tica e*tudar a* 3ariedade*, (uer da l&n-ua .alada, (uer da l&n-ua e*crita, ade(uada* 7* di.erente* *itua2:e* e %r<%ria* de di.e0 rente* cla**e* *ociai*. Para e*te* autore* E*til&*tica ) Sociolin-u&*ti0 ca, e %ode *er >til a ,uita -ente: ao *oci<lo-o, ao %*ic<lo-o, ao .i0 l<*o.o, ao cr&tico.liter/rio, 7* %e**oa* co,un*, en.i,, a todo* o* in0 tere**ado* no u*o da lin-ua-e, na *ociedade. '* autore* recon9ece, (ue o %ri,eiro %a**o na an/li*e e*til&*0 tica ; a%reen*o do* tra2o* e*til&*tico* ; ) .or2o*a,ente intuiti3o, ,a* o e*til<lo-o de3e .alar o56eti3a,ente *o5re ele*. Procura, .or0 necer u, ,)todo de an/li*e (ue %o**a *er utilizado %elo* intere**a0 do* na in3e*ti-a2o do co,%orta,ento lin-u&*tico, con*iderando *er nece**/rio cuidar do treina,ento de anali*ta*. Entre o* te1to* (ue ele* anali*a, no inclue, nen9u, te1to liter/rio, e1%licando (ue, %ela *ua co,%le1idade, a lin-ua-e, liter/ria *< de3e *er anali0 *ada e, eta%a %o*teriorB dado o *eu car/ter ,i,)tico, e*%ecial,ente na %ro*a de .ic2o, a lin-ua-e, liter/ria %ode incluir caracter&*tica* de todo* o* outro* ti%o* de lin-ua-e, e, %or i**o, *< de3e *er anali*ada (uando o* ti%o* ,ai* *i,%le* e e*%ec&.ico* 6/ ten9a, *ido ade(uada,ente de*crito* e o* anali*ta* de3ida,ente treinado*. A outra -rande corrente da E*til&*tica ) a liter:ria iniciada %or Seo S%itzer, ta,5), c9a,ada idealista (%or *e %render 7 .ilo*o.ia E
!.?.@ A ESTIL-STICA LITER9RIA !.?.? A ESTIL-STICA CO,O SOCIOL1N./-STICA

MARTINS, Nilce Sant`Anna. Introduo Estilstica. So Paulo: EDUSP, T.A.Queiroz (Ed , !"#". $a%&tulo !.

ideali*ta de H. $roce e L. Mo**ler , 6sicol;"ica (%or l9e intere**ar a %*icolo-ia do e*critor e "en1tica (%or %retender c9e-ar 7 -8ne*e, ou ori-e,, da o5ra liter/ria . S%itzer declara ter rece5ido na uni3er*i0 dade u,a *<lida .or,a2o 9u,an&*tica, (ue contudo no corre*0 %ondeu a *ua* e1%ectati3a*: o di3<rcio do* e*tudo* lin-u&*tico* e li0 ter/rio*, a,5o* norteado* %or u,a 3i*o 9i*torici*ta, dei1ou0o de0 ce%cionado e da& na*ceu0l9e a a,5i2o de e*ta5elecer u,a %onte entre a Filo*o.ia e a SiteraturaB (ue *eria a E*til&*tica. A E*til&*tica de S%itzer %arte da re.le1o, de cun9o %*icolo-i*0 ta, *o5re o* de*3io* da lin-ua-e, e, rela2o ao u*o co,u,B u,a e,o2o, u,a altera2o do e*tado %*&(uico nor,al %ro3oca u, a.a*ta,ento do u*o lin-u&*tico nor,alB u, de*3io da lin-ua-e, u*ual ), %oi*, ind&cio de u, e*tado de e*%&rito no09a5itual. ' e*tilo do e*critor ; a *ua ,aneira indi3idual de e1%re**ar0*e ; re.lete o *eu ,undo interior, a *ua 3i38ncia. S%itzer conce5eu u, ,)todo de e*tudo de e*tilo (ue c9a,ou Gc&rculo .ilol<-icoG. $on*i*tia, 5e, re*u,ida,ente, no *e-uinte: inicial,ente lia e relia, %aciente e con.iante,ente u,a o5ra, de -rande arti*ta, %oi* a e*col9a do au0 tor 6/ %re**u%:e u,a 3alora2oB -ra2a* 7 intui2o, encontra3a u, tra2o e*til&*tico *i-ni.icati3o (ue *er3ia co,o %onto de %artida %ara a %enetra2o no centro da o5ra, i*to ), o e*%&rito do autor, o %rinc&0 %io de coe*oB a a**ocia2o de**e %or,enor a outro* %er,itia a a%reen*o do %rinc&%io criador, da .or,a interna, en.i, le3a3a 7 3i*o totalizadora da o5ra. E e**e %rinc&%io criador de3ia *er con0 .ir,ado %elo* ,>lti%lo* a*%ecto* da o5ra. U,a ,arca do* tra5a0 l9o* de S%itzer .oi o %en*a,ento de (ue a inten2o do autor ) al-o e*%ec&.ico, de.inido e, e, %rinc&%io, encontr/3el. Dotado de e1ce%0 cional acuidade de o5*er3a2o, de intui2o rara e de 3a*t&**i,a cul0 tura, S%itzer e,%reendeu tra5al9o* de 3alor, %rinci%al,ente *o5re autore* .rance*e* (Ra5elai*, Racine, Sa Fontaine, Diderot, Prou*t, etc. . Seu* e*tudo* *o inde%endente* un* do* outro*, ada%ta2:e* do *eu ,)todo 7 natureza e*%ec&.ica de cada o5ra e*tudada, e no *e a%re*enta, e, u,a lin9a coe*i3a. A o5ra ,ai* ace**&3el %ara u, contacto co, a E*til&*tica de S%itzer ) a cole2o de en*aio* intitula0 da Lin"ustica e )ist;ria liter:ria. N/ Eric9 Auer5ac9 (!#"?0!"DT , dono ta,5), de inco,en*u0 r/3el cultura, e,%reendeu u,a o5ra -i-ante*ca, con*iderada Go ,ai* 3a*to, o ,ai* a5ran-ente, o ,ai* %ro.undo e erudito e*tudo de e*tilo (ue 6/ *e %roduziuG (c.. =ra9a, Kou-9 , co,5inando a a5orda-e, *incr4nica co, a diacr4nica. A *ua o5ra ,i&esis ; a re6resentao da realidade na literatura ocidental (!"CE cont), 3inte en*aio* *e%arado* *o5re te1to* (ue co5re, u, e*%a2o de T

MARTINS, Nilce Sant`Anna. Introduo Estilstica. So Paulo: EDUSP, T.A.Queiroz (Ed , !"#". $a%&tulo !.

@.UUU ano*, do Vel)o Testa&ento e da Odisseia at) o* ir,o* =on0 court e Mir-&nia Vool.. ' o56eti3o da o5ra ) nada ,eno* (ue a%reender o* 3/rio* ,odo* %or (ue a e1%eri8ncia do* 9o,en*, 9i*0 t<rica, *ocial, ,oral e reli-io*a, te, *ido re%re*entada e, .or,a li0 ter/ria na* 3/ria* .a*e* da cultura ocidental. $ada en*aio te, a den0 *idade e %articularidade de u, erudito arti-o indi3idual, ,a* o con6unto ) diri-ido %or u, *< %ro%<*ito e dele e,er-e u, %adro coerente e no .or2ado. A cone1o entre a* o5*er3a2:e* lin-u&*tica* *o5re 3oca5ul/rio ou *inta1e e a* de,ai* con*idera2:e* a (ue ela* conduze, ) *e,%re clara. Auer5ac9 ) u, 9i*toriador da cultura e c9e-a a conclu*:e* de -rande alcance e -eneralidade, ,a* e*ta* con0 *idera2:e* *o *e,%re a%oiada* co, *e-uran2a e, u,a 5a*e lin0 -u&*tica (c.. =ra9a, Kou-9 . No dizer de Mictor Manuel A-uiar e Sil3a, Ge, 3ez do ne1o entre e*tilo e *enti,ento (ue encontra,o* na teoria *%itzeriana, a%arece e, Auer5ac9 a 3incula2o entre e*tilo e ideolo-ia, entre e*tilo e conce%2o da realidadeG. !Teoria da literatura %. D"D Na corrente da E*til&*tica liter/ria de3e *er ,encionada ta,0 5), a doutrina de DJ,a*o Alon*o, %oeta, .il<lo-o e lin-ui*ta e*%a0 n9ol. A *ua o5ra +oesia es6an)ola inclui ca%&tulo* te<rico*, e, (ue o Autor e1%:e *ua* ideia* e*til&*tica*, e e*tudo* de 3/rio* %oeta* do S)culo de 'uro (=arcila*o de Ia Me-a, =4n-ora, FraI Su&*, So%e de Me-a, San Nuan de Ia $ruz . DJ,a*o Alon*o .az a a%olo-ia da E*til&*tica liter/ria, (ue de3e *er con*iderada Gir, ,ai* 3el9a e -uia de toda e*til&*tica da .ala u*ual e no *ua 5orral9eiraG, *endo a di.eren2a entre .ala u*ual e .ala liter/ria (ue*to de ,atiz e -rau. ' o56eto da E*til&*tica ) 5e, a,%lo, -lo5al, a5ran-endo Go i,a-ina0 ti3o, o a.eti3o e o conceitualG. A o5ra liter/ria caracteriza0*e %ela unicidade, %or *er Gu, co*,o, u, uni3er*o .ec9ado e, *iG. Toda o5ra liter/ria encerra u, ,i*t)rio e *ua co,%reen*o de%ende 5a*i0 ca,ente da intui2o, %odendo0*e, entretanto, e*tudar cienti.ica0 ,ente o* ele,ento* *i-ni.icati3o* %re*ente* na lin-ua-e,. S< ,ere0 ce, e*tudo a* -rande* o5ra* liter/ria*, Ga(uela* %rodu2:e* (ue na*ce, de u,a intui2o, (uer %odero*a, (uer delicada, ,a* *e,%re inten*a, e (ue *o ca%aze* de *u*citar no leitor outra intui2o *e,e0 l9ante 7 (ue l9e* deu ori-e,G. A o5ra ,o3e0*e, %oi*, entre dua* in0 tui2:e*: a intui2o criadora do autor e a intui2o atualizadora do leitor, (%. @# K/ (ainda %ara D. Alon*o tr8* ,odo* de co,%reender a o5ra liter/ria, ,arcado* %or u, cre*cente -rau de %reci*o. ' %ri,eiro ) o do leitor co,u,, (ue no %rocura anali*ar ne, e1teriorizar *ua* i,%re**:e*. Q u,a intui2o totalizadora, (ue *e .or,a no %roce**o
8

MARTINS, Nilce Sant`Anna. Introduo Estilstica. So Paulo: EDUSP, T.A.Queiroz (Ed , !"#". $a%&tulo !.

da leitura e (ue re%roduz a intui2o totalizadora (ue deu ori-e, / o5ra, i*to ), a intui2o do autor. E*ta leitura, cu6o o56eti3o %ri,/0 rio ) o %razer, ) o .unda,ento da* outra* e*%)cie* de con9eci,en0 to. ' *e-undo -rau de co,%reen*o ) o do cr&tico, cu6a* (ualida0 de* de leitor *o e1ce%cional,ente de*en3ol3ida*, tendo ele u,a ca0 %acidade rece%ti3a ,ai* inten*a e ,ai* e1ten*a (ue a co,u,B o cr&0 tico e1erce u,a ati3idade e1%re**i3a, co,unicando a* i,a-en* in0 tuiti3a* rece5ida*. Ele tran*,ite *ua* rea2:e* de ,odo criati3o e %o)tico, *e, e1%licar o co,o e o %or(u8 da %rodu2o da o5ra. A cr&tica ) u,a arte. DJ,a*o Alon*o aceita a cr&tica i,%re**ioni*ta, ,a* re6eita a 9i*t<ria liter/ria con3encional. ' terceiro -rau de co,%reen*o da o5ra liter/ria ) o da tentati0 3a de de*3endar o* ,i*t)rio* da cria2o de u,a o5ra e do* e.eito* de**a o5ra *o5re o* leitore*. Sur-e a(ui a inten2o de e1%licar cien0 ti.ica,ente o* .ato* art&*tico*, *endo e**a a5orda-e, cient&.ica a E*til&*tica. ' %oe,a *e no* a%re*enta co,o u,a *uce**o te,%oral de *on* (o* *i-ni.icante* 3inculada a u, conte>do e*%iritual (o *i-ni.i0 cado . DJ,a*o Alon*o atri5ui a si"ni4icante e si"ni4icado conceito* di.erente* do* de Sau**ure. Para ele o *i-ni.icante no ) a%ena* Ga i,a-e, ac>*ticaG, ,a* o *o, .&*ico ta,5),B e o *i-ni.icado no ) u, ,ero conceito, ,a* u,a co,%le1a car-a %*&(uica (ue %ode in0 cluir e,o2o, a.eti3idade, 3oli2o, intencionalidade, i,a-ina2o. ' *i-ni.icante total A ) li-ado ao *i-ni.icado total H %or nu,e0 ro*o* ne1o* %arciai*. Al), do* ne1o* 3erticai*, 9/ o* 9orizontai*. A W a! . . . . a? . . . . a@ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . an H W 5! . . . . 5? . . . . 5@ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5n $o,o *i-ni.icante* totai* te,o*: a o5ra, o %oe,a, a e*tro.e, o 3er*o, o 3oc/5ulo, e co,o *i-ni.icante* %arciai* o rit,o, a entoa0 2o, a *&la5a, o acento. ' *i-ni.icado total ) a re%re*enta2o da rea0 lidade e o* *i-ni.icado* %arciai* o* ,>lti%lo* ele,ento* *en*oriai*, a.eti3o* e conce%tuai* (ue e**a re%re*enta2o co,%orta. A* *)rie* de ne1o* 3erticai* (a! ; 5! e 9orizontai* (a! .... a? B (5! .... 5? ) (ue con*titue, o %oe,a co,o u, or-ani*,o ; e1tre0 ,a,ente co,%le1o e delicado. A %ri,eira .un2o da E*til&*tica ) in3e*ti-ar a* rela2:e* entre o* ele,ento* %arciai* e, *endo e*te* ,ui0 to nu,ero*o*, *elecionar o* ,ai* rele3ante* e re3eladore*. Q nece*0 */rio acre*centar (ue DJ,a*o Alon*o *e ,o*tra %e**i,i*ta (uanto

<

MARTINS, Nilce Sant`Anna. Introduo Estilstica. So Paulo: EDUSP, T.A.Queiroz (Ed , !"#". $a%&tulo !.

ao alcance da E*til&*tica na a%reen*o da e**8ncia do %oe,a, (ue l9e %arece u, ,i*t)rio inde3a**/3el. $o,o a de S%itzer, a E*til&*tica de DJ,a*o Alon*o ) %*icolo0 -i*ta, atri5uindo %a%el %roe,inente 7 intui2o. En(uanto S%itzer *e ,o*tra3a ,ai* %reocu%ado co, a ,ani.e*ta2o do autor na o5ra, DJ,a*o Alon*o *e *ente ,ai* e*%ica2ado %elo ,i*t)rio da cria2o %o)tica, %ela %er-unta: ' (ue ) o %oe,a+ ' (ue ) a o5ra li0 ter/ria+ 'utro e*til<lo-o e*%an9ol, A,ado Alon*o, ,ai* oti,i*ta (uanto 7* %o**i5ilidade* da E*til&*tica, a%re*enta a* dua* corrente* (ue 3i,o* e1a,inando co,o co,%le,entare* e no di*tinta*. A %ri,eira E*til&*tica, a da l&n-ua, cuida do* recur*o* e1%re**i3o* de natureza lin-u&*tica: do* ind&cio* (ue *e *o5re%:e, ao* *i-no*, do lado a.eti3o, ati3o, i,a-inati3o e 3alorati3o da* .or,a* da l&n-ua. Tai* 3alore* e1%re**i3o* tanto *e encontra, na l&n-ua .alada co,o na liter/ria. E**a %ri,eira E*til&*tica ) a 5a*e de u,a outra de ,aior a,%litude, a E*til&*tica liter/ria ou da o5ra (ou da X.alaX, %or *er de cun9o indi3idual . A tare.a da E*til&*tica liter/ria ) e1a,inar co,o ) con*titu&da a o5ra liter/ria e con*iderar o %razer e*t)tico (ue ela %ro3oca no leitorB (uer dizer, o (ue intere**a 7 E*til&*tica li0 ter/ria ) a natureza %o)tica do te1to. Tra2o* lin-u&*tico*, dado* 9i*0 t<rico*, ideol<-ico*, *ociol<-ico*, %*icol<-ico*, -eo-r/.ico*, .olcl<0 rico*, etc., a 3i*o de ,undo do autor, tudo *e en-lo5a no 3alor e*0 t)tico da o5ra, (ue e*t/ i,%re-nado do %r<%rio %razer do autor ao cri/0la e (ue 3ai *u*citar no leitor u, %razer corre*%ondente. $a5e 7 E*til&*tica, Gno3a di*ci%lina .ilol<-icaG, %rocurar, a(uilatar e re0 ti.icar o* ,)todo* con3eniente* %ara .azer e*tudo* ri-oro*o* do 6o1tico. ' conceito de e*tilo co,%orta %ara A,ado Alon*o a ,e*,a du%licidade. E, *entido ,ai* re*trito, e*tilo ) o u*o e*%ecial do idio,a %elo autor, u,a ,e*tria ou 3irtuo*i*,o idio,/tico co,o %arte da con*tru2o. E, *entido a,%lo, e*tilo ) toda a re3ela2o do arti*ta, ) o 9o,e,, con.or,e a e1%re**o de Hu..on: Gle *tIle cXe*t !X9o,,e ,8,eG. Alicia Yllera, tra2ando a 9i*t<ria cr&tica da* ideia* e*til&*tica* !Estilstica +o1tica e Se&i;tica Liter:ria# de%oi* de e1%or a %o*i0 2o de A,ado Alon*o, *alienta a *ua i,%ortJncia, ,o*trando (ue ele no *< *intetiza a* %rinci%ai* tend8ncia* de autore* (ue o %rece0 dera, co,o ta,5), %renuncia certo* a*%ecto* da E*til&*tica e*tru0 tural ,oderna ou da Se,i<tica liter/ria. A HallI *e %rende a *ua conce%2o do* ele,ento* a.eti3o*, ati3o*, i,a-inati3o* e 3alorati0 3o* da lin-ua-e,. A S%itzer a *ua co,%reen*o do e*tilo co,o re0 1=

MARTINS, Nilce Sant`Anna. Introduo Estilstica. So Paulo: EDUSP, T.A.Queiroz (Ed , !"#". $a%&tulo !.

3ela2o do 9o,e,. Ao e*truturali*,o, a %reocu%a2o co, o ,odo de con*tru2o da o5ra. Z Se,i<tica, a di*tin2o entre si"no (re.e0 r8ncia l<-ica, intencional ao o56eto e indcio (e1%re**o, *u-er8n0 cia da realidade %*&(uica . A e**e* ilu*tre* re%re*entante* da E*til&*tica liter/ria de3e0*e acre*centar ainda Kel,ut Katz.eld, e*til<lo-o a (ue, *e de3e, al), de i,%ortante* en*aio*, o le3anta,ento e a cr&tica de 3a*t&**i0 ,a 5i5lio-ra.ia da E*til&*tica a%licada 7* literatura* ro,Jnica*. Na *ua doutrina, 5e, co,o na* de Da,a*o e A,ado Alon*o, *e 5a*eia a o5ra de No*) Su&* Martin, Crtica estilstica (ue %ro%:e u, ,)to0 do de an/li*e e*til&*tica da o5ra liter/ria.

!.@ A ESTIL-STICA >/NCIONAL E ESTR/T/RAL E, ,eado* do *)culo, a E*til&*tica (ainda (ue co, outra deno0 ,ina2o *e de*en3ol3e, e, -rande %arte, 5a*eada no* e*tudo* de Ro,an NaAo5*on. A E*til&*tica *e diz .uncional, (uando relaciona0 da 7* .un2:e* da lin-ua-e,, con.or,e a a%re*enta2o (ue dela* .ez o autor c9ecoB diz0*e e*trutural (uando *e 5a*eia na* rela2:e* do* ele,ento* do te1to. Realizando0*e e, !"D#, na Uni3er*idade de Indiana, E*tado* Unido*, u,a con.er8ncia interdi*ci%linar *o5re o E*tilo (cu6o* tra0 5al9o* .ora, reunido* no 3olu,e or-anizado %or T9o,a* A. Se0 5eoA ; St2le in lan"ua"e# NaAo5*on a%re*entou o tra5al9o GSin0 -u&*tica e Po)ticaG, (ue, traduzido %ara nu,ero*a* l&n-ua*, *e tor0 nou de re.er8ncia %ratica,ente o5ri-at<ria no* e*tudo* da lin-ua0 -e,, no l9e .altando, contudo, cr&tica* e re*tri2:e*. Re6eitando o* ter,o* Estilstica e estilo de,a*iado i,%reci*o* e %re6udicado* %elo u*o indi*cri,inado, NaAo5*on o* *u5*titui %or +o1tica e >uno +o1tica re*%ecti3a,ente. ' o56eto da Po)tica ) e*clarecer o (ue ) (ue .az da ,en*a-e, 3er5al u,a o5ra de arteB a di*tin2o do (ue ) art&*tico do (ue no ) art&*tico. A Po)tica ) u,a %arte da Sin-u&*tica, %oi* *e ocu%a de e*trutura* lin-u&*tica*. Ma* e, (ue *e di*tin-ue, o o56eto da Po)tica e o o56eto da Sin-u&*tica+ $o,o di*tin-uir a lin-ua-e, %o)tica da lin-ua-e, co,u,+ NaAo5*on %arte do %roce**o de co,unica2o e, (ue concor0 re, *ei* .atore*, di*%o*to* no con9ecido e*(ue,a:
$onte1to Men*a-e, $ontacto $<di-o 11

E,i**or

De*tinat/rio

A cada u, de**e* .atore* corre*%onde u,a .un2o lin-u&*tica. A* .un2:e* *e realiza, *i,ultanea,ente, %odendo0*e notar a rele0 3Jncia de u,a e, rela2o a outra*, e, di.erente* enunciado*, .ato (ue %er,ite di*tin-uir 3/rio* ti%o* de lin-ua-e, (co,u,, cient&.i0 ca, con3encional, l&rica, )%ica, %u5licit/ria, etc. . ' %endor %ara o conte1to (a realidade, a in.or,a2o con*titui a .un2o re.erencial. (E*ta .un2o rece5e de outro* autore* no,e* di3er*o*: re%re*entati3a, denotati3a, co-niti3a, nocional, intelecti0 3a, ideacional. A .un2o re*ultante do %endor %ara o e,i**or ) a e,oti3a (ou e1%re**i3a , cu6a realiza2o ,ai* %ura ) a inter6ei2o. Q .un2o cen0 trada no locutor, *endo, %ortanto, e3idenciada %elo* %rono,e* e .or,a* 3er5ai* da l . %e**oa. A .un2o (ue incide *o5re o de*tinat/rio (?. %e**oa ) a conati0 3a (a a%elati3a, de H[9ler , realizada %rinci%al,ente %elo 3ocati3o e %elo i,%erati3o. A .un2o li-ada ao canal ) a ./tica, (ue diz re*%eito ao contac0 to entre e,i**or e rece%tor. Q u,a .un2o 5/*ica, (ue .ica *u56a0 cente a outra*, %oi* *e no 9ou3er contacto, no 9/ co,unica2o. Ela a%arece (ua*e i*olada (uando no *e tran*,ite conte>do de (ual(uer rele3Jncia: (uando *e 3i*a a 3eri.icar *e o canal e*t/ .un0 cionando !Voc? est: &e ou$indo@# (uando *e e*ta5elece u, con0 tacto !Ao& dia Oi# ou (uando *e encerra o ,e*,o !At1 lo"o Tc)au#. A* crian2a* (ue ainda no a%rendera, a .alar 6/ ,ani.e*0 ta, o de*e6o de contacto atra3)* de *on* (ue no con*titue, lin0 -ua-e, %ro%ria,ente dita, ou *e6a, lin-ua-e, articulada. Moltando0*e a co,unica2o %ara a %r<%ria lin-ua-e,, *endo o c<di-o o o56eto da co,unica2o, ou o re.erente %articular do enun0 ciado, te,0*e a .un2o ,etalin-u&*tica. E*ta .un2o %ode *er con*i0 derada i,%l&cita na* ,en*a-en* e, (ue *e nota (ue o e,i**or, ao .azer *ua e*col9a entre o* ,eio* de e1%re**o, .ez al-u,a re.le1o de orde, lin-u&*tica. E, todo te1to liter/rio, (ue %re**u%:e u,a acurada *ele2o do* ,eio* e1%re**i3o*, a .un2o ,etalin-u&*tica e*0 t/ *u56acente, incor%orada 7 .un2o %o)tica. A .un2o %o)tica, (ue 3e, a *er o %endor %ara a %r<%ria ,en0 *a-e,, corre*%ondendo 7 *ua ela5ora2o co,o u, .i, e, *i ,e*0 ,a, %ode *o5re%or0*e 7* de,ai* .un2:e*, ou ainda e*tar %re*ente no te1to *e, *er a de ,aior %roe,in8ncia. NaAo5*on re.ere0*e no *< 7 conco,itJncia da* .un2:e* co,o 7 *ua 9ierar(uia. $on*idera o(ra 6o1tica a(uela e, (ue a .un2o %o)tica te, a %ri,azia, e +o1tica a %arte da Sin-u&*tica (ue trata da .un2o %o)tica na* *ua* rela2:e* co, a* outra* .un2:e* da lin-ua-e,. 1B

A%ro1i,ando a teoria de NaAo5*on da de HallI, %ode,o* di0 zer (ue, en(uanto %ara e*te a E*til&*tica *e concentra na .un2o e,oti3a da lin-ua-e, e, rela2o co, a .un2o intelecti3a (re.eren0 cial , %ara NaAo5*on a E*til&*tica, ou Po)tica, *e concentra na rela0 2o da .un2o %o)tica co, a* de,ai* .un2:e*. Pode,o* ta,5), a%ro1i,ar NaAo5*on de A,ado Alon*o, intere**ado, co,o 3i,o*, *o5retudo no 3alor %o)tico do te1to liter/rio. Z teoria da* .un2:e* da lin-ua-e, %rende,0*e ta,5), o* e*tudo* da Sin-u&*tica da enuncia2o, a (ue no* re.eri,o* no ca%&tulo D. Para e1%licar a realiza2o da .un2o %o)tica, NaAo5*on entra na e*trutura2o da .ra*e e do te1to (E*til&*tica e*trutural , le,5ran0 do o* doi* ,odo* .unda,entai* do co,%orta,ento 3er5al: a *ele0 2o (ei1o %aradi-,/tico e a co,5ina2o (ei1o *inta-,/tico . Para e1e,%li.icar ele to,a u,a .ra*e to *i,%le* co,o G' ,enino dor0 ,eG. Sendo o te,a da ,en*a-e, Gu,a crian2aG, .oi e*col9ido o *u5*tanti3o &enino entre *in<ni,o* 3/rio* !(e(? nen? in4ante "uri etc. e %ara co,entar o te,a u, do* 3er5o* a%arentado* !dor% &e coc)ila re6ousa etc. . A* dua* %ala3ra* e*col9ida* *e co,5i0 na, na cadeia .alada. A *ele2o *e d/ na 5a*e da e(ui3al8ncia, da *i,ilaridade, %odendo *er ta,5), na 5a*e da di**i,ilaridade (*inon&,ia\anton&,ia , en(uanto a co,5ina2o, a con*tru2o da *e(u8ncia re%ou*a *o5re a conti-uidade. Ele .or,ula ento o %rin0 c&%io da .un2o %o)tica: GA .un2o %o)tica %ro6eta o %rinc&%io da e(ui3al8ncia do ei1o da *ele2o *o5re o ei1o da co,5ina2o.G Quer dizer (ue a e(ui3al8ncia, (ue ) %r<%ria do* %aradi-,a* da l&n-ua, ) tran*%o*ta %ara o *inta-,a, (ue ) ele,ento da .ala, do di*cur*o, o (ual ) co,u,ente con*titu&do de ele,ento* de natureza di.erenteB %or e1e,%lo, o *inta-,a no,inal con*titu&do de arti-o ; ad6eti3o ; *u5*tanti3o, co, n>,ero de *&la5a* e acentua2o -eral,ente di0 3er*o*. NaAo5*on d/ co,o e1e,%lo de e(ui3al8ncia na *e(u8ncia a c)le5re .ra*e de $)*ar: Veni $idi $ici. E e1%lica: GQ a *i,etria do* tr8* 3er5o* di**il/5ico*, co, a con*oante inicial e a 3o-al .inal id8n0 tica*, (ue d/ e*%lendor 7 ,en*a-e, lac<nica da 3it<ria de $)*ar.G A re%eti2o de .one,a* e, %ala3ra* di3er*a* (ri,a, alitera2o, etc. de u, ,e*,o %adro 3oca5ular (%ala3ra* co, n>,ero de *&la0 5a* e %o*i2o de acento e(ui3alente* , a *)rie *inon&,ica, o* ant4ni0 ,o*, a re%eti2o de u, ,e*,o *e-,ento ,el<dico (%) ,)trico, 3er*o , a *i,etria, o %araleli*,o, *o, %oi*, e1e,%lo* de e(ui3al8n0 cia* tran*%o*ta* %ara a *e(u8ncia do di*cur*o, con*tituindo recur0 *o* %o)tico*. Pode0*e o5*er3ar, entretanto, (ue e**e %rinc&%io, ,ui0 to %re*o 7 natureza .or,al do te1to, no c9e-a a a5ran-er todo* o* caractere* da lin-ua-e, %o)tica. 10

A e*%eci.icidade e*til&*tica de%ende, %oi*, de u,a rela2o da* .or,a* no interior da ,en*a-e, (c.. DJ,a*o Alon*o e ) e*ta e*0 trutura do te1to ((ue no *e de3e con.undir co, a e*trutura do c<0 di-o (ue o %e*(ui*ador de3e deter,inar. A E*til&*tica e*trutural *alienta (ue o 3alor e*til&*tico de u, *i-no de%ende de *ua %o*i2o no *eio de u, *i*te,a. Todo *i-no %ertence a dua* e*trutura*, a do c<di-o, (ue de.ine *eu lu-ar nu,a cate-oria (e*trutura %aradi-,/0 tica , e a da ,en*a-e,, na (ual ocu%a u,a %o*i2o deter,inada (e*trutura *inta-,/tica . Da& a* dua* %o**i5ilidade*: e*tudar a .or0 ,a do *i-no e, rela2o ao te1to ou e, rela2o ao *i*te,a lin-u&*ti0 co a (ue %ertenceB e*tudar o* e.eito* e1%re**i3o* realizado* no te1to ou e*tudar o* recur*o* e1%re**i3o* e, %otencial na l&n-ua. NaAo5*on ,o*tra (ue o e.eito %o)tico re%ou*a *o5re u,a co,0 5ina2o da* dua* e*trutura*: a an/li*e da ,en*a-e, no de3e di*0 %en*ar a an/li*e do *i*te,a, do c<di-o. ' e.eito de u, 3oc/5ulo de0 %ende no *< da .ra*e, do conte1to e, (ue *e encontra, co,o da to0 nalidade *i-ni.icati3a (ue *e *ente e, con.ronto co, outro* 3oc/0 5ulo* e(ui3alente*. A%licando e**a* con*idera2:e* ao 3er*o de Hi0 lac: G' Jn-elu* %lan-e ao lon-e e, doloro*o do5reG, %ode0*e dizer (ue o 3alor e1%re**i3o de 6lan"e %or e1e,%lo, e*t/ no 3oc/5ulo e, con.ronto co, c)ora toca ou outro (ue %oderia ocu%ar a ,e*0 ,a %o*i2o, ,a* e**e 3alor ) inten*i.icado %elo *eu relaciona,ento co, Cn"elus e lon"e (ue cont8, .one,a* co,un*, *endo e*%ecial0 ,ente e1%re**i3o* o* .one,a* na*ai*, (ue *u-ere, *o, %rolon-a0 do, di*tante, la,ento*o. E*(ue,atizando a doutrina, te,0*e: A* e*trutura* do *i-no *o a %aradi-,/tica* W cate-oria do *i*te,a lin-u&*tico 5 *inta-,/tica* W %o*i2o no te1to A e*til&*tica %ode tratar a do* ,eio* e1%re**i3o* e, %otencial na l&n-ua 5 do* e.eito* alcan2ado* %elo *eu u*o no te1to. Q o%ortuno *alientar (ue NaAo5*on 3aloriza o %a%el da -ra,/0 tica no te1to %o)tico, ne-ando a ideia 3i-ente no *eu te,%o de e*tu0 dante de (ue a* ideia* e o conte>do e,ocional con*titu&a, a e**8n0 cia e o 3alor do te1to. Para ele a* (ue*t:e* do 3er*o, de *ua ,at)ria *onora e a %ro5le,/tica -ra,atical *o indi**ol>3ei* e de i-ual i,0 17

%ortJncia. A* cate-oria* -ra,aticai* re%etida* ou contra*tante* t8, .un2o de co,%o*i2o, da& o *eu cuidado de de*co5rir o %er.il -ra0 ,atical de u, te1to e 3alorizar o *eu e.eito art&*tico (c.. Di:lo"os %. !!U . Entre outro* autore* (ue *e-ue, a E*til&*tica e*trutural te,o* Mic9ael Ri..aterre !Estilstica estrutural# e Sa,uel Se3in !Estrutu% ras lin"usticas na 6oesia#. Ri..aterre con*idera a E*til&*tica e*tudo e1clu*i3o da ,en*a0 -e,, ne-ando a %ertin8ncia e*til&*tica do *i*te,a (o (ue *e %ode con*iderar u,a %o*i2o radical conte*t/3el . ' e*tilo ) .ato re*ul0 tante da .or,a da ,en*a-e, e re%ou*a *o5re u,a du%la *)rie de %rocedi,ento*: un* decorrente* de u,a con$er"?ncia (%araleli*,o, coloca2o de ele,ento* lin-u&*tico* e(ui3alente* ; .4nico* e *e0 ,Jntico* ; e, %o*i2:e* e(ui3alente* , e outro* decorrente* du, contra*te do* *i-no*. '* *i-no* no t8, 3alor a5*oluto, ,a* u, 3a0 lor re*ultante de u,a o%o*i2o e contacto co, outro* *i-no*. So0 ,ente no conte1to ) (ue *e atualiza o 3alor e1%re**i3o. Ponto i,0 %ortante da teoria de Ri..aterre ) a 8n.a*e dada ao leitor: o e*tudo do e*tilo *< %ode *er de.inido e, .un2o do leitor, *endo de*titu&da de %ertin8ncia e*til&*tica toda re.er8ncia ao autor. '* e*tudo* e*til&*0 tico* de3e, ter %or 5a*e, %ortanto, de%oi,ento* de leitore* di3er0 *o*, cr&tico*, %e**oa* de al-u,a cultura liter/ria. Sa,uel Se3in, a%licando o %rinc&%io da .un2o %o)tica de Na0 Ao5*on, %rocura de*cre3er a* e*trutura* lin-u&*tica* (ue di*tin-ue, a lin-ua-e, da %oe*ia da lin-ua-e, co,u,. Toda a *ua tentati3a de de*cri2o te, %or n>cleo a e*trutura (ue ele c9a,a aco6la&ento !Dcou6lin"D# e (ue con*i*te no *e-uinte: dua* .or,a* e(ui3alente* ; *e6a %elo *o,, *e6a %elo *entido ; di*%o*ta* na cadeia .alada e, %o*i2:e* e(ui3alente*. ' aco%la,ento ), %oi*, a con3er-8ncia (3. Ri..aterre de dua* e(ui3al8ncia*, u,a de %o*i2o e outra de natu0 reza (.on)tica ou *e,Jntica , e con*titui u, ,odo de inte-ra2o e de a,%li.ica2o do %oe,a. A ri,a ) o e1e,%lo ,ai* claro de aco0 %la,ento, 3i*to (ue %ala3ra* co, coincid8ncia de *on* *o a%re*en0 tada* e, %o*i2o e(ui3alente (con.or,e o* e*(ue,a* ri,7tico* da* co,%o*i2:e* de .or,a .i1a . ' e,%re-o de *in<ni,o*, ant4ni,o*, de %ala3ra* co, al-u,a correla2o de *entido e, %o*i2:e* e(ui3a0 lente* e*t/ no ,e*,o ca*o. E ta,5), o ,etro (*e(u8ncia .4nica co, deter,inado n>,ero de *&la5a* e acento*, (ue *e re%roduz no te1to co, certa re-ularidade . En.i,, *o aco%la,ento* a* con*0 tru2:e* (ue a%re*enta, al-u, ti%o de %araleli*,o. E,5ora con*iderando (ue o aco%la,ento ) u,a da* e*trutura* i,%ortante* e, %oe*ia, recon9ece Se3in (ue %or *i *< ele no e1%li0 TD

ca a uni.ica2o do %oe,a. E, e, rela2o ao -rau de*e6/3el do *eu e,%re-o e, %oe*ia, ad3erte (ue *eria u, erro concluir (ue (uanto ,ai* aco%la,ento* *e encontre, nu, %oe,a tanto ,el9or *er/ ele. Pelo contr/rio, %oder/ *er u, %oe,a 5anal. ' e.eito do %roce**o de%ende da a2o e intera2o *i,ultJnea de todo* o* outro* .atore* (ue atua, *o5re o %oe,a. De%oi* de e1%or o *eu ,)todo, Se3in a%lica0o na an/li*e de u, *oneto de S9aAe*%eare, ,a* e*clarece no %retender u,a inter%reta2o -lo5al do te1to, e *i, u,a de,on*tra0 2o do %a%el de*e,%en9ado %elo aco%la,ento. Na conclu*o da an/li*e diz *er a *ua .un2o %rinci%al uni.icar o te1to e .acilitar a *ua ,e,oriza2o. Para dei1ar ,ai* clara* e*ta* ideia* .or,ulada* %ela E*til&*tica e*trutural, to,e,o* o e1&-uo te1to de u, 9aicai de =uil9er,e de Al,eida, GPen*a,entoG: ' ar. A .ol9a. A .u-a. No la-o, u, c&rculo 3a-o. No ro*to, u,a ru-a. !Toda a 6oesia MI, %. !@! ' te1to, de !T *&la5a* %o)tica*, ) .or,ado %or D .ra*e* no,i0 nai*, 9a3endo, %ortanto, e(ui3al8ncia e*trutural: a* tr8* %ri,eira* co, a *o5riedade de arti-o de.inido ,ai* *u5*tanti3o, e a* dua* >l0 ti,a*, u, %ou(uin9o ,ai* de*en3ol3ida*, iniciada* %or u, *inta-0 ,a no,inal %re%o*icionado co, a ideia de lu-ar, de*tacado %or %au*a. E*te* *inta-,a* %re%o*icionai* a%re*enta, u,a e(ui3al8n0 cia de *entido, 3i*to (ue de*i-na, u,a *u%er.&cie e o* *inta-,a* (ue a ele* *e *e-ue, indica, a lin9a, o tra2o (ue *e .or,a na* *u0 %er.&cie*. Te,o*, %ortanto, e(ui3al8ncia de %o*i2o e e(ui3al8ncia de *i-ni.icado, o (ue 3e, a *er u, aco%la,ento. Note0*e ta,5), a e(ui3al8ncia do* arti-o*: de.inido* na* tr8* .ra*e* do %ri,eiro 3er0 *o* e no* *inta-,a* ad3er5iai*, e inde.inido* no* *inta-,a* *u5or0 dinante* do* ?] e @] 3er*o*. Que5rando le3e,ente a *i,etria entre o *e-undo e o terceiro 3er*o*, o *u5*tanti3o crculo (ue ocu%a o centro do Gc&rculoG .or,ado %elo %oe,a, ) o >nico aco,%an9ado de ad6eti3o. Re%re*entando %or R o *inta-,a no,inal .or,ado %or arti-o de.inido e *u5*tanti3o e %or Y o *inta-,a co, arti-o in0 de.inido, %or 6 a %re%o*i2o e %or A o ad6eti3o, te,0*e e*te e*(ue0 ,a (ue e3idencia a e(ui3al8ncia e*trutural:

1.1.1.
%R, Y A %R, Y. 1E

'utro* aco%la,ento* de %o*i2o\natureza, o5*er3a,o* e,: 4ol)a e 4u"a (ue al), de e*tare, e, %o*i2o e(ui3alente, *e rela0 ciona, %ela alitera2o do \.\ e %ela 3o-al .inal co,u, ((ue *e %ode c9a,ar ri,a at4nica B a**ocia,0*e ainda %elo *entido 6/ (ue ) *u-erida a .u-a da .ol9a %elo ar, co,o *&,5olo do %en*a,ento. >u"a aco%la0*e ainda a ru"a %ela ri,a e %ela %o*i2o .inal no 3er*o. No *e-undo 3er*o te,o* u,a ri,a entre %ala3ra* colocada* no in&0 cio e no .inal (e(ui3al8ncia %or o%o*i2o : no la"o F$a"o. ' terceiro 3er*o a%re*enta ainda o aco%la,ento rostoFru"a (ue t8, a alitera0 2o do \r\, o ,e*,o n>,ero de *&la5a*, a ,e*,a %o*i2o do acen0 to, e ainda *e encontra, e, rela2o ,eton&,ica (ru-a ^ tra2o do ro*to . A anali*e da* e(ui3al8ncia* e con3er-8ncia* da *int)tica co,0 %o*i2o re3ela co,o ela* enri(uece, o %oder *u-e*ti3o da* %ala0 3ra*.

!.C ESTIL-STICA E RETGRICA $o,o .oi 3i*to, a E*til&*tica de*%ontou na* %ri,eira* d)cada* de*te *)culo co,o u,a di*ci%lina de inten2o ,ai* ou ,eno* cient&0 .ica, *e, o o56eti3o %r/tico de ,ini*trar con*el9o* ou nor,a* a (ue, .ala ou e*cre3e. $ontudo, ela no %ode *er co,%leta,ente de*li-ada de e*tudo* *o5re a e1%re**o lin-u&*tica .eito* e, *)culo* anteriore*, a *a5er, a Ret<rica, (ue *e ocu%ou da lin-ua-e, %ara .in* %er*ua*i3o* e art&*tico*. ' de*en3ol3i,ento da literatura %re**u%:e u,a ati3idade re0 .le1i3a e, torno do* recur*o* e1%re**i3o* da l&n-ua e no *e %ode conce5er a cul,inJncia do* %oe,a* 9o,)rico* *e, i,a-inar %or tr/* dele* u,a lon-a tradi2o do culti3o da lin-ua-e,, ainda (ue no *e ten9a, con*er3ado docu,ento* te<rico* co,%ro5at<rio*. A acentuada 3aloriza2o da %ala3ra, do di*cur*o, (ue i,%re-na a* .a0 la* do* 9er<i* 9o,)rico* (re**alte0*e, %or e1e,%lo, *er a .ac>ndia u, do* alto* %redicado* de Uli**e* no* .az crer nu,a ret<rica a*0 *i*te,/tica, 5e, anterior 7 de $ora1 e T&*ia*, a%ontado* co,o o* %ri,eiro* ,e*tre* da arte do di*cur*o (*)culo M a.$. . Diz $&cero, e, *ua o5ra Arutus (ue .ora, e**e* doi* 9o,en* o* %ri,eiro* a reunir al-un* %receito* te<rico* do di*cur*o ar-u,entati3o no e,0 %en9o de a6udar o* %ro%riet/rio* de terra* da Sic&lia a de.endere, *eu* direito* 3iolado* %or tirano*. Anterior,ente, ainda (ue ,uito* *e 9ou3e**e, e*.or2ado e, .alar ordenada e cuidado*a,ente, nin0 -u),, ao (ue *e *a5e, tin9a *e-uido u, ,)todo de.inido de arte. Atri5ui0*e a u, di*c&%ulo de T&*ia* ; =<r-ia* (*)culo* M0IM a.$. a
1H

introdu2o da Ret<rica e, Atena*, onde .lore*ceu co, o* *o.i*ta*. Malorizando a de*treza 3er5al, a a%re*enta2o con3incente do* ar0 -u,ento*, =<r-ia* no ,anite*ta3a %reocu%a2o (uanto 7 3eraci0 dade do* .ato*, razo %or (ue a *ua Ret<rica *e tornou o56eto de cr&tica*. E**a irre*%on*a5ilidade ,oral %a**a a *er condenada, rei0 3indicando0*e %ara a Ret<rica u, %a%el ,ai* no5re (ue o da *i,0 %le* %er*ua*o. Mi*to o di*cur*o co,o o .unda,ento da *ociedade 9u,ana, o ,eio %elo (ual o 9o,e, e1%re**a *ua *a5edoria, a edu0 ca2o %ara o 5o, u*o da %ala3ra ) de.endida co,o a ,ai* 5en).ica e de*e6/3el. E**e ideal *eria ,ai* tarde de.endido ,a-ni.ica,ente %or $&cero, 5e, co,o %or Quintiliano, e continuado %ela Idade M)dia e %elo $la**ici*,o, de*e,%en9ando i,%ortante .un2o edu0 cati3a. Al-un* do* di/lo-o* de Plato cen*ura, a Ret<rica %ela %o**i5ilidade do u*o de t)cnica* %er*ua*i3a* %ara .in* de*one*to* e a%re*enta, u,a rede.ini2o da Ret<rica, de.endendo o %ri,ado da *a5edoria e da 3erdade *o5re a 9a5ilidade 3er5al. A *a5edoria ) o %rinc&%io e o .i, da elo(u8ncia. Q, %or),, Ari*t<tele* (ue, e*cre3e u, 3erdadeiro tratado ; A Ret;rica (%o**i3el,ente e, @@"0@@# a.$. , o5ra e1ten*a, .)rtil e, en*ina,ento*, di*cutindo, anali*ando, ordenando todo* o* a*0 %ecto* da arte do di*cur*o, de ,aneira %r/tica e %ercuciente. Se-un0 do No*) Su&* Martin, (ue tra2a u, 5o, 9i*t<rico do* e*tudo* ret<0 rico* e e*til&*tico*, da* *ua* re,ota* ori-en* at) o *)culo XX, Ari*0 t<tele* no *< conclui toda u,a era da critica, co,o ta,5), co,e0 2a outra: a cr&tica liter/ria ocidental. '* doi* li3ro* de Ari*t<tele*, A Ret;rica e A +o1tica .or,a, o* doi* %ilare* e, (ue *e .undou a cr&tica tradicional do 'cidente, at) c9e-ar a $9arle* HallI !Crtica estilstica %. "U . Ari*t<tele* d/ %articular rele3o 7* %ro3a* da cau*a e, (ue*to e %rocura ,o*trar (ue a Ret<rica, no ,eno* (ue a S<-ica, te, *ua %r<%ria e*%)cie de ri-or intelectual. A Ret<rica ) %ri,aria,ente u,a t)cnica de ar-u,enta2o, ,ai* do (ue de orna,enta2o. Ao tratar do e*tilo, a.ir,a *er a clareza, (ue *e alcan2a %elo e,%re-o do* ter,o* %r<%rio*, a *ua %rinci%al 3irtude: GSe o di*cur*o no tornar ,ani.e*to o *eu o56eto, no cu,%re a *ua ,i**o.G ' ora0 dor de3e ade(uar o e*tilo 7* di.erente* *itua2:e*, e3itando tanto o e*tilo ra*teiro co,o o e,%olado. A ele-Jncia de lin-ua-e, %ode *er o5tida %rinci%al,ente %ela ,et/.ora, (ue G) o ,eio (ue ,ai* contri5ui %ara dar ao %en*a,ento clareza, a-rado e u, certo ar e*0 tran-eiroG (c.. %. ?U" . Salienta ta,5), a i,%ortJncia do e%&teto e do di,inuti3o, acon*el9ando, contudo, a ,odera2o no u*o de u, e outro. Muito %ertinente* *o ta,5), a* con*idera2:e* *o5re o rit0 1I

,o, o (ual concorre %ara (ue o di*cur*o -an9e ,a6e*tade e realize a *ua .un2o de co,o3er. ' di*cur*o de3e ter rit,o, ,a* no ,e0 tro, %oi* ne*te ca*o *e tornaria %oe,a. So co,entado* o* 3alore* rit,ico* de 3/rio* ti%o* de .ra*e*, a* con*tru2:e* antit)tica*, *i,)0 trica*, *e,%re co, .arto* e1e,%lo*. '* >lti,o* ca%&tulo* da Ret<0 rica trata, da* %arte* do di*cur*o, *ua* .inalidade* e caracter&*ti0 ca*. Na +o1tica (ue ) %ouco %o*terior 7 Ret;rica e (ue no* c9e-ou inco,%leta, Ari*t<tele* trata da conceitua2o de %oe*ia co,o i,i0 ta2o da realidade (,i,e*e , do* -)nero* %o)tico* (tra-)dia e e%o0 %eia, *o5retudo e da elocu2o %o)tica, ,encionando a*%ecto* co0 ,un* 7 orat<ria, co,o a clarezaB re.ere0*e ao* de*3io* da lin-ua-e, co,u, (ue torna, a lin-ua-e, da %oe*ia ,ai* ele3ada, e en.atiza e*%ecial,ente o 3alor da ,et/.ora: GQ i,%ortante *a5er e,%re-ar a %ro%<*ito cada u,a da* e1%re**:e* %or n<* a**inalada*, no,e* e -lo*a*B ,aior toda3ia ) a i,%ortJncia do e*tilo ,eta.<rico. I*to *<, e (ue no ) %o**&3el to,ar de outre,, con*titui a caracter&*tica du, rico en-en9o, %oi* de*co5rir ,et/.ora* a%ro%riada* e(ui3ale a *er ca%az de %erce5er a* rela2:e*.G ($a%. RRII . $o, o *eu -8nio cla**i.icat<rio, Ari*t<tele* ordena, di3ide, *u5di3ide o* ,>lti%lo* ele,ento* da arte orat<ria e da %o)tica, ,a* no *e det), nu,a cla**i.ica2o %or,enorizada da* .i-ura* de lin0 -ua-e,. Seria, o* ret<rico* %o*teriore* (ue iria, ,ulti%licar a* o5*er3a2:e* *o5re o* .en<,eno* da e1%re**o, ele3ando ince**ante0 ,ente o n>,ero da* deno,ina2:e* e co,%licando a *ua cla**i.ica0 2o. ' e*tudo da elocu2o c9e-ar/ a *o5re%or0*e ao da* de,ai* %arte* da Ret<rica (in3en2o, di*%o*i2o, a2o e ,e,<ria , .icando ela con.inada 7* .i-ura* do di*cur*o (c.. Fontanier: Les 4i"ures du discours# (uando no ao* tro%o* (c.. Du,ar*ai*: Trait1 des tro6es#. No* -rande* ret<rico* do $la**ici*,o, a Ret<rica 6/ *e con.un0 dira co, a Po)tica, o.erecendo orienta2o %ara a ela5ora2o liter/0 ria e, -eral e e*ta5elecendo crit)rio* %ara o 6ul-a,ento da* o5ra*. $o, a %ro.unda ,udan2a de ideia* (ue *e d/ a %artir do *)cu0 lo RMIII (Ro,anti*,o , co, a 3aloriza2o do indi3idual e re%>dio de nor,a* e*ta5elecida* e da i,ita2o co,o %rinc&%io art&*tico, a Ret<rica cai e, de*%re*t&-io, %a**a at) a *er ridicularizada. Muito contri5uiu %ara i**o a o5*e**o da no,enclatura, da cla**i.ica2o %ela cla**i.ica2o, (ue .azia do te1to liter/rio u, %rete1to %ara a identi.ica2o e deno,ina2o da* .i-ura*, co, %re6u&zo da e,o2o e do %razer (ue ele de3eria %ro%orcionar. $9arle* HallI, %or e1e,0 %lo, re6eita a co,%lica2o ret<rica %ara cla**i.icar a(uilo (ue ele 1<

c9a,a *i,%le*,ente Gcate-oria* e1%re**i3a*G co, ter,o* t)cnico* re5ar5ati3o* e %edante* e (ue no de*i-na, ti%o* de.inido*. GSe u,a ter,inolo-ia ) nece**/ria, ) %reci*o re.az80laB %ara n<*, (ue *< %rocura,o* a razo de *er e a* .or,a* naturai* e e1%re**i3a* da* i,a-en*, no**a cla**i.ica2o *er/ ,uito ,ai* *i,%le*.G !Trait1 %. !#T. No o5*tante o* re%etido* ata(ue* 7 no,enclatura ret<rica, ter,o* co,o ,et/.ora, ,eton&,ia, ono,ato%)ia, %ro*o%o%)ia, ale-oria, 9i%)r5ole, anacoluto, zeu-,a, etc. continuara, a *er u*a0 do*, no tendo *ido ne, *u5*titu&do* ne, di*%en*ado*. Por 3olta do* ano* *e**enta, %ode0*e %re*enciar u, ,o3i,ento de re3aloriza2o da Ret<rica, u,a no3a a3alia2o da *ua contri5ui0 2o ao e*tudo do* .ato* da lin-ua-e,. Pierre =uiraud, de%oi* de a%re*entar a* lin9a* %rinci%ai* (ue norteara, a Ret<rica no* *eu* 3inte e tanto* *)culo* de de*en3ol3i,ento, d/ u, 5alan2o do *eu le0 -ado: GA Ret<rica ) a E*til&*tica do* anti-o*B ) u,a ci?ncia do esti% lo tal co,o ento *e %odia conce5er u,a ci8ncia. A an/li*e (ue no* le-ou do conte>do da e1%re**o corre*%onde ao e*(ue,a da lin% "ustica &odernaJ l&n-ua, %en*a,ento, locutor. A* .i-ura* de dic0 2o, de con*tru2o e de %ala3ra* de.ine, a .or,a lin-u&*tica e, *eu tr&%lice a*%ecto .on)tico, *int/tico e l)1icoB a* .i-ura* de %en*a,en0 to, .or,a do %en*a,entoB o* -)nero*, a *itua2o e a* inten2:e* do *u6eito .alante. Al-un* do* *eu* a*%ecto* %ode, %arecer0no* in-)0 nuo* T0 ,uito ,eno* do (ue *e %oderia 6ul-ar 7 %ri,eira 3i*ta ; ,a* de toda* a* di*ci%lina* anti-a*, ) a (ue ,el9or ,erece o no,e de ci8ncia, %oi* a a,%lido da* o5*er3a2:e*, a *utileza da an/li*e, a %reci*o da* de.ini2:e*, o ri-or da* cla**i.ica2:e* con*titue, u, e*0 tudo *i*te,/tico do* recur*o* da lin-ua-e,, cu6o e(ui3alente no *e encontra e, (ual(uer do* outro* con9eci,ento* da(uela )%oca.G !A Estilstica %. @EB La st2listi3ue %. ?U. Q %o**&3el (ue e**e 6ul-a,ento *e6a e1ce**i3a,ente .a3or/3el, ,a* ) ine-/3el a i,0 %ortJncia da contri5ui2o da Ret<rica %ara o con9eci,ento do* .a0 to* da lin-ua-e, e, -eral (3i*to (ue a* .i-ura* no *o e1clu*i3a* da lin-ua-e, liter/ria e da lin-ua-e, arti*tica,ente ela5orada e, %articular. '5ra* ,oderna* (ue trata, da Ret<rica co, %ro.undeza e a,%litude con*ider/3ei* *o Ele&entos de Ret;rica Liter:ria de Keinric9 Sau*5er- !Ele&enter der Literarisc)en R)etoriK Mun0 c9en, !"E@B l+ ed. !"C"B tradu2o %ortu-ue*a, !"ED , ,ode*ta,ente con*iderada %elo autor u, ,anual introd>t<rio, e o Dictionnaire de +o1ti3ue et de R)1tori3ue de Kenri Morier(l_ ed. !"E!B ?_ ed., con*idera3el,ente au,entada, !"TD . B=

M/rio* autore*, co,o Roland Hart9e*, =erard =enette, N. $o0 9en, $9ai, Perel,an e S. 'l5rec9t0TIteca, entre outro*, t8, re0 no3ado o* e*tudo* ret<rico* e, o5ra* de real i,%ortJncia. =rande re%ercu**o te, tido a reto,ada da Ret<rica e, no3a 5a*e cient&.ica %or u, -ru%o de %ro.e**ore* da Uni3er*idade de Sie-e, H)l-ica, na o5ra R)1tori3ue "1n1rale. '* autore* (N. Du5oi*, F. Edeline, N.M. LlinAen5er-, P. Min-uei, F. Pire e K. Trinon %ro%:e,0*e a e*tudar a .un2o ret<rica (deno,ina2o (ue %re.ere, 7 .un2o %o)tica de NaAo5*on , con*iderando (ue e**a .un2o i,%lica altera2:e* ,>lti%la* da lin-ua-e,, e deno,ina, &et:(ole Gtodo ti%o de ,udan2a de u, a*%ecto (ual(uer da lin-ua-e,G. E**a* ,udan2a* *e en(uadra, e, (uatro ti%o*: a* altera2:e* da e1%re**o (*i-ni.i0cante* *o o* &eta6las&os (altera2:e* de %ala3ra* e &etata5es (altera2:e* de .ra*e* B a* altera2:e* de conte>do (*i-ni.icado *o o* &etasse&e&as (%ala3ra* e &etalo"is&os (.ra*e* . E**a* altera2:e* %ode, dar0*e %or *u%re**o, %or ad6un2o ou acr)*ci,o, ou %or *u%re**o0 ad6un2o de ele,ento* lin-u&*tico* (altera2:e* *u5*tanciai* ou %ode, ocorrer na orde, do* ele,ento* (altera2:e* relacionai* . '* ,etalo-i*,o* ; (ue corre*%onde, 7* .i-ura* de %en*a,ento ; no altera, o* ele,ento* lin-u&*tico* ,a* a.eta, a l<-ica do enunciado. A de*cri2o da* .i-ura* ret<rica* ou ,et/5ole* *e 5a*eia e, conceito* o%erat<rio* no ,uito %reci*o*, de di.&cil de0 .ini2o, a *a5er: -rau zero, de*3io, ,arca, redundJncia, autocorre0 2o e in3ariante. ' re*u,o do ite, ? (conceito* o%erat<rio* do ca0 %&tulo I d/ u,a li-eira ideia da orienta2o da o5ra e do *eu o56eto: GE, re*u,o, a ret<rica ) u, con6unto de des$ios *u*cet&3ei* de autocorreo i*to ), (ue ,odi.ica, o n&3el nor,al de redun% dCncia da l&n-ua, tran*-redindo re-ra*, ou in3entando outra* no0 3a*. ' de*3io criado %or u, autor ) %erce5ido %elo leitor -ra2a* a u,a &arca e e, *e-uida reduzido -ra2a* 7 %re*en2a de u, in$a% riante. ' con6unto de**a* o%era2:e*, tanto a* (ue *e de*en3ol3e, no %rodutor co,o a* (ue t8, lu-ar no con*u,idor, %roduz u, e.eito e*t)tico e*%ec&.ico, (ue %ode *er c9a,ado et)os e (ue ) o 3er0 dadeiro o56eto da co,unica2o art&*tica. A de*cri2o co,%leta de u,a .i-ura de ret<rica de3e ento o5ri-atoria,ente co,%ortar a de *eu de*3io (o%era2:e* con*tituti3a* do de*3io , a de *ua ,arca, a de *eu in3ariante e a de *eu et)os.D (%. EE0ET (Entretanto o e*tudo ,ai* de*en3ol3ido do et)os no c9e-ou a entrar ne*te 3olu,e. A Ret;rica .eral to,a e1e,%lo*, no ,uito nu,ero*o*, (uer da lin-ua-e, liter/ria, (uer da 6ornal&*tica. Q u,a o5ra *o5recarre0 -ada de teoria, (ue e1i-e do leitor certo tiroc&nio no* e*tudo* lin0 -u&*tico* ou. ret<rico*. 21

!.D CONSIDERALMES >INAIS Sendo ,uito nu,ero*o* o* autore* (ue *e ocu%ara, ou (ue *e 38, ocu%ando de E*til&*tica e Ret<rica, a%re*entando no3a* ideia* e teoria*, e no .*endo a inten2o de*te tra5al9o .azer u, 9i*t<rico ,inucio*o do *eu de*en3ol3i,ento, ,uito* e*tudio*o* de 3ulto, co0 ,o Roland Hart9e*, $arlo* Hou*ono, =)rard =enette e outro*, no .ora, ,encionado*. Acredita,o*, entretanto, (ue a *&nte*e a%re0 *entada *e6a *u.iciente %ara dar ideia da* teoria* %rinci%ai*, 5e, co0 ,o da co,%le1idade e da i,%ortJncia da ,at)ria. Pela incur*o .eita atra3)* da* o5ra* ,ai* *i-ni.icati3a* da E*0 til&*tica e da Ret<rica, %ode0*e 3er (ue no2:e* .unda,entai* da %ri0.,eira 6/ *e encontra3a, na *e-unda, co,o a de de*3io e e*col9a, da* 3ariedade* de lin-ua-e, con.or,e a *itua2o ou e*tado e,oti3o do .alante, da e1%re**i3idade, e do e.eito *u*citado no leitor ou ou3inte. A E*til&*tica te, u, ca,%o de e*tudo ,ai* a,%lo (ue o da Re0 t<rica: no *e li,itando ao u*o da lin-ua-e, co, .in* e1clu*i3a0 ,ente liter/rio*, intere**a0*e %elo* u*o* lin-u&*tico* corre*%onden0 te* 7* di3er*a* .un2:e* da lin-ua-e,, *e6a na in3e*ti-a2o da %oeti0 cidade, *e6a na a%reen*o da e*trutura te1tual, *e6a na deter,ina0 2o da* %eculiaridade* da lin-ua-e, de3ida* a .atore* %*icol<-ico* e *ociai*. A* 3/ria* teoria* e*til&*tica*, cada (ual co, a *ua contri5ui2o, %ode, *er co,%reendida* e, doi* -ru%o*: a* (ue con*idera, o .e0 n4,eno e*til&*tico co,o o56eto de %e*(ui*a e, *i ,e*,o, e a* (ue o con*idera, co,o o ,eio %ri3ile-iado de ace**o 7 interioridade do e*critor. A %ri,eira ) a E*til&*tica de e1%re**o ou lin-u&*tica, a *e0 -unda a do indi3&duo, a liter/ria. E, a,5o* o* ca*o* *e recon9ece na lin-ua-e, u,a .un2o re%re*entati3a (intelecti3a, re.erencial, denotati3a , (ue diz re*%eito a u, conte>do o56eti3o, nocional, e u, .un2o e1%re**i3a, a%oiada na %ri,eira, (ue diz re*%eito a u, conte>do *u56eti3o, o (ual con*titui o .ato e*til&*tico, atin-indo *ua inten*idade ,/1i,a na l&n-ua liter/ria (c.. P. Harucco, Nl1&ents de st2listi3ue#. ' car/ter cient&.ico da E*til&*tica ; ou a *ua %reten*o de atin0 -ir o e*tatuto de ci8ncia ; ad3), do *eu o56eti3o de e1%licar o* u*o* da lin-ua-e, (ue ultra%a**a, a .un2o %ura,ente denotati0 3a, co, ,aior e1atido e *e, o %ro%<*ito nor,ati3o (ue caracteri0 zou a Ret<rica. $ontudo, no *e lo-rou ainda u, ,)todo ri-oro*o (ue a**e-ure *ua condi2o de ci8ncia e o *eu o56eto no e*t/ *ati*.a0 toria,ente deli,itado. BB

' e*tudo (ue ora a%re*enta,o* trata da e1%re**i3idade da l&n0 -ua %ortu-ue*a, i*to ), o* ,eio* (ue ela o.erece ao* (ue .ala, ou e*cre3e, %ara ,ani.e*tare, e*tado* e,oti3o* e 6ul-a,ento* de 3a0 lor, de ,odo a de*%ertare, e, (ue, ou3e ou l8 u,a rea2o ta,0 5), de orde, a.eti3a. Se-ui,o*, %oi*, a lin9a de*criti3a, iniciada %or HallI, co, a%ro3eita,ento da* li2:e* de ,e*tre* di3er*o*, e*%ecial,ente Na0 Ao5*on, (ue to 5e, relacionou a arte liter/ria co, o* ele,ento* lin-u&*tico*. E3idente,ente, *< *er/ a%re*entada u,a %arte do uni0 3er*o e1%re**i3o de no**a l&n-ua, *endo i,%o**&3el, ,e*,o e, o5ra de ,aior %ro%or2o e a,5i2o, a%re*entar a totalidade (ou (ua*e do* recur*o* (ue con*titue, o *eu %otencial, ,e*,o %or(ue e**e %otencial e*t/ e, con*tante reno3a2o. E,5ora co, al-u,a .re(u8ncia *e e1a,ine, .ato* de lin-ua0 -e, co,u,, ) %rinci%al,ente do* te1to* liter/rio* (ue *o to,a0 do* e1e,%lo* (ue %er,ite, deduzir a* %o**i5ilidade* e*til&*tica* do %ortu-u8* no* tr8* n&3ei*: .on)tico, l)1ico, *int/tico. E**e* e1e,0 %lo* *o .or2o*a,ente de*tacado* do *eu conte1to, o (ue i,%ede (ue *e %erce5a a %lena e1ten*o do *eu 3alor e1%re**i3o, relaciona0 do a outro* ele,ento* da rede e*til&*tica. Entretanto, %ela indica2o da* o5ra* de (ue .ora, e1tra&do*, %oder/ o leitor ir ao te1to ori-i0 nal no* ca*o* (ue l9e de*%erte, ,aior intere**e. '* %rocedi,ento* e1%re**i3o*, de natureza 3/ria, (ue a%are0 ce, co,5inado* na *e(u8ncia do di*cur*o, *o e1a,inado* *e%ara0 da,ente no* di.erente* ca%&tulo* %or ,oti3o did/tico. Ma* ,uito* e1e,%lo* to,ado* %ara ilu*trar u, deter,inado .ato, %ode, *er a%ro3eitado* %ara o5*er3a2o de outra* %articularidade* (ue nele* con3er-e,. No* tr8* ca%&tulo* dedicado* 7 E*til&*tica .4nica, l)1ica e *int/tica, *o e*tudado* re*%ecti3a,ente o* 3alore* li-ado* 7 *o0 noridade, 7 *i-ni.ica2o e 7 .or,a2o da* %ala3ra*, 7 con*titui2o da* .ra*e*B no ca%&tulo .inal, *o .ocalizado* al-un* a*%ecto* do di*cur*o, %articular,ente o* %roce**o* de cita2o e de a%re*enta2o da .ala na* narrati3a* de .ic2o. En(uanto ne*te %redo,ina a E*ti0 l&*tica da enuncia2o, no* outro* te, ,ai* de*ta(ue a E*til&*tica do enunciado. No te, e*te tra5al9o a %reten*o de en*inar o* leitore* a e*0 cre3er ou orient/0lo* na .or,a2o de u,a e*tiloB ta,%ouco 3i*a a an/li*e* liter/ria* inte-rai*. Seu o56eti3o ) de*%ertar ,aior con*0 ci8ncia da* i,en*a* %o**i5ilidade* de e1%re**o da no**a l&n-ua, a* (uai* t8, *ido de*en3ol3ida* e e1%lorada* %elo* *eu* ,il9:e* de u*u/rio*. ' con9eci,ento da l&n-ua do Jn-ulo da e1%re**i3idade con*titui o %a**o inicial %ara a co,%reen*o e 3alora2o do* te1to* B0

liter/rio*. $o,o 5e, diz =uiraud, G*e, *er o o56eto ne, o .i, >nico da an/li*e e*til&*tica, o* e*tudo* do* 3alore* e1%re**i3o* e de *eu* e.eito* ) a tare.a ,aior do e*til<lo-o e o %onto de %artida in0 di*%en*/3el de toda cr&tica de e*tiloG !Essais de st2listi3ue %. TD .

!.E AIALIO.RA>IA
Alon*o, A,ado, ,at1ria 2 4or&a en 6oesia. @_ ed., Madrid, $redo*, !"E". Alon*o, DJ,a*o, +oesia es6an)ola. Trad. de DarcI Da,a*ceno. Rio de Naneiro, In*tituto Nacional do Si3ro, !"EU. Ari*t<tele*, Arte Ret;rica e Arte +o1tica. Trad. de Ant<nio Pinto de $ar3al9o. Edi2:e* 'uro. Auer5ac9, Eric9, ,i&esis ; A re6resentao da realidade. Trad. de =. S%er5er. S. Paulo, Ed. Per*%ecti3a\USP, !"T!. HallI, $9arle*, El len"uaOe 2 Ia $ida. Trad. de A,ado Alon*o. Hueno* Aire*, Ed. to*ada, !"C!. Harucco, P., Nl1&ents de st2listi3ue. Pari*, Ed. Roudil, *\d. $ar3al9o, N. Kerculano de, Teoria da lin"ua"e&. $oi,5ra, AtlJntida Ed., !"T@. $re**ot, Mareei, Le st2le et ses tec)ni3ues. #_ ed., Pari*, P.U.F., !"TC. !O estilo e suas t1cnicas trad. de Madalena $ruz Ferreira. Si*5oa, Ed. TU, !"#U. $rI*tal, Da3id, e DereA Da3I, In$esti"atin" En"lis) st2le. Sondre*, Son-,an*, !"E". Di1on, Peter, R)etoric. Sondre*, Met9uen, !"T!. Du5oi*, N., e outro*, Ret;rica "eral. Trad. de $arlo* Feli%e Moi*)* e outro*. S. Pau0 lo, $ultri1\USP, !"TC. EnA3i*t, Nil* EriA, No9n S%encer e =.N. Mic9ael, Lin"ustica e estilo. Fontanier, Pierre, Les 4i"ures du discours. Pari*, Fla,,arion, !"E#. =uiraud, Pierre, La st2listi3ue. E_ ed., re.undida, Pari*, PUF, !"TU ($ol. GQue *ai*06e+G, n+ ECE . . A Estilstica. Trad. de Mi-uel Meillet. S. Paulo, Me*tre Nou, !"TU. . Essais de st2listi3ue. Pari*, LlincA*iecA, !"E". e Pierre Luenz, La st2listi3ue. Lectures. Pari*, LlincA*iecA, !"TD. Katz.eld, Kel,ut, Ai(lio"ra4ia crtica de Ia nue$a estilstica a6licada a Ias literaturas ro&Cnicas. Madrid, $redo*, !"DD. Kou-9, =ra9a,, St2le and st2listics. Sondre*, Routled-e ` Le-an Paul, !"E". NaAo5*on,XRo,an, Lin"ustica e co&unicao. Trad. de I. HliA*tein. C+ ed., re3i*ta. S. Paulo, $ultri1, !"TU. , e LrI*tIna Po,or*Aa, Di:lo"os. Trac.. de Eli*a An-otti La**o3itc9, Hori* Sc9naider,an e S)on Lo**o3itc9. S. Paulo, $ultri1, !"#D. Sa%a, M. Rodri-ue*, Estilstica da ln"ua 6ortu"uesa. Ed. re3i*ta, Si*5oa, Seara No3a, *\d. (S. ed. !"CD . Se3in, Sa,uel, Estruturas lin"usticas e& 6oesia. Trad. de No*) Paulo Pae*. S. Pau0 lo, $ultri1\USP, !"TD. Marouzeau, N., +r1cis de st2listi3ue 4ranaise. Pari*, Ma**on, !"E". Martin, No*) Sui*, Crtica estilstica. Madrid, $redo*, !"T@. Matto*o $J,ara Nr., Noa(ui,, Contri(uio Estilstica +ortu"uesa. @.G ed., Rio de Naneiro, Ao Si3ro T)cnico, !"TT. , +rinc6ios de Lin"ustica .eral. C+ ed., Rio de Naneiro, Si3. Acad),i ca, !"ET. B7

Melo, =lad*tone $9a3e* de, Ensaio de Estilstica da Ln"ua +ortu"uesa. Rio de Naneiro, Padro, !"TE. Mounin, =eor-e*, Cle4s 6our Ia lin"uisli3ue. Ed. re3i*ta e corri-ida. Pari*, Se-9er*, !"T!. aaaaaaaaaa, Introduo Lin"ustica. Trad. de No*) Meirele*. Si*5oa, Iniciati3a* Editoriai*, !"TU. Ri..aterre, Mic9ael, Estilstica estrutural. Trad. de Anne Arnic9aud e bl3aro Sorencini, da edi2o .rance*a a%re*entada %or Daniel Dela*. S. Paulo, $ultri1, !"T@. Se5eoA, T9o,a* A., St2le in lan"ua"e. $a,5rid-e, T9e M!T Pre**, !"EC. Sil3a, M. Manuel A-uiar, GA E*til&*ticaG, in Teoria da Literatura. $oi,5ra, Al,e0 dina, !"E". S%itzer, Seo, Lin"ustica e Pist;ria Liter:ria. ?+ ed., Madrid, =redo*, !"E#. Ull,ann, Ste%9en, GNue3a* orientacione* en Ia e*til&*ticaG (ca%. MI , in Len"uaOe 2 estilo. Trad. de Nuan Martin Ruiz Verner. Madrid, A-uilar, !"T@. Milano3a, No*) Hra*ileiro, As6ectos estilsticos da ln"ua 6ortu"uesa. Reci.e, $a*a da Medal9a, !"TT. Yllera, Alicia, Estilstica +o1tica e Se&i;tica Liter:ria. Trad. de E3elina Merdel9o. $oi,5ra, Al,edina, !"T".

B8

Das könnte Ihnen auch gefallen