T.C.

GAZ NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS ULUSLARARASI LKLER ANABLMDALI ORTADOU VE AFRKA ALIMALARI

IRAK'TAK ETNK MLLYETLN BLGEYE YANSIMALARI: KRTLK RNE

YKSEK LSANS TEZ

Hazrlayan Hasan H. DEMREL

Tez Danman Prof. Dr. Cemalettin TAKIRAN

Ankara 2012

T.C. GAZ NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS ULUSLARARASI LKLER ANABLMDALI ORTADOU VE AFRKA ALIMALARI

IRAK'TAK ETNK MLLYETLN BLGEYE YANSIMALARI: KRTLK RNE

YKSEK LSANS TEZ

Hazrlayan Hasan H. DEMREL

Tez Danman Prof. Dr. Cemalettin TAKIRAN

Ankara 2012

NSZ Mevcut enerji potansiyelleri ve jeostratejik konumuyla uluslararas glerin ve dnyann gndeminin ilk sralarn igal eden Irak, ayn zamanda Krt milliyetiliinin blgeye yaylma konusunda da baat rol oynamtr. Bu almada genel olarak, Iraktaki Krtln tarihsel geliimi ele alnarak, Kuzey Iraktaki Blgesel Krt Ynetimi(BKY)nin dn, bugnu ve gelecei ile Irakn gelecekte alaca muhtemel ekiller esas alnarak; ngrlerde bulunulmak suretiyle, Ortadou lkelerinin ve Trkiyeni n, Iraktaki Krt gelimeler merkezli karlaabilecekleri sorunlar ortaya konulmas amalanmtr. Tezimin hazrlanmas srecinde gerek bilimsel adan aktard bilgiler ve yol gsterici tavsiyeleri ve gerekse de almann baarya ulamas adna salad manevi destek dolaysyla, kymetli hocam ve tez danmanm Prof. Dr. Cemalettin Takran,a ve ayrca bana gstermi olduklar sabr nedeniyle deerli aileme ok teekkr ederim. Bu almamn birok kiiye faydal olmas dileiyle.

ii

NDEKLER NSZ.............................................................................................................i NDEKLER..................................................................................................ii SMGELER VE KISALTMALAR....................................................................vi TABLOLAR /EKLLER .............................................................................viii GR ..........................................................................................................1 BRNC BLM SENARYO ANALZ YNTEM 1.1.SENARYO ANALIZ YNTEMI NEDIR?...................................................3 1.2.SENARYONUN BILEENLERI5 1.2.1. Ynelim Ve Ynlendiriciler (Driving Forces)...5 1.2.2. Mantik (Logics)....6 1.2.3. Olay rgs (Plot)..6 1.2.4. Son Gr (End States)........7 1.3. SENARYO GELITIRME ADIMLARI.7 1.3.1. Temel Meselenin Tanimlanmasi......7 1.3.2. Tanimlanmi Meselenin evresindeki Temel Kuvvetler......8 1.3.3. Ynelim ve Ynlendiriciler.8 1.3.4. nem Sirasi Ve Belirsizlie Gre Snflandirma....9 1.3.5. Senaryo Mantiinin Seilmesi....10 1.3.6. Senaryolari Oluturmak...11 1.3.7. Olasi Sonular...13 1.3.8. Lider Gstergelerin ve Sinyallerin Seilmesi ......13 KNC BLM MLLYETLN TANIMI 2.1. ETNK VE VATANDALIA DAYALI (SYAS) MLLYETLK.15 2.2. SOSYOLOJK TEMELL MLLYETLK YAKLAIMLARI..19

iii NC BLM IRAKTA ETNK MLLYETLK 3.1. SOYA DAYALI GRUPLAR.....25 3.1.1. Araplar25 3.1.2. Trkler (Trkmenler) 26 3.1.3. Farslar ve Lurlar30 3.1.4. Ermeniler31 3.1.5. Dier Aznlklar..31 3.1.6. Krtler.32 3.2. IRAKTA MEZHEPSEL VE DN GRUPLAR32 3.2.1. iiler33 3.2.2. Snniler..36 3.2.3. Yezidiler.38 3.2.4. Hristiyanlar40 DRDNC BLM IRAKTAK KRTLER VE KRTLK 4.1. IRAKLI KRTLER42 4.2. KRTLK45 4.2.1. KRTLERN MENE (KKEN) ... ..45 4.2.1.1. Mezopotamyada Yaayan Eski Kavimlere Dayanan Grler.46 4.2.1.2.Krtlerin Kkeninin rann Eski Topluluklarndan Medler Olduuna Dair Grler48 Kkeninin Araplara Dayandran 4.2.1.3.Krtlerin

Grler.49 4.2.1.4.Krtlerin Kkenini Ermenilere Dayandran Grler.50 4.2.1.5.Krtlerin Trklerin Soyundan Geldiine Dair Gr.50 4.2.2. KRT TARH LE LGL DDALAR.52 4.2.3. KRTLERN DL ... 54

iv 4.2.4. KRTLERN CORAFYASI..... 57 BENC BLM IRAKTAK KRT MLLYETL 5.1. IRAKTAK KRT MLLYETLNN TARHSEL GELM.61 5,2. 1918-1958 DNEM IRAKTA KRT MLLYETL........ ..70 5.2.1. 1918-1932 Dnemi Irakta Krt Milliyetilii.70 5.2.2. 1932-1958 Dnemi Irakta Krt Milliyetilii.80 5.3. 19581968 DNEM IRAKTAK KRT MLLYETL86 5.4. SADDAM HSEYN DNEMNDE KRT MLLYETL....93 5.4.1. 1968- 1974 Dnemi Krt Milliyetilii93 5.4.2.1974 zerklik Yasas,1974-1975 Sava ve Cezayir Anlamas 98 5.4.3. ranIrak Sava ve Irakl Krt Milliyetiler.105 5.5. KUVEYT GAL SONRASI IRAKTAK KRT MLLYETL..112 5.5.1. Birinci Krfez Sava Ve Gvenlik Blgesi Oluturulmas...112 5.5.2 Krtlerin zerklik Talebi.117 5.5.3 Blgesel Krt Ynetiminin (BKY) Kurulmas...119 5.5.4.Celal Talabani (KYB) Mesud Barzani (KDP) atmas.121 5.5.5. Washington Antlamasndan Irakn galine Irakta Krt Milliyetilii.125 5.6. IRAKIN GALNDEN GNMZE IRAKTA KRT MLLYETL (2003-2011)....132 5.6.1 Irakn gali ve Irakn Yeniden Yaplandrlmas Dneminde Krtler..135 5.6.2 Irakta Parlamento Seimleri ve Irak Anayasasnda Krtler.140 5.6.2.1 30 Ocak 2005 Seimleri ve Krtler141 5.6.2.2. 2005 Irak Anayasas ve Krtlerin Kazanmlar145 5.6.2.3. 15 Aralk 2005 Seiminde Krtler.149 5.6.3. 31 Ocak 2009 Yerel Seimleri ve Krtler...151 5.6.4. Blgesel Krt Ynetimi (BKY) Anayasa Taslak almalar153

v 5.6.5. Blgesel Krt Ynetimi Parlamento ve Bakanlk Seimi (25 Temmuz 2009)158 5.6.6. 7 Mart 2010 Genel Seimleri ve Sonrasnda Krtler....162 ALTINCI BLM IRAKTAK KRT MLLYETLNN BLGEYE MUHTEMEL YANSIMALARI 6,1. IRAKTA MEVCUT DURUMUN DEVAMINDA KRT MLLYETLNN KOMU LKELERE YANSIMALARI...176 6.1.1. Trkiye..181 6.1.2. ran183 6.1.3. Suudi Arabistan..185 6.1.4. Suriye...187 6.1.5. rdn188 6.1.6. srail..189 6,2. IRAKIN BLNMES DURUMUNDA KRT MLLYETLNN KOMU LKELERE YANSIMALARI.190 6.2.1. Trkiye..195 6.2.2. ran206 6.2.3. Suudi Arabistan..209 6.2.4. Suriye211 6.2.5. rdn215 6.2.6.srail216 SONU...218 KAYNAKA...222 EKLER239 ZET...244 ABSTRACT...245

vi SMGELER VE KISALTMALAR :Avrupa Birlii :Amerika Birleik Devletleri :Ad Geen Eser. :Ad Geen Makale :Anayasa Yazm Komisyonu :Birleik Arap Cumhuriyeti :Blgesel Krt Ynetimi :Birlemi Milletler :Birlemi Milletler Gvenlik Konseyi Boru Hatlar le Petrol Tama Anonim irketi :Baheehir niversitesi Uluslararas Gvenlik ve Stratejik Aratrmalar Merkezi IGG IGYK IYK IKC IKH IKP IU -KDP KDHP KDK KDP KDP-GK KDV KB KC KH :Irak Gvenlik Gleri :Irak Geici Ynetim Konseyi :Irak slam Yksek Konseyi Irak Krdistan Cephesi :Irak Krdistan slami Hareketi :Irak Komnist Partisi :Irak Ulusal ttifak :ran Krdistan Demokratik Partisi :Krdistan Demokratik Halk Partisi :Kanun Devlet Konseyi :Krdistan Demokratik Partisi :Krdistan Demokratik Partisi Geici Komitesi :Krdistan Demokratik Vatansever ttifak :Krdistan slami Birlii :Krdistan slami Cemaati :Krdistan slami Hareketi

AB ABD : A.g.e.. A.g.m. AYK BAC BKY BM BMGK BOTA BSAM

vii KL KSDP KSH KSP KYB MM OPC ORSAM PARASTN PJAK PKK SAVAK SOFA :Krdistan ttifak Listesi :Krdistan Sosyalist Demokratik Partisi :Krdistan Sosyalist Hareketi :Krdistan Sosyalist Partisi :Krdistan Yurtseverler Birlii :Milli Menfaat :Huzur Operasyonu (Operation Provide Comfort) :Ortadou Stratejik Aratrmalar Merkezi :Blgesel Krt Ynetimi stihbarat Servisi :Krdistan zgr Yaam Partisi :Krdistan i Partisi :ran stihbarat Tekilat ABD Askerlerinin Iraktan ekilmesine Ynelik Anlama (States of Forces Agreement) SM STK TBMM TPAO TSK UNAM :Stratejik Menfaat :Sivil Toplum Kurulular :Trkiye Byk Millet Meclisi :Trkiye Petrolleri Anonim Ortakl :Trk Silahl Kuvvetleri :Birlemi Milletler Irak Yardm Komisyonu (United Nations Assistance Mission for Iraq) UNHCR :Birlemi Milletler Mlteciler Yksek Komiserlii (United Nation High Commissioner for Refugees) USAK :Uluslararas Stratejik Aratrmalar Kurumu

viii TABLOLAR :30 Ocak 2005 Irak Seim Sonular..143 :15 Aralk 2005 Seim Sonular.150 :25 Temmuz 2009 BKY Blgesel Seimleri Sonular....159 :7 Mart 2010 Seim Sonular.....164 :7 Mart 2010 Seimlerinde Krt ttifak/ Partilerinin Vilayetlere Gre Oy Dalm...167

TABLO 1 TABLO 2 TABLO 3 TABLO 4 TABLO 5

EKLLER EKIL 1. Senaryonun Temel Bileenleri.5 EKIL-2: Senaryo Oluturma Ak Diyagram Ksm 1.12 EKIL-3: Senaryo oluturma ak diyagram Ksm 2...12

GR Krtln tohumlar emperyalist devletlerce 18.yzyln son

eyreinde atlmaya balanlmtr. Osmanl dneminde ise etnisite dndaki sebeplerle airetlerin bakaldrlar grlmektedir. Ancak bunlar bugnk anlamda milliyetilik duygusu ve devlet kurmak maksadyla yaplan bakaldrlar deildir. Osmanl Devletinin k sonras blgeye yerleen emperyalist devletlerin de youn almalaryla Krtlk faaliyetleri hz kazanmtr. zellikle farkl etnik ve mezhepsel gruplarnn oluturduu Ir ak; merkezi ynetiminin istikrarsz (darbelerin youn yaanmas) ve buna bal olarak gsz olmas sebebiyle Krtln rahata yaam srdrlebildii bir yer olmutur. Nitekim gnmze kadar yaanan tm siyasi ve toplumsal olgular kendi kazanmlar iin kullanan ve emperyalist devletlerin yannda bulunarak kazanmlarn en st seviyeye karan Irak Krtleri, kresel glerin de yardmyla Ortadounun snrlarn yeniden izilmesine neden olabilecek gce ve ortama ulamak zerelerdir. almamda, Senaryo Analizi Yntemi erevesinde Iraktaki Krt milliyetiliinin geliimini ele alarak, Krtln blge lkelerine muhtemel yansmalarna ynelik ngrlerde bulunulacaktr Bu ngrlerde ncelikli olarak kresel aktrlerin blgesel planlamalarna uygun olarak hareket edecekleri ngrlmektedir. Ayrca Iraktaki gelimeler zerinde, dnya enerji kaynaklar zerinde yaanan kresel g mcadelesinin etkili olaca, bu erevede ABDnin Ortadouda etkinliini srdrmek isteyecei, bu maksatla Kuzey Irakn ve Krt nfusun stratejik neme haiz olduu, Iraktaki sosyal ve siyasi deiebilecei ve bu durumun etkileyecei varsaylmaktadr almamn birinci blmnde; Senaryo Analiz Yntemi tanmlanm, bileenleri ve gelitirme admlar aklanmtr. dengelerin her an Irakla komu olan lkeleri dorudan

2 kinci blmde etnik ve vatandala dayal milliyetilik kavramlar karlatrlm ve sosyoloji temelli milliyetilik yaklamlarna dair uzmanlarn grleri incelenerek milliyetilik kavram aklanmtr. nc blmde Iraktaki soya dayal ve mezhepsel/dini gruplar ele alnmtr. Bu kapsamda gruplarn toplumsal, siyasal ve ekonomik durumlar ile anayasal haklar gz nnde bulundurularak Irakta var olan etnik milliyetilikler aklanmtr. Drdnc blmde Irakl Krtler ve Krtlk konular ele alnmtr. Bu kapsamda ilk olarak Irakl Krtlerin siyasal, toplumsal, ekonomik yaplar ve tarih ierisindeki anayasal kazanmlar incelenmitir. Mteakiben Krtln tanm yaplarak, genel olarak Krtln kltrel boyutu karlatrmal olarak tartlmtr. Beinci blmde tarihten gnmze Iraktaki Krt milliyetiliinin btn evreleri ele alnmtr. Altnc ve son blmde ise; Iraktaki mevcut durumun devamnda ve Irakn blnmesi durumunda komu lkelere muhtemel yansmalar ele alnmtr.

BRNC BLM SENARYO ANALZ YNTEM

1.1. Senaryo Analiz Yntemi Nedir? Senaryo analizi, yn gelecee dnk (ex-ante) bir analiz yntemidir.1 Gelecei grebilmek amacyla olas birden fazla gelecek resmi izmek biiminde aklayabileceimiz senaryo analizi metodu, tahmin edilen gelecek saysn arttrarak, gelecek iin normal ve beklenenin dnda olas geleceklerin de varln batan kabul ederek bu geleceklerin neler olduunu belirleme amacn tar.2 Bylece gerekletiinde byk tutarl zararlara yol aabilecek, beklenmeyen ve sra d operasyonel risklerin deerlendirilmesi salanr.3 Daha bilimsel bir ifade kullanmak gerekirse; Senaryoyu, belirli bir srecin sabit bir girdi grubu iin oluan saakl(fuzzy) sonular(farkl deerde olaslkl, birden fazla durum kmesi) iindeki her bir olas durumu ifade eden terim olarak tanmlayabiliriz.4 Senaryolar muhtemel gelecein yansmalardr. Bu yansmalar tahmin ya da kehanetle kartrmamak gerekir. Senaryolar, ne olabileceine dair kan ve neler olacana ynelik farazilerin birleimidir. Kesinlikle ne olacana dair tahminler deildirler.5 Yneticilerin allmam bir gelecee hazrlk yapmas, olaylar dizisinin sonular hakknda bilgi sahibi olmasn salayan senaryolarn genel olarak drt amac bulunmaktadr. Bunlar: Anlamay artrmak, yeni kararlar
1

Erturul Umut Uysal, Operasyonel Risk Ynetiminde Senaryo Analizi, Bankaclar Dergisi, Say: 69, 2009, s.79. 2 (Eriim) http://www.belgeler.com/blg/2c9j/ngr-ssy, 13 Aralk 2012, s.24 3 Uysal, A.g.m.,s,73. 4 Murat Sevencan.Bir Stratejik ngr Metodu Olarak Senaryo Planlama, Kksav E-Blten Kk Sosyal Ve Stratejik Aratrmalar Vakf, ubat 2010(Eriim) http://www.koksav.org.tr/hassas_konular/260210_kok-hk-msevencan.pdf, 13 Aralk 2012,s.,6 5 Liam Fahey, Robert M. Randall, Whats Scenario Learning?, Learning From The Future: Competitive Foresight Scenarios, John Wiley&Sons, Inc. New York, 1998, s. 6-7.

4 retmek, varlan kararlar yeniden ekillendirmek ve tesadf durumlarda alnacak kararlar tanmlamaktr.6 Senaryo analizinin 1950li yllarda yneylem aratrmasnda kullanlan yntemlerden kaynakland sylenebilirse de, Senaryo A nalizi kavram ilk kez 1967 ylnda RAND (Research And Development) Corporation isimli dnce kuruluu yazarlarndan Herman Kahn tarafndan kullanlmt r. Kahn senaryoyu dikkatleri nedensel srelere ve kararlara odaklamak amacyla yaratlan, varsaymlara dayanan olaylar dizisi olarak tanmlamtr. Kahndan sonra Gaston Berger de Phenomenologies du Temps et Prospectives adl eserinde senaryo kavramna deinmitir. Gnmzdeki anlamn karlayacak ekilde gelimesi ise 1970 li yllara denk gelmektedir.7 Her ne kadar Kahn ve Breger tarafndan kullanlsa da, yntemin gelimesi Pierre Wackn 1971 ylnda Shell irketi iin hazrlad 8 ve iki yl sonraki petrol krizini doru ekilde tahmin eden senaryoya borludur. Gnmzde dahi en baarl senaryo analizi olarak karmza kan Wackn senaryosu sayesinde ilgili firma krizden en yksek fayda ile kmtr. Dier taraftan ad senaryo analizi olarak karmza kmasa da bu metodun Clausewitz ve Moltke gibi 19. yzyln askeri otoriteleri nin de kullandna tank olmaktayz. Bu dnemde temelde sava oyunlar iin taban oluturmak maksadyla kullanlan metot, gnmzde kullanmlar eitlenerek risk analizi temelli planlamalardan, topyekn stratejik kaynak tahsisi hesaplamalarna kadar eitli kademe ve perspektiflerde youn olarak kullanlmaktadr.9.

6 7

Fahey, Randall, A.g.m., s. 12-14. Sevencan, A.g.m.,s.6. 8 Brian Marsh, Using Scenarios to Identfy, Analyze, And Manage Uncertanity, Learning From The Future: Competitive Foresight Scenarios, John Wiley&Sons, Inc. New York, 1998, s.43. 9 (Eriim) http://www.belgeler.com/blg/2c9j/ngr-ssy, 13 Aralk 2012, s.24

5 1.2. Senaryonun Bileenleri Senaryolarn akla uygun (muhtemel, inanlr, konu ile ilgili) olmas gerekir. Senaryonun inanlabilir ve muhtemel olabilmesi iin mantk testinden gemesi gerekmektedir. Ayrca tasarlanan gelecei kantlamak niyetli de yaplmaz. Sonu itibariyle ulalacak makul sonu gereki veya yksel ierii destekleyici kantlar iermelidir. Senaryonun btn paralar salamca sorgulanmaldr. Eksiksiz bir senaryo drt bileenden oluur. Bunlar10; Ynelim ve Ynlendiriciler (Driving Forces), Mantk (Logics), Olay rgs (Plot) ve Son Gr (Endstates)tr.

imdiki Dnya

Olay rgs veya Hikaye Son gre ulalncaya kadar srasyla olacak olaylar

Son Gr Senaryo sreci sonrasnda hakim olunan durum, gr

Mantk Yazlacak olay rgsnn ieriinin aklayc ve mantkl olmas

ekil 1. Senaryonun Temel Bileenleri (Kaynak:Fahey, Randall,A.g.m.,s 10)

1.2.1. Ynelim ve Ynlendiriciler (Driving Forces) Senaryo rgs sadece yaratc yazm yapmak deildir. S enaryo ynelim ve ynlendiriciler tarafndan oluur. Bunlarn ekillenmes i ve
10

Fahey, Randall, A.g.m., s.9.

6 gelimesiyle tam bir rgsel olay anlatlm olur. Baz ynelimler rgsel hikyeyi saysz yntem (yol) zerinde etkileyebilirken, genel olarak ynelimler ve ynlendiriciler; evresel gler ve geleneksel davranlar olmak zere ikiye ayrlr. Ekonomik, sosyal, kltrel, ekolojik, teknolojik olaylar, eilimler ve gelimeler senaryoyu tasarlarken
11

ynelim

ve

ynlendiriciler

olarak

senaryonun olmazsa olmazdr.

Benzer ekilde geleneksel davranlar,

birok farkl i organizasyonlar, politik partiler, devletsel organlar ve blgesel ve uluslar aras organlar senaryo ierisinde ak ekilde ierir.

1.2.2. Mantk (Logics) Senaryo mant, senaryonun rgsel hikayesi ve olay rgsnn temelini oluturarak akla yatkn olmasn salar. Olay rgsnde Niin? sorusu temelinde Ne? ve Nasl sorularna cevap arar. Ayrca senaryoyu etkileyen zel glerin veya oyuncularn davranlarnn nedenlerini aklar. ayet karar vericiler, senaryonun mantn anlamazlarsa senaryoyu inandrc veya makul olarak gremezler12. Dolaysyla gelecei yzde yz dorulukla ngrse bile senaryonun mantnn olmamas kendisini gerekleme olasl olmayan bir komplo teorisi olmaktan kurtaramaz.

1.2.3. Olay rgs (Plot) Son gr, bir veya daha fazla olay rgs veya hikayenin ktsdr. Her olay rgs imdi ile son gr arasnda birbirlerini balayan bir hikaye ierir. zel gelecein veya dnyann olabilmesi iin neler olmas gerektiini resimlemektedir.

11 12

Fahey, Randall, A.g.m., s .9. Fahey, Randall, A.g.m., s. 10-11.

7 1.2.4. Son Gr (End States) Senaryoyu zel ve net olarak ifade edebilmek iin tam ve ayrntl ekilde son grn tanmlanmas gerekir. Karar vericiye zel artlar ve zaman iinde belirli bir gelecekte veya dnyada neler olacak diye sorar. Ayrca karar vericiye Eer bu olursa ne olur? sorusunu sorarak son grn olumas amalanr. Senaryolar yapl amalar gz nnde bulundurularak, son grler son derece ayrntl yazlabilecei gibi yzeysel ibarelerle de yazlabilir. Bu blm ina edilirken iki hususa dikkat edilmesi gerekmektedir. Bunlardan birincisi: Son gr tanmlamada yorumlama tuzana dlmemelidir. Zira bu yaplrsa sradan bir tahminden fark kalmayacaktr. kinci nemli unsur ise; gelecein dinamikleri aka (son gre nasl ulatk?) tanmlanmal, yzde yz dorulukla son gr oluturma amalanmaldr. Unutulmamaldr ki, senaryolar zaman iinde belirli bir noktay kapsayandan ziyade gelien bir hikyenin filmi olarak anlaldnda ok daha deerlidir. 13

1.3. SENARYO GELTRME ADIMLARI

1.3.1. TEMEL MESELENN TANIMLANMASI Mesele belirlendiinde, meseleyi oluturan soru ya da sorularn aadaki belirli birtakm zelliklere sahip olmas gerekmektedir. Bunlar:
13 14

Odaklanacak olan konu ya da alan, Deiimin gzlenecei kavram ve deer birimleri, Senaryonun oluturulaca zaman dilimidir.14.

Fahey, Randall, A.g.m., s.11-12. Sevencam, A,g.m.,s.14.

Senaryo gelitirilirken, tmden gelim yntemi yerine tmevarm yntemini izlemek daha uygundur. Bunun iin belirli bir fikir veya konu belirleyip daha sonra bunun etraflca kurulumu yaplr. 15 Senaryolar, kurulacak konuya gre hangi adan bakldna ynelik deiik girdileri gz nne almay gerektirir. Bir olayn veya problemin zmne ynelik olarak her farkl girdiye gre ayr bir bak as salamak gerekebilir. Bu nedenle yzeysel ve genelletirilmi yaklamlar problemi zmeye yeterli olmayabilir. Senaryo kurucunun, tanmlad probleme ynelik, zm salayan veya herhangi bir sonuca ulamay kolaylatran senaryolar doru kurmas ve sonuca ulamak iin gerekli yollar belirlemesi ilk admdr. Bunun iin en iyi yol verilmesi gereken ok nemli kararn tanm ile balamak ve bunun ynetimi iin bir mantk silsilesi oluturabilmektir.

1.3.2. TANIMLANMI MESELENN EVRESNDEK TEMEL KUVVETLER Senaryo analizi iin ilk adm temel mesele veya kararn

tanmlanmasysa ikincisi bunu baarmak iin yardmc olabilecek unsurlarla engelleyici olanlar listelenmesidir. Bu aama problemin mikro evresidir.

1.3.3. YNELM VE YNLENDRCLER lk iki basamak tamamlandktan sonra sra, oluturulan bu ana unsurlarn iinde bulunduklar ve paras olduklar ortamn analizine gelir. Bu lk iki basamaktaki temel unsurlarn etkilendikleri makro evresel glerin listelenmesi senaryonun gerekliinde ok nemli bir yere sahiptir. Bu noktada sosyal, ekonomik, politik, evresel, teknolojik faktrlerin de me vcut
15

Peter Schwartz,The Art Of The Long View: Paths To Strategic Insight For Yourself And Your Company, Currency Doubleday Press, New York, 1991, s.241.

9 listeye eklenerek senaryolarn oluturulabilmesi iin yeni sorular da belirlenir. Bu sayede daha nce belirlediimiz mikro evreyi ynlendiren makro evreyi tespit etmi oluruz. nc aama ayn zamanda problemin ilk basamaklarnda grlemeyecek baz unsurlarnda tanmlanmasn salar. Bu aamann eksiksiz kurulumu senaryonun da baarsn artrr. Bununla birlikte bu aama almann en ok aratrma gerektiren admdr. Aratrmac konunun en nemli olgularn, ynelimlerini, faktrlerini ve krlma noktalarn eksiksiz analiz edebilmelidir.16 1.3.4. NEM SIRASI VE BELRSZLE GRE SINIFLANDIRMA Bu admda almann nceki admlarnda belirlenen unsurlar iki blmde incelenir. Birinci blmde: tanmlanan temel meselenin baars iin belirlenen temel unsurlar ile ynelim ve ynlendirici kuvvetlerin nem derecelerinin oluturulmasdr. kinci blmde: bu unsurlarn ve ynelimlerin etrafndaki

belirsizliklerinin derecelendirilmesidir. Ama en nemli, en etkili ve en belirsiz iki veya unsurun ya da ynelimin salamaktr. Bir senaryoyu etkileyen onlarca faktr olabilir. Burada esas olan bu faktrler iinde en etkili, en gl ve bazen dier faktrleri de istenen dorultuda ekillendirebilenleri bularak almay sadeletirmektir17. Ynelimlerin belirlenmesinde uygulanacak metot, dz bir ekilde sorularda belirtilen konular asndan taraflarn kararn etkileyecek bamsz deikenlerin ard ardna sralanmasdr. Burada dikkat edilmesi gereken temel husus, basitletirmek adna, bu faktrlerden yalnz taraflarn kararlarnda fark edilir deiiklik yaratanlar ve de rastgele deiken olarak
16 17

belirlenerek

almann

bunlar

zerinde

younlamasn

Schwartz, A.g.e.,s.242-243. Schwartz, A.g.e., s.243.

10 adlandrdmz trden olmayan bamsz deikenleri almamz gerekliliidir. Zira Kelebek Etkisi mantyla bakldnda her ey baka bir eyi etkiler. Fakat bu modellemelerde esas olan bizzat etkili olan faktrn ele alnmasdr. Ynlendiricilerin senaryo planlamasndaki temel ilevi her bir senaryo iinde taraflarn kararlar zerinde o senaryo iin seilmi olan ynlendiricinin belirleyici rol oynamasdr. Ynlendirici belirlerken ise her bir senaryo iin yalnz bir ynlendirici olmas gerektiine dikkat edilmelidir.18 1.3.5. SENARYO MANTIININ SELMES Drdnc admdaki ilem nihai senaryolarn dorultularndaki farklarn ortaya kmasn salar. Bu dorultular saptamak, tm senaryo oluturma srecindeki en nemli admlardan biridir. Burada ama, karar vericinin birok benzer senaryo arasndan fark oluturan birka senaryoyu semesidir. Eer senaryolar bir konuyu renme arac olarak kullanlacaksa rettii dersler temel kararn baars temeline oturtulmaldr. Her bir belirsizlie gre senaryo oluturmak bu senaryolarn saysnn sonuca katkda bulunmayacak kadar oalmasna neden olabilir. Bu nedenl e ncelikle karar verici iin fark yaratacak temel belirsizlik veya senaryo etkenlerinin seilerek bunlar dorultusundaki senaryolar dikkate almalar hem zaman hem de etkinlik asndan uygun olacaktr. Pek ok ey gerekleebilir ancak sadece birka senaryo detayl bir ekilde oluturulabilir veya birka senaryonun sreci tahlil edilebilir nitelikte olur. Burada gz nnde bulundurulmas gereken husus: Durumun veya olayn sresel geliiminin yakalanmas ve almann amacndan uzaklalmamasdr.19.

18 19

Sevencan, A.g.m., s.18-19 Schwartz, A.g.e., s. 243-245.

11 1.3.6. SENARYOLARI OLUTURMAK Buraya kadar olan ksmda sonuca ynelik en nemli kuvvetler saptanarak ayrt edici senaryolar oluturulur. Altnc admda ise nceki blmlerde saptanan temel unsurlar ve ynelimlere dnlerek senaryolarn iskeletleri kurulur ve yaps oluturulur. Her temel unsur ile ynelim ve ynlendiriciler, her bir senaryoda atlanmadan ve unutulmadan srece dahil edilmelidir. Bazen bir belirsizliin hangi ynden bir senaryoda konumlandrlaca anlalabilir olabilecei gibi bazen de tamamen ngrlemez halde de olabilir. Bu durumda senaryoya, senaryo kurucu tarafndan bilindik bir e daha katlarak sonular tahmin edilmeye allabilir20 Senaryo ana hatlar oluturulurken joker senaryolar da hazrlanmaldr. Joker senaryo (Wildcard Scenario), olma olasl belirli bir zaman dilimi iin olduka dk ama gerekletiinde temel kurguyu tamamen deitiren olaylar sonrasn betimlemek iin kullanlmaktadr. Bu sebeple ncelikle bu tarz dnm noktas tekil eden durumlarn olup olmadnn kontrol gerekmektedir. Olas joker senaryolar iin; Odaklanan konuyu ne kadar etkiler? Ynelimleri ne kadar sarsar? Sorular yneltilmelidir. Karakteristii itibari ile aniden gelimesi muhtemel olan joker senaryolar, planlanan senaryo srecinin vadesi ne olursa olsun, hep ok ksa vadeli olarak alnmas gerektiinden, senaryonun tetikleyicisi olan olaylar zincirinin ak ekilde ifade edilmesi en nemli unsurdur21.

20 21

Schwartz, A.g.m., s. 245. (Eriim) http://www.belgeler.com/blg/2c9j/ngr-ssy, 13 Aralk 2012, s.31-32.

12

ekil-2: Senaryo Oluturma Ak Diyagram KISIM1(Sevencan,A.g.m.,s.22)

ekil-3: Senaryo oluturma ak diyagram KISIM 2 (Sevencan,A.g.m.,s.22)

13 1.3.7. OLASI SONULAR Senaryolarn detayl bir ekilde oluturulmas yapldktan sonra, sra birinci admda gelecei bize ngren odak noktamza geri dnmeye gelir. Bu blmde aadaki sorulara net ve tutarl cevaplar verilebilmelidir. Temel konumuz veya kararmz senaryo ierisinde nasl Oluturulan senaryo hangi noktalardan saldrya ak, grnmektedir? savunmaszdr? Karar veya stratejimiz btn senaryolar karsnda salamln

koruyor mu?

1.3.8. LDER GSTERGELERN VE SNYALLERN SELMES Elde edilen sonularn deerlendirildii, yetersiz grlen, aksayan durumlarn sebeplerinin ve daha doru davran ekillerinin ortaya konulduu, gerekirse senaryoya kar gelitirilecek davran ekillerinin yeniden dzenlendii aamadr. Zamann ak dorultusunda, belirlenen senaryolardan hangilerini gereklemesinin daha olas olduunu nceden bilmek nemlidir. Bazen zamanla deiimin dorultusu akken bazen verilen senaryo iin belirlenen lider gstergeler zayf olabilir. Bir kez deiik senaryolar oluturulup kurulduktan ve olas sonular saptandktan sonra devam eden sreci izlemek iin birka gsterge tespit ederek zaman ayrmak ve sonular tahmin etmek uygundur. Eer bu gstergeler d ikkatlice ve yaratc bir ekilde seildiyse konuyla ilgili baarl bir srama yaplabilir ve rakiplere fark atlmas mmkn olacaktr. Eer senaryolar sadece nceki basamaklara uygun ina edilirse; alma, younlalan konu odakl birka temel unsurun dzenli bir ekilde tahmini ynnde olacaktr. Senaryolarn iindeki mantksal tutarllk, ana gstergeler sayesinde tahmin edilebilen olas sonularn ayrntl aklamasnn yaplabilmesine

14 imkn verir22. Senaryo analizindeki tutarllk farkl boyutta karmza kabilir. Bunlar: Her bir senaryo kendi iindeki olay ve tepkiler birbirleriyle tutarl olmaldr. Gereklemesi beklenen olaylar dizisinin gerekten beklenen srayla, evrimle ve nihai durumda gereklemesinin mmkn olup olmamas deerlendirilmelidir. Senaryo planlama srasnda tanmlanan tm baml deikenlerin ngrlen her bir senaryo iindeki tepkileri bu belirli deiken iin eldeki istihbaratla tutarll deerlendirilmelidir23. Bu son aama sonrasnda eksikliklerin de giderilmesiyle, elde edilen ngrnn son hali karar vericinin kullanmna hazr hale gelmitir.

22 23

Schwartz, A.g.e., s. 246-247. Sevencan, A.g.m., s.24.

15 KNC BLM MLLYETLN TANIMI

2. 1. ETNK ve VATANDALIA DAYALI (SYAS) MLLYETLK Milliyetilik, birok siyasal hareketin ba aktr olmasna ramen tanmlanmada ortak bir noktaya ulalamamtr. Tanmlamadaki bu gln sebebi; insan topluluklarnn eitlilii ve milliyetilik olgusunun her toplumda ayr sreler izleyerek ortaya kmasdr.24 Bazlarna gre milliyetilik bamsz bir devlet yapsna sahip ya da zerklik peinde koan salt siyasi bir ideal iken, bazlarna gre ise; milliyetiliin daha ok kltrel bir ideal olduunu ve bu kltrel varl korumak iin bamsz bir devlete sahip olmadan da gerekleebileceini savunurlar. Milliyetilik kavram ok farkl snflandrmalar iermekle beraber en popler olanlar etnik milliyetilik ve vatandala dayal milliyetiliktir. Etnik milliyetilik, kltrel, kolektivist, organik, soycu (geneological) milliyetilik olarak; vatandala dayal milliyetilik ise siyasi, bireyci, gnll, topraa bal milliyetilik adlaryla da karmza kmaktadr.25 Birok yazara gre milletlerin ne olduu sorusunun cevab milletlerin etnik temelinde aranmaldr. Etnisite kavram baz yazarlara gre milleti oluturan etnik birimlere iaret ederken baz yazarlarsa etnisite ile dorudan milliyet i kastetmektedir. ek asll yazar Ernest Gellnere gre ise26 etnisite ya da milliyet, aralarnda snrlar bulunmayan insanlarn rksal benzerlie (ethnomy) ve gl duygulara sahip olduklar durumun addr. 27

24

Y.Furkan en, Yeni Dnemde Eski Tartmalar: G, Etnisite, Milliyetilik, Krtlk, Laiklik, Ankara, Yarg Yaynevi, 2006, s. 271. 25 Umut zkrml, Milliyetilik ve Trkiye- Avrupa Birlii likileri, stanbul, TESEV Yaynlar, 2008, s. 17. 26 Ernest Gellner, Milliyetilie Bakmak, stanbul, letiim Yaynlar , 1998, s. 59. 27 Zbeyde Sll, Siyasal letiim Sresince Milliyeti Sylemin Kullanm, Doktora Tezi, Ankara, Gazi niversitesi, 2007, s. 71.

16 Vatandalk stats de milliyetiliklere gre deiim gstermektedir. Etnik milliyetilikte vatandalk stats; ilki28 ballklar temelinde tanmlanan organik bir topluluk kavray paralelinde ele alnp, ulusa yelii bireysel bir seim olarak deil, bireyin ve ulusun yazgsn birletiren kaderci bir belirlenimin sonucu olarak takdim eder. Yurttala dayal milliyetilikte ise vatandalk stats, hem evrensel insan haklarnn hem de bireysel hak ve zgrlklerin bir uzants olarak tanmlanmaktadr. Bylece vatandalarn gnll katlmlaryla ina edilen siyasal bir birlik idealinin boyut kazanmas olan ulus; formal eitliin, demokratik katlmn ve liberal deerlerin mevkisi olarak konumlandrlr.29 ki milliyetilik arasndaki ayrmn kklerini ilk olarak Alman tarihi Friedrich Meineckede grmekteyiz. 1907 ylnda yazmasna ramen 1970 ylnda ngilizceye evrilen Cosmopolitanism and the National State adl eserinde milliyetilii, devlet-millet ve kltr-millet olmak zere ikiye ayrlmtr. Yine Alman tarihi Hans Kohnn 1944 ylnda yaynlad The Idea of Nationalism adl kitabnda ise bu snflandrmaya corafi ve ahlaki bir boyut kazandrlmtr. Kohna gre milliyetilik dou ve bat milliyetilii diye ikiye ayrlmaktadr. Bat dan kast; ngiltere, Fransa, Hollanda ve svire gibi Bat Avrupa lkeleri ve Amerika Birleik Devletleridir. Dou dan kast ise; Orta ve Dou Avrupa ya da Asya ktasdr. Yazara gre Bat da milliyetiliin douu siyasi bir olaydr ve millet, milliyetilik domadan nce vardr ya da milliyeti hareketle e zamanl olarak ortaya kmtr. Dou haricindeki devletlerde ise milliyetilik batya gre daha ge ve siyasi toplumsal geliimlerini tamamlamadan olutuu iin ilk olarak kltrel alanda ifade

28

lki yaklama gre: Etnik kimlik, doal, sabit ve kan ba ile gelen deime nitelikleri ierdiini ve bir ulusun ancak bu temeller zerine ina edilebileceini kabul ederek ezelden var olduklarn ne srer. Bu yaklam savunan aratrmaclara gre insan aile iinde doduklar gibi etnik topluluk iinde doarlar. Mehmet .Toker, Etnik Milliyetilik Sorunlar ve Birlemi Milletler,Yksek Lisans Tezi, stanbul, Beykent niversitesi, 2009,s. 2 -3. 29 Banu Erylmaz,Bir Sylem Olarak Milliyetilik, Anadolu niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt/Vol:10- Say/No: 1, 2010, s.178.

17 edilmitir. Balangta kitlesel destekten yoksun olan bu oluum, aydnlarn ve airlerin abalaryla (ki bunlar da Baty rnek alarak) yaratlmtr. 30 Kohna gre; Bat milliyetilii; hmanist, evrenselci, barl olup, vatandalarn yurttalk ilkesi altnda eitler olarak yaadklar milliyetiliklerdir. Ayrca dier milliyetiliklere tahamml gsterip ve hatta onlar onaylayan Bat ya ait olan, olmas gerekendir ve iyi olandr. 31 Bu ayrmn gnmzdeki savunucularndan Kanada asll Michael Ignatieffe gre vatandala bal milliyetilik, hibir etkene baklmakszn milletin siyasi deerlerini gnll olarak paylaan herkese aktr. Gnll birey bu seimi zgr iradesiyle yapar. Etnik milliyetilik ise etnik kken ve kltrel-tarihsel milli kimlie vurguda bulunur, dlaycdr. Milleti ortak paydada buluturan deerler din, dil, rf ve adetler gibi bireyin zgr iradesini bal olmayan etmenlerdir ki bunlar doutan kazanlr sonradan seilemez. Milliyetiliin, milli kimliklerin gemiten kalan mitler, deerler ve sembollerin etkisi altnda ekillendiini savunan etno sembolc yaklamn nde gelen isimlerinden Anthony D.Smithe gre milliyetilik; etnik temelleri olan siyasi bir harekettir. Smithe gre etnik bir topluluun sahip olmas gereken alt ana zellii bulunmaldr. Bunlar; kolektif bir zel ad, ortak bir soy miti, paylalan tarihi anlar, ortak kltr farkl klan bir veya daha fazla unsur, zel bir yurtla ba ve nfusun nemli kesimleri arasnda dayanma duygusudur. Bunlara ilaveten yazara gre modern ala beraber; demokratik dorudan katlm, refah seviyelerinin yksek olmas, hak ve zgrlklerinin korunmas gibi unsurlarn bireylerin ait olduu gruba ballklarn artrdn ifade etmektedir.32 Genellikle etnik milliyetilik, bamszlk ncesi hareketler ve bamszlk sonras hareketler olmak zere iki kategoride incelenmektedir.

30 31

zkrml, A.g.e., s. 17. Emre Gkalp,Milliyetilik: Kuramsal Bir Deerlendirme ,Anadolu niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi,Cilt/Vol.:7- Say/No: 1, 2007, s. 285. 32 Anthony D Smith, Milli Kimlik, ev.: Bahadr Sina ener, stanbul, letiim Yaynlar, 2009, s. 42.

18 a).Bamszlk ncesi Hareketler: Millet dncesi temelde etnik ve jeneolojik hareketlerdir. Bu hareketlerin amac daha byk bir siyasi birimden ayrlmak ve yeni bir etnisiteye dayal millet oluturmaktr. Bu harekete ayrlk milliyetilikler ya da diaspora milliyetilikler denilmektedir.33 b)Bamszlk Sonras Hareketler: Bu tr hareketlerde bamszln kazanm olan etnisite milletin snrlarnn dnda bulunan soydalarn ve onlarn yaadklar topraklar kapsayacak ekilde genilemeyi ve daha byk milli devlet kurmay amalarlar. Bunlar irredantizm ve pan milliyetilerdir.34. Bu bakmdan yurttalk milliyetilii ve etnik milliyetilik arasndaki ayrm, iyi ve kt milliyetilikler olarak blnr. Bu ayrm, tarihsel ak ierisinde ve zmlemeli olarak ele aldmzda son derece sorunlu olduunu grebiliriz. Zira hangi milliyetiliin hangi kategoriye ait olduunun herhangi bir lt yoktur. Kohnun bu ayrm tamamen keyfidir. Zira etnik atmalar; Belika, Kuzey rlanda, ekoslovakya gibi rnekler yazarn Bat olarak tanmlad yerlerde yaanmtr. Nitekim ngiltereli sosyolog Anthony D. Smithe gre yurttalk milliyetilii, yurttalk ve onun faydalarnn karl olarak sklkla etnik topluluk ve bireyselliin terk edilmesini, etnik dinin zelletirilmesini ve milli devletin snrlar iindeki aznlklarn etnik kltr ve mirasnn marjinallemesine talep ettiini dolaysyla etnik milliyetilik kadar dlayc ve baskc olabileceini dile getirmitir.35 Hali hazrda Kanada Trent niversitesinde Politika Profesr Pickel bu normatif ayrmn; milliyetilii bir ideolojiye ya da doktrine indirgediine dikkat ekerken36, Kanada asll Walleri ise; bu ayrm, zayf ve gl devletler, gelimi ve baml ekonomiler, aznlk ve ounluk uluslar
33

Sll, A.g.e., s. 74. rredantizm: Dil, gelenek, grenek ve eitli kltr deerleri bakmndan bir birlik gsterdii hlde ana yurt dnda kalm halkn yaad topraklar ana yurt snrlar iine almak dncesine denir. 34 Smth, A.g.e., s. 133-134.; Umut zkrml, Milliyetilik Kuramlar, stanbul, Dou Bat Yaynlar, 2008, s. 210-211. 35 Anthony D. Smith, Kreselleme anda Milliyetilik, ev :D. Kmrc, stanbul, Everest, 2002, s. 112. 36 Andreas Pickel,Explaining, and Explaining with, Economic Nationalism,, Nation and Nationalism, Vol:9, Part: 1, 2003, s. 111-113.

19 arasndaki hiyerariyi yaplandrmay salayan snflayc kategoriler ve kavramlar retmeye yaradn belirtmektedir.37 Yukarda belirtildii gibi bu ayrm olduka sorunludur. Her ne kadar Yurttala Dayal milliyetiliklerle Etnik milliyetilik arasnda nemli farkllklar olsa da bu farkllklar her iki milliyetilii birbirlerin kesin olarak ayrmaz. nk her zgl milliyetilikte deien oranlarda ve biimlerde hem yurttala dayal hem de Etnik milliyetilii bnyesinde barndrr. Dolaysyla birbirinden tamamen ayr iki evrensel milliyetilikten ziyade milliyetiliin bu iki karakteri zerine dnmek daha nemlidir. Nitekim birok aratrmalarda; tarihsel sre ierisinde etnik temeli farkl olmasna ramen bireyler kendilerini otoriteye yakn olacak ekilde baka bir grubun yesi ya da birka grubun ortak yesi olarak grebilmekte, zamanla deiebilmektedir.
38

aidiyetleri

2.2. SOSYOLOJK TEMELL MLLYETLK YAKLAIMLARI Sosyoloji temelli milliyetilik yaklamnn esasn, 19.yzylda aidiyet ba ile birleen insan topluluklarnn ulus olarak tanmlamas oluturur. Ulus ve milliyetilik kavramlarnn sklkla incelendiini grdmz bu yaklamla ayrca Batda ki toplumsal hayat deitiren sanayileme ve ekonomik gelime alar da ele alnmtr39. Sosyolojik temelli milliyetilik yaklamda akla gelen ilk isim phesiz 1925 Paris doumlu Ernest Gellnerdir. Gellnere gre kuramn nndeki en byk engel krsal kesimlerde var olan kltrel farkllama dr. Sanayilemi toplumlarda; geleneksel toplumlara nazaran kltr, toplumsal yap ve siyaset arasnda ilikiler deimitir. Modern ncesi dnemde toplumsal roller ve
37

R. Dan Walleri, The Political Economy Literature on North and South Relations: An Alternative Approaches and Empirical Evidence, International Studies Quarterly, Vol: 22,No:4, 1978,s. 590595. 38 Martin Van Brunessen, Krtlk, Trklk, Alevilik: Etnik ve Dinsel Kimlik Mcadeleleri, eviren: Hakan Yurdakul, stanbul, letiim Yaynlar, 1999, s. .25 -27. 39 Furkan en, Globalleme Srecinde Milliyetilik Trendleri ve Ulus Devlet, Ankara Yarg Basm, 2004, s. 108.

20 yaplar kesin izgilerle birbirinden ayrlrken, modern dnemde bu keskin izgi ortadan kalkmtr. Bu ekilde toplumsal hareketlilik ve snflar aras hareket artmtr. Toplumsal hareketliliin en byk sebebi modern toplumun eitimine dayal bir uzmanlk gerektirmesidir. Ayrca Gellnere gre milliyetilik siyasi ve milli birimin birbirleriyle uyumlu olmas gerektiini savunur ve bu da modern aa aittir.40 Endstriyel insanlarn ihtiyalarna gre dzenlenen modern milliyetilik sayesinde milletler icat edilmitir. Toplumsal koullarn deiip, iyilemesi modern ncesi dnemdeki belli bir kesme deil tm nfusa yansmas halk topluluklarn millete dntrmtr. Bu sebeple milliyetilik, milliyetlerin olumasn salamtr. Sosyoloji temelli milliyetilik yaklamnn ikinci nemli ismi ise ngiliz asll Benedict Andersondur. Benedicte gre; milliyetilik, liberalizm ve faizmden ziyade akrabalk ve din gibi deerlerle ele alnmaldr. Anderson, ulusu hayaledilmi bir siyasi topluluk olarak ele alr. Ayrca iletiim ann nemini vurgulayarak; ulusun kan bandan ziyade dil ile kurulduunu belirtmitir41. Sosyoloji merkezli yaklam ierisinde ele alacamn nc ve son kii, etno sembolc
42

akmdan bildiimiz Anthony D.Smithtir. Smithe gre;

milliyetiliin odanda kltrel doktrin bulunan, bir ulusun zerklik, birlik, kimlik kazanmasna ve bunlar idame ettirmesine yne len siyasi ve ideolojik bir hareket vardr.43 Milliyetilii ise ulus ve yelerinin, yalnzca tertemiz topluluklarnn i sesi ne riayet edecekleri gerek kolektif benliklerini

40 41

Ernest Gellner, Nations and Nationalism, New York, Blackwell, 1983, s. 80-83. Benedict Anderson, Hayali Cemaatler, 3. Bask, vr.: skender Savar, stanbul, Metis, 1993, s. 20. 42 Etno sembolc yaklam: ilki ve arasalc yaklamn sentezi olarak karmza kmaktadr. Yaklamn nde gelen isimleri John Armstrong ve Anthony D..Smithdir. Bu yaklamda milletlerin yokken var edilemeyeceini belirterek ilki yaklamn atfta bulunurken ayn zamanda milliyetilii milli kimliklerin gemiten kalan mitler, deerler ve sembollerin etkisinde altnda ekillendiini savunarak ilki ve arasalc yaklamlar arasnda bir kpr kurmaktadr. Bu yaklama gre bugnn milletleri modern ncesi dnemin etnik topluluklarn devamdr. Etnik kimlik tarih boyunca karlalan zorluklara (soykrmlar, etnik gruplar aras evlilik) ramen ayakta kalmtr. Modern dnemdeki milletler bu zorluklardan gemi kltrlerden olumaktadr. Etno sembolcler bu noktada milliyetiliin modern an rn olduunu savunularak ilkilerden ayrlrlar. Toker, A.g.e., s. 6-8 43 Smith, Milli Kimlik, s. 122-126.

21 kazanmalar sreci olarak tanmlamaktadr.44 Milliyetilii de daha nce de belirttiimiz zere Etnik ve Yurttala dayal milliyetilik olmak zere ikiye ayrr.

44

Smith, A.g.e., s. 126.

22 NC BLM IRAKTA ETNK MLLYETLK Bugnk Irak M.S. 637de Mslmanlar tarafndan fethedilmi ve slamn merkezi haline getirilmitir. Emevilerle yaanan Saffayin savan mteakiben blgede bugne kadar sregelen zaman za rfnda karmak etnik yaps olumaya balamtr.45 1534-1917 yllar arasnda Osmanl imparatorluu hkimiyetinde bulunan bugnk Irak; Musul, Badat ve Basra eyaletlerini iine almaktayd. 1500 yla yakn bir sre Badat ve Basra, Irak; Musul blgesi ise El Cezire46 adlar ile bilinmekteydi. Irak deyimi ilk olarak Mslman Arap kuvvetlerinin 642 ylnda Nihavend Meydan Muharebesi sonucunda kullanlmtr. Blge daha sonra Irak- Arap (Arap Irak) olarak adlandrlmtr.47 Ayn zamanda Byk Seluklu mparatorluu dneminde de, Dicle Nehri ile rann dalk kesimleri arasndaki blgeye Irak- Acem(Acem Irak) denilmekte idi.48 20. yzyln balarna kadar Irak Deyimi tarihin hibir dneminde, bir halkn kendi lkesi olarak tanmlad veya bir devletin snrlarn belirledii bir kavram olarak kullanlmamtr. Birinci Dnya Sava sonrasnda ngiliz siyasetine ve karlarna uygun dt iin El Cezire ve Irak blgeleri Irak ad altnda toplanmtr.49 Dolaysyla Irakl diye bir millet hibir zaman var olmamtr. te sorunda burada balamaktadr. 1920 ylnda Britanya mandas altna giren Irak, 1932de bamszln kazanm, ayn yl Milletler Cemiyeti yesi olmutur. Youn ngiliz nfuzu altnda 1958e dek devam eden Monarik rejimde, Snni ve Araplar iktidar olmutur. lkenin ounluunu oluturan ise ii Araplar ve kuzeydeki Krt ve Trklerdi. Snni Araplar, Pan-Arap milliyetiliine eilimliydi ve Snni Arap dnyasna
45

Aziz Koluman, Irakn, Sosyal, Demografik ve Etnik Yaps, Savunma Bilimleri Enstits Ders Notu, Ankara, 2007,s. 1. 46 Durmu Ylmaz,Yirminci Yzyl Balarnda Irakn Etno-Kltrel Yaps Ve Bu Yapnn Musul Meselesine Etkisi, Frat niversitesi Orta Dou Aratrmalar Merkezi kinci Ortadou Semineri Dnden Bugne Irak Bildiriler II. Elaz, 2004, s.647. 47 Mustafa Kafal, Kerkk Trkleri, Tre, yl 4, say 17, Ekim 1972, s. 46. 48 Suphi Saati, Tarihten Gnmze Irak Trkmenleri, 2. Basm, stanbul, tken Yaynclk, 2003, s. 17 49 Saati, A.g.e., s. 16.

23 bakyorlard. Dier balca ynelim ise Irak Komnist Partisi gibi sol eilimdi. Bunlar Irak olma eilimindeydi.50 Bu dnemde Irak siyaseti cemaatiydi, Bu cemaatilik; airetlerin, dinlerin ve dini gruplarn ve nde gelen ai lelerin dayanmalarn temsil ediliyor, ideolojik siyaset ulusa ve vatandala gerek bir ballk olarak bu dzlemin zerine oturtuluyordu. 1958de Monarinin ve ngiliz denetiminin devrilmesiyle Kasm baa geti. Kasmn ailesinin bir taraf ii, bir taraf ise Snniydi ve Irak zihniyete sahipti. ou solcu ve Irak zihniyetteki entelektelleri hkmet evrelerine dhil etti. Bu dnem Irak modern tarihinin en ak ve ideolojik eitliliin en fazla grld dnem olmutur. 1963te Kasm devirip ardndan Baas rejimine dntren, airetlere dayal askeri ynetim kuran, Arap milliyetilii kisvesi altndaki bu oluumu da General Arif liderliindeki baka bir askeri darbe izledi. 1968e kadar sren bu rejim son derece cemaatiydi ve Snnilerin hkimiyetini yeniden kurdu. 1968de saflarnda baz iilerin de bulunduu Saddam Hseyinnin de iktidara ykseliinde balangc olarak grebileceimiz Baaslarn darbesi Irak iin yeni bir dnemin balangcyd. Saddam Hseyin nce orduyu, sonra Baas Partisini acmasz yntemlerle temizledi. Kendi blgesinden ve airetinden gvenebilecei sadk gruplarndan oluturduu orduyu siyasi denetime ald ve 1979da resmen devlet bakanln stlendi. 2003 kinci Krfez savana kadar oturduu bu koltukta; ii Arap, Krt ve Trkleri asimile politikalar izleyerek ve bu gruplara zor kullanarak Irak bayra altnda tuttu. 51 Yukarda anlattmz Irakllarn millet olma yolundaki ksa zaman zarfnda gsterdikleri g mcadelesi nfus saymlarnda da kendisini gstermektedir. Zira Irak Devletinin kuruluundan bu yana yaplan nfus saymlarnda (1927, 1934, 1947, 1957, 1965, 1977, 1987 ve 1997) sadece 1957 yl nfus saym milliyet esasna dayandrlmtr. Irak Devletinin gtm olduu asimilasyon politikalar dorultusunda yaplan nfus saymlarnn sonular gizli tutulmu gerek saylara ulalmas planl bir
50

Haldun Glalp, Vatandalk ve Etnik atma Ulus Devletin Sorgulanmas , stanbul, Metis, 2007, s. 156-157. 51 Glalp, A.g.e., s. 158.

24 ekilde engellenmitir.52 Buna ilaveten blgede ba aktr konumlarnda ki ngiltere, Fransa ve ABD kaynaklarnda bilinli olarak baz gruplar n plana karmakta veya baz gruplar geri plana atmaktadrlar. Gz nnde bulundurulmas gereken dier konu ise gvenlik ve farkl etnik gruplarn evlilik gibi nedenlerle i ie girmeleri sonucunda baz dnemlerde farkl, baz dnemlerde farkl etnik gruba ait olduu nu belirten Irakl mevcudiyetidir. 53 Saddam Hseyin devrilmesiyle 2003-2008 yllar arasnda lke etnik ve mezhepsel izgilerle birbirinden ayrlmaya balamtr. Bu tablo ierisinde ki Krt milliyetisi gruplar, Snni ve ii slamc gruplar lke siyasetinin asl belirleyicileri olarak grlmektedir. Lakin bu gruplarn lkenin yaps ile ilgili dncelerinde nemli farkllklar mevcuttur. Snni Araplar lke btnln savunurken federalizmi ve demi merkeziyetilii reddetmektedir. Krtler ise 1991 ylndan itibaren ulatklar kazanmlar kaybetmek istememekte; zerkliini koruyarak, etnik federal yap araclyla zayf bir merkezle ilikiye girmek istemektedir. ii Mslman gruplarda federalizmi savunmakla beraber her grubun federal yapdan anlad, gruptan gruba farkllk arz etmektedir.54 Maliki nderliinde ki Dava Partisi gl bir merkezi ynetim ekseninde federalizmden bahsederken, Irak slami Yksek Konseyi(IYK), Fazilet Partisi gibi ii unsurlar daha gevek yapyla merkeze bal federalizmden bahsetmektedirler.55 Irakta mevcut soya dayal ve mezhepsel etnik gruplar ele almadan nce lke genel nfusuna bakmakta fayda gryorum. Irak devletinin kuruluunda u ana kadar yaplan nfus saymlarna baktmzda deien siyasi dengeler, ranla balayan ve ard ardna gelen savalar ve gvenlik

52

Betl Turan, Irakta Trkmenlerin Var Olma Mcadelesi, Global Strateji, Irak Dosyas, say: 13, lkbahar 2008, s. 88. 53 Yunus en, Eyp Cokun, Saddamn Irak ve Bir kn yks: Babil Yanarken , Ankara, mit Yaynclk, 2004, s. 32-34. 54 Veysel Ayhan, 7 Mart 2010 Irak Seimleri ncesi ii Kkenli Parti ve Semenlerin Politik Davranlarnn Analizi, ORSAM Rapor:13, ubat 2010. (Eriim) http://www.orsam.org.tr/tr/raporgoster.aspx?ID=615, 11 Temmuz 2011 s. 11-15 55 Serhat Erkmen.Irakta Mevcut Siyasi Durum ve nemli Siyasi Gelimeler, ORSAM Rapor No:35, Mart 2011, (Eriim) http://www.orsam.org.tr/tr/raporgoster.aspx?ID=1579, 11 Temmuz 201 1, s. 6-7.

25 alannda yaanan olumsuzluklar sebebiyle; Irak nfusundan ve dolaysyla Irakl etnik gruplarn nfusa oranlar kesinlik arz etmemektedirler. Modern anlamda yaplan 1947 saymlarnda lke nfusunun 4,8 milyon olduu, 1957 saymnda 6.3 milyon, 1965te 8 milyon, 1977de ise 12 milyon kiiye ykseldii grlmektedir. Uluslararas kaynaklara gre 1987 yl nfusu 16,3 milyon56, 1990 ylnda ki Irak nfusu ise 17.742.000 olarak tahmin edilmitir.57 Irak Planlama Bakanl 2000 yl iin Irak nfusunu 20 milyon olarak vermitir.58 Ocak 2003 gayri resmi verilerine gre Irakn toplam nfusu 27.072.198dir.59 Temmuz 2011de ise 30.399.572 olaca 60 tahmin edilmi ancak kesin rakam henz netlik kazanmamtr.

3.1. SOYA DAYALI GRUPLAR Bu blmde Iraktaki etnik milliyetilii daha iyi anlayabilmemiz iin Iraktaki belli bal ve etnik milliyetilikte sz sahibi olan soya dayal ve mezhepsel (dinsel) etnik gruplar genel hatlaryla ele alnacaktr. Soya dayal gruplar ierisinde ki Krtleri ise, bir sonraki blmde detayl olarak ele alnacaktr.

3.1.1.Araplar Sami kkenli bir millet olan Araplar, tarihin eitli dnemlerinde temel yerleim yeri olan Arap yarmadasndan glerle blgede ki nfuslarn artrmlardr. Bu glerden balcalar; M.. 3500 ylnda ki Akadlar, M..
56

Furkan Trk, Ortadouda Yeniden Yaplandrlan Irak ve Trkiyeye Etkileri, , Yksek Lisans Tezi, Gebze, Gebze Yksek Teknoloji Enstits, 2007,s. 20. 57 Iraktaki Trkmen Varl, stanbul, Harp Akademileri Basmevi, 2000, s. 12. 58 Cengiz Erolu, Irakta Trk Varl, Silahl Kuvvetler Dergisi, Say 377, Temmuz 2003, s. 64. 59 Irak lke El Kitab, Genelkurmay stihbarat Bakanl, Austos 2003,4- 1. 60 CIA Resmi Web Sitesi, (Eriim) https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/iz.html 22.04.2011

26 15.000 ylnda Amurililer61 ve en sonunda M.S. 20. yzylda Suriye lnden, Suudi Arabistandan gen gebe ve Filistinlilerdir. Irakta ki en byk etnik topluluk olan Araplar, Irakn yaklak %75ini62 oluturmaktadr. Araplar, mezhepsel ve dini gruplar blmnde de ele alacamz zere Snni Araplar ve ii Araplar olmak zere ikiye ayrlrlar. ii Araplar Osmanl dnemdeki Badat ve Basra vilayetlerine isabet eden Irakn orta ve gney ksmnda yaarlar. Kuzey Irak (El Cezire) blgesindeki Snni Araplar ise daha ok Musul ve Kerkk blgelerinde yaamaktadr. zellikle Saddam Hseyin dneminde kuzeyde youn olan Krt ve Trkmenlerin, Trkiye ve ran tarafndan olabilecek irredantizm dncelerinden ekinerek Snni Araplar Musul ve Kerkk blgesine yerletirmitir. Bu politika daha ok Musulda baarl olmutur63 Grubun dili Arapadr. 28 Mays 2005 tarihinde Irak Cumhuriyet Resmi Gazetesinin 4012 saysnda yaymlanarak yrrle giren Irak Anayasas drdnc maddesince de, Irak Cumhuriyetinn resmi dili Arapa (ve Krte)64dr.

3.1.2. Trkler (Trkmenler) lk olarak Irak Trkleri ve Irak Trkmenleri kavramlarndan hangisinin doru kavram olduunu ve arasndaki farklklar ve bu farklln k sebebi zerinde ksaca durulmas faydal olacaktr. Osmanl dneminde Musul vilayetinde youn ekilde bulunan Irakl Trkler, Birinci Dnya Savandan 1959 ylna kadar Trkler olarak adlandrlmtr. 1959 ylndan itibaren Irakta yaayan Trklerin Trkiye ile

61

Hussein Abbas Ali Muhammed Aslan, Kraliyet Devrinde Irakn Etnik Yaps ve Siyasi Oluumlar, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Ankara, Gazi niversitesi, 2009, s. 25. 62 CA Resmi Web Sitesi, (Eriim) https://www.cia.gov/library/publications/the-worldfactbook/geos/iz.html 22.04.2011 63 Serdar Yldrm, Trkiyenin Kuzey Iraka Ynelik Politikalar(1992 -2002),Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, stanbul, Yldz Teknik niversitesi, 2003, s. 9. 64 Irak Cumhuriyeti Anayasas, (Eriim)http://www.orsam.org.tr/tr/yazigoster.aspx?ID=1352, 10 Temmuz 2011, s. 3.

27 olan kan ve kltr balarn unutturmak maksatl devlet tarafndan resmi olarak Trkmen65 denilmeye balanmtr. Bu sylem, Lozan Antlamas esnasnda ngilizler tarafndan da kullanlm lakin sonu alamamlardr. Burada ama Irakta yaayan Trklerin Anadoludan ziyade Orta Asyayla balantl olduu tezidir. Buna ramen Irakl Trkler, Trkmen deyimini ekinmeden kullanmlardr. Zira Trkmen batya g eden ve slamiyeti kabul eden Trkleri ifade etmektedir. Irakta varln srdren Trklere Trkmen denilmesi politik manevrann baarsz bir rndr. Bu yzden Irakl Trklere, Trkmen denilmesinin de fazla sakncas ve tehlikesi yoktur.66 Trkler, Iraka tarihte dalgayla yerlemilerdir. Trkmen boylarnn ilk girileri olan ilk akm Hicri 54 (M.S.694) tarihinde. Emevi valilerinden Ubeydullah (Abdullah)67 Bin Ziyad komutasnda ki 2000 kadar iyi ok atan Trkn Basraya yerletirilmesiyle balar.68 Bu ilk dalga Trkmenlerin bu blgeye yerleme fikrini benimsemeleri ve dier dalgalara uygun zemin hazrlamas bakmndan nem arzetmektedir.69 Emevi devletinden sonra Abbasi devletinde de devam eden gte ikinci nemli dalga 1040 tarihinden sonraya denk gelir. zellikle 1050 -1054 yllar arasnda kalabalk gruplar halinde muhtelif blgelere yerlemiler. 1055 tarihinde Seluklu hkmdar Turul Beyin ilk nce Irakn kuzeyini arkasndan Badat almasyla blgede Trk hkimiyeti balamtr. Trkler bu dnemde Musul ve civarn vatan olarak kabul etmilerdir. nc g dalgas ise Yavuz Sultan Selimin Musulu, Kanuni Sultan Sleymann Badat ele geirmesiyle70 balayan blgedeki Osmanl hkimiyeti kaynakl glerdir. Daha nce de belirttiimiz zere Irakl Trkmenlerinin u anki yerleim blgelerine baktmzda kuzey doudan gneybatya kadar bir erit halinde, Irakn kuzeybatsndaki Telaferden kuzeydousundaki Mendeliye kadar
65 66

Nazmi Sevgen, Kerkk Trkleri, Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, Say 38, Kasm 1970, s.11-12. Suphi Saati, Tarihten Gnmze: Irak Trkmenleri, stanbul, tken Yaynlar, 2003, s. 15 -17. 67 brahim Dakuki, Irak Trkmenleri, Ankara, Gven Yaynlar, 1970.s. 22-24. 68 Iraktaki Trkmen Varl, A.g.e., s. 21. 69 Erat Hrmzl, Trkmenler ve Irak, , stanbul, Kerkk Vakf Yaynlar, 2003, s. 11 -13. 70 Mim Kemal ke, Musul Krdistan Sorunu, stanbul, Bilge Karnca Yaynevi, 2002, s. 11.

28 uzanmaktadr. 2 - 2,5 milyon Trkmen srayla; Kerkk, Musul, Erbil ve Badatta yaamaktadrlar.71 Ayrca Irakn en byk ilesi olan Telafer, neredeyse tamam Trklerden olumaktadr. Bu hat Irakta yaayan Krtlerle Araplarn arasnda tampon grevi grmektedir. Trkmenlerin ou Mslman olup, %27si ii, %77si Snni mezhebine baldr. Snniler de kendisi ierisinde Hanefi ve afi mezheplerine ayrlr. Lakin bu ayrm Trkmenleri blmemektedir. Bir ailenin ierisinde ii ve Snni bireyleri grmek gayet normaldir. Bulunduklar blgeye gre Trke konuulmaktadr.72 Genellikle ticaret ve tarm sektrnde sz sahibi olmakla beraber giriken ve mteebbis zelikleriyle lke ortalamasna gre vasatn zerinde yaam standardna sahiptirler. Okuma yazma oranlar %90 dolaylarndadr. Kelime anlam bir nesneyi kenetlemek, balamak veya kartrmak anlamna gelen ebeklerin kkenleri bakmndan farkl grl er olmakla beraber yaplan aratrmalar ve tarihi kaynaklardaki bilgilere ve yaadklar yerlere bakldnda asllarnn Trkmen olduu grlr. ebekler kendi aralarnda Farsa ve Trkenin olduka fazla etkisi olduu gzlemlenen farkl bir Krte ile konumaktadrlar. Irakn en byk nc etnik grubu olan Trkmenlerin, Osmanl dnemi sonrasndan bugne kadar Irak anayasalarndaki haklarnn ele alnmas durumlarnn netlik kazanmas bakmndan faydal olacaktr. lk olarak 1925 ylnda ngiltere mandas altndaki yaplan anayasada (29 Temmuz 1925 ve 1943 ylnda deiikliklere uramtr 73.) gvence altnda olan, Krtler ve Trkmenler okullarda, i yerlerinde kendi dillerini kullanma ve yine ana dillerinde yayn yapma hakkna sahiptiler74. 1932 ylnda Irak Devletinin ngiliz mandasndan karak bamszln kazand gnlerde Milletler Cemiyetine verdii beyannamede Irak Trkmenlerini ve dilini
71

Aziz Koluman, Gemiten Gnmze Irakn Siyasi, Toplumsal ve Ekonomik Yaps , Yaymlanmam Kitap, Ankara, 2009, s. 23. 72 Koluman, A.g.e., s. 25-26. 73 mer Turan,Irakn Milletler Cemiyetine Girerken Yaynlad Deklerasyonda ve Anayasalarnda Trk ve Dier Aznlklarn Haklar, Avrasya Dosyas Kuzey Irak zel, Ankara, Cilt:3,Say:1,lkbahar 1996,s. 26, 74 Koluman, Irakn Sosyal, Demografik ve Etnik Yaps, s. 2.

29 koruyacan beyan etmitir. Kralln yklp cumhuriyetin kurulduu

1958deki anayasada Krtler ve Araplar asli unsurlar olarak ele alnm Trkmenlerden sz edilmemitir.75 Bu ekilde ilk defa aznlk statsne indirilerek isimlerinden dahi bahsedilmeyen Trkmenlere76, her ne kadar 24 Ocak 1970 tarihinde karlan Aznlklara Kltrel Haklar Paketi erevesinde kltrel haklarn vermeyi kabul edilmi olsa da, 1971de balayan ve 1980de Trkmen liderlerine kar balatlan idam kampanyas ile bu sylem tersine dntr. 1973teki geici anayasada Trkmenlerden hi bahsedilmemitir. 1980lerde Baas rejimi kamusal alanda Trkenin kullanmn yasaklam, 1990 Anayasasnda ise; Irak halk Araplardan ve Krtlerden meydana gelmektedir ibaresi yer almtr.77 Irak Cumhuriyetinin 2005 ylnda kabul edilen anayasasna Trkmenler asnda baktmzda giri blmnde zellikle Saddam Hseyin dneminde yaplan mezhep ayrmcl politikas kapsamnda yaanlan katliamlarn ele alnp Trkmen ehitlerine de ksmen yer verildii grlmektedir.78 Beir blgesinde yaplan mezalim dikkat ekilirken; Kerkk katliamlar79, Telafer katliamlar, Erbil katliam Tuzhurmatu gibi il ve ilelerde defalarca yaplan katliam ve basknlardan hi bahsedilmemitir80. Ayrca mezhepilik ve rklk uhdelerinin olmadn belirtirken st satrlarda beyan edilen ii-Snni, Arap-Krt-Trkmen ve dier Irak ehitleri ifadeleri Trkmenleri, Arap ve Krtlerin yannda Irak oluturan etnik gruplardan biri olarak kabul etmitir. Lakin Madde 4de resmi dilin Arapa ve Krte olduunu beyan edilmi. Trkenin mevcut eitim kurallar erevesinde devlet okullarnda ve
75

mit zda, Trkiye Kuzey Irak ve PKK: Bir Gayrinizami Savan Anatomisi , Ankara, Asam Yaynlar, 1999, s. 153. 76 Asl Arslan,1958 Irak htilali ve Trkiye, Frat niversitesi Orta Dou Aratrmalar Merkezi kinci Ortadou Semineri Dnden Bugne Irak Bildiriler II. Elaz, 2004, s. 82- 83 77 Koluman, A.g.m., s. 2. 78 Kerkk Trkmenolu, Trkmen ilesi, stanbul, Bilgeouz Yaynlar, 2007, s.108 - 111. 79 Engnz Akora,Cumhuriyetten Gnmze Trk Irak likileri Ve Trkmenler, , Frat niversitesi Orta Dou Aratrmalar Merkezi kinci Ortadou Semineri Dnden Bugne Irak Bildiriler II. Elaz, 2004,s. 43- 44. 80 Erat Hrmzl, Irakta Trkmen Gerei, stanbul, Kerkk Vakf, 2006, s. 77-141; mdat Terzi, AltunKpr ehitleri Ansna, (Eriim) http://www.bizturkmeniz.com/tr/index.asp?page=article&id=21369&updatefrom=5&from=0 9 Nisan 2011

30 zel eitim kurumlarnda eitim yapma hakk tannmtr. Ayrca ayn maddenin e fkras 4nc bentte ise sadece nfuslarn youn olduunu idari birimlerde Trkmencenin resmi dil olduunu belirtmitir.81 Ayrca ilgili Anayasann yerel ynetimler82 blmnde Trkmenlerin; idari, siyasi, kltrel ve eitim haklarnn gvence altnda olduunu ve bununda yasalarla dzenlenecei belirtilmektedir. 7 Mart 2010 tarihinde yaplan son genel seimlerinde 42 bakandan oluan Irak Kabinesinde Trkmenler 3 bakanlk alm83 ve Kerkk Vilayet Meclis Bakanln seimle elde etmitir.84

3.1.3. Farslar ve Lurlar Bu iki grup genellikle birlikte mtalaa edilmektedir. Her iki grup ii olmakla beraber, Lurlar kendilerine has bir ive ile Farsa konumaktadrlar. Irakn ran hudut yaknlarndaki kasaba ve kylerinde oturmaktadrlar. lkedeki Farslarn Irakta varl M..539da Farsl Kroun Fars Devletini kurmasna kadar uzanr. Sasani Fars Devleti ve Safeviler olarak ta bu topraklarda devlet kurmulardr. Farslar; Irakn gneyinde Necef, Kerbela ve Samara gibi iiler iin kutsal olan yerlerde ve Badatn Kazmiye semtinde yaamaktadrlar.85 iilerin on iki imannn altsnn yatr Irakta bulunmaktadr.86 Bu yatrlara yaplan ziyaretler Farslarn alma alanlarn da etkilemitir. zellikle dini mesleklerde ve kutsal yerlerde almay yelemektedirler.

81 82

Irak Cumhuriyeti Anayasas, A.g.e., s. 4 Irak Cumhuriyeti Anayasas, A.g.e., s. 57 83 Bilgay Duman, Irakta Trkmen Gerei, ORSAM, (Eriim) http://www.orsam.org.tr/tr/yazigoster.aspx?ID=2081 09 Haziran 2011 84 Hasan Kanbolat Irakta Trkmenlere Ynelik iddet Neden Trmanyor, ORSAM, (Eriim) http://www.orsam.org.tr/tr/yazigoster.aspx?ID=1989 29 Mays 2011 85 Koluman, Gemiten Gnmze Irakn Siyasi, Toplumsal ve Ekonomik Yaps , s.26-27 86 Irak Cumhuriyet Anayasas, A.g.e., s. 57.

31

3.1.4. Ermeniler 25-30 bin civarnda olan Ermeniler, Badat, Kerkk ve Musul gibi byk ehirlerde yaamaktadrlar. Arapa ve Ermenice konumaktadrlar. Byk bir blm Gregorion Kilisesine, bir ksm ise Ermeni Katolik Kilisesine mensuptur. Petrol alanlarnda teknik eleman olarak da hizmet gren Ermeniler; meslek sahibi ve sanatkr olup refah seviyeleri olduka yksektir.87

3.1.5. Dier Aznlklar Talmuta gre Asur Kral Salmeneser tarafndan yurtlarndan srlen Yahudiler, ilk olarak bugnk Kuzey Irakn olduu blgeye g etmilerdir. Nitekim o blgede yaayan Krtlerin Musevilikle tanmas da o dneme rastlar. Burada ki Krt nfusunun byk bir ksmn Musevi yapmay baaran Yahudiler, drdnc ve beinci yzylda blgede Hristiyanln hzla yaylmasna ramen
88

kendi

kimlik

ve

ulusal

dokularn

korumay

baarmlardr.

1947 resmi istatistiklerine gre; Erbil, Musul, Kerkk ve

Sleymaniyede 20,000 Yahudi yaamaktayd. Bunlarn byk bir ksm 1948-1951 yllar arasnda yeni kurulan srail Devletine g etmilerdir. 1952de 6000 civarnda ola Yahudiler u anda kitlesel hareket oluturabilecek bir saysal gten uzaktr89. Dier bir etnik grup olan Asurler, ounlukla Dicle nehri batsndaki Asur isimli blgede yaamaktadrlar. Asurlerin blgedeki kkleri M.. 2500 yllarna kadar uzanmaktadr. M..14. yzylda Musul evresinde kurulan Asur Devletinin kurucular olan Asurler, blgede Sryani olarak ta bilinmektedir. Lakin Sryanilerin kkenleri hakknda farkl tez vardr.

87 88

Koluman, A.g.e., s. 27. Eref Gnaydn, Orta srail ve Krdistan: Yahudi Krtler Babilin Kayp ocuklar , stanbul Karakutu Yaynlar, 2007, s. 17-18. 89 Gnaydn, A.g.e., s. 100-103.

32 Bunlara gre Sryanilerin kkeni; Asurlulara, Aramilere ve tm eski Mezopotamya halklarna dayandrlr. Dier bir etnik grup olan Keldaniler; hem soya dayal hem d e dini bir gruptur. Baz kaynaklar Keldanileri, Asurlular olarak tanmlarken bazlar ise Asurlular ile komu ve onlarla savaan bir kavim olarak tanmlamaktadrlar. Yukarda anlattmz aznlklarn nemli blm; Badat, Musul ve Duhok illerinde yaamaktadrlar.

3.1.6. Krtler Krtler nc blmde detayl olarak ele alnacaktr.

3.2. IRAKTA MEZHEPSEL VE DN GRUPLAR Iraktaki etnik milliyetilii etkileyen bir dier husus mezhepsel ve dini gruplardr. Tarih boyunca farkl dini gruplar bnyesinde barndrm olan Irak; genel olarak gney de dini bir topluluk olan ve lke nfusunun ounluunu oluturan ii Araplar, kuzey blmnde ise Snni olan Krt ve Snni ve ii Trkmen gruplarndan olumakta, bu iki grubun arasnda ve Irakn batsnda ise Snni Araplar bulunmaktadr. Resmi dini slam olan Irak; ayn zamanda Hristiyan, Yezidi, Mendai Sabi gibi btn inanlarn zgrce yaanabileceini anayasasnda teminat altna almtr. lkenin %97 gibi byk bir ounluu mslmandr. %3lk kesimini ise Hristiyanlk ve dier dinlere mensup aznlklar oluturmaktadr. Mslman ounluk kendi ierisinde genel olarak Snniler ve iiler olmak zere ikiye ayrlmaktadr. Irakl iiler tarih boyunca ounluu oluturmasna ramen zellikle Saddam Hseyin de vrilinceye kadar ki dnemde lke ynetiminde sz sahibi olmam veya olamamlardr. Bunun aksine sayca az olmalarna ramen Snniler lke ynetimine hkim olmular, devlet ierisinde nemli grevleri tekelinde bulundurmulardr. Bu

33 ayrm siyasi olarak en ok lke ynetiminde ve nemli mercilerin kadrolamas alanlarnda gze arpmaktadr.

3.2.1. iiler ia slam toplumunda siyasi sebeplerle km ve daha sonras itikadi bir yapya brnm olan slami bir ekoldr.90 Hz. Muhammedin lmnden sonra balayan srete ilk Halifenin Hz. Ali olmas gerektiini91 savunan iilerin tarihini oluturan olaylarn birou Irakta yaanmas sebebiyle Irak, iilik tarihiyle zdelemi bir lkedir. 661 ylnda drdnc halife ve ilk ii imam Hazreti Ali (Ali bn Ebu Talip)nin Kfede ldrlmesi ve mteakiben 680 ylnda halifelik iddiasnda bulunan Hz. Alinin olu Hz. Hseyinin Kerbela dzlklerinde yaplan savala ldrlmesi92, Irakn iiler iin nemini tanmlamaya yetmez. Kerbela, Necef, Kazmeyn, Samarrada On iki imamn altsnn trbeleri bulunmaktadr. Ayrca on ikinci imam olan imam Muhammed el-Mehdinin gizli mezarda Samarrada bulunmaktadr. Dier nemli ii trbeleri kmbetleri ve kutsal mezarlklarn bulunduu Kufe, Hile, Balat, Kalat Salih, Musayyib, Tuvayric, Kumeyyit, Badra, Salman Park ve Badat iiler iin kutsal yerleim yerleridir.93 Irak tarih boyunca iilerin mezhebi merkezi olmutur. ii din adamlarnn yetitii ve yaad yer olan Necef, randaki byk din adamlarnn yetitirildii yerdir. Zira, rann dini adamlar yetitirdii yer olan Kum kenti, Necefte eitim gren ranl din adamlar tarafndan kurulmutur.94 Irakta modern ii slamclnn kkleri ok gerilere gitmekle beraber Temmuz 1958de monarinin yklmasndan sonrayla tarihlendirilebilir. Dava Partisinin kurulmasyla (1958) balayan bu oluum, 1963 -1968 yllar
90

Selim zarslan, Iraktaki iiler ve nanlar , Frat niversitesi Orta Dou Aratrmalar Merkezi kinci Ortadou Semineri Dnden Bugne Irak Bildiriler II. Elaz, 2004,s. 454. 91 zarslan, A.g.m., s. 455. 92 Ytzhak Nakash, Irakta Pandorann Kutusu: iiler, Ankara, Elips Kitap, 2005, s. 13. 93 .Detayl bilgi iin: Nakash, A.g.e., s. 283-284. 94 Gl Atmaca, Necef Kum Arasndaki Tarihi ekime .ORSAM, (Eriim) www.orsam.org.tr/tr/yazgster.aspx?Id=1343 17.Nisan.2011

34 arasnda Arif kardelerin otoriter askeri rejimi altnda, beklentilerin zerinde byme gstermitir.95 Baas Partisinin 1968de iktidara gelmesiyle bu hareket byk darbe alm ve lider kadrolarnn bazlar Suriyeye bazlar rana g etmek zorunda kalmtr. 1970lerin ortalarnda kitlesel slami protestolar gerekletirmekle beraber 1974te birok ii slamc liderin, Baas rejimi tarafndan idam edildikleri grlmektedir. 1977de kutsal ehirlere yaplan hac srasnda Necef, Kerbela ve Han el-Nusta Baas kart kitlesel protestolar ve gsteriler dzenlenmitir. Bu olaydan sonra ii slamclnn ykselii, Irakn toplumsal ve siyasal geliimlerinin ba aktr haline gelmitir. Bu hareket 1980-1988 yllar arasnda ran ile Irak arasndaki savan patlak vermesine sebep olan birok katalizrden biridir. Ayrca Krfez Sava srasnda iddetli protestolarla ve ubat 1991de on yedi valilikten on nn denetimini ele geiren Baas kart ayaklanmalarda nemli rollere sahip rgt ve gruplar ilerinde barndrmlardr.96 Irakta iiler, ounluu oluturmalarna ramen uzun sre kinci Snf Vatanda statsnde bulunmulardr. Baas ve Saddam Hseyin yne timi esnasnda ezilmilik, dlanmlk ve iddete maruz kalmlk duygular ierisinde hayatlarn srdrmlerdir.97 20 Mart 2003 tarihinde Iraka zgrlk parolasyla balayan II. Krfez Sava baladktan 40 gn sonra George W.Bush tarafndan zafer ilan edilse de 2009 ylna kadar sren direni ierisinde ii gruplarn eylemleri azmsanmayacak miktardadr. Mukteda El-Sadr ynetimindeki Sadr Grubunun direnite n saflarda bulunmas, direnie ilk kez Irakl bir ii grubun aktan destek vermesi bakmndan nemlidir.98 Sadr grubuna ilaveten, 1982 ylnda Saddam rejimine muhalif bir rgt olarak Irak slam Devrimi Yksek Konseyi (IDYK) adyla El Hekim tarafndan randa kurulan Irak slam Konseyi, hali hazrda Irak Babakannn temsil ettii Dava Partisi
95 96

Faleh A Cabbar. Irakta ii Hareketi ve Direni, stanbul, Agora Kitapl, 2004, s. 30. Cabbar. A.g.e., s. 30 97 Arif Keskin, Irakl iilerin Siyasal Davranlarna Genel Bir Bak , Stratejik Analiz, Say: 97, Mays 2008, s. 61. 98 Serhat Erkmen,Irakta Sava Sonras Sava, Frat niversitesi Orta Dou Aratrmalar Merkezi kinci Ortadou Semineri Dnden Bugne Irak Bildiriler II. Elaz, 2004, s.296

35 ve Basra ve evre yerleim yerlerinde etkin ve en kk ii Grup olan Fazilet Partisi siyasi alanda ne kan aktif ii gruplardr. iiler kendi ierisinde ikiye ayrlm durumdadrlar. Bunlar radikal ve lml gruplardr. Havzalar (ii Medrese) Irakl iiler ierisinde etkindir. Havzalarda iiliin muhafazakr ve geleneksel gr hkimdir. Bu gre gre politikaya scak baklmaz ve iktidardan uzak kalma eilimindedirler. 99 Bu eilim Velayet-i Fakih grnden gelmektedir. 19. yzylda ii din adam Muhammed El-Hseyni El irazi tarafndan ortaya atlan ve randaki 1979da gerekletirilen slam Devrimi sonrasnda Humeyni tarafndan da uygulanan Velayet-i Fakih ideolojisi; kayp on ikinci imamn ortaya kn beklemeden, ona bir ii din adamnn veklet etmesiyle ii din mercilerin siyasi alandaki pasifliklerinin sona ermesi ve aktif siyasete katlmalar anlamn tamaktadr. randa bulunan Kum Havzasnn aksine Irakta bulunan Necef Havzas Felayet-i Fakih kurumunu benimsememektedir.100 Radikal iilere gre siyasi mcadele gereksizdir. ABD ile uyumlu almay reddederek silahl mcadeleyi savunmaktadr. Bu akm Sadr grubuyla zdelemitir. Ilml grup ise hedefe; ABD ile atmayarak, iddetten uzak, siyasi ve demokratik yollarla ulaabileceini dnmektedirler. Necef ve Kerbelada ki st dzey din adamlar yani Seyidler ise radikal gruplara scak bakmayp bu grubu olutururlar. Ayrca Irak Yksek slami Meclisi ve Dava Partisi gibi gruplar bu akm benimsemektedirler.101 Iraktaki iilerin ounluunu Araplar oluturur. Orta ve gney Irakta yaayan ii Araplarn yannda ii Krtler ise Hanekin ile Bedre kasabalarnda yaamaktadrlar. Trkmen nfusunun %23102 n oluturan ii Trkmenlerle, lkenin orta ve gneyine yaylm olan Feyli olarak adlandrlan ii Krt nfusu geri kalan ii nfusu oluturur.

99

Keskin., A.g.m., s. 61. Soran kr, Irak Sava Sonras Dengeler Gruplar Aras likilerde Gelinen Nokta, Frat niversitesi Orta Dou Aratrmalar Merkezi kinci Ortadou Semineri Dnden Bugne Irak Bildiriler II. Elaz 2004, s. 543. 101 Keskin, A.g.m., .s. 61. 102 Trk, A.g.e., s. 21.
100

36 nceki yerel ve genel seimlerde sistemde hkim konuma gelmek iin birlikte seime giren ii partiler, 31 Ocak 2009 tarihinde ki yerel seimlerde ayr ayr partiler olarak girmiler ve o dnemin ve hali hazrdaki Babakan Malikinin partisi 14 vilayetten 9unu kazanmtr. 2010 ylnda yaplan genel seimlere baktmzda ise iki ayr koalisyon olarak seime girmilerdir. Bunlardan birincisi Nuri El-Maliki liderliindeki Kanun Devleti Koalisyonudur. Bu koalisyon slami Dava Partisinin evresinde toplanan ok sayda kk parti ve blgelerin nde gelen isimlerinde olumaktadr. Ayrca Krtler, Trkmenler ve Snni Araplardan baz oluumlar da mevcuttur. kinci ii koalisyonu ise Irak Ulusal ttifakdr. Irak slami Yksek Konseyi (IYK), Bedr rgt, Sadrclar, Fazilet Partisi ve Ulusal Reform Akm gibi nde gelen ii Partilerin yan sra birok bykl kkl parti, grup ve blgelerin ileri gelen insanlarn kapsamaktadr. Merkeziyeti, Milliyeti ve dierine oranla laik olan Kanun Devleti Koalisyonuna nazaran Irak Ulusal ttifak, Irak iilerini bir araya getirerek lkede iilerin hkimiyetinde bir sistem yaratmak istemektedirler. Irak Ulusal ttifaknn ats altnda baz Snni Araplar, Feyli Krtler ve baz ii Trkmenlerinin destekledii Trkmeneli Partisi ve Trkmen Vefa Hareketide bulunmaktadr. Seimde nc olan ve Sadr grubunun arl hissedilen bu koalisyon, genel seimlerden sonra rann da araya girmesiyle 89 milletvekili kararak seimde ikinci olan Maliki liderliinde ki Kanun Devleti Koalisyonun hkmet orta olmutur.103

3.2.2. Snniler Ehl-i Snnet dier bir deyile Snni, Hz. Muhammedden alnan hadis ve davranlara verilen Snnet szcnn tretilmi halidir. 104 Irakta yaayan toplum iin kullanlan Ehl-i Cemaat Irakl Snnilerini tanmlar. Snnilik; slam dininde iilik gibi siyasi, inan ve fkha dayal bir mezheptir.105
103 104

ORSAM Rapor No.35, A.g.e., s. 9-11. zarslan, A.g.m., s. 455. 105 Aslan, A.g.e., s. 12.

37 Fkh yorumlarna gre snnilik; Hanefi, af ii, Hambeli ve Maliki mezheplerine ayrlmaktadr. Iraktaki Snnilerin ounluu Hanefi mezhebine bal olmakla beraber az da olsa afii ve Hanbel mezhebine bal olanlar da mevcuttur. lke nfusunun %37106 sini oluturan Snni Mslmanlarn ounluu Arap olmakla beraber, Trkmenlerin %77 gibi byk bir ounluu Hanefi mezhebine baldr. Krt Mslmanlarn byk bir ounluu Snnidir ve afii mezhebine baldr. Mslmanln Irak corafyasyla bulumasndan itibaren ynetim ounlukla Snni iktidarlar elinde bulundurmulardr. Emevilerde bal ayan bu sre Safeviler, Bveyiler107 (945-1055) gibi ii hanedanlar tarafndan ele geirilmesine ramen 2003te Saddam Hseyinin yklna kadar ki srete yine Snni iktidarn grmekteyiz. zellikle ngiliz mandas altnda younlaan bu eilim 1968 Baas Partisinin baa gemesi ve Saddam Hseyinin iktidara gelmesiyle zirveye ulamtr. Lakin 1968-2003 yllar arasnda ki bu kadrolama ters tepmi istenilen amaca ulamamtr. Irakta bir ulus inas projesine kendisini adayan Baas Partisinin politikas tam tersi sonular dourmutur. Sonu olarak bir ulus deil, drt ayr topluluk ortaya kmtr. Bunlar; iiler, Snniler, Krtler ve Trkmenlerdir. Bu baarszln en byk iki nedeni vardr. Birincisi Baas Partisinin iddet ierikli, dlayc ve u politikalardr. kincisi ise Irak halk bir ulusun unsurlar olan ortak din, dil, toprak ve rk gibi ortaklklara sahip deillerdir. Toprak konusunda dahi Snni Araplar ve Krtler arasnda farkllklar vardr. Snni Araplar I.Krfez Savann sebeplerinde n olan Kuveyti Irak topraklarna katmak isterken, Krtler Iraktan ayrlmak istemilerdir.108 Snniler; ABDnin Badat ele geirmesinden sonra balayan, 2007 ylnda zirve yapan ve 2009 ylna kadar sren direnite aktif rol almlardr. Bu direni gruplar ierisindeki snni gruplarn belli balcalar; Irak Mcahit
106

1 Sf nfantry Division, Soldiers Handbook to Iraq, Unclassified, (Eriim): www.fas.org/irp/world/iraq/1/Dguide.pdf, 17.01.2011, s. 2-1(14) 107 Nakash, A.g.e., s. 13. 108 Koluman, Irakn, Sosyal, Demografik ve Etnik Yaps, s. 4.

38 Ordusu, Irak slam Ordusu, Ensar El-Snne Ordusu, Irak Direni Hareketi, 1920 Devrim Tugay ve Irak Direniinin slami Cephesi gruplardr. 109 Snnilerin siyasal temsil sorunu ve gemiten gelen kkl imtiyazlarn kaybetmeleri, Snni direniin ortaya knda nemli rol oynamtr. 110 Saddam Hseyinin devrilmesiyle birlikte eski rejimin hkim gc Snni Araplarn Irak siyasal yaamndan dlanma sreci balamtr. zellikle 2004 yl sonlarndan itibaren ykselen direnie askeri alanda zm bulamayan ABD, ilk olarak Baastan Arndrma Yasasnn hafifletilmesi ve Orduya eski Irak Ordusunun subaylarn alma giriimlerinde bulunmu, Ayrca Ocak 2005 tarihinde yaplan seimlerde ii Araplarn ve Krtlerin ar glenmesinin nne geilmesi ve direnii sonlandrmak iin Snni Araplar siyasal srece dhil etmeye alm birok Snni Arap airetlerine silah ve para yardm yapmtr. 2005 genel seimlerine katlmayan ve seim sonucunda ortaya kan hkmetin uygulamalarndan muzdarip olan Snni Araplar, Aralk 2005 seimlerine ve 31 Ocak 2009 tarihinde yaplan vilayet meclisi seimlerine katlarak siyasi alana geri dnmlerdir. 2010 ylnda yaplan genel seimlerde ise Snni Araplar yanlarna baz milliyeti ii Araplar da olarak El Irakiye adl bir koalisyon oluturmulardr. Iyad Allavi nderliindeki bu koalisyon seimden birinci kmasna ramen yaplan pazarlklar ve rann kar kmas sonucunda hkmeti kuramamtr.111

3.2.3. Yezidiler Yezidilik, bata Irak olmak zere; Ermenistan, Rusya, Grcistan, Suriye, Trkiye, Avrupa ve ABDde yaayan etno-dini bir gruptur. Yezidiler,

109

Anthony H.Cordesman, Iraqs Sunni nsurgents; Looking Beyond Al Qaida, Rand Cooperation, Santa Monica, Temmuz, 2007,s. 4-6. 110 kr, A.g.m., s. 530. 111 ORSAM Rapor No:35, A.g.e., s. 7-9.

39 peygamberleri olan eyh Adiy Bin Musafir (1072-1162)in retilerinden oluan; Ortadou kkenli112, heterodoks bir inan sistemini benimserler113. Yezidiler ounluk olarak Irakn kuzey blgesinde byk bir ksm da Musulda yaamaktadr. Musul merkezde saylar azdr. Genellikle eyhan, ikan, Tilkeyf, Baika, Bazane ve Sencar gibi yerleim yerlerinde hayatlarn srdrmektedirler Bu blgede yaamalarnn sebebi: peygamberlerinin Musulun kuzeydousunda bulunan Lale Vadisindeki mezardr. Saylar az olmakla beraber Duhok, Zaho ve Erbilde yaayanlar da mevcuttur. Yezidilerin dini merkezi Bahadra, kutsal mekan Laletir. Yezidilerin etnik kkenleriyle ilgili tpk ortaya k ve anlam alanlarnda olduu gibi elikiler mevcuttur. ou batl kaynaklar; bu dini grubun kkenlerinin Krtler olduunu, Mslmanlamayan Krtlerin bu grubu oluturduunu belirtmektedir. Lakin gnmzdeki Yezidilerin bir ksm kendini Krt, bir ksm kendini Yezidi Milleti, en sonuncu ksm ve ounluu oluturan grup ise etnik kkenlerinin Arap, dinlerinin Yezidi olduunu beyan etmektedirler. Iraktaki ve dnyadaki Yezidilerin Emiri olan Enver Muaviye smail; etnik olarak soylarnn Babillere kadar dayandklarn, salam bir Arap soyundan geldiklerini ayrca 1990lardan itibaren zellikle KDPnin Yezidileri Krtletirme politikalarna baladklarnn bunun iinde retmenlerin kullanldn belirtmitir. Yezidi Emirine gre bu asimilasyon politikas, 2003 sonrasnda meyvelerini vermeye baladn belirtmektedir114. Yezidilerin; sahip olduklar inan deerleriyle dier etnik gruplarla aralarnda kesin bir snr koyduklar ve farkl bir a idiyet duygusuna sahip olduklar bilinmektedir. Nitekim tamamen kapal bir toplum olan Yezidiler, Krtler dhil olmak zere dardan hi kimseyle evlenmemektedirler.115 Tm Iraktaki Yezidi nfusunun yaklak 650.000 -700.000 civarnda olduu dnlmektedir. BKY de ise 150.000 civarnda Yezidi yaadn
112 113

Tanl Yaar, emberin indeki nan YEZDLK, stanbul, Nokta Kitap, 2006, s. 19-43. Sabriye Deliceolu, Kuzey Iraktaki Etnik ve Dini Gruplar ve Blge Politikalarna Etkiler i, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, stanbul, Marmara niversitesi, 2006, s. 75. 114 Irakl Yezidi Emiri smail: Yezidiler Bask Altnda, ORSAM (Eriim) http://www.orsam.org.tr/tr/orsamkonukgoster.aspx?ID=192, 24 ubat 2011 115 zzetullah zzeti, ran ve Blge Jeopolitii, eviren: Hakk Uygur, stanbul, Kre Yaynlar, 2005, s. 15.

40 ileri srlmektedir.116 ou, Krtenin Krmani ve Sorani lehesiyle konumaktadrlar117. Ayrca Baika ve Bazane blgelerindeki 100.000 civarnda Yezidi, Arapa konumaktadrlar.118 1980 ylnda Ali Sincari nderliinde Suriye yanls Krdistan Demokrasi Birlii ad altnda parti kurarak siyasal alanda kendilerini gstermeye balamlardr. 2005 ylnda yaplan seimlerde Reform ve lerleme in Yezidi Hareketi Partisi ats altnda parlamentoda bir ye ile temsil edilmitir. 2010 ylnda yaplan genel seimlerde ise Musul vilayetinde Ninova Kardelik Listesi ad altnda Krtlerin oluturduu listeden seilen sekiz milletvekilinin alts yezididir.

3.2.4. Hristiyanlar Irakl Hristiyanlar; Keldani, Sryani, Ermeni ve Asuri gruplarndan olumaktadr. Katolik Kilisesinin Dou kesiminin bir paras olan Keldaniler, Dou Kilisesinin bir paras olan Sryaniler ve Ermeniler, Irakta yaayan Hristiyanlardr. Hristiyan nfusunun byk bir ksm Musul, Duho k, Erbil, Kerkk, Badat ve Basrada yaamaktadr. Nesturi, Ortodoks ve Protestan gibi mezhepleri iinde barndran Irak Hristiyanlar yaklak olarak toplam nfusun % 2sini olutururlar.119 Irak tarihinde lke ynetiminde sz sahibi olamayan bu grup, Sadd am ynetiminin dmesi sonucunda, 13 Temmuz 2003 tarihinde aklanan ve 25 yeden oluan Geici Ynetim Konseyinde 1 Asuri Hristiyan la Asuri

116

Kuzey Irakn Toplumsal, Siyasal Yaps ve Krt Blgesel Ynetiminin Trkiye le likileri,ORSAM Rapor No:40, Ankara, 2011, (Eriim) www.orsam.org.tr/tr/trUploads/.../201149_orsamraporkuzeyirakson.pdf, 24 Haziran 2011, s. 7. 117 Christine Allison, The Yezidi Oral Tradition n Iraqi Kurdistan, Richmond, Curzon Press, 2001, s. 27. 118 Irakl Yezidi Emiri smail: Yezidiler Bask Altnda, ORSAM (Eriim): http:/www.orsam.org.tr/tr/orsamkonukgster.aspx?ID=192, 24 ubat 2011 119 Deliceolu, A.g.e., s. 99.

41 Demokratik Parti ats altnda temsil imkan bulmutur120. Ayn ekilde Eyll 2003 kabine atamalarnda da Ulatrma Bakanl Asur Hristiyanlara verilmitir.121 Seilen Konsey yelerini ve Bakanlarn kimlikleri dikkate alndnda ksmen de olsa Iraktaki farkllklar gz nnde bulundurulduu anlalmaktadr. Lakin bu kiilerin temsil etme kabiliyetlerinin olmamas, dierlerine nazaran nemsiz bakanlklarn verilmesi ve en nemlisi her bakanlkta danmanstatsnde bulunan Amerikan ve ngiliz yetkililerin rolleri uzun dnem tartmalara neden olmutur122. Irakl Hristiyanlarn hepsine Asuriler (Assrians) ad verilir.123 Gnmzde Sryani ve Keldaniler; BKYnin kontrol ettii Kuzey Irak topraklarnda yaamaktadrlar. zellikle artan iddet olaylar sebebiyle; 2006 ylndan itibaren Orta ve Gney Iraktan, Irakn kuzeyine on binlerce Hristiyan g etmitir.124 Asuri Demokratik Partisi, Asuri Ulusal Partisi, Asuri- Keldani- Sryani Meclisi ve Keldani Demokratik Partisi blgede yaayan Hristiyanlarn temsil edildii siyasi partilerdir 2005 tarihine kadar ki Irak Devleti anayasalarnda aznlklardan bahsedilmemesine ramen, 2005 Irak Anayasas Hristiyanlar, Yezidiler, Mendai Sabiler gibi btn fertlerin inan ve dini vecibelerini yerine getirme zgrl teminat altna alnmtr125.hkm bulunmaktadr. Lakin hala gvenlik alannda yaanlan sorunlardan etkilenen en byk gruplardan birisi Hristiyanlardr. Yukarda da sz ettiimiz zere pek ok Hristiyan Parti ve liderleri BKYnin hakim olduu alanlar gvenli bir liman olarak grmektedirler.

120

Nora Bensahel v.d.,After Saddam Prewar Planning And The Occupation of Iraq , Rand Cooperation, , Santa Monica, 2008, s. 167. 121 Bensahel v.d., A.g.e., s. 170. 122 Ferhat Pirini, 2003 Sava Sonras Srete Irakta Siyasal Yaplanma, Frat niversitesi Orta Dou Aratrmalar Merkezi kinci Ortadou Semineri Dnden Bugne Irak Bildiriler II. Elaz, 2004, s. 481. 123 ORSAM Rapor No:40, A.g.e.,s. 15. 124 ORSAM Rapor No:40, A.g.e., s. 10. 125 Irak Cumhuriyeti Anayasas, A.g.e., s. 3.

42 DRDNC BLM IRAKTAK KRTLER VE KRTLK

4.1. IRAKLI KRTLER Irakl Krtler, lkenin kuzeyinde Byk ve Kk Zap rma havzasna dalmlardr. Zaho, Sleymaniye, Erbil, Duhok, ehrezur ve Halepe blgelerinin ounluu Krttr. Kuzeyden gneye doru inildike Krt nfusu azalmaktadr126. Musul ve Kerkkte de son 10-15 yl ierisinde zellikle de Saddam Hseyin devrildikten sonra BKYnin Krt nfusu siyasi hedefler dorultusunda Kerkke ynlendirmesi kapsamnda hz kazanan gler sonucu Trk ve Araplarn yannda Krtlerin nemli bir nfus tekil ettiini grmekteyiz. Ayrca Kut ve Badat vilayetlerinde de Krtler yaamaktadr. 127 lkenin kuzeydousundaki dalk blgelerde yaayan Krt kabileleri ikiye ayrlr. Bunlar Musul, Zaho, Akra, Duhok ve Amediyede yaayan kuzeyli Krt kabileleri ve Sleymaniye, Erbil ve Kerkk sancanda yaayan gneyli Krt Kabileleridir.128 Gebe olarak yaayanlar ise ounlukla Frat ve Dicle nehirleri arasnn kuzey blgesinde yaamaktadrlar. Ayrca Krtlerin yaad blgeyi konutuklar leheler ve hakim olan airetler bakmndan Zap suyu iki blgeye ayrr. Bunlar; Zap suyunun dousundaki Soran ve Batsndaki Bahdinan blgeleridir. Kurmani lehesi konuulan Bahdinan blgesiyle, Sorani lehesi konuulan gney kesim arasnda derin ekonomik ve kltrel farkllklar mevcuttur. Bu durum 1960larn bandan itibaren Krt hareketinde de ayrlklar dourmasnn asl nedenidir.129 Bahdinan blgesi ekonomik olarak geri kalmtr. Ve airetlerin gl bir egemenlii mevcuttur. Soran blgesi ise daha fazla ehirlemi,
126

Ali Rza eyh Attar, Krtler: Blgesel ve Blge D Gler, 2. Bask, eviren: Alptekin Dursunolu, stanbul, Anka Yaynlar, 2008, s. 44. 127 Orsam rapor:40,A.g.e., s. 8. 128 Aslan, A.g.e.,s. 34. 129 Bruinessen, A.g.e., s. 79.

43 eitim dzeyi ve ekonomik gelimesi daha yksektir. Sorani Krt lehesi resmi statye sahipken Bahdinan blgesinde bulunan Kurmani lehesi ihmal edilmitir. Bahdinan da eitim dili de Arapann yannda Sorani lehesidir.130 Bu iki lehe arasndaki fark mesafe uzadka artmaktadr. Lakin iki azdan sadece birini bilen, dierinden tamamen anlamamas durumu yoktur. 131 Krtlerin toplumsal yapsn ele aldmzda dikkati eken ilk bariz unsur Airet veya Airetcilik olgusudur. Krt airetleri genelde yelerinin d saldrlar karsnda korunmas, eski tre ve yaam tarznn devam ettirilmesi amacyla oluturulmutur. Gerek ya da gerek olduu varsaylan ortak bir ataya dayanan ve akrabalk temelinde rgtlenmi genellikle toprak btnl olan ve kendisine has i dinamie sahi p sosyo-politik bir birimdir.132 Krt airetleri genelde yelerinin d saldrlar karsnda korunmas, eski tre ve yaam tarznn devam ettirilmesi amacyla olumutur.133 Btn Krtler bir airetin mensubudur. Toplum airet reisleri tarafndan ynetilir. Hatta siyasetilerin dahi airet reisi olduu kans yaygndr. Iraktaki nde gelen Krt airetleri; Doski, Barvari, Barzani, Sindi, Rkani, Zebari, Gorran, Herki, Suri, Caf, Hamavand, Dizayi ve Honavdr. 134 Blgeye hkim olan iki byk Krt partiden birincisi olan Krdistan Demokratik Partisi (KDP) lideri Mesud Barzani Bahdinan blgesine hkimdir. Tabann oluturan airetler, Nakibend tarikatna mensupturlar. Krt milliyetiliini benimseyen ve muhafazakrl ile KDP; Blgesel Krt Ynetimi (BKY) iinde Duhok ve Erbilde ayrca, BKY dnda ise Musul vilayetinde gldr. Buna karlk, Sleymaniyede daha az destekisi mevcuttur.135 Dier etkin parti Krdistan Yurtsever Birlii (KYB)dir. Lideri hali hazrda Irak Devletinin Cumhurbakan Celal Talabanidir. Barzaninin Bahdinan blgesine karlk, Talabani Soran blgesinde hkim konumdadr. Soran blgesinin en byk vilayeti Sleymaniyedir. Genel itibari ile

130 131

Bruinessen, A.g.e., s. 79-80. Orsam rapor:40, A.g.e., s. 8. 132 Deliceolu, A.g.e., s. 20. 133 Th BoisV.MinorskyD.N.Mac.Kenzie, A.g.e., s, 168. 134 Orsam rapor:40,A.g.e., s..8. 135 Orsam rapor:40, A.g.e., s. 11.

44 ehirleme ve sanayilemenin ileri olduu dolaysyla da ehirli nfusun ounluu oluturduu blge genelde Kadiri tarikatnn mensubudur. Gorran (Deiim) Hareketi, Krdistan slami Birlii (KB) ve Krdistan slami Cemaati (KC) hali hazrda Irakta Krtleri temsil eden dier siyasi partilerdir. Irakta yaamlarn devam ettiren Krtlerin byk bir ounluu mslmandr ran-Irak snrlarndaki illerde ve lkenin kuzey ve ortasna yaylm halde bulunan Feyli Krtler ii mezhebine bal olmakla beraber geri kalan Mslman Krt nfusu ise Snnidir ve afi mezhebine baldrlar. Az nce de aktardmz zere Krtler arasnda Nakibend ve Kadiri tarikatlar son derece yaygndr. Bu tarikatlarn eyhleri Kerkkteki Talabani ve Kesnezani aileleridir.136 Feyli Krtler, ounluun aksine Gorani olarak adlandrlan fars kkenli bir dili konumaktadr. Irakta Mslman Krtler haricinde Sleymaniye ve Musulun baz ilelerinde bulunan baz Hristiyan Krtler, Musul, Kerkk, Erbil ve Sleymaniyede kitlesel hareket oluturabilecek saysal gten yoksun Musevi Krtler ve kken olarak Krt olduu iddia edilen daha nce de belirtmi olduumuz yezidiler bulunmaktadr. Kkenlerinde ve tarihlerinde olduu gibi Iraktaki Krtlerin nfusu hakknda da kesin bir bilgi yoktur. Irak hkmetinin 1922 -1924 yllarndaki nfus saymna gre Krtler 494.000 kiiyi bulmaktadr.137 Lakin Modern anlamdaki ilk nfus saym ise 1947de yaplmtr. Buna gre 4.564.000 olan Irak nfusunun 840,000 ini Krtler oluturmaktadr. Etnik dalm gz nne alan ilk ve tek saym ise 1957 ylnda yaplmtr. 1957 de; Irak nfusu , 6.500.000 Krtlerin nfusu ise 1.042774dr Temmuz 2011 tahminlerine gre ise Irak nfusu 30.399.572 olup Krt Nfusunun Irak Nfusuna oran ise % 15-20 dr.138 Belli makamlarca abartlan bu oran 4,5- 6 milyona denk dmektedir. snrlarnda Resmi rakamlara yaayan toplam gre Blgesel Krt Ynetimi (BKY) kiidir. Lakin; Erbil, nfus 4,7 milyon

Sleymaniye ve Duhok vilayetlerinin 4,7 milyon olan bu nfusun tamam Krt

136 137

Orsam Rapor No:40, A.g.e., s. 11. Ssl, A.g.e., s. 59. 138 CIA Resmi Web Sitesi, (Eriim) https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/iz.html 22.04.2011

45 olmamakla beraber bu saynn ierisinde evre lkelerdeki Krt nfusa datlan kimlikler vastasyla oy kullanmaya veya nfus saymna gelen personel de dahildir.

4.2. KRTLK Irakl Krtlere deindikten sonra Krtlk ideolojisinin de ele alnmas faydal olacaktr. Bu balamda Krtln tanmlanmas gerekmektedir. Krtlk; ayrlk Krt milliyetilii ekseninde ilk olarak bulunduklar lkede Krtln tannmas ve zerklik salanmasna, mteakiben bulunduklar lkede zerk bir idare kurulmasn ve bunun Krt Devletine dntrerek nihai ama olarak dier komu lkelerde yaayan Krt devletleriyle birleerek Bamsz Byk Krdistan Devletinin kurulmas amac dorultusunda uygulanan siyasi, askeri, ekonomik ve toplumsal faaliyetler olarak tanmlanabilir. Siyasi Krtle temel tekil etmesi sebebiyle, bu ideolojinin kltrel boyutu nemlidir. Zira bundan bahsedebilmek iin menei (kken), tarih, dil ve corafyann olmas gerekmektedir. lk olarak Krtln zerinde durduu bu drt temel ayan ele alnmas gerekmektedir.

4.2.1. KRTLERN MENE (KKEN) Krtler hakknda yerli ve yabanc birok aratrma yaplmasna ramen, aratrmalarda bir birlik ve btnlk bulunmamaktadr. Dolaysyla da farkl farkl grler mevcuttur. Bu grleri be ana grupta toplamak mmkndr. Bunlar; Krtlerin kkenini Mezopotamyada yaayan eski kavimlere dayanan grler, rann eski topluluklarndan Medlere dayanan

46 grler, Araplara dayanan grler, Ermenilerle ayn rktan olduklarn savunan grler ve Trklerle ayn kavimden geldiine dair grlerdir. 139

4.2.1.1. Mezopotamyada Yaayan Eski Kavimlere Dayanan Grler Bunlardan birincisi Pennsylvania niversitesi Profesrlerinden E.A. Speisere aittir. Speisere gre; Krtlerin kkeni Smerler dneminde yaayan Guti(Gutium)ler ile ilikilendirir ve Krtler Gutilerle ayn rktandrdemektedir.140 Bu gre gre, 4000 yl nceki Smer yazlarnda Kardaka diye bir blgeye iaret edilerek bu blgede yaayan airete Kur -ti-e isminin verildii ve bunlarn Krtlerin atalar olduunu ne srlmektedir.141 Hurrilerin M. 5000 yllarnda henz Trkistanda yaarken sonralar n- Asyaya gerek M.. 4000de Azerbaycan ile Dou Anadoluya gelip yerletikleri yolunda bir kanaat de vardr. Bu gre gre; Hurriler, Orta Frat ve Dicle blgelerinden kp, komu lkelere yaylmaya balamlardr. Babi l ktasn alarak burada GUDUN (veya GUT) adl hkim slaleyi kurmulardr142. Ayrca Gutilerin, M.. 2649 yllarnda Smer, Akad ve

Elamlar yenerek lkelerini igal ederek Babilde 125 yl saltanat srdkleri iddia edilmektedir. 143 Rus arkiyats Vladimir Minorsky, Krtler isimli kitabnda 20. yzyl bilim adamlarnn iki gr olduunu belirtir. Bunlardan birincisi Krtlerin kkeninin M.. 400 ylnda Ksenefonun Krdistandan geerken karlam olduu Karduklular ve onlarn dousunda yaayan Kor ti (Kurti-e)lerin imdiki Krtlerin atalar olduunu belirtmektedir.144 Karduklularn lkesi olarak iaret edilen blge Dicle Nehri ile Cudi Da arasndaki blgedir. Guti ile Kurti ad

139 140

Abdlhaluk ay, Her Ynyle Krt Dosyas, Ankara, Turan Kltr Vakf, 1994, s. 33 -46. Hilmi Gktrk, Krtlerin Soy Kt Ve Boy Tarihi, stanbul, Trk Dnyas Yaynlar, 1979, s. 49. 141 lker Babu, Terr rgtlerinin Sonu, stanbul, Remzi Kitabevi, 2011, s. 24. 142 kr Mehmet Sekban, Krt Meselesi, Ankara, Kon Yaynlar, 1979, s. 47. 143 ay, A.g.e.,s. 36-37. 144 V. V. Minorsky, Krtler, stanbul, Komal Yaynlar, 1977, s. 23

47 tek kavme aittir ya da Kurtiler, Gutilerin en bydr. diyen dou blou arkiyats Draver bu akm devam ettirmitir. Lakin bu grlere yaplan en byk eletiri; Smer tarihi incelendiinde ortaya kmaktadr. Buna gre; Gutilerin M.. 4000 yllarna kadar gtrlmesinin doru olmad iddia edilmektedir.145 Mezopotamyada yaayan eski kavimlere dayandran grlerden bir dieri ise yine Minorskynin ortaya att; Urartularn, Krtlerin atas olduu tezidir. Bu tezin k noktas, Urartularn o dnemdeki sylenii olan Qald/Haldi ile Krt kelimesinin telaffuz edilmesindeki benzerliktir.146 O adan kalan ta yaztlarda, Khaldi veya Urartu adl kavmin M..20. yzyln sonlarnda Van Glnden Urumiye Glne (ran) kadar olan blgede gl bir ynetim kurduu grlmektedir. Minorskyye gre Kardu yurdunun bugn k Krtlerin yurdu olduunu ve Khaldi kavmiyle Krtlerin ayn olduunu vurgulamaktadr. Krt asll eski Osmanl subay ve Krt bilimci Mehmet Emin Zeki Beyin Krt Ve Krdistan adl eserinde ise Minorskyden alnt yaptktan sonra kendi grlerini aklamaktadr. Ona gre Smer, Akad ve Asuri dnemlerinde siyasi faaliyetlerde bulunan Zagros kavimleri eski nesillerini oluturmaktadr. Bu kavimler ise; Lulu, Guti, Kasay, Subar ve Hurri kavimleriydi147 Konuyla ilgili tarihi kaynaklar incelendiinde; Asur tarihinde Krt Milletinden bahsedilmediini, ayrca Mezopotamyann eski tarihi incelendiinde blgede Krt varlnn sz konusu olmad grlmektedir. Zira Tarihin Babas olarak nitelendirilen Heredotes, Krtlerden hi bahsetmemitir.148

145 146

Orhan Trkdoan, Etnik Sosyoloji, stanbul, Tima Yaynlar, 1998, s. 125. ay, A.g.e., s. 35. 147 Attar, A.g.e., s. 33-34 148 ay, A.g.e., s. 36.

48 4.2.1.2. Krtlerin Kkeninin rann Eski Topluluklarndan Medler Olduuna Dair Grler Bata Minorsky olmak zere ve batl Krtler zerine alan bilim adamlar; Krte olarak kabul edilen dilin rani kaynakl olmas iddiasndan hareketle, Krtlerin meneini aratrm ve bu iddialar dilbilimi ile desteklemeye almlardr. Krtlerin eski ran topluluklarndan Medlerden saylmas rki durumdan ziyade, bu topluluklarca konuulan diyalektlere balanmaktadr. Ayrca Fars air Firdevsinin eski ran efsaneleri zerine kurulu manzum destan olan ehname isimli eserinde Demirci Kawa efsanesinden esinlenen eref Han, erefname adl eserinde Kawa efsanesini tekrarlayarak Krtlerin kkenini Medlere dayandrmtr. 149 nl Rus Krdolog Minorsky Krtler adl kitabnda Krtl erin kkenlerini Ari kavimlerinden olan Medlere dayandrmaktadr. Medlerin blgeye gelilerini ise M.. yedinci yzyldan nce Arilerin ilk gleri ile aklar. Bu dnem ierisinde batya doru g eden kavimler ierisinde Medlerin Asurlara yakn blgelere yerletiklerini ve aralarnda geen uzun savalardan sonra M.. 607 ylnda Asur Devletine son verip lkelerinin snrlarn genilettiklerini bylece bunlarn bir ksmnn Krdistan ve evresine daldn bir blmnn de Ermenilerinde yaad topra klarda Urartu devletine son verdiini belirtmitir. Yazar ayrca eserinde Ksefenon un karlat Kardohiler ya da bunlarn dousunda ki Kortiler kken itibariyle Medlerdir, Krtlerin atalardr150demektedir. Doal olarak ranl aratrmaclar, Avrupal aratrmaclarn ou ve Krt meselesi zerine alan Ruslar, Krtlerin kkenlerinin Medler olduu konusunda srar etmektedir. Ayrca PKK terr rgtnn kurucusu Abdullah calanda Medleri Krtlerin atalar olarak zikretmektedir. Nitekim uydudan bir dnem yayn yapm olan televizyon kanalna da Med ismini vermilerdir. 151

149 150

ay, A.g.e., s.36-37. Minorsky, A.g.e., s. 23-25. 151 Attar, A.g.e., s. 31.

49 Krtlerin ran meneine balanmasn; airet azlar ile efsanelere dayandrld grmekteyiz. Ayrca Lozan Konferansnda sz alan smet nn: Krt halknn ran kkenli olduu ileri srlmtr, oysa bu iddiay Krtlerin Turan kkenli olduunu kabul eden Encylopedia Britannica yalanlamaktadr.152 diyerek bu iddiay kar tarafn kaynaklaryla yalanlamtr. Minorskynin iddialarnda ise kesin bir yarg yoktur; tahmini yaklamlar mevcuttur. Oysa tarihi delillere dayanmayan tahmini yaklamlar hibir zaman deer tamaz.153 Sonu olarak Krtlerin, ran meneine balanmas gr havada kalmtr. Zira, airet azlarnn birbirlerine yakn olmasna ve efsanelere dayandrlan bu gr bilimsellikten tamamen uzaktr. Dolaysyla bu gr destekleyecek bilimsel almalarn ortaya kmas arttr.

4.2.1.3. Krtlerin Kkeninin Araplara Dayandran Grler Bulunulan corafya ve Araplarn ounlukla Krt kelimesinin oulu olan ekrat kelimesini gz nnde bulundurularak, Krtler ile Araplar arasnda bir yaknlk aranmtr. Bu gr ilk savunan kiiler olarak; Krt kelimesini slam tarihinde ilk defa kullanan, slam tarihilerinden Mesudi ve Ebu - shak- Farsii grmekteyiz. Mesudi, Altn ayrlar (M.S.932) adl eserinde Krtlerin menei ile ilgili olarak Hz. Sleymana atfedilen bir efsaneden bahsetmektedir. Onlara gre, Krtler Araptr ve bir Arap neslini olutururlar. Bu efsaneye gre Hz. Sleymann cariyelerini eytan Casadn hamile brakmas sonucu doan nesil Hz. Sleyman tarafndan dalara srlm ve orada yaamalarna izin verilmi bunlara da eytann srgn edilmi nesline atfen kovmak anlamnda Arapa Karrad (Krd) denilmitir.154 Tek dayanak noktas bu efsane olan bu gr, Arap Meneli zmreler arasnda Krt ismiyle veya buna yakn herhangi bir boy veya kabileye rast gelinmem esi
152 153

Babu, A.g.e., s. 27. Gktrk, A.g.e., s. 66. 154 ay, A.g.e., s. 37.

50 boa kartmaktadr. Ayrca ou kaynak Krtleri, Araplarn dnda baka bir kabile olarak zikretmektedir.155 Ayrca Mslmanln yaylmasyla birlikte sadece Trklerde deil; Arnavut, erkez, Laz ve Abazalar da dahil olmak zere Arap hayranl domutur. Dolaysyla Krtlerin kkenlerinin Arap aslndan gelme gr slami etkiden kaynakland da dnlmektedir.

4.2.1.4. Krtlerin Kkenlerini Ermenilere Dayandran Grler Prof N.J.Marr; Ermenice de hadmmanasna gelen Gur-tile Krt terimi arasnda bir yaknlk arar ve Krt ve Gur-t szcklerinin akmas raslantsal deil diyerek Krtlerin Ermenilerle akraba olduunu iddia eder. Marr, kelimelerin ekil benzerliinden yola karak Medler, Ermeniler ve Krtler akrabadr. tezini savunur. Ermeniler de yaygn bir kanaate gre Krtlerin bir ksmnn Ermeni soyundan olduu gr hkimdir. Ayn ekilde baz Krt aydnlar da bugnk Ermenilerin ok eski alarda Krtlerden ayrlm kardeleri olarak grrler. Lakin bu iddialarn siyasi amalarla ortaya atld ve yaatld aikrdr.156

4.2.1.5. Krtlerin Trklerin Soyundan Geldiine Dair Gr Krtlerin etnik kkenine dair dier gr ise Trklerin soyundan geldiidir. Bir boy ad olarak Krt Kelimesine tarihte ak ve kesin biimde ilk kez, Yeniseydeki Gktrk kitabelerinde rastlamaktayz. Elege Bengtandan anlalana gre sz edilen Krt Uyruu, Gktrkler iinde yaamakta olup, beylerinin ismi ise Alp Urungu idi. Yaztla geen blmn gnmz Trkesindeki anlam: Krt elinin han Alp Urungu altunlu okluunu baladm belde, lkem, Otuz Dokuz yandadr.
155 156

Gktrk, A.g.e., s. 68. ay, A.g.e., s. 39.

51 Alman aratrmac De Groot; Yenisey yazlarnda Krt szcnn getiini, Ouz Hann torunlarndan birinin adnn Krt olduunu ifade etmitir. Ayrca Kagarl Mahmuda ait olan Divanl Lgatit Trk de de Krt szc gemektedir.157 Burada geen Krt terimi; kar yn, ; dallarnda yay, kam, denek gibi eyler yaplan bir eit kayn aac eklinde izah edilmitir.158 Krt tarihinin ilk yazar Bitlisli eref Han; erefname adl eserinde Krtlerin soyunun bir takm anekdotlarla Ouz Hana dayand ileri srmektedir.159 Macar milletini oluturan iki ana grup mevcuttur. Bunlardan birincisi Macarlar ve ikincisi ise Trk boylardr. Trk soylarndan bir tanesi de Koytry (Krt, Krt) dr.160 nl Macar bilim adam Gyula Nemeth, Yurt Kuran Macarlarn Tarihiadl eserinde Macaristan blgesinde bulunan Krtlerle, Gktrklere bal Krt topluluunun tarihi ortakln ortaya koymaktadr .161 Ayrca randa bulunan ve 55 boydan oluan yaadklar zorlu corafyaya ramen bundan etkilenmeyerek hayatlarn srdren Kagay Trklerinin iindeki bir boyun ad da Ali Krdl dr. Btn bu grlere baktmzda; Krtlerin, yzyllar boyunca meydana gelen gler sonucunda ve yaadklar yerler dolaysyla dier rklarla etkileim ierisinde olduklar aikrdr. Ayrca Krtlerin homojen yaplarn koruduklar da sylenemez. Krtlerin kkeniyle, ilgili grlere baktmzda bazlarnn siyasi perspektiften baklarak retildiini grebiliriz. Bu sebeple bu olaya siyasi gzlkten baklmakszn bilimsel olarak aratrlp, Krtlerin kkenleri belgeleriyle ortaya konulmaldr.

157 158

Trkdoan, A.g.e., s. 120-125. Kagarl Mahmud, Divan- Lgatit Trk c-1, Haz: Besim ATALAY, stanbul, 1939, s. 343. 159 Trkdoan, Age, s.122. 160 ay, Age, s. 265-266. 161 Gyula Nemeth, A Honfoglalo Magyarsag Kalakulasa, Budapest, 1930, s. 249-253.

52 4.2.2. KRT TARH LE LGL DDALAR Milli tarih uuru, bir milletin meydana gelmesinde en nemli faktrdr. Krtlerin kkenlerinde olduu gibi Krt tarihi de tamamen karanlktr. Krdolojinin Babas olarak nitelendirilen V. Minorsky bata olmak zere oryantalistlerin eski Mezopotamya halklar ile Krtler arasnda kurulan teorilerini incelemitik. leri srlen teorilerin hibir ilmi taraf yoktur. Zira; tarih, arkeoloji, antropoloji, corafya, etnografya, filoloji gibi sosyal bilimlerle ilgili mevcut her trl kaynak ve buluntular Krt Tarihi hakknda bir gemie iaret etmemektedir.162 Genel olarak Krt Tarihi diye anlatlan batl ve Krtcln savunuculuu yapan yazarlar; Mezopotamyann eski topluluklarndan Smerler, Guti(Kutlar), Khaldiler, Araratiler, Subariler, Nayriler, Mitanniler, Mukiler, Kassitler, Hurriler, Lololar, Mamailer, Med gibi kavimleri Krt meneli kabul edip Krt tarihinin eski dnemini oluturduklarn savunmaktadrlar. Ayrca Nuh Peygamberin ve Selahattin Eyybinin Krt kkenli olduunu, M.. 162 ile M.S. 72 yllar arasnda kurulan Komajen Krallnn ve M.. 1. yzylda kurulan Adiabene ve Sophene Krallnn Krtler tarafndan kurulduunu iddia eden eserler de mevcuttur.163 Bunlara ilaveten randa Zendi ailesi tarafndan kurulan hkmet 10 ve 12nci yzyl arasnda Kafkaslarn gneyinde edadi Krtlerinin kurduklar hkmet, 999-1096 yllar arasndaki Mervani Krtlerinin ve 959-1015 yllar arasnda Hasnevi Krtlerinin hkmet kurduklar Minorsky tarafndan iddia edilmektedir.164 1933 ylnda Pariste doktora almas yapan Messoud Fany, Krt denilen unsurlarda mkemmel olmayan rki yapya dikkat ekmekte, Blge tarihi iinde Krt denilen unsurlar dolayl veya dolaysz ilgilendiren olaylarn tarih olarak nitelendirilmeyeceini belirtmektedir. Ayrca yazar Krt tarihi hakknda Akca sylemek gerekirse Krt Tarihi diye bir ey yoktur. Bu
162 163

ay, A.g.e., s.46. Hekimolu Sleyman zcan, Krt Tarihi: Airetler ve syanlar, 3. Bask, stanbul, Akis Kitap, 2009, s. 31-44. 164 Minorsky, A.g.e.,s. 30-31.

53 topluluun eitli airetlerinin olaylarn ve hareketlerini anlatan birok hikyeler mevcuttur. demektedir.165 Wadie Jwaideh 1961 ylnda Syracuse niversitesine sunduu Krt Milliyetiliinin Tarihi Kkenleri ve Geliimi isimli doktora tezinde sk sk Krdolojinin Babas Minorskye atfta bulunmutur. Jwaideh, Krt tarihinin kkenini Krt szcnn etimolojik incelemesiyle balam ve Drivera atfta bulunarak M. 3000li yllarda Krtlerden ilk kez bir kil tabletle bahsedildii inanc zerine tezini kurmutur. Sasani dneminde g ve nfuz kazanan Krtler, slamn yayl dneminde ilk Arap Ordularnn rana girmesini nlemeye almlar, fetihler gerekletikten sonra da bu blgede tehlikeli asiler olmaya devam etmilerdir. slamn ilk dnemlerinde ise Araplarla, Krtlerin kar karya gelmesi M.S.640 ylnda Irakn kuzey snrnda bulunan Garzan blgesinde bulunan Krt emrinin Araplara toprak vergisi vermesiyle balamtr. Buna mteakiben Krtler; Persler ve Hristiyanlarla ortak hareket etmilerdir. Krtlerin Mslmanlamaya balamalar bu dneme rast gelmektedir. Emevi ve Abbasi dnemlerinde sk sk isyanlar kartan Krt gruplar, hanedan kavgalarna da taraf olmular, baz hanedanlarn tahtndan dmesine sebep olmulardr. Yine Minorskyye atfta bulunan yazar 9., 10. ve 11. yzyllarda yerli Krt hanedanlarnn ortaya ktn belirtmektedir. Bunlardan ilki M.S 951 de Muhammed bin addad bin Kartag tarafndan kurulan, Kura ve Aras nehirlerince evrelenen Dou Trans Kafkasya topraklarnda hkm sren eddanilerdir. Mervaniler, Barzini aireti reisi Hasanveyh bin Hasan tarafndan kurulan Hasnaviler ve ran-Irak Snrlar arasnda M.S. 991- M.S. 1117 tarihleri arasnda hkm sren Annaziler Krt Hanedanlar olarak gsterilmektedir. Ayrca Eyybileri de Krt hanedan olarak belirtmitir. 16. yzyla gelindiinde Krtler Osmanl imparatorluu ve Safevi Devleti arasndaki mcadelenin odak noktasndadrlar. Yavuz Sultan Selim,

165

Messoud Fany, La Nation Kurde et son Evolution Sociale, Paris, 1933

54 aldran Sava sonras dris Bitlisiyi yanna ekerek dengeleri kendi lehine evirmitir.166 Minorskyye gre eyh dris-i Bitlisi Osmanllarn karlarn gz nnde tutarak alm kendi ulusuna ihanet etmitir. Ayrca Krtlerin Yavuz Sultan Selim ve dier padiahlar devrinde mecburi iskna ve zorunlu glere tabi tutulduklarn iddia etmektedir.167 Jwaideh, Krtlerin ebedi olarak ran ve Trklerin topraklar arasnda blnmelerini 1639 Kasr - irin Antlamasna balamaktadr.168 Minorskynin Bitlis Emiri eref Hann yazd erefnameden alntsna gre ise II. Mahmut btn Krt Beyliklerin ve imaretlerini ortadan kaldrd. Bu kararn uygulamas iin de Reit Paa ynetiminde ordu gndermitir. Bylece Krtler ikinci kez ve tam anlamyla Osmanllar tarafndan igal edilmitir. Krtler, Osmanl Devletinin son bir asrnda milliyeti nitelikli olmayan kk apl isyanlar dzenlemilerdir. 1834 ylnda Bedirhan Bey tarafndan balatlan ayaklanma bunlarn ilkini oluturur. Bunu Krm Sava srasnda Yezdan er tarafndan Hakkriden balayp Musula kadar olan blgede karlan ayaklanma, 1877-1878 Rus-Osmanl Sava srasnda Bedirhan Beyin oullarnn isyan hareketi ve 1880 ylnda eyh Ubeydullah tarafndan balatan isyan hareketi izlemitir.169 ran topraklarnda balayan bu isyan dierleri gibi baarsz olmutur. syanlarn karld dnemler dikkate alndnda tesadfen karlm olmadklar ve yabanc devletlerin mdahalesi olduu anlalmaktadr.

4.2.3. KRTLERN DL Ortadounun deiik yrelerine dalm olan Krtler, birbirleriyle anlamak iin Krte diye tanmlanan dili konuurlar. erefnameden
166

Wadie Jwaideh, Krt Milliyetilii Tarihi Kkenleri ve Geliimi, vr: smail ekem Alper Duman, stanbul, letiim Yaynlar, 1999, s. 25 -35. 167 Minorsky, A.g.e., s. 25. 168 Jwaideh, A.g.e., s. 34. 169 Minorsky, A.g.e., s. 26-27.

55 balamak zere gnmze kadar. bilim adamlar Krteyi snflandrmada birlie ulaamamlardr.170 u an kabul edilen ise Krtenin bilim adamlar tarafndan iki ana gruba ayrlm eklidir. Buna gre; 1) Krtenin Kuzey-Bat Grubu: Bu grup daha ok Trkiye Krtlerinin ve rann Bat Azerbaycan blgesinde yaayan Krtlerin konutuu Kurmanci diyalektiidir. 171 Trkiyede Mardin, Siirt, rnak, Batman, Hakkari, Van, Mu ve Erzurum blgelerindeki Krtler bu diyalektii kullanmaktadr. Ayrca Urumiye glnn kuzeyinde ve batsnda ran Airetlerinde, Horasanda; Irakta Bahdinan, Sincar ve Musulda; Suriye ve Rusya topraklarnda bu diyalektiin konuulduu belirtilmektedir.172 2) Krtenin Gney Dou Grubu: Bu grup ise, Irak Krtlerinin ounun ve rann baz blgelerindeki Krtlerin konutuu, Sorani dialektiidir. Sorani dialektiinin konuulduu yreler Irakta Revanduz, Kysancak ve Sleymaniye; randa Senandaj, Mahabad ve Kirmanahtr. Lakin Sovyet bilim adamlarnn bu tasnifine ramen rann Mahabad, Irakn Revanduz ve Sleymaniye blgesi airetleri kendi diyalektlerine krmani adn vermektedir. Ancak Krmani olarak adlandrdklar bu dialek Anadoluda ki Krmani ile anlaabilirlii yoktur.173 Krte dier diller gibi birok dilin hem etkisinde kalm hem de o dillerle karmtr. Bunda snr toplumu olmalarnn etkisi byktr. Ayrca Farsann ve Trkenin youn bir ekilde etkisinde kald aikrdr. arlk Rusyas Erzurum Bakonsolosu Alexander Jaba 1856 ylnda Erzurum blgesinde Krte kelimeler hakknda yapt inceleme sonucunda Krtedeki 8307 szcn; 3080 inini Trke, 2640nn eski farsa 2000nin yeni lisanda Arapa olduunu tespit etmitir. Krtenin ilmi ve felsefi kavramlar aklama kapasitesi bakmndan mstakil bir dil mi yoksa yarm bir dil ya da Farsann bir lehesi mi olduu konusu son derece ihtilafl, siyasi bir konudur. Hali hazrda Krt blgelerinde
170 171

Hekimolu, A.g.e., s. 8-20. Attar, A.g.e., s. 46. 172 Hekimolu, A.g.e., s. 8-20. 173 ay, Age. s. 121.

56 yaplan Krt dili hakkndaki yayn abalar ilmi aratrmalara dayal olmaktan ok siyasi eilimlere dayaldr.174 Bazlarna gre Kurmani ve Soraninin haricinde farkl dil veya diyalektler de vardr. Bunlar ran ve Irakta konuulan Gurani ve Trkiyede ve Irakta konuulan Zazacadr. Zazaca ve Gurani arasnda bir iliki ikisinin de kuzeybat ran dil grubuna yakn olmasdr. Zazaca ve Gurani lehcelerini konuanlarn ayn kkenli olduu syleyenlerde mevcuttur. Sle ymaniye blgesinde kendilerini Guran olarak tanmlayan bir topluluun bulunduu ve kendilerini Krtlerden ayr grdkleri ifade edilmektedir. htimal dhilindedir ki zazaca ve gurani konuanlar Sleymaniye blgesine geldiler ve daha sonra zazaca konuanlar Anadoluya srlmlerdir.175 Dilbilimcilere gre gnmzde konuulan Zazacann %80i Trke, Eski Trke veya deiime uram Trkedir. Zazaca konuanlarn Ouzlara dayandna dair eitli tespitler mevcuttur. Beyoba Zazalar bunlara en iyi rnektir. Tunceli Hozattan Akhisara g eden Beyoba Zazalarnn en yals Hasan Efendinin bir konumasnda: kendilerinin Hoca Ahmet Yeseviye bal olduklarn ve onun soyundan geldiklerini, soylarnn Ouzlara dayand ve Orta Asyadan Tunceli blgesine geldiklerini sylemitir.176 Sonu olarak dil asndan Krtler arasnda, Kurmani dierlerine gre daha baskn ya da yaygn gzkse de onun ulusal bir dil seviyesine ulat sylenemez. Ayrca hali hazrda standart bir Krte alfabe de mevcut deildir. almasn Kurmani leheleriyle snrlayan Minorsky byk eitlilik gsteren kurmaninin temelindeki birletirici unsurlara iaret etmitir. Minorskye gre bu birlik; Krtlerin drt bir yana dalmadan nce, yakn cemaatler halinde yaam olmalar gereken zamanlarda gelimi olmaldr. Krtlerin kuzeybat ran dillerinden birini konutuunu belirten M inorsky, bu dilin her eyden nce Partlarn ve bir dereceye kadar Medlerin dili olduuna
174 175

Attar, A.g.e., s. 47. Babu, A.g.e., s. 30. 176 Trkdoan,A.g.e.,s. 293.

57 inanr. Minorsky son olarak, Medler ve Partlarn Krt rknn ve dilinin nitelik ve bileiminin ekillenmesinde nemli bir rol oynadklar sonucuna varmaktadr.177

4.2.4. KRTLERN CORAFYASI Krdistan terimi Farsada Krtlerin blgesi anlamnda

kullanlmaktadr. Ancak tarih ve corafya sz konusu olduunda anlamn belirlemek son derece gleir. Krdistan, Krte konuulan insanlarn yaadklar yerleri belirtmek iin kullanlan greceli bir terimdir.178 Bu terimi ilk olarak Seluklular, bugn Krdistan diye tanmlanan corafyann kk bir blmn oluturan bir eyalet iin bu terimi kullanmlardr. 179 Bu eyalet Zaros dalarnn dousunda, Hemedan, Dinever ve Kirmanah vilayetleri ile batsnda Sincar ve ehrizar vilayetlerini ihtiva etmekteydi. Sultan Sencer bu terimi kullanmasndaki ama ise bir etnik grubu tanmlamay deil tamamen corafi bir blgeyi tanmlamaya yneliktir. Ayrca belirtmek gerekir ki Krdistan kelimesi hibir zaman bir devletin ad olarak kullanlmamtr. 180 Yavuz Sultan Selimin ran seferi srasnda (Kurt-baba) BabaKrtlerin airet reisleri gelerek ballklarn bildirmiler, bunun sonucu olarak ta geni imtiyazlar elde etmilerdir. yle ki Yavuz Sultan Selim olaydan sonra vilayetlerin bir ksmna Krdistan ve burada oturanlara da Krt adn vermitir.181 randa Genelkurmay Bakanl ve Trkiyede ran Bykelisi grevinde bulunan Hassan Arfaya gre Krdistan denilen corafyann snrlar u ekildedir: Dou da snr Zaros dalarnn dou yamalarnn Rezaiye Glne uzants, oradan da gneydouya, Sanandajla Hemedan ve Kirmanahla Hemedan arasnda uzanan bir hatta birleir. Gneye doru
177 178

Minorsky, Krtler,slam Ansiklopedisi VI.cilt, s. 1088-1114. Jack David Eller, From Culture to Ethnicity to Conflict, Michigan, The University of Michigan,1990, s. 146. 179 Jwaideh, Age. s. 11 180 Eller, A.g.e., s. 152-154. 181 brahim Etem Grses, Krtlk Gerei, Ankara, Kmen Yayn, 1977. s. 25..

58 blge, Kirmanah ve Kerkk iine alan, Musulu hemen darda brakan ve ondan sonra Mardini, Viranehiri ve Urfay iine alan girili kl bir hatta uzanr. Bu hat ondan sonra kuzeye Malatyaya doru bklr, oradan sonra Kemaliyeye kadar Frat Nehrini izler, oradan snr, kuzeyde Erzincan ve Erzurumun gneyine kadar uzanan Mercan ve Bingl dalarnn yksek dizileridir. Ve Ar dana kadar uzanr. Bylece kuzeyde Trkler gneyde Krtler olmak zere doal bir snr oluur.182 Bu tanmlamann tamamen siyasi nitelikli olduu ve batl merkezlerin tanmlanmasndan esinlenilerek yapld aktr, bilimsel bir yn ve deeri yoktur. Krdistan teriminin gnmzdeki iddia edilen corafyas da hemen hemen budur. Corafyann blge devletleri arasnda paralanm olmas sebebiyle kendilerine gre; Irak Krdistan, Suriye Krdistan, ran Krdistan, Sovyet Krdistan ve Trkiye Krdistan gibi yeni corafi terimler ortaya atlmtr.183 lkeler arasndaki toprak dalm ise yaklak olarak Trkiyede 190.000 km2, randa 125.000 km2, Irakta 65.000 km2, Suriyede 12.000 km2 olmak zere toplam 392.000 km2 bir alan kapsad iddia edilmektedir.184 Kaynaklarda ise Krdistandan ilk defa bahseden Hamdullah Mustafa Kazvini olup Nzhetl Klub (14.y.y) adl eserinde Krdistann 16 kasabadan ibaret olduunu belirtmektedir.185 Bazlarna gre ise, Krtlerin ya da Krtlere nesep olarak yakn kavimlerin yaad her yer Krdistandr. Bu bak as nfusa ya da Krtlerin o blgeye nasl geldiine ok fazla nem vermemektedir. erefnamede ise Krtlerin yaadklar corafi blge u ekilde belirtilmitir;Hrmz Denizi (Basra Krfezi)nde balar bir doru izgi zerinde aradan Malatya ve Mara illerinin nihayetine kadar uzanr. Bylece bu izginin kuzey tarafn Fars, Irak- Acem (Gneybat randaki Huzistan Eyaleti), Azerbaycan, Kk ve byk Ermenistan tekil eder. Gneyine ise
182

Hassan Arfa , The Kurds, An Historical An political Study , London, Oxford University Press, 1968, s. 1-2. 183 ay, A.g.e., s. 104. 184 Th, Bois, V.Minorsky, D.N.Mac Kenzie, Krtler ve Krdistan, vr: Kamuran Fratl, , stanbul, Doz Basm, 1996, s. 17. 185 ay, A.g.e., s. 105.

59 Irak- Arab, Musul ve Diyarbakr illeri der.186 Grmekteyiz ki tarif edilen corafya olduka geni bir alan kapsamaktadr. Bu byk corafyann ran kesimine 13.yzyla kadar Arap literatrnde Cibal ad verilmekteydi. Trkiye kesimindeki blge ise Cezire ya da Diyarbekir olarak anlmaktayd. Bugnk geni corafi blgenin adlandrlmas 19uncu yzyln eseri olup, bu yzyla kadar Krdistan olarak bilinen corafi mekn; randaki merkezi Senandaj olan Ardelan denilen blgedir.187 Krtlerin oturduu lkeyi tanmlamak istersek, Krdistan adna dayanamayz. nk Krdistan ad zaman ve mekan iinde deiken bir terimdir. Dolaysyla ona baka bir terim aramak gerekir.188 Diyen Bazil Nikitine Krtleri dal olma zelliklerini dikkate alarak Trkiyenin dousu ile rann bat blgesindeki dalk blgeleri Krt yurdu olarak aklamaya almtr.189 Buna gre, Gnmzde Krtler, Badatn dousundaki Mendeli kasabasndan balayarak ran-Irak snrnn iki yannda, sonra Arya kadar Trkiye ran snrnn iki yakasnda olmak zere, gneyden kuzeye geni bir bant halinde uzanr ve kuzeyde Transkafkasyaya yaylr. B.Nikitinenin bu gr kk deiikliklerle daha sonraki yazarlar tarafndan da benimsenmitir. Messoud Fany, Avrupadaki Krdistan corafyas ile ilgili haritalarn yetersiz olduunu, batl yazarlarn Krdistan deiik adlarla zikrettiklerini ve Krdistan terimini zellikle Trkiyenin dou vilayetlerinde bir Krt yurdu meydana getirmeyi amaladklarn belirtmektedir.190 Baz kaynaklarda Osmanl sultanlarnn fermanlarnda Krdistan terimi kullanmalar rnek gsterilerek dayanak gstermektedirler. Bu fermanlarn bir kan incelediimizde191 Krdistan denilen blgenin ehir ve kasabalar

186 187

eref Han, erefname, Trc: Mehmet Emin Bozarslan, stanbul, 1971, s. 22. ay, A.g.e., s. 106-107. 188 Bazil Nikitin, Les Kurdes, Etude Sociologie et Historique, Paris, 1956, s. 24. 189 Nikitine, A.g.e., s. 25-37. 190 Fany, A.g.e., s. 128-132. 191 Kanuni Sultan Sleymana ait 08.x,1525 tarihli fermanda; Akdenizin Karadenizin ve Rumelinin ve Anadolunun ve Karamann ve Rumun ve Vilayet -i Zlkadriyenin ve Diyarbekirn ve Krdistann ve Azerbaycann ve Acemin ve amn ve Halebin

60 olarak gsterilen birok ehrin (Diyarbakr, Van, Hakkri v.b) eyalet, sancak, kaza gibi idari birimlerin iinde zikredilmesi yannda birde izafi olarak ta (Akdeniz, Karadeniz vs.) bahsedildiini grmekteyiz.192 1802 ylnda VII. Piusun papal dneminde blgeye ayrlk tohumlar atmak amal misyonerlik grevi iin Musula gnderilen, 1809 ylnda da Mezopotamya ve blgeye papalk grevlisi olarak atanan, Napoli doumlu G.P. Giuseppe Campanilenin kaleme ald Krdistan Tarihi adl almasnda; Krdistan yada Krtlerin lkesi, Mezopotamya ve Pers snrlarndadr. Yaylma alan yaklak otuz gn uzunluunda ve on iki gn geniliindedir. Bu blge Osmanl imparatorluundan bamszdr. 193 diyerek Krdistan izafi olarak tanmlamtr. Ayrca yazar Krdistan tarihini blgede kurulan mirlikleri anlatarak izah eder. Campanileye gre, Krdistan yedi mslman blgeye yada prenslie ayrlr. Bu prensliklerin ad: Bitlis, ambo ad da verilen Hakkari, Botan, Bahdinan, Soran, Baba, Qelaolandr. Yazara gre; bu prensliklerin hepsi de sultandan bamszdr. 194 Yazar kendi kitab ierisinde ikileme dmektedir. Zira Mslman olarak syledii 7 mirlikten daha sonra bunlar oluturan Behdinan, Botan ve ambo mirliklerind e bir milyon yz krk bine varan yirmi drt bin Hristiyan ky bulunmaktadr. 195 Demektedir. O dnem de o blgede yaayan nfusun ancak o kadar olabilecei kmaktadr. Tm bu yaklamlarda dikkat eken nokta bir etnik gruba vatan yaratma gayretidir. Bu gayretin gsterildii dnem blgenin yeniden ekillendirilmesine karar verildii Osmanlnn son dnemleridir. gz nnde bulundurulduunda, kitabn yanll ortaya

Kanuninin I.VIII.1553 tarihli fermannda ise; Akdenizin ve Karadenizin ve Rumelinin ve Anadolunun ve am haleb ve Karamann ve Rumun ve Vilayet -i Zlkadriyenin ve Diyarbekirin, ve Krdistann ve Azerbaycann ve Vann 192 Fany, A.g.e., s. 128-132. 193 R.P.Guiseppe Campanile, Krdistan Tarihi, vr:Heval Bucak, stanbul , Avesta Basn Yayn, 2009, s. 13. 194 Campanile, A.g.e., s. 17-52. 195 Campanile, A.g.e., s. 113.

61 BENC BLM IRAKTAK KRT MLLYETL Bir nceki blmde Irakta yaayan Krtlerin; nfusu, yaadklar blgeler, sosyal yaps ve dinleri ile Krtlk ideolojisinin drt temel ayan oluturan yaplar ele almtk. Bu blmde tarihten gnmze Krtln tarih ierisinde nasl oluup hangi evrelerden getii ele alnacaktr.

5.1. IRAKTAK KRT MLLYETLNN TARHSEL GELM Iraktaki Krt milliyetiliini Irak Devletinin oluturulmaya balanld 1918den itibaren gnmze kadar inceleyeceiz. Krtln tohumlar Osmanl mparatorluunun son 150 senesinde emperyal ist devletlerce atlmtr ve u an ise meyveleri toplanmaktadr. Iraktaki Krt Milliyetiliini anlayabilmek iin Osmanl dneminde tohumlar atlan Krt Hareketini de ele almamz gerekmektedir. Yakn an banda Osmanl Devletinin durumu pek i ac deildi. a deimesine ramen devlet deimemi kendini aa uyduramamt Ypratc, uzun sren savalar birbirini izlemekte, ounda da yenilmekteydi. Ayrca yaanan taht kavgalar Osmanlnn ban kuma iyice sokmutu. 196 Blclk anlamndaki Krtlk tohumlarda ite tam bu dnemde atlmaya balanld. Krtln ncleri Krtler deildir. Bu hareketi ateleyen emperyalist devletlerin hizmetindeki yabanc misyonerler, gezginler ve konsoloslard. Nitekim Krtln Babas olarak bilinen P.Maurizio Garzoni Katolik misyonerdir. Garzoni, 18. yzyln son eyreinde Amadiye blgesinde 18 yl yaam, 1787 ylnda Romada, talyanca olarak Krt Dili Grameri ve Szl adl bir kitap yaynlamtr. Bu kitap Krtenin ilk szl ve gramer kitab olarak bilinmektedir. Dolaysyla 1787 yl Krtln balang tarihidir. denilebilir. Garzaniden sonra Anadolunun

196

Bilal imir, 1787-1923 Krtlk I, stanbul, Bilgi Yaynevi, 2007, s. 43-45.

62 seilmi yreleri siyasi amalarla aratrlmaya, didiklenmeye, gezilip incelenmeye balanmtr.197 Krtlk ideolojisi de bu aratrma ve gezilip incelenmeler sonucunda yazlan kitap, makaleler sayesinde oluturulmaya allm, nifak tohumlar o gnlerden itibaren atlmaya balanlmtr. 1799 ylnda yazd kitapla Krdistan adn kullanan ve d dnyaya duyuran Alman gezgin .A.Bergk, Avusturyal tarihi Hammer, talyan misyoner M.Giuseppe Campanili, Alman mareali Helmuth Van Moltke ve Polonyal E.de Kowalevski bu konu zerine akla ilk gelen kiilerdir. 1827-1877 yllar arasnda Avrupa, Krtln teorik altyapsn oluturmaktayd. Avrupa, Krtln ve Krdolojinin merkezi grnmndeki Pariste Krte reten, Paris niversitelerine bal bir yksek okul vard. Yaayan Dou Dilleri Ulusal Okulu isimli bu okulda dou dillerinin yan sra Krtenin Kurmani lehesi zerinde allyordu. Ayn dnemde Rusyada benzer almalar yapmaktayd. Zira Krdoloji Rus emelleri iin siyasi bir silaht.198 Bunun ilk rnei dnemin arlk Rusyas tarafndan gerekletirilmitir. 1829 ylnda. Osmanllarla yapacaklar savalarda istifade etmek iin Krtlerin durumu ve askeri glerini kullanmak maksatl baz Krt kabilelerini Osmanl Sultanna kar rgtlemiler, onlar Rusyann Kafkasyadaki topraklarna gmeyi tevik ettimilerdir. Bugn Kafkaslarda saysal ounluu bulunmayan Krtlerin gelileri o gnlere dayanmaktadr. Osmanl Hkmeti bu dneme kadar Krt airet liderlerine mesafeli duruyor, elinin altndaki kabilenin hkimiyetine de pek fazla mdahale etmiyordu. Osmanllar 19.yzylda Krtleri; Avrupallardan, zellikle de ngiliz ve Ruslardan uzak tutmak iin Krt blgelerini merkezi hkmetin kontrolne almay ve geleneksel Krt emirliklerini ortadan kaldrmaya karar vermitir, Bu siyasetin sonucu olarak, baz Krt emirlikleri stanbul Hkmetine dman olmutur ve isyanlara balamlardr. 18.yzyl ve 19.yzyln balarnda ou Irak topraklarnda gerekleen bu isyanlarn hi birisinde ulusalc bir

197 198

imir, A.g.e. , s. 46-49. imir, A.g.e., s. 63-70.

63 eilim bulunmamaktadr.199 Baz yazarlar bu isyanlar Krtlkfaaliyetleri iersine alyor olsa da doruluu yoktur. Zira isyan ss verilen bu bakaldrlarn ekimeleri, oluturur.200 syanlarn artmasnda; Avrupadan Ortadouya yaylan milliyetilik akmlar, Krt emirliklerin ortadan kaldrlmas ve Osmanl ordusunun Msr Valisi brahim Paa glerince yenilmesinin verdii otorite kayb etkili olmutur.201 Bu isyanlardan; Bedirhan Bey isyan, Yezdan ir isyan ve eyh Ubeydullah Nehri isyanlar baz kaynaklarda milliyetilik zelliiyle dierlerinden ayrlr. Bu isyanlarn oluumunda ve kaderinde ngiliz ve Rus siyasetleri hkim olmutur. Nispeten ulusalc bir mahiyeti olan ilk hareket Bedirhan Bey isyandr. 1840l yllarn sonlarna doru szde Krt milli devletini kurmak iin isyan etmitir.202 syannda lk etapta baarl olmasna ramen blgede yaayan Hristiyan Krtleride katletmesi ulusal hareketine phe drmtr.203 Nitekim Osmanl bu isyan, ngiliz ve Amerikal dini heyetlerin yardm ile bastrabilmitir. Osmanl ile Bedirhan Bey arasndaki dengeyi ters dz eden dier unsur ise; Osmanl safna geip dengeyi bozan Bedirhan Beyin yeeni Yezdan irdir. Lakin kendisi de 1855 ylnda bamsz bir Krt devleti kurmak ve bana hkmdar olabilmek iin isyan etmitir.204 ngilterenin blgede grevlendirdii Nemrud Resam, Krt kabile liderlerini rvet vererek Yezdan irden uzaklatrm, bylece ikinci byk ayaklanma da lkesinde yaatt misyonerler sayesinde emperyalist devletlerce engellenmitir. Ubeydullah, bakaldr ncesinde ran-Osmanl arasnda, hem de bakaldr sonrasnda ngiltere-Osmanl devletlerine ift tarafl oynamtr.
199 200

muhteviyatn; karlarn

mevki

hrs, ve

vergi

vermeme, gibi

menfaat unsurlar

zedelenmesi

hazmedememe

Attar, A.g.e., s.74-75. adillili Vedat, Trkiyede Krtlk Hareketleri ve syanlar, Ankara, Kon Yaynlar, 1980, s. 25. 201 Vedat, A.g.e., s. 19. 202 Attar, A.g.e., s. 76. 203 brahim Etem Grsel, Krtlk Gerei, Yayn, Ankara, Komen Yaynclk, 1977,s. 28. 204 Attar, A.g.e., s. 77.

64 Haziran 1880de Bakale ngiliz Konsolos vekili Claytona Krtler ayr millettir ve Krdistanda birlik olmaldr205 tarzndaki mesajna ramen Ubeydullahn Van Valisine Her zamankinden daha fazla sadk olduumuzu hkmete arz ederim, Entrikaclarn hakkndaki aslsz iftiralarna kulak verilmeyeceini de umuyorum. diye yazd mektup beydullah ikili oynadnn gstergesidir. Her eye ramen birok Krt uzman ve Krt eyh beydullah ilk Krt milliyetisi olarak grmektedir. Bunun tek sebebi Tebrizdeki ngiliz Askeri ataesi William Abbottun gnderdii mektuptur. Bu mektupta, eyhin kendisine yle dediini belirtmektedir: Krt halk blnm bir halktr. Bu halkn mezhebi deti ve grenekleri dierlerinden farkldr. Gerek ran hkimiyetinde ki gerekse Osmanl hkimiyetinde ki Krt liderlerinin tm u konuda mttefiktirler. Bu i ne Osmanl ne de Kaar Devletiyle devam etmez. Avrupal devletlerin dikkatini ekecek, bizim durumumuzu daha dikkatle incelemelerini salayacak bir eyler yapmak gerek. Biz ayr bir milletiz ve kendi ynetimimizi kendi elimize almak istiyoruz206 Ubeydullah, Nakibend tarikatnn tannm bir Krt eyhi idi. Esasen Krtler arasnda byk sayg kazanm eyh Tahann olu olan Ubeydullah, eyh Tahann lmnden sonra Krtlerin liderliini stlenmiti.207 Osmanl Ubeydullah 1877-1878 Osmanl Rus savanda savamas iin grevlendirmi ve emrine ABDden alnan 20.000 adet piyade tfei vermiti. Ubeydullah ayn zamanda ran ah tarafndan hizmetlerinden dolay maaa balanmt. Savaa katlan Ubeydullah birlikleri her ne kadar baar gsterse de blgede bulunan Ermeni kylerini kana bulad. Blgede yaa yan misyonerlerin, elilerin sava esnasnda yazd raporlar ve mektuplar Osmanlnn cann skmaya balamt. Savan sona ermesiyle randan ald maata kesilmi, Osmanldan savata gsterdii baarlardan dolay madalya ve para talep etmesine ramen herhangi bir cevap gelmemiti. Sonuta Ubeydullah buna isyan ederek, Trk Hkmetinden ald tfekleri yine Trk Hkmetine evirmitir. Ubeydullah ayaklanmas 30 Austos
205

Robert Olson, Krt Milliyetiliinin Kaynaklar ve eyh Said Ayaklanmas , Trc:Blent Peker, Nevzat Kra, Ankara, z-Ge Yaynlar, 1992, s. 19. 206 Attar, A.g.e., s. 81, 207 Grsel, A.g.e., s. 31-33.

65 1879da balam, 14 Eyll 1879da sona ermitir. eyh Ubeydullah, 20.000 kuru aylk maaa balanm 1881 ylnda ailesiyle Hicaza srlmtr. 1883te lmnden sonra oullarndan eyh Abdlkadir kinci Merutiyet dneminde Ayan Meclisi ne seilmi bir ara Meclis Bakanl grevini yerine getirmitir. Ancak mtareke dneminde ngilizlerle ibirlii yapmas ve arkasndan da eyh Said Ayaklanmasna208 kart iin idam edilmitir.209 eyh Ubeydullah bakaldrsnn balangcndan sonuna kadar olan tm olaylar ngiliz kaynaklarna gre incelediimiz de beydullahn istekleri karlanmad iin bakaldrd aikrdr.210 nl arkiyat Robert Olson,Krt Milliyetiliin Kaynaklar ve eyh Said syan 1880-1925 adl kitabnda eyh Ubeydullah ayaklanmasna artan bir Krt milliyetilii bilincinin ilk evresi olarak tanmlar. Ayrca bu h areketle eyhlerin Krtler arasnda en nde gelen liderler olarak ykselmesine iaret etmektedir.211 Robert Olson ayn eserinde Ubeydullah ve Bedirhan karlatrm Ubeydullah milliyeti hedeflerle tanmlarken, Bedirhann bu zellii olmadn belirtmektedir. Yazara gre; Ubeydullahn Nakibend eyhi olmas milliyeti amalarn dini sylemler kullanarak dier airet reislerine tesir edebilmekteyken, Bedirhan ise bir Mir yani airetler konfederasyonunun reisi olarak tanmlamaktadr. Ubeydullah ilk Krt milliyetisi olarak gsterenlerin tek kayna ise o blgede hangi grevle orada olduu karanlk olan ngiliz bir subayla beydullah aralarnda geen konumaya binaen yazlan mektuptur. Bu mektup yle bir kant halini almtr ki, beydullah bu mektub u bizzat kaleme almamasna ramen tm batl kaynaklar onu, ilk Krt milliyetisi konumuna getirmilerdir. 93 Harbinde yenilen Osmanl Devleti ile Rusyann imzalad Ayestefanos (Yeilky) Bar antlamas ile 1920 Sevr Antlamas arasndaki sre siyasi Krtln yaratld dnemdir. Osmanl; Ayestefanos
208

eyh Said ayaklanmasyla ilgili detayl bilgi iin bkz. Serap Yeiltuna, Resmi Kanun, Kararname, Rapor ve Tutanaklarla ATATRK ve Krtler, stanbul, leri Yaynlar, 2007, s. 427 501 209 imir, A.g.e., s. 178-195. 210 Bknz. imir, A.g.e., s. 180-196. 211 Olson, A.g.e., s. 17.

66 Antlamasnn 16. maddesine gre Krtler ve erkezlere kar Ermenilerin gvenliini salamay Rusyaya kar taahht ediyordu.. Ayrca bu madde ile Krtlerin ad ilk defa uluslararas antlamada gemitir.212 Olsona gre: Krt milliyetiliinin ikinci evresi 1891 ylnda Osmanl Ordusunda kurulan Hamidiye Alaylardr. Anadolu ve Rumeli Trklerinin ounluunu oluturduu Osmanl Ordusu, 93 Harbinin sonucunda Rumelinin elinden gitmesi sebebiyle yeni askeri kaynaklara ihtiya duydu. Askere gayrimslimler ve gebeler alnmamaktayd. Bu durum da ilk akla gelen zm gebe halinde yaayan airetleri iskn edip onlardan asker almakt 4. Ordu Komutan Mir Mehmet Zeki Paa, airetlerin isknnn uzun sre kaybettireceini bunun iin iskan edilmeden Hamidiye Svari Alaylarnn kurulmasn nerdi. Padiahn da oluruyla Zeki Paa, Hamidiye Alaylarn oluturmakla grevlendirildi.213 Robert Olsona gre; Abdlhamitin Hamidiye Alaylarn kurmasndaki ama; merkezi sultay tesis etmek, Dou Anadoluda yeni bir toplumsal siyasal denge ina etmek, askeri amalar dorultusunda airet kuvvetlerinden yararlanmak (Hamidiye Alaylarn o dnem de sknt ektii Ermenilere kar kullanmak), Dou Anadoluyu Rus istilasndan korumak, Byk Britanyann Dou Anadoludaki yaylma siyasetini durdurmak ve son olarak Pan slam siyasetini icra etmektir.214 Hamidiye Alaylarn, emperyalist devletlerce pompalanan Krtle kar yaplm kalkan olarak ta grebiliriz. Zira Abdlhamit bu hamle ile Krtlerin ileri gelenlerini subay yapp madalyalar vermi, Krtlerin Bab -aliye bal kalmalarn ve eyhlerin kudretini azaltmay dnmtr. 215 Krt eyhlerin ocuklar iin Hamidiye mektepleri almtr. Bu ekilde ocuklarn stanbulda el altnda bulundurulmas ile beyliklerin merkezi otoriteye kar tahrik ve isyanlar nleme amalanmtr.216 Baz yazarlara gre ise; Sultan Abdlhamitin yurtta meruiyet isteyen aydnlar basklama iin bu alaylar

212 213

imir. A.g.e., s. 144. imir, A.g.e., s. 214. 214 Olson, A.g.e., s. 28. 215 Olson, A.g.e., s. 35. 216 Grsel, A.g.e., s..37.

67 kurdurmay karar vermitir.217 Olsona gre; Hamidiye Alaylar sayesinde Krt milliyetilii nemli bir ykseli gstermitir. Birinci olarak 1892den 1914e kadar olan dnemde blgede hi olmad kadar Krt kudreti ve sultasna hkim olunmutur. kinci olarak Hamidiye Alaylar Snni Krt airetlerinden olumaktayd. Alevi Krt airetleriyle olan atmalar Krtle negatif bir deer katmakla beraber Snni Krtler arasnda dayanma duygusuna katkda bulunmutur. nc olarak Krt subaylar. Balkan ve Birinci Dnya Savana katlmalaryla ada sava tecrbeleri kazanmtr. Drdnc ve sonuncu olarak Hamidiye Mekteplerinde okuyan Krtlerin milliyetilik akmyla tanmas bu ykselie sebep olmutur. 1900lara doru ngiliz ajanlarnn, Rus politikaclarnn ve Amerikan misyonerlerinin faaliyetleri ile kanalize edilen yeni bir hareket 1906 ylnda patlak vermitir. Bu hareketlerin bir ayan, isyanlar218 ikinci ayan ise sivil rgtler vastasyla giriimler oluturmutur. zellikle 1908de kinci Meruiyetin ilan edilmesi bir anda sivil toplum kurulularnn almasna sebep olmutur. Bunlarn ierisinde ilk defa Krt ad tayan bykl kkl dernekler vard. Krt ittihat ve Terakki Cemiyeti, Krt Teavn Cemiyeti ve Terakki Cemiyeti, Krt Ner-i Maarif Cemiyeti ve 1912 ylnda Krt Hevi Talebe Cemiyeti Krt ad tayan derneklerdir. Bunlarn ierisinde ise en aktif rol alm Krt Teavn ve Terakki Cemiyetidir.219 1908 da II. Merutiyetin ilanndan 1924 ylna kadar olan gelimeleri, Krt milliyetiliinin nc evresi olarak tanmlayan Robert Olson Krt milliyetisi cemiyetlerin liderlik kadrolarnn, Hamidiye Alaylarnda grev yapan Krtlerin stanbulda okuyan evlatlar olmasna dikkat ekmektedir. 220 Bunlarn ierisinde de Bedirhanlarn baskn roln grmekteyiz. Yine ayn dnemde basnda Krt gazetelerinin ktn grmekteyiz. lk olarak Sultan Abdlhamitin dikkatini ekmek iin 1898-1902 yllar arasnda Sreyya

217 218

Kenan Esengin, Krtlk Sorunu, Ankara, Su Yaynlar, 1976, s. 96. Baban airetinden Abdurrahman Paa nderliinde Sleymaniyede isyan karlm ve yl kadar sren bu isyan ise Revanduz merkez olmak zere ikinci bir Krt hareketi takip etmitir. Bu isyanlar olduka zor bastrlabilmitir Grsel, A.g.e., s. 38. 219 imir. A.g.e., s..251. 220 Olson, A.g.e., s..37.

68 Bedirhan tarafndan stanbulda karlan Krdistan adl Krt gazetesi 221, Hevi Cemiyetinin kard Roji Krd (Krt Gn) ve Kamuran Bedirhan gibi Krt Milliyetilerinin makalelerinin yaynland Serbesti gazeteleri bu dnemde ne kan Krtlk faaliyetlerinin lokomotifleridir. Jwaidehe gre; II. Merutiyet ile birlikte Krt milliyetilii faaliyetleri hz kazanmtr. Yazlan Mecmualar el altndan datlan yaynlarla halka inen fikirler, azdan aza iletilirken byyor, Krtlerin bir araya geldii toplantlarn en nemli konusu halini alyordu. Bunu milliyeti fikirlerin tekkelere szmas izlemitir. Krt eyhlerinin nemli bir blmn oluturan ateli milliyeti eyhler arasnda gl destekiler kazanmasn salamtr. Nitekim hkmetin mdahale ve basklarndan koruyan, dokunulmazlklara sahip bu tekkeler Krt milliyetiliinin yaylmasnda nemli bir rol oynamtr.222 Bahdinan blgesindeki eyhlerin ve birka Krt ileri gelenlerin in Osmanl Parlamentosuna gnderdikleri telgraf223, eyhlerin Krt milliyeti fikirler ierisindeki yerini bize gstermektedir. ncelediimiz dnemde Krt airetlerinde etkili olan iki nemli ideoloji karmza kmaktadr. Bunlar; Pan-slamizm ve Krt milliyetiliidir. Krt airet reisleri iin Pan-islamizm ve Krt milliyetilik hareketi ile devletlerarasnda belirgin bir benzerlik bulunmaktadr. Zira airet reisleri bu sayede devletlerden ideolojik maddi g kaynaklarna sahip oluyorlard. Krt milliyetilii hareketleri ise tpk devletler gibi bu airetleri istikrarsz grmekle beraber askeri glerine ihtiya duyuyorlard. 224
221 222

Hakan zolu, Osmanl Devlet ve Krt Milliyetilii, stanbul, Kitap Yaynevi, 2009, s..49. Jwaideh, A.g.e., s. 200-202. 223 Bu telgrafta : 1) Be Krt kazasnda resmi dil olarak Krtenin kabul edilmesi 2) Krt blgelerinde eitim dilinin, nahiye mdr ve memurlarn atanmas 3) Krte konuan kaymakam, nahiye mdr ve memurlarn atanmas 4) slamn devlet dini olduu gereinden yola karak, hukuk ilerinin ve adaletin eri hkmlere uygun yrtlmesi 5) Kad ve mftlerin afii mezhebine mensup kiilerden seil mesi 6) Vergilerin eriata uygun olarak konulmas ve er -i hkmlere bildirilen miktarlara uyumayan veya bu miktarlardan byk olan btn vergilerin silinmesi 7) alma hizmetinden kurtulmak iin alnan vergilerin, bu vergilerin be Krt kazasndaki yollarn tamiri ve dzeltilmesinde kullanlmas kouluyla yrrlkte kalmas istenmitir. 224 Martin Van Bruinessen, Krdistan zerine Yazlar, , vr: Nevzat Kra, Blent Peker, Leyla Keskiner, Halil Turansal, Selda Somuncuolu, Levent Kafadar, stanbul, letiim Yaynlar, 1992, s.223.

69 Pan-slamc hareket, Osmanl Devletinin politikasyla yakndan balantldr. Krt Milliyetilii ise ksmen Ermeni milliyetiliinin ve esas olarak Gen Trk hareketinin taklit edilmesiyle bir tepki olarak gelimitir. Nitekim blgede karlar bulunan Rusya ve ngiltere, Osmanl Devletini ypratmak iin Krt Milliyetiliini krklemilerdir.225 II. Merutiyet ile Krtlerin siyasi ynde tekilatlanma yoluna gitmelerinin yan sra, ayn tarihlerde baz Krt isyanlarn grmekteyiz. Bunlardan ilki 1908 ylnda Sleymaniyeli eyh Said Berzencinin Sultan destekleyen ve Jn Trklere meydan okuyan isyandr. 1909 ylnda ldrlmesi ile isyan sona ermekle beraber 1.Dnya savana kadar ayn blgede irili ufakl bakaldrlar yaanmtr.226 kincisi ise, Ruslarn tevik ve yardmlaryla 1908de Barzan blgesinde balatlan eyh Abdsselam Barzaninin silahl isyandr. Bu isyan uzun srm 1914 ylnda Abdsselamn yakalanmas ile hareket bastrlabilmitir. Daha sonra Abdsselamn yerine geen eyh Ahmet Barzani tarafndan isyan srdrlmtr. Bu isyanlarn hemen arkasndan Kuzey Irakta daha ciddi temeller zerine oturtulmu 1910 ylnda kurulmu, mstakil bir Krdistan amacna ynelik aba gsteren Heviya Kurd (Krdistan midi) isimli gizli bir cemiyet kurulmutur.227 I. Dnya sava balamas ile Osmanl Devleti tarafndan cihad ilan edilmitir. Krtlerin ou kutsal cihad arsna katlmakla beraber says az baz Krt ileri geleninin ise cihada destek vermeyi reddettii bilinmektedir. Tahsilli baz Krtler de bu sava kendi ulusal hedeflerini gerekletirmek iin bir frsat olarak deerlendirmitir. Osmanlnn savaa girmesi; Krtlerin Ruslarla ve ngilizlerle aka ve ncekilerden ok daha fazla iliki ierisine girmelerine imkan salamtr. 1916 ylnda Fransa ve ngiltere arasnda imzalanan SykesPicot Antlamas ile Osmanl topraklar tilaf devletleri

225 226

Bruinessen, A.g.e., s. 224. Jwaideh, A.g.e., s.206-207. 227 Grsel, A.g.e., s. 39.

70 kendileri arasnda paylamlardr. Bu antlamaya gre Musul, Kerkk blgeleri Franszlara braklmtr228. Krtler, Sykes- Picot Antlamasn renince byk bir endieye kaplmlardr. Zira gemite Avrupal devletlerle uzun sreli mlakatlarna ramen kendilerine hibir toprak dmeyeceini fark etmilerdir Ermeniler Kafkaslarda Leninin de desteiyle bir devlet kurdular. Krtlere nceden yaadklarn unutmaya ve kendilerinden Krtlere kar herhangi bir tehlikenin gelmeyeceine gvence vermiler, Krtler de bu gvenceden dolay olduka memnun olmulardr.229 Nitekim mtareke sonrasnda Cibran airetinin ve daha nce albaylk rtbesi verilmi olan Halitin ban ektii isyan bu dnemde dikkat ekicidir. Bu isyann en byk zellii ise Hamidiye Alay Komutanlar ve aalarn gizlice anlaarak Krdistan ve Derebeylik kurmaya karar vermeleridir. Nitekim az nce belirttiimiz Krtlere verilen gvenceyi burada grmekteyiz. Zira isyanclar hibir Ermenilerle atmam aksine onlarla ortak bir devlet kurmay tasarlamlardr.230 Dou Cephesi Komutan Kazm Karabekir Krt Meselesi adl kitabnda; stanbul Hkmetinin de Krt istiklaline taraftar bulunduunu hatta gnderilen heyet ba olan lhami Beyin ark vilayetleri Ermenistan olacak, Krtlerde kyam ile muhtariyet isterlerse Krtlerle meskun mntkalar olsun dediini ifade etmektedir.231

5.2. 1918-1968 DNEM IRAKTA KRT MLLYETL

5.2.1. 1918-1932 Dnemi Osmanl Devleti Birinci Dnya Savanda yenilmesiyle 30 Ekim 1918 tarihinde Mondros Atekes Antlamas imzaland. Bu antlama, Krt Milliyeti
228 229

Akora, A.g.m.,s. 28. Attar, A.g.e.,s.86-88. 230 Esengin, A.g.e.,s. 102. 231 Kazm Karabekir, Krt Meselesi, Hz:Faruk zerengin, Emre Yaynlar, stanbul, 1995, s. 10.

71 faaliyetlerinde bir canlan belirtmesi ve Krtlerin Yavuz Sultan Selim dneminden sonra corafi olarak ikinci kez blnmesi232 bakmlarndan nemlidir. Bu Antlamann imzalanmas ve dman donanmalarnn stanbula gelmesinin hemen ardndan ngilizler tarafndan kurulan Krt Teali Cemiyeti, Anadoluda ve Irakta Krt milliyetiliini krklemitir. Bu icraatlar ierisinde kendisini gsteren kii ise ngiliz subaylarndan ajan Yzba Edward C.Noeldir. Yzba Noel, Hindistan ve arkasndan randa grev yapm, burada kald 4 sene ierisinde Krteyi renmitir. Mtareke dneminde ngilterenin Badatta stihbarat subaylna ve ii gerei 1919 senesinde ise Krt blgelerini dolamakla grevlendirilmitir. 233 Krt Lawrance olarak ta bilinen Noel gen yana(33) ramen Krdistann kurulmasyla ilgili tezler ne srmtr. Ona gre; Dou illeri manda ynetimi altnda tutulacak, kuzey salt Ermeni, gney salt Krt, ortas ise karma blge olacakt234. Lakin Noel bu tezinin ve krklemeye alt Krt milliyetiliinin ok zor olduunu da kabul etmektedir. Binba Noelin Musuldan Nusaybine seyahatini anlatan ngiliz arivinden F0371/4192 ve 107502 nolu raporunda unlar yazldr; Krt bamszlk hareketinin hibir doal dayana yoktur. Misilleme aldatmacas ve Ermeni yanls politika korkusu olmakszn, Krt milliyetisi propaganda asla mevcut baary gsteremezdi. mnasebetleri Bu blgedeki Krt airetleri Ve Araplar ile olan uzun neticesinde bozulmutur. benliklerini yitirmilerdir;

Sleymaniye ve Revanduz da ki airetleri ayrt eden ulusal ideal ve karakterlere sahip deillerdir235 Noel, Krtlerin Ar rkndan olduundan dolay Avrupallara yani Hristiyanlara Trklerden daha yakn olduunu iddia etmektedir. Ayrca o dnemdeki Krtler, slamc ve milliyeti olmak zere ikiye ayrlmt. Ona

232

Amir Hassan Pour, Nationalism and Language in Kurdistan 1918-1985, San Francisco, Mellen Research University Press, 1992, s. 59. 233 Detayl Bilgi iin M. Kemal ke, ngiliz Ajan Binba Edward C. Noelin Krdistan Misyonu (1919), 3. Bask, stanbul, Boazii Yaynlar, 1990; M. Kemal ke, Belgelerle Trk ngiliz likilerinde: Musul ve Krdistan Sorunu (1918-1926), Ankara, Trk Tarihi Aratrma Enstits Yaynlar:123, Seri.III, Say:A-33, 1992, s.24-30. 234 imir, A.g.e., s,324. 235 Ahmet Mesud, ngiliz Belgelerinde Krdistan, stanbul, Doz Basm, 1992, s. 71.

72 gre; ngilterenin milliyetileri desteklemesi gerektiini, Krtlerle Ermeniler in uzlatrp, bartrmann Britanyann Mezopotamyadaki karna uygun olacan belirtmitir.236 Mondros mtarekesinden Sevr Antlamasna kadar sren dnemde Krt milliyetilerinin karlat ikilem; zerklik ve bamsz Krt Devleti arasnda olumutur. Baz Krt Milliyetileri (Emin Bedirhan gibi) Wilsonun kendi kaderini tayin hakk ilkelerini Krdistanda tatbik edilmesini istemekteydi Seyyit Abdlkadir ise zerklii istiyordu Abdlkadire gre: Birlemi bir Krdistan, paralanm bir Krdistandan daha makbuld. ngilterenin yardmyla artlar msait olduunda Krdistann birliini oluturmak ok daha uygun bir yol haritasyd.237 Krt milliyetileri bu ikilem ierisindeyken bata ngiltere olmak zere emperyalist devletler ilgili blgenin geleceine ynelik snrlar izme giriimindeydiler. 20.yzyln nl tarihi teorisyeni Arnold Tayn Beeye gre; Kk Zap, Revanduz, Hakkari ve Botan iine alan kuzey kesim blgelerinde bir zerk ynetiminin kurulmasn neriyordu.238 ngilizlerin Iraka tayin ettii ynetici Sr Mark Sykesda bu zerk Krdistann Kerkk ve Erbili de kapsayacak ekilde olmas gerektiine inanyordu Sykesa gre; bu zerk Krdistan, Ermenilerle Trkler arasnda tampon grevi grecekti, Nit ekim bu teklif de kabul grmedi. Binba Noelin dier bir teklifi ise Krt blgesi oluturulmasyd. Ona gre Sleymaniye merkezli Revanduz, Erbil, Kerkk, Kfri ve Hanikini kapsayacak Gney Krdistan, Musul merkezli Orta Krdistan ve Diyarbakr merkezli Bat Krdistan eklinde Krt lkesi kurulmasn nerdi. Lakin bu neride dierleri gibi reddedildi.239. Bu tartmalara ngilterenin Badattaki Yksek Komiseri Wilson, 1919 ylnda srd bir neriyle son verdi. Ona gre nemli olan snrlarn kavimlere gre olmasndan ziyade savunabilir olmasdr. Trkiyenin Krt blgeleri ierisinde bulunan: Diyarbakr, Urfa ve Nusaybin sorunlarla doludur.
236 237

ke, Belgelerle Trk ngiliz likilerinde: Musul ve Krdistan Sorunu(1918 -1926), s.34-39. Olson A.g.e., s. 48-49. 238 Attar, A.g.e., s. 89. 239 Altemur Kl, BYK Krdistan, Kk TRKYE, Ankara, Akasya Kitap, 2007, s. 103-104

73 Bu sebeple Trklere braklmas daha karldr. Sleymaniye merkezli Revanduz ve madiye mezopotamyann gvenlik kua blgesi olmaldr. Buras da zerk bir ekilde idare edilmelidir. diyerek bu tartmalara son vermitir. Bugnk artlar gz nne alndnda yaklak bir asr nce yaplan bir teklifin nasl adm adm gerekletirildii parmak srtacak cinstendir. O dnemde Krt Milliyetilerinin nde gelen ismi; Sleymaniyede Kadiri eyhlerinden olan eyh Mahmud Berzencidir. ngilizlerin verdii destek ve Krt kabile liderlerinin de onayyla. Sleymaniye, Kerkk ve Tuzhurmatuda, ngiltere ile iyi ilikiler iinde bulunacak yerel bir hkmet kurma karar alnm ve Mahmut Berzenciyi bunun bana geirmilerdir. Ksa bir sre de olsa eyh Mahmud Irakta Krt sultan olarak hkm srmtr.240 Berzencinin sonu, yine onu oraya getiren ngilizler tarafndan olmutur. Kadiri tarikatnn eyhi Berzencinin, ounluu Nakibendi tarikatna bal kabile liderlerini hakimiyet altna almas ve daha da nemlisi Berzencinin randaki Senendej blgesine kadar olan blgeye hkim olduunu iddia etmesi sonunu getirmitir. Bu sebeplerden dolay ngiltere, Berzenci ile savaa girimitir. 9 Haziran 1919da eyh Mahmud yaral bir ekilde esir alnm 6 gn sonra ise Badatta yarglanan Berzenci zerinde oynanan oyunu mahkemede u ekilde anlatmtr. Halkmn istei dorultusunda zgrlk kazanmak iin, bu zgrle kefil olmanz artyla sizinle anlama yaptm ve topraklarmza gelmenize izin verdim. Siz yalan sylediniz. Kafanzda baka bir niyet vard Ben halkmn seimiyle hkmdar oldum; sizin suiistimallerinizi engelleme sorumluluu m vard, ii yle bir noktaya vardrdnz ki sizinle savamaktan baka bir yolum kalmad. imdi ben sizin esirinizim. Benim ve halkmn dmanlarmdan iyilik beklemiyorum. Milletimin yolunda lmeye hazrm . Bu savunmasndan sonra Berzenci, ngiltere tarafndan Hindistana srgn edilmitir. 1920 ylna kadar Franszlar Sykes Picot Antlamas dorultusunda

240

Attar, A.g.e., s. 91- 93.

74 bata Musul olmak zere Irak topraklarnda hak iddia ediyorlard Lakin ngilterenin de siyah inci zengini blgeyi vermeye niyeti yoktu. Aralk 1918de Pariste yaplan grme ile Fransa ve ngiltere bu konu zerinde anlatlar. Buna gre Musul, ngilizlere braklacak bunun karlnda Suriye: Ruhr Havzas ve Kilikya Fransaya braklacak, Musul petrollerinden de imtiyaz sahibi olacakt.241 Binba Noelin tasarlad ngiliz menfaatleri iin Krtlerle Ermenilerin bir olmas dncesinin 1920de ksmen gerekletiini grmekteyiz. Ermeni ve Krtlerin ayn soydan geldiklerini ve akraba bir millet olduuna dair propagandas sonucu, Krtler Ermenilerle mterek bir cemiyet kurmulardr. 1920de Pariste kurulan bu cemiyetin ad ise Haybon du. Kurucular arasnda Bedirhanllardan Kamuran, Diyarbakrl Cemil Paa oullarndan Kadri gibi tannm Krt milliyetilerinin yannda, eski Bykelilerden eri f Paa cemiyetin bakanln yapmtr. Toplant ve konferanslar tertip eden bu cemiyet, kitap ve gazete de karmtr. zellikle Sevr Antlamasnn yapld zaman zarfnda etkin olarak alm, antlama hkmleri ierisine Krtlerle ilgili maddenin konulmasn salamtr.242 Sevr Antlamasnn alt yaps 22-23 Aralk 1919 tarihine kadar uzanr. Sevr Antlamasnn imzaland 10 Austos 1920 tarihine kadar yaklak 1,5 sene Osmanlnn nasl bitirileceine dair almalar yaplmtr. Bu almalarn b ir konusu da, oluturulacak Krdistan"dr. Birinci Londra Konferans 12 ubat-10 Mart 1920, San Remo Konferans bata olmak zere Dileri Bakanlar ve Devlet Bakanlarnnda katlmyla birok toplant yaplm, Sevrin altyaps oluturulmutur.243 Krtln Avrupadaki bakenti olarak nitelendirilen Fransada, Krt Devleti kurulmasn onaylyordu. Lakin Fransa kurulacak Krt Devletinin

Siyah inci, petrol anlamnda kullanlmaktadr. Kemal Melek, Trk-ngiliz likileri (1890-1926) ve Musul Petrolleri, Der: Esat am, stanbul, Der Yaynlar, 1989, s.42. 242 Grsel, A.g.e., s.53. 243 imir, A.g.e., s. 397-424.
241

75 Fransaya braklacak Suriye civarndaki Krt blgelerini ve Frat Nehrinin bat yakasn kapsamamas artn ne srmekteydi. 244 Nitekim Mttefik Devletler ile Trkiye arasnda ki bar antlamas Paris yaknnda ki Sevres (Sevr) ehrinde imzaland. leri ki zamanda Trk vatandalndan karlacak olan Badatl Hadi Paa, Rza Tevfik Bey (Blkba) ve Reat Halis Bey Trkiye adna bu kabul edilemez antlamay imzalamlardr. Antlamann 62, 63. ve 64.245 maddeleri blge zerinde Mttefik lkelerce Krt Devleti kurma giriimlerinin en somut rneidir. Ayrca yine ayn antlamann 94. ve 97. maddelerine gre; Kerkk, Musul ve Sleymaniye Sancaklar ngiliz mandas hkimiyeti altna girecekti .246 Antlamann Devletleri Sevr Krdistan Antlamasnn blm bizzat ngilterenin iin 1921de istekleri Londra kesinlikle dorultusunda yazlmasna ramen Birinci nn Savandan sonra tilaf yumuatlmas ngilizler, Irak Konferansn dzenlemilerdir. mandasndan

vazgemediini belirttii bu konferansta ilgintir ki, Krdistan blm

244 245

Attar, A.g.e., s.. 96. Madde 62: bu antlamann yrrle girmesinden saylarak alt ay iinde stanbulda toplanacak ve ngiliz, Fransz ve talyan Hkmetlerince atanacak kiilik bir komisyon, Fratn dousunda, Ermenistann gney snrlar gneyinde, Trkiyenin Suriye ve Mezopotamya ile olan snrnn kuzeyinde, ounlukla Krtlerin bulunduu blgeler iin bir yerel zerklik plan hazrlayacaktr. Herhangi bir sorun zerinde oybirlii salanamazsa sorun, komisyon yeleri tarafndan hkmetlerine sunulacaktr. Bu plan bu blgede yaayan Asuri, Geldani ve teki soy ve din aznlklarnn korunmas iin tm gvenceleri ierecek ve bu amala, ngiliz, Fransz, talyan, ranl ve Krt temsilcilerinden oluacak bir komisyon ibu antlama hkmleri gereince Trk snrnn ran snr ile ayn olduu yerlerde gerekmekte ise ne gibi dzenlemeler yaplacan incelemek ve karara balamak iin bu yerleri gezecektir. Madde 63:Trkiye Hkmeti yukardaki 62. maddede sz edilen her iki komisyonun da kararlarn ad geen hkmete bildirmelerinden saylarak ay iinde, kabul etmeyi ve yerine getirmeyi batan ykmlenir. Madde 64: Bununla birlikte, ibu antlamann yrrle girmesinden bir yl iinde 62. maddede tanmlanan blge iindeki Krt halklar, bu blge nfusunun ounluunun Trkiyeden bamsz olmak istediini gsterir biimde Milletler Cemiyeti Konseyine bavuracak olur ve Konsey de bu halklarn bu bamszl kullanmaya yetenekli olduklar kansna vararak, bunun kendilerine salanmasn tleyecek olursa, Trkiye, bu tlerine hkmlerini yerine getirmeyi ve blge zerindeki tm hak ve yetkilerini brakmay bandan ykmlenir. Bu brakma ilerinin ayrntlar, ibu antlamay imzalayan balca mttefikler ile Trkiye arasnda ayr bir antlama konusu olacaktr. Byle bir braklma olacak olursa, Krdistann imdiye dein Musul ili kapsamnda saylm blmnde oturan Krtlerin, byle bir bamsz Krt Devletine gnll olarak katlmalarna balca Mttefik Devletlerce kar klmayacaktr. denilmektedir 246 imir, A.g.e., s. 427-429.

76 ngilizlerin ilk gzden kartt maddeler olmutur.247 Ayrca Iraktaki Krtlerin gelecei bakmndan 15 Mart 1921de yaplan Kahire Toplants da son derece nemlidir. Zira. Smrgeler Bakan Churchillin bakanlnda Sir Percy Cox; Lawrance, Gertrude Bell ve Noel gibi Ortadounun yeni snrlarn izmeye muktedir kadro, Mezopotamyada yeni kurulacak Irakn, Arap egemenliinde tutulmasnn kararn almlardr. Bu kararla, Krtlere bamsz devlet kurulmas bir tarafa, sadece kurulacak devlette aznlk stats verilmi oluyordu. Lakin yl sonra zerklik konusu tekrar ele alnacaktr.248 Daha nce de belirttiimiz San Remo Konferansnn blge iin dier nemli yan ise; Irak ngilterenin manda ynetimine brakmasyd. Bu manda ynetiminin bana ise, Arap isyann komutan erif Hseyinin olu ve ksa sre nce Suriye krall hkmdarlndan indirilen Emir Faysal getirildi.249 Kerkk halknn aleyhte oy verdii, Sleymaniye halknn ise ekimser kald bir referandumla yeni Irak kral teyit edildi.250 Kral Faysaln ta giymesinden sonra ngilizler onu halkna kar kukla gibi gsterm emeye altlar. Zira ngilterenin Faysaldan alacak ok eyi vard. 10 Ekim 1922de Irak ile ngiltere arasnda bata ngilterenin manda ynetimi olmak zere blgedeki siyasi, askeri ve ekonomik menfaatlerini tanyan antlama imzaland. Bu antlama ile ngiltere, Irakn i ve d ynetiminde geni yetkileri elinde bulunduruyordu. Ayn zamanda Irak milliyetilerinin de ngiltereye ve Kral Faysala basklar vard. Bu basklarn artmasyla 14 Aralk 1927de Irak zerinde kontrol geveten ikinci bir antlama yapld. Nitekim 30 Haziran 1930 tarihinde ise Iraka bamszlk veren antlama imzaland. Bu Antlamaya gre: Irak iki yl iinde bamsz olacak, ngiltere Irakta askeri ve gvenlik imtiyazlarn koruyacak, Irakl askeri personel ngilterede eitilecek, Iraktaki btn askeri eitimciler ngiliz olacak, Irak Ordusunun silahlar sadece ngiltereden alnacakt. Bylece Irak Silahl
247 248

imir, A.g.e., s. 470-473. Kl, A.g.e., s. 111. 249 William L. Cleveland, Modern Ortadou Tarihi, vr.: Mehmet Harmanc, stanbul, Agora Kitapl, 2008, s. 232. 250 Trel Ylmaz, Uluslararas Politikada Orta Dou, Ankara, Bar Platin Yaynevi, 2009, s. 20-21.

77 Kuvvetlerinin genilemesi kontrol altnda tutulacakt. Ayrca bu antlamayla Irak Hkmeti, ngiltereye iki hava ss bulundurma hakk vermiti.251 Irak 1932de resmen bamsz oldu ve Milletler Cemiyetine kabul edildi 1922 itibari ile Trkiye-Irak snr henz kesinlememiti. Bu dnem ierisinde ngiltere ile Trkiye arasnda ki Musul sorunu dnemin siyasi faaliyetleri ve blgedeki ayrlk Krtler faaliyetleri asndan nem arz etmektedir. Zira Musul sorunu zldnde Trkiye -Irak snr da kesinlenecekti; Bu dnemde Krt isyanlarn mzakere dneminde veya hemen ortasnda grmekteyiz ki bu da bize ngilterenin amacna ulamak iin Krt gruplar kullandn ak olarak gstermektedir.252 Bunun ilk rneini; Lozan Antlamasnda askda kalm olan Musul sorununun zm iin 19 Mays 1924 tarihinde Trkiye ve ngiltere arasnda yaplan mzakerelerde grmekteyiz. ngiltere, mzakereler devam ederken, Trkiyeye ltimatom vererek masadan kalkm ve 6 Austos 1924 tarihinde Irak snr konusu iin Milletler Cemiyetine bavurmutur. Bu bavurudan bir gn sonra ise ngilizlerin, kk ve arkaik bir Hristiyan toplumu olan Nasturilerin Komisyonun bol para Ayrca Musul ve 13 silah ubat yardmlaryla 1925 dolarken isyan tevik eyh ettikleri Cemiyeti Said grlmtr.253 tarihinde Milletler

vilayetini

Trkiyede

ayaklanmasnn patlak vermesi254 Trkiyedeki Krt milliyeti akmlarla ngiliz ve Iraktaki Krtlerin ayn amata birletiini gstermesi bakmndan nemlidir. 5 Mays 1926 tarihinde imzalanan Ankara Antlamas255 ile Musul sorunu zlm, Irak ve Trkiye snr son halini almtr. Bu antlamann dier bir nemli yan ise Milletler Cemiyetinin art kotuu blgede Krtenin resmi dil olarak okutulmasdr.256 Manda ynetimi altndaki Irakta bu siyasi olaylar olurken lkedeki ngilizlerin faaliyetleri ve dolaysyla ibirliki Krt milliyetisi akmlar devam
251 252

Cleveland, A.g.e., s. 233. Bilal imir, Krtlk II (1921-1999) , Ankara, Bilgi Yaynevi, 2009. s. 113. 253 imir, A.g.e., s. 116-117. 254 imir, A.g.e., s. 122. 255 ke, A.g.e., s. 175-176. 256 David McDowall, Modern Krt Tarihi, vr: Neenur Domani, stanbul, Doruk Yaymclk, 2004, s. 386.

78 etmekteydi. 1926 1932 yllar arasnda Krt milliyetilii genel olarak Iraktaki ehirlerde yaayan tahsilli Krtler arasnda mevcuttur. O dnemdeki en nemli hareket yine daha nce ngiltere desteiyle faaliyetlerini yrtm ve 1920 ylnda tutuklayp srgne gnderilen eyh Mahmud Berzencinin hareketidir. 1921den itibaren Trkiyenin blgedeki Krtlerle iyi ilikiler ierisinde bulunmasndan rahatsz olan ngiltere, Berzenciyi geri getirip Trkiyeye kar kullanmtr. Bunun sebebi ise; 1921 de Yarbay Ali afak zdemir komutasndaki Trk Milli Kuvvetleri, baz Krt airetlerinin de desteiyle 1922 ylnda Sleymaniyeyi ele geirmesidir. Dier birok airette Yarbay zdemirin telkiniyle ngilizlere kar ayaklannca ngilizler o blgede gl olan eyh Mahmud Berzenci ve kuvvetlerine ihtiya duymulardr. Bu kapsamda srgnden geri getirilen Berzenci, Sleymaniye Valisi olarak atanmtr. Lakin Berzencinin o dnemde Trk birliklerinin bandaki Yarbay zdemir ile ngilizleri by-pass ederek grmesi ve Irakn kuzey blgesinde hkmet kurmak istemesi ngilizler iin barda taran son damla olmu, 1923 Aralkta Valilikten alnmtr. Berzenci, Trkiyenin geri ekilmesi ve boalan blgeye ngilizlerin dnmesi zerine Sleymaniyeye kamtr. ngilizlerin Sleymaniye ynetimini Berzenciye brakmaya raz olmalarna ramen eyh Berzenci bununla ikna olmam ve tm Krdistann hkmdar olduunu ilan etmitir.257 Bunu blgede resmi dilin Krte olduuna ynelik aklamas, szde kurduu devlete ait pul ve para bastrarak tedavle srmesi izlemitir.258 1927 ylna kadar Badat hkmeti ve ngiltere aleyhinde gerilla sava veren daha
259

Berzenciye Krtlerin verdii destek Badat Ynetimine verilenden azd. rnein; Kerkk Krtleri, Berzenci hkimiyetindeki

Sleymaniyeden korkuyorlard. Bu dnemde Krtlere ngilizler tarafndan bamszlk vermesinden kaygl Irak Hkmetinin temsilcileri, Krt liderlerin kurucu meclise katlmasn salamak iin Sleymaniyeye gitti . Onlara zerlik vereceklerini, yerel idarecilerinin Krt olaca ve Krtenin resmi dil olacan
257 258

Kl, A.g.e., s. 107-108. akire Xidaye Mihoyan, ki Dnya Sava Arasnda: Irakta Krt Sorunu, vr.:J. Slav, stanbul, Peri Yaynlar, 1998, s. 48. 259 Attar, A.g.e., s.115.

79 bildirdiler. Sleymaniyedeki Krt sekinlerin de, Badata ballklarn bildirmesiyle eyh Berzencinin gc olduka zayflad. Bu gelimeler zerine eyh Berzenci, 1927 ve 1930 yllar arasnda rann Merivan ehrinde ikamet etmek zorunda kald. 30 Aralk 1930 tarihinde Iraka bamszlk verilmesi ve anlamada Krtlerin bamszlndan bahsedilmemesi zerine eyh Berzenci, 1930 ve 1931 yllarnda faaliyetlerini yeniden balatmtr. Bu hareketten de sonu alamayan Berzenci ngiliz ve Irak glerinin eline gemi, mrnn sonuna kadar nce Ur kentine sonrada Badatta srgnde tutulmutur. eyh Mahmud Berzenci olay, ngilizlerin blge zerinde zikzakl, bencil ve karc politikalarn yanstan gzel bir rnektir.260 Hareketin lideri Mahmud Berzenci tarafndan 20 Ocak 1923te Lenin hkmetine gnderilmi olan tarihi mektuplar imza blmnde kendini Krdistan Kral Mahmut olarak tanttn grmekteyiz ki bu da ngilizler tarafndan oluturulan bu oyuna kendini ne kadar kaptrdnn iaretidir.261 Ermenistan Bilimler Akademisi Dou Enstits Krte Blm Bakan akire Xidaye Mihoyan konuyla ilgili olarak; Bu hkmetin feodal derebeyi ve burjuva glerini temsil ettiini ayrca nesnel olarak Krdistanda ki ikincil gelimeye cevap oluturduunu ve bu zerk ulusal hkmetin ekonomik ve kltrel alanda gelimek iin uygun koullar yarattn ifade etmitir.262 Bata Sleymaniye olmak zere Badat Hkmetinin Krtlere verdii szler tutulmamtr. Nitekim bu oyunun iinde ngilterede vardr. Badat ynetimi ile ngiltere ayn dnemde ayn ayrcalklar Krtlere vereceiz diye beyanlarda bulunmalarna ramen ngilterenin 1919da Bamsz Krdistan vaadi 5 ylda siyasi oyunlarla klm ve zerklik vaadine dnmtr. Sonraki be ylda ise tamamen klerek yok olmutur.263

260 261

Kl., A.g.e.,s. 109. Mihoyan, A.g.e., s. 57-59. 262 Mihoyan, A.g.e., s. 48-49. 263 Attar, A.g.e.,s. 119.

80 5.2.2. 1932-1958 Dnemi Irak Kralln 1932de bamszln kazanmasnn ardndan 1940l yllara kadar olan sre Krt milliyetilerinin sakin dnemidir. Ayrca 1930lu yllar Irakl Krt milliyetiliinin liderliinin el deitirdii dnemdir. 1920li yllara damgasn vuran Kadiri tarikat eyhi, eyh Mahmud Berzenciden bayra Nakibend tarikatna mensup Barzani aireti almtr. eyh Berzencinin icraatlar, Barzani airetinin lideri olan Ahmed Barzaninin zerinde byk etkiler brakmtr. Nitekim 1932de Milletler Cemiyeti yeliine onaylanmadan Barzanilerin yaad blgede istikrar salamak iin gelen Irak ve ngiliz glerinden oluan birlie byk zayiatlar verdirmitir. Lakin ngiliz hava kuvvetlerinin de blgeye sevk edilmesiyle, Barzani yenilgiye uramtr. Yenilgiden sonra gvenli liman olarak eyh Ahmet Barzani Trkiyeye snm ve Trk hkmeti tarafndan Mu civarna yerletirilmitir. Barzaniler 13 Mays 1934te Irak Hkmeti tarafndan aklanan afla kendi yurtlarna dnebilmilerdir.264 Ak bir Krt Partisi bulunmad iin baz Krtler, 1934 ylnda kurulan 1935 ylnda Krtlerin tam bamszln savunan Irak Komnist Partisi (IKP) ni desteklemitir. Bu parti daha sonra Krt bamszln desteklemekten vazgese de aznlk haklarn savunmas zellikle eitimli Krtleri cezbetmitir. Krt Milliyetiliinin dier nirengi noktas ise; Ekim 1936da Krt kkenli Ordu Komutan Bekir Stknn darbe giriiminde bulunmasyla Arap milliyetilerinin ierisinde Krt dmanlnn yaylmasna neden olmasdr. Pan Arabistlerin provokasyonlar ise Krtlerde ulusal duygularn harekete gemesine yardmc olmutur. 1938 ylnda eyh Mahmud Berzencinin olu eyh Latif liderliinde Sleymaniye merkezli Kardeler Cemiyeti adnda dernek kurulmutur. Lakin bu cemiyetin faaliyetleri Sleymaniye snrn aamamtr. Sleymaniyedeki daha gen ve milliyetilerin kurduu Darkar grubu Irak Komnist Partisi ve

264

mit zda, A.g.e.,, s. 21.

81 onun Azadi dergisiyle yakn balar vard. Nitekim Darkar (oduncular) daha sonra Hiwann ekirdeini oluturacaktr.265 1939 ylnda baz subay, renci ve Krt milliyetisi aydnlarn yardmyla eyh Mahmud Berzencinin yardmcs Refik Hilmi nderliinde, Hizb-i Hiwa (mit Partisi) partisi kuruldu. Bu partinin amac ise; zerklik hedefi dorultusunda almakt. Sleymaniyenin yan sra Duhok, Erbil, Musul ve Akra gibi ehirlerde etkin olan bu parti daha sonra Krt milliyetilerinin lokomotifi grevini stlenerek Molla Mustafa Barzani hareketinin oluumunda rol oynamtr.266 Sleymaniyede giritii isyanlarn sonrasnda gz hapsinde bulunan Molla Mustafa Barzani, Nasiriye ve Brayati milliyeti rgtleriyle balar olsa da kendisi gibi milliyetilerle olmaktan ziyade eyh Latif gibi blgede tannm yerel kiilerle balar kurmutur.267 eyh Mahmud Berzencinin olu olan eyh Latifin de yardmyla Irak Hkmetinin elinden kamtr. 268 Balangta milliyeti bir isyan olmamakla beraber Molla Mustafa Barzani nin Sleymaniyeden kamas ve yaklak 30 sene srecek olan Iraktaki Krt milliyetiliinin liderliinin olumas bakmndan 1943 -1945 yllar arasndaki Molla Mustafa Barzani isyan bizim iin nem arz etmektedir. Baz kaynaklar Barzaninin tek istei, Barzan blgesinde huzurlu ve sakin ekilde yaamakt. Lakin Hkmetin kendisine ve kardeine uygulad basklar isyann sebebi olmutur.269 iddiasn savunsalar da bu gerei yanstmaktan uzaktr. 1943te yaanlan kuraklk ve Kuzey Irakta yaayan halk muzdarip durumdayd. Molla Mustafa, Irak hkmetine gnderdii notta bu blgede gvenliin Krtlere braklmasn istedi. Silah, mhimmat ve yiyecek temin edip ksa zaman zarfnda 4 -5 bin kiiden oluan silahl bir grup kurmutur. Molla Mustafa glerinin zellikle snr karakollarnda mteakiben Irak ordusu zerinde baarl olmas, Irak Devletini acze drm,

265 266

McDowall, A.g.e., s.388 Attar, A.g.e., s.119-120 267 McDowall A.g.e., s.389 268 Attar, A.g.e., s.127 269 Kl, A.g.e., s.145

82 Barzaninin ise toplumsal srdren konumunu ngilizler ise ykselmitir.270 Irakta olas Irak Krt zerindeki milliyeti

hegemonyasn

ayaklanmalarnn kendi menfaatlerini zedeleyecei iin Krt eyhleri arasnda bar istemiler ve bakaldrya engel olmaya almlardr. Dier yandan ngilizler nfuz etmi olduklar Hizb-i Hiwann yardmyla Irak Babakanna birka neri sunmutur. Bu nerilere gre; Kerkk, Sleymaniye, Erbil, Duhok ve Hanekin gibi Irak Krtlerinin yaad ehirlerin Irak Krdistan olarak belirlenmesini ve bu blgelerde kltrel, ekonomik ve tarmsal isteklerin karlanmasn, ayrca Irakn Krt blgelerinin ynetimi iin kabinede Krt bakann seilmesi istenmekteydi. Nihayet Irak Hkmetinin daveti zerine, Barzani, Badata gitti. Fakat Irak hkmetiyle yaplan mzakerelerin banda oyalandnn farkna vararak Badattan ayrld. Nuri Said hkmetinin devrilmesi sonucunda Adnan Paa hkmetinin kurulmas, ngilizlerinde Barzaniye tahamml edememeleri zerine Irak Ordusu ngiltere Hava Kuvvetlerinin de desteiyle Barzaniye saldrd. Barzanide zellikle hava kuvvetlerine kar savamann g olaca dncesiyle snrn tesine, randa oluan Mahabadda ki Krt faaliyete katlmak iin Irak terk etti. Molla Mustafa Barzaninin bu bakaldrs balangta intikam ve nfuz mcadelesi olmasna ramen271 bakaldrnn sonunda kendini Krt milliyetiliinin lideri konumuna bulmutur. Onun kantlanm taktik becerileri ve hkmeti kk drmekteki baars sebepleriyle Molla Mustafa Barzani milliyetilii deil, Krt milliyetiler onu semilerdir272. 1945 yl itibariyle ngilizlerin Hava Kuvvetleriyle etkisizletirilen Molla Mustafann zerinde II. Dnya sava galiplerinden Sovyetler Birlii nin nfuzunu artrdna ve bu dnemde Krtlere en fazla destein Sovyetler Birliinden geldiine tank olmaktayz. ran, Irak, Suriye ve Trkiyede Krt blgelerini iine alan Krdistan kurmak amal, randa Komel adnda rgt 16 Eyll 1942de kurulmutu . Kad Muhammedin de bu kurulua katlmasyla Komel rgt iyice
270 271

Attar, A.g.e., s.127-128 Kl, A.g.e., s.145 272 McDowall, A.g.e., s.394

83 bymtr. Daha sonra ran Krdistan Demokrat Partisi ( -KDP) adn alan bu rgtn 1945 ylnda beyan edilen parti programnda ki Mahabad Cumhuriyeti, Sovyet Birliinin desteiyle 22 Ocak 1946da hayat bulmutur. 11 ay hayatta kalan Mahabad ran Krt zerk Cumhuriyeti, ngiliz ve ABD desteiyle ran ordusu tarafndan yklmtr273. Mahabad Cumhuriyetinde de Molla Mustafa Barzaninin izlerini grmekteyiz. Barzani Kad Muhammed ile ilk grmesinde Krt hedeflerinin gereklemesi iin sahip olduu btn silahl glerini emrine vereceini sylemitir. Nitekim 22 Ocak 1946da da Molla Mustafaya Mahabad Cumhuriyetinde mareallik rtbesi verilmi274 ve Mahabad Krdistan Cumhuriyetinin Genelkurmay Bakanl grevine getirilmitir.275 Barzaninin Mahabadda ki en byk kazanc, amacna ulaabilmek iin en iyi yolun; partiler vastasyla milliyetilik duygusunu kullanma k olduunu grmesidir. Barzani ran tecrbesinde rendii -KDP rneini kendi lkesinde de oluturmak isteyecektir. Nitekim Sovyetlerin izni, Kad Muhammedin ve dier Mahabad Cumhuriyetinin dier liderlerinin hazrlad parti program ve tz ile Irak Krt Demokratik Partisi (KDP)nin kuruluu 16 Austos 1946da ilan edilmitir.276 Irak Komnist Partisi ierisinde, karttklar Shurish (Devrim) adl dergi ile tannan Krt komnistler, 1945 ylnda Rizgari Krd (Krt Kurtuluu) adl bir partinin kurulmasnda nemli rol oynamt. Shurish, Rizgar Krd (Krt Kuruluu) ve Hiva gibi baarya ulaamayan rgtler bu yeni harekete katlmtr. Bilindii zere Krt milliyetilerinin yer bulabildii Irak Komnist Partisi taban dindar Snni Krtler tarafn dan tasvip edilmemekteydi. Bunlara zellikle ngilizlerin bu rgtler iin mahalli eyhlere menfi ynde fetvalar yazdrarak Krt milliyetiliinin nne geilmek isteniyordu. te bu engellemeleri de ortadan kaldrmak maksatl kurulan partinin ierisinde Demokrat ibaresi vard. Bu ibareyle Krt milliyetilerinin
273

Zlf Dadeviren, Trkiyenin Kuzey Irak Politikas: Devlet-Hkmet likileri, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Bolu, Abant zzet Baysal niversitesi, 2007, s. 66 -67 274 Attar, A.g.e.,s.132. 275 Hulusi Turgut, Barzani Olay, stanbul, Doan Kitap 2008, s. 483. 276 McDowall, A.g.e., s. 398

84 halk zerinde menfi etkiye sahip komnist damgas bylece silinmek istemitir.277 Partinin programnda ise Krtlerin kendi kaderinin tayin hakk, Kuzey Irakta zerklik gibi hedefler mevcuttu.278 KDP kurulduunun ertesi ay Rizgar (Devrim) adnda yeni bir resmi yayn organ karmaya balad. KDP Ocak 1953te yaplan nc kongresi ile Krt Demokrat Partisi olan partinin ad Krdistan Demokrat Parti olarak deitirildi. Ayrca nc kongrede alnan dier bir kararla: etnik kimlie baklmakszn Iraktaki Krdistanda yaayan herkesin partiye ye olabilecei belirtilmitir. Molla Mustafa Barzani, bu faaliyetleri uzaktan kumanda ile yapyordu . Zira partinin kurulduu dnemde Mahabad Cumhuriyetinde ydi. Mahabad Cumhuriyetinin daha yklmadan nce eyh Mahmud Berzencinin olu eyh Baba Aliden Irak Hkmetiyle geri dn iin grmesini istemiti279. Kad Muhammedin 31 Mart 1947 tarihinde aslmasyla sona eren dnemde280 Barzani teslim olmam ran birlikleriyle atarak geri ekilmitir. Bir dnem rann neviye blgesinde kalan Barzani ve silah arkadalar: Iraka dnmeyi ve silahszlanmay reddetmi ancak 1947 ylnn Nisan aynda Iraka dnmek zorunda braklmtr.281 lk olarak aabeyi eyh Ahmed bata olmak zere 550 gnll silah arkada Irak Hkmetine teslim olmulardr. Teslim olanlardan lider kadrosunda bulunanlara idam cezasnn verildii, dier gnlllerin ise Basra, Musul ve Badata hapislere atldklarn renilince teslim olmayan dier unsurlar Mustafa Barzani nderliinde Sovyet topraklarna gitmilerdir. ran ve Irakta yaama imkn bulunmayan Molla Mustafa ve arkadalar ilk olarak Tahrandaki Amerikan sefirine bavurarak siyasi mlteci olmak istemilerdir. ABDnin bu istei kabul etmemesi zerine 19 Mays 1947 gn 506 silah arkadayla beraber ran -

277 278

Attar,A.g.e.,s.132. Trk, A.g.e., s.38. 279 McDowall, A.g.e.,s 397-399. 280 Jwaideh, A.g.e., s. 507. 281 Attar, A.g.e., s. 134.

85 Irak-Trkiye snr noktasndan kuzey istikametinde ilerleyerek Rusyaya snmlardr.282 Ruslar dncesiyle tarafndan eitim ileride Ortadouda ihtiya 11 duyabilecekleri sene boyunca verilen Barzaniler, yaklak

Azerbaycann Zengezar blgesinde iskn edildiler.283 Aslnda Sovyetlerin yardm Mart 1946dan itibaren balamt. Buna gre: ranl Krtleri eittii, silahlandrd, sadece ranl deil Irak ve Trkiyedeki Krtlere de el altndan silah temin edildii ve birka Rus subayn da, danman sfatyla ran Krtleri arasnda bulunduu bilinmekteydi. Molla Mustafa Barzaninin Rusyada iken oradaki Musevilerle de irtibata geme imkn olmutur. Onlardan edindii izlenim, srail kendi menfaatleri asndan: Araplara kar bir tampon ve denge olarak Irakta Bamsz bir Krt Devletin kurulmasn olumlu ynde destekleyecekleri ynndedir. Nitekim 1950li yllarda Hayim Lavakov isimli Mossad ajan blgeye giderek. Mustafa Barzani ile grecek, silah ve cephane yardmlarnda bulunacaktr. 284 Bu dnem ierisinde KDP ve IKP; 12 Ocak 1955 tarihinde Irak ve Trkiyenin oluturduu Badat Paktn285, kendilerine kar tehdit olarak grmekteydiler. Amerikann desteindeki Badat Paktna karlk, Sovyetlere destek veren KDP ve IKPyle beraber Haimi Krallna kar dier etnik gruplarla Arap aydnlar ve milliyetilerinin birlemeleri 286 Irakta ki Krt milliyetiliine ivme kazandran bir dier unsur olmutur. 1943-1958 yllar arasnda zellikle II. Dnya savann patlak verdii dnemde Krt milliyeti faaliyetleri younlamtr. Bu dnemde daha ncekilerden farkl olarak isyan hareketlerinden ok, eitli uluslararas kurululara ve nde gelen devlet adamlarna bir takm nota ve muhtralar gndermilerdir. Lakin Krt milliyetiliine faal destek vermelerine ramen

282 283

Turgut, A.g.e., s. 280-281. Attar, A.g.e., s. 134. 284 Jwaideh, A.g.e., s. 514. 285 Ylmaz, A.g.e., s. 94-96. 286 Kl, Age., s. 146-147.

86 Sovyet Birlii dhil olmak zere hibir dou blou lkesinin Birlemi Milletlerde Krtlk faaliyetlerini desteklemedikleri grmekteyiz.287

5.3. 19581968 DNEM IRAKTAK KRT MLLYETL Irakta I.Dnya savandan 1958 General Abdlkerim Kasmn yapt devrime kadar ki srede, Irak Devletinin ve Haimi Monarisinin kuruluuna tank olmaktayz. Milletler Cemiyetinden Irak ynetmekle yetkilendirilen ngiltere ayn zamanda bu lkeleri dzenlemek iinde grevlendirilmiti. Bu grevlendirme 1 Mays 1920 tarihinde San Remo Konferansnda alnmtr.288 14 Temmuz 1958 tarihinde General Abdlkerim Kasm tarafndan yaplan darbe ile 1921 ylnda kurulan Haimi Irak Krall 289 devrilmi Cumhuriyet ilan edilmitir. Jwaidehe gre devrimin ilk gnlerinde rejimle btn lke kopkoyu bir perdeyle rtlmt. Lakin gn getike Krt Milliyetiler iin bulunmaz bir kaftan olaca ortaya kacakt. Zira Krtler iktidara gese bile Kasmn verdii imtiyazlar veremezler290 denen o dnem de Krt milliyetilii byk bir ivme kazanmtr. Nitekim devrimden sonra kurulan konseyin 3 yesinden biri olan Halid An Nakibend, Krt kkenliydi. Ayrca alma ve Ulatrma Bakanda eyh Mahmud Berzencinin olu Baba Aliydi. Bu dnemde hapiste ve srgnde olan birok Krt milliyetisi serbest brakld. Molla Mustafa Barzanide 11 yl sonra ite bu dnemde Iraka dn yapt291. KDPnin faaliyetlerine izin veren General Kasm, Mustafa Barzaniye aylk 500 Irak Dinar maa balamtr. General Kasmn dier bir alm ise bayrak konusunda olmutur. Irak bayrana sonradan kaldrlan Krtleri temsilen bir ift kl bile ekletmitir292. phesiz Kasmn bu tavizlerinin en byk sebebi Kasmn Baas milliyeti
287 288

Jwaideh, A.g.e., s. 527-535. Bois-Minorsky-Mac Kenzie, Age, s. 134. 289 Koluman, Gemiten Gnmze Irakn Siyasi, Toplumsal ve Ekonomik Yaps , s. 309. 290 Jwaideh, A.g.e., s. 539-540. 291 Attar, A.g.e., s. 135. 292 Nazmi Sevgen, Krt Meselesinin Yz: Irak-Barzani Anlamas ve Muhtemel Neticeleri I, Belgelerle Trk Tarihi Dergisi Dn/Bugn/Yarn, Say 31, Nisan 1970, stanbul, s. 68.

87 gruba kar dengeleyici olarak Krtleri kullanmak istemesidir.293. Krtlere kar verilen bu tavizler geici Anayasaya da yansmtr. Geici Anayasann 3. maddesinde: Araplar ve Krtler bu vatann ortaklar olarak kabul edilmekte ve milli haklar Irak birlii ats altnda tannmaktadr. Bu ibareyle Krtler, Irak kurulduundan beri ilk defa Anayasada tannmlar ve Araplarla eit haklara haiz olmulardr.294 Bu gelimeler fazla devam etmeyecekti. Zira Molla Mustafa Barzani btn Irak Krtlerini kendine balamann peindeydi. Kasm ise lkesinde kendisinden daha fazla gl birisinin olmasn istemeyecekti.295 Ayrca Arap milliyetileri de Krtlere verilen imtiyazlar ve Molla Mustafa Barzaninin tekrar Iraka dnmesinden honutsuzdular. Honutsuzluk yaayanlarn banda ise yardmcs Arap milliyetisi Abdlselam Arif gelmekteydi. Bu tepkiye ramen Kasm, Krte radyo ve televizyon yaynlarna izin verdi296. Kasm iin ikinci bir tehlike ise Birleik Arap Cumhuriyeti (BAC) idi. Zira o, Nasrn sylediini yapan devlet lideri olmak istemiyordu. Abdlselam Arifin BAC taraftar olmas Kasm Barzaniye daha da yaknlatrd. Daha sonra Arifin elindeki yetkileri alp hapse att. Dier taraftan ideolojik atma ierisinde olan KDP ve IKP, Ekim 1959da atmay sona erdirmek iin uzlama karar aldlar. Buna gre KDP, bamsz Krdistan iddiasndan vazgeecek, IKP ise idari zerklii onaylayacakt. Bu uzlamann ilk sonucu 1959da Musulda Arap milliyetisi unsurlar tarafndan karlan bakaldrdr. Krtler, Molla Mustafa Barzaninin emriyle Arap ovenizmine kar kendilerini
297

savunmak

maksadyla

komnistlerle beraber Musula akn ettiler.

Kendilerinin Musulda ald

baar Kasma iyi bir ispatt. General Kasm bundan yararlanarak silahl kuvvetlerle ve hkmette bulunan milliyetileri ve Baaslar temizleme imkn buldu. Ayn sene ierisinde Irakl komnistler ve Krtler Kerkkte olay kartmlardr. Lakin bu sefer hedef Baaslar deil Kerkkl Trklerdi ve
293 294

Jwaideh, A.g.e., s.540. Jwaideh, A.g.e., s.547. 295 McDowall, A.g.e., s. 404-405. 296 Kl, A.g.e., s. 148. 297 McDowall, A.g.e., s. 405-407.

88 sebebi etnik kindir.298 Bu olayla Kasmn Barzaniye tavrlar deimeye balamtr. 1959 Mays aynda baz Aa ve eyhler topraklarnn tarm reformuyla ellerinden alnd gerekesiyle yeni hkmete ve onlarn adam olarak nefret ettikleri Barzaniye isyan etmilerdir. Bu ayaklanma Bradost Ayaklanmas olarak ta bilinmektedir. Ancak Irak Hava Kuvvetleri ve komnist milisleri yanna alan Barzani bu isyan bastrmada zorlanmamtr. Barzanilerin gcnden ekinmeye balayan General Kasm iki ay sonra kendisine isyan eden asi eyh ve aalar balam ve onlarla yakn ilikiler kurup Molla Mustafaya kar bir g olarak kullanmtr. En sonunda Kasm, konumalarnda Molla Mustafay hedef alm ve Cumhuriyete kar komplolar kurmakla sulamtr.299 Kasmn KDPye ve Iraktaki Krt milliyetilerine kar davran deiiminin dier nedeni; KDPnin nde gelenlerinden brahim Ahmet ve uan ki Irak Cumhurbakan Celal Talabaninin Nasr ile grmesi ve grme sonucunda Kasm kart Baas yanls General Arife destek vermeleridir. 1961 ylnda Irak Devleti baz Krt kabilelerini petrol yataklarnn bulunduu Kerkkten kard ve onlarn yerine de Araplar yerletirdi. Buna karlk Molla Mustafada hkmete Krt ulusal taleplerini iletti. Bu talepler: 1. Krtenin Krt blgelerinde resmi dil olmas 2. Krt blgelerinde grevlendirilerek polis ve askerlerin Krtlerden seilmesi, 3. Yerel ynetimin kltr ve salkla ilgili ileri dzenleme hakk olmas, 4. Musul ve Kerkk petrollerinden gelen gelirin Krt blgelerinde adilce harcanmas 5. Ulusal savunma ve siyaset haricinde Babakan, Genelkurmay ve dier bakanlarn yardmclarnn Krt olmasyd300 Bu talepler Kasm iin barda taran son damla oldu. Kasm, 23 Eyll 1961de KDPnin kapatldn ilan etmi, Barzani ise bu karar tanmadn belirterek daa kmtr.301 Bu olayla 1958de Krtlerle, Kasm arasndaki balayan balay sona ermitir. 1961 de bir eit otonomi elde
298 299

Jwaideh, A.g.e., s. 550. Kl, A.g.e., s. 149-150. 300 Attar, A.g.e., s.137-138. 301 Dadeviren, A.g.e., s. 68.

89 etmek amacyla devletle kar yaplan gerilla sava ksa aralklarla kesintiye urasa da 1968 ylna kadar srecektir.302 Barzaninin bu isyan 1943teki isyanndan ok daha farkldr. Zira bu isyanyla Krt milliyetiliinin omurgas olumutur. En bata Hkmet yanls Krt airetleri (Cahlar) bu isyan durdurmakta baarsz olunca, Kasm Hava Kuvvetlerini arlkl olarak kullanmaya balad. Lakin bu KDPyi tasvip etmeyen aralarnda sorun olan IKPni dahi KDP yanls yapt. En sonunda 1963 ylnn balarnda Abdlkerim Kasm , Krtlerle atekes antlamas imzalad. Hkmet devrilinceye kadar da herhangi bir atma olmad. Artk Molla Mustafa Barzani elde ettii baardan dolay nder lakab taklm ve Krtlerin milli kahraman(!) olmutu. ngilterenin destei ve Baas Partisiyle yapt ibirliiyle Abdsselam Arif, 8 ubat 1963te Abdlkerim Kasm ynetimine son verdi. Abdsselam Arif, ynetimi ele geirmeleri halinde Krtlere imtiyazlar tannaca ynnde vaatlerde bulunmutu.303 Molla Mustafa AP ajansnn muhabirine verdii demete Muhtar bir Krt Blgesinin kuruluuna muhalefet eden herkesin akbeti Kasmnki gibi olacaktr diyerek yeni hkmete gzda verirken darbedeki Krt Milliyetilerin katklarn kabul etmitir.304 Nitekim Krtler, darbeden hemen iki gn sonra 10 ubat 1963te darbe ynetimini onaylayarak ilk isteklerini ynetime sunmutur. Buna gre; atekes yaplmasn, sava esirlerinin serbest braklmasn, yarallara tazminat denmesini, Krtlere ikence yapan askerlerin ordudan atlarak cezalandrlmasn ve zerkliin resmen ilan edilmesini istemitir.305 Nitekim taraflar iyi niyetlerini gstermek maksatl esirleri karlkl olarak serbest brakmlar, Abdsselam Arif ise nceki ynetimin Kuzey Iraktaki Krt blgelerinde uygulanm olan ambargoyu kaldrmtr.306 Bu iyi niyet gsterileri ok uzun srmemitir. Zira 1963 Martnda Suriyede gerekleen Baas darbesi ve bu darbeyle Suriyenin Msr ve Irak
302 303

Bruinessen, A.g.e., s. 37. Attar, A.g.e., s. 140-142. 304 Nazmi Sevgen, Krt Meselesinin Yz: Irak-Barzani Anlamas ve Muhtemel Neticeleri II, Belgelerle Trk Tarihi Dergisi Dn/Bugn/Yarn, Say 32, Mays 1970, stanbul, s. 54-61. 305 McDowall, A.g.e., s. 419. 306 Attar, A.g.e., s.142.

90 ile olan ilikilerinin iyilemesi ve Birleik Arap Cumhuriyetini kurma imknnn domas Krtlerin amalarna ulamasna engel oluturacakt. Nihayet; Irak, Msr ve Suriye tarafndan bir federal Arap Cumhuriyeti kurulmas konusunda yaymlanan resmi anlamada; Irak bir btn olarak Arap vatannn bir paras olarak grlyor, ne Krtlerden ne de Krtlerin haklarndan sz ediliyordu. Bunun zerine Barzaniler, 27 Nisan 1963te Irak hkmetine ayrntl bir zerklik plan gnderdiler. Bu planla ilk defa Sleymaniye, Erbil, Musul ve Diyalay iine alan Irak Krdistann snrlar ortaya konuluyordu. Bu plana gre d ilikiler, finansman ve ulusal savunma dnda neredeyse tm konularda Krtlere zgrlk isteniyordu.307 Ayrca Irak Krtlerinin yukarda ifade edilen kentlerde yapacaklar serbest seimlerle oluan yasama meclisi ierisinden icra uras oluturulmasn, Cumhurbakanl yardmclna bir Krdn atanmasn ve nfuslar orannda kabinede, devlet ynetiminde ve orduda makamlar verilmesini talep ettiler. Zira 1936 itibariyle Krtlerin ordunun st kademelerinde yzde 15 ve alt kademelerde ise yzde 25lik pay 1958e gelindiinde st kademede yzde 2ye alt kademede ise yzde 13e dmt.308 Ayrca hkmetinin sadece d glerin saldrs esnasnda icra urasnn onayyla Krt blgelerine gnderilmesini istiyorlard. Abdsselam bu isteklerden sadece Krtenin Arapann yannda eitim dili olarak kullanlmas ve Krt blgelerindeki resmi dairelerde Krtlerin istihdam edilmesine ynelik istekleri kabul etti. Abdsselam Arif Hkmetinin kabul edilemez olarak grd bu isteklerin en by ise Kuzey Iraktaki petrol gelirlerinin te ikisinin blgeye ayrlmasna ynelik istekti.309 Irak hkmetiyle yaplan grmelerde mitsizlie den heyet bakan Celal Talabani, Barzani ile grmek zere Kuzey Iraka dndnde, Badat Ynetimi geri kalan temsilcileri tutuklam ve ok sert ltimatom vererek Krtlerin yaad blgeyi askeri blge ilan etmitir310.

307 308

McDowall, A.g.e., s. 421. Andreas Wimmer,Democracy and Ethno Religious Conflict in Iraq, Center on Democracy Development,and the Rule of Law, Stanford University Press, 2003, s.. 7. 309 McDowall, A.g.e., s. 421. 310 Attar, A.g.e., s. 143-144.

91 1963 Kasmnda Baas hkmetinin yklmasna kadar ki dnemde zellikle Krtlerin arasndaki ayrlklar sebebiyle Irak ordusu blgede baarlar kazanmtr. KDPnin grmelerine nclk eden Celal Talabaninin Krtlerin Temsilcisirol, Barzaninin roln zayflatm ve Barzani buna engel olmaya almtr 311. Ayrca Barzaninin dier kskand kii ise, KDP Genel Sekreteri brahim Ahmeddi. Nitekim Abdsselam Arifin ilk dneminde Barzaninin uzlamasn eletiren Ahmed, Barzani kuvvetleri tarafndan rana srlmtr. brahim Ahmedi Irak Hkmetine kar kullanabileceini dnen ran, Barzaninin daha byk bir g olduunu anlaynca brahim Ahmede olan ilgisi azalm ve Barzaniye yanamtr. 1966 ylna kadar Barzani ile anlaan Ahmed bu tarihte tekrar saf deitirmi, Barzaniye kar Irak hkmeti kuvvetlerinin yannda savamtr. 312 O dnemde Molla Mustafann; ABD ve ran ah ile ibirlii yapmasn eletirmesinden dolay aralarndaki ihtilaf dorua kmtr. Talabaninin de bulunduu 12 ye partiden ihra edilmiti, Abdsselamla bar grmelerine devam eden Barzani, ran gdmne giren Talabani ve brahim Ahmede temsilci gndererek mzakerelere balamtr. Mzakereler sonunda Sava Meclisinin Bakanl ve Cumhurbakan yetkisi Barzaninin elinde olmas artyla Celal Talabani, grubuna parti faaliyetleri konusunda izin vermi, bylece Barzani, eskisinden ok daha gl bir hale gelmitir. Nitekim 10 ubat 1965 itibariyle KDPnin her iki cenah birleerek Abdsselam Arif hkmetine kar savamaya balamlardr. Bu birleme Talabaniye 66nn Cah lakabnn verilmesine sebep olan Talabaninin Irak hkmetinin safna gemesine kadar devam etmitir.313 13 Nisan 1966da helikopter kazas sonucu len Abdsselam Arifin yerine kardei Abdurrahman Arif devlet bakan oldu. Bakanla ise ngilizlerle yaknl bilinen Abdurrahman Bazzaz getirildi. Barzani ve
311 312

Zaten, 1964

ylnda dzenlenen KDPnin 6. kongresinde brahim Ahmed ve Celal

McDowall, A.g.e., s.422. Altemur Kl, 19 Yzyldan Gnmze Krdistan Hayali: TTREK PUSULA , stanbul, Tima Yaynlar, 1999, s. 139-140. 313 Attar, A.g.e., s.147-151.

92 Talabani arasndaki ayrlk bu dnemde de devam etti. Badat hkmetini destekleyen Celal Talabani glerinin de yardmyla, Barzani glerine kar savaa girildi. Lakin sonu alnamad. Baarszlkla sonulanan bu saldr sonras Bazzaz nclnde grmelere balanld. 29 Haziran 1966da Bazzaz Deklarasyonu olarak ta bilinen 15 maddelik teklif Krtlere iletildi. Molla Mustafa Barzaninin Krtler arasnda hatta tm Irak ierisindeki glendiren olgu; Abdurrahman Arifin Baas yanls subaylarn etkisinden kurtularak, Barzaniyi ziyaret edip grmesiyle olumutur.314 Bu grme sonucunda Abdurrahman, Bazzaz Deklarasyonu ve Krtlerin yaamlarnn dzeltilmesine ynelik tutamayaca szler vermi ve atekes antlamas imzalamtr. Orduyla savan sona ermesinden faydalanan Barzani , Krt blgelerindeki konumunu glendirmeye almtr. Bazzaz Deklarasyonu Krtler asndan hayati neme haizdir. Bu deklarasyona gre; Irak iinde Krtlerin ayr bir ulus olduu kabul edilerek, serbeste seilen idari meclisler ile demi merkeziyetilik vaat ediliyor ve Krtlerin merkezi hkmette nfuslar orannda temsili ngrlyordu. Ayrca Krte tm yan linguistik ve kltrel haklaryla birlikte resmi bir dil olarak kabul edilmekte ve bir yl ierisinde hkmetin parlamenter bir sistem kurmas ngrlmekteydi. Bazzazn bu teklifi, Iraktaki Krt sorunun zlebileceini, Krtlere zerklik tannabileceini belirtilmekteydi. Bazzaz Deklarasyonunun sadece on iki maddesi paylalmtr. Geri kalan maddesi ise gizli tutulmutur. Bunlardan biri Musul eyaletinin Krt blge lerini ayrarak, bu blgeyi Duhok merkezli Krt eyaleti haline getirilmesini, ikincisi seimler yapldktan sonra KDPnin halka ak bir biimde faaliyet yrtmesine izin verileceini vaat ediyor, son olarak ise genel af sz veriliyordu.315 Nitekim 28 Temmuz 1966da Irak Hkmeti Krtler iin umumi af ilan etmitir. Affa gre, Irak ordusuna kar arpan btn Krtler affedilecek,

314 315

McDowall, A.g.e., s. 427-428. McDowall, A.g.e., s.427.

93 haczedilen mal ve mlkleri iade edilecektir.316 Krtlerin tm taleplerini karlayan bu anlama metni, Bazzazn istifasyla yrrle girememitir.

5.4. SADDAM HSEYN DNEMNDE KRT MLLYETL

5.4.1. 1968- 1974 Dnemi Krt Milliyetilii 7 Kasm 1968 de ngiliz yanls Baaslar (ngiltere ve CIAnin yardmyla317) Ahmed Hasan el-Bekir ve Saddam Hseyin nderliinde darbe yapp hkmeti ele geirmilerdir.318 Irakta vukuu bulan her hkmet darbesi gibi bu darbe de, Krtler iin bir mit kayna olmutur. Yeni gelen iktidar, Irak nfusunun yaklak altda birini oluturan sava Krtlere, koltuklarn salamlatrmak iin cmert vaatlerde bulunmulardr. Fakat her defasnda olduu gibi vaatler unutulmu ve Krtler mzakerelerde verilmeyeni silahla almak sevdasn adet haline getirmilerdir.319 Bu darbeyle, Austos 1979da bakanla oturacak ve 2003 ylna kadar da Iraka Bakanlk yapacak olan Saddam Hseyin ilk kez tarih sahnesine kmtr. Baas Partisi idareyi ele alr almaz lkenin en byk problemini zmek iin Krt milliyetileri ile mzakerelere baladlar. Nitekim bu mzakereler 1970 ylnda imzalanan Krtlere byk lde zerklik ve merkezi ynetimde temsil edilmelerini ngren bir antlama ile sonuland. Baas ynetimi bu hamleyle ilk dneminde lkesinin en byk sorununu telemek istemi bu zaman zarfnda da ordusunu glendirmeye almtr. Molla Mustafa Barzaninin bitmek tkenmek bilmeyen yeni taleplerine
316

Nazmi Sevgen,Krt Meselesinin Yz: Irak-Barzani Anlamas ve Muhtemel Neticeleri IV, Belgelerle Trk Tarihi Dergisi Dn/Bugn/Yarn, Say: 34, Temmuz 1970, s. 68. 317 Iraktaki ABD Bykelilii adna Krtlerle temastan sorumlu Dinsmoreye gre CAnin Krtlere gizli yardm 1960 da balamtr. Mossadn yardmlar ise 1958 de balamtr. Turan Yavuz, kinci Dnya Savandan Krfez Savana: ABDnin Krt Kart, stanbul, Milliyet Yaynlar, 3. Bask, 1998, s. 51 318 Attar, A.g.e., s. 152. 319 Nazmi Sevgen, Krt Meselesinin Yz: Irak-Barzani Anlamas ve Muhtemel Neticeleri III, Belgelerle Trk Tarihi Dergisi Dn/Bugn/Yarn, Say: 33, Haziran 1970, s. 59.

94 ilaveten Barzaninin; srail, ran, Avrupal lkeler ve ABDye yaklamas320 ve onlardan yardm almas, Baas ynetimini kukulandrm ve anlamann yrrle girmemesini salamtr.321 Sonu olarak ta 1968-1975 yllar aras Krt milliyetileri asndan yenilginin, youn nfus hareketlerinin ve sahte bir zerklik uygulamasna yol amtr. Baasn, Iraktaki Krtlerin Arap dnyasnn ayrlmaz bir paras olduunu iddia etmesi ve ayn zamanda kurucu ideologu olan Michel Eflkn 1955teki; Baas dncesinin sosyalist ifade boyutunun, etmesi dier etniklerin milliyetileri milliyetilerini dlamayacan Krt

mitlendirmitir.322 Bu dnemde Baas ynetimi; Molla Mustafa ve Ahmet -Talabani hizipiliini kullanarak, Baas yanls Ahmet- Talabani kanadn ran, srail323, ABD desteindeki Molla Barzaniye kar desteklemitir. Dier taraftan ise Baas ynetimi, Krtler zerindeki Molla Mustafann etkisini azaltmak maksatl yeni kabinede Krtlerin atanmas, tm Irak okullarnd a ve niversitelerinde Krte retilmesi, Sleymaniyede niversite kurulmas ve Krt savalarna af konularnda karlan kararname ile Bazzaz deklarasyonuna bal kalacana dair Krt halkna iyi niyet gsterisinde bulunmutur. Son olarak rann Bahreyni talep etmesinin ardndan ubat
320

1965in Martndan itibaren Irakl Krtler Uluslararas arenada faaliyetlerine hz vermilerdir. zellikle Barzaninin temsilcisi (Krt htilal Konseyi Komutanl Elisi) smet erif Vanl ve Avrupa temsilcisi Bedirhan Beyin torunu Kamuran Ali Bedirhan bata; Almanya, Fransa, ngiltere, ABD ve Birlemi Milletler olmak zere uluslar aras arenada faaliyetlerde bulunmular, dikkatlerin Irakl Krtler zerine toplanmasna almlardr. Nitekim19 Kasm 1968de Irak Krleri htilal Konseyi Temsilcisi Emir Kamuran Ali Bedirhan, BM Genel Sekreteri Uthanta Irak Hkmeti ile Krtler arasnda araclk yapacak bir temsilci tayin edilmesini istemitir. Krtlerin Irakta ayrlmak istemediini isteklerinin; Krtlere ulusal aznlk hakk verilmesi, Krtenin resmi dil olmas, Krtler iin okullar almas gibi talepleri olduunu belirtmitir. Nitekim 3 gn sonra New Yorka giden Krt heyeti BM Genel Sekreteri Uthanta kendilerini desteklemesi iin ziyarette bulundurmulardr. Nazmi Sevgen, Krt Meselesinin Yz: Irak-Barzani Anlamas ve Muhtemel Neticeleri V, Belgelerle Trk Tarihi Dergisi Dn/Bugn/Yarn, Say: 35, Austos 1970, s. 75; Sevgen, Krt Meselesinin Yz: Irak-Barzani Anlamas ve Muhtemel Neticeleri III, s.. 61. 321 Kl, Titrek Pusula, s. 139-140. 322 McDowall, A.g.e.,s. 431-432. 323 Tarihte Dokan Olay olarak ta bilinen sabotaj srailin Irakl Krtlere verdii destein ak gstergelerindendir. Kerkk ehrinin kuzeydousun da bulunan Dokan Barajna ynelik sabotaj sayesinde blgedeki su basknlarn nlemekte ve elektrik enerjisi reten bu baraja verilecek zarar Irak Hkmetine kar Krtlerin elini glendirecekti. 323 Ayn sebeplerle 1 Mart 1969 tarihinde Kerkkteki petrol rafinelerine yaplan saldrda da srail istihbarat servisi Mossadn parma vardr. Bkz. alom Nakdimon, Irak ve Ortadouda Mossad, Ankara, Elips Kitap, 2004, s. 185-204.

95 1969da Bazzaz deklarasyonunun geri kalan maddelerini de yrrle koymutur324 Bu hamle ile 1960larda balayan ve gittike arta n miktarlarda ekonomik ve askeri destee dnen Barzani- ran ah diyaloguna darbe vurulmak istenilmitir.325 Barzani ise doal olarak ran ve CIAden alm olduu silah yardmyla gcn kantlamak maksatl Ahmet- Talabani grubuna saldrm, Krtlerin tek hkiminin kendisinin olduunu kantlamaya almtr. Talabani taraflarnn yenilgiye uramas zerine Irak Hkmeti Hava Kuvvetleri duruma mdahale etmi ve Barzaninin elinde bulunan kyleri bombalamtr.326 1961den itibaren 60.000 kayp veren ve tm kylerin %75i ciddi hasar gren Barzani liderliinde ki Krtler, atmalarn ara verilmesini hatta sonlandrlmasn istemekteydiler. Dier taraftan Irak hkmeti ise rann yaylmac politikasna karn Barzaninin yanlarnda olmas gerektiini dnyorlard. Her iki tarafn bar istemesinin zerine Saddam Hseyin eliliinde grmelere balanld. Baas Ynetimi Krtlere kar dier grmelere gre ok daha lml yaklamtr. Bu yaklamn nemli sebebi vard. Bunlar; Krt sorunu zlmeden Baas Partisinin lkede kklerini ve iktidarn salamlatramayaca dncesi, artk savaamayacak olan orduyu siyasetten uzaklatrarak askeri ihtilallarn nne geme arzusu ve Krt sorununu zerek rann Krt meselelerine karmasna engel olarak attl-Arap meselesinde rann elini zayflatmaktr.327 Nitekim grmede Saddam Hseyin, Molla Mustafaya bizzat giderek Barzaninin isteklerini nne koyduu bo kda yazmasn istemi, metnin imzalanmadan da oradan ayrlmayacan sylemitir. 328 Ocak aynda balayan grmeler 11 Mart 1970de 15 maddelik329 bir antlama ile
324 325

McDowall, A.g.e., s. 432-435. Bruinessen, Krdistan zerine Yazlar, s. 190-191. 326 Ersal Yavi, Kresel Glerin Petrole Eriiminde srail-Filistin-Krt Amazndaki: Hedefteki Adam Saddam, zmir, Yazc Yaynevi, 2002, s. 90. 327 Nakdimon, A.g.e., s. 211. 328 McDowall, A.g.e., s. 437. 329 Anlamann balca maddeleri unlardr: 1-Arap dilinin yan sra Krt dili de Krtlerin ounlukla olduu blgelerde resmi dil olacaktr. Krte bu blgelerde verilecek eitimin anadili olacak ve Irakn dier yerlerinde ikinci dil retilecektir.

96 sonulanmtr.330 Bu anlama imdiye kadar Irakl Krtlere nerilen en iyi antlama olmakla kalmam gelecekteki Krt milliyetilerinin de nirengi noktas olarak kabul ettii bir anlama olarak karmza kmaktadr. Mart Anlamasnda, Kerkk konusunda da iin zm iin referandumda anlalmt. Buna gre 450 bin nfuslu Kerkkte Ekim 1970de referandum yaplacakt.331 Bu anlama 4 yl iinde yrrle girecekti.332 Irak hkmeti Aralk 1970 itibariyle 7.,12.,14. ve 15. maddeler haricinde verdii tm szleri yerine getirmitir. Lakin 12.maddede ki Bakan Yardmclna ran kkenli Feyli Krt olan KDP aday Habib Kerimin reddedilmesi balaynn erken bitmesine neden olmutur. Bunu tek tarafl hkmete zerklik maddesinin (14.madde), nfus saymlarnn ertelenmesi ve hkmetin nceki nfus saymlarnn kabul edilmesi nerilerine ise KDPnin ret cevab ortam daha da germeye balamtr. Nitekim hkmet; Kerkk, Hanikin ve Sincar gibi tartmal blgelere Araplar yerletirmekle sulayan Barzani, zerklik iin on yl savatk, gerekirse Kerkk iin bir be yl daha savarz diyerek atmann sinyalini vermitir. 333 Lakin bu telaffuz ettii sava kendi sonunu da getirecekti.

2-Krtler kabinede ve ordudaki st dzey ve hassas grevlerde dhil olmak zere hkmete btnyle katlacaktr. 3-Krte eitim ve kltr tevik edilecektir. 4-Krtlerin ounlukta olduu blgelerde tm yetkililer Krtlerden oluacak ya da Krte bilecektir. 5-Krtlerin kendi renci, genlik, kadn ve retmen rgtlerini kurmas serbesttir. 6-Krdistann kalknmas iin fon ayrlacaktr. 7-ehit ailelerine ve yoksulluk, isizlik ya da evsizlik ekenlere maa balanacak ve yardm edilecektir. 8-Krtler ve Araplar eski yerleim yerlerine dnecektir. 9-Toprak reformu uygulanacaktr. 10-Anayasada deiiklik yaplacak ve Irak, halk iki ulustan, Arap ve Krt uluslarndan oluurmaddesi ilave edilecektir. 11-Radyo istasyonu ve ar silahlar Irak hkmetine iade edilecektir. 12-Bakan yardmclarndan biri Krt olacaktr. 13-Vilayetler Yasas bu deklarasyonun zne uygun bir ekilde deitirilecektir. 14-Krtlerin ounlukta olduu blgeler bir zynetim birimi oluturacak ekilde birletirilecektir. 15-Krt halk yasama yetkisini Iraktaki nfusuna uygun bir oranda paylaacaktr. McDowall, A.g.e., s.438. 330 Yavi, A.g.e., s. 91. 331 Nazmi Sevgen, Krt Meselesinin Yz: Irak-Barzani Anlamas ve Muhtemel Neticeleri VI , Belgelerle Trk Tarihi Dergisi Dn/Bugn/Yarn, Say: 36, Eyll 1970, stanbul, s. 82. 332 Bruinessen, A.g.e., s. 191. 333 McDowall, A.g.e., s. 440-441.

97 Bu dnemde ki dier nemli gelime ise 1 Temmuz 1970de KDPnin 8. kongresinin dzenlenmesidir. Barzani bakanlnda yaplan bu kongrede Mart Anlamasnn altnda partinin siyaseti yeniden gzden geirilmitir,334 rann 1971de ngilizlerden boalan Hrmz Boazndaki aday igal etmesi, ayn ylda Irak hkmetinin Irak petrol irketini ulusallatrmas ve 9 Nisan 1972de Irakla Moskova arasnda 15 yllk ibirlii anlamas imzalanmas taraflar arasnda souk sava rzgrlarnn esmesine neden olmutur.335 zellikle de hkmete bir komnist parti yesinin alnmas Amerika, ngiltere ve Trkiyeyi kukulandrmtr. rann yaylmac politikasna, ngilterenin Iraktaki petrol irketinin ulusallatrlmasna, ABD ve Trkiyenin ise Irakn Rusya eksenine kaymasna karn tepkisi gecikmemitir. Bu dnemde Barzani ile Amerikan Dileri Bakan Henry Kissinger Tahranda grm336 ve Trkiyede Barzani kuvvetlerine gizlice silah ve postal yardm yapmtr. 337 ran, srail ve ABDnin Barzaniye verdii destein asl maksad; Irak zayflatan zmszlkten yararlanmakt. Hangi yolla olursa olsun konunun zme kavumamasn istiyorlard.338 Nitekim srail, 1973 - 1976 yllar aras ele geirilen sava ganimetlerinden*** birounu Krtlere vermitir. Ayrca Ortadouda bulunan milliyeti aznlklar kkrtp, Arap halklarna kar kullanmay amalayan339 srail istihbarat rgt Mossad, ran istihbarat rgt SAVAKla tam bir ibirlii ierisinde alarak Barzaninin istihbarat rgt Parastini (Parazten) glendirmeye almtr. Parastin, bu dnemde CIAin de bir kolu gibi almalarn srdrmtr.340 Baas Partisi de, Krtlerle ibirlii yaparak onlar kendi tarafna ekmek istiyordu ama lke denetimini de paylamak istememekteydiler. Barzani ise
334 335

Sevgen, A.g.e., s. 82. Attar, A.g.e., s. 159. 336 Bruinessen, A.g.e., s. 191. 337 Kl, BYK Krdistan Kk TRKYE, s. 152. 338 McDowall, A.g.e., s. 442. *** Bunlarn arasnda 30 top, 340 roketatar, uaksavarlar, Strylen tipi fzeler, 260 bazuka, 87 mmlik havanlar 60 adet Soceer tipi fze ve ok miktarda mhimmat yardm yaplmtr 339 Nakdimon, A.g.e., s. 273.274. 340 Attar, A.g.e.,s. 161.

98 yardm ald lkelere gveniyordu. Haziran 1973de Barzaninin Washington Post gazetesine verdii deme her eyi anlatyordu. Eer ABD bizi kurtlardan korursa, ABD politikalar dorultusunda hususunda hareket etmeye hazrz. Yeterli destek verildii takdirde Kerkk petrol yataklarnn denetimini de ele geirebilir ve kullanm haklarn bir Amerikan irketiyle grebiliriz. Bu beyanat sadece Baas etkilemekle kalmad, tm lkede souk du etkisi yaratt. Ay sonuna doru Irak Hava Kuvvetleri Barzani kylerini bombalamaya balad. Barzaninin sava uyars zerine Saddam saldrlar durdurdu. Saddamn geri ekilmesinin amac; 1963 ylnda yaanan felakete tekrar yol amamak ve gerekirse tavizlerde vererek Krt milliyetileri zerinde ran kartn zayflatmak istemesiydi. Irak kuvvetlerinin geri ekilmesiyle Barzani isteklerini daha da artrm bakenti Kerkk olacak ekilde Devlet iinde Devlet kurmak istemitir. Baas ynetimi ise Barzaniyi yalnzlatrmak politikas ekseninde; Krt halknn KDP ile ayn olmadna ynelik yaynlar dzenlemi, zerklik yasa taslann gndeme alnacan duyurmutur.341

5.4.2. 1974 zerklik Yasas, 1974-1975 Sava ve Cezayir Anlamas 1974 ylnn Ocak aynda ve Mart aynn banda st dzey KDP yeleri ile Baas Ynetimi arasnda grmeler yapld. Lakin bu grmelerde anlalmayan temel nokta Iraktaki o dnemin petrol retiminin %70ini salayan Kerkkn konumu zerineydi. Baas Hkmeti, 1957 nfus saymna uygun olarak Chamchamel ve Kalar zerk blgeye dhil etmek, Kerkk kentinde ise Badat ynetimine bal karma bir ynetim kurmak istiyordu. Barzani ise buna kar kyor Kerkkn kendi zerk ynetiminin bakenti olmasn, eer olmas durumunda da karma ynetimin Krt zerk Ynetimine kar sorumlu olmasn istiyordu.342

341 342

McDowall, A.g.e., s. 445-446. McDowall, A.g.e., s. 448.

99 En sonunda Badat ynetimi 11 Mart 1974te,kendi nazarndaki Badat zerklik yasasn yaymlad.343 Ayrca Molla Mustafa Barzaniye bunu kabul edip, Ulusal Cepheye katlmas iin 15 gn sre verdi. Aslna baklrsa zerklik Yasas bir nceki imtiyazlardan daha da ilerisini oluturmaktayd. Lakin Barzaninin bakenti Kerkk olan Devlet iinde Devletyapsna izin vermiyordu.344 Bu kanuna gre zerk Krdistan Blgesinin merkezi Erbil olacakt. Bu blgenin btesi, lkenin mali btesi erevesinde belirlenecek, blgedeki polis ve idari gler lkedeki genel kanunlara tabii olacakt. Ayrca Irak Cumhurbakan yasama meclisi yelerinden birini partiler urasnn tekili iin ise atama ve grevden alma yetkisine sahipti. Bu iki haftalk sre zarfnda Irak Hkmeti ise, Iraktaki Sovyet Bykelisi vastasyla Barzaniyi bu plan kabul ettirip savan yeniden balamamas iin byk aba sarf etmitir. Molla Mustafa Barzani Krtlere tannan bu imtiyazlar daha nce yaplm olan vaatlere nazaran az buldu ve destekisi ABDnin de vaatleri ile zerklik Yasasn kabul etmedi.345 Daha sonralar Amerikallarn vaatleri olmasayd byle davranmazdk. Amerikallarn vaatleri olmasayd, asla tuzaa drlmezdik ve ii bu boyutlara getirmezdik diyen Barzani, ABD tarafndan kandrldn ve bu plan kabul etmesi gerektiini bu ekilde dillendirmitir. Molla Mustafa Barzaninin zerklik Yasasn resmen reddetmesi baz Krt milliyetilerinin Barzaniyle yollarn ayrmasna da sebep olmutur. Merkez Komite yeleri Haim Akravi ile Molla Aziz ve hem Siyasi Bro yesi hem de Ordu Komutan olan Aziz Akravi emperyalistlerle ibirlii yaplmasnn itibarlarn dreceini dile getirdikleri iin Molla Mustafa Barzani tarafndan partiden atldlar. Barzaniyi en byk ykma uratan ise en byk olu Ubeydullahn; Babasnn, btn petrolyle tm Kerkk dahi verilse, zynetim uygulanmasn istemediini, zerklik yasasnn onun elindeki her eyi alacana, hlbuki onu kaytsz artsz ynetimi elinde
343 344

Attar, A.g.e., s. 161-162. McDowall, A.g.e., s. 448-449. 345 Kl, A.g.e., s. 152.

100 bulundurmak istediine ynelik sylemi ve babasnn toprak reformu uygulamamakla sulamasyla kendisinden ayrlmas olmutur.346 Molla Mustafa ynetimi, Mart 1974te sava yeniden balatt. Bu sava dierlerinden farkl olarak, Irak hkmetini ypratmaya ynelik deil, 160 bin krdn katld tamamen dzenli bir cephe (konvansiyonel) savayd.347 Hollandal yazar Bruinessen; 1974-1975 atmalar ile Cezayir antlamas arasndaki zaman araln, Krtlerin kendi devletlerini kurmaya en fazla yaklatklar dnem olarak nitelendirmektedir.348 CIA tarafndan temin edilen silahlarla glenen ve sonralar ran topusu, srail askeri eitmenleri, ngiliz balistik uzmanlarnca desteklenen Krt ordusu, Irak ordusunu uzakta tutarak dalk blgede geni bir kurtarlm blge oluturdu. ehir merkezlerine ise daha ok Irak ordusunun hkimiyeti sz konusuydu.349 Krt milliyetilerinin direniiyle karlaan Baas Ynetimi hayatn devam ettirebilmek iin ABDye yaknlamaya ynelik faaliyetlere balamtr. lk olarak 1974de Krt- Irak sava devam ederken, rdn ve Cezayirin ortak adm ve ABDnin bilgisi dhilinde; ran, Irak ve Trkiye Dileri Bakanlar, stanbulda ran-Irak arasndaki ihtilafl konularda mzakerelere balamlardr. 1975 Cezayir antlamasndan 6 ay nce gerekleen bu toplantyla ran-Irak snrn yeniden tayin eden antlama metni hazrlanmtr.350 Nihayet 6 Mart 1975te Cezayirdeki OPEC konferansnda ran ah ile Irakn gl adam Saddam Hseyin arasnda bir antlama imzaland.351 Bu antlamaya gre Irak, attl-Arabn talvegdeki (en derin noktasndaki) snrdan vazgeti ve her iki tarafta 1913 stanbul Protokolne ve 1914 Snr Belirleme Komisyonu tarafndan belirlenen snrlara tabi olmay kabul ettiler. Ayrca her iki devlette snrdan szmalar nleyici tedbirler alacaklard. ran snr kazanmna karlk ise Krtlere destek vermeyecekti.
346 347

McDowall, A.g.e., s. 449-450. Attar, A.g.e., s.162-163. 348 Bruinessen, A.g.e., s.192. 349 McDowall, A.g.e., s.451-452. 350 Attar, A.g.e., s.163. 351 Bruinessen, A.g.e., s.192.

101 Anlama imzalanr imzalanmaz ran kuvvetleri geri ekilmi ve Molla Mustafaya verilen yardm kesilmitir.352 Barzani hareketi, rana ylesine baml bir duruma gelmiti ki birka gn ierisinde dald.353 Molla Mustafa ve KDP olaylarn hzl bir ekilde yn deitirmesi sebebiyle bozguna uramlard. 23 Mart 1975de savamaktan vazgemeye karar verdiler.354 Iraktaki Krt milliyetilerinin tek askeri ve siyasi g olarak kabul edilen KDP bylece siyasi adan neredeyse tamamen dalmt.355 Molla Mustafa nclnde yaklak 100.000 Krt, rana mlteci olarak g ettiler. Kalan binlerce kii ise silahlarn teslim ederek para karlnda teslim oldular. 28 Mart 1975te rana giri yapan Molla Mustafa ve ekibi Gney Rizaye blgesine yaklak 80 kmlik uzaklktaki Necade krsal bl gesine yerletirilmitir. Ksa bir sre sonra Molla Mustafann akcier kanseri olduu ortaya km ve muayene iin ABDye gnderilmitir. Barzani istememesine ramen Ekim 1975de rana geri gnderilmitir. ran ahna gvenmeyen Barzani, ah ABDye her eyi anlatmakla tehdit etmi mteakiben adna ran pasaportu karlarak ABDye gnderilmitir. Hatta SAVAK yetkilileri Molla Mustafa ve ekibi iin Washingtondaki Sheraton otelinde oda dahi kiralamtr.356 1976 balarnda Barzani artk hayatnn son gnle rini geirecei ABDde idi. Molla Mustafann yannda Muhsin Dizai ve olu Mesud da bulunmaktayd. Molla Mustafa vefat ettii 1979un ubat aynn son gnlerine kadar Minnesota deki Mayo Kliniinde tedavisine devam edilmitir.357 1979 Ocak aynda salk durumu arlaan Barzani Amerikadan ayrlmak istemitir. Iraka gidemesem dahi, randaki Krt topraklarnda lmek istiyorum diyen Barzani sal yolculuk yapmaya elverili olmadndan ABDden ayrlamamtr. 3 Mart 1979 gn 76 yandayken
352 353

McDowall, A.g.e., s.452. Bruinessen, A.g.e., .192. 354 McDowall, A.g.e., s. 453. 355 Attar, A.g.e., s. 168. 356 Nakdimon, A.g.e., s. 270-271. 357 Hakk znur, Cahlarn Sava: Kuzey Irak Krt Hareketi ve Musul Kerkk Meselesi, Ankara, Altn Kre Yaynlar, 2003, s. 252 - 256.

102 George Town niversite Hastanesinde hayatn kaybeden Molla Mustafann cenazesi ertesi gn Tahrana gnderilmi, 5 Mart 1979 tarihinde ise rann ino blgesindeki Azmiye kasabasnda topraa verilmitir. 358 Ne gariptir ki ABD ve rann ihanetiyle yenilgiye urayan Krtlerin efsanevi kahraman(!) yaamnn son yllarn yine ayn lkelere muhta olarak tamamlam Krt halkna ihanetle sulad Amerika topraklarnda vefat etmitir. Barzaninin bu yenilgisi sonras, General Hasan El-Bekr, 1974 zerklik Kanunu konusunda bir dn yaparak Kuzey Irakta yaayan Krtlere geni zerklik tanma tasarsndan vazgemitir. Binlerce Arap kyls blgeye yerletirilirken yaklak 600.000 Krt yaam artlar kt mujaamaatad verilen toplu kamplara yerletirilmilerdir.359 Dier on binlerce Krt ise gney illerinde iskn edilmilerdir.360 Ayrca ran ve Trkiye snr boyunca mevcut Krt kyleri yklarak gvenlik snr oluturulmutur. Irak hkmetinin zellikle Kerkkte ald dier nlemler ise dikkat ekiciydi. Bu nlemlere gre; Krtlerin mlk sahibi olmalar zorlatrlrken Krt kadnlarla evlenen Araplara para dlleri veriliyordu. Sleymaniyede kurulan niversitedeki Krt Fakltesi kaldrlm, Krte yer isimleri Arapalaryla deitirilmitir. Dier taraftan ise Irak Hkmeti, siyasi basky dengelemek maksatl blgede byk yatrmlara imza atmtr. 1970lerin ikinci yarsnda lkenin hibir yerine yapmad kii bana harcamay Krtlerin yaad blgedeki halk iin yapmtr. Kolektif ky kapsamnda 30.000 zerinde evin yaplmas, son be sene iinde okullarn saysnn 4e katlanmas, blgede hastanelerin, turistik yerlerin ve kalknmaya ynelik fabrika inalarnn youn olarak grld gnler bu dneme rastlamaktadr. Krt isyannn bastrlmas ve KDPnin dalmas, yllarca Irakl Krt milliyetilerinin lideri olma arzusunu barndran Celal Talabani iin byk bir frsat olmutur.361 KDP bnyesinde olmasna ramen 1970ten beri Beyrut ve Suriyede bulunan Talabani ve baz arkadalar 1 Haziran 1975te amda Krdistan Yurtseverler Birliinin (KYB) kurulduunu ilan etmilerdir. KYB;
358 359

Turgut, A.g.e., s. 437-438. McDowall, A.g.e., s.454. 360 Yavi, A.g.e., s. 92. 361 Attar, A.g.e. s. 168.

103 Neirvan Mustafa Aminin nderliindeki Marksist-Leninist grup olan Komala, Fuat Masum liderliindeki Krdistan Devrimciler Birlii ve Ali Askari ve Rasul Mamand nderliindeki Krdistan Sosyalist Hareketinin birlemesiyle olumu bir partiydi.362 Talabani etkisizletirilen Molla Mustafaya da yklenmekten geri kalmyordu. Talabani, Molla Mustafann emperyalizmin (ABDnin), ran ahnn ve srailin bals olarak sulamaktayd. KYB kuruluunun ilanndan yaklak bir sene sonra Suriyedeki Hafz Esad ynetimiyle dostane ilikiler kurmaya balad. KYB birinci kongresini birok para ve silah yardm ald Suriyede gerekletirdi. Kongrede Krt hareketinin baarszlnn tek sorumlusunun Molla Mustafa Barzani olduu buna ramen KDPyi yeniden diriltmek iin Barzani ailesiyle grlmesine karar verilmiti. Kongre sonrasnda Kuzey Irakn sarp ve dalk blgelerinde silahl gruplar oluturuldu. zellikle Baas rejiminin Krt blgele rinde uyguland tahrip ve tehcir politikalarndan rahatsz Krtler kendilerini, KYBnin silahl gleri arasnda buldular. Bylece bu grup ileriki dnemde Krtlerin bir blmn etkileyen byk bir gce ulamtr. 363 1976 Temmuz itibariyle Krt milliyetileri tekrar eylemlere baladlar. Bu eylemler dierlerinden farkl olarak Irak ordu gleriyle yz yze savamaktan ziyade ordu ve polis merkezlerinde yaplan gerilla hareketleriydi. Bunu dnyann dikkatini Iraktaki Krtlere ekmek maksatl Kuzey Irakta baraj inaatndan drt Polonyal teknisyenin; 1977 ubatnda ise iki Fransz ve bir Cezayirliyi karlmas izlemitir.364 Barzani ve Talabani arasndaki propaganda ve siyasi atmann silahl atmaya dnmesi olay da bu dneme rastlamaktadr. Talabani her ne kadar Barzaniyi d glerin mihrakna girmekle sulasa da kendisi de Suriye ve ran istihbarat rgt SAVAKla grmekteydi.365 1978de Talabaninin; Dr.Halid Said ve Ali Askariyi; Hakkri, Uludere ve rnakta bulunan KDP-PL slerinin imhas ve snr boyundan intikal ile
362 363

McDowall, A.g.e., s. 457. Attar, A.g.e.,s. 168-170. 364 Yavi, A.g.e.,s. 92. 365 Attar, A.g.e.,s. 170.

104 Suriyeden yardm edilen silahlar almak iin grevlendirmitir. Lakin Trkiyeye doru ilerlerken 800 kiilik birlii, toplam 7500 kiiyi bulan KDP unsurlar ve KDP yanls airetler tarafndan pusuya drlm ve Ali Askari ile Halid Said idam edilmitir. Bu olay Krt milliyetilerinin arasndaki iddet sarmalnn tetikleyicisidir.366 ran slam Devriminin zaferinden bir mddet nce Celal Talabani ile Krdistan Sosyalist Hareketi (KSH) lideri arasnda ihtilaflar kendini gsterdi . Bu ihtilaf da, KSHnin KYBden ayrlmasyla son buldu. Sosyalistlerin ayrlma sebebi ise olduka ironikti. Zira sosyalistler Talabaniyi; ran istihbarat rgt SAVAKla ibirlii, kaynpederi brahim Ahmedin kurduu ilikiyle de ngiliz stihbarat Tekilat ntelligence Servicele ibirlii yapmas ve Celal Talabaninin uygulad diktatrce liderlii ayrlma sebebi olarak ne srmlerdir. Dier taraftan ise Talabaninin liderliindeki KYBnin ilk bildirisinde Anti-Barzanici bir izgiye brnmesi ve Krt yenilgisini tamamen Barzani ailesini sorumlu tutmas Barzanileri yeniden yaplandrmaya sevk etmitir. Nitekim Baba Barzani KDPyi yeniden ina iin olu Mesud Barzaniyi grevlendirmi, o da ilk olarak istihbarat rgt Parastini glendirerek ie balamtr. Bunu geici bir ynetim oluturma abalar izlemitir. En yakn adamlarndan olan Sami Abdurrahman Avrupadaki kadrolar toparlamak maksadyla Londraya gnderen Molla Mustafa Barzaninin talimatlar dorultusunda yeni rgtlenme ilk olarak KDP-Geici Komite (KDP-GK) adn almtr. Yeniden yaplanmas Austos 1976da tamamlanan KDP -GK 11 Austos 1976da Berlinde 4 gn srecek bir konferans dzenlemitir. Bu konferansta ne kan en nemli nokta; partinin savunaca dnceler arasndaki hiziplemelerdi. Bir tarafta Marksist-Leninist Krdistan Marksismi dncesinin partiye hakim olmasn isteyen ve bu konferansta KDP Genel Sekreteri olarak seilecek Sami Abdurrahman taraf, dier tarafta ise Krt milliyetiliinin partinin ana ideolojisi olmas gerektiini belirten gelenekselci

366

McDowall, A.g.e., s. 460.

105 taraft.367 Sami (Muhammed Mahmud Abdurrahman) 1976 yl sonbaharn da rannda zimm onayn alarak ran- Irak- Trkiye snr blgelerini de kapsayan nfuz alann oluturmutur. Lakin daha ncede bahsetmi olduumuz KYB ile olan kanl atma ve muhafazakr oul dris Barzani ile arasndaki parti ii mcadele onu zayf drmtr. Nitekim dris Barzani le olan atmas 1979 sonbaharnda dzenlenen kongrede zirve yapmtr. Sami ile dris Barzaninin yollarnn ayrlmas bu tarihte olmutur. Sami partiyi terk ederek368 Krdistan Demokratik Halk Partisini kurmutur.369 Lakin bu partinin de mr uzun olmamtr. 1990larn banda 3 ayr kk parti ile birleen parti KDPnin 1993teki 11. kongresinde kendini feshedecek ve yllar sonra Sami, Mesud Barzaninin KDPsinde grev alacaktr.370 Mesud ve dris Barzani ynetimine kalan KDP -GK, Kasm 1979da Urumiyenin (ran) batsndaki Krt blgesinde dokuzuncu kongrede ismini KDP olarak tekrar deitirmitir. Ayrca kongrede parti, Marksist-Leninist dnceleri takip etmekte olduunu resmen aklamtr.371

5.4.3. ranIrak Sava ve Irakl Krt Milliyetiler 1975 yenilgisinden sonra tekrar toparlanmak isteyen Irakl Krt milliyetileri, Molla Mustafa Barzaniden sonra yaanan liderlik savalarndan byk zarar grmtr. Parti ierisindeki ve partiler aras liderlik ekimeleri ran-Irak savanda da kendini gstermi, sava ierisinde sava yaanmtr. Halepede yaanlan katliamla ar bir yenilgiye uratlan Krtlerin en byk sorunu Molla Mustafa Barzani sonrasnda tek bir lidere ve atya sahip olamamalardr. Bu dnemde Krt partilerin ayn fikirde olduu nadir konulardan birisi, Krt milliyetiliinin 1975te byk yenilgiye uramasna sebep olan randaki
367 368

znur, A.g.e., s. 288-290. Bruinessen, A.g.e., s. 326-227. 369 McDowall, A.g.e., s. 461. 370 znur, A.g.e., s.291. 371 Attar, A.g.e., s.180.

106 ah rejimine kar mam Humeyni liderliini desteklemeleridir. Nitekim 16 Ocak 1979da Rza Pehlevi ran terk etmi, mam Humeyni ynetimi devralmtr.372 Ayn yl ierisinde Irakta da koltuk deiimi vard. Devlet Bakan Hasan El-Bekr salk nedenleriyle 16 Temmuz 1979da istifa ettiini aklad. Yerine o dnemin en gl ismi Saddam Hseyin geti. 373 Bu iki ismin arasnda oluan sorunlar 1980li yllara damgasn vuracaktr. 1979 ylndaki dier bir gelime Talabani nderliindeki KYBnin randa bulunan Navzeng Vadisinde ikinci kongresini gerekletirmesidir. kinci kongrede alnan en nemli karar ise; ran slam Cumhuriyeti Devletiyle yakn ilikiler ierisinde olmak karardr. Talabani, randaki devrimin zafere ulamadan ncede tm glerin bu hareketin emrine vermeye hazr olduunu belirtmitir.374 Zira KYBnin ou ihtiyalarnn Talabaninin temsilcisi Fuad Masum vastasyla Suriyeden temin edilip, ran zerinden Iraktaki Krt blgesine gelmesi Talabaniyi rana gbekten balyordu. Lakin Talabaninin bu ilk tutumu zaman ierisinde deiecek savata kendisini Irak tarafnda bulacaktr. Irak, ran ve Irak Krtlerinin ban koparmak iin 4 Haziran 1979 gn rann Senandaj blgesindeki Krt kylerini bombalad.375 ran ile Irak arasndaki gerilen ilikiler 22 Eyll 1980de tamamen koptu ve byk bir sava balad. Taraflar sadece devlet baznda deil, Krt gruplar da ihtiva etmekteydi. Her iki lke de, kendi Krt milliyeti vatandalarn pasifize etmek iin ne kadar istekliyse, komu lkenin Krt milliyeti gruplar canl tutmada o kadar istekli ve karlara sahipti376 rann tarafnda Mesud Barzani liderliinde KDP bata olmak zere Irak Krdistan Sosyalist Partisi (IKSP) ve Irak Komnist Partisi (IKP), Irakn safnda ise ran Krdistan Demokrat Partisi(-KDP) ve Krdistan Yurtseverler Birlii (KYB) gruplar vard. 377.
372 373

Yavi, A.g.e., s. 101. Yavi, A.g.e., s.94. 374 Attar, A.g.e., s.176. 375 Tayyar Ar, 2000 li Yllarda Basra Krfezinde G Dengesi, 4. Bask, stanbul, Alfa Yaynlar, 1999, s. 394. 376 Bruinessen, A.g.e., s. 296. 377 znur, A.g.e., s. 301.

107 Krt gruplarn arasndaki hiziplemeler daha ncelere rastlamaktadr. KDPnin 9. kongreden sonra Marksist - Leninist dnceyi benimsediini ilan etmesi IKPne daha da yaknlamtr. IKPde bunu kullanarak Barzaninin azl dman Talabaniye kar tarafta yer almlardr. Ayrca KDPnin eski lideri Molla Mustafa Barzaninin neviyede defnedilen cenazesinin mezarndan dar karlmasndan oul Barzaniler, o blgede hakim olan ran Krdistan Demokrat Partisini(-KDP) sorumlu tutmulardr. Bu olay ranIrak arasndaki savan ran-Irak KDPleri arasnda sramasn tetiklemitir. KYB ise 1980 yl boyunca Suriye, Libya ve daha sonra randan alm olduu paralar sayesinde yeniden silahlanmtr. KYBnin ilk hedefi Krt milliyetilii liderliini KDPnin elinden almakt.378 Oul Barzanilerin Kuzey Irakn snr blgelerine hkim ran Krdistan Demokrat Partisine rann yannda olarak saldrmasnn asl maksad ise Irak topraklarna giri k kolaylatracak KDPnin elindeki stratejik yollar ve mevzileri ele geirmekti. Bu hiziplemeler doal olarak sava alanna da yansd. Nitekim Temmuz 1981de Barzaniler ve ran Devrim Muhafzlar, -KDPyi bu blgeden temizlemek iin yaplan savata ayn tarafta bulundular, atmalar sonrasnda 9 Austos 1981 itibariyle -KDPnin elinde bulunan son ehir olan neviye Barzanilerin yardmyla rann eline gemitir. Bu silah arkadaln 1982 ylnda Serdet- Piranehr yolunun ran tarafndan alnmasnda klavuz ve yardmc g olarak devam ettiren Barzaniler, 1983 ylnda kendilerinin geleneksel nfuz blgelerinden olan Hac Umran dalk blgesinin alnmasnda yaplan Vel - Fecr - 2 operasyonuna klavuzluk desteinde bulunmulardr. Yaptklar bu hizmet sonrasnda da bu blgeye yerlemilerdir.379 Her ne kadar blge KDPye braklm olsa da Hac Umrann resmi sorumluluu iilerin hkim olduu Iraktaki slam Devrimi Konseyi adndaki ii gruba verilmitir. Bu olay Barzani- Tahran gerilimine sebep olmutur380.

378 379

McDowall, A.g.e., s. 462. Attar, A.g.e., s. 80-181. 380 Tavuz,A.g.e.,s. 95.

108 Iraktaki Krtlerin dier lideri Talabani daha nce sylediimiz zere ran slam Cumhuriyeti Hkmetiyle gbekten bir ba vard. Lakin Talabani; -KDP, Komala, Rzgari Ordusu gibi muhaliflerle gryor ve destek veriyordu. Bir bakma kendi ayana kurun skan Talabani 1982de bu destein ortaya kmas zerine ran slam Cumhuriyetinin Tahran zerinden gelen Suriyenin silah yardm kaybetti. Hatta ran , KYBye ait olan 300 silaha el koydu.381 Bu olay Talabaninin savata Irak safna gemesinin en byk nedenidir. zellikle KDPnin yardmyla savata dengenin ran lehine deimeye balamas Saddam Hseyini farkl planlara yneltmitir. Saddam ilk olarak Krt halknn kzgnln dindirecek hamlelerde bulunmutur. lk olarak ordudan kaan askerlere af kartmtr. Krt gruplarn, yanna ekmeyi ya da onlar blerek sava kazanabileceini anla yan Saddamn KDP ile yapt grmelerin sonusuz kalmasndan sonra ibre Talabaniyi gstermitir.382 Bu kapsamda -KDP genel sekreteri Abdurrahman Kasmlo vastasyla Talabaniyle grmelere balanlmtr. Yllardr Krtlerin tek lideri olma arzusuyla yanp tutuan Talabani, her ne kadar daha birka ay ncesine kadar Saddam ynetiminin yklmasn istediini sylese de, Saddamla anlamann onu Krtlerin lideri konumuna getirebileceinin farkndayd. KYB ile Saddam anlama yolunu aabilmek iin 15 Eyll 1983de atekes ilan ettiler. Yaplan grmelerde Talabaninin Badattan istekleri azmsanmayacak kadar oktu. KYBye gre Milli Mutabakat Hkmetinin kurulabilmesi iin zerk blgenin Kerkk, Hanekin, Sincar ve Mendeliye kadar geniletilmeli ve blgedeki Araplatrma durdurulmal, bu blgelerden g ettirilmi Krtler yuvalarna geri dnmeli, snr boyunca oluturulan gvenlik kua kaldrlmal ve 20 bin Krtten oluan Cah ordusu lavedilmeliydi.383 Bu istekleri Saddam Hseyin kabul edemezdi. Saddamn yardmna, ABDnin blgeye gnderdii ABD Ortadou zel Elisi yetiti. Saddam Hseyine ABDnin, Irakn yenilmesine gz yummayacan ve
381 382

Attar, A.g.e., s. 183. McDowall, A.g.e., s. 464. 383 Attar, A.g.e., s. 186-187.

109 Irakn askeri ihtiyalarn karlayaca ynnde szler verdi. Nitekim bu yardm kapsamnda; 1984n ilk aylar itibariyle rann zafer kazanmasnn Ortadouda neden olaca istikrarszl engellemek maksatl ABD, Sovyetler Birlii, Fransa ve dier sanayilemi lkeler nemli miktarda yardm gndermitir.384 Artk Saddamn Talabaniye ihtiyac kalmamt. Saddam bu yardmlar sonrasnda, 1984de Sleymaniyede asker kaa olanlar idam ettirdi. Erbilde gsteri dzenleyenleri ise ate atrarak g gsterisinde bulundu.385 Celal Talabani ve arkadalar uzun bir sre Saddam Hseyinden anlama iin haber beklediler. Fakat Badat ynetimi hibir anlama imzalamad. Badat ynetimi bu dnemi kullanarak Cah ordularnn saylarn da artrdlar. zellikle KYB ile grmeler baarszla uradktan sonra, Badat ynetiminin Kuzey Iraktaki askeri varl artt ve gerillalara kar operasyonlar younlat. Dier taraftan ise ok sayda airet mensubu ran igaline ve Krt milliyeti gruplara kar savamak zere oluturulmu d zensiz alaylara katldlar. Cahlarn saysnn bu dnemde 150.000den fazla olduu tahmin edilmektedir.386 Krtler arasnda bu kadar ayrlmalara ilaveten airet tabanl nemli sayda Krdn devletin yannda Pemergelerle savamas o dnemdeki Krtler arasndaki birliin olmadnn da ak gstergesiydi.387 Bu gelimeler mzakereler sonrasnda olmak KYB, zere 1985 hibir ylnn bann balarnda kalmadn rejimle bata aklamtr.

Talabaninin umutlarnn suya dmesiyle, Irak Baas ynetimine kar muha lif gruplarla birlik olmaya ve rejime kar savamaya balamtr. 1986 yl itibari ile her ne kadar gemiinde ihanet bulunsa da ran, KYB ile grmelere balamtr. KYBde ballklarn bildirmek adna, Irak Ordusuna kar geni bir operasyon balatmtr. Kerkk rafinelerine saldr

384 385

McDowall, A.g.e., s. 467. Attar, A.g.e., s. 188. 386 Bruinessen, A.g.e., s. 309. 387 Bruinessen, A.g.e., s. 297.

110 dzenlemiler geirmilerdir.

388

ve

Sleymaniye

civarndaki

hkim

noktalar

ele

ubat 1987 itibariyle KDP ve KYB ortak bir bildiri yaynlayarak Krdistan Ulusal Cephesi ve Irak rejimi muhalif cephe kurmak isteklerini ortaya koymulardr. KDP ile KYB arasnda oluan uzlama sonucunda Irak Krdistan Cephesi (IKC) 1987 ylnda olumutur. Lakin resmi olarak bu cephe Mays 1988de kurulmutur. Irak Krdistan Demokrat Partisi, Krdistan Yurtseverler Birlii, Krdistan Demokratik Halk Partisi, Krt Sosyalist Partisi, Irak Krdistan Sosyalist Partisi ve Irak Komnist Partisi bu cepheyi oluturan partilerdir.389 Dier taraftan ise Baas ynetimi zellikle Barzani ve Talabani taraflarnn blgelerinde g gsterisinde bulunuyorlard. Saddam Hseyinin amcasnn olu olan General Ali Hasan El-Mecid (Kimyasal Ali) 1987 ylnn balarndan itibaren Kuzey Iraka tam yetkili ynetici olarak atand. Kimyasal silah saldrlaryla blge kan glne dnd.390 1988 ylnn balarnda Talabaninin yardmyla ran, Mawat tepelerini ele geirdi. rann amac Dukan Barajn ele geirmekti. Saddamn tepkisi ar oldu. Enfal adn verdii operasyonlarla Talabaninin nfuz alanlarn kimyasal silah ile bombalad. 1988 ubatnn sonu ile Eyllnn ba arasnda corafi olarak 16 ayr Krt blgesinde yrtlen ve toplam says sekiz olan egdml bir askeri saldr391 sonucunda yaklak bir buuk milyon kii evsiz kalm ve srgn edilmitir. Birlemi Milletler Gvenlik Konseyinin 598 sayl kararnn, ran ve Irak tarafndan kabul edilip savan sona ermesinden sonra ise adn Kuran- Kerimin 8.suresinden alan Enfal Operasyonu yinelenmitir.392 Barzani ve Talabani yanls yerleim yerlerine yaplan bu saldrlar sonucu bizce abartmal iddialara gre 150-200 bin

388 389

Attar, A.g.e., s. 191. znur, A.g.e., s. 303. 390 Attar, A.g.e., s. 192. 391 Khalil Salih, Bir Aznl eytanlatrma Irak Krtleri rnei, Ortadouda Milliyetilik Aznlklar Diasporalar, vr: Ahmet Fethi, stanbul, Sarmal Yaynevi, 1998, s. 123. 392 znur, A.g.e., s. 304.

111 civarnda Krt ldrlmtr.393 Celal Talabani Baas ynetimini soykrm uygulamakla sulamtr.394 KYB ve ran gleri 15 Nisan 1988de stratejik hedef olan Halepeyi ele geirmitir. Halepenin elden kmasyla Kuzey Irakn deceini hisseden Saddam Hseyinin tepkisi ar olmutur. Blgeyi savunmadklar ve ran ordusunu iyi karladklar gerekesiyle ehri kimyasal silahlarla yok etmitir. Tarihe Halepe Katliam olarak geen bu harektla 5000 civarnda kii lmtr. Saddamn genel af ilanna kadar sren bu operasyonda binlerce Krt yerleim yerlerini terk etmek zorunda kalmtr. Boalan yerlere ise PKK ve Saddam arasndaki gizli anlama sonucunda PKK yerlemitir. 395 1988 Austosunun son gnlerinde 60 bin Krt Trkiyeye snmtr. Ayrca 250.000 Krt ise 1975-1988 yllar arasnda deiik zamanlarda rana snmtr396 Enfal operasyonu; baz yazarlara gre ise; sadece ran-Irak savann sonularndan birisi deil, Baas ynetiminin 1968ten beri devam eden blgeyi Krtlerden temizleme ve Araplatrma politikasnn bir sonucudur.397 1988 ylnda alnan yenilgi 1975 yenilgisinden ok daha ykc olmutu. Lakin Krt liderlerin kaybedecei ok az ey kalmt. KDP Merkez Komitesi mcadeleye devam karar ald. Bu karar, Aralk 1989da Tahranda yaplan onuncu kongreyle onayland. Bu karar dorultusundan Celal Talabani snrn kk bir blmn elinde bulundurmasna ramen, savalarn moralini korumak ve Baaslarn moralini bozmak iin snrl dzeyde gerilla faaliyetlerinde bulundu. Talabaninin bu faaliyetleri Arap blgelerine kaydraca ynndeki tehdidine ramen Talabani ve Barzani bu sorunun zmnn olmadn biliyorlard. zm tamamen siyasi yollardan elde

393 394

Attar, A.g.e., s. 192. McDowall, A.g.e., s. 477. 395 znur, A.g.e., s. 305. 396 McDowall, A.g.e., s. 481. 397 Abdullah Keskin,Irakta Soykrm Krtlere Kar Yrtlen Enfal Askeri Harekat, vr: mit Aydomu, Avesta Yaynevi, stanbul, 2003, s.195.; Salih, A.g.m., s. 124.

112 edilebilirdi. Badat ynetimi ise Talabaninin bu tehdidine karlk T alabani gibi liderleri istisna ederek genel aff gndeme getirdi.398 Dier taraftan ise Avrupadaki Krtler ciddi faaliyetler ierisine girmiti. Dnemin Fransa Cumhurbakan Mitterand, BM Genel Kurulunun krk nc toplantsnda Krtlere insani yardm konusunu dile getirdi. Ayrca 1415 Ekim 1989 tarihinde Pariste Krt Konferans dzenlendi. Paris Krt Konferansnn bir benzeri 15-17 Mart 1991de Stockholmde yapld. Bu konferansn sonu bildirgesinde Sevr anlamasyla Krtlere tannan haklarn tannmas, Krt haklarnn bamszlk ve zgrlk mcadelesinde desteklenmesi isteniyordu. En son hedefin ise Birleik Ulusal Krt devletinin kurulmas olduu aka belirtiliyordu.399 Bu konferanslar Krt meselesinin kresellemesinde nemli bir noktadr. Zira her iki konferansta da ok sayda lkeden st dzey katlmlar gereklemitir. Ayrca bu konferanslar, Birleik Ulusal Krt Devletinin kurulmas amalanmas asndan da nem arz etmektedir.

5.5. KUVEYT GAL SONRASI IRAKTAK KRT MLLYETL

5.5.1. Birinci Krfez Sava Ve Gvenlik Blgesi Oluturulmas 1990l yllara damgasn vuracak olan; Irak ile Kuveyt arasndaki sorunun temeli, Irakn Kuveyti kendi topraklar zerinde ngiltere tarafndan oluturulmu yapay bir devlet olarak grmesi olarak yatmaktayd400. Saddamn, Osmanl dneminde Basra vilayetinin bir kazas olan Kuveytin ortak petrol haznesinde ar miktarda petrol retimiyle kendilerini zarara urattn iddaa etmekteydi. Ayrca ran Irak sava esnasnda alm olduu borlarn Suudi Arabistan ve Kuveyt tarafndan silinmesini (30 Milyar Dolar)
398 399

McDowall, A.g.e., s. 488. znur, A.g.e., s. 305-309. 400 Ar, A.g.e., s. 415.

113 istemiti. Zira Saddama gre ranla savamak bu lkelerin de karna bir savat.401 17 Temmuz 1990da Kuveyt ve Birleik Arap Emirliklerinin ar retim yaparak Irak 14 milyar dolar zarar urattklarn, ayrca Kuveytin Irak topraklarnda petrol kuyular aarak Irak petroln aldn ve buna karlk 2,4 milyar dolar tazminat denmesini isteyen Saddam savan sinyalini vermitir. Bu admlarla Saddam, Kuveytin igal ve ilhaknn ortamn hazrlyordu. Saddamn asl amac ise Kuveyti topraklarna katp hem borlarndan kurtulmak (30 milyar dolar) hem de Kuveytin petrol rezervlerininde eklenmesiyle dnyann iki numaral petrol reteni olarak dnya petrol fiyatlarnn tek bana etkileyebilecek gce sahip olmakt.402 Nihayet 2 Austos 1990 tarihinde Kuveyti igal etti. Harektn balamasndan 7 saat sonra bakent Kuveyt igal edilmi bulunuyordu. Saddam 8 Austosta Kuveyti ilhak ettiini, 28 Austos 1990da ise Kuveytin on dokuzuncu ili olduunu aklamtr.403 Bata Amerika olmak zere Rusya, in ve birok batl lke Iraka cephe aldlar. Tepkiler srerken, bu dorultuda ABDnin nclnde Birlemi Milletler Gvenlik Konseyince (BMGK) kararlar**** alnarak Irakn Kuveytten ekilmesini ve sorunun taraflar arasnda grmeler yoluyla zmn istemitir. Bu isteklerin Irak tarafndan kabul edilmemesi zerine Iraka g kullanmna izin veren 678 sayl (29 Kasm 1990) karar kabul edilmitir. Bu karara gre Iraka 15 Ocak 1991e kadar geri ekilmesi iin sre tannmakta, uymamas halinde ise Birlemi Milletler yelerinden bar tesis etmek iin gerekli destek istenmekteydi.404 Irakn Kuveytten kmamas zerine 16 Ocak 1991de Amerikal General Schawarzkof komutasnda mttefik gler l Frtnas Operasyonu balatmlardr.

401 402

znur, A.g.e., s. 310. Ar, A.g.e., s. 420-421. 403 znur, A.g.e., s. 312. **** Alnan Kararlar:660 (2 Austos 1990), 661 (6 Austos 1990) , 662 (9 Austos), 664 (18 Austos 1990), 665(25 Austos 1990), 666 (13 Eyll 1990 ), 667(16 Eyll 1990), 669 ( 24 Eyll 1990 ), 670 (25 Eyll 1990) , 674(29 Ekim 1990 ) ve 669 (28 Kasm 1990 ) 404 Ar, A.g.e., s. 431-432.

114 ABDnin ar hava bombardmanna sahne olan bu byk askeri harektn 38. gnnde Saddamn BMGKnn 660. 662.ve 674. maddeleri kabul ettiini ve Kuveytten tamamen ekileceini aklamas zerine l Frtnas Operasyonu sonra ermitir.405 Krfez savayla Irak blgesel g unsuru olmaktan km, Amerikann blgeye yerlemesine sebep olmu ve en nemlisi Iraktaki Krt Milliyetilerine gn domutur. 1975 yenilgisi arkasndan 1988 bozgunuyla neredeyse tm midini kaybeden Krt Milliyetileri Saddamn Kuveyte girmesiyle balayan srete hayal bile edemeyecekleri ekilde tekrar mitlenmi ve faaliyetlerine itahla devam etmilerdir. ABD nderliindeki koalisyonun Iraka kar 1991 ylnda balatt askeri operasyon, Saddam rejiminden memnun olmayanlar da Krtlerin tarafna ekmiti. Krtler asndan da koalisyona aka destek vermek nihai hedefleri iin son derece mantklyd. Her ne kadar Krt milliyetilerini htiva eden Irak Krdistan Cephesi savata tarafsz kalacan duyursa da Celal Talabani, koalisyonun Iraka saldrsndan nce Washingtona gitmi, KDP ve KYB liderleri de Franszlarla grmelerde bulunmulardr.406 Hatta ubat 1991de ABDnin blgedeki en byk mttefiklerinden Trkiye ile balarn sk tutmak isteyen Celal Talabani ve Muhsin Dizai (KDP) dnemin Cumhurbakan zal ile grmek zere Ankaraya gelmilerdir.407 Bu grmelerin sonucunda ABD Bakan Bushun 15 ubat 1991de yapt Irak Ordularna ve Irak Halknn, Saddam Hseyini kenara ekmek zorunda brakmalarn ynndeki konumasnn ardndan ilk olarak ii blgesinde rejime kar ayaklanmalar kendisini gstermitir. 10 ubatta Divaniye kasabasnda balayan ayaklanmalar 7 Mart itibariyle iilerin kutsal ehirleri olan Necef ve Kerbelay da iine almtr. 8 Mart 1991de ran Cumhurbakan Haimi Rafsancaninin Saddam Hseyini istifaya davet etmesi bata ABD olmak zere ii nfus barndran krfez lkelerini oka
405 406

znur, A.g.e., s. 313-314. Attar, A.g.e., s. 201. 407 McDowall, A.g.e., s. 491-492.

115 sokmutur.408 Zira rann blgede kurmak istedii ii hegemonyas hibir devletin iine gelmiyordu. Gneyde isyanlar devam ederken Kuzey Irakta da isyan ba gstermitir. lk olarak 4 Mart 1991de Rinayada balayan isyan sonucunda 10 Mart 1991 itibariyle Duhok, Erbil ve Sleymaniye 13 Martta da Zaho dh il olmak zere Kuzey Irakn ou Krt isyanclarn eline gemitir.409 Her ne kadar Mesud Barzani ve Krdistan Cephesi szcsnn Ayaklanmay halk balatt, cephe sadece halkn peinden gitti gibi sylemlerde bulunsalar da zellikle gemite devlet yanls olan ve cah diye adlandrlan Krt birliklerinin ounun cephe deitirerek namlularn rejime evirmeleri dikkate deerdir.410 Zira Talabaninin yurtd grmeleri, ABD Bakan Bushun isyan ncesindeki sylemi ve son olarak Saddam yanls cahlarn ounun saf deitirmesi bize srecin hite olaan gelimediini aklamaktadr. zellikle Cah liderlerin Krt Milliyetileriyle birlemesiyle birka gn ierisinde on be bin olan silahl Krt gerillalarnn says yz binin zerine kmtr.411 Musul ve Kerkk petrollerine sahip olmak isteyen Krt partileri Kerkk ve Musulu ele geirmek iin srarla mcadele etmilerdir.412 Krtlerin bakenti olarak hayalini grdkleri Kerkk, 19 Mart 1991de Krtlerin eline gemitir.413 Krtlerin bu zaferi ksa sreli olmutur. Zira Krt ve ii blgelerinde bamsz yaplarn kurulmas, ABDnin Iraka komu mttefiklerine sorun tekil etmekteydi. Bu yzden ABD ve mttefikleri Irakn Saddam rejiminden kmasn istememilerdir.414 Bu kapsamda ABD, Irakta uua yasak blgeler ilan etmesine ramen bu kstlama sabit kanatl sava uaklarn kapsam, helikopterlere ise bu kstlama bilerek getirilmemitir.415

408 409

znur, A.g.e., s. 316. McDowall, A.g.e., s. 492. 410 Attar, A.g.e., s. 202. 411 McDowall, A.g.e., s. 493. 412 zda, A.g.e., s. 65. 413 McDowall, A.g.e., s. 493. 414 Attar, A.g.e., s. 202. 415 McDowall, A.g.e., s. 494.

116 Sonuta 21 Mart 1991de Irak ordusunun kar saldrya gemesiyle isyan bastrlmaya balanm,416 28 Marttaki ar silahlar ve Hava Kuvvetlerinin kullanlmasyla da srasyla Kerkk, Erbil, Duhok ve Zahoda bulunan isyanclar blgeden terk etmeye zorlamtr. Bu harektta yz bin Krt ve Trkmen yakalanm bunlarn yirmi bini ldrlmtr.417 ounluunu Krtlerin oluturduu ve blgede yaayan Trkmen ve Hristiyan kkenli (Keldani ve Nasturiler) Irak vatanda ile az sayda Saddam rejimine muhalif Araplardan oluan yaklak 1,5 milyon insan, ran ve Trkiye snrlarna snmlardr.418 Bunlarn 460-500 bini Trkiyeye, geriye kalan 1 milyon Irak vatanda rana snmtr. Bu son snma durumu Krtler iin iyi gnleri mjdeliyordu. Zira 1988de Halepe katliamndan kaan snmaclar, 1989da Bulgaristandan ge zorlanan 320 bin Trk ve son olarak 500 bin civarnda Irak vatandann snmas Trkiye Cumhuriyetini zora sokmutur. Dnemin Cumhurbakan Turgut ZAL soruna kkl bir zm getirmek maksatl; Irak topraklar iinde Gvenlik Blgesi oluturulmas ve bu snmaclarn uluslararas teminat altnda bulundurulmas nerisinde bulunmutur. Bu neri ABD ve dier birok mttefik lke tarafndan kabul edilmi ve 36nc paralel (36nc paralelin altndaki Krt blgeleri dhil) ile Trk snr arasnda Gvenlik Blgesi (Tampon Blge) oluturulmutur.419 Musul ve Kerkk haricinde neredeyse tm Krtlerin yaam alann kapsayan Gvenlik Alan genel olarak 1974de Krtler iin zerk blge olarak tannan blgenin hemen hemen hepsine hkimdi. Baas Ynetiminin uaklarnn ve helikopterlerin blgede uuunun yasaklanmasyla blgede Baas hkimiyeti sona erdi. Bu blgede Baas rejiminin sadece paras ve posta pullar kullanld. Krtler blgede Badat ynetimine ait kurumlar birer birer ortadan kaldrdlar.420

416 417

znur, A.g.e., s. 317. McDowall, A.g.e., s.494-495 418 Muhteem Kaynak, Irakl Snmaclar ve Trkiye (1988-1991), Ankara, Tanmak Yaynlar, 1992. s. 28.29. 419 Kaynak, A.g.e., s. 28 -30. 420 Attar, A.g.e., s.205.

117 Dier tarafta ise 5 Nisan 1991 tarihinde Iraktaki olaylara binaen BM Gvenlik Konseyi 688 no lu karar kartt. Bu kararla, Irakl sivil halka yaplan basklar knanyor, Badat rejiminin uygulad basky hemen sona erdirmesi isteniyor ve uluslararas insan haklar kurulularnn blgede faaliyetleri iin izin verilmesi isteniyordu. Bu karar iki nedenle tarihsel bir neme haizdir. Birincisi Krtlere 1925-1926 Milletler Cemiyeti grmeleri haricinde ilk kez deiniliyor ve uluslararas dzeyde statleri ykseltiliyordu. kincisi ise BM ye devletinin iilerine karmakta ilk kez srar etmekteydi.421 Nihayet 18 Nisan 1991 ylnda imzalanan Anlay Memorandumu (MOU) ile Irak Devleti, uluslararas insani yardm kurulularnn Iraka girebileceini ve bunlara yardm edeceklerini kabul etmitir.422 Temmuz 1991de, Krtleri kurtarma ve yardm ngren Huzur Operasyonu (Operation Provide Comfort; OPC ) yaklak 20.000 askerden oluan askeri gcn Kuzey Iraktan ekerken Huzur Operasyonunun ikinci basama olan eki G devreye giriyordu. eki Gn amac; Krtleri, Saddamn olas saldrsna kar korumakt.423

5.5.2 Krtlerin zerklik Talebi syanlar bastran ve Kerkk geri alan Saddam; KDP, KYB ve dier Krt gruplarndan oluan Krdistan Birleik Cephesine meselenin konfederasyonla zlmesini neren bir teklif sundu. Savalardan bunalm olan Baas ynetiminin amac rahat bir nefes almakt. Krt gruplar iinde durum farkszd. Ayn zamanda bir mitle ne kopartrsak kardr mant hakimdi.424 Saddam ve Krt heyeti milyonlarca televizyon seyircisi nn de pp, kucaklaarak bartlar.425 Krtler iin mzakerenin neticesi mit
421 422

McDowall, A.g.e., s. 496. Attar, A.g.e., s. 209. 423 znur, A.g.e., s. 323. 424 Attar, A.g.e., s. 210. 425 znur, A.g.e., s. 320.

118 vericiydi. Zira Talabani, Saddamn Devrim Konseyini lavetme ve alt ay iinde ok partili seimlere gitmeyi kabul ettiini bildirmiti. Hatta cephe ierisinde Kerkkn zerk blgenin bakenti olarak verilecei dahi konuulmaktayd. kinci heyet Mesud Barzani liderliinde 9 Mays 1991de Badatta grmelere balad. Grmeden sonra Kerkkn fiilen kendilerine verileceini, hatta 17 Maysta anlama yaplacan duyurdu. Aslnda Krt gruplar Kerkk kentinin verilmesi durumunda petroln denetiminden vazgeeceklerini de ifade ediyorlard.426 Badat rejimi ise Krdistan Cephesinin ifadesinin doru olmadn Kerkk, Hanekin ve Mendeliyi vermek istemediklerini beyan etmekte yaplan grmelerin salkl ekilde devam edebilmesi iin, Krtlerin Badat ynetimi haricindeki tm d balantlaryla ilikilerini kesmesini istemitir. Haziran ortalarna kadar sren mitler, Saddamn Krtlerin sahip olduu ar silahlar teslim etmesi, radyo yaynlarn kesmesi ve yabanclarla olan ilikilerini bitirmesi ynndeki srarc istei ve Krtlerin bu istekleri kabul etmemesiyle son bulmutur.427 Mzakerelerdeki bu baarszlk sava tehlikesini de beraberinde getiriyordu. Nitekim Temmuz itibariyle atmalar yeniden alevlendi. lk olarak Erbil ve Sleymaniye 20 Temmuzda Krtlerin hkimiyetine geti. Ekim ayna kadar Kfri, Kalar ve Sleymaniye civarnda iddetli atmalar yaand. Bu atmalarda yaklak 5000 adamn kaybeden Saddam blgedeki Krtler ile Krdistan Cephesinin arasn amak maksatl savunma hatt oluturdu. Krt kamu grevlilerinin maalarn kesti ve zamana yayarak blgeye ambargo uygulamaya balad. Bylece blgeye gelen yakacak ve gda maddelerine el koyuluyor, dier taraftan ise zaten az gelen ihtiya malzemeleri eitsiz bir biimde datlyordu. Artk insanlar Ne Saddam, ne de Krdistan Cephesini biz ekmek ve tereya istiyoruz diye arklar sylyordu. Saddam bir bakma amacna ulamt.428
426 427

McDowall, A.g.e., s. 499. Attar, A.g.e., s. 212. 428 McDowall, A.g.e., s..302-303.

119 Bu olaylar Krdistan Cephesini bunalma soksa da bu bunalmdan kendilerini erken kardlar. Zira bu olaylar neticesinde Saddama gvenilmeyecei ve ambargo altnda bulunan Krtlerin tek kurtulu yolunun blgeyi yine kendilerinin ynetmesiyle kurtulabilecei ynnde karar aldlar. Lakin komu lkelerin kendi Krt nfuslarnn da ayn haklara sahip olma isteklerinden dolay bu durumu kabul etmeyecekleri aikrd. Zira ran, Suriye ve Trkiyede yaayan Krtler iin bir rnek oluturacakt. Ayrca ABDnin de blgedeki yakn ittifak Trkiyenin basklaryla blgesel ynetime kar kaca belliydi. Bu durumlar gz nnde bulundurularak Barzani ve Talabani, btn sylemlerinde bamszlk istemediklerini sadece Federal Irak ierisinde, Krtlerinin kendi kaderini tayin hakk ve daha fazla zerklik isteklerini dile getiriyorlard.429 Nitekim amalarnda baarl da oldular.

5.5.3 Blgesel Krt Ynetiminin (BKY) Kurulmas 16 Aralk 1991de KDP, KYB nin de aralarnda bulunduu sekiz Krt grubunu bir araya getiren Krdistan Cephesinin toplantsnda, gruplar sahip olduklar halk destei orannda temsil edilebilecei bir Temsilciler Meclisi seimi yaplmas ynnde gr birliine varlmtr. 430 Krtler iin tek bir liderin olumas, halkn tercihlerine dayal bir hkmet kurulmas, yerel nfuz sahiplerinin ve kk gruplarn itibarlarnn azaltlmas ve en nemlisi blgede yaanan ktlk ve zorluklar ortadan kaldrmay amalayan seimlerin 3 Nisanda yaplmas teklif edildi.431 Bylece meclisin onayladklar, yerel nfuz sahiplerinin nne geecekti. Bunu gerekletirmek iin de 400 binin zerindeki dank silahl gcn yerine 80 bin kiilik birleik pemerge kuvveti ve 20 bin kiiden oluan polis kuvveti oluturulmas ngrlyordu. Bu kararlar alnrken seimden de dolay i ihtilaflar ve kargaalar ba gstermeye balad. Aslnda bu seimler
429 430

Attar, A.g.e., s. 213. Ar, A.g.e., s. 460. 431 McDowall, A.g.e., s. 504.

120 ideolojiden ok kiiye endeksli bir seimdi. Semen oyunu, sevdii veya kar bulunduu kiilerden yana kullanyordu. Cah ve yerel nfuz sahipleri, ayrcalk tannan partilere katlyordu.432 1974 ylndan beri Irak Anayasasna gre kendi milli meclislerine sahip olma hakkna sahip olan Krtler pratikte gerekletirememiti. 1974 ylnda verilen bu hak 18 sene sonra 19 Mays 1992 tarihinde yaplan meclis ve liderlik seimleriyle pratie dnmtr. Yaplan seimlere Krdistan Demokrat Partisi (KDP), Krdistan Yurtseverler Birlii (KYB), Irak Krdistan slami Hareketi (IKH), Krdistan Demokratik Halk Partisi (KDHP), Krdistan Komnist Partisi, Sryani Demokratik Hareketi ve Krdistan Sosyalist Demokratik Partisi (KSDP) ile Krdistan Sosyalist Partisi ise tek liste zerinden seime katlmlardr.433 Seimler yer yer sahtecilik ve yolsuzluklar barndrmasna ramen Krtler iin tarihsel bir and. Zira blgede Trkiye ve srail haricinde seimle baa geen bir ynetim vard. Yzde yedi seim barajnn uygula nd seimlerde KDP oylarn yzde 45ini, KYB yzde 43,6sn ald. Baraj altnda kalan dier partilerden en yksek oyu % 5lik oranla slami Hareket Partisi ald. Liderlik seimlerinde ise Barzani yzde 48ini, Talabani yzde 45ini; Uthman ise yalnzca yzde 2 oy alabildi. Barzani ve Talabani sonular bir kenara koyup Krdistan Cephesini beraber ynetme kararn aldlar. 434 Bu oy dalmna gre 105 koltuklu parlamentoda 50 koltuk KDP, 50 Koltuk KYB kalan 5 koltuk parlamenter karacak kadar oy alamamasna ramen, uluslararas basklar sonucu Hristiyan Sryani Partisine verilmitir.435 Seilen Meclis 4 Haziran 1992 tarihinde ilk oturumunu Barzani ve Talabaninin katlmyla gerekletirdi. KYBden slam uzman olan Dr. Fuad Masum Babakanla seildi.436 Bakanlar Kurulu Komitesinde KYB ve KDP

432 433

Attar, A.g.e., s. 214. Ar, A.g.e., s. 460. 434 McDowall, A.g.e., s. 306. 435 Ar, A.g.e., s. 461. 436 Attar, A.g.e., s. 219.

121 altar bakanlkla dengeyi salarken; Emekiler Partisi, Demokratik Asuri Hareketi ve Irak Komnist Partisine ise birer bakanlk verilmitir.437 Her ne kadar Krt liderlerin bamsz bir Krdistan kurulmayaca ynnde gvenceler verseler de, kurulan bakanlar kurulu bamszla ynelik yeni bir abadr. Bylece Kuzey Irakta hukuken deil ama fiilen (de facto) bir devlet kurulmutur. Nitekim seimlerden hemen sonra snrlarda ve ehir girilerinde zgr Krdistana ho geldiniz yazs bulunan tabelalar aslm, Irak Devletinin bayrann yerini ise KDP ve KYBnin sar ve yeil renkteki bayra almtr.438 Krtler, ABDnin de destei ile439 senelerdir arad havay bulmutu. Nitekim Krt Parlamentosu, 4 Ekim 1992de federal devletin paras olarak yaplan tek tarafl
440

bildiri

ile

Krt

Federe

Devletinin

kurulduunu

aklamlardr.

Seim sonrasnda Baas ynetimi, seim sonularn reddederek seimleri yasad ilan etmitir. Komu lkelerin de ortak tepkisine neden olan bu gelime sonucunda; ran, Trkiye ve Suriye Kasm 1992de bir araya gelerek ortak bir deklarasyon yaynlamlardr. Buna gre: Irakn toprak btnln korumaya kararl olduklarn ve yeni kurulan hkmetin blge bar asndan tehlikeli olduunu aklamlardr.441

5.5.4. Celal Talabani (KYB) Mesud Barzani (KDP) atmas Blgesel Krt Ynetiminin kurulmasndan sonra yaanlan ekonomik kriz blgede yaayanlar iin ciddi skntlar dourdu. Bu sknt aamal olarak Krt yneticilerin arasna da girdi. Celal Talabaninin hkim olduu blgeler Trkiye snrndan daha i kesimdeyken Barzani hkimiyetindeki blge ise Trkiye snrna daha yakn blgelerden olumaktayd. Gelen yardmlarn ve
437 438

znur, A.g.e., s. 342. Attar, A.g.e., s. 219. 439 Graham E. Fuller, Ykselen Blgesel Aktr: Yeni Trkiye Cumhuriyeti, vr: Mustafa Acar, stanbul, Tima Yaynla,3. Bask,2008, s. 187 440 znur, A.g.e., s. 343. 441 McDowall, A.g.e., s. 510.

122 snr kaplarndan elde edilen gelir Barzaninin iini bu skntl durumda kolaylatrrken, ayn orantda Talabaniyi ve destekilerini zora sokuyordu. Ayrca 1993 yaznda yaplan seimde, baraj altnda kalan Krdistan Birlik Partisinin lideri Sami Abdurrahman KDP saflarna geti. Bu KDP ile KYB arasndaki dengelerin de deimesi anlamna geliyordu.442 Uluslararas topluluun BKYyi tanmamas zerine Barzani ve Talabani hkmet dnda olmalarna ramen lkelerin bakentlerine tek balarna grmeler yapmak iin gidiyorlard. Bu olay sorunu daha da artrd. Zira gemiten gelen ekimenin de tezahr olarak bu grmelerin ierii; Krdistan Blgesel Ynetiminin ortak stratejilerinden ok , parti rekabetlerini ihtiva ediyordu. Bu oluum 1970lerde yok olan geleneksel airetiliinde tekrar douuna sebep oldu. Yeni airetilik, tpk geleneksel airetilik gibi her iki parti ve lider ekseninde toplanan Krt halkndan olumaktayd. Krt halk kendilerini iki liderin kiilikleri Bahdinan ve Soran corafi farkllklar, Krmani ve Sorani arasndaki dil farkllklar, geleneki ve ilerici kltrler arasndaki ideolojik farkllklara gre kendilerini bir safa sokuyordu.443 20 Aralk 1993te hem Talabani hem de Barzaniyi ieren bakanlk konseyinin ilan edildii stratejik anlamann yapld gn KYB ile ran yanls Krdistan slami Hareketi arasnda atmalar kt. Barzaninin srarlarna ramen BKY Pemerge Bakanln yrten KYBli Cabbar Ferman bu emre uymayarak Krdistan slami Hareketine kar gl bir saldrya geti. Bu KDP ile KYB arasnda oluacak atmann habercisiydi. Nitekim 1 Mays 1994te Sleymaniyenin kuzey dousundaki Kala Dizada arazi anlamazlklarndan kaynakl KDPli bir ynetici ve KYB yanls iftiler arasnda kan atma ksa sre ierisinde KYB- KDP atmasna dnt. Her iki tarafta sava esirlerini kuruna dizdiler ve birbirlerini suladlar.444 Austos sonuna kadar kan atmalarda 1000 kiinin lmesine ve 70.000den fazla sivilin evlerini terk ederek kamasna neden
442 443

znur, A.g.e., s. 344. McDowall, A.g.e., s. 511-513. 444 znur, A.g.e., s. 344-345.

123 olan bu olaylar Irakl Krtlerin siyasal ve askeri anlamda blnmesine neden olmutur.445 KDP ve KYBnin arasndaki bu atma onlar zayf drrken blgede PKKy glendiriyordu. Trkiye, Kuzey Irakta otorite boluu olumasndan tedirgindi. Nitekim 30 Mays 1994te KDP ve KYB yetkililerini Silopide buluturarak atekese zorlad. Lakin; 5 Haziran Erbil, 13 Haziran Silopi ve 27 Haziranda tekrar Erbildeki Barzani ve Talabani arasndaki grmeler sonusuz kald. 16-22 Temmuz 1994 tarihleri arasnda Fransz Devlet Bakan Franois Mitterandn da araya girmesiyle yaplan grmeler sonucunda 21 Kasm 1994 tarihinde taraflar arasnda Paris Antlamas imzaland. Bu antlama; iki parti arasndaki sorunlar iddet yoluyla zlmesini yasaklyor, yaanlan atmalarn Krdistan Ulusal Kurtulu Hareketini baltaladn ve bu hareketin uluslararas arenada gzden drldnn alt iziliyordu.446 Atekes uzun soluklu olmad. Her iki airetin baz topraklarda sahiplik iddia etmesi ile atmalar yeniden balad. Talabani tarafndan desteklenen Herki airetinin de desteiyle Aralk 1994te Erbil, Talabaninin eline geti. Daha sonra Barzani gleri ehri kuatt. O dnemde Trkiye ve Irakla iyi ilikiler ierisinde bulunan Barzani grubu, Talabani grubunun randan destek alarak saldrlarda bulunduunu iddia etti.447 Kuzey Irakl Krt gruplar 1995 ylna youn atmalarla girdi. 2 Ocak 1995te Irak resmi haber ajansna gre Erbilde yaanan 11 haftalk atmada 472 kii lmt. Nisan 1995te ABDnin nclndeki imzalanan atekes yalnzca 3 ay srebildi. Arkasndan rann arabuluculuuyla Tahranda grmeler yapld. Haziran 1995 balarnda ABD Ortadou masasndan bir heyetin Kuzey Iraka giderek balattklar grmeler, 27 Temmuz 1995te Lizbon, 9-11 Austos 1995 tarihinde Dubline bal Drogheda kasabasnda yaplan mzakerelerle sonuland.448 Lakin bunlardan da sonu alnamad.

445 446

McDowall, A.g.e., s. 513. znur, A.g.e., s. 346-347. 447 Attar, A.g.e., s. 229. 448 znur, A.g.e., s. 348-351

124 12 Eyll 1995te ABD, KDP, KYB, Ahmet elebi liderliindeki Irak Ulusal Kongresi ve gzlemci sfatyla da Trkiye mzakerelere katld. Mzakerelerin ilk ayanda atekesin salanmas, Erbil kentinin askerlerden arndrlmas, Irak Ulusal Kongresinin gzetiminde tarafsz bir komisyon kurulmas gmrk gelirlerinin ve taraflara ait dier gelirlerinin ortak komisyon gzetiminde Devlet Bankasna yatrlmas ve parlamentonun almalarna balamas ynnde kararlar alnsa da grmenin ikinci ayandan da sonu alnamad.449 Anlamazln temel sebebi KDPnin Trkiye snrndan elde edilen gelirleri tekeline almas450 ve KYBnin Erbili ele geirmesiydi.451 Krt gruplarla gemiten gelen ba olan ran, 5 -9 Ekim tarihleri arasnda mzakerelerde arabulucu grevi stlendi. 11 Ekimde yaynlanan ortak bildiride baz ortak noktalarda anlama salanld beyan edilse de fiili bir antlama yaplamad. 1996 yl Barzani Talabani atmasnn zirveye trmand bir yl oldu. Taraflar gariptir ki 1980li yllarn aksine; Barzani Badat rejiminden ve Trkiyeden452, Talabani ise randan yardm almaktayd. ran ve Badat ynetiminin karlar ise hemen hemen aynyd. Amalar; blgedeki ABD hegemonyasn krmak ve kendi nfuzlarn blgede egemen klmakt. 453 Youn atmalarn ilk habercisi 6 Mart 1996daki Zahoda kent merkezinde seksen kiinin lmne, yzden fazla kiinin de yaralanmasna yol aan patlamayd. KDPlilerin bu olayn sorumlusunun KYB olduunu iddia etmesine karlk KYB taraflar ise kendilerinin olayla ilgili olmadklarn bu olayn Irak gizli servisinin ii olduunu ileri srmlerdir.454 BarzaniTalabani atmalar, airetlerin atmay krklemesi455 ve 28 Temmuz 1996da Talabani kuvvetlerinin, ran kuvvetleriyle ran KDPsine

449 450

Attar, A.g.e., s.230. Michael M. Gunter, The Kurds: And The Future Of Turkey, NewYork, ST. Martins Press, 1997, s.117. 451 McDowall, A.g.e., s. 515. 452 Gunter, A.g.e., s. 121. 453 Attar A.g.e., s. 229-232. 454 znur, A.g.e., s. 352. 455 McDowall, A.g.e., s. 515.

125 kar yaplan operasyonla zirveye ulamtr. Barzaninin Amerikadan umduu destei bulamamas, Badat rejiminden medet ummasna sebep olmutur. Barzaninin Saddamla temasa gemesi ABDyi telaa drm ve dnemin ABD Dileri Bakan Yardmcs Robert Pelletreu Barzani ve Talabaniye atmalarn sonlandrlmas iin mektup gndermitir. Mteakiben ABDnin arabuluculuuyla 30 Austos 1996da Londrada tarafla r bir araya gelse de grmelerden bir sonu kmamtr. 31 Aralk 1996da Irak Babakan Yardmcs Tark Azizin; ran ve Talabaninin ortak Kuvvetlerine kar Iraktaki ulusal birlii salamak iin Barzaniyle beraber hareket edeceklerine ynelik aklamas Londra grmesinden neden sonu alnamadn gsterirken yeni atmalarn da habercisiydi. 456 Ayn gn KDP Irak Silahl Kuvvetleriyle beraber, Talabaninin elinde olan Erbil kentini kuatt. Erbili tekrar Talabani glerinden ald. Bir hafta srmeden taarruz Sleymaniyeye kadar uzand. Hibir direnile karlalmakszn Talabaninin kalbi konumunda ki Sleymaniyeyi 9 Eyllde ele geirdiler. 457 Bunun zerine Talabani kuvvetleri rana sndlar. Ancak beklenenin aksine Talabani Erbil operasyonundan alt hafta sonra (13 Ekim 1996da) rann da yardmyla KYBnin silahl unsurlarn toparlayarak ran snrndan saldry balatt. Sleymaniye ve Halepeyi geri alan KYB, KDPyi Erbile kadar srd.458

5.5.5.

Washington

Antlamasndan

Irakn

galine

Irakta

Krt

Milliyetilii 23 Ekim 1996da ABDnin 11 milyon dolarlk arabuluculuk teklifiyle balayan Ankara grmelerinde, KDP-KYB atmalar durmutu. Her ne kadar atekes imzalansa da KDPnin, Habur Snr Kapsndan gelen gnde

456 457

znur, A.g.e., s. 352-354. McDowall, A.g.e., s. 516. 458 Attar, A.g.e., s. 236

126 250.000 dolarlk gelir iki taraf arasnda prz yaratmaktayd. 459 Yaanlan przlerin ortadan kaldrlmas iin Ankara grmelerinin ikincisi 30-31 Ekim 1996, ncs 14-15 Ocak 1997 ve drdnc aya 14 Maysta 1997de Ankarada yapld. Ocak 1997deki grmelerde KDP ve KYB temsilcileri ellerindeki esirleri geri vermek zere anlatlar. 14 Nisan 1997de, 71 KDPliyle 61 KYBli esir deitirildi.460 Bu balay fazla srmedi. lk olarak Barzani, KYBnin subayn katletmekle sulayarak Ankara srecinden geici olarak e kildi. Bunun zerine Erbilde tekrar atmalar balad. 1997 Ekiminde KYB; ekonomik zayfln sona erdirmek iin KDPye kar, PKKnn da desteiyle byk bir saldr dzenleyerek ran snrndaki mevzilerini ve stratejik Hamilton Yolunu ele geirdi. Bu aamada PKKnn blgedeki etkinliinin artmas sonucunda Trk Silah Kuvvetleri, KDPyle yapt operasyonla Talabaniyi eski atekes hattna dndrd.461 17 Temmuz 1998de ABD Dileri Bakan Yardmcs ve Ortadou sorumlusu David Welch bakanlnda balayan sre, 17 Eyll 1998 tarihinde Washingtonda Barzani ve Talabani arasnda imzalanan antlamayla sonuland. Tarihe Washington Antlamas olarak geen bu uzla; Irak halknn demokratik haklarn gvence altna federal bir devlet iinde salanmasn ve iki partinin BM Gvenlik Konseyinin Irak ile kararlarn yerine getirmeyi taahht etmesini iermektedir. Antlama taraflarn atmasn sonlandrmakla beraber; ilk defa Kuzey Irak ibaresi yerine Irak Krdistan ifadesinin antlama metnine yazlmas, 2003 sonras Irakta federal bir devletin kurulmas ve Krtlerin, yapnn bir ayan oluturmasn gstermesi bakmndan nem arz etmektedir.462 Ayrca bu antlamayla Iraktaki Krt blgelerinin ortak idare ekli KDP- KYB gruplar arasnda belirsiz ve yoruma ak bir ekilde ortaya konmu oldu. Zira Kuzey Irak,

459 460

McDowall, A.g.e., s. 517. znur, A.g.e., s. 358-359. 461 McDowall, A.g.e., s. 517-519. 462 znur, A.g.e., s. 372-375.

127 Talabaninin kontrol altndaki Sleymaniye ve Barzaninin elinde bulunan Erbilden oluan iki bakentli iki devlete blnd.463 Bu antlamadan bir ay sonra 31 Ekim 1998 tarihin de ABD Bakan Clinton imzal H.R.4655 Irak zgrlk Yasas yrrle girdi. Bu yasaya gre; Irak muhalefetini bir at altnda birlemesi ve silahlanmas iin yedi Irakl muhalif grup iin 97 milyon dolarlk bir bte ayrld. Bu plann en nemli yn ise; ABDnin yeniden Erbile s kurmak istemesi oluturmaktayd. Bu konu bir ay nceki Barzani-Talabani anlamasnda da taraflara dayatlmt.464 Washington Antlamasyla balayan srete taraflar bir yl ierisinde yaklak 43 kez birbirleriyle grmeler yaptlar. atmalarn sonland bu dnemde Amerikan ynetimi, 1999 Eyllnde Barzani ve Talabaniyi tekrar Washingtonda bir araya getirdi. Aralarnda ki atmay zmleyerek; Kuzey Iraktaki otoriteyi kullanma ve Saddama kar ortak hareket etme konusunda ibirlii yapmalarna ynelik giriimlerde bulundu. Washington antlamasnn Krt milliyetileri iin en byk getirisi 1991de hi ummadklar bir dnemde elde ettikleri kazanmlardan sonra Washington antlamasyla Krt milliyetileri tekrar bir araya getirilmi, Irakn federal bir yapda olmas ngrlm ve Irak Krdistan teriminin bizzat antlamada yer almasdr. Ayrca bu dnemde KDP 12. Kongresini 4 -6 Ekim 1999 tarihlerinde Erbilde dzenlemitir. KDP bakanlna yeniden Mesud Barzaninin atand bu kongrede, KDP kendi iinde yeni bir yaplanma oluturmu ve politik sorunlar grmek zere 11 ayr komite kurulmutur. Neirvan Barzani, Erbildeki Blgesel Krt Ynetiminin Bakanlna, Sami Abdurrahman ise Blgesel Ynetim Bakan szclne getirilmitir. Barzani nderliinde, KDP lilerin kurmu olduu bu hkmet 1992 ylndan itibaren kurulan drdnc hkmetti.465 Yeni hkmete desteini esirgemeyen
463 464

Celal

Talabani,

22

Ekim

1999

tarihinde

Washington

Attar, A.g.e., s. 237-238. Fikret Akfrat, Kukla Devlet: ABD Krdistan Nasl Kurdu, stanbul,, Kaynak Yaynlar 2004, s. 100. 465 znur, A.g.e., s. 380-382.

128 Antlamasyla ulalan bar srecini ilerletmek iin Neirvan Barzani bakanlndaki KDP heyetiyle grmeler yapt. Bu grmede; tm esirlerin serbest braklmas, mltecilerin geri dndrlmesi, taraflarn birbirlerinin merkezlerinde bro almasna izin verilmesi, Irakl muhalif gruplarla ilikilerin gelitirilmesi, blgeler arasnda serbeste dolam ve ticari ibirliinin gelitirilmesi konularnda bir antlama imzaland. Ayrca bu ziyarette KDP, Washington Anlamas erevesinde KYBye 50 milyon Dinar dedi.466 Daha nce de sylediimiz gibi Barzani ve Talabani; Irakn igaline kadar srede Badat ynetiminin dikkatlerini zerine ekmemek iin ayr bir devlet istemediklerini, sadece zgr bir Irak istediklerini beyan ediyorlard. Dier taraftan ise, ABD ile Iraka yaplacak askeri harektta alacaklar grevler iin toplantlar yaplyordu.467 Nisan 2002 sonlarnda balayan ve 8 Austosa kadar zaman zarfnda kez yaplan toplantnn ardndan, ABD Ulusal Gvenlik Konseyi Danman Zalmay Halilzad nderliindeki Irakl muhalifler 14-17 Eyll 2002 tarihlerinde Londrada toplanarak Saddam sonras g dalm ve iki yllk gei dnemi iin kurulacak ynetimin yapsn ieren anlama imzalamlardr. Buna gre Krtler Komite yelerinin drtte birini ellerinde bulunduracakt.468 4 Ekim 2002 tarihinde Mesud Barzani ve Celal Talabani Krt meclisini toplamaya karar verdiler. Arkasna ABD ve Batl lkeleri alan Barzani, parlamentodan devlete gidecek yol iin almalar yaptlar. 1994den sonra ilk defa toplanan parlamento bu tarihi kastl olarak semiti. Zira 10 sene nce ayn tarihte oy birliiyle federalizm karar almt. 469 4 Ekimde alan parlamentonun ilk oturumunun al konumasn Talabani ve Barzani tarafndan Krtlerin Anas olarak nitelendirilen Danielle Mitterand yapmtr.

466 467

Attar, A.g.e., s. 343. znur, A.g.e., s. 393. 468 Attar, A.g.e., s. 337-338. 469 Tuncay zkan, Bush ve Saddamn Glgesinde Entrikalar Sava, stanbul, Alfa Yaynevi, 2003, s. 211.

129 Bu toplantdan drt gn sonra 8 Ekim 2002 tarihinde ise Erbilde yaplan ikinci toplantda 77 maddelik anayasa tasla zerine almalar yaplmtr.470 Bu dnemde Krt Devletini kuracak ve ileyiini salayacak olan ajan pemergeler bizzat ABD Sivil ler ve Psikolojik Harekt Merkezi tarafndan yetitirilmilerdir. ABDnin Iraktaki Krtlerle ilikisi gnden gne artarken dier tarafta Molla Mustafa Barzani ile balayan KDP srail istihbarat Servisi (MOSSAD) ilikisi bu dnemde artarak devam etmitir. Zira KDPnin istihbarat rgt Parastindeki tm profesyonellerin hemen hemen hepsinin eitimlerini srailde yapmalar buna, en nemli delildir471. 2001 ylnda srailKDP arasnda yaplan anlama ile KDP, srailden ykl miktarda para ve istihbarat eitimi konularnda yardm alacakt. Bunun karlnda ise Suriyenin istikrarszlatrmasnda yardmda bulunacakt.472 Nisan 2002de Barzani ve Talabani Frankfurt yaknlarnda ki Amerikan ssnde, CIA ve Pentagon yetkilileriyle bir araya geldiler. Bu grmenin ardndan ABDye gtrlen ikiliye Saddam devirme plann desteklemesi ynnde ikna da bulunulmutur. Bu ikna esnasnda ABDnin Trkiye ile ilgili beyan dikkat ekicidir. ABDliler; Trkiyenin savaa katlmayacan sadece snr blgelerde ve slerini aacan, Saddam sonrasnda ise Trkiyenin Krtlerin zerklik sahibi olmasna kar kmayacaklarn ifade etmilerdir. 473 Her ne kadar bu beyanatlara ramen, 2003 ylnn balarndan itibaren KDP ve KYB liderleri savan kanlmaz olduunu biliyorlar, Trkiyenin ABD ile Iraka girmesinden byk korku duyuyorlard. Nitekim 24 ubat 2003 tarihinde dzenlenen Krt Parlamentosu; ABDnin Iraka mdahalesi halinde Trk askerlerinin blgeye giriinin engellenmesi iin ABDye arda bulunuyorlar ve Trk askerinin Kuzey Iraka girmesi durumunda savaacaklarn bildiriyorlard.

470 471

znur, A.g.e., s. 398-404. Yelim Nur irin, Trkiyenin Krfez avandan Sonraki:Irak Politikas, Frat niversitesi Orta Dou Aratrmalar Merkezi kinci Ortadou Semineri Dnden Bugne Irak Bildiriler II. Elaz, 2004, s. 519. 472 znur, A.g.e., s. 405-412. 473 Akfrat, Age., s. 217-219.

130 Irakl muhaliflerin Selahattin kentinde 26 ubat 2003 tarihinde yaptklar toplantda Barzani, ABD Bakan Bushun Irak Danman Zalmay Halilzadn da aralarnda bulunduu 60 kiilik ABD heyeti nden Kuzey Irakta konulandrlacak olan Trk ordusunun engellenmesini istedi ve ABD ynetiminden acil koruma istedi.474 Kasm ve Aralk 2002de istihbarat ve keif glerini Barzani ve Talabani blgesine yerletiren ABD, bu iki gruba Trkiyenin blgeye gelmeyeceine dair garanti vermiti. Acil Koruma istemi, szmz tutun yoksa yannzda olmayz tehdidinden baka bir ey deildi. El-Kanat adl internet haber sitesinin haberine gre ise; 10 Eyll 2002de ABD Kuzey Irakta bir Krt Devleti kurulmas ynnde resmi kararn Trk yetkililere iletmiti. ABDye gre Saddam ynetiminin devrilmesi iin tek yol buydu. Ayrca Trkmenlere zerklik vermek ve Trkiyeye baka imtiyazlar vermek vaadinde bulunmulard. Lakin az nce anlattmz gelimeler sonrasnda ubat 2003 itibariyle Trkiye ve ABD Irakta kurulacak federal devlete etnik olmamas ve idari olmas artyla anlamaya varmlardr.475 Nitekim Irak saldrsnn balamasna saatler kala Ankara, Irakl gruplarn Trkiye ve Halilzadn temsil ettii ABD nderliinde bir toplantya sahne oldu. Bu toplantdan sonra yaymlanan bildiride Irakn toprak btnl korunaca bildirilirken Arap, Krt, Trkmen, Asur, Keldani ve dierleri eklinde sralanan Irakn kurucu unsurlarnn hak ve zgrlklerini de gvence altna alacan kaydediyordu.476 ABDde ise Clinton dneminin bitmesiyle Krfez savanda Irak yenen eski ABD Bakannn olu George W.Bush ynetim ine geti. Oul Bushun iktidara gemesi Krtler ve Irakl dier muhalif gruplarn Irak konusunda baba Bush gibi kesin admlar ataca midini dourdu. Nitekim seim propagandalarnda Babamn yarm brakt ii bitirmek zorundaym demesi Irak konusunda ki kararn yanstmaktayd. Ayrca kurulan kabinede, Clinton dneminde Saddam Hseyin iktidarnn yklmas iin Ahmet elebi
474 475

znur, A.g.e., s. 418-420. Attar, A.g.e., s. 329. 476 Akfrat, A.g.e., s. 268.

131 liderliindeki Irak Ulusal Kongresi (INC)nin desteklenmesi gerektiine ynelik mektup yazan Rumsfeld ve silah ve petrol reticisi irketlerin hissedarlar ve idarecileri vard. Celal Talabani ve Mesud Barzani, oul Bushun dikkatlerini Iraka ekmek iin ilk olarak beraber mektup yazdlar. Bu mektupla; gvenlik, ekonomi ve zorunlu tehcir konusunda ABDden destek istemiler, Washington Anlamasnn taahhtlerine sonuna kadar bal olduklarn ve ABDnin blgede geni ve etkin ekilde varlk gstermesini talep etmilerdir. Saddam Hseyin, Krtlerin ABD bata olmak zere yabanclarla grmelerinden rahatszd. 2001 ylnn Temmuz aynda ABDnin elindeki Krt kartn etkisiz hale getirmek iin grmeye davet etti. Fakat her iki grupta bu daveti reddetti. Krtler, ancak federal Irak iinde Krt siyasi hkimiyetinin kurulmas, Araplatrma politikalarnn durdurulmas, ekonomik ve gvenlik konularnda gvence verilmesi halinde mzakerelere balanacan ilettiler. Bir ay sonra Badat ynetimi KDP ve KYBnin bu teklifini reddederek, tm yabanc personelin blgeden kmadan ve Krtlerin onlarla ilikilerini kesmeden mzakerelere balanlmayacan aklad. Yarm asr geen atmalar ve mzakerelerin tecrbesi Krt liderlere, Saddamn amalarn grme imkn salyordu. 13 Kasm 2001de Saddam Hseyin, Krtlerin Badatn mzakerelerini kabul etmelerini isteyerek bunu reddedenlerin dilini keseceklerini syleyerek tehdit etmi, bu tehditten bir gn sonra da KDPden bir heyet mzakereler iin Saddamla grmtr.477 Krtler her ne kadar Saddamla mzakere masasna otursa da isteklerinin karlanmayacaklarn ok iyi biliyorlard. Mzakerelere KDP heyetinin gitmesinin asl maksad ise, Saddamn daha nce de yapm olduu katliamlarn nn almak, yllarca zulm ve katliamlardan bunalan halkn durumunu daha da ktye gtrmemekti. 11 Eyll 2001 tarihinde yaplan terrist eylem; ABDye kresel gvenlik alannda sz sahibi olma ve terr yuvas olarak gsterilen devletlere kar saldrya geebilme meruluunu vermitir. lk olarak namluyu Afganistana

477

Attar, A.g.e., s. 289-295.

132 eviren ABD, burada hava kuvvetleriyle baar elde etmesi, Washingtondaki yetkililerin Iraka ynelikte gl bir saldrnn zorunlu olduuna ynelik sylemlerini beraberinde getirmitir. ABDnin Iraka ynelik saldr karar Irakl Krt gruplar ikilem ierisinde brakmt. Zira Krt gruplarn bir tarafta Washington grmelerinden bu yana ABD ile olan yakn ilikileri dier tarafta ise 1988 ve 1994 yllarn banda Saddam Hseyin tarafndan yaplan katliamlara ABDnin sessiz kalmas taraf seme konusunda ksa sre kararsz kalmalarna neden olmutur. zellikle; Barzaninin ABDnin saldrsndan duyduu kayg ise, 1998den beri kurulmu olan huzurun bozulmasyd. 1995 ylnda dier BM Gvenlik Konseyi tarafndan, alnan 986 sayl kararla Irak petrollerinden elde edilen gelirin yzde 13, BM gzetiminde dorudan Krtlere veriliyordu. zellikle Barzani blgesinde bunlara ilaveten salk, eitim, ticaret gibi konularnda Arap blgelerinden dahi daha iyi konuma sah iptiler.478 Her ne kadar Barzani ve Talabaninin ekinceleri bulunsa da Irakn yklmas onlar iin byk bir frsat olacakt. Irakn yeniden yaplandrlmasnda etkin role sahip olacaklarna inandrlmas sonucu da bu operasyonda ABDye tam destek vermilerdir.

5.6. IRAKIN GALNDEN GNMZE IRAKTA KRT MLLYETL (2003-2011) Irakl Krtler Irakn igaliyle balayan srete tarihi bir frsat yakalamlardr. Bu frsatlar kullanabilmek iinde alt ayakl bir strateji izlemilerdir479.

478 479

Attar, A.g.e., s. 304. Serhat Erkmen, Irakta gal Sonras Siyasal Yaam ve 2010 Parlamento Seimleri, Ortadou Ettleri, Temmuz 2010, Cilt 2, Say 3,(Eriim) www.orsam.org.tr/tr/trUploads/Yazilar/Dosyalar/2010730_serhatE.pdf, 12 Aralk 2011, s. 126- 130.; Serhat Erkmen, Irakta Genel Seim ncesi Siyasi Dinamikler ve Seimin Kaderini Belirleyecek Faktrler, Ortadou Analiz, Cilt:2, Say:14, ubat 2010, (Eriim)http://www.orsam.org.tr/tr/yazigoster.aspx?ID=620, 12 Aralk 2011, s. 16.

133 Irakl Krtlerin izledii stratejin ilk ayan igalle elde edilen ABD desteini kaybetmemek olmutur. Bu amala ABDnin yardmna her koulda komulardr. zellikle silahl birlikleri olan pemergeler, ABDnin istei dorultusunda Irakn farkl blgelerinde grevlendirilmi ve kullanlmlardr. Krtlerin izledii stratejinin ikinci aya ise 1991den itibaren Kuzey Irakta elde ettikleri kazanmlar korumak, yasal dayanaklara kavuturmak ve bu kazanmlar artrmak oluturmaktadr. Krtler bu amaca ulamak i in Iraktaki siyasal srecin iinde devaml aktif rol oynamaktadrlar. Ocak 2005 seimleri ve Anayasa hazrlklar, Aralk 2005 seimleri ve 2010 genel seimlerde her ne kadar hibirinde birinci parti olamasalar da lke siyasetinde etkin role sahip olmular, destekledikleri kabineler vastasyla pazarlk paylarn glendirmilerdir. Bylece hem kazanmlar kaybetmemek hem de artrmak adna almlardr. Hali hazrda Kuzey Irakta ayr bir parlamento, merkez bankas, postane hizmeti, eitim bakanl, bayra ve ulusal mar bulunmaktadr. Anayasa tarafndan da tannm pemergeler, yerel muhafz olarak tutulmaktadr. Ayrca yarm asr silahl mcadele ile dahi alnamayan vilayetten oluan de facto yap ve Irakn federal bir yapya sahip olmas hususlar Irak Anayasas tarafndan teminat altna alnm olmas Irakl Krt milliyetileri adna byk bir zaferdir. Irak petrollerinin %12sini oluturan, 4 retim yapan 2si retim yapmayan 6 saha ile tahmini 13,5 milyar varillik bir rezerve sahip olan Kerkk Krtler iin olmazsa olmazlardr.480 Irakl Krtlerin bamszlk amalarna ulaabilmeleri iin Kerkk elinde bulundurmas gerekmektedir. Her ne kadar igal sonras demografik yaps bozulsa da ehrin tek hkimi Krtler deildir. Zira, Kerkk bir Krt kenti deildir. ehirde yaayan Arap ve Trkmenler, Kerkkn krtletirilmesine direnmekte ve Krtlerin ehri kontrol altna almasna engel olmaya almaktadrlar. Irakl Krtlerin stratejisinin nc aya Irakn iilerine blge lkelerini kartrmamak oluturmaktr. zellikle Trkiyenin Iraka asker gndermesine kar kmas ve Trkiyenin tezkereye onay kmamas,

480

Erkmen, Irakta gal Sonras Siyasal Yaam ve 2010 Parlamento Seimleri, s. 117.

134 Krtler asndan Iraktaki en nemli baarlarndan birisi olarak

grlmektedir. Bu tavr bilinli olarak gelitirilmitir. Irakl Krtlerin izledii stratejinin drdnc basaman; birleik bir liderlik yaratmak ve kendi blgelerinde tam kontrol salamak oluturmaktadr. gal ncesine kadar paralanm siyasi hareketleriyle Irakta dier gruplardan ayrlan Krt hareketi, savatan sonra yaplan Stratejik ttifak sayesinde, paralanm siyaset Badata kar birlemitir. ttifaktan sonra en ekimeli seimlerden sonra dahi Krtler ayn safa geip Badattaki glerini kendi blgelerine (Kuzey Irak) ek avantaj salamak iin kullanmaktadrlar. Duhok, Sleymaniye ve Erbil, 1991 ylndan itibaren Krtlerin hkimiyetindedir. Bu blgelerde Badat ynetiminin gc bulunmamaktadr. Bunlara ek olarak bakentleri olarak tanmladklar Kerkkn 2003 ylndan itibaren Krtletirme politikalarna maruz kalm, sonucunda il meclisini ellerine geirmi, pemergeler sayesinde de halk zerinde silaha dayal bask oluturulmu ve fiziki gc ele geirmilerdir. Irakl Krtlerin izledii stratejinin beinci aya ise dier gruplarn zaaflarndan yararlanmaktr. Irak iinde dier gruplarn blnmln politik kazanma dntrebilen Irakl Krtler, dier gruplar arasndaki ihtilafl noktalar kullanarak duruma gre ittifak kurarak kazanmlar elde etmilerdir. rnek olarak gevek bir federal yapnn oluturulmas konusunda IYK ile anlamalar yaparak Snni Araplar devre d brakmlardr. Laiklik meselesinde ise ii eriatna gre ynetilmesinden tedirgin olan Snni Araplar yanlarna ekebilmilerdir. Kerkk konusunda ise ii - Snni atmasn kullanarak Badat ynetimine bask yapmlardr. Irakl Krtlerin izledii stratejinin altnc boyutu ise blgedeki dier Krtlerle yakn ilikiler gelitirmeye almak ve onlar zerinde etkili olmaktr. Irakl Krtler; Trkiye, ran, Suriyede bulunan Krtler zerinde ekonomik ve siyasi aralar kullanarak sz sahibi olmaya almaktadr. Uzun sren mcadelelerini kazanarak haklarn anayasal zeminde gvenceye alan Irakl Krtler, her ne kadar tamamlanmam bir srete olsa ; elde bulundurduklar askeri, siyasi, ekonomik glerle Trkiye, ran, Suriyedeki

135 Krtler zerinde etki sahibi ve rnek- zendirici olma, rehberlik yapma abasn artrmtr. Barzani tarafndan, 2011 Van depremi sonras yardm gnderilmesi, Suriyeli Krtleri organize etmek maksatl Erbil Toplantsn dzenlemesi ve rnaktaki 34 gencin kaaklk yaparken vurulmasndan sonra ailelerine maddi yardmda bulunulmas bu stratejiye verilebilecek en gzel rneklerdir. Krtler, ABDden destek almaya alrken kulland en nemli ara lobi faaliyetleridir. Bu konuda kendilerine srail ve Tayvan rnek aldklarn belirten Krt yetkililer Washingtonda kurumsal ilikilere sahip olmaya almaktadr.481 Nihai hedefi bamszlk olan Krt hareketinin merkezi hkmet tarafndan kontrol edilmeyen gelirlere sahip olmalar hayati neme haizdir. Bu adan Badatn denetiminden lkeler gemeyen zerindeki ve dorudan ticaret ile Irak zenginlemeleri evre etkilerini artracaktr.

Anayasasndaki ak kapy kullanarak yeni petrol sahalarnn gelirlerini mnhasran elde etmeyi ummaktadrlar.482 Bu maksatla ileride merkezi hkmete kar koz olarak kullanmak maksadyla uluslararas irketlerle ikili anlamalar imzalamaktadrlar.

5.6.1 Irakn gali ve Irakn Yeniden Yaplandrlmas Dneminde Krtler TBMMnin 1 Mart 2003 tarihinde ABDnin askeri unsurlarna Iraka karadan gei izni483 vermemesi zerine zellikle Kuzey Irakn Erbil kentinde

481

Erkmen, Irakta Genel Seim ncesi Siyasi Dinamikler ve Seimin Kaderini Belirleyecek Faktrler, s.16 482 Erkmen, A.g.m., s. 17. 483 Bu izinle ilgili Trkiyeye verilen grev hakknda 19 Mart 2002 tarihinde ABD Bakan Yardmc Cheney, dnemin Genelkurmay Bakan Hseyin Kvrkolu ile Irak zerine grme yapmtr. 6 Haziran 2008 tarihinde Kvrkolu ile yaplan mlakatta bu grme ile ilgili olarak Amerikallarn Iraka mdahalesi konusunda kararl grndklerini ve bu durum karsnda alternatif planlar hazrlanldn beyan etmitir. Bu plana gre Kuzey Irakta Krmz izgi oluturduklar buna Yamur Hatt ad verildiini ve bu hattn Haburun gneyinden Duhok ve Barzan takiben douda ran snrnda son bulduunu beyan etmitir. Ayrca Amerikallarn sadece bu blgede Trkiyeden

136 yaayan Krtler bayram sevincine boulmulardr.484 Zira bu ret ABDnin Krtlere olan ihtiyacn tetikleyecek ve Irakn yeniden yaplandrlmasnda sz sahibi olmalarn salayacakt. Nitekim 3 Mart 2003te KYB ve KDP silahl pemergelerini birletirme karar almtr.485 Bylece 69 bin pemerge gcne sahip KDP ve KYB, Kuzey Irakta koalisyon kuvvetlerinin 5300 askeriyle (Petrol kuyularnn emniyeti iin grevlendirilmi) irtibatl ekilde faaliyet gstermitir. Bu pemergeler Kuzey Iraktaki zel kuvvetler komutannn emrine girmitir.486 Bu dnemde Kerkk ve Musula ynelik pemergelerle Amerikan zel Kuvvetleri o kadar iyi ibirlii halindeydi ki ABDlilerin silah kazas dedii Krt motorlu konvoyuna isabet eden ve yresel Krt liderlerinin lmne sebep olan olaya ramen iliki bozulmamtr.487 1 Mart tezkeresinin onaylanmamas zerine, ABD plann deitirerek sadece Irakn gneyinden saldrmak zorunda kalmtr. 20 Mart 2003 tarihinde balayan operasyonda yaklak 3 bin kadar ABD askeri ise hava yoluyla Kuzey Iraka gemitir. Her ne kadar bu g ar bir operasyon yapma yeterliliine sahip olmasa da Krtlerin klavuzluundan ve pemergelerden faydalanacakt. KDP lideri Mesud Barzani, 5 Nisan 2003te Kerkkn Krtlere ait olduunu iddia etmesinden 5 gn sonra 10 Nisan 2003te ABD nclnde Krt pemergeler Irak askerinin terk ettii Kerkke girerek ehri yamalamlardr. Gemile balar koparmak ve Krtletirmenin ilk adm olarak; nfus ve tapu dairelerinin arivlerini imha etmiler daha sonra petrol kylarnn emniyetini almlardr. Lakin ABD, Trkiyenin tahrik edilmesini nlemek maksadyla Krtlerin Kerkkten ekilmelerini istemitir. Bu gstermelik ekilme sonucu Talabani, Hanekin ve Mendeli Blgesine, Barzani ise Musula ynelmilerdir.

sorumluluk stlenmesini, cephe savana katlmamasn bunlara ilaveten TSKnn oluturaca gvenlik eridinden ABDnin lojistik destein salanacan belirtmektedir. Kuzey Irakn kuzey kesiminde oluturulacak 40 km derinliinde ki tampon blgede de sava maduru Krtler toplanacakt, Ayrca bu grmeye gre; Trkiye topraklarnda ve Kuzey Irakta oluturulacak A BD slerinin gvenlikleri de TSK tarafndan salanacakt. Kaynak: Turgut, A.g.e., s. 500-504. 484 Turgut, A.g.e., s. 505. 485 Dadeviren, A.g.e., s. 505. 486 Bensahel vd, A.g.e., s. 83. 487 Raymond W. Copson, Iraq War: Background and Issues Overview, Report for Congress, 2003, (Eriim) www.fas.org/man/crs/RL31715.pdf, 4 Haziran 2011, s..12.

137 Irakn igalinden ksa bir sre nce ABD, Irak siyasal ve ekonomik alanda yeniden yaplandrmak maksadyla insani yardm, sivil ynetim ve yeniden yaplandrma koordinasyonunda grev yapacak Irak iin Yeniden Yaplandrma ve nsani Yardm Brosu nu amt. Saddam sonras Irak yeniden yaplandracak bu birimin bana ise emekli General Jay Gamer atanmt.488 Jay Gamern, Irakn yeniden yaplandracak kii olmas Krtlere mit vermitir. 1 Mart tezkeresinin reddedilmesiyle Trkiyenin Iraktaki sz sahipliini kaybetmesine neden olan bu srete Jay Gamer nda bu greve atanmas Krtler iin ikinci byk bir anst. Zira Gamer, 1992de ABD temsilcisi olarak 36.paralel kuzeyinde Krdistan Kurma almalarna liderlik yapm, Krt gruplarla ok iyi ilikiler kurmutu. Yani bu blgenin denenmi ekillendiricisi idi. Eski iyi ilikiler bu dnemde de devam etti. Jay Gamer 22-23 Nisan 2003 tarihlerinde Irakn Kuzeyindeki Dukan kasabas ve Erbilde, Celal Talabani ve Mesud Barzani ile grp kurulacak yeni ynetime desteklerini istemitir. Garner, oluacak Demokratik Federal Irak Devletini destekleyeceini bildiren Krt liderlerin desteini aldktan bir hafta sonra 28 Nisan 2003 tarihinde yz kiilik bir Irakl grubu toplayarak geici ynetimini kurdu. leriki gnlerde Irak siyasetinde ilk akla gelen isimleri olacak; Mesud Barzani, Celal Talabani, yad Allavi, Ahmet elebi, Abdlaziz el Hakim gibi isimler bu kurulu oluturmaktayd. Lakin nemli noktalara Snni ve Krt isimlerin getirilmesi iileri rahatsz etmitir. Nitekim ABDnin igal ncesi kendilerine vermi olduu szleri yerine getirmemekle sulayan iiler, sorun kartmaya balamtr. Bu skntl dnemde iileri kar tarafa geirmek istemeyen Bush ynetimi ise Garnerin grevine ksa srede son vermitir.489 ABD Bakan Bushun 1 Mays 2003te savan bittiini ilan etmesinden 5 gn sonra eski diplomat Paul Bremer, Jay Garnerin yerine atand. Tm yasama, yarg, yrtme yetkileriyle donatlm olan Geici Koalisyon Otoritesi (Coalition Provisional Authority)nin bana geirilen
488 489

Pirini, A.g.m., s. 484. ABDnin ekilmesin Ardndan Irak Politikasnn Blgesel, Kresel Etkileri ve Trkiye ye Yansmalar, ORSAM Rapor No:77, Ankara, 2011,(Eriim) http://www.orsam.org.tr/tr/raporgoster.aspx?ID=2764, 4 ubat 2012, s. 15.

138 Bremer, geici

490

ynetim

sresince

Irakn

etkin

ynetilmesi

iin

grevlendirildi.

Bu atama Krtlerde hayal krkl yaratt. Zira Bremerin

Krtlere ynelik zel bir ilgisi bulunmamaktayd. Bremerin KYB tarafndan yerletirilen Kerkk Valisini grevden almas yannda, Kerkkte 6 Krdn etkin grev ald ehir dare Komitesini tanmadn ifade etmesi ve Komite grevlilerini grevden azletmesi Krt milliyetileri zerinde souk du etkisi yaratmtr.491 Lakin bu gerilim uzun srmemitir. Zira byk yetkilerle donatlan Bremer eski rejimin ortadan kaldrlmas, siyasal ve hukuki si stemin yeniden rgtlendirilmesi ve gvenlik glerinin yeniden yaplandrlmas konularnda deiiklikler yapmtr. Bu deiikliklerde Krtler pozitif ayrmcla maruz kalmtr. Irakn yeni siyasal yapsn etnik ve mezhepsel olarak yeniden kurgulayan Bremer, Anayasa dhil olmak zere pek ok yasa ve dzenlemeye imza atmtr. Bunlarn en nemlisi ise, 13 Temmuz 2003 tarihinde Irak Geici Ynetim Konseyi (IGYK)nin oluturulmasdr. 25 kiiden oluan IGYKde Krtler 5 kiiyle temsil edilmilerdir. Ayrca konseyin bakanln ise, 30 Temmuz tarihinden itibaren alfabetik sra ile bakanlk edecek 9 kiinin***** iinde Celal Talabani ve Mesud Barzanide bulunmaktayd. IGYK tarafndan 3 Eyll 2003 tarihinde atama yoluyla Irak Geici Hkmeti kurulmutur. Eyll 2003de kabine atamalarnda da 25 bakanln 5i Krtlere verilmitir. Bunlardan Dileri Bakanlna Hoyar Zebari, Bayndrlk Bakanlna Nesrin Mustafa al-Bervari, Endstri Bakanlna Muhammed Tevfik Rahim, Sulama Bakanlna Abdllatif Cemal Reid, Endstri Bakanlna Abdlrahman Sadk Kerim Krt kontenjanndan kabinede bulunan isimlerdir.492 Krtler 2003 ylnn son gnlerinde IGYKdeki 5 temsilcileri vastasyla Gei Yasas adnda bir tasar teklif etmilerdir. Bu tasarya gre; Erbil, Kerkk, Duhok, Sleymaniye, Diyala kentlerine bal Hanekin ve Mendeli ile

490 491

Pirinci, A.g.m.,s. 486. Attar, A.g.e., s. 345. ***** Bu isimlerin etnik dalm:5 ii, 2 Snni Arap ve 2 Krt isimden olumaktayd. 492 Bensahel v.d., A.g.e., s. 167-170.

139 Musula bal eyhan, engal ve Mahmur yerleim yerlerinin Krt Ynetimi altna girmesi teklif edilmitir. BM Gvenlik Konseyinin 16 Ekim 2003te alm olduu 1511 sayl karar Iraktaki siyasal yaplanma srecine ivme kazandrmtr. Bu kararla; seimle i bana gelmi bir ynetim oluturulana kadar IGYKnin Irak Devletinin egemenliini temsil ettii vurgulanmtr. Ayrca Geici Koalisyon Otoritesi ile Geici Ynetim Konseyi eit seviyeye getirilmeye almtr.493 15 Kasm 2003te Geici Koalisyon Otoritesini temsilen Paul Bremer ve IGYK Dnem Bakan Celal Talabani arasnda egemenliin Irakllara devri iin Siyasal Sre Antlamas imzalanmtr. Bu anlamaya gre; egemenliin Irakllara tamamen devri, kalc anayasann yaplmas ve ulusal meclis seimlerinin yaplmasna dair belirli bir takvim zerinde anlalmtr. 15 Kasm Antlamas, genel takvimi ortaya koymakla beraber baz potansiyel riskler de iermekteydi. zellikle de Kuzey Irakta Krt gruplarn mevcut otonomilerinin altnda olacak herhangi bir dzenlemeyi kabul etmeyeceklerini tam tersine mevcut durumlarn daha da iyiye gtrme istekleri, lkedeki etnik ve dinsel gruplarla atma ihtimalini barndryordu. 494 Nitekim Krtler Geici Ynetim Konseyi ile Kerkkn stats konusunda sorun yaamlar, taleplerinin karlanmamas durumunda geici anayasay imzalamama tehdidinde bulunmulardr. Bu tehditle istediklerini tam olarak alamasalar da vilayet meclisinin kontroln ve ehirdeki demografik yapy deitirecek dzenleme yapmay baarmlardr.495 Yine taraflar arasnda Siyasal Sre Antlamas erevesinde 8 Mart 2004 tarihinde Irak Devleti Geici Ynetim Yasas (IDGYY) imzalanmtr. Bu kapsamda; yad Allavinin Babakan olduu kabinede; Berham Salih (KYB) Ulusal Gvenlikten Sorumlu Babakan Yardmcs, Hoyar Zebari (KDP) Dileri Bakan, Nesrin Mustafa Sadk Bervari (KDP) alma Bakan, Bahtiyar Emin(KDP) nsan Haklar Bakan, Abdllatif Cemal Reid (KYB) Sulama Bakan, Nermin Uthman (KYB)

493

Tayyar Ar, Irak, ran ve ABD; nleyici Sava, Petrol ve Hegemonya , stanbul, Alfa Basm Yaym, 2003, s. 518. 494 Pirinci, A.g.e.,s. 493. 495 Erkmen,Irakta Mevcut Siyasi Durum ve nemli Siyasi Gelimeler, s. 11.

140 Kadndan Sorumlu Devlet Bakan ve Ferhan Utham Broll (KYB) Devlet Bakan grevlerine atanmlardr.496 2004 yl Krtlerin 1990l yllardan itibaren kazanmlarnn netletirmeye baladklar yl olarak karmza kmaktadr. zellikle 8 Mart 2004 tarihinde kabul edilen IDGYY ile birok kazanm elde etmilerdir. Bunlar; Irakn federal bir Cumhuriyet olduu, Arapann yannda Krtenin de resmi dil olduu, Blgesel Krt Ynetiminin Sleymaniye, Erbil ve Duhokta resmi hkmet olarak kabul edilmesi ve pemergelerin bu blgede gvenlikten sorumlu olmas, merkezi hkmetin yetkisi dhilindeki konular hari Krt meclisinin kan kanunlar deitirme hakkna sahip olmas gibi kkl konulardr. Ayrca anayasann deitirilebilmesi iin blgenin te ikisinin onay verme zorunluluu sayesinde de Sleymaniye, Erbil ve Duhok ehirlerinde hkimiyeti kuran Krtler istemedikleri anayasay veto etme gcne kavumulardr.497 2004 ylnda Krt gruplar iin dier bir gelime ise KYB ve KDP arasnda imzalanan stratejik ittifak antlamasdr.498 15 Kasm Anlamas dorultusundaki 13 Ekim 2004te planlanan nfus saym, salkl bir ortamn mevcut olmamas sebebiyle ertelenmitir. Bu dnemde ki dier bir gelime ise 22 Aralk 2004 gn 1.7 milyon Irakl Krdn imzalad, Kuzey Irakta bamsz bir Krt Devleti kurulabilmesi iin yaplmas ngrlen halk oylamasna ynelik dileke nin BMne gnderilmesidir. Krtlerin bu dilekesi BM tarafndan nemsenmemi sadece not edildii bildirilmitir.499

5.6.2 Irakta Parlamento Seimleri ve Irak Anayasasnda Krtler 2005 yl Krtler iin ok kazanl bir yl olmutur. lkede kalc anayasa taslak komitesi yelerinin seilecei parlamento seimlerinde (30
496 497

Bensahel v.d, A.g.e., s. 177-178. Necdet Demiral, Soran kr, Mazin Hasan , Gei Dnemi Irak Devleti Ynetim Yasas ve Irakn Geleceine Etkileri,Stratejik Analiz, Cilt:5, Say:50, Haziran 2004, s. 29 -34. 498 Bilgay Duman, Irak Blgesel Krt Ynetimindeki Hkmet Deiiklii ve Siyasi Yansmalar (Eriim): http: //www.orsam.org.tr./tr/yazigoster.asprx?ID=3241 17 ubat 2012 499 Dadeviren, A.g.e., s. 100-101.

141 Ocak 2005) Krtler ve iiler byk nfus elde etmilerdir.500 Bu sayede de Krtler, 1991 den itibaren elde ettikleri kazanmlar yasal hale getirmiler ve Irakn yeniden yaplandrlmasnda baat rol oynamlardr. 5.6.2.1 30 Ocak 2005 Seimleri ve Krtler Gei dnemi yasasnn iaret ettii ekilde 30 Ocak 2005 tarihinde 275 sandalyeli kurucu Irak Ulusal Meclisi iin seimler yaplmtr. lke igal altndayken demokrasi olmaz, seim yaplmaz diyen Snniler, 30 Ocak 2005 seimlerine katlmamlardr. Krtler bu sebeple seim sonularnda, iilerin ardndan ikinci byk grup olmulardr. Yzde 58lik bir katlmla gerekleen Ocak 2005 Kurucu Parlamento seimi; ounluu yanstmayan, nfus hareketleriyle nceden belli miktarda belirlenen, Irakn geleceini ABDnin, iilerin ve Krtlerin pazarlklarna terk edildii tarihi bir dnm noktas olmas bakmndan nem arz etmektedir.501 Yaplan seim ncesinde zellikle Kerkk bata olmak zere Krt unsurlar, blgede Krt kimliini yerletirmek adna Nisan 2003 tarihinden itibaren blgeye Krt gmenler getirmilerdir. Petrol rezervi bakmndan Irakn en nemli ehirlerinden ve Barzaninin bakentleri olarak nitelendirdikleri Kerkkte Krtletirme sreci igalin hemen sonrasnda balamtr. KYBli pemergeler igal ettikleri kentte nfus kaytlarn ve tapu mdrln yamalamlardr. Bu yama ve kaytlarn silinmesi ile Krtletirme srecinin temeli atlmtr502. Krt dostu Jay Gamerin ynetimdeyken, Kerkk bir Krt kentidir. sz bu politikay aka ortaya koymaktadr. Ayrca seimden nce pemergelerin, ehirde yaayan Araplar ge zorlayarak onlardan boalan yerlere ve kamu arazilerine krsal alandan getirilen 650 bini bulduu iddia edilen Krt vatandalar yerletirilmitir. KDP Kerkk sorumlusu Salah Delo ile yaplan grmede bu konuyla ilgili sor uda
500

Onur Akakaya, Irak Blgesel Krt Ynetimine Kresel ve Blgesel Bak, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Ankara, Polis Akademisi, 2009, s. 29. 501 Dursun, A.g.e., s. 158. 502 Cemalettin Takran, Trkiye ve ABDnin Irak ve Ortadou Politikalar, (Eriim) http://www.stradigma.com/turkce/haziran2003/makale_02.html

142 2003 sonras 600 bin Krdn Kerkke g ettiine dair soruya cevab olduka ironiktir. Zira bunu yalanlamamakta ve 1963den itibaren gidenlerin evlenip oaldn bu sebeple saylar artarak dndklerini beyan
503

etmektedir. Hatta Erbil ve Sleymaniyedeki Krtlerin de, g edenlerin yaam standard daha dk olan Kerkke dnmek istemediklerini yani saynn daha da fazla olmas gerektiini ima etmitir. Kerkkn aslnda eskiden de Krt ehri olduu ileri srlerek, 1976 ylndaki Araplatrmadan nceki demografik yapsna dndrmek bahanesiyle IDGYYnin 58.maddesi kapsamnda yaplan uygulamaya gre; ran, Lbnan, Trkiyeden getirilen binlerce Krt aile yerletirilmitir. KDP ve KYB tarafndan 3000 - 5000 dolar ve en az 200 metre kare arsann verildii bilinmekte, baz Krt irketleri (ElTka) ile srailin finanse ettii baz sivil kurulularnn bunlar destekledii ileri srlmektedir. Irak Geici Yasasnn 58. maddesine atfla Kerkke yerletirilen Krtlerle ehrin demografik yaps tamamen deiim gstermitir.504 30 Ocak seimlerinde ii ittifak oylarn yaklak yzde 47,6sn alarak 140 sandalye kazanm ve seimin galibi olmutur. Byk bir katlm gerekletiren Krtler ise KDP ve KYBnin ban ektii Krdistan Demokratik Vatansever ttifak (KDV) ile seimlere birlikte girmitir. Ayrca Krt gruplarn seimlerdeki dier bir tercihi olan Ali Abdlaziz liderliindeki Krdistan slami Grubu (KG)da 60 bin 592 oyla iki milletvekili kazanmtr.505. Bylece 77 sandalye Krtlerin eline gemitir.506 KDP ve KYBnin iskeletini oluturduu Krdistan Demokratik Vatansever ttifak (KDV)nda Krdistan Sosyal Demokrat Partisi gibi Krt Partilerin yannda blgede youn Trkmen nfusunun oylarn paralamak

503

Irakl Gruplarn Temel Siyasi Sorunlara Bak Ve Trkiye le likiler: Saha Aratrmasna Dayal Bir alma, ORSAM Rapor No:54, Mays 2011, s. 39. Eriim: http://www.orsam.org.tr/tr/raporgoster.aspx?ID=1963 12 Haziran 2011 504 Trk, A.g.e., s. 109-110. 505 Serhat Erkmen,Irak Parlamento Seimleri ve Sonular: Seim stikrar m Yoksa Kaos mu Getirecek?,Ortadou Analiz, Cilt:2, Say:16, Nisan 2010, (Eriim) http://www.orsam.org.tr/tr/trUploads/Secimler/1/.../2010423_secimeserhat1.pdf, !Eyll 2011, s. 28. 506 Dursun, A.g.e., s. 158-159.

143 zere; Trkmen Demokratik Hareketi, Trkmen Milli Topluluu gibi kukla Trkmen partileri de yer almtr. Tablo 1: 30 Ocak 2005 Irak Seim Sonular
Parti/Lider Oy (Bin) Birlesik Irak ttifak (Abdulaziz El Hekim, brahim Caferi, Ahmet elebi, Hseyin El Sehristani) Krdistan Demokratik Vatansever ttifak (Mesut Barzani, Celal Talabani) Irakllar (Gazi El Yaver) Irak Ulusal Listesi (Iyad Allavi) Ulusal Bagmsz Kadro ve Elitler (Fatah El Seyk) Krdistan slami Grubu (Ali Abdlaziz) Uzlama & zgrlk (Mishan Ciburi) Halk ttifak (Hamid Mecid Musa) Irak Trkmen Cephesi (Faruk Abdullah Abdurrahman) Mezopotamya-Rafideyn Listesi (Asuriler) (Yonadem Kana) Ulusal Demokratik ttifak (Abid Faysal El Sahlani) Irak slami Hareket Organizasyonu 43,8 0,5 2 36,8 0,4 1 36,3 0,4 1 69.9 93,5 0,8 1,1 2 3 30,8 0,4 1 60,6 0,7 2 69.9 0.8 3 1168,9 13,8 40 150.7 1.8 5 Oran % ye

4075,3

48,2

140

2175,6

25,7

75

Kaynak:Trk,A.g.e.,s.113;www.middleeastreference.org.uk\Nationalelections, 31January 2005.html

144 Kerkkte ise yaplan Krtletirme politikalar ve usulszlkler neticesinde oylarn %59,7 sini alan Krtler ehrin geleceine ilikin mzakerelerde ellerini glendirmilerdir.507 Ulusal bir hkmet olmaktan uzak olsa da seimden sonra kurulan Ulusal Mutabakat Hkmetinde Cumhurbakanl grevi, Celal Talabaniye verilmitir. etin pazarlklar sonucunda oluan bu siyasi gte, Krtler 33 bakanlktan 8 tanesini almlardr. Ocak 2005 seimlerinin belki de en nemli yan ise; tm gruplara eit mesafede duran, laik ve ABD ile ngiltere destekli yad Allavinin dk oy almasdr. Buna karn etnisite olgusu zerinden seimlere katlan ii ve Krt ittifaklar yksek oy toplamlardr. Doal olarak bu doku kurulan hkmete ve Anayasann yorum ve uygulamalarna yansmtr. 30 Ocak 2005 seimlerinin dier nemli bir yan ise 1992 ylndan beri yaplamayan Krt Yerel Parlamentosu seimlerinin de Kuzey Irakta yaplmasdr. Krt Koalisyonu, Krt Yerel Parlamentosu seimlerinde yzde 73,8 ini alarak 111 sandalyeden 82sine sahip olmutur.508 Gerekletirilen bu seimler sonrasnda muhtemelen nceden planland zere Talabani Cumhurbakanlna, Krt Blgesel Ynetimi Bakanlna ise Mesut Barzani gemitir. Barzani 12 Haziran 2005 tarihinde Mecliste yemin ederek grevine resmen balamtr.509 2005-2009 yllar arasnda BKYnin Babakanlk grevini 1987de Irak kuvvetleriyle atrken len Mesud Barzaninin kardei dris Barzaninin olu Neirvan Barzani stlenmitir. 2008 balarnda KYBli Kosrat Resuln babakan olmas beklenirken KYB ile KDP arasndaki anlamayla Neirvan Babakanlk grevini 25 Temmuz 2009 seimlerine kadar srdrmtr.510 Bunlara ilaveten Erbil, Sleymaniye ve Duhokta il genel seimleri de icra edilmitir. Irak Ulusal Meclis ve Krt Yerel Parlamentosu seimlerinde KDP ve KYB ortak liste ile katlmalarna ramen, l Genel Seimlerine ayr
507 508

Trk, A.g.e., s. 111-112. Kenneth Katzman ,The Kurds in Post-Saddam Iraq, CRS Report for Congres,, October1 2010, , (Eriim), http://www.fas.org/sgp/crs /mideast/RS2079, 11 Nisan 2012, s. 3- 4 509 Hasan Tevfik Gzel, Irakn Kuzeyindeki Blgesel Krt Ynetimi (1992 -2008),Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Ankara, Gazi niversitesi, 2009, s. 68. 510 Katzman, A.g.m., s. 3.

145 ayr listelerle katlmlardr. 1992 seimlerinin aksine KYB seimlere tek bana girmi, KDP ise dier 15 siyasi oluumla birleerek Krdistann Sesi Listesi ni oluturmu ve 741,483 oy almtr. KYB ise, 765,544 oyla birincilii almtr. KDP ve KYB denetiminde yaplan il genel seimlerinde baz kk partilerinde azmsanmayacak oy aldklar grnmektedir. slami kkenli olan Krdistan slami Birlii ve Irak Krdistan slami Cemiyeti ile Krdistan ilekeler Partisi, Krdistan Halk Demokratik Hareketi ve Krdistan Demokratik zm Hareketi dikkat eken dier partilerdir.511

5.6.2.2. 2005 Irak Anayasas ve Krtlerin Kazanmlar 28 Aralk 2005 tarihinde Irak Cumhuriyeti Resmi Gazetesi 4012. saysnda yaynlanarak yrrle giren Irak Anayasas ile Krtler, yarm asrlk mcadelelerinin en nemli kazanmlarn elde etmilerdir. Irakta 30 Ocak 2005 tarihinde yaplan seimlerin ardndan kurulan Ulusal Mutabakat Meclisi asli grevi olduu zere kalc anayasann hazrlanmas amacyla Anayasa Yazm Komisyonunu (AYK) tekil etmitir. Krtlerin ve iilerin ounluunu oluturduu 71 kiilik AYKya byk bir blm seimlere katlmam olan Snni Arap kesiminin temsil eksikliini gidermek amacyla 15 Snni Arap yenin de katlmas salanmtr. Dnemin ABD Bykelisi Zalmay Halilzadn byk lde ynlendirmesiyle hazrlanan taslak metninin hazrlanmas sresince Krtler, ii Araplar ve Snni Araplar ciddi gr farkllklara dmlerdir. Bunlarn en belirgin olanlar federasyonun tanm ve ekli, merkez ile blgeler ve vilayetler arasndaki yetki paylam, slam dininin devlet yapsndaki yeri, stats, doal kaynaklarn kullanlmas ve gelirlerin paylam olmutur. Anayasa metni baz ihtilafl konularn zmn genel seimlerden sonraya brakmak zere Snni Araplarn onayn almamasna ramen 28 Austos 2005 tarihinde meclise sunulmutur. Taslak metin Cumhurbakan
511

Mazin Hasan-Soran kr,Irakta Demokrasi Provas, Stratejik Analiz, C:V, say.59, Mart 2005, s. 22-23.

146 Talabani tarafndan imzalanm ancak mecliste oylama yaplmam taslan okunmasnn mecliste kabul edildii anlamna gelecei ileri srlmtr. Nitekim 15 Ekim 2005 tarihinde halk oylamasna sunulan anayasa tasars yzde 78 gibi bir oranla kabul edilmitir. Yrrle giren Anayasa Krtlerin 1991den itibaren kazanmlarnn resmiletirilmesine imkan salamtr. Temel ilkeler blmnde 1nci maddede yer alan Irak Cumhuriyeti egemen, bamsz ve federal bir devlettir ibaresi Krtlerin devletin yaps alanndaki zaferidir. Ayn ekilde 4.maddeyle; Krte, Arapann yannda Irakn resmi dili konumuna gelmitir. Ayn maddenin 3. bendindeki Krdistan ibaresi de Krtlerin yaad blgeyi ayrmas bakmndan nem arz etmektedir. 110. maddede federal makamlarn grev alanlar; d politika, milli savunma ve maliye gibi konularla ilgili esaslara yer verilmitir. Bu madde ile merkezin ok geni ve gl yetkilerle donatldn sylemek mmkn deildir. Nitekim 115.maddede Federal makamlarn grev alan iinde saylmayan btn yetkiler blgelere verilmitir. Federal makamlar ile blgesel ve vilayet ynetimleri arasnda ortak yetkilerin kullanm konusunda anlamazlk ortaya kt takdirde, blge ve vilayet yasalar geerlidir denilerek gl bir dem-i merkeziyeti yap oluturulmu, ayrca ayn madde ile federe yaplara kuvvetli bir zerklik tannmtr. Doal kaynak gelirlerinin paylamna ynelik: anayasadaki dzenleme ise 111.maddede bulunmaktadr; Bu maddeye gre; Irakta bulunan tm petrol ve doal gazn eitli blge ve vilayetlerde yaayan btn Irak halknn mal olduu belirtilmektedir. Ancak daha detayl bir dzenlemenin yapld 112. maddede; Federal Hkmet, mevcut yataklardan petrol ve doal gaz kartlmasn blge hkmetleri ve vilayetlerle egdm yaparak salar, bunlardan elde edilen gelir lke sathnn tamamnda yaayan nfusa adaletli bir ekilde taksim edilir. Eski rejim tarafndan haksz bir ekilde mahrum braklarak zarara uratlan veya sonradan zarar gren blgelere, dier blgelerin de dengeli olarak kalknmasn salayacak ekilde ilave pay verilir denilmektedir. Bu maddede ki mevcut yataklar ifadesinin kullanlmasnda

147 Krtlerin srarc olduklar bilinmektedir, Anayasa sonrasnda blgesel ynetimin bulunacak yeni kuyular zerinde hak iddia etmesi ve anlamalar imzalamas bu ekilde yasal hale getirilmitir. Nitekim bu maddeden istifade edilerek merkezi ynetim dlanarak ok saydaki yabanc firma ile anlama yapld bilinmektedir. Blgesel yasamay ve blgesel yrtmeyi hkme balayan 116 -122. maddelerin512 ise; Krdistan Blgesel Ynetiminin fiili durumuna hukuki geerlilik ve meruiyet kazandracak biimde dzenlenmitir. Bu maddelerle Blgesel Hkmetlere; yasama, yrtme ve yarg erklerinin yan sra, son derece geni idari ve mali yetkiler verilmitir. Mesud Barzani tarafndan zaten daha nceden tasla hazrlanm olan anayasann (120. maddeyle Blgesel Hkmetlerin anayasasna izin verilmesiyle) yrrle sokulmas sreci hzlandrlmtr. Krtlerin dier bir kazanm ise, Federal otoritenin anayasada belirtilmi olan grev alan haricinde kacak
512

Madde 116:Irak Cumhuriyetinin federal sistemi bakent, blgeler, bir blgeye bal olmayan vilayetler ve yerel ynetimlerden oluur. Madde 117: 1. Yrrle girdikten sonra bu anayasa, Krdistan Blgesini ve mevcut organlarn federal bir blge olarak kabul eder. 2. Bu anayasa, hkmleri uyarnca kurulacak yeni blgeleri tanr. Madde 118: Millet Meclisi ilk oturum tarihini takip eden alt ay ierisinde toplantya katlan yelerin salt ounluuyla kartaca bir yasayla blgelerin oluturulmasna ilikin yrtme yetkilerini tespit eder. Madde 119: Bir veya daha fazla sayda vilayetin, aadaki belirtildii ekilde talep gelmesi durumunda referandumla bir blge oluturmas mmkndr. 1. Blge oluturmak isteyen vilayet meclislerinden her birinin yelerinin 1/3inin talebi zerine. 2. Blge oluturmak isteyen vilayetlerdeki semenlerin 1/10in talebi zerine. Madde 120: Federal anayasaya tezat tekil etmeyecek ekilde blgesel otorite, grev alanlar ve bunlarn uygulanmasn belirleyen blgesel bir anayasa hazrlar. Madde 121: 1. Bu anayasada federal otorite grev alan ierisine dhil edilen konular dnda, Blgesel otoriteler anayasaya uygun olarak yasama, yrtme ve yarg erklerini kullanma hakkna sahiptirler. 2. Federal otoritenin grev alanna giren yetkiler dndaki bir hususa ilikin federal yasa ile blge yasas arasnda bir uyumazlk ortaya kt takdirde, blgesel makamlar blgede federal yasann uygulamasn dzeltme hakkna sahiptir. 3. Blgelere stlendikleri grev ve sorumluluklar yerine getirmelerine yetecek kadar federal otorite tarafndan toplanan kaynaklardan adil bir pay tahsis edilir. Bu yaplrken blgenin kaynak ihtiyalar ve nfusu gz nnde tutulur. 4. Kltrel, sosyal iler ve kalknmay takip etmek zere Irak Bykeliliklerinde ve Diplomatik misyonlarnda blgeler ve vilayetler iin ofisler alr. 5. Blgesel Hkmet, bata polis, gvenlik gleri ve blgesel muhafzlar da ieren blgesel gvenlik birimlerinin kurulmas ve rgtlenmesi olmak zere blgenin btn idari ihtiyalarnn karlar.

148 uyumazlklarda blgesel ynetime sz sahiplii vererek, yerel ynetimleri gl klmasdr. Kltrel, sosyal iler ve yerel kalknmay takip etmek zere Irak Bykeliliklerinde ve diplomatik misyonlarnda blgeler ve vilayetler iin ofisler almasna imkn verilerek Blgesel Ynetimin yetkileri glendirilmektedir. Bylece Krdistan Blgesel Ynetiminin da alm yasal hale gelmitir. Anayasann 9.maddesinde Irak Silahl Kuvvetleri haricinde askeri milis kuvveti oluturulamaz denilmek suretiyle pemergelerin saf d brakld izlenimi uyansa da, 121. maddenin 5.bendinde; Blgesel Hkmete; blgenin ynetimi iin gerekli olan polis, gvenlik gleri ve blgesel muhafzlar gibi emniyet kuvvetlerini kurma yetkisi tannmaktadr. Bylelikle Blgesel Kolluk Gc olarak pemergelerin varlna anayasal dayanak oluturulmakta ve 9. madde devre d braklmaktadr. Kerkk ve dier ihtilafl blgelerin geleceine ynelik ise madde 140 gereince, Kerkkte ve dier anlamazlk blgelerinde nfus saymna mteakiben sakinlerinin iradesini tespit iin en ge 31/12/2007 tarihinde referandum dzenlenmesi tamamlanmaldr denilerek zm iin henz gerekletirilemeyen bir takvim belirlenirken Krtletirme politikasna maruz kalm Kerkkn gelecei Kerkkllere braklmtr. 141.Maddede 1992 ylndan bu yana Krdistan Blgesinde kartlan yasalar yrrlkte kalmaya devam eder. Mahkeme kararlar ve szlemeler dhil olmak zere; Krdistan Blgesel Hkmeti tarafndan alnan kararlar, Krdistan Blgesi yasalar gereince ve blgenin ilgili makamlar tarafndan deitirilmedike, iptal edilmedike ve bu anayasayla elimedikleri srece geerli saylr denilerek, Krdistan Blgesel Ynetiminin 1992 ylndan bu yana kard tm yasalarn, mahkeme kararlarn ve ticari szlemelerin yrrlkte kalmasna imkn verilmitir. Sonu olarak, kabul edilen Irak anayasas, mezhepsel ve etnik ayrlklarn derinlemesine yer bulduu bir anayasadr ve bu anayasa ile Irak

149 hkmetinin Irak halk ve blge iin ne kadar istikrarl olaca bir muammadr.513 Krtler ise; Kuzey Iraktaki hkimiyetlerini geni bir otonomi elde ederek uluslararas arenada yasallatrmlardr. Gvenli Blge denilen Irakn kuzeyindeki vilayetten oluan de facto yap, Irak Anayasas ile resmilemitir. Irakn federal bir yapya sahip olduunun anayasayla kabul edilmesi de Irakl Krt hareketi asndan byk bir zaferdir. Zira gemite silahl mcadele sayesinde elde etmi olduklar haklar yasal olarak onaylatamayan Krtler, yeniden ina edilen Irak Devletinde yaadklar blgeyi ayr bir resmi blge olarak (Krdistan) kabul ettirebilmitir514. Ayrca Krtler bu Anayasa ile; pemergeleri muhafaza etme hakkn kazanmlar, hkmetlerince anayasa yapma hakkna ve (mevcutlar haricinde) doal kaynaklarn aranmas, pazarlanmas, elde edilen gelirin kendi aralarnda paylalmas dhil sz sahibi olmulardr. Ksacas yeni Anayasa ile Krtler geni bir adem-i merkeziyet ve gevek bir federasyonla Devlet iinde Devletlerini meru hale getirmilerdir. Lakin Adem-i merkeziyetin ve federalizmin snrlarnn teorik olarak bu kadar geni tutulmasna ramen, bu sistemin ayrntlar ve nasl uygulanaca anayasada belirsiz braklmtr 515.

5.6.2.3. 15 Aralk 2005 Seiminde Krtler Irak Devleti Geici Ynetim Yasas gereince, siyasi sre takviminde belirtildii zere 15 Ekim 2005te Anayasann referandumla %78 oyla kabul edilmesi zerine 15 Aralk 2005 tarihinde genel meclis seimleri gereklemitir. Ocak 2005 seimlerinden farkl olarak Aralk 2005 seimlerine Snnilerde katlmtr. 15.5 milyon semenin yaklak %70 katlmyla yaplan
513

Emine Yksel,Irak Labirentinde Bir Umut, Eriim http://www.orsam.org.tr/tr/yazigoster.aspx?ID=1400 24 Ocak 2011 514 ORSAM Rapor No:35, A.g.e., s. 12. 515 Gkhan etinsaya, Mdahalenin nc Ylnda Irak, (Eriim) http://www.setav.org/public/HaberDetay.aspx?Dil=tr&hid=11377&q=mudahalenin-ucuncu-yilindairak-1-*, 24 Mart 2012

150 bu seim de Ocak seimlerinden farksz (Krtler ve iilerin fiili denetimi altnda ve usulszlklerle dolu) bir seim olmutur. Vilayetlere gre seime katlma oranlarna bakldnda, Krtlerin seime youn ilgi gsterdiini grmekteyiz. Zira; Duhokta %92, Erbilde % 95, Sleymaniyede % 84 oranlaryla tm Irakta seime en fazla katlmn olduu blgeler Krtlerin yaad yerler olmutur.516
TABLO 2: 15 Aralk 2005 Seim Sonular
Parti/Lider Oy (Bin) Birlesik Irak ttifak (Abdulaziz El Hekim, brahim Caferi, Ahmet elebi, Hseyin El Sehristani) Krdistan Demokratik Vatansever ttifak (Mesut Barzani, Celal Talabani) Irak Mutabakat Cephesi (Adnan el-Duleymi) Irak Ulusal Listesi (Iyad Allavi) Irak Ulusal Diyalog Cephesi (Salih el-Mutlak) Krdistan slami Birlii (Selahaddin Muhammed Bahattin) Uzlama & zgrlk (Mishan Ciburi) Risaliyun Irak Trkmen Cephesi (Faruk Abdullah Abdurrahman) Mezopotamya-Rafideyn Listesi (Asuriler) (Yonadem Kana) Mithat el-Alusi Irak Milleti Listesi Yezidi Hareketi 32,2 21.9 0,3 0,3 1 1 47,3 0,3 1 145 88 0,7 0,3 2 1 129,8 1,1 3 157,7 1,8 5 500 4 11 977,3 9 25 1840,2 16 44 Oran % ye

5021.1

46.5

128

2642.2

19.2

53

Kaynak: IMIE Final Report on the December 15, 2005, Iraq Council of Representatives Elections, ORSAM, (Eriim) http://www.orsam.org.tr/tr/Secimler/SolDetay.aspx?ID=1&SolID=10, 2 Mart 2011, s.31
516

M. Can Kasapolu, hsan Efe Tokdemir, Parlemento Seimleri -2010: Irakta Deien Dengeler, BSAM, stanbul, Mart 2010, s. 8. Eriim: http://busam.bahcesehir.edu.tr/rapor/index/id/44 8Aralk 2011

151 Mesut Barzani, Celal Talabani nderliindeki Krdistan Demokratik Vatansever ttifak 2,6 milyon oyla 53 milletvekili karmtr. Ayrca Selahattin Muhammed Bahaeddin nderliindeki Krdistan slami Birlii (KB) de 157 bin 688 oy alarak 5 sandalye kazanmtr. Bylece Krtler toplam 58 sandalyeye sahip olmulardr. Her ne kadar Ocak seimlerinde 77 milletvekili karan Krtlerin bu seimlerde saynn 58e inmesi baarsz gibi grlse de, seimlerden Birleik Irak ttifaknn ardndan sonra ikinci parti olarak yer aldklar grlmektedir. Ayrca daha nce belirttiimiz zere Krtler, Aralk 2005 seimlerinde bir nceki seime gre yaklak 500 bin oy fazla almlardr. Oylarnn oalmasna ramen toplam 77 milletvekilliinde n 58 milletvekilliine dn en byk sebebi Snnilerin seimlere katlm olmasdr. Seimin birincisi iilerin Birleik Irak ttifaknn 128 milletvekili karabilmes, kurulan hkmette Krtlerin desteine ihtiya duymalarna neden olmutur517. Bu sebeple Krtlerin, Ocak 2005 Seimi ve Anayasann hazrlanmasnda oynadklar etkin rol, Aralk 2005 seimleri sonrasnda kurulan Irak hkmetinde de devam etmitir. Bu destek sayesinde de Celal Talabani Cumhurbakanl makamn, Hoyar Zebari Dileri Bakanln ve Berham Salih de Babakan yardmcl koltuunu almtr.

5.6.3. 31 Ocak 2009 Yerel Seimleri ve Krtler 31 Ocak 2009 yerel seimlerinde 18 vilayetin 14nde taraflar 440 sandalye iin yarmlardr.518 Seime girmeyen vilayetler; Duhok, Sleymaniye, Erbil ve Kerkktr. BKY snrlar iindeki Duhok, Sleymaniye ve Erbildeki yerel seimler, ayn yl ierisinde yaplan blgesel parlamento seimleriyle birletirilmitir.
517 518

Erkmen, Irakta gal Sonras Siyasal Yaam ve 2010 Parlamento Seimleri, s. 140. Bilgay Duman, Irakta Deiim: Yerel Seimler ve Sonras, Ortadou Analiz, Cilt: 1, Say:3, Mart 2009, (Eriim) www.orsam.org.tr/tr/trUploads/Yazilar/.../200932_bilgayduman09.pdf, 12 Eyll 2011, s. 28.

152 Kerkkteki seim ise; BMin Kerkkle ilgili raporundan519

sonraya

ertelenmitir. Bunlara ilaveten idari snrlar iinde Musula bal olan ve ihtilafl topraklardan Akrede, BKYnin seimlere katlmamas sebebiyle yerel seimlere katlmamtr.520 Seimde Krtler iin en nemli yer, ihtilafl blgeleri ihtiva eden Musuldu. Seim ncesinde ve esnasnda Araplar ile Krtler arasnda youn bir mcadele olmutur. Bu mcadele sonucunda Araplarn destekledii El Hadba Ulusal Listesinin yzde 48 oy alarak birinci olmas Krt ittifaknn ise ikinci olmasyla vilayet meclisinin kontrolnn Araplara gemesi Krtler iin byk bir yenilgi olmutur.521 2005te yaplan seimlerde 41 sandalyeden oluan Musul Vilayet Meclisinin 31ini Krtler kazanmt. Bu seimde ise Musulda airetlerin bir araya gelerek oluturduklar El Hadbann oylarn yarsna yakn almasna karlk Hristiyanlarla ibirlii yapan Krtlerin yzde 25 oy almas Krtlerin Musuldaki hkimiyetini azaltmtr. Bu sonu, Irakl Krtlerin Blgesel Ynetimlerine balamak istedikleri ihtilafl blgelerin kolay kolay alnamayacan ortaya karmtr. Bu durum Krtler ile Araplar arasnda ki gerilimi de artrmtr. Malikinin 14 vilayetin 9unu alarak salad baar da hi phesiz Krtlerin petrol ve Kerkk konular dhil olmak zere taknd tutumlarda merkezi hkmetten ayrlma, blnme dncelerine karlk; Irak bir arada tutma ve merkeziyetilik vurgulu sylemlerinin etkisi olduka fazladr. 522 Nitekim Irakn gneyinde 9 vilayeti kapsayan federal blge isteyen Abdlaziz El-Hekim nderliindeki Irak slam Yksek Konseyinin (IYK) dahi Krt gruplarn iyi niyetli olmadklar ve Irak blmeye altklar gerekesiyle
519

2008 Temmuzda kan yerel seimler yasasnn 23.maddesine gre Kerkk iin izlenilecek yol haritas; Krt, Trkmen ve Araplara %32, Hristiyanlara ise %4 pay verilmesi ve Kerkk vilayet meclisi bakannn Trkmen olmas ngrlmtr. Kerkkte yerel seimlerin ise nfus saymlarnn yaplp hakszlklarn giderilmesi ve buna gre semen listelerinin oluturulduktan sonra yaplmas ngrlmtr. Lakin bu yol haritas uygulanamad iin Kerkkte yerel seimler yaplamamtr Bilgay Duman,Kerkkte Denge Yeniden Kuruluyor, (Eriim): http://www.orsam.org.tr/tr/yazigster.aspx?ID=11624 17 Mart 2011 520 Bilgay Duman,Irakta htilafl Blgelerin Durumu , ORSAM Rapor No: 92, Aralk 2011, (Eriim) http://www.orsam.org.tr/tr/raporgoster.aspx?ID=2966, 12 Ocak 2012, s. 17. 521 Serhat Erkmen,Iraktaki Yerel Seimin Sonular ve Seim Sonras Durumun Trkiyenin Irak Politikasna Etkileri Gndem Analiz, No:01, Ankara, ubat 2009,(Eriim) www.orsam.org.tr/tr/trUploads/Etkinlikler/Dosyalar/2009214_g.a.1.pdf, 12 Haziran 2011, s. 5. 522 Erkmen, A.g.m., s. 7.

153 gazete ve televizyonlarda Krdistan kelimesi yerine Kuzey Irak ifadesi kullanaca kararn almas, Iraktaki merkeziyetiliin ykseliini kantlayc niteliktedir.523

5.6.4. Blgesel Krt Ynetimi (BKY) Anayasa Taslak almalar Henz referandumla onaylanmad iin taslak niteliinde olan Blgesel Anayasa, Krt Blgesel Ynetimi Parlamentosu tarafndan son ekli verilerek 24 Haziran 2009 tarihinde oy birliiyle kabul edilmitir. 2001 ylnda balatlan Anayasa yazm almalar ancak 2002 ylnda faaliyetlerine balayabilmitir. 78 maddelik 2002 Anayasas o dnemde Kuzey Irak hkmetini oluturan gruplar tarafndan kabul edilmitir. zellikle 2003 ylnda Irakn igaliyle balayan siyasal gelimeler ve 2005 Irak Anayasas sonras Blgesel Meclis tarafndan oluturulan 19 kiilik komisyon 160 maddeden oluan Anayasa taslan 22 Austos 2006da Mecliste okunmu, tartmaya sunulmutur.524 Irakta gelien siyasi artlar ve stratejik dengelerde gz nne alnarak taslak yeniden gzden geirilmeye balanm, hazrlanan metin 24 Haziran 2009 tarihinde Blgesel Meclis tarafndan kabul edilmitir.525 Barzani ve Talabani Krt anayasasn, 25 Temmuz seimlerinde oylatmay dnmlerdir. Lakin Gorran Hareketi ve sivil toplum kurulularnn kar kmasyla bundan vazgemilerdir. Bu sefer Barzani Krt anayasas iin Austos 2009 da referandum yapmay nermitir. Bu neride ABD ve Irakl gruplarn tepkisi zerine geri ekilmi referandum ertelenmitir. 526

523 524

Bilgay Duman, Irakta Deiim: Yerel Seimler ve Sonras, s. 30. Serhat Erkmen, Kuzey Irakta Yeni Anayasa Tasla zerine Deerlendirmeler, Gndem Analiz, No:04, Austos 2009, (Eriim) http://www.orsam. org.tr/tr/gundemanalizgoster.aspx?ID=65, 12 Haziran 2011, s. 1-2. 525 Erkmen, A.g.m., s. 3. 526 Irak Blgesel Krt Ynetimi Bakanlk ve Parlamento Seimleri, Uluslararas Stratejik Aratrmalar Kurumu (USAK), Ankara, 2009,. (Eriim) http://www.usak.org.tr/rapor.asp?id=37 ), 11 Mart 2012, s. 30

154 8 Blm ve 122 maddeden oluan yeni Anayasa taslann blgesel mecliste kabul edilmesinin zamanlanmas da dikkat ekicidir. Yaklak bir ay sonrasndaki yerel seimlerde oluacak yeni g dengelerinin deimesiyle oluacak muhalefet engellenmeye allmtr. Ayrca Iraktaki merkeziyetiliin glenmesini kendi gelecekleri asndan tehlike olarak gren Krtler, taslan Badat ile arada tampon grevi grmesini dnmlerdir. Bir dier unsur ise ABDnin 2011de ekilmesinden nce kazanmlarn en st seviyeye karma dncesidir. Orsam Ortadou Danman Serhat ERKMEN makalesinde; yeni Anayasa taslandaki Krt blgesinin snrlar, Kerkkn stats, yasalarn kayna, self-determinasyon, doal kaynaklarn kullanm gibi hali hazrda Irakn siyasi arenasnda tartmal konularn oluturan konular daha nceki 2002, 2004 ve 2006 daki Anayasa taslaklaryla karlatrmtr. 527 Erkmene gre giri blmnde en nemli vurgu: Krtlerin Irak Federal devleti iinde federal bir blge olarak kalmay tercih ettikleri ve bu sebeple de bu anayasay kabul ettiklerine dair vurgudur. Ayrca 2002 ylndaki taslak; Wilsonun 14 prensibine dayanak gstererek self determinasyona atfta bulunulmakta, Sevr Antlamasnn 6264 maddeleri dile getirmekteydi. Bu sylemler 2006 ylndaki taslakta da var olmasna ramen gncel taslakta; Sevr Antlamas, Milletler Cemiyeti art, Irakn Kurtulu Yasas gibi ayrntl tezler kullanlmam, ok daha ksa ve sade tutulmutur. Irak Anayasasnda belirtildii zere; Duhok, Sleymaniye ve Erbil BKYnin snrlarn oluturmaktadr. Yeni anayasa taslann 2. maddesi Krt blgesinin snrlarn tarif etmektedir. Yeni taslaa gre; mevcut snrlar ile Duhok, 1968 yl snrlaryla Kerkk, Sleymaniye, Erbil vilayetleri ile Musula bal Akra, Seyhan, Sincar, Telkeyf ve Karaku (Hamdaniye) ileleri; yine Musula bal nahiyeler olan Zummar, Baika ve Eski Kelek ve Diyala vilayetine bal Hanekin ve Mendeli ileleridir.

527

Erkmen, A.g.m., s. 1-13.

155 2002 ylndan itibaren incelediimizde Krtlerin hkimiyet kurmak istedikleri alanlar kkte olsa deiim gstermitir. Zira 2002 ylndaki taslakta gncel taslaa ilave olarak Trkmen ehri Telafer ve Vasit vilayetine bal Badra ilesi ve Cesan Blgesi bulunmaktadr. Buna karlk Musula bal Karaku (Hamdaniye) ilesi bulunmamaktayd. Ayn ekilde 2004 ylnda Krtlerin Irak iin sunmu olduu anayasa tasla metninin528 2. maddesinde ise: Irak topraklarn; Arap blgesini, gney ve orta blgenin Musula kadar olan blm olarak tanmlarken, geri kalan kuzey blm Krt blgesi olarak tanmlamaktadr. kinci bentte detayl olarak aklanan Krt snrna gre ise; Vasit vilayetinde Badra ilesi de yeni taslaktaki snrlara ilave olarak yazlmtr.529 2006 ylndaki anayasa taslana baktmzda en geni topraklarn bu taslakta ele alndn grmekteyiz. 2002 taslanda bulunmayan Hamdaniye ilesi ile yeni taslakta olmayan Vasit vilayetinden Badra ve Casan nahiyesi ile Telaferde snrlar ierisindedir. Buna gre 2002den bu yana Telaferden ksmen, Vasitteki Badra ve Casandan vazgeen Krtler buna karlk Hamdaniyeyi gncel taslaa dhil etmilerdir. Ayrca 1970 ncesi Kerkk snrlarndan kastla, Kerkkn bir paras olan Trkmenlerin nfusunun te birini oluturduu Tuzhurmatu ilesini de Krt blgesi snrlarnn iinde ngrmektedir.530 Gncel taslakta Kerkkn mevcut snrlaryla Krt blgesi olduu saylm, Irak Anayasasnn 140.maddesinin uygulanmasyla Kerkk sorunun zleceini belirtilmi baka bir yolun reddedilecei vurgulanmtr. 2002 taslanda beinci maddede Kerkk ehri Krdistan Blgesinin bakenti olacaktr. ibaresi mevcutken 2006 ylndaki ve gncel taslakta bakentin Erbil olduu ifade edilmitir. Ayn zamanda meclisin , bakentin deiebileceine ynelik ibare ile de, Kerkke imada bulunulmutur.

528

Iraqi Kurdistan: Constitution of the Federal Republic of Iraq (Eriim): http://www.unpo.org/article /536, 27 Aralk 2010 529 Irak Krdistan Blgesi Anayasas (taslak) , Serbesti, vr:Rza DN (Eriim): http://www.mesap.net/osd/ 27 Aralk 2010 530 Erkmen, A.g.m., s. 4-6.

156 Krt gruplar iin en kritik konulardan birisi olan self determinasyon hakknn, gncel taslakta ncekilere nazaran daha yumuak bir dille vurgulandn grmekteyiz. Anayasa taslann 7.maddesinde; Blge halknn kendi kaderini tayin hakk olduu ve kendi zgr iradesiyle Irak federal, demokratik, parlamenter ve oulcu bir sisteme sahip olduu srece Irak iinde federal bir blge olarak kalmay tercih ettii belirtilmektedir. Ancak buna ramen 7. maddedeki kendi zgr iradesiyle Irak federal, demokratik, parlamenter ve oulcu bir sisteme sahip olduu srece ifadesi ile gelecek dnemde bugnk tavrn deiebileceide aklanm olmaktadr. Yani Irakn federal demokratik, parlamenter ve oulcu b ir sisteme sahip olmama durumunda Self Determinasyon hakknn ellerinde bulunduunu vurgulamaktadrlar. Nitekim Barzaninin 2011 ylndan itibaren her frsatta. Badat ynetimine ynelik eletirileri dikkat ekicidir. Son olarak; Mesud Barzaninin Nisan 2012de ABD ziyaretinde dnce kuruluu Washington nstitudede verdii konferansta; Malikinin hem Babakan, hem de Genelkurmay Bakan, hem Savunma Bakan, hem ileri Bakan, hem stihbarat Bakan olduu, Malikinin giderek Saddamlatna ynelik konumas ve bunlara ilaveten Halkmza gitmek bizim hakkmz, ama bu son seenek. Byle olursa Blgesel Ynetimin Parlamentosu halkn nne ne tr bir soru koyulacana karar verecek 7.maddesinin nemini ortaya koymutur. 2002 taslak anayasasnda madde 75 ile Irakn federal yaps bozulduunda hak kazanlacak olan self determinasyon hakk 2006daki taslak anayasada madde 8le federal sistemden, demokrasiden ve insan haklarndan vazgeildiinde veya 140. maddenin uygulanmamas durumunda kazanlmaktayd.532 2002de yeniden ina edilecek olan Irak federal olmal yoksa biz kendi kaderimizi tayin hakkmz kullanrz tehdidi, 2005 Irak Anayasasnda isteklerinin elde edilmesine yardmc olmutur. Bu tehdit, 2006 taslanda ise
531

Sylemi taslak anayasann

531 532

Barzani: Suriyeli Krtleri Desteklemeye Hazrz, Ortadou Gazetesi, 7 Nisan 2012, s. 7. Erkmen, A.g.m., s. 6-7.

157 kazanmlar koruma ve Kerkk ele geirebilecekleri, 140. maddenin uygulanmas durumda bu hakk kullanacaklar tehdidine dnmtr. Yeni anayasa taslanda birebir blgeden kan petrol ve doalgaz blgenindir ibaresi bulunmamakta beraber iki balk altnda petrol ve gazn kullanm ele alnmtr. Bunlardan birincisi 8. maddede, Blgesel Ynetimin imzalayaca uluslararas anlamalar dzenlemektedir. Ayrca maddenin ikinci paragrafnda Federal Irak Hkmetinin Irak Anayasas 110.maddesine gre yetkisi haricinde bulunan alanlarda anlamalarn blgesel meclis tarafndan onaylanmamas durumunda geersiz olacan belirtmektedir. Irak Anayasasnn; Irakta bulunan petrol ve doalgaz, eitli blge ve vilayetlerde yaayan btn Irak halknn maldr. diyen 111.madde ise grmezden gelinmitir. Konuyla ilgili dier bir madde ise 74.maddedir. Bakanlar Kurulunun grevlerini dzenleyen bu maddenin 7. paragraf, Irakta 15 Austos 2005ten nce ticari retime balayan petrol ve doalgaz alanlarn ynetmek iin merkezi hkmet ile Bakanlar Kurulunun ortak bir ynetim kurmas grevi verilmitir. Bu alanlardan karlacak petrol ve gaz, Irak Anayasasnn 112.maddesi kapsamnda tm Irakllara datlacaktr. 9. paragrafnda ise 15 Austos 2005 tarihine kadar kartlmam veya kartlmasna ramen ticari retime balamam petrol ve gaz alanlar iin tm aratrma, retim, iletme, gelitirme, sat, pazarlama ve ihra faaliyetlerini yrtme grevinin ve dolaysyla yetkisinin blgesel ynetimin bakanlar kurulunda olduunu ifade etmektedir. Ayrca her iki paragrafta da ticari retim olabilmesi iin gnlk 5000 varilin stnde retimin olmas gerektiini vurgulamtr. Dolaysyla; 5000 varilin altnda retim yapan 2005 ncesi ve sonras alan tm alanlar ile 2005 sonras alm veya alacak tm alanlarn 5000 varil kstlamas olmakszn kaynaklarn kullanm Blgesel Krt Ynetiminin ynetimine braklmtr, Bylece, BKY, Badat ynetimiyle doal kaynaklar paylamama politikalarn srdrmtr. Tm ihtilafl blgeleri snrlar iinde gsteren, bu snrlarda petrol ve doalgaz gelirlerinin paylalmamasn ngren ve kendi kaderini tayin hakknn olduunu belirten bu anayasa taslana olumsuz tepkiler birbirini

158 izlemitir. Sadece Arap ve Trkmenlerin; ihtilafl blgelerin, Krt snrlar iinde gsterilmesine ynelik tepkiden ziyade muhalefetten de KDP ve KYBnin glenmesine ynelik bir adm olduu iin tepkiler yamtr. Gorran Hareketi de bu anayasa taslann kapal kaplar arkasnda yapld, Blgesel Ynetim Bakanna geni yetkiler verdii ve oylayan parlamentonun 4 Haziran itibariyle grevinin sona erdiini ve bu metni geirecek yetkiye sahip olmadna deinerek eletirilerde bulunmutur.

5.6.5. Blgesel Krt Ynetimi Parlamento ve Bakanlk Seimi (25 Temmuz 2009) 2009 Irak Blgesel Krt Ynetimi Parlamento ve Bakanlk Seimi ezamanl olarak 25 Temmuz 2009 tarihinde Erbil, Sleymaniye ve Duhok blgesinde yaplmtr.533 111 sandalyeye sahip parlamentoda 100 sandalye Krt gruplara 5 sandalye, Keldani ve Asurler, 5 sandalye Trkmenler ve 1 sandalye Ermeniler iin ayrlmtr. 2 milyon 518 bin 229 kiinin semen olarak katld seimde katlm yzde 78 olarak aklanmtr.534 Seimlere 41 parti / ittifak katlmasna ramen seimler nemli liste arasnda gemitir. Bunlar; KDP ve KYBnin ban ektii Krdistan ttifak Listesi (KL), Nirvan Mustafa liderliindeki Gorran (Deiim) Listesi ve Krdistan slami Birlii, Krdistandaki slami Grup, Krdistan Sosyalist Demokratik Partisi ve Gelecek Partisinden oluan Hizmet ve Reform Listesi ad altndaki slamc harekettir.535 Seim sonularna gre Krdistan Listesi oylarn yzde 57.34n, Gorran Listesi yzde 23.75ini, Hizmet ve Reform Listesi ise oylarn yzde 12.08ini, Krdistan slami Hareketi ise Yzde 1.45 ini almtr. Bu oy

533

Irak Blgesel Krt Ynetimi Bakanlk ve Parlamento Seimleri, Uluslararas Stratejik Aratrmalar Kurumu (USAK), Ankara, 2009, (Eriim) http://www.usak.org.tr/rapor.asp?id=37, 11 Mart 2012, s. 7 534 Veysel Ayhan,Blgesel Krt Ynetimindeki Seim Sonularnn Analizi: Deien Dinamikler ve Beklentiler, (Eriim) http: www.veyselayhan.com/secimler.pdf, 2 Nisan 2012 535 Ayhan, A.g.m., s. 1.

159 dalmna gre Krdistan Listesi 62, Gorran Listesi 26, Hizmet ve Reform Listesi ise 12 sandalye ile parlamentodaki yerlerini almlardr. 536 Seimin en byk galibi hi phesiz, 40 yllk KYBnin ikinci adam konumundaki eski pemerge komutan, yeni medya patronu ve i adam olarak da karmza kan Nirvan Mustafa nderliindeki, 2007 yl sonlarna doru KYB iinde balayan reform talebinin paralanmaya dnmesiyle birlikte kan Gorran (Deiim) hareketidir. Irakl Krtler arasnda fikir ayrlklar getirirken daha fazla demokrasi, adil ve effaf bir gelir dalm iddiasyla kan Gorran hareketinin 537 yerel seimlerde baarl olmasn salayan birok sebep vardr. Bunlar ierisinde Nirvan Mustafann Krt Ulusal ve siyasi hareketinin nemli bir figr olmas en nemli sebeptir. TABLO 3: 25 Temmuz 2009 BKY Blgesel Seimleri Sonular KL GORRAN HZMET REFORM LSTES538 ERBL DUHOK SLEYMANYE DER TOPLAM 402.201 329.870 260.454 83.843 1.076.370 112.205 14.443 303.130 15.246 445.024 68.052 39.413 127.020 6327 240.342 VE

Kaynak Irak Seim Kurumu Resmi web Sitesinden Alntlanmtr. (Eriim): : http:/www.ihec.iq/english/previous elections.aspx 12 Mart 2011

Ayrca ekonomik bakmdan bir sknts olmayan bu siyasi hareketin dnyadaki trendlere uygun olarak deiim retoriini benimsemesi halk

536 537

Ayhan, A.g.m., s.2 Erkmen, Irakta Genel Seim ncesi Siyasi Dinamikler ve Seimin Kaderini Belirleyecek Faktrler, s.18 538 Ali Bapir nderliindeki Krdistan slami Grubu (KG), Selahaddin Bahaeddin nderliindeki Krdistan slam Birlii (KB), Muhammed Hac Mahmud liderliinde sol eilimli Krdistan Sosyalist Demokratik Partisi ve Kadir Aziz liderliindeki Gelecek Partisi birleerek Hizmet ve Reform hareketini oluturmulardr.

160 zerinde pozitif bir etkiye sebep olmutur.539 Her ne kadar Sleymaniyede ki baarsn Erbil ve Duhokta gsteremedii iin blgesel bir hareket olamasa da; ilk kez parlamentoda KDP ve KYBye muhalif olarak yeni ve gl bir partinin ortaya kmas, Krt parlamentosunu oulcu ve rekabeti bir yapya kavumasn salam, KDP ve KYBnin ynetimdeki tekelini krmtr. Etkin bir muhalefet partisinin parlamentoda bulunmas da, i ve d siyasetteki dengeleri deitirmitir. Ayrca iktidara alternatif olabilecek gl bir muhalefetin bulunmas, Kuzey Iraktaki demokrasiyi nceki dnemlere gre arttrmtr.540 Nitekim KDP ve KYBnin iktidar kaybetme korkusu daha lml ve daha barl bir d politika retme eilimine sokmutur541. Bunlara en gzel rnek, Barzaninin bata Trkiye olmak zere blge lkelerine kar tehditkr sylemlerini sona erdirmesidir.542 Nirvan Mustafann bu hareketi oluturmasndaki asl sebep ise salk sorunlar eken Celal Talabaninin, lm sonrasnda olu Kubad Talabaniyi KYBnin bana geirme dncesidir. Hatta iddiaya gre; Celal Talabani ve Mesud Barzani arasnda yaplan szl bir anlamaya gre; Celal Talabani hayatn kaybeder kaybetmez KDP ynetimi bir saat iinde toplanacak Nirvan ve
543

Kubad

Talabaniyi

yeni

lider

olarak

tanyacan Talabaniden ve ve bunun

aklayacaktr. pemergelerin Seim

Gorran hareketinin domasn tetikleyen ikinci sebep ise; pemerge komutanl esnasnda istemesi olan Erbil gelirlerinin arttrlmasn gre KDP kaleleri

Mustafann

gereklememesidir.544 sonularna Duhok vilayetlerinde geleneksel gcn elinde bulundurduunu gstermitir. Ayrca KYBnin kan kayb; KDP yi, parlamento ve Krt milliyetileri ierisinde gl
539

Burak Bilgehan zpek, Irak Blgesel Krt Ynetimi Seimleri ve Trkiye , Ortadou Analiz, , Cilt:1, Say:9, Eyll 2009, (Eriim) www.orsam.org.tr/tr/trUploads/Yazilar/.../2009912_burak.maksint.pdf, 12 Haziran 2011, s. 55. 540 Eren Okur, Seimler ve Kuzey Irakn Gelecei (Eriim): http://www.bilgesam.org/tr/tr/index.php?option=com content&view=articlevID=420, 25 ubat 2011 541 zpek, A.g.m., s. 55-56. 542 Ali Semin, Irakn Kuzeyindeki Secimler ve Trkiye, (Eriim) http://www.sde.org.tr /print.aspx?pageID=0&columnID=0&newsID=60, 2 Nisan 2012 543 Ayhan, A.g.m., s. 2-3. 544 Irak Blgesel Krt Ynetimi Bakanlk ve Parlamento Seimleri, (Eriim) http://www.usak.org.tr/rapor.asp?id=37 11 Mart 2012, s. 21.

161 klmtr.545 Lakin KDPnin Soran blgesine nfuz edemedii ve tarihsel snrlar olan Bahdinan snrlar ierisinde kald grlmtr. KDPnin Erbil ve Duhokta, KYBnin ve Gorrann Sleymaniye blgesinde aktif olmalar Krtler arasndaki SoranBahdinan ayrmnn devam ettiini bize gstermektedir. KDP, KYBnin oy kaybetmesine ramen Stratejik ttifak antlamas gereince; pemerge gemii olmayan Trkiyeyle yakn ilikiler olmas gerektiini savunan KYBli Berham Salihin Babakan olmas kararn srdrm ve 6. hkmetin babakanlk grevini KYBye vermilerdir. Mesud Barzani ve Berham Salih 20 Austos 2009da Parlamentoda yemin ederek grevlerine balamlardr.546 25 Temmuzda ayn zamanda Blgesel Bakanlk Seimi de yaplmtr. Talabani ve Barzani arasndaki Stratejik ttifak sonucunda Talabaninin Cumhurbakan seilmesiyle 2006 ylnda Blgesel Krt Ynetimi (parlamentosu) Mesud Barzaniyi Blgesel Bakan ilan etmiti. Bu seimle Krtler, 1992 ylndaki seimden sonra ilk kez 25 Temmuz 2009da bakan semek iin sandk bana gitmilerdir. Seimlere 5 aday katlmtr. Bunlar; Mesud Barzani, Kemal Miravidli, Halo brahim Ahmet, Hseyin Germiyani ve Safin eyh Muhammeddir.547 1992de seime tek bana giren ve yzde 48 oy alan Barzani; KDP, KYB ve slami partilerin desteiyle yzde 69.57 oyla bakan seilmitir.548 En yakn takipisi Gorran listesinin aday olarak seime giren Dr. Kemal Miravidli yzde 25.32 oy almtr. Dier Bakan adaylar olan Halo brahim, yzde 3.49 Ahmet Muhammed Resul (Safin eyh Muhammed) yzde 1.04 ve Hseyin Germiyani yzde 0.59 oy almlardr. 549 zellikle Soran blgesinde Kerkk, tartmal alanlar ve petrol doalgaz yasas gibi konularda daha lml olunmas grn savunan
545 546

Ayhan, A.g.m., s. 4. Katzman, A.g.m., s. 4. 547 Irak Blgesel Krt Ynetimi Bakanlk ve Parlamento Seimleri, (Eriim) http://www.usak.org.tr/rapor.asp?id=37 11 Mart 2012, s. 16-17. 548 Ayhan. A.g.m., s. 5-6. 549 Irak Blgesel Krt Ynetimi Bakanlk ve Parlamento Seimleri, (Eriim) http://www.usak.org.tr/rapor.asp?id=37 11 Mart 2012, s. 26.

162 Gorran listesine karlk Barzaninin taknm olduu etnik milliyetilik ekseninde taviz vermez yaklamnn gl bir destek salamad grlmektedir. Zira; KYB ve slami Partilerin oylarnn yzde 69luk sonutan karldnda 1992 de alm olduu yzde 48 oyun altna dt grlmektedir550.

5.6.6. 7 Mart 2010 Genel Seimleri ve Sonrasnda Krtler 7 Mart 2010 Genel Seimlerine daha balanmadan Krt partilerinin bir nceki seimlere gre dezavantajl olduu grlmektedir. Zira nfus art gz nnde bulundurularak vilayetlere tahsis edilen sandalye saylar arttrlrken byk tartmalar yaanmtr. Parlamenter says 275ten 325e artarken BKY e ayrlan kontenjan sadece tr. Bu artla vilayetin toplam sandalye says 41de kalmtr.****** Bu gelime sonrasnda Irak parlamentosundaki arln kaybedecek olan Mesud Barzani, seimleri boykot etmekle tehdit etmitir.551 Seim yasasnn veto edilmesinden sonra yaplan kk deiiklik Krtlerin yeni Irak parlamentosu iindeki kaybn ok da fazla etkilememitir. 2009 ylnda yaplan deiiklie gre 275 olan sandalye ays 325e ykselecekti. 325 milletvekilinden 310 milletvekili seimlerle seilecek kalan 15 sandalye ise milli bakiye olacakt. 552 ABD ile olan ibirlikleri, 2005 Anayasasnda elde ettikleri kazanmlar ve nceki mecliste nfuslarndan fazla oranda ynetimde etkili olmalar Iraktaki dier gruplarn dikkatlerinin Krtler zerinde younlamasna sebep olmutur. Bu sebeple seimler; Krtlerin, Irakn geri kalannda kendisine kar birlemi dman gler olumas bakmndan nem arz etmekteydi. Nitekim Saddam sonras yaplan tm seimlerinde olduu gibi Mart 2010

550

Ayhan, A.g.m., s. 5. Erbil:14, Duhok:10 ve Sleymaniye:17 sandalyeye sahiptir. 551 Erkmen, Irakta gal Sonras Siyasal Yaam ve 2010 Parlamento Seimleri, s. 141. 552 Bunlardan 8 Milletvekili aznlklarn temsili iin ayrlmtr. Bunlara gre Badat, Musul, Kerkk, Duhok, ve Erbilde ki Hristiyanlara 5 sandalye ve Musulda ki Yezidi ve ebeklere birer ve Badatta 1 sandalye de Sabi Mendilere ayrlmtr. Bkz.Electron Law For The 2010 Council of Representatives Elections , (Eriim) http://www.orsam.org.tr/tr/Secimler/SolDetay.aspx?ID=1&SolID=2 12 Mart 2012
******

163 seimlerinde de Krtlerin seime katlm st dzeyde olmutur. Irak genelinde seime katlmn en fazla olduu yer yzde 80 ile Duhok onu yzde 76 ile Erbil ve yzde 73 ile Sleymaniye izlemitir.553 Musul, Kerkk ve Diyala vilayetlerinde daha nceki seimlerde karlamad derecede youn yar ve daha nce iki ayr grup altnda seime giren Krtlerin bu seimlerde drt farkl listeyle seime girmeleri seimlerin sonucunu etkilemitir.554 19 milyon kaytl semenin bulunduu Irakta 555 katlm oran yaklak %63 olduu, seimlere 86 siyasi oluumdan toplam 6529 adayn katld ve 50000 seim merkezinde oy kullanld grlmtr.556 Seim sonularna gre; Iyad Allavinin liderliini yapt Irakiye listesi en ok oyu alm ve birinci parti olmutur. Doal olarak en fazla milletvekilini karmtr. Onu Babakan Nuri Malikinin nderliindeki Kanun Devleti Koalisyonu (KDK) izlemi, Irak Yksek slami Konseyi, Sadrc akm ve Bedr rgtnn ban ektii Irak Ulusal ttifak557 (IU) ise seimi nc tamamlamtr. Son yaplan genel seimlerin ikincisi olan Krdistan ttifak Listesi558 ise ancak drdnc olabilmitir. KYB ve KDPnin ban ektii KL 1,686.344 oyla 43 milletvekili, Gorran 487.181 oyla 8 milletvekili, KB 247.386 oyla 4 milletvekili, KH 153.640 oyla 2 milletvekili olmak zere 57 millletvekilini Badata gndermitir. 2005 seimlerinde lke genelinde ikinci olan Irakl Krtler, bu seimde listeler arasndaki ittifak ilikileri, seim sisteminin etkisi ve kendi aralarndaki blnmlk sebepleriyle drdnc sraya gerilemitir. Toplamda 2.470.520 oyla 57 milletvekilliine sahip olan drt Krt listelerine ilaveten aznlk
553 554

Kasapolu, Tokdemir, A.g.m.,s. 8. Erkmen, A.g.m.,s. 141. 555 2010 Irak Genel Seim (Resmi) Sonular (Eriim)http://www.21yyte.org/tr/yazi.aspx?ID=3850&kat=27,21 Nisa n 2011 556 Kasapolu, Tokdemir, A.g.m., s. 7. 557 Ziya Abbas,Ulusal Irak ttifaknn Analizi; Ortadou Analiz, Cilt:2-Say:14, ubat 2010,(Eriim) http://www.orsam.org.tr/tr/yazigoster.aspx?ID=637, 16 Haziran 2011, s. 34. 558 Krdistan ttifak Listesi; Krdistan Demokratik Partisi, Krdistan Yurtseverler Birliini, Irak Krdistannda slami Hareket, Krdistan Demokratik Sosyalist Partisi, Bamsz Emeki Partisi, Krdistan Demokratik Sosyalist Partisi, Krdistan Komnist Partisi Irak Kolu, Trkmen Liberal Cemiyeti, Krdistan Demokratik Milli Birlii, Krdistan i ve Emeki Partisi, Krdistan Emekiler Partisi, Erbil Trkmen Listesi, Trkmen Kardelik Partisi/ Irak ve Krdistan Halk in Demokratik Hareketi partilerinden olumaktadr. Bkz.Serhat Erkmen, Oytun Orhan, Irakta Temel Aktrler ve Seime likin Beklentiler, Ortadou Analiz, Cilt:2, Say: 15, Mart 2010, (Eriim) www.orsam.org.tr/tr/trUploads/Yazilar/Dosyalar/201032_seroyt_mart.pdf, 12 Haziran 2011 s. 15.

164 kotasndan seilen milletvekillerinden nn de Krt gruplara yakn olduu sylenebilir.559 Lakin Krtler sandkta alm olduklar bu baarszlktan etkilenmemiler, aylar sonra kurulabilen Maliki hkmetine verdikleri destekle kazanmlarn arttrmlardr. Bu hamle ile her ne kadar milletvekillilerinin saylar azalsa da lke zerinde ki nemlerini korumay bilmilerdir. TABLO 4: 7 MART 2010 SEM SONULARI Parti/Listeler Oy Oranlar( %) Irakiye 24.48 2.851.823 2.797.624 91 89 Toplam Oy Milletvekili Says

Kanun Devlet Koalisyonu 24.02 (KDK) Irak Ulusal ttifak (KL) Gorran Hareketi Irakn Birlii(IB) Tavafuk Krdistan (KB) Krdistan slami Hareketi 1.31 (KH) Dier 9.76 slami 4.18 2.7 2.61 Birlii 2.12 17.98

2.094.814 1.686.344

70 43

Krdistan ttifak Listesi 14.48

487.181 314.823 303.477 247.366

8 4 6 4

153.640

11.649.185

Kaynak: Erkmen, Irakta gal Sonras Si yasal Yaam ve 2010 Parlamento Sei mleri, s.132 ; Serhat ERKMEN,Irak Parlamento Seimi ve Sonular: Seim stikrar m Yoksa Kao s mu Getirecek?, Ortadou Analiz,Nisan 2010 Cilt 2 - Say 16,s..9 alntlanmtr.

Yerel Seimlerde Gorrana kar byk bir yenilgi alan KYB iin bu seimler varolu mcadelesiydi. KYB seim stratejisine adapte olamad iin baz sandalyeleri kaybetmitir. Erbil ve Duhokta ki seimler KYB iin hsranla sonulanmtr. KYBnin en byk hatas Erbilde ok aday
559

Erkmen, Irakta gal Sonras Siyasal Yaam ve 2010 Parlamento Seimleri, s. 140.

165 karmas olmutur. Bu sebeple KYBnin oylar Erbilde dalmtr. Ayn hatay Gorran, Kerkkte yapmtr. rnek verecek olursak; Erbilde Gorran 90 bin oyla 2 milletvekili kartrken, KYB 120 bin oyla hi milletvekili karamamtr. Nitekim KYBnin yapt seim stratejisi hatasyla, normal artlarda almas gereken 6 milletvekilliini KDPye kaptrmtr. Bylece KYB yerel seimlere gre oyunu artrmasna ramen bu art sandalye saysna etki etmemitir. Zira KYB Sleymaniye hari dier tm vilayetlerde Gorran Hareketini gemitir560 Seim sonras kan tabloya gre KDP ve KYB ittifak halen Krt siyasi arenasnn dominant gcdr.561 Seim sonular sonrasnda KDPnin Krt i siyasetinde baat rol stlendiini grmekteyiz. KDP seimde Krtler arasnda birinci olmakla beraber, KYB ve Gorran Hareketinin oylarnn toplamndan az oy almasna ramen seim sisteminden kaynakl olarak dier iki partiden fazla milletvekili karmtr. Seim sistemini iyi okuyup buna uygun stratejiyi uygulayan tek Krt Partisi KDP olmutur.562 KDPyi baarya gtren en nemli sebep ise KYB ile Gorran arasndaki mcadeledir. Sleymaniye, Erbil ve Kerkkte KDP adaylarnn ald oy oranlarna bakldnda Barzani ailesinin Soran blgesinde de etkili bir aktr haline gelmeye balad sylenilebilir.563 Blgesel Ynetime aktarlan ekonomik kaynaklarn kullanm ve milliyeti sylemler sayesinde KDP, hem Erbil, Duhok ve Sleymaniyede hem de Musul ve Kerkkte semenler zerinde etkili bir politika yrtmtr. Barzaninin gcne g katt bu dnemde KYBnin blnerek Gorranla ksr siyaset tartmas iine girmesi Barzaninin Soran blgesinde de desteklenmesine sebep olmutur. Ayrca Musulda Araplarn milliyeti politikalar yrtmesi, Krtlerin de milliyeti sylemlerde bulunan KDPye ynelmesine neden olmutur.564

560

Veysel Ayhan, 7 Mart 2010 Parlamento Seimlerinin Irak Krt Siyasetine Etkisi , Ortadou Analiz, , Cilt:2-Say: 16, Nisan 2010 (Eriim) www.orsam.org.tr/tr/trUploads/Yazilar/.../2010420_veyselAyhanogun.pdf, 11 Mart 2011, s, 46. 561 Kasapolu, Tokdemir, A.g.m., s. 19. 562 Rapor No:54, A.g.e., s. 42. 563 Ayhan, A.g.m., s. 45-46. 564 Ayhan, A.g.m., s. 48.

166 2009 Blgesel Parlamento seiminde byk srpriz yapan Gorran ise, bu seimde az da olsa kan kaybetmitir. Sadece Duhokta oylarn kk bir miktar artran Gorran, Erbil ve Sleymaniyede oy kayb yaamtr. Kuzeydeki vilayet haricinde; Kerkk, Diyala ve Selahattinde de bekleneni verememitir. Bunun en byk sebebi ise; 2009 yerel seimlerde hata yapan partilerin bu seimde daha dikkatli olmas ve Gorrann srprizliini565 kaybetmesidir.566 Bu seimlerde KYB ve KDP, Gorrann ayn baary gsterememesi iin ok almtr. Nitekim Celal Talabani 2010 ylnn bandan itibaren Sleymaniye ve Kerkkteki seim almalarn bizzat kendisi yrtmtr.567 Gorran ise kendine olmas gerekenden fazla gvenmitir. Ayrca zellikle tartmal blgelerde oy kaybetmesinin sebebinin ise milliyeti sylemlerde bulunmamasnn neden olduu bilinmektedir568. Buna ramen tm yneticileri Sleymaniyeli olan hareket KYBnin de kalesi olan Sleymaniyede birinci parti olmutur. Lakin KYBye kar birok yerde birinciliini kaybetmitir. Hareketin Sleymaniyede arlkl olmas KDPye bir rakip olmaktan ok, KYBnin iktidar paylamn tehdit etmektedir.569 Seimin Irakl Krtler asndan dier bir nemi slamc muhalefetin g kazanmaya devam etmesidir. 2009 Yerel seimlerine Hizmet Ve Reform Listesi ad altnda seimlere beraber giren KB ve KH, bu seimlere ayr listelerle girmelerine ramen kuzeydeki vilayette alt ay ncesine gre iki kat oy almlar, bu oyla da Gorrana olduka yaklamlardr.570 Krtlerin yaad vilayetlerde seime katlm yksek olmasnn nedenleri ncelikle olarak; Krt partilerinin semenleri zerindeki otokontrolleri, Krtler iin hayati neme haiz Kerkkle ilgili olarak anayasann 140.maddenin uygulanmas, petrol yasas, pemergelerin durumu gibi hala

565

Srprizlikten kast 2009daki Krdistan Blgesel Parlamento seimlerinde sadece 4 -5 sandalye olabileceini dnen KYB ve KDP Gorran fazla nemsememiti. 566 Rapor No:54, A.g.m. s. 41. 567 Ayhan, A.g.m., s, 42. 568 Rapor No:54, A.g.m., s. 42, 569 Kasapolu, Tokdemir, A.g.m., s. 19, 570 Erkmen, A.g.m.,.s. 35.

167 zm bekleyen meselelerdir. Bu zlmemi olan sorunlar Krtlerin seime katlm orann etkiledii kadar oy verme tercihinde de etkilemitir. htilafl blgelerde ba eken Musul Vilayetinde her ne kadar El Irakiye ak ara birinci parti olsa da Krtler sekiz milletvekili karmay baarmlardr. Ayrca ebek adayn ve Hristiyan aznlk kadrosun dan seilen kiinin Krt gruplara yakn olmas bu rakam 10a karmaktadr 571. Lakin Musulda El-Irakiyenin %53 oy oranyla 31 milletvekilliinden 20sini elde etmeleri572, zellikle 2003 sonras Musulun Krtletirme politikalarndan rahatsz olan dier unsurlarn tartmal blgelerde Krtlerin fiili hkimiyetine kar bir tepki olarak ta grebiliriz. TABLO 5: 7 Mart 2010 Seimlerinde Krt ttifak/ Partilerinin Vilayetlere Gre Oy Dalm VLAYETLER KL GORRAN KB KH VLAYETTE ALINAN TOPLAM ERBL DUHOK BADAT DYALA MUSUL SELAHADDN KERKK 458.403 332.951 103.397 23.775 272.232 2.471 8.994 10.715 3.654 36.554 487.181 51.065 59.969 103.188 1.113 2.310 5.747 24.247 247.366 62.706 3141 79149 1.469 7.175 153.640 675.571 419.836 804.852 23.316 59.053 256.767 26.330 274,518

SLEYMANYE 350.283 19.732 47.749 239.109 22.676 206.542 1582031

Kaynak: Erkmen, Agm, s.33 den alntlanmtr. Ayrca Krt ttifaknn Diyalada oylarn ancak %15ini Musulda ise sadece %20sini almas, BKYnin yaylmac sylem ve politikalarn boa

571 572

Erkmen, A.g.m., s. 26-29. Oytun Orhan, Irak Parlamento seimlerinde Musul: Gzlemler, Sonular ve Deerlendirmeler Ortadou Analiz, Cilt:2, Say:16, Nisan 2010 (Eriim) www.orsam.org.tr/tr/trUploads/Yazilar/Dosyalar/2010420_47474fff.pdf, 12 Haziran 2011 s. 70-71.

168 karmtr. zellikle de Diyalada yaayan Feylilerin (ii-Krtler) Irak Ulusal ttifak ile seimlere girmesi. Krt ittifak iin byk bir darbedir. Krtler iin hayati nem arz eden Kerkkte, Krt ittifak ikinci part i olarak karmza kmaktadr573. Lakin taraflar 12 milletvekilliini eit (6-6) ekilde paylamlardr. Kerkkte Krt partilerinin toplamda ald oylarn Krt olmayan partilerden az olmas, ehirde Krtlerin ounluk olduuna dair iddialar yalanlar niteliktedir.574 Krtler seimlerde istedikleri baary salayamamalarna ramen zellikle Maliki ve Allavi arasndaki mcadelede, Malikinin yannda durarak Irak siyasetinin ba aktr olmulardr Cumhurbakanlnn Bakanln almak, Celal
575

Hkmetin kurulmasnda kilit rol verilmesi, ikincisi Dileri Krtlerin

oynayan Krtlerin, hkmet oluumunda 3 istei vard. Bunlardan birincisi Talabaniye ise ncs Petrol Bakanlna

anlaamadklar ehristaninn gelmemesiydi. Bunlardan bir ve ikincisini elde eden Krtler ehristaninin Petrol Bakan olmasn engellemiler lakin Enerjiden sorumlu Babakan Yardmcs olmasn engelleyememilerdir. Bylece ehristani alannda en yetkili makama ulamtr. Ayrca Krtler, hkmetin kurulmas iin 19 maddeden oluan taleplerini Malikiye iletmilerdir. Bu talepler iinde Cumhurbakanl, Petrol yasas, 140.maddenin uygulamas Kerkknde iinde yer ald tartmal blgelerin nihai stats, Badat - Erbil ilikilerinin siyasal, askeri ve hukuksal yaps gibi konular vard. Krtler bu taleplerin Maliki tarafndan kabul edildiini beyan etmilerdir. Hkmet kurulmas esnasnda Krtlerin en byk kopmalarndan biri 140. madde alannda olmutur. Bte grmeleri esnasnda petrol ihracatndaki tartmalar sebebiyle oturumu terk eden Krtler, bu hamleyle 140. maddenin uygulamas iin 172 milyar dinar yani 45 milyar dolar kazanmlardr. Yeni Irak hkmetinde en byk kazanm olarak ise Iyad Allaviye Cumhurbakanl pozisyonunu brakmamak iin sergiledikleri
573 574

Kasapolu, Tokdemir, A.g.m., s.20 Erkmen, A.g.m., s. 30. 575 Veysel Ayhan,Irakn Yeni Hkmeti; Kazananlar ve Kaybedenler, (Eriim): http://www.orsam.org.tr/tr/tr/yazigoster.aspx?ID:1284 13 Kasm 2010

169 direni sayesinde

576

Cumhurbakanl Cumhurbakanl

koltuunu Krtlerde

ellerinde kalmas,

bulundurmalardr

makamnn

zellikle Badat- Erbil geriliminde Erbilin elini kuvvetlendirmitir. Zira zm bekleyen Petrol ve Gaz yasas, pemergelerin durumu577, Kerkkn stats ve ihtilafl blgelerle ilgili kacak yasalar veto etme hakkna sahip olan Krtler, BKYni gvence altna almlardr.578 Hkmet kurulmasnda; Krtler, 42 bakanlktan 7sini almlardr.
579

Cumhurbakanln alan KYB bir nceki hkmette 3 bakanla temsil edilirken bu hkmette bakanlk says bire (Salk Bakanl) inmitir. KDP ise drt bakanlkta grev almtr. Bunlardan Dileri Bakanl ve Babakan Yardmcs atamal olarak, Ticaret Bakan ve Kadndan Sorumlu Devlet Bakanl ise vekleten KDPye verilmitir. Ayrca dier Krt partisi olan KB ise; G ve Gmenler Bakanl ile Sivil Toplum rgtlerinden sorumlu Devlet Bakanln, vekleten yrtme grevi almtr. 580 Hkmette, Krt hareketi iin ilgin nokta ise Gorran Hareketinin hkmetin dnda tutulmasdr.581. 2010 ylndaki dier bir gelime ise 1 Haziran - 14 Haziran 2010 tarihleri arasnda (Partinin 35.kurulu yldnmne denk getirilen) 3. KYB Kongresinin dzenlenmesidir. Gorran Hareketine kar kaybedilen seim sonrasnda yeniden yaplanma olarak ta karmza kan kongrede Celal Talabani yeniden bakan seilmi, belli lde partiye taze kan adapte edilmitir. Talabani; Kosrat Rasl ve Berham Salih arasndaki rekabette her ikisine de belli lde tatmin edecek destei vermi, denge politikas izlemitir.582

576

Bilgay Duman,Irakta Hkmet Kuruldu(mu)?, (Eriim) http://www.kerkk.net/haberler/koseyazisi.aspx?dil=1055&metin=201011155 15 Kasm 2010 577 Hali hazrda pemergelerin mevcudu 75.000- 100.000 civarndadr. Katzman, A.g.m., s. 3. 578 Sevgi Pnar Zeydan, Kuzey Irakn Yeni Hkmetin Kurulmas srecinden umduklar ve bulduklar (Eriim) http://www.orsam.org.tr/tr/tr/yazigoster.aspx?id:1401 24 Ocak 2011 579 Emme Yksel,Irak Labirentinde Bir Umut (Eriim):, http://www.orsam.org.tr//tr/yazigoster.aspx?/ID=1400, 24 Ocak 2011 580 Erkmen, Yeni Irak Hkmeti Iraka neler Gelecek?, s. 13-17. 581 Erkmen, A.g.m., s. 17. 582 Selen Tonku Kareem, Kongre KYBde Neyi Deitirdi ? Eriim: http:www.orsam.org.tr/tr/yazigoster.aspx?ID=861 11 Ekim 2011

170 2011 yl BKY iin son yllarn en youn siyasi gndemine sahne olmutur. Yln ilk yarsnda hkmet muhalifi protestolar ve siyasi zm araylar yln ikinci yarsnda ise BKY ile Badat Ynetimi arasn daki gerilimler ve siyasi oyunlar gndemi oluturmutur. Arap Baharnn da olumlu etkisini arkasna alarak BKYne ynelik eletirilerini sertletiren Gorran(Deiim) Partisi, BKY parlamentosunun kard Gsteri ve Toplant Yasasna kar protestolarda bulunmutur. Nitekim 30 Ocak 2011 de meclisin fes edilip 3 ay iinde yeniden seimlere gidilmesini neren bildiriyi yaynlam ve gerilimi trmandrmtr.583 17 ubat 2011de yaplan protestolara KDPnin Sleymaniye brosunun talanmas ile balayan olaylarda. dier muhalefet partileri de (KB ve KG) Gorrann yannda yer almlardr. muhalif lider Nirvan Mustafa (Gorran), Selahattin Bahaeddin (KB) ve Ali Bapir (KG) bir araya gelerek hkmete 22 maddelik (ilk srasnda Blgesel Hkmetin istifalarnn istendii) neri yaynlamlardr. KDP ve KYB halkn taleplerine cevap vermek maksadyla 3 muhalif partiyle grmeler gerekletirmi ve 5 parti toplantlar olarak isimlendirilen mzakereler yaplmtr. Bu toplantlar sayesinde meydanlarda (Sleymaniyede Sara meydan) olan kriz siyasi arenaya sramtr. Muhalefetin reform tekliflerine karlk, BKY Bakan Mesud Barzani ; 28 Austosta siyasi gerilimi sonlandrmak iin kararname yaynlam, bu kararname her ne kadar Sara Meydanndaki durumun normallemesi ve partilerin kesilen deneklerin iade edilmesi haricinde muhalefetin taleplerini karlayamasa da tansiyonun azalmasn salamtr.584 BKYde 2011in son aylarnda grlen dier bir gerginlik ise KDP ile KB arasnda ki ztlamadr. 2 Kasm 2011 Cuma gn namaz sonras fuhu yapld iddiasyla baz otel, masaj salonu, iki satan dkknlar ve birahaneler KB mensuplarnca yaklmtr. Her ne kadar gerginliin ncesi

583

Selen Tonku Kareem, Irak Krt Blgesel Ynetiminin 2011den 2012 ye Yansmalar, Ortadou Analiz, Cilt:4, Say: 39, Mart 2012,(Eriim) www.orsam.org.tr/tr/trUploads/Yazilar/.../201239_kapakmakaleE.pdf, 12 Nisan 2012, s. 9. 584 Kareem, A.g.m., s. 9-11.

171 2003 genel seimlerine585 kadar uzasa da KDP olaylardan KBi sorumlu tutmu ve KB yesi 60 kiiyi tutuklamtr. Bu olayn arkasndan KBin Zahoda ki parti binas ve partiye ait olan yayn kuruluu Speda TVnin binas yaklmtr. KBde bu olaylardan KDPyi sorumlu tutmutur. Barzani ise, olaylarn aratrlmas iin soruturma komitesi kurmutur. Soruturmada KDP ile ilikili baz kiilerinde aralarnda bulunduu grupa yakld sonucu ortaya ksa da henz haklarnda yargsal sre balatlmamtr. KDP ile arasndaki bu gerginlik; blgedeki slamc hareketin ykselii ya da rann blgeye etkisinden ok, KBin Bahdinan blgesindeki gc ele geirmek isteinden kaynaklanmaktadr. Zira KDP Bahdinan da kontrol elinde bulundurmaktadr. KB ise ikinci partidir. Gorrann KYB karnda ald baary Bahdinanda KBe kar tanmak KDP nin varl iin en byk tehlikedir. Her ne kadar 2005 ylndan sonra kurulan parlamentoda (5.hkmette) stratejik ittifak antlamas uygulanmasa da 6.Hkmetin grev sresinin ilk yarsn doldurmasyla 7.Hkmet kurulma istei ortaya kmtr.586 KYBli Berham Salihin 2 senelik grev sresinin dolmasna ram en BKY Bakan Mesut Barzani, Salihin greve devam etmesini istemekteydi. Stratejik anlamaya gre bu iki parti anlaabilirse mmknd. Lakin Celal Talabaninin ince hesaplar ortam germitir. KYB iinde kendisinden sonra ikincil adamisminin ortaya kmasna kar olan Talabani, hem Berham Salihin yldzn sndrmek hem de KDP ierisindeki Mesut Barzaninin yeeni Neirvan Barzani ile hali hazrda Parastinin Bakan olan olu Mesrur Barzani arasndaki kamplamay krklemek istemi ve bu teklifi reddetmitir.587 Hkmet ve KDPKYB arasndaki tartmalar, 23 Ocak 2012de KYB tarafndan Devlet Bakanl Yardmclna aday gsterilen Kosrat Resuln 15 ubat gn Mesud Barzani tarafndan onaylandnn duyurulmasyla
585

2005 Genel Seimler ncesindeki Duhokta ki KB ofisleri yaklm hatta baz yeler hayatn kaybetmitir. KDP olaylardaki sorumluluunu kabul etmi, madurlarn ailesine tazminat demi ve KB binalarn restore etmitir. 586 Serhat Erkmen,Krt Ynetiminde 7.hkmet ve Beklentiler (Eriim), http://www.orsam.org .tr /tr/yazigoster.aspx?ID=3396 9 Nisan 2012 587 Bilgay Duman,Irak Blgesel Krt Ynetiminin Hkmet Deiiklii ve Siyasi Yansmalar, (Eriim): http://www.orsam.org .tr /tr/yazigoster.aspx?ID=3241 17 ubat 2012

172 bitmitir. Ayn gn KYB yesi Berham Salihin istifa etmesiyle boalan babakanlk grevi iin KDP Bakan Yardmcs ve Blgesel Krt Ynetiminin eski Babakan Neirvan Barzani, Babakan Yardmclna ise KYBli mad Ahmed BKY tarafndan seilmi, bir gn sonra da 71 parlamenterin oyuyla hkmet kurma yetkisi resmen verilmitir. 588 Ayrca Blgesel Krt Ynetimi Parlamento Bakan ve yardmcs da deimitir. Parlamento Bakan Arslan Baviz, Yardmclna ise Hasan Muhammed Saar seilmitir.589 6.hkmet ile 7.hkmet arasnda Babakan ve Babakan yardmclar grevleri haricindeki grevlerde parti dalm deimemi, baz bakanlklar haricinde ise nemli bakanlklarda grev deiimi olmamtr.590 Ayn zamanda Mesut Barzaninin ABD ziyareti esnasnda oturmasn 7.Hkmetinin gstermesi kurulduu ilan ve mevcut kurumsal ierisinden yapnn gelen bakmndan muhalefet

Barzaninin gl adam olduuna dair sylemleri ykmak iin yapldn akla getirmektedir. 2011 yl BKYnin kendi ierisindeki sorunlarna ilaveten Badat ynetimiyle olan ilikilerinde de sorunlar yl olarak karmza kmaktadr zellikle tartmal blgeler, bte, pemerge, petrol karma szlemeleri, petrol ve gaz yasasna ilikin sorunlar ilikilere damgasn vurmutur. Bu dnem Amerikan askerlerinin Iraktan ekilmeyi sonlandraca dneme rast gelmektedir. Temmuz sonrasnda ABDnin Kerkk, Diyala ve Musuldaki karma gvenlik noktalarndan ekilmesiyle tartmal blgelerdeki problemler su stne kmtr. Zira, ABD askerleri kanl atmalara engel oluyordu. Tartmal blgelerin en banda yer alan Kerkkn ; 2003 sonrasnda Krtletirme politikalarna maruz kalmas, valisinin Krt olmas, KDP ve KYBnin blgede gl bir parti olmas sebepleriyle, Krtler gzlerini dier tartmal ilelere dikmiti.591

588

Babakan ve Yardmcs Gven Oyu Ald, (Eriim): http://www.peyammer.com/Turkish/PNANews.aspx?ID=26697 6 19 ubat 2012 589 Duman, A.g.m., s. 2. 590 Erkmen, A.g.m., s. 2 . 591 Kareem, A.g.m., s. 11.

173 . Baz uzmanlar tarafndan federalizm; etnik atmalar nleyecek, aznlklarn haklarn verecek altn yol olarak grlse de, merkez ile federal blge arasndaki kaynaklarn dalmna ynelik atmann da balangc olabilir.592 Nitekim, Erbil- Badat arasndaki petrol ve doalgaz yasasna ait anlamazlk buna en gzel rneklerden biridir. BKY, Badat Hkmetinin petrol ve doalgaz yasa tasarsn Erbil Anlamasna593 aykr olduunu iddia ederek reddetmitir. Bunu BKYnin Kasm aynda Exxon Mobilele yaplan antlamaya, Badat hkmetinin tepkisi izlemitir.594 Nitekim Aralk 2011de Nuri El Malikinin ABD ziyaretinde, Teksas meneyli Exxon firmasnn st kademe yneticileriyle yaplan grmede Krtlerle olan anlamalar yeniden gzden geirmeleri adna sz almtr. 595 Ekim aynn ortasnda BKY ile Badat ynetimi arasnda bu sefer bayrak krizi yaanmtr. Malikinin Krt bayrann indirilmesine ynelik emir verdiine dair sylenti, Krt gruplarn protestolarna sebep olmutur. Hatta gen bir Krt kendini yakma giriiminde bulunmutur.596 Krt heyetinin Badat ynetimiyle yapt grmede emrin ok gemeden Maliki tarafndan verilmediini, ileri Bakanlndan bir yetkili ve Diyala Emniyet Mdr tarafndan verildii ortaya kmtr. Krt heyetinin sunduu rapor ile sorunlarn anayasal erevesinde zm iin kararlar alnmtr. Buna gre; Badat ile Erbil arasndaki sorunu zmek iin Krt heyetinin Badata gitmesi, BKYnin tm taraflarn temsilcinin yer alaca bir komisyon oluturulmas, Badattaki BKY temsilciliinin glendirilmesi ve Irak Babakan ve BKY Bakan tarafndan, iki hkmet arasndaki
597

idari

ilerin

yrtmesi

iin

gzetmen

belirlenecektir.

Bu sorun daha da bymeden bu ekilde sona ermitir.

592 593

Wimmer, A.g.m., s. 19. Erbil Anlamas: Kasm 2010da Barzaninin de n ayak olmasyla Maliki ikinci kez kabine kurma ans bulmutur. Bunun diyet borcunu ise. Enerji yasa tasars zerinde Krtlerle mutabakata vararak vermitir. Bu mutabakata Erbil anlamas ad verilmektedir. 594 Kareem, A.g.m., s. 12. 595 Iraq Says Exxon Seeks More Time on Kurd Decision , (Eriim): www.wsj.com. 24 Mart 2012 596 Malikinin Krt Bayrana Saygszln protesto iin Bir Gen Bedenini Atee verdi., (Eriim): http: http://www.peyammer .com/details.aspx?!=6&id=252421 20 Ekim 2011 597 Toplantnn Karar: Hibir ekilde Krdistan Bayra ndirilmeyecektir. (Eriim): http: http://www.peyammer .com/details.aspx?!=6&id=252551, 20 Ekim 2011

174 15 Aralk 2011 de ABDnin Iraktan ekilmesinden iki gn sonra Snni Cumhurbakan Yardmcs Tark Haiminin terrist eylemlere kart gerekesiyle tutuklama emri kmas ve Erbile snmas, Erbil- Badat arasndaki gerilimi daha da arttrmtr. Celal Talabaninin konukevinde arlanan Haiminin 12 korumas terre bulamak ve Irakl komutan ldrmek suuyla tutuklanmlardr.598 Hali hazrda Erbil- Badat arasndaki gerilimin gbeinde bulunan bu konu dier sorunlar gibi zm

beklemektedir.

598

Haiminin 12 Korumas Tutukland., (Eriim): http://www.peyammer .com/details.aspx?!=6&id=264802, 19 ubat 2012

175 ALTINCI BLM IRAKTAK KRT MLLYETLNN BLGEYE MUHTEMEL YANSIMALARI Irakl Krtlerin 1991 ylndan gnmze kadar kazanmlarn arttrmas blge lkelerinin dikkatlerini, Krtler zerinde toplanmasn gerektirmitir. Irakn ve Iraktaki Krt milliyetiliinin gelecekte alaca rol ve ekil, dorudan ve dolayl olarak tm Ortadou lkelerinin siyasetine yn vermesi beklenmektedir. Zira Ortadounun yakn tarihine baktmzda Ortadouda bir lkede balayan etnik ve mezhepsel kaynakl atmalar ve kutuplamalarn belli bir sre sonra blge lkelerinin de yer ald vekleten bir savaa dntn grmekteyiz.599 Bu blmde Irakn mevcut durumunun devam ve Irakn blnmesi durumlarnda Krtln blge lkelerine ne gibi etkiler yarataca ele alnacaktr. phesiz son derece karmak bir yapya sahip olan Irak ayn zamanda kresel ve blgesel aktrlerin ok byk karlarn dorudan ilgilendiren bir sorundur. Bu sebeplerle bylesine karmak bir sorunun hibir zaman nceden kda dkld ekilde oluaca kabul edilemez. Ele aldm senaryolar tamamen kurgusal ve aktrlerin olas davranlar mantksal karlarla oluturulmutur. Senaryolar sayesinde gelecei, uzun vadede dncenin tarih bilincimize ekleyecei uyanklkla inceleyerek tarihin engebeli yollarnda gvenli biimde yol almamz salamas amalanmtr. 600

599

Serhat Erkmen, Irak Hangi artlarda Nasl Paralanabilir. ? En Ktye Hazrlkl Olmak , ORSAM Rapor No: 102, Ankara, 2012, (Eriim) http://www.orsam.org.tr/tr/trUploads/Yazilar/Dosyalar/2012111_serhat_erkmen77.pdf , 12 Mays 2012, s. 13 600 David Passig,2050: ki Bin Elli,vr:Nita Kurrant, Koton Kitap, stanbul, 2011, s.437-38.

176 6.1. IRAKTA MEVCUT DURUMUN DEVAMINDA KRT

MLLYETLNN KOMU LKELERE YANSIMALARI 2005 Irak Cumhuriyeti Anayasasnda Irak, parlamenter, demokratik federal bir cumhuriyettir. ifadesiyle Irakn federal bir yapya sahip olduu vurgulanmtr. Bu bizim dier senaryomuzda dahil olmak zere hali hazrdaki durumumuzu ifade etmektedir. Aslna baklrsa ABDli uzman ve politikaclar, Irakn igalinden seneler nce Irakn federal olarak yaplandrlmasn ileri srmekteydiler. Onlara gre; 1991 sonras siyasi kazanmlarn arttran Krtlerin kazanmlarnn korunmas iin tek yol, Irakn federal olarak yaplandrlmasyd. Ayrca srail ve Bas ranin gvenliini tehdit edebilecek Merkezi Irak Ynetiminin bu suretle zayflatlmas ABD iin en iyi fikirdi.601 Ele alacamz bu senaryoyla lke toprak btnlnn korunduu ve federalizm yerletirilmeye alld durum (hangi artlarda olursa olsu n) ele alnmtr. Bu yapnn, merkezi yaps farkl ekilde glenmi olabilecei gibi merkezi yaps (Badat ynetimi) zayflatlm bir ynetimde olabilir. Irakta mevcut durumun devam senaryosunun ana ekseni; Irakn toprak btnlnn korunmas, Blgesel Krt ynetiminin varlnn da Irak ats altnda srdrmesidir. Hali hazrda Irakn toprak btnl korunmakla beraber, Merkezi Hkmet zellikle BKYnin resmi snrlarna (Duhok, Sleymaniye ve Erbil) ilaveten ihtilafl blgelerde otoritesinin olmad grlmektedir.602 Ayrca iilerin youn olduu gneyde ve Snnilerin arlkl olarak bulunduu orta ksmlarda da Merkezi Hkmet sorunlar yaamaktadr. Bunun sebebi; Iraktaki federal yapnn nitelii corafi olmaktan ziyade etnik ve mezhepsel farkllklara dayal olmasdr. Bunun,

601

Mustafa Aydn, Nihat Ali zcan, Neslihan Kaptanolu, Riskler ve Frsatlar Kavanda Irakn Gelecei ve Trkiye, TEPAV Ortadou almalar II, 2007, (Eriim) http://www.tepav.org.tr/upload/files/1271230130r2734.TEPAV_Irak_Raporu.pdf , 15 Mays 2011, s. 76-77 602 Erkmen, A.g.m., s. 6

177 dier anlamazlklarla birlemesi federal yapnn; birletirici ve uzlatrc zelliini, blc ve tekiletirici zellie brnmesine neden olmaktadr. 603 Federalizmin Irakta yerlemesi ve ilevsel olabilmesi; siyasi uzla kltrnn gelimesine, gl federal kurumlarn ve merkeze ball destekleyen dllendirme mekanizmalarna baldr. 604 zellikle ABDnin SOFA anlamas sonucunda askeri personelinin Irak topraklarndan ekmesiyle Merkezi Hkmet ile BKY Hkmeti arasnda anlamazlklar hz kazanmtr. Anlamazlklarn banda Kerkkn stats yer almaktadr. Buna ilaveten; Musul, Diyala ve Selahattin vilayetlerine bal baz ileler zerinde BKYnin hak iddia etmesi ile oluan ihtilafl blgeler605 sorunu, petrol ve gaz yasasna ynelik anlamazlklar, btenin dalm 606 ve pemerge konusundaki anlamazlklar ile son dnemde Cumhurbakan Yardmcs Tark Haiminin tutuklama talebi ile alevlenen Snni- ii geriliminde Erbilin Haimi safnda yer tutmas ile oluan anlamazlk nmzdeki srete ErbilBadat arasnda zm bekleyen ve ikili ilikilere yn verecek temel parametrelerdir. Badat- Erbil gerilimi ve Irakl Snni ve ii Araplarn Krt kartl ABDnin ekilmesinden sonra Krtlerin en byk korkularndand. Tark Haimi olay ile Araplar Snni ve ii olarak ayrlm, Krtlere kar tepki blnmtr. Her ne kadar Snni ve ii gerilimi var olsa da bu gerilim Irakl Krtlerin urayaca saldrlar ve Irakn blnmesini ertelemitir.

603

Fatma Ceren Trkmen Duman, Irakta Federalizm Tartmalar, Ortadou Analiz, Cilt:3, Say: 34, Ekim 2011, (Eriim) www.orsam.org.tr/tr/trUploads/Yazilar/Dosyalar/20111021_inceleme3.pdf, 17 Ocak 2012, s 62- 63 604 Aydn, zcan, Kaptanolu, A.g.m. , s.76 605 Geici Ynetim Yasasnn 53.maddesinin A bendinde Krdistan Blgesel Hkmeti; 19 Mart 2003 tarihinde Duhok, Erbil, Sleymaniye, Kerkk, Diyala ve Musul Vilayetlerindeki toprak idaresi altnda bulundurmakta olan resmi hkmet ifadesi ihtilafl blgelerin temelini oluturmaktadr. Ayrca 58.maddedeki Kerkk bata olmak zere ihtilafl blgelerdeki Baas dnemindeki Araplatrma politikasnn izlerini silme, adil ve effaf bir nfus saymnn gerekletirilmesine dair maddeler ile Irak Geici Yasasn atfen 2005 Irak Anayasasnda da 143.maddesinde 53 \a ve 58.madde dnda iptal edileceini belirtmesi sorunun devamn salamtr. Geici Ynetim Yasasnn tam metni iin Bkz. (Eriim) http:// iraqcoalitian.org/govement/tal.html, 2 ubat 2012 606 Bte krizi 15 ubat 2003de Malikinin Krtlerin lkenin toplam gelirinden ald yzde 17lik pay yzde 13e indirmeye almasyla balamtr. Lakin Maliki bu giriimde baarl olamamtr. Katzman. A.g.m., s.3.

178 Krt ayrlk milliyetiler politik ve ekonomik kazanmlar artrmak temelinde birletirici bir unsura dntrlerek, etnik ve mezhepsel gerilime kar ironik olarak bir tr sigorta grevi yklenmilerdir.607 lke btnlnn salanmas; Irak gvenlik gleri (IGG) nin l ke genelinde otoritesini salayabilecek imkan ve kabiliyete ulamas, Snni Araplarn devlet yksek makamlarn temsil edilmesi, BKYnin yaylmac politikasn durdurmas, BadatErbil arasndaki anlamazlklarn sonlandrlmas, Kerkkn statsnden tm taraflar memnun edecek bir zme kavumas, Trkiyenin gvenlik endielerinin ortadan kalkmas ve ii gruplar arasndaki ihtilaflarn giderilmesine baldr. Bu konjektrde Irakn mevcut durumunu iyiletirerek koruyaca ve istikrara kavuaca ngrlmemektedir.608 Bu ngrler sayesinde senaryomuzun rgsel hikayesi oluturulmutur. IGGnin gelitirilmesini ngiliz Savunma Bakanlnn Irakla ilgili misyonu olarak grlmektedir. Buda bize BKYnin ayrlk taleplerinin Londrann stratejik planlamalar ile rtmediini gstermektedir.609 Ayrca, Kuzey Irakn gelecei sadece Irak ii g savann galibi ya da ABD ve ngilterenin bann ektii koalisyon glerinin politikalar tarafndan belirlenemeyecek kadar kark bir problemdir. Zira bu gler e ilaveten komu blgesel glerde ciddi ekilde hesaba katlmaz ve yok saylrsa beklenmedik sonulara gebe kalnabilir. 610 srailin gvenlik alglar, Krfez lkelerin endieleri, Trkiyenin tavr ve son olarak ABDnin ekilmesi sonrasnda yaklak 18 b in Askeri personelini ABD temsilciliinde kalmas, 2011 sonras youn atmalar olaslklarn tamamen dlamasa da, olduka zayflatmaktadr.611

607

Mehmet Can Kasapolu v.d., Irak; Gelecek Senaryolar, Baheehir niversitesi Uluslararas Gvenlik ve Stratejik Aratrmalar Merkezi (BUSAM), stanbul, Temmuz, 2009(Eriim) http://busam.bahcesehir.edu.tr/rapor/index/id/19, 13 Mart 2011, s. 35. 608 Kasapolu v.d.,, A.g.m. , s.46 609 Kasapolu v.d.,, A.g.m. , s.50 610 Snmez Kksal, Irakn Kuzeyindeki Muhtemel Gelimelerin Trkiyeye Etkileri, BLGESAM Rapor No:6, (Eriim) www.bilgesam.org/tr/images/documents/rapor6.pdf,23 ubat 2012, s.15 611 Kasapolu v.d.,, A.g.m., s.47

179 Irakta otoriter, totaliter, gl merkezi hkmet modeli aksine, federal devlet kapsamnda daha zayf balarla bal blgesel hkmetin olduu, merkezi hkmet ile blgesel ynetim arasndaki snrlarn belli olmad ve bakanlklarn etnik ve mezhepsel ayrmlarna gre ayrld bir yapyla kar karyayz. lke iindeki ayrm sebebiyle her etnik grup ve mezhep ok sayda silahl milis yapsna dnmtr. Bu durum her ne kadar 2007 sonrasnda gvenlik sorunlar azalm gzkse de oluacak anlamazlklarn atmaya dnebilmesi asndan nem arz etmektedir. Bu sebeple ulusal barn tesisi milislerin silahszlandrlp sivilletirilmesi ve topluma kazandrlmasyla doru orantldr. gal sonrasnda lkelerini terk eden Baas yanls Irakllarn tekrar topluma entegre edilmesi sorunlarn zmnde esas rol oynamaktadr. Bu sorunlara Kerkkn stats konusunda ki anlamazlklar da eklenince Irakn yakn gelecekte kritik iyapsnn devam edecei ngrlmektedir. Tekrar Irakn federal yapdan niter yapya dntrlmesi ABDnin igal amacyla eliki douracandan imknsz grlmektedir. Bu durumda blgede kar bulunan gler; etnik, mezhepsel unsurlar kullanarak Irakn kaderini etkilemeye devam edeceklerdir. Ayn ekilde Iraktaki yaplanma ve oluumlarda, blge lkelerin geleceine yn verebilecektir. Yukarda beyan edilen tm sebepler senaryomuzun rgsel hikayesinin mantn oluturmaktadr.. Mevcut yapda Barzani ve Talabaninin, mevcut politikalarn ve blgesel koullanmay i ve d koullar msaade ettii lde glendirmeye devam etmeleri muhtemeldir. Bata Kerkk olmak zere yaanlan gerginliklere ramen kalknma projelerini uygulayarak refah seviyesini ve ynetim kapasitesini artrmalar beklenmektedir. Dnyann en byk nc petrol rezervine sahip Irak, petrol yasasnn onaylanmamas sebebiyle sorunlar yaamaktadr. Blgesel Krt Ynetimi, Kuzey Irakta 1.5 milyar varil petrol ve 100 trilyon feet kp doalgaz rezervi olduunu tahmin etmektedir.
612

Sorun da bu kaynaklarn paylam

612

Kksal,A.g.m.,, s.12- 15

180 konusundadr. Aslna baklrsa Irak bir arada tutacak yegne dl petroldr. Dolaysyla merkezi ynetimin, bu petrol zerindeki hkimiyeti olduu srece lkenin paralanmas uzak gzkmektedir. Kuzey Irak; yeralt zenginliklerinin yannda konumu itibariyle Trkiye yannda zellikle ran, Suriye ve Krfez zerine de etkiler yaratabilecek jeostratejik konumu olan bir corafya parasdr.613 Bu corafya da; tarihi, dini, etnik, siyasal, sosyal ya da ekonomik sebeplerle Erbil- Badat arasndaki mcadele alan olarak karmza kan ihtilafl blgeler Irakta federal yapnn bir sonucudur. Sadece toprak veya vilayetlerin idari snrlarna ilikin bir dzenlemeden ziyade federal yapnn tetikledii; etnik, sosyal, siyasal ve ekonomik nedenleri barndran bir sorundur.614 Anlamazln nirengi noktasn 17 Mays 2003 tarihinde ABD ile KDP ve KYB arasnda Pemerge Glerinin Yeniden Konulandrlmasna ynelik anlamayla 6000 civarnda KDP ve KYBli pemergelerin Musul, Kerkk, Selahaddin ve Diyalaya yerletirilmesi oluturur. Mevcut durum itibariyle pemerge glerinin konuland BKYnin snrlarn ve nfuzu arttrmak istedii bu blgeler ihtilafl olarak adlandrlmtr. Birlemi Milletler Irak Yardm Komisyonunun (UNAM) konuyla ilgili raporuna gre htilafl blgelerin hali hazrdaki durumu;. Musul vilayetinin Mahmur, eyhan ve Akre ileleriyle Diyala vilayetinin Kifri ve Hanekin leleri Blgesel Krt Ynetimi idari kontrol altndadr. Buna karn Musul vilayetinin Telafer, Sincar, Tilkeyf, ve Hamdaniye ileleriyle Diyala vilayetinin Beledruz ilesine bal Mendeli ve Beladruz ile Selahaddin vilayetine bal Tuzhurmatu ilesinin idari kontrol merkezi hkmete aittir.615 htilafl blgelerin Irakn kuzeyindeki petrol ve doalgaz alanlarnn byk ksmn ierisine almaktadr. Bu blgelerde younluklu olarak Trkmen nfusunun youn ekilde yayor olmas dikkat ekicidir. htilafl blgeler ayn zamanda gvenlik glerinin yasal stat snrlarn da gndeme getirmektedir. Zira Austos 2008de Krt pemergelerin
613 614

Kksal, A.g.m. , s. 26 Duman, Irakta htilafl Blgelerin Durumu, s. 23 -24. 615 Duman, A.g.m., s. 6-7..

181 Hanekine konulandrlmasndan 2 ay sonra Irak ordusuna bal 12. Tmen blgeye gitmi ve gerginlik ksa sreli de olsa atmaya dnmtr. Austos 2009da ABDnin nclnde varlan anlama ile Irak Ordu ve Polisi ile Pemergelerden oluan Ortak G blgenin gvenliinden sorumlu tutulmutur.616 Anlamazlklarn ban eken Kerkkte ise; taraflar farkl ekilde uzlamaya gidebilecei ngrlmektedir. Bunlar: Kerkk zel statl bir vilayet olarak merkezi ynetime balanabilir, farkl bir statde BKYne balanabilir ve son olarak ta Kerkk BKYne tam olarak dahil olabilir. Her olasln blge lkelerinde farkl etkiler yarataca aikardr. Ayrca bu zmszln dnlmektedir. Yukarda mevcut durumu, rgsel hikayesi ve mant aklanan senaryomuzda sosyal, ekonomik, kltrel, ekolojik olaylar, eilimler ve gelimeler ile kresel ve blgesel gleri, ynelim ve ynlendiriciler olarak kabul edip komu lkelere etkileri aada aklanmtr. ise nmzdeki dnemde de devam edecei

6.1.1. Trkiye Irakn toprak btnlnn etnik ve dini gruplar arasnda blnmesini blgenin istikrar iin byk tehdit617 olarak gren Trkiye iin; istikrarl, demokratik ve merkezi gl bir Irak, en uygun modeldir. Irakn olas ii hegemonyasna girmesi ve ABD askerinin ekilmesi sonrasnda oluabilecek kaos ortam Trkiyenin mevcut sistem ierisind eki ekincelerini oluturur. Zira oluacak kaos ortam en fazla PKKya hizmet edecektir. Toplam mevcudu 4000-5000 civarnda olan PKK da kadrosunun

616 617

Duman, A.g.m., s. 11. Christoper W. Blanchard v.d.,Iraq; Regional Perspectives and U.S Policy, CRS Report for Congress, October 2009, (Eriim) www.fas.org/sgp/crs/mideast/RL33793.pdf ,13 Mart 2012, s.12.

182 yaklak 3 te 2sini oluturan yap Kuzey Irak topraklarnda hayat bulmaktadr.618 2003 sonras Irakn yeniden inasnda zellikle BKY, Trk firmalar iin byk bir pazar olmutur. Trk mteahhitleri 2003-2009 yllar arasnda Irakta toplam 7,5 milyar ABD dolar deerinde 495 proje gerekletirmiler, Yllk bazda stlenilen i miktar, 2003te 242 milyon ABD dolar iken 2009da bu rakam 1,3 milyar ABD dolara kadar ykselmitir. Firmalarmz, yeniden yaplanma srecindeki Irakta eitli konut projelerinden askeri tesislere, yol, kpr, baraj gibi altyap projelerinden okul, hastane gibi sosyal tesislere pek ok alanda faaliyet gstermektedirler. 2010 ylnda ise ikili ticaret hacmi 7 milyar ABD dolar seviyesini amtr.619 3000-4000 civarnda kamyonla yaplan Irak-Trkiye gda trafii blge halk iin geim kaynan olutururken blgeyi kontrol eden Barzan i kuvvetleri iin byk bir gelir kayna olarak ortaya kmaktadr. 2008 sonbaharyla TPAO ve BOTAn Shell ile yapt anlama ile Kuzey Iraktan petrol tamasna karar verilmi, Kerkk Yumurtalk petrol boru hatt alr hale gelmitir.620 Mevcut sistemin devamnda Erbil-Ankara arasndaki ekonomik ilikilerin daha da artaca deerlendirilmektedir. ABDnin Iraktan ekilmesinden sonra Trkiyeye sert sylemlerde bulunan Malikiye kar Trkiyenin dier ii gruplarla iliki kurarak Malikiyi yalnzlatrma politikasna gtmesi balamnda Mkteda el Sadr ve Meclis Bakan El Nuceyfi ile yakn ilikiler kuruluyor olmas621 Trkiyenin elini glendirmektedir. Haiminin Trkiyeye snmas sonrasnda da ayn politikann devam edecei beklenmektedir. Ayrca Snni Araplarn

618 619

Blanchard, v.d., A.g.m. , s.13. Trkiye-Irak Ekonomik likileri, (Eriim)http://www.mfa.gov.tr/turkiye -irak-ekonomik-iliskileri-veturkiye_nin-yeniden-imar-surecine-katkisi.tr.mfa, 18 Haziran 2012 620 Blanchard,vd, A.g.m. , s.16 621 Bilgay Duman , El Hekimin Trkiye Ziyaretinden Satr Aras Alglamalar ,(Eriim) http://www.orsam.org.tr/tr/yazigoster.aspx?ID:3115, 10 ubat 2012; Bilgay Duman,Trk D Politikasnda Yeniden Irak; Usame El Nuceyfi Trkiyeye Geliyor (Eriim) http://www.orsam.org.tr/tr/yazigoster.aspx?ID:3056, 10 ubat 2012; Celalettin Yavuz, Irakl ii Lider Mukteda el Sadr ve Trkiye Ziyareti(Eriim) http://www.turksam.org/tr/yazdir1647.html, 12 Mart 2011

183 ounluunu oluturduu yad Allavi nderliindeki El Irakiye partisiyle iyi ilikiler kurulaca dnlmektedir. Trkiyenin Irakla ilgili vizyonunu; BKY ve Trkmenler le snrlandrmayp Snni ve ii Araplar ile ortak kar etrafnda diyaloglarn gelitirmesi gerekmektedir. rnein; Mukteda El Sadrn lke btnlne vurgu yapan ve BKYnin bamsz devlete dnmesine kar kan grleri Trkiyenin Irak politikasyla rtmektedir.622

6.1.2. ran rann, Irak zerindeki ilgisi ok eski tarihlere kadar uzanmaktadr. ncelikli olarak; ran, Irakn ounluunu oluturan ii Arap nfusu zerinde de hkimiyet kurmak istemektedir.623 Bunlara ilaveten ran etkileyen dier bir unsur ise gvenlik parametresidir. randa faaliyet gsteren Krt ayrlk grup PJAKn Irakn yeterli nlem almamas zerine Irakta yaam alan oluturmas ve buradan ran topraklarna giri yaparak eylemlerde bulunmas rann gvenliini olumsuz etkilemitir.624 Lakin bazlarna gre ise bunu mazaret gsteren ran, 2011 ortalarnda Kandili PJAKtan arndrma operasyonlaryla bu blgeye Ensar el slam yerletirmi ve nfuz alann Erbile kadar geniletmitir. ounlukla Trkiye ve Irak snr blgesinde yaayan ve ran nfusunun yaklak yzde 7sini oluturan ranl Krtler iin, BKYnin cazibe merkezi haline gelmesinin kendisini fazla etkileyeceini dnmemektedir. Zira ran, Irakta ki Krt hareketine tarih boyunca hamilik grevi grm onlar zerinden diplomasilerde bulunmulardr. nmzdeki srete de ayn ekilde; zor durumlarda veya komu lkelerle anlaamad durumlarda yine o komu lkenin Krt halk zerinden lkeye mdahale etmeye alaca beklenmelidir. ran bu konuda dndren tek olgu Krt milliyetiliinin artk
622 623

Kasapolu v.d.,, A.g.m. , s.49. Blanchard v.d.,A.g.m., s. 8. 624 Blanchard, v.d ,A.g.m.,s .9.

184 Amerikan emsiyesi altnda hayat bulmasdr. Ayrca kendi Krt halknn isyan etmesi durumunda ise sert ekilde tepki verecei beklenmektedir. Nitekim ran corafi bir ad olarak Krdistan yaatm ancak hibir zaman Krtlerin lkenin bekasna Kasemlunun tehdit halefi oluturmasna olmas gz yummamtr. hala fail erefkendinin Abdurrahman Kasemlunun bulunamamtr. Viyanada ldrlmesi olaynda beklenen

akibetinin de Kasemludan farkl olmamtr. Bir iddiaya gre ran gizli servisi erefkendiyi 1991 ylnda yani Kasemludan iki yil sonra Berlinde bulup ldrmtr. Bu iki olay bize rann kendi dnda ve kendisine yansmayacak tm gelimelere gerektiinde seyirci kalabilecei, onu destekleyebilecei, eer menfaatlerine uygun olursa szcln bile yapabileceini gstermektedir. Ancak olay ya da gelimeler kendisine yansyacaksa, ran gerekli her trl tedbiri almaktan kanmayacaktr. rann, Irak ekonomisi zerinde de etki alan oluturma abalar mevcuttur. 8-9 Austos 2007 tarihinde Basra ile Abadan arasndaki pe trol rnlerinin tanmasn ngren anlama ve Necefte Austos 2008de alan havaalan ile ran, zellikle ii blgesi zerindeki yatrmlarda 625 bulunmakta, ekonomik olarak ta Iraktan faydalanmak istemektedir. zellikle Avrupa lkelerinin ran petrolne kar uygulamaya soktuu ambargoyla Irakn petrol ihracatnn azalaca deerlendirilmektedir. Bunlara ilaveten (petrol rnleri hari) 2008 itibariyle Iraka en fazla ihra eden beinci lke olarak karmza kan ran626 bu pay artrmaya alacaktr. stikrar ierisindeki Irak, ran pazarnn gelimesi iin son derece nem arz etmektedir. ran iin mevcut sistem ierisinde oluabilecek laik, gl Arap milliyetiliine bal bir Irak ynetimi en istenmeyen senaryodur. Zira Irakta baarl olabilecek, dini motif barndrmayan bir liderlik rann sistemi iin tehdit olabilecektir. Ayrca hali hazrdaki Irakn istikrar ii ideolojinin yaylmas iin faydal olaca dnlmektedir.

625 626

Blanchard v.d.,, A.g.m.,s.11. Bilgay Duman, Sercan Doan, Irak statistikleri,ORSAM Rapor No: 100, Ocak 2012, (Eriim) www.orsam.org.tr/en/enUploads/Article/Files/2012223_Bookirak22.pdf, 5 Mays 2012, s. 315.

185 Mevcut Irakn devam ve olas Esad dneminin kapanmasyla srann kendisine geldiini dnecek ran; Suriye, Irak hatta Trkiyedeki Krtlere yaklamak isteyecektir. Bylece blgedeki Krtleri ve BKYni yanna ekmek ilk hedefi olacaktr. Bu da bu lkedeki Krtlerin rana kar pazarlk glerini artraca gibi kazanmlarn da son noktaya ulaabilecekleri bir durum olaca deerlendirilmektedir627. ran, Irakn toprak btnln koruma konusunda komu lkelerle fikir birlii ierisinde gzkse de rann, Irak politikasna tam olarak gvenilmemesi gerekir. Zira Basra Krfezinin kuzeyini kontrol etmek ve petrol alanlar zerinde yaam sren gl bir ii mttefik elde etmek iin Irakn paralanmasna gz yumabilecei unutulmamaldr.628 Erbil - Badat arasndaki atmann da akbetinin de geleceini belirleyecek temel talardan birisi olan629 Haimi olaynda rann kilit rol oynayaca deerlendirilmektedir.

6.1.3. Suudi Arabistan Suudi Arabistann Iraka ynelik ekincelerin banda gvenlik n plana kmaktadr. Suudi Arabistann petrol kuyularnn youn bulunduu Dahran blgesindeki ii nfus (toplam nfusun yzde 12 si) zerinden oynanacak ii yaylmacl birinci tehdit olarak grmektedir. Dolaysyla Irak ynetimde baskn hale gelecek iilerin, Irakl Snnileri bastrmalarn ve rann potansiyel dmanca tavrlarna (ii yaylmacln) ortak olmalar Suudi Arabistan iin kabul edilemezdir. Mevcut sistemde, stikrarl ve atmalarn youn yaanmad Irakn, Suudi Arabistan i gvenliini tehdit etmesi beklenmemektedir. Ekonomik olarak ise uzun dnemde istikrar iindeki Irakn; Suudi Arabistan petrol retiminde nne gemesi veya yarabilir konuma
627

George Friedman,Gelecek 10 Yl,vr: Tayfun Trner, Pegasus Yaynlar, stanbul, 2011, s.157158. 628 Erkmen, A.g.m.,s. 11. 629 Kareem, A.g.m., s. 21.

186 gelmesi, sadece Suudi Arabistan deil tm krfez lkelerini tehdit eder konuma gelebilecei deerlendirilmektedir.630 Siyasi alanda ise doal olarak ran nderliinde, blgedeki ii ykseliine kar olarak Irakl Snni gruplara destek vermesi beklenmektedir. Bu destek, Snni partileri ve airetleri desteklemeleri olabilecei gibi ii partilerin nne geilebilecek giriimlerle de karmza kabilir. Oluacak kaos ortamnda ise, El Kaide bata olmak zere Snni direni gruplarna youn sava vererek,631 Snni gruplar silahl olarak desteklemesi beklenmektedir. nmzdeki srete Irak- Suudi Arabistan ilikilerine yn verecek dier bir olgu ise Saddam Hseyin zamannda kalan bortur. Irakn istikrara kavumasyla Suudi yetkililerin isteyebilecei veya pazarlk konusu edebilecei dnlen bu bor; 9 milyar dolarlk Suudi hkmetine ve 19 milyar dolar ise zel Suudi firma ve bankalarna olmak ze re toplam 28 milyar dolar632 bulmaktadr. Bu borcun iki devlet arasndaki ilikileri etkileyecei beklenmektedir. . Uzun dnemde Irakta oluan istikrar ve bar Suudileri istikrarszln trmanma korkusunu rahatlamakla beraber Suudi milislerin dnleri ni ve onlar kullanma yetilerini yok edebilir. Suudi Arabistann temel ekincesi ii yaylmacl olduu iin Irak etnik olarak deil de, mezhepsel farkllklar olarak grmektedir. Onlar iin Irak oluturanlar Arap, Krt, Trkmen v.b den ziyade Snni ve ii ayrmdr. Bu sebeple rann, BKY zerinde nfuzunun artmas durumu haricinde ErbilRiyad ilikilerinin nmzdeki dnemde iyi olaca deerlendirilmektedir. Suudi Arabistann Irakn kuzeyinde bir Krt oluumundan etkilenmesi beklenmemelidir. zellikle kendi snrlarndan ok uzakta meydana gelecek olmasnn yannda lkesinde bir Krt nfusun olmamas muhtemel yansmalar yok etmektedir. Bunun yannda Suudi Arabistann kendisine tehdit olarak grd ii yaylmacln engelleyecek ve rann da iilerine
630 631

Blanchard,vd,,A.g.m., s. 18 2006 ylnda len 1100 yabanc savann yzde 12sini Suudiler oluturmaktayd Blanchard vd, A.g.m., s. 19 632 Blanchard vd, A.g.m. , s.21

187 mdahale imkn verecek, Snni bir Krt hareketini Suudilerin desteklemesi beklenmektedir.

6.1.4. Suriye Tarih ierinde Krt milliyetilerinin her dnemde destek ald, Irakla tarih boyunca rakip olan Suriyenin temel kaygs da gvenlik nceliklidir. Zira Irak sonras srann kendisine geldiini fark eden Suriye , ABDnin blgede baarl olamamas iin faaliyetlerde bulunmutur. Nitekim direni dneminde Iraktaki El Kaidenin Suriye topraklarnda aktif faaliyet gsterdii ve Suriye i le Irak arasndaki snr gvenliine dair anlama olmasna ramen Iraka geilerin nlen(e)medii iddialar bulunmaktadr. Bu durum da gz nne alnarak Iraktaki oluumlara etkide bulunmak maksadyla Snni ve ii gruplar destekleyebilecei beklenmektedir. Irakn igali ile balayan mlteci akn, 2006-2007 yllar arasnda zirveye trmanmtr. O dnemde Suriyeye 1.3 milyon Irakl mltecinin g ettii tahmin edilmektedir.633 Suriye ynetimi bu g tersine evirmek iin ncelikle ABDnin deil Iraktan tm ekilmesini etnik ve desteklemitir. dinsel gruplarla Sadece Maliki hkmetiyle balantlarn

salamlatrmtr. Esad; Mukteda El Sadr, Abdl Aziz El Hekim gibi ii liderlerle sk dostluk iindedir. Ayrca Krt lider ve Irak Cumhurbakan Celal Talabani ile de arasn iyi tutmaktadr. Nitekim bu politikalarn sonucu olarak ubat 2012 itibari ile Iraka dn yapan mltecilerin says 101.188i bulmutur. Bu rakam Iraka geri dnenlerin iinde yzde 61ini oluturmaktadr.634 zellikle Arap Bahar.nn Suriye topraklarna kadar gelmesi ve Bear Esadn koltuunun sallanmas, Esad farkl araylara da sokacaktr. Blgede mttefiki rann himayesinde bulunmas, Irakl ii gruplara daha da
633 634

Blanchard Vd., A.g.m., s.22 United Nations High Commissioner for Refugees ( UNHCR) Iraq Operation, February 2012, (Eriim) http://www.unhcr.org/refworld/country,,UNHCR,,IRQ,,,0.html 5 Haziran 2012, s. 2

188 yakn olmas sonucunu dourabilecektir. Ayrca Krt liderlerle de aras iyi olan Esad, Suriyeli Krtlerin isyana katlmamas iin yardm isteyebilir ve bunun iin imtiyazlar sunabilecei deerlendirilmektedir. Suriye vatanda saylmayan, kimlik kartlar yeni verilen Suriyeli Krtlerin izleyecei politika Esadn geleceini etkilecei gibi, Esadn son kozlarn oynayarak Krt vatandalarna zerk ynetime varncaya kadar imtiyaz sunma teklifleri de sadece Suriyeyi deil tm komu lkelerde domino etkisi yaratabilecektir.

6.1.5. rdn 2011 tahminlerine gre; 6.5 milyon nfusunun yzde 92 si Mslman olup bununda altda biri ii nfusa sahip635 rdn iin; Irakta baarya ulam ii yaylmacl rdnn gvenliini de tehlikeye drebilecektir. Bu sebeple rdnn nmzdeki dnemde, Irakta, Snni kesime daha yakn politikalar sergilemesi veya ii oluumlarn birliini bozabilecek faaliyetlerde bulunmas beklenmektedir. Olas kaos ortamnda ise Snni direniilere destek verebilecei deerlendirilmektedir. rdn iin dier bir hassas noktas ise; Irakl mltecilerdir. Nfusu 6.1 milyon olduu tahmin edilen 2008 sonu itibari ile 450- 500 bin Irakl mlteci636 rdnde bulunmaktayd. Bu da yaklak yzde 8 e tekabl etmektedir. Bu ekonomik olarak en az yzde 8 yk anlamna gelmektedir. Bu sebeple Irak igalinden ekonomik olarak en fazla etkilenen lkelerin ban ekmektedir. Dolaysyla istikrara kavumu Irak, rdn ekonomisi iin en uygun olandr. rdnn, Irakta meydana gelecek kkl bir Krt hareketinden fazla ca etkilenmesi mmkn gzkmemektedir. Yaylmac Krtln etkileyecei

635

Jordan Factbook (Eriim)https://www.cia.gov/library/publications/the -worldfactbook/geos/jo.html, 5 Mart 2012 636 United Nations High Commissioner for Refugees ( UNHCR), Iraq fact Sheet, September 2008 and July 31 2009 (Eriim) http://www.internaldisplacement.org/8025708F004CE90B/httpCountry_Documents?ReadForm&country=Iraq&count=10 000, 2 Haziran 2012

189 tek faktr, Irak bnyesinde meydana gelebilecek bir i kargaann rdne snmac boyutuyla yansmas boyutudur.

. 6.1.6. srail Mutlak gvenlik anlayna sahip srail, kendi gvenliini salamak iin herhangi bir lkenin veya blgenin gvenliini tehlikeye drmekten kanmaz. Kuzey Irak; srail iin, zellikle rana, Trkiyeye ve Suriyeye dnk baz faaliyetleri iin ideal bir s konumundadr.637 Araplar haricinde blgede bir dost bulma giriimleri sonucunda Krtlerle tarih ierisinde iyi ilikiler kurulmu, birbirlerine destek vermilerdir. zellikle Irakn igali ve sonrasnda bu ibirlii en st seviyeye kmtr. Kuzey Iraka yerleen Mossad ajanlar bu blgeyi hem s gibi kullanmlar, hem de pemergelere eitim vermilerdir. Blgesel Krt Ynetiminin zayf bala merkezi yapya bal olmas en fazla sraile yaramtr. Bylece hem blge lkelerine nfuz edebilecek ileri karakola sahip olmu hem de iilerin merkezi hkmet etrafnda toplanmasyla iilerin ayrlarak ranla birlemesi nlenerek daha gl ran tehdidinden kendini uzak tutmutur. Zayf, kendi ierisinde sorunlar yaayan ama toprak btnl bozulmayan Irak, srail iin en uygun olandr. srailin nmzdeki dnemde de BKYne desteini srdrecei deerlendirilmektedir. Bu destek ekonomik, askeri, siyasi, istihbari v.s. olabilecei gibi dier gruplar blme veya o gruplara rakip kartma gibi hamlelerde olabilecektir.

637

Kksal, A.g.m. , s.17

190 6.2. IRAKIN BLNMES DURUMUNDA KRT MLLYETLNN KOMU LKELERE YANSIMALAR Irakn blnme durumu byk lde bahsettiimiz sorunlar eksenli i sava ve kaos ortamnn sonucunda ortaya kabilecektir. Bu durum , lke ii gruplarn etkisinden daha ok komu lke ve zellikle emperyalist lkelerin istemi dorultusunda gerek klnabilir. Blnme durumunda ABD ve rann politikalar Irakn geleceine direkt etki edecei beklenmektedir.638 2003deki igal ile blgeye gelen ABD 2008 ylnda imzalanan SOFA639 (States of Forces Agreement) anlamas kapsamnda 2011 Aralk itibariyle Iraktan muharip glerini ekmitir. 2003ten itibaren Irakta karar verici konumundaki ABDnin ekilmesiyle Irakta oluacak sorunlar sadece Irak deil ayn zamanda tm blge lkeleri de etkileyecek gce sahiptir.640 ABDnin Iraktan ekilmesi, Iraktan vazgetii anlamna gelmemektedir. nmzdeki dnemde ABD karlarnn korunmaya devam edilecei aikrdr. ABD nin ekilmesinden sonra lkede oluacak olas kaos ve siyasi g boluu, etnik ve mezhepsel atmalar, ayrmalar meydana gelebilecek, hali hazrdaki petrol dalm, ihtilafl topraklar konusunda anlamazlklar artabilecek en nemlisi Irakn btnlnn korunama ma ihtimali bulunmaktadr.641 Irakn kaa ayrlaca, atmalarn veya ilk admn nereden balayacana baldr. Merkezden balayacak blnme lkenin ya da daha fazla blnmesine neden olabilecekken, Krtlerin Kuzeyde balataca hareket ilk aamada lkenin ikiye blnmesiyle sonulanabilir.

638 639

Erkmen, A.g.m. , s.17. Anlaman orijinal ismi: An Agreement Regarding The Withdrawal Of The US Forces From Iraq And Regulating The U.S Activites During The Temporary Presence Between The United States And The Iraq Govemment (ABD Glerinin Iraktan ekilmesi Dorultusunda, Irak ve ABD Hkmetleri Arasnda mzalanan ve ABDnin Mevcut Aktivitelerini Belirleyen Anlamadr). 640 Cenap akmak, Fadime Gzde olak, ABDnin Iraktan ekilmesi ve Trkiyeye Etkileri, BLGESAM Rapor No:29, stanbul, 2011 (Eriim) http://www.bilgesam.org/tr/images/stories/rapor/ABD'nin_Irak'tan_Cekilmesi_Turkiye'ye_Etkileri.pdf , 2 ubat 2012, s.1. 641 akmak, olak, A.g.m., s. 4.

191 Irakn kk bir modeli olarak nitelenen potansiyel atma sahas olan Kerkkte atmalarn birletiinde balamas, bu ehrin tm etnik ve mezhepsel yansyaca karmaklyla atmann lkeye

dnlmektedir. Ayrca etnik ve mezhepsel olarak kark vilayet olan Diyalada ayr riski barndrmaktadr.642 lk blnmenin Krtler tarafndan oluturulmasnda ilk aamada atmalarn Kerkk bata olmak zere ihtilafl blgelerde younlaaca aikardr. Bu topraklarda en az Krtler ve Araplar kadar blgede nfus barndran Trkmenlerin bulunmas Trkiye bata olmak zere komu lkelerin siyasetini etkileyecektir. Krtlerin dier gruplara kar zellikle Kerkkte Asayi tarafndan younlatrd g basks, BKY ile merkezi hkmet arasndaki petrol yasas krizi, Kerkkn stats, Irak ordusunun ihtilafl blgelerden pemergelerin zorla karmas veya btedeki Krtlerin paynn % 17den indirilmesi gibi anlalamayan konularda taraflarn geri adm atmamas ncelikli olarak Krtlerle- Araplar arasnda atmaya sebep olabilecektir. Krtler gerilla savandaki tecrbeleri, rgtlenmeleri ve igal sonras elde ettikleri ar silahlar vastasyla Araplarla ba edebilecek gtedir. Ayn zamanda sonrasnda atmalarn uzamasn ulamak dayanan salayarak atmalar uluslararas platforma tayarak zellikle ABD ve AB lkelerinin desteini alarak atma bamszla mantksal isteyebileceklerdir.643 tekil etmektedir. Bu durum ise senaryomuzun Aada

senaryonun rgsel hikayesi oluturulmutur. kiye blnme olasl Krtlere kar ii ve Snni Araplarn bir olmas durumunda gerekleebilir. Buna gre Kuzeyde Krtler; orta ve gneyde Araplar olacak ekilde ikiye ayrld varsaylmtr. atmalarn merkezde balamas durumunda ise orta blgede youn atmalarn yaanmasyla merkezi otoritenin zayflamasndan yararlanan Krtler kazanmlarn en st noktaya getirebilecek ve bamszlklarn ilan edebileceklerdir.
642 643

Erkmen, A.g.m., s. 13. Erkmen, A.g.m. , s.15

192 Kuzeyde Krtler ile gneyde iiler arasnda kalacak Snni Araplar bu senaryoda en fazla olumsuz etkilenecek gruptur. Bu senaryoya gre Snni Araplarla Krtler arasnda Musul, Kerkk, Diyala ve Selahattinde; Snni ve ii Araplar arasnda ise Badat, Diyala, Babil, Kerbela, Anbar, ve Vasitte atmalar younlamas muhtemeldir. Trkmenler atmalarn tam gbeinde bulunacaklardr. Siyasi seimlerde birlik olmaktan uzak Trkmenlerin taraflar arasndaki tercihleri byk nem arz etmektedir. atmada tarafna geecei grup avantaj kazanabilecektir. Buna karn seimlerde olduu gibi mezhepsel ayrm nedeniyle kendi ilerinde paralanma durumlar da mevcuttur.644 Blnme sonrasndaki yap; Krtler ve Araplar (ii ve Snni) olarak veya Krt ve Snni Araplar tek at altnda dier tarafta ise ii Araplar olmak zere iki devlet oluabilecei gibi; Krt, Snni ve iilerin oluturaca devlete de blnebilir. Unutulmamaldr ki blnme hemen deil belli sre sonucunda ve alternatiflerin denenmesi ve baarsz olmas durumunda gerekleebilir.645 Her iki durumda blnme gerekleirse uzun dnem atmalar yaanabilecektir. Zira siyasi snrlarn izimi, doal kaynaklarn paylalmas, nfus mcadelesi, i ve d g, komu lkelerin tutumu, Trkmenlerin durumu, AB ve ngilterenin stratejileri ve bunlara ilaveten her grubun kendi iindeki siyasal liderlik mcadeleleri Irak kan glne evirebilecektir. Irak, hangi balamda blnrse blnsn, bamsz bir Krt devletinin domas kanlmaz olacaktr.646 Lakin Krt devleti kuruluundan itibaren ciddi sorunlarla yzlemek zorunda kalacaktr. Bunlar jeopolitik konum ve corafi snrlar, srdrlebilir ABD destei, politik rekabet ve i btnlk ve Kerkk sorunudur.

644 645

Erkmen, A.g.m. , s.16 Aydn, zcan, Kaptanolu, A.g.m. , s.81-82 646 Aydn, zcan, Kaptanolu, A.g.m. , s. 84.

193 Biimi ve snrlar ne olursa olsun olas Krt devleti, kara devleti olarak kurulacaktr. Bu sebeple uluslararas alana dorudan k olmayacak ve komularna muhta olacaktr.647 Barzaninin self determinasyon ilkesini telaffuz etse de uluslararas hukuku ilgilendiren teknik yn asndan bu ilkenin ne lde gerekleebilecei tartmaldr.648 2010 ylnn sonlarnda toplanan KDP kongresinde konuan Mesud Barzani; Krtler arasnda birlik olmasn ima etmi, kendisinin ve Krtlerin imdilik bamsz bir Krdistan hedeflerinin olmadn beyan etmitir. Lakin Barzani konumasnda Barzani self determinasyon zaman Krtlere haklarnn ait ayr bir olduklarn devletten hatrlatmtr. hibir

vazgetiklerini sylememitir. Tam aksine artlarn byle bir adm iin uygun olduunda bu admn atlacan ima etmitir.649 Bamsz Krt devletinin kurulmas iin artlarn uygun olmadnn farknda olan Barzani, Krtlerin bamszlk haklarnn baki ve sakl olduunu her frsatta yenilemekte ve bunu uygulad istikrarl politikalarla desteklemektedir.650 Ksa vadede Bamsz Krt Devletinin nndeki en byk engel blnm bir Irakn Amerikan karlarna hizmet etmemesi ve ABDnin Ortadou vizyonu ile rtmemesidir. Blnm Irakta oluacak ii yap vastasyla ii etkisi ve tehlikesi daha tehlikeli duruma gelmitir. Bylece Irak blmek, Irak yavaa rana teslim anlamna gelebilecektir. Bamszln nndeki dier bir engel ise uluslararas hukuka Self Determinasyon isteyen her topluluu kolayca bamszlk imkan tanmamasdr. Self Determinasyon, uluslararas camiann bir yesi olan bamsz bir devletin egemenlik hakkn ihlal etmemesi gerekmektedir. Yani ancak merkezi hkmetin rzas ile bu mmkn olabilecektir. Bu da ErbilBadat arasnda imzalanacak anlama ile mmkndr Bu kapsamda Krtlerin
647 648

merkezi

hkmete

hkmetmeleri

ve

ayn

zamanda

Aydn, zcan, Kaptanolu, A.g.m. , s. 87- 88. akmak, olak, A.g.m., s. 3. 649 akmak, olak, A.g.m. , s. 9. 650 akmak, olak, A.g.m. , s. 10.

194 Cumhurbakanl gtrebilecektir. Self Determinasyon (Halklarn Kendi Geleceklerini Tayin Etme) hakk nemli bir uluslararas hukuk prensibi olmakla beraber 20.yzyl. kresel siyasi sisteminde kstl bir rol oynamtr. zellikle btn devletlerin, dier devletlerin egemenlik hakkna sayg gstermesi gerektii ve devletlerin dier devletlerin i ilerine karmayacana dair iki temel ilkeyi bu prensibin nndeki en byk engeldir. Bunun istisnas Kosova rneinde olduu gibi insan haklarn garanti edemeyen rejimlere mdahale ve bamszlktr. Kosovann bamszlnn tannmasnn temel gerekesi; Srp ynetiminin Kosova halkna ynelik tutumunun kabul edilememezliidir. Kendi vatandalarna kar sistematik iddet siyaseti izleyen bir ynetime kar uluslararas toplumun harekete gemesi ve madur grubun, korunmas iilerine karmama ilkesine bir istisna oluturmaktadr. Yani, lkede yaayan grup ve topluluklarn temel haklarn korunduu srece self determinasyondan bahsedilemez.651 Dolaysyla BKYyi bamszla gtrecek iki yol bulunmaktadr. Bunlardan birincisi blgesel ynetim iinde yaplacak bamszlk iin referandum sonrasnda Badat ynetiminin de oluruyla bamsz bir devlet olmas; ikincisi ise, lke ierinde Krtlerin madur olduu rol izleyerek ilerine karmama ilkesi delinecek ve bamsz devlet kurulabilecek tir. Nitekim Malikinin Saddamlatna ve tm yetkileri elinde tutmaya altna dair Barzaninin iddialar652 kapsamnda demokrasi ve insan haklar arlar653, ii- Snni gerilimi haricinde Krtlerin bamsz admlar anlamna da gelmektedir. Krt liderleri Krt devletine gidecek yolu alt aamal strateji ile grmektedir. Buna gre; makamna sahip olmalar Krtleri bamszla

651

akmak, olak, A.g.m. , s.10- 16.

652

Uur Kocaba, Esaddan Sonra imdi de Maliki (Eriim) http://haber.gazetevatan.com/esaddansonra-simdi-de-maliki/445328/1/Haber, 21 Nisan 2012
653

Fuller, A.g.e., s.197

195 1-)Federal Irakta Krt Federal blgenin kurulmas 2-)Federal Irakta Kerkkn denetim altna alnmas 3-)Federal Irakta Krtler aras i btnln salanmas 4-)Irakta Konfederalizm 5-)Irakta bamsz Krt devleti 6-)Blgedeki dier Krtlere yardm ve Byk Krdistann kurulmasdr.654 Bu stratejilere bakldnda 1.maddenin tamamland 2. madde iin 2003 ylnda itibaren Krtletirme politikalarnn uyguland, 3.madde iin Barzani ve Talabani birlik arasnda olduklarn imzalanan stratejik birlii anlamas bamszlk dorultusunda grmekteyiz. Barzaninin

sylemleri ve blge Krtlerini himaye edici davranlarn devlete gtrecek bu stratejilerin adm adm ilendiini aka ortaya koymaktadr. Sonu olarak yukarda ele aldmz bu senaryoyla lke toprak btnlnn korunamad ve farkl etnik ve mezhep gruplarna ait devletiklerin olumas durumu ele alnmtr. Irakn blnmesi senaryosunun ana ekseni; Irakn merkezi yapsnn olmad, toprak btnlnn korunamad ve Blgesel Krt Ynetimin varlnn Irak ats altnda srdrmedii bir yapdr. Blge lkelere etkileri aada incelenmitir.

6.2.1. Trkiye lke genelinde etnik ve mezhepsel atmalarn younlamas durumunda Krt gruplarnn; bata Kerkk olmak zere htilafl Topraklarda hedeflerini gerekletirme hedefiyle hzl ve etnik iddet faktr yksek eylemlere girime olasl yksektir. Byle bir durumda Trkiyenin temel ekinceleri gvenlik eksenlidir. Trkmenlerin korunamamas ve blgede oluacak otorite boluundan faydalanacak PKK ekincelerin ban

654

Aydn, zcan, Kaptanolu, A.g.m. , s. 91.

196 oluturmaktadr.655 Trkiyenin geni anlamda gvenlii ise; ulusal birlik, kamu gvenlii ve ekonomik enerji gvenliine endekslidir. Blgede airet yapsnn doas gerei, snrlar tesi bir geigenlik mevcuttur. Krtlerin kavanda yer alan Irakl Krtler sadece milliyetilik hususunda deil yeni Irak ierisinde yklendii misyonla kltrel ve sosyal alanda da blge lkelerin Krtlerine etki etmektedir. Krt Devletinin Kuzey Irakta olumas en ok Trkiyeyi etkileyecektir.656 Krtlerin karsnda oluacak Snni ve ii Araplarn ABD kartlnn bulunmas, ABDnin, Krtler tarafnda olmasn douracaktr. Ayrca oluacak Krt blgesinin dier devletler ve taraflardan korumak maksatl Trkiye nin kullanabilecei deerlendirilmektedir.657 Trkiye haricinde bir lke (r: ran) vastasyla dnyaya balanacak Krt devleti sadece ABDnin deil, srail ve Avrupa lkelerinin de istemeyecei bir durumdur. Dolaysyla byle bir durumda emperyalist devletlerin Trkiyeye Krt devletine hamilik roln stlenmesine ynelik telkinlerde bulunabilecei deerlendirilmektedir.658 Trkiyenin dier bir kaygs blgenin PKKnn yaam alan olmasdr. zellikle 1990l yllarda PKK ald her ar darbe sonrasnda Irakn kuzeyinde yaralarn sarm ve tekrar saldrabilir gce kavumutur. PKKnn tm hayat sahas Kuzey Iraktaki istikrarszlk ve otorite boluundan kaynaklanmaktadr.659 Yaklak 30 yldr etnik ayrlk terr rgt PKK ile mcadele etmek zorunda braklan Trkiye, Kuzey Iraktaki oluumdan en fazla etkilenmi ve etkilenecek lkedir. Kuzey Irakn istikrarszl PKKnn yaam sahasn oluturmaktadr. Bu sayede Irakn kuzeyinde konulu terristler Trkiyeye sistematik saldrlar dzenlemektedirler.

655

Kasapolu v.d.,, A.g.m. , s.45

656

Cemalettin Takran,Barzaninin Trkiye Ziyareti (Eriim) http://www.tv2023haberajansi.com/Yazi/ProfDrCemalettin_Taskiran/Barzaninin_Turkiye_Ziyareti88.aspx , 3 Temmuz 2012 657 Erkmen, A.g.m., s. 11. 658 Erkmen, A.g.m., s. 17. 659 Kasapolu v.d., A.g.m., s. 28.

197 Tek tarafl olarak Blgesel Krt Ynetiminin bamszln aklamas halinde Trkiyenin bata askeri g dahil ciddi bir gle blgeye mdahalesi sz konusu olabilecei660 gibi hkmetin ve siyasi karar vericilerin ABDnin tavrna gre hareket etmeleri de sz konusu olabilir. Abdullah calan yakalanncaya kadar PKK ile ittifak yapan KYBye ilave olarak Washington Anlamas sreci sonrasndan 2008 ylna dek Barzaninin PKKy koruyucu ve kollayc misyonu Trkiyenin dier ekincesidir. nmzdeki dnemde de Barzani; her ne kadar sylemse l olarak; PKKya kar durduunu dile getirse bile bunlar tamamen politik sylem olmaktan teye gemeyecektir. Ayrca Barzaninin PKKy tasfiyesi iin medet ummakta pek mantkl deildir.661 Zira; Barzani, PKKnn Irakn kuzeyindeki varlnn tasfiyesi iin, ok zayf bir ihtimalle beraber ancak ve ancak Irakta ki tm kazanmlarn tamamladktan sonra ura gsterebilecei, elindeki bu kozu her zaman Trkiyeye kar kullanaca, bu sayede de dnyaya alabilecei deerlendirilmektedir. Nitekim Trkiyedeki Krt ayrlk gruplarn da, BKY bakan Mesut Barzani ve Celal Talabaniye ynelik sempatileri bulunduu aikrdr.
662

Bu eksende Trkiyenin Irakn blnmesi ya da etnik bir atma sonucu ilan edilecek Krt Devletinin, ayrlk gruplar motive edecei ve faaliyetleri artrmalar halinde ulusal gvenlik sorunlarn artraca deerlendirilmektedir. Trkiyenin dier bir ekincesi Trkmen soydalarna sistematik olarak uygulanan hak gasplar ve sindirme politikasdr. 2003 Irak igaliyle tavan yapan sindirme politikalarna zellikle Kerkkte istihbarat rgt Asayi sayesinde663 devam etmektedirler. Trkiyenin blgedeki dier ekincesi bir nceki kayglarn hepsini barndran Kerkkn statsdr. Zira bamszln maliyetini

660 661

Blanchard,v.d., A.g.m., s. 17. Takran, A.g.m., s. 1 662 Kasapolu v.d.,A.g.m., s. 27. 663 Katzman, A.g.m. , s. 7

198 drebilecek zenginlie664 sahip Kerkkn BKYne balanmas Krt Devleti nin nn aaca gibi yeni atmalar da beraberinde getirecektir. Federal sistem ierisinde kacak etnik ve mezhepsel atmalarda Trkiyenin alaca tavr Trkiyenin gelecekte blgede uygulayaca politikaya yn verecektir. Trkiyenin oluacak Krt gruplara kar Snni ya da ii gruplarn yannda olmas, Arap slam dnyas nezdinde itibar ve imajn glendirecektir. Buna karn ABD bata olmak zere AB lkeleri ve srailin Trkiyenin tavrna kar kaca beklenmektedir. Ayrca ran ile Irak zerinde bir rekabet ierisine girecei de kesindir.665 atmalarda herhangi bir gruba taraf olmamas veya atmalarn sonlandrlmas iin aba gstermemesi; Trkiyenin 1 Mart tezkeresinden sonra tekrar Irak denkleminden dna kmas anlamna gelecektir. Buna ilaveten Trkiyenin Erbil zerindeki caydrcl daha da azalacak v e Trkiyenin son dnemde gelitirdii Arap dnyasna ynelik politikalara ters decektir.666 atmalarda Trkiyenin BKY tarafnda yer almas, daha ok emperyalist gler tarafndan Trkiyeye biilecek hamilik grevi sonrasnda olabilecektir. Trkiyenin byle bir grev sonrasnda; Irakn kuzeyi haricinde her alanda dlanaca, ii gruplar arasndaki denge unsuru rol ters dz olabilecei ve Trkmenlere basklar artabilecei deerlendirilmektedir. Trkiyenin Irakl Krtler karsnda saf tutmas Trkiyede bata Krt mikro milliyetilik olmak zere etnik gerilmeleri de beraberinde getirebilecek gce haizdir. Trkiyenin tarafsz ve etkisiz kalmas Ankarada bulunan siyasi iktidarlarn ypranmasna sebep olabilecektir. Bu tutumla bir blgesel g olan Trkiyenin rolnn gerei yerine getirilemeyecek, Arap dnyasndaki poplaritesi ve sylemlerine ters decek ve Irakl Krtlerin Trkiyeye Bamllk olgusu zarar grebilecektir.
664 665

Kasapolu v.d., A.g.m., s. 28. Kasapolu v.d., A.g.m., s. 38. 666 Kasapolu v.d., A.g.m., s. 39.

199 Trkiyenin Irakl Krtlerden yana tavr almas d koullar kadar i faktrlerin sonucu da olabilir. Zira son dnemde ivme kazanan Krt mikro milliyetilinin yarataca sosyal gerilim Trkiyenin tarafn belirleyebilir. Burada taraftan kast askeri seeneklerden ziyade diplomatik ve siyasi desteklerdir. Bunlarn yannda BKYnin Kerkk konusunda uzlamaz tavr sergilemesi, Trkmenlere kar etnik temizlik giriimleri, PKKnn tavsiyesinin reddi ve PKKya yaam alan oluturma ve PKKya provakatif mdahalelerde bulunmas Trkiyeyi Irakl Krtlere kar karya getirebilecektir.667 Lakin Trkiye BKYne kar n yargl bir tavr gelitirmesi faydal olmayacaktr. Zira, BKYnin irredentist politikasn668 izole ve ayrtrmak iin Trkiyenin BKYne kar nyargl bir tavr gelitirmemesi gerekmektedir. BKYnin gvenlik bata olmak zere gereksinimlerini karlk beklenerek ve adm adm gerekletirilmesi, Erbilin istenen noktaya gelmesini salayacaktr.669 Kerkkn nce farkl statde Blgesel Krt Ynetimine balanmas, sonra zayf bir hkmet ve gevek bal federasyonlar oluturarak nihayetinde Krt devletinin kurulmasndan nceki son adm olan Kerkkn Krt ynetimine dahil edilmesi planlanmaktadr. Nitekim koullarn olutuu uygun bir zamanda Krt devleti kurulabilecektir.670 Nitekim Barzaninin telaffuz ettii uygun zamanda halkmza gideceiz671 ibaresi bunu kantlar niteliktedir. 1957 nfus saymna gre nfusu 113.989 olan Kerkkte, Trkmenler % 40la nfusun ounluunu olutururken, birinci srada bulunuyordu, Krtler % 35 ile ikinci unsurdu. Saddam Hseyin dneminde yaplan demografik kymla blgeye ii Araplar yerletirilmi672 Trkmenler ve Krtler

667 668

Kasapolu v.d., A.g.m., s.41-43 Muzaffer Ercan Ylmaz, Souk Sava Sonras Dnemde: Etnik atmalar , Ankara, Nobel Yayn, 2007, s.41. 669 Kasapolu v.d., A.g.m., s.48-49 670 zelik, A.g.m., s.303 671 Barzani Bamszlk in Tarih Verdi (Eriim): http://www.peyammer.com/Turkish/PNAnews.aspx?ID=274177 , 12 Nisan.2012 672 zelik, A.g.m., s.306.

200 gneyde iskan edilmitir. Bu kapsamda Irak Geici Anayasasnn 58. maddesi kapsamnda Trkmen soydalarmza destek salanabilir ve Kerkkn Trkiye, Krtletirme Musul politikasnn haklarn nne 1926 geilebilecei Anlamas deerlendirilmektedir. zerindeki Ankara kapsamnda nce petrol gelirlerinden 25 yl yzde 10 hisse arkasndan da 500 bin ngiliz altn karlnda satmt. Irakn paralanmas durum unda bu antlama da ortadan kalkacaktr. Byle bir durumda Musul, Kerkk ve Sleymaniye blgesi Ankara Antlamasndan nceki sahibine, yni Trkiyeye iade edilme yolu alabilecektir, En azndan sz konusu blgede Trkiye de hak sahibi olabilecektir. Buna benzer bir durum zaten Kbrs adasnda yaanmtr. Trkiye Lozan Antlamasnda Kbrs adas zerindeki haklarndan ngiltere lehine vazgemitir. Ancak 1950li yllarda ngiltere adadan ekilmeye karar verince Trkiye devreye girmi ve Kbrs adasnda orada yaayan soydalar iin hak sahibi bir konuma gemi ve konu bugn KKTCnin olumasna kadar varmtr. Bu durumda Trkiyenin Musulda payn geri istemesi Trkiye- Irak snrnn yeniden izilmesi anlamna gelebilecektir.673 Trkiyenin; PKKnn pasifize edilmesi ve ayrlk Krt milliyetilerini engellemek674 iin ilk olarak blgedeki vatandalarn her ne pahasna olursa olsun can ve mal gvenliini salamas gerekmektedir. Kresel aktrlerin tespit ettii hareket tarzna uygun olarak Trkiyenin blgede rol almas ve blge lkelerini karsna almas Krt Milliyetilerinin en fazla isteyecei ortamdr. Bylece Krt milliyetileri lkeler baznda daha ok yaam alan bulabilecektir. zellikle Suriye politikasnda Amerikadan daha ok Amerikanc bir d politikaya dnmesi Krt milliyetileri iin bulunmaz bir kaftan olaca deerlendirilmektedir.

673

Cemalettin Takran, Trkiyenin Irak Snr Deiebilir mi?,(Eriim) http://www.2023.gen.tr/kasim2007/3.htm , 3 Temmuz 2012
674

Alnabilecek nlemler: Ekonomik, Kltrel, stihbarati, Anti-terrist, Diplomatik, Askeri , Polisiye, Hukuki, Toplumsal ve Brokratik nlemlerdir. Detayl bilgi iin Bkz. mit zda, Krtlk Sorununun Analizi ve zm Politikalar , Bilgi Yaynevi, Ankara, 2006, s.103-195.

201 Trkiyedeki blc Krtlerin izledii politika Iraktakinden pek farkl deildir. Elde ettikleri kazanmlar zerine devaml baka bir istek koyan Krt milliyetilerinin son istekleri; Bamsz Byk Birleik Krdistan Devletinin kurulmasdr. Bu ama iin ilk olarak Krt kimliinin tannmas ikinci olarak Krt toplumuna zerklik salanmas ve zerk bir iradenin kurulmas, bamsz bir Krt devletinin kurulmas ve son aamas ise ran, Irak, Suriye ve Trkiyedeki Krt Devletlerinin birlemesiyle oluacak Bamsz Byk Birleik Krdistan Devletinin kurulmasdr. Nitekim yaynlanan Krt haritalar ve Irak iin kullanlan Gney Krdistan, Suriye iin kullanlan Bat Krdistan ibareleri bize amalarnn sadece Irakn kuzeyindeki oluum olmadn; ran, Suriye ve Trkiyedeki ayrlk blc Krt mikro milliyetiliklerle birleerek Birleik Byk Krdistan kurma amalarn gstermektedir. PKK, destek grd her lkenin taeronluunu yapabilecek yapya sahiptir. Emperyalist devletlerin amalarna hizmet edecek ekilde; bl, parala, ynet politikas kapsamnda Kk Devletler kurmak amal Krtlk olgusunu canl tutarak ve Trkiyenin gelimesini ve glenmesini istemeyecek emperyalist ve blgedeki Trkiye dman lkelerin bu sorunu canl tutmak isteyecekleri muhakkaktr.675 Irakl Krtler; kazanmlarn korumak, ABD desteini srekli hale getirmek, Krt etnik kimliini blgede canl tutmak amacyla ayrlk hareketlere eitli vastalarla destek salayabilir, bu ekilde de Trkiyeyi bask altna alabilirler.676 Irakl Krtler, PKKy korumakla beraber Trkiyedeki blc ve ayrlk Krtlk faaliyetlerini677 gndemde tutmaktadrlar. Burada ama tm dnyann bata ABD ve ABnin blgedeki Krt olgusuna dikkatini ekmektir.678 Trkiyenin son dnemde Barzani ve Talabani ekseninde ayrlk Krt milliyetiliini ve PKKy bitirmedeki ibirlii bo ve gerek d
675 676

zelik, A.g.m., s.302- 315. Aydn, zcan, Kaptanolu, A.g.m. , s.114. 677 Cemalettin Takran, Blclk Konusunda Yanl Tehis zm Getirmez, (Eriim) http://www.gazete360.com/yazi/profdrcemalettin_taskiran/boluculuk_konusunda_yanlis_teshis_cozu m_getirmez-120.aspx, 9 Haziran 2012 678 zelik, A.g.m., s.316

202 grnmektedir679. Suriye ve ran gibi blge lkelerden destek alnmakszn sadece Irakl Krtlerden destek alnarak PKKnn pasifize edilmesi sonu olarak ie yaramayaca deerlendirilmektedir. Barzani ve Talabani son yarm asr ierisinde neredeyse tm blge lkelerinden yardm almasna ramen tek amac Krt Devleti kurmaktr. "Trklere Krt kedisi bile vermem."
680

ve Kerkk Krdistann parasdr. diyen Talabani681 ile

PKKnn senelerce hamiliini yapm, hayatn ayrlk Krt milliyetiliine ba koymu Barzaniden PKKnn bitirilmesi iin eylemler beklemek hayalperestlik olacaktr. Trkiyenin Avrupa birliinden uzaklamas ABDye yaklamasn douracaktr. Bu da ncelikle BKY zerinde Trkiyenin elini zayflata bilecek ve kendi snrlarn sorgulanr hale gelebilecektir.
682

Blgede kurulacak kk bir Krt devleti vastasyla Trkiye korkutulabilir ve emperyalist devletlerin gidiine sokulabilir. Ayrca bunun tersi de gerekleebilir yani Krt devletine her ey yaptrlabilir. Blgenin istikrarsz olmas silah firmalarnn iine gelebilecei gibi u anki dzenin bozulmas Irakn tm blgelerinde petrol alanlarnda hak elde etmi byk petrol firmalarnn olumsuz etkileyebilecektir. Irakta kurulacak bamsz bir Krt devletinin Trkiye Krtleri iin cazibe merkezi haline gelmesi Trkiyenin de blnme riskini tetiklemesi anlamna gelebilecektir.683 Ayrca PKKnn bu devletten maddi ve manevi destek alarak faaliyetlerini artrmas ihtimali olduka yksektir. Trkiye, Irakn anayasal sre ierisinde alaca siyasi ekle sayg gstereceini ima etmekle beraber bunun bamsz bir Krt devletinin tannmasn kapsayp kapsamad henz net deildir. 684

679

Cemalettin Takran, Trkiye ve Irakn Kuzeyi,(Eriim) http://www.gazete360.com/Yazi/ProfDrCemalettin_Taskiran/TURKIYE_VE__IRAKIN__KUZEYI132.aspx 680 Takran, A.g.m.,s.1 681 mit zda,Krmana Televizyon Yaynnn Siyasal Sonular, 21. Yzyl Trkiye Enstits, Ocak- Haziran 2008, Cilt:3, Say:8-9, s.126. 682 zelik, A.g.m., s.318 683 mit zda, ABDnin 2030 raporuna nasl ulald? -1-,Yenia Gazetesi, (Eriim) http://www.yg.yenicaggazetesi.com.tr/yazargoster.php?haber=25086 , 15 Aralk 2012 684 akmak, olak, A.g.m. , s. 9.

203 Trkiyedeki ekonomik istikrarn ve Trkiyenin hzla byyerek cazibe merkezi haline gelmesi685 Trkiyedeki ve Iraktaki bar ve istikrarn artmasnn devamna nemli katklar salayacaktr.686 Genel blgesel dengeler ve zellikle rann dengelenmesi acsndan btnln devam ettiren gl bir Irak stratejik olarak Trkiye iin yaamsaldr. Daha ncesine kadar Kuzey Iraktaki PKK kamplarna serbeste yaplabilen hava, kara askeri operasyonlar igal sonrasnda; ABD izni, merkezi hkmet ve yerel hkmetin hassasiyetleri gz nnde bulundurularak gereklemektedir. Trkiyenin, bir taraftan BKY ile ekonomik, kltrel, sosyal her trl ilikiyi geniletilirken687 dier taraftan ise Trkmen soydalarmz destekleyici politikalar varabilecek retmesi, dier gruplarla da ilikileri salamlatrmas sonular gerekmektedir. BKY ve Krt liderlerine kar kullanlacak rk dil ve hakarete sylemlerin Krt milliyetiliini glendirecek dourabilecektir.688 Arap Baharnn Suriyeye ulamas ok dinli, ok mezhepli ve ok dilli heterojen yapdaki lkede ikinci bir Irak olumasn dourmutur. Zira Trkiye snrnda bulunan Suriye nfusunun onda birini oluturan Krtlerin de Blgesel Ynetimi kurmas, Trkiyeyi kendi ierisinde byk skntya sokabilir. Kendi Krt vatandalarna rnek tekil etmekle beraber Irak Blgesel Krt Ynetiminin, Suriyede de oluacak benzer Krt oluumla birlemesi durumunda,689 Birleik Krt Devletinin Trkiyeye bamll kalmayacaktr. Zira kapal durumda olan ve Trkiyenin hamiliine ihtiyac olan BKYnin byle bir oluumda Akdenize almas iin nndeki tek engel Trkmen ehri Telafer olacaktr.
685

nl dnce kuruluu Stratforun kurucusu George Friedman eserlerinde nmzdeki srete Trkiyeyi byyen g olarak deerlendirmitir. Ona gre: 2050 de Trkiye, dnyaya yn verecek drt devletten biri olacaktr. Bknz:George Friedman,Gelecek 100 Yl, vr:brahim ener, Enver Gnsel, Pegasus Yaynlar, stanbul, 2012, s.208 -278; Friedman, Gelecek 10 Yl, s.157 686 akmak, olak, A.g.m. , s. 21. 687 Kasm Cindemir,Kubad Talabani: Kandilden 3 Bin PKKl Sklse de Sorun zlmez,Haber Trk Gazetesi, 15 ubat 2012, s. 23. 688 Kksal, A.g.e. , s. 24- 30. 689 Ouzlu, A.g.m. , s. 39.

204 Kerkkn BKYye dahil olmasna Trkiyenin tarafsz kalmas, Trkiyenin blgeye ynelik politikalar asndan en byk hatas olabilecektir.690 Kerkkn BKYne veya olas Krt devletinin snrlar iine girmesi sonucunda BKYnin 2003 ylnda da balayan Kerkk Krtletirme politikasn artrarak devam edecei dnlmektedir. Bu balamda zellikle Trkmenlere kar etnik temizlik uygulamalar ve g politikalarnn691 artaca deerlendirilmektedir. Sadece; Erbil, Duhok ve Sleymaniyeyi kapsayacak, Kerkk iine almayacak etnik olarak homojen olas Krt devleti komu lkelere en okta Trkiyeye muhta olacaktr. Krt Milliyetiler iin psikolojik bir eik olan Kerkkn darda kalmas ekonomik, siyasi, askeri bakmdan yeni devletin sakat domasna neden olacaktr. Kerkk iin Araplarla sonu gelmez bir gerilime girecei dnlen olas Krt devletinin ak denizlere kys olmamas ve kara devleti olmas nedenleriyle dnyaya k noktas olarak Trkiyeye ihtiya duyacaktr. Dier olas bamsz Krt devleti modeli ise BKY snrlar iindeki 3 vilayete ilaveten Kerkk bata olmak zere ihtilafl blgeleri kapsayacak, birok etnik yapy barndran modeldir. Bu modelde Krtler, hatr saylr petrol kaynaklarna da sahip olabilecektir. Bu da hem Trkmenler hem de Trkiyedeki Krtler iin cazibe merkezi haline gelebilmesi asndan nem arz etmektedir. Bata ran olmak zere Ortadou da artan ii etkinlii Trkiyeyi olumsuz etkilemitir. rann blgedeki etkinliini krmak iin Trkiyenin sergiledii zellikle Filistin ve Gazze politikalar vastasyla srail kart politikalar, Ortadou halk zerindeki ran hkimiyetini azaltacak hamleler olarak karmza kmaktadr. Bu politikasnn blnme durumunda da devam edecei beklenilmektedir. Mesut Barzaninin Byk Krdistan hedefi dorultusunda Trkiyedeki faaliyetleri dikkat ekicidir. Trkiyeden giden rencilere snavsz niversite giri hakk ve burs vermesi, T.C vatandalarna Krdistan
690 691

zelik, A.g.m., s. 320. Takran, A.g.m.,s. 1.

205 kimlii ve pasaportu datmas, Trkiyede yaplan dn ve nianlarda, Barzani ailesi adna taklan altn ve verilen hediyeler ile Trkiyeden yerleimci kabul etmesi692 Barzaninin Trkiyedeki Krtler zerine oynad oyunlardan birkadr. Irakl Krt milliyetilerinin, Trkiyedeki Krt kkenli vatandalar dorudan veya dolayl olarak etkilemeye ynelik mikro milliyetilii tetikleyen faaliyetlerin olas Krt Devletinin kurulmasnda sonra daha da artaca deerlendirilmektedir. En az mevcut durumda olduu kadar blnme durumunda da kaakclk faaliyetleri693 sebebiyle Trkiye ekonomisi zarar grebilecektir. Kaaklk faaliyetlerine ilaveten PKKnn parasal kaynan oluturduu; uyuturucu, insan kaakl gibi yasa d faaliyetler oluan istikrarsz ortamda artaca beklenmektedir. Blnme durumunda oluacak istikrarszlk nedeniyle KerkkYumurtalk petrol boru hattnda oluacak kesintiler Trkiye ekonomisini olumsuz etkileyebilecektir. Blgede alan ok sayda kamyon ve akaryakt tankeri oluacak kaos ve istikrarsz ortamdan olumsuz etkilenebilecektir. Dier bir ekonomi k etkisi ise 2003 sonras Erbili yeniden yaplandran ve kinci bir Dubai haline getiren Trk firmalarnn oluacak kaos ve istikrarsz durumunda ok daha az ihalelere katlaca ve i yapacaklar deerlendirilmektedir. Trkiyeyi etkileyecek dier olumsuz ekonomik etki blgede alan Trk firmalarnn azalmasdr. ABD de dahi devlet bakan gibi karlanan Barzani, Trkiyede yaayan Krtler arasnda Krtlerin tarihi efi olarak grlebilecek ve Krtler arasndaki etnik milliyetiliin cesaretlendirilmesine sebep olabilecektir. Olas Krt Devleti oluumunda Trkiyenin birincil sorunu gvenlik olacak, dolaysyla Trkiyenin savunma harcamalar ok daha fazla

692

Ali Aydn Akta,Trkiyede Barzanici Hareket (1965- 2007),21.Yzyl Trkiye Enstits, Stratejik ngr= 03, Kasm, 2007, s. 12. 693 Kacaklk faaliyetleri Barzani ailesi Kontrolnde yaplmaktadr. Barzani ailesin in kontrolndeki kaaklklar; Akaryakt, Sigara, eker, ve ay kaakcl olarak karmza kmaktadr. Akta, A.g.m., s. 9- 11.

206 artabilecektir. Ayrca srekli teyakkuz halinde olacak Trkiyenin hareket alan daralacak, d politika da daha sert ve tavizsiz hale gelecektir. 694 zellikle 2009 yerel seimleriyle balayan ve 2010 genel seimlerinde de ykseliini srdren Krt milliyetisi radikal dini hareketler zaman ierisinde Trkiyede de taban bulabilecektir. Kuzey Irakta lojistik eitim, ideolojik eitim ve personel temin edebilecek, Gneydou Anadoluda halen tabann koruyan Krt Hizbullah gibi oluumlar canlandrlabilecektir.

6.2.2. ran gal sonrasnda Irak sahnesinde en etkin aktrlerden birisi haline gelen ran, Kuzey Iraktaki etkisini anlayabilmek iin ran - Irak savanda Tahran- Barzani- Talabani ibirliini anmsamamz yeterli olacaktr.695 ranIrak savanda Irakl Krt gruplar Badata kar savatran ran, Irakl Krt liderler ve ii liderler zerinde byk nfuza sahiptir. Nitekim Blgesel Krt Ynetiminde ilk diplomatik temsilcilik ran tarafndan almtr. 696 ran, Irakn paralanma durumunda kendisine yanda devlet yaratmak isteyecektir. Bu kapsamda farkl gruplara ak ya da rtl dest ek verebilecek, ilk olarak kendisine yakn ve Basra havzasn da kontrol edebilecek bir ii devleti kurmak iin aba gsterebilecektir. Ayrca ii oluumun hayatta kalabilmesi tamamen randan alaca yardma baldr. Zira Suudi Arabistan bata olmak zere Snni krfez lkelerinde, oluacak ii Hilali korkusu, bu yapnn ran ile iyi ilikiler kurmasna itecektir. Buna karn Irakta Arap ii devletlerinin olumas durumunda ran ile arasnda rekabet olabileceine dair varsaymlar bulunmaktadr. Hi ph esiz Kum- Necef arasnda kacak byle bir mcadele, rann hi istemeyecei bir durumdur. Lakin rann bu yapyla rekabete dayal bir iliki gelitirmekten

694 695

Aydn, zcan, Kaptanolu, A.g.m. , s.114 Kksal, A.g.e. , s. 16. 696 Kasapolu v.d.,, A.g.m. , s. 29.

207 ziyade varsaymn tersine ibirliine dayal bir iliki ile yanna ekmeye alaca aikrdr. rann, Iraktaki etkisi ve baars Irakl iilerin Iraktaki konumlarn ekillendirecektir.697 Zira ran, Irakl iilere blge lkelerden yardm gnderebilecek tek devlettir. ABD- srail- Trkiye ittifakna yakn bir Krt devleti, ran iin en istenmeyen durumdur. Byle bir durumda Irakl Krtleri dlamak yerine Krtlerin, Snni Araplarla atmas iin uygun zemin hazrlayabilir, Krtlere yardmda bulunulabilir.698 Bu kapsamda iilerle- Krtler arasnda corafi snr bulunmamas sebebiyle youn bir atma olasl olmayan her iki gruba da destek vermesi beklenmektedir. rann PJAKa kar verdii mcadeleyi, PKKda dahil olmak zere Krt etnik milliyetiliine kar tutarl ve btnsel bir tepki olarak grmemek gerekir. Zira yllarca ran ve Suriye PKKy, Trkiyeye kar silah olarak kullanmlardr. Ayrca, PJAK ve PKK temelinde; Ankara ile Tahran politikalar rtyor gzkse de ABDnin Iraktan ekilmesiyle zellikle Irak, taraflarn rekabet sahas haline dnmtr. Maliki- Haimi gerginlii buna gzel rnektir. Tahrann en byk ekincesi daha nce kendisinin ynlendirdii Krt milliyetiliinin ABD tarafndan ynlendiriliyor ve rann denetimi dna km olmasdr.699 Ayrca blgede Krt etnik milliyetiliinin Erbil merkezli gl ve yaylmac bir nitelik kazanmas, rann toprak btnln tehdit etmektedir. nc ekincesi ise PJAKn saldrlarnn rejim kartlarn motive etmesi ve ABD destekli ortak bir cephe oluma ihtimalidir. rann son ekincesi ABD tarafndan ynlendirilen Krt milliyeti hareketinin geleceine dair corafi belirsizliktir. Irakn eski valisi Paul Bremere gre; Krtler bamszln ilan ederlerse randaki Krtlerden kesinlikle hemen destek greceklerdir. ranl Krtlerin kurulacak yeni lkeye balanma istekleri ve bu istein tetikleyecei
697 698

Erkmen, A.g.m., s. 11- 17. Ylmaz, A.g.e., s. 37-41. 699 Kasapolu v.d.,, A.g.m. , s. 29- 30..

208 Gney Azerbaycann da Azerbaycan ile olas birleme istei ranllar iin tahamml edilemez bir risk oluturacaktr.700 kiye blnmesi durumunda ii demografik ve politik dominasyonu altnda bulunan ve hem lkenin denize tek k noktas olmas ve hem de zengin petrol kaynaklar sayesinde en stratejik nokta olarak karmza kan Basrann, ran yannda yer almas Tahrann elini
701

glendirirken

Washingtonun elini zayflataca deerlendirilmektedir.

Irakn krfeze ve

okyanuslara aln salayan petrol ihracat gvenliini ve Krfezin genel gvenliini de dorudan etkileyen Basra vilayetinde ran ciddi bir faaliyet yrtmektedir.702 Hemen her grubun varlk gsterdii, Kerkk ve Selahaddin ve ii arlkl vilayetlerde ve en nemlisi ranla komu bulunan Diyalada; Krt yaylmaclnn hedefi olmas, rann blge politikasn etkilemektedir. Zira bu blgeler her grubun rahata eylem gerekletirebilecei ve aktif olarak mdahil olabilecei jeostratejik konuma haizdir.703 Irakn blnmesine bal olarak rann, Irak zerinde ve blge genelinde nfuzunun artmas sadece Trkiye, Suudi Arabistan ve Krfez lkeleri iin deil ABD iin de nemli bir endie kaynadr. 704 nmzdeki srete TahranWashington arasndaki ilikilerin seyrinin Iraktaki gelimeleri de dorudan etkiyecei beklenmektedir. Arap Bahar kapsamnda Msrda srail yanls ve ran kart ynetimin iktidardan uzaklamas, Tahrann blgesel etkisinin artmasn salarken, ayn ekilde krfez lkelerinde de halk hareketlerinin yaanmas rann itahn kabartmaktadr.705

700

Tolga Tan,Kuzey Irakta Neler Oluyor Duydunuz mu?, Hrriyet Pazar, 42.Cadde, 26 ubat 2012, s. 2. 701 Kasapolu v.d.,,A.g.m., s. 34 702 Kksal, A.g.e., s. 25 703 Kasapolu v.d.,, A.g.m. , s. 44-45. 704 akmak, olak, A.g.m. , s. 5 705 Tark Ouzlu, Arap Bahar ve Deien Blgesel Dinamikler , Ortadou Analiz, Cilt:3- Say: 30, Haziran 2011, (Eriim) http://www.orsam.org.tr/tr/trUploads/Yazilar/Dosyalar/2011616_Do%C3%A7.%20Dr.%20Tar%C4% B1k%20O%C4%9EUZLU.pdf, 30 Eyll 2011 s. 34.

209 Ayn ekilde Bahreynin Amerikan 5. filosuna ev sahiplii yapmas, dier krfez lkelerindeki Amerikan askeri varl ve Krfez birlii rgt vastasyla rann blgedeki nfuzunu dengelemek adna blgesel ve blge d aktrlerle stratejik ilikiler kurmas ran kayglandrmaktadr. Lbnanda yaam sren Hizbullah ve Gazzedeki Hamas Suriye zerinden kontrol edebilen ran, ayn zamanda Suriye zerinden srail ve ABDye kar pazarlk gcde elde etmektedir. Esadn iktidardan dmesi rann blge karlar iin en olumsuz olandr.706 ABDnin Irak igaliyle ran, dman Saddamdan kurtulurken dier dman srailin stratejik orta ABD ile komu olmutur. Bu durum ran endielendirmektedir. Buna ramen Irakta en nemli g haline gelen ran, Basra Krfezinde tek blgesel g haline gelmitir707. Her ne kadar ran, Iraktaki tm ii gruplara hkmedemese de Irak istikrarszlatrabilecek gce sahiptir.708 Mevcut durumda lkedeki en gl grup haline gelen iilerle mevcut balar, ran blgenin en avantajl lkesi konumuna getirecektir. ranl Krtler siyasi merkezden uzak olup kendi ilerinde ciddi sorunlar bulunmaktadr. rann tarihi tecrbesi gz nnde bulundurulduu nda bu sorunu az hasarla atlataca dnlmektedir. Nitekim 2010 itibariyle PJAK randaki faaliyetlerini durdurduuna ynelik sylemde bulunmutur.

6.2.3. Suudi Arabistan Suudi Arabistan blgede bir ii Hilalinin olumasndan kayg duymaktadrlar. Onlarn gznde ran, srailden daha tehlikeli bir hal almaya balamtr. Zira srailin blgede ran kadar yaylma olana yoktur.

706 707

Ouzlu, A.g.m. , s.34- 36 Fridman, Gelecek 10 Yl,,s.148. 708 Aydn, zcan, Kaptanolu, A.g.m.,, s. 47.

210 Suudilere gre; ran, iilerin olduu her yere girebilir ve bu nedenle srailden daha tehlikelidir.709 Suudi Arabistann blnme durumunda temel gvenlik kaygs ran ve Suriye gibi blgedeki ABD varlndan ziyade ii ykselii olarak adlandrlan akm tehdit olarak alglamaktadr.710 Oluacak ii devleti Suudi Arabistann temel ekincesini oluturmaktadr. Bu sayede; ran nfuzunun Iraktaki ii devletinin de etkisiyle kendi topraklarna kadar sirayet etmesi. Suudi Arabistan iin en istenmeyen durumdur. Dier ekincesi ise ekonomik boyutludur. Nfusunun yaklak %12sini oluturan iiler youn olarak petrol rezervlerinin ok youn olduu Dahran blgesinde yaamaktadr. Dolaysyla Suudi Arabistan; rann blgedeki nfuz alann geniletmesini ii nfus zerinden petrol alanlarn eline geirmek istemesi olarak grmektedir. Suudi Arabistan bata olmak zere krfez lkeleri, Saddam Iraknn basksndan kurtulmu ve nkleer teknolojiyi sahiplenmeye alan rann btn Basra Krfezini kontrol etmesinin verecei tehditlerin farkndadr. Bu sebeple Iraktaki Snnilere destek olmakta, bylece Tahrann etkinliini ve ihtiraslarn engellemek istemektedir.711 Bu kapsamda Irakn e blnmesi durumunda Snni Araplara maddi yardmlarda bulunarak kazanmlarn maksimize isteyecekleri dnlmektedir. Nitekim Arap baharyla Ortadou blgesinde ii etkisinin artmasndan kayglanan Suudi Arabistan Bahreyndeki ii halk hareketini bastrmak iin Birleik Arap Emirlikleri ile beraber blgeye asker gndermitir.712 Bu sebeplerle, Suudi Arabistan ve dier krfez lkeleri iin; Irakn toprak btnlnn korunmas, Snni ve Arap st kimliinin Irakta olumas stratejik bir gereksinimdir.713

709

Arif Keskin,ran-Suudi Arabistan likileri ve ii Jeopolitii, (Eriim) http://www.gunaz.tv/aze/14/articleCat/1/articleID/1076-Iran-Suudi-Arabistan-Iliskileri-ve-SiiJeopolitigi-Arif-Keskin.html/articlePg/6, 3 Temmuz 2012 710 Kasapolu v.d.,, A.g. m. s, 31. 711 Kksal, A.g. e. , s. 18. 712 Ouzlu, A.g. m., s. 38. 713 Kksal, A.g. e., s. 18.

211

6.2.4. Suriye Suriyenin temel ekincesi rejimin srdrlebilmesi ve Esad ailesinin pozisyonlarn korumasna endekslidir. Iraktan sonra srann kendine gelebilecei dncesine sahip Suriye, ABD igali esnasnda Iraka geen Snni direniilere ve El Kaide yelerine gz yummutur. Bylece ABDnin Irakta mmkn olduunca zorlamasn amalamtr. 2011de Iraktan ekilmesiyle Afganistana ve Pakistana yneleceini dnen Suriyeliler yanldklarn anlamlar ve Arap Bahar diye sunulan kasrgay tm iddeti ile lkelerinde hissetmeye balamlardr. Bu sre sonrasnda ald imtiyazlarla Esad, PKK kartn hem Trkiyeye kar hem de kendi Krt nfusuna kar kullanmay amalamtr. BKY, Suriyede rejim deiikliine scak bakmakla beraber Esad muhalefetini desteklemektedir. 28-29 Ocak 2012de Erbilde dzenlenen Krt Milli Kongresi Buna en gzel rnektir. Irakl Krtlerin temel amalar bu durumdan maksimum kar elde etmek, Suriyedeki Krtler zerinde nfuz alan oluturarak baat rol oynamaktr. BKYne gre; Esad ynetiminin devrilmesi sonras rann, blgedeki varln srdrmesi iin Irakla dolaysyla Kuzey Irakla ibirlii yapmas gerekecektir.714 Esadn ynetimden dmesi durumunda Suriyede ran dengelemek maksadyla Mslman Kardelerin Krtlerle iyi ilikiler kurmaya ynlendirilmesi beklenmektedir. Irak, Trkiye ve Suriye snrlarnn kesime noktasnda olan Trkmen ehri Telafer, Krtler iin kilit tadr. Suriyede oluacabilecek Krt blgesi sonrasnda Krtlerin dnyaya almasndaki tek engel bu ehir olacaktr. Telaferde, Krtlerin 2003ten sonra blgedeki ynetim boluunun BKY tarafndan doldurulmaya almak istemesi ve BKY Anayasasnda topraklar olarak belirtilmesinin sebebi budur. ayet Suriyede Krt ynetimi oluur ve Blgesel Krt Ynetimi ile birleir ve Telafer bu topraklara katlrsa KBYnin

714

Kareem, A.g.m. , s.18

212 Trkiyeye olan bamll ortadan kalkacak, kimseye muhta olmadan Akdenize (dnyaya) alabilecektir.715 Irakn toprak btnl en az Trkiye kadar Suriyeyi de etkileyecektir716. Bu kapsamda zellikle hkmet kart atmalar Suriyeyi etkileyinceye kadar ki dnemde Trkiye ile Suriye arasnda, PKKya kar ibirlii grlmtr. Aslnda ran gibi Suriyenin de batya alan siyasi ve sosyal tek penceresi Trkiyedir.717 Iraktaki gelimeleri deiik ekilde etkileme amalarna sahip Suriye; etnik adan Kuzey Iraktaki gelimeleri, mezhep yaps itibari ile ise Orta ve Gney Iraktaki gelimelerle ilgili bir lkedir. Rusyann Ortadoudaki tek kalesi konumundaki Suriye, ranla stratejik ilikiler balamnda Irakn geleceine yn verebilecek stratejik ilikilere ve devlet alt rgtleri kullanma yetenei mevcuttur. Zarar verme potansiyeli sebebiyle Kuzey Iraka yne lik politikalarda desteini almak faydal olacaktr.718 Trkiye snrnda yaam sren toplam nfusun yaklak onda birini oluturan Suriyeli Krtler719 zerinde hkimiyet kavgas devam etmektedir. Esad koltuunun Krtlere bal olduunu iyi bilmektedir. Bu se beple kimlik belgeleri dahi olmayan bu vatandalar iin Krte anadilde eitim, zerklik gibi ayrcalklar tanmtr. Trkiyenin politikalarn kstlamak iin PKKya kucak amtr. Bylece hem Suriyeli Krtleri hkimiyet altnda tutarken dier tarafta Trkiyeye g gsterisinde bulunmaktadr. ran- Irak savanda, ran tarafnda yer alan ve Kerkk- Lazkiye petrol boru hattn kapatan Suriye, Irakl ii- Krt unsurlar arasnda oluacak sorunlarda ii unsurlardan yana taraf olacaktr. Zira Trkiyenin mevcut Blgesel Krt Ynetimi ile olan iyi ilikileri Trkiye - ran ve Trkiye- Suriye arasndaki gerilimi tetikleyecektir. 2003-2009 yllar arasnda youn olarak yaanlan Iraktaki direnie Snni Arap airetlerin snr gemelerine ve lojistik destekiliini ABDnin
715 716

Duman, Irakta ihtilafl blgelerin Durumu , s.13 -14 mit zda, ABDnin 2030 raporuna nasl ulald? -2-,Yenia Gazetesi,(Eriim)http://www.yg.yenicaggazetesi.com.tr/yazargoster.php?haber=25096,16 Aralk 2012 717 zelik, A.g.m. , s.317 718 Kksal, A.g.e., s.17 719 Ouzlu, A.g.m. , s.39

213 basksna ramen durdur(a)mayan Suriye720, kaos ortamnda ve blnme durumunda ii Araplara veya Snni Araplara yine ayn ekilde snr ihlalleriyle destekte bulunmas muhtemeldir. ranla olan stratejik ibirlii ve politik nceliklerine ramen Snni- ii gerilimi esnasnda taraf olmas beklenmemektedir. Arap kimliini korumaya ynelik adm ataca dnlen Suriye; Krt, Arap veya Krt- ii/ Snni atmalarnda Krtlerin kar tarafnda yer alabilecektir. Suriye Irak savanda en fazla mlteci barndran lkedir. Bir milyonu gekin Irakl, Suriyenin yumuak karndr. Zira bu mltecilerin Esad ynetiminin salland bu gnlerde ekonomik ve sosyal adan sorun yaratabilecei deerlendirmektedir.721 1.8-2 milyon civarndaki Suriyeli Krtler herhangi bir vilayetle ounluk oluturmamasna ramen lkenin kuzey kesiminde kopuk blgelerde yaamaktadrlar. Krtlerin %30 u Halepin Kuzey Batsnda ve Krt da olarak tabir edilen yerde yzde 40 Cezire vilayetinin yarsnda yzde 18i Ay El Arap blgesinde geri kalan grup ise Krt blgelerinde yaamaktadr. Iraktaki Krtlerin kazanmlar, Suriye Krtlerinin de uyann salamtr. Her ne kadar ok iyi rgtlenmi gl partiler ve tarihsel liderlerin olmamas Suriyeli Krtler iin en olumsuz ynleri olarak karmza ksa da722 olas Irakn blnme durumunda veya Esadn d sonrasnda oluabilecek Suriye Krt Blgesi Ynetimi, Birleik Krdistana gidebilecek bir yap olabilecektir. Irakn blnmesi durumunda; says 14 olan Suriyedeki Krt pa rtileri, temel haklarn almak maksadyla Salih Muhammed nderliindeki (PKK uzantl) Demokratik Birlik Partisi723 ve Suriye Ulusal Konseyinin bana

720 721

Aydn, zcan, Kaptanolu, A.g.e. ,s.49 Aydn, zcan, Kaptanolu, A.g.e. ,s.50 722 Hasan Kanbolat, Suriye Krtleri ve Trkiye Eriim: http://www.orsam.org.tr/tr/yazigoster.aspx?ID=3440 30 Nisan 2012 723 Taha Akyol,Suriyede Krtler ve Nusayriler,Hrriyet, 11 Nisan 2012, s. 20.

214 getirilen Krt aktivist Abdel Basset Sayda nderliinde724 faaliyetlerde bulunabilirler. Bu kapsamda; Araplarn yannda ikinci bir ulus olarak anayasaya girmeleri, resmi dil olarak Krtenin kullanlmasn, kimlii olmayan Krtlere vatandalk kazandrlmas725 ve zerk Ynetim iinde yaamak isteyebileceklerdir. Esadl veya Esadsz Suriyede en fazla ayrcala urayacaklar dnlen Suriyeli Krtler PKK ve Suriyedeki kolu PYDnin grmeleriyle 54 okulda Krte eitim yaplmaya balanlmtr. Bu ekilde Esad, Krtleri ayaklanma dna ekmeye almtr. nceki dnemlerde Suriye kimlii dahi bulunmayan Krtlerin bu dnemde en kazanl kacak grup olaca aikrdr. Bunun yannda Barzaninin giriimi sonucunda 8 -11 Temmuz 2012 tarihleri arasnda Erbilde Suriye Krt Ulusal Konseyi(KUK) ve Demokratik Birlik Partisi (PYD) arasnda mutabakat salanmtr. Suriyede Krt kesim zerindeki etkisi ve elindeki silahl gc nedeniyle Krt Ulusal Konseyi ile birlikte hareket etmeyen hatta ilk aylarda Esada hizmet ettii iddia edilen Demokratik Birlik Partisi (PYD) ile Krt Ulusal Konseyi arasndaki sorunlar Barzaninin nclnde Erbilde yaplan ve sonu bildirgesi 12 Temmuz 2012de yaynlanan mutabakat ile giderilmitir. Bylece PKK ile Suriyeli Krtler arasnda gerekli koordinasyon salanmtr. Mutabakatn z Esadn devrilmesidir. Bu mutabakat ile Barzani, Suriye zerinde de belirleyici konuma ulamtr. Esadn ynetimden inmesi durumunda KDPS (Suriye Krt Demokrat Partisi) gibi Krt partilerinin de istedikleri federalizm ynetim ekli, Iraktan sonra Suriyede de sz konusu olabilir. Byle bir durumda Krtlere verilecek tahmini Kuzey Suriye Blgesi Byk Krdistann ikinci ayann tamamlanmas anlamna gelecektir.

724

Suriyeli Muhaliflere Krt Lider, (Eriim) http://www.radikal.com.tr/Radikal.aspx?aType=RadikalDetayV3&ArticleID=1090688&CategoryID= 81, 15 Haziran 2012

725

Hasan Kanbolat, Suriye Krtleri, Eriim: http://www.orsam.org.tr/tr/yazigoster.aspx?ID=3441 5 Haziran 2012

215 Blnme sonrasnda bu amaca ulaabilmek iin; The Kurdistan Human Rights Committee (KHPC) ve The Commite to Defend Stateless Kurdistan gibi aktif STKlar726 vastasyla Krt milliyetilii faaliyetleri artabilecei beklenmektedir. Suriye Ulusal Konseyi eski bakan Burhan Galyumun Rudaw gazetesine verdii beyanatla Suriye muhalefetinin gndeminde federal zmn olmad ve Suriye Krdistan diye bir ey olmad ynndeki aklamalardan yaklak 1.5 ay sonra koltuunu Krt kkenli birine devretmesi ilgi ekicidir. Burhan Galyumun Erbilde Barzani ile grmesinde dile getirilen ve anlalan; Krtlere kar hakszlklarn ortadan kaldrlmas ve ileriye dnk tavizlerde bulunulmas, Krt halknn kltrel ve ulusal haklarnn gvence altna alnmas ve ounlukta Krt nfusundan oluan Suriyedeki tm blgelerde Adem-i merkezi idari yapnn kabul edilmesi gibi727 konular Suriyedeki Krtlerin Esad sonrasnda ulaaca haklar bize gstermektedir.

6.2.5. rdn Suudi Arabistandan sonra atmalardan en fazla zararl kacak lke rdndr. Irakn paralanmas, rdn hem ekonomik hem de siyasi olarak buhrana srkleyebilecektir. ii yaylmaclndan etkilenebilecei deerlendirilen rdn, bu kapsamda Iraka mdahil olmaya alacaktr. Buna ilaveten rdnn en byk ekincelerinden birisi de Iraktaki Snni Araplarn kendi lke topraklarna eklemlenip Haimi Hanedanlnn sonunu getir mesidir.728 Lakin her ne kadar byle bir olaslk olsa da; ABD, 2000 ylnda tahta kmasyla Amerikan yanls politikalar sergileyen rdn kral II. Abdullah kaybetmek istemeyecektir. Bu sebeple, Irakta oluacak Snni devletteki sosyal kltrel
726 727

Kanbolat, Suriye Krtleri , s. 1. Suriye Ulusal Konseyi Bakan Burhan Galyum ile Suriye Krtleri zerine Ropartaj ,(Eriim) http://www.orsam.org.tr/tr/yazigoster.aspx?ID=3423, 24 Nisan 2012 728 Erkmen, A.g.m. s. 17.

216 ve mezhebi balarn varl, daha ok rdnn bamszlndan ziyade istikrar iin sorun tekil edecektir.729 Irak savanda mlteci aknna urayan ve nfusu sadece 6,5 milyon civarnda olan rdnn bu konuda byk skntlar ektii muhakkaktr. Mltecilerin, rdnde kalmas rdnn siyas istikrar, gvenlik olaylarn ve ekonomik dengeleri alt st edebilir. Ayrca blnme sonrasnda artacak mlteci says lke ii dinamikleri ters dz edebilecei deerlendirilmektedir.

6.2.6. srail Her ne kadar paralanm Irak sayesinde Kuzey Irakta dost bir lke olusa da buna karlk oluacak Snni ve ii devletleri veya Arap devleti srail devletinin dman olabilecektir. Bylece srail yeni dman sahibi olabilecektir. Bunlara ilaveten, oluacak Snni devletin rdnle, oluacak ii devletin ise ranla birleme durumunda dmanlarnn daha glenecei aikrdr. Blnme durumunda Irakta slami radikalizminin daha da artacan sylemek yanl olmayacaktr. Kontrolsz blgelerde yaam alan bulacak gruplar ile Snni radikalizminin rdn tehdit etmeye balamas srailin emniyetini olumsuz ynde etkileyecektir.730 Ayrca, Irakn blnme durumunda oluacak istikrarszlk ve kaos ortamnn en fazla etkilenecei lkelerin banda gelecektir. Her ne kadar birbirleriyle atmalar srailin menfaati gibi dnlse de bu ortamda kemikleecek radikal gruplar srailin daha sonra ban artabilecektir. Blnme durumunda srail, Krt devletine desteini srdrecektir. Buna karlk zellikle Snni ve ii gruplar karsnda faaliyet gstermesi de beklenmektedir. rann blgedeki ii nfuzunun azalmas, srailin menfaatinedir. Bunun iin oluacak ii devletini ran yanls bir devletten ziyade rana rakip bir ii devleti olumasn isteyecektir. Bu kapsamda ran
729 730

Aydn, zcan, Kaptanolu, A.g.e. , s. 51. Aydn, zcan, Kaptanolu, A.g.e. , s. 53.

217 yanls olmayan ii gruplar destekleyerek gruplar blme veya rakip kartma hamlelerini yapabilecei deerlendirilmektedir. Ayn ekilde oluabilecek Snni yapnn da rdnle birlemesini nleyecek hamlelerde bulunmas beklenmektedir.

SONU Osmanl Devleti yklmas sonrasnda oluan Irak, farkl etnik ve mezhepsel(dinsel) gruplar ihtiva etmektedir. Irak, zengin yer alt kaynaklar ve stratejik konumu itibari ile kresel glerin itahn kabartrken dier taraftan farkl etnik ve dinsel gruplardan olumas yumuak karnn oluturmaktadr. 18. yzyln son eyreinde yabanc misyonerler, ajanlar ve din adamlar tarafndan Osmanl Devletini paralamaya ynelik atlan Krtlk nifak tohumlar Birinci Dnya Sava sonras dnemde filizlenmeye balam, kinci Dnya Sava sonras ise hzla bymeye balamtr. zellikle kurulduu gnden itibaren istikrarsz, gsz dolaysyla d etkenlere ak olan Irak, Krt milliyetilerinin kolay ekilde hayatlarn srdrebilmeleri ve kazanmlarn artrmalar iin uygun bir yer olmutur. Ne zaman ki Irak sorunlu olduu lkelerle anlam ve atmalar sonlandrm ise, o dnem Krtln geriledii veya yerinde sayd bir dnem olarak karmza kmaktadr. Bu da bize Krtln gcn sadece i dinamiklerden almadn; kresel glerin yannda, komu lkeler tarafndan da o lkeyi istikrarszlatrmak ve gszletirmek iin kullanlan bir ara olduunu gstermektedir. Irakn, Kuveyti igali sonrasnda Gvenli Blge oluturularak Irakl Krtlerin himaye edilmesini, Kuzey Irakta blgesel hkmetin kurulmas izlemitir. Her ne kadar bu dnemde liderlik atmalar yaansa da, Trkiye ve etkin olarak ABD nclnde taraflar bartrlmtr. Bylece ABD, Irakn igali ncesinde mttefikini bulmu olmutur.. Irak igalinde ABD ile ayn safta savaan Irakl Krtler; igal sonrasnda; onlarca yldr sren silahl mcadele ile ulaamadklar hedeflerin ok daha fazlasn, ksa zamanda elde etmilerdir. Bu kazanmlar sayesinde devlet olma ynnde hzla ilerleyen Irakl Krtler millet olma uuru ve devlet kurma idealine kavumulardr. Bu kapsamda Krtlerin en byk gc arkasna ald kresel gler haricinde sahip olduklar otonomiyi

219 bamszla dntrecek bu motivasyon ve gruplar arasndaki Stratejik ttifak olarak karmza kmaktadr Kurulmas muhtemel Krt Devleti hi kukusuz tm blge lkeler ine etki edecektir. Lakin ilan edilmesiyle birlikte belli skntlarla da kar karya kalacaktr. Bir devletin bamszln srdrebilmesi iin sahip olmas gereken temel 3 art bulunmaktadr. Bunlar srasyla unlardr. Birincisi: Jeopolitik adan denizlere kma imknnn olmas ya da denizlere kamyorsa evre lkelerce izole edilmemesi gerekmektedir. Birinci ihtimalde yani milli bir Krt devletinin kurulmas halinde Landlocked nitelikli ve Ermenistan gibi evresiyle sorunlu bir kara lkesi halinde kalmas kuvvetle mmkndr. Bu olumsuzluu aacak en tehlikeli ve blgeyi savaa srkleyebilecek ihtimal Suriyenin kuzeyinden alacak ve Musuldan Lazkiyeye ulaan koridorun Krt devletinin topraklarna dahil edilmesidir. Bu durumda konunun iinde bir Trkiyenin maceral yol, askeri ancak tedbirlerle ABD girmesi gerekebilecektir. Byle nclnde

balatllrsa baarl olabilecektir. kincisi: Bir lkenin bekasn salayabilmesi iin evresindeki lkelere kar ciddi bir caydrc askeri gce sahip olmas gerekmektedir. Her ne kadar Krt unsur iinde barndraca Trkmen ve Arap unsuru sindirecek silahl unsurlara sahip olsa bile Trkiye ve ranla ba edecek bir askeri imkana sahip deildir. Bu maksatla ABDnin askerimi ektim demesine ramen Irakta brakt 19 bin kiilik askeri gcn Krtleri korumak maksadyla kullanlabilecei dnlse bile kalc bir sonu salamayacandan AB D tarafndan BMin destei de alnarak bu roln Trkiyeye verilmesi ve Trkiyenin tayc anne rolne zorlanmas mmkndr ncs ise: Krtlerin mili bir devlet kurmalar halinde ekonomik anlamda ayakta kalabilmesi iin ilk etapta Trkiye ile olan Habur snr kapsn ve Kerkk Yumurtalk boru hattn aktif olarak kullanmas gerekecektir. Aksi takdirde elindeki tek ekonomik varlk olan petroln pazarlanmasnda ve ihtiyalarn d dnyadan temininde Ermenistann durumuna decektir.

220

Paralanm bir Irakta Trkiyenin menfaatleri ve bu menfaatlere uygun stratejik hedefleri aada belirlenmitir. Buna gre: Trkiye Irakn yeniden ekillenmesinde aktif ve belirleyici rol oynamaldr. Bu kapsamda Trkiyenin mdahil edilmedii hibir oluuma izin verilmemelidir. Trkiyenin toprak btnl temel menfaattir. Bunun iin her art ve ekilde Trkiyenin toprak btnlnn zarar grmemesi salanmaldr. Trkiyedeki etnik gruplar komu lkelerdeki gelimelerden etkilenmemelidir. Bunun iin K.Irakta meydana gelebilecek bir oluumun Trkiyeye rnek ve zendirici olmas veya Trkiyeye yaylarak zarar verebilecek nitelik ya da imkanlara kavumas engellenmelidir, Trkiyenin evre lkelerde yaayan etnik unsurlarn hedefi olmamas iin Trkiyenin evre lkelerdeki etnik milliyeti gruplarn hedefi olmaktan karlmas ya da etnik milliyeti dinamiklerin Trkiyenin denetimin de hareket eder hale getirilmesi salanmaldr. Trkiyenin Pan Krdizmin hedefi olmasnn engellenmesi ve Trkiye de yaayan Krtlerin bu tr akmlardan etkilenmemesi iin Trkiye topraklarn hedef alacak bir Pan Krdizmin gelimesine izin verilmeme li, bu tr akmlarn her art ve zeminde engellenmeli, kontrol altnda tutulmaldr. Komu lkelerde yaayan soydalarmzn varlklarn gelitirerek srdrebilecekleri imkan ve gvenceye kavuturulmalar iin Iraktaki soydalarmzn mevcut hak ve menfaatleri ile geleceklerinin garantiye alnmas salanmaldr. Soydalarmzn vatanda olduklar lkelerde sosyal, siyas al, ekonomik ve kltrel dahil tm alanlarda alnacak kararlar, icray ve denetimi salayacak konum, imkan ve gvenceye kavumalar maksatl Iraktaki soydalarmzn da Irakn gelecekte kavuaca tm yeni oluumlarda ve hukuki metinlerde eit kurucu, asli unsur ve yneten stats ile kabul edilmesi salanmaldr.

221

Soydalarmzn yaad lkelerde tarihi bamz ve Trk varln belgeleyecek maddi ve manevi kltr unsurlarmzn korunmas ve yaatlmas iin Iraktaki maddi ve manevi tm Trk kltr varlnn korunmasn garantiye alacak tedbirler alnmaldr. Tarihi hak ve hukukumuzun olduu ayrca Trk unsurun yaad lkelerin sahip olduu deerlerin paylamnda Trkiyenin belirleyici rolnn olmas iin her lkede ekonomik hak ve menfaatlerimiz korunmal ve gelitirilerek devam salanmaldr. Komu lkeler zerinde Trkiyenin caydrc askeri varlnn devamn salamak iin komu lkelerin Trkiyeye askeri tehdit oluturacak imkan ve vastalara sahip olmalar engellenmelidir. Blgesel Krt Ynetiminin hi bir zaman Trkiyeyi tehdit edecek imkanlara kavumamas iin BKYden Trkiyeye ynelebilecek tm tehdit ve tehlikenin kaynanda ve olumadan bertaraf edilmesi salanmaldr. K.Irakn yeralt ve yerst zenginliklerinin uluslararas paylamnda Trkiyenin ncelik haklarna sahip olmas iin K.Irakn kaderini belirleyecek etkin roln Trkiye tarafndan oynanmas salanmaldr. K.Irak sanayisinin Trkiye tarafndan kontrol edilerek K.Irakn her trl hammadde, yar mamul ve mamul retiminin, yer alt ve yer st kaynak kullanm ve ihracnn Trkiye ile entegre olarak gereklemesi salanmaldr. Blgenin ulamnn Trkiye ile entegre edilmesi, kara yolu ile d dnyaya ulamnn Trkiye zerinden gereklemesi iin Irakn her trl tamaclk ve ulamnn Trkiyenin kontrol altna girmesinin salanmas, Trkiyenin kavak rol oynamas iin gerekli admlar atlmaldr. Blgeden karlacak petrol ve petrol trevleri ile doalgazn naklinin Trkiye zerinden yaplmas salanarak Trkiyenin Irakn d ticaretinde kilit rol oynar hale getirilmesi salanmaldr.

222 KAYNAKA Kitaplar AKFIRAT, Fikret; Kukla Devlet: ABD Krdistan Nasl Kurdu, stanbul, Kaynak Yaynlar, 2004 ALLSON, Christine; The Yezidi Oral Tradition n Iraqi Kurdistan, Richmond, Curzon Press, 2001. ANDERSON, Benedict; Hayali Cemaatler, vr.: skender Savar, stanbul, Metis, 3. Bask 1993 ARFA, Hassan; The Kurds, An Historical An Political Study, , London, Oxford University Press, 1968 ARI, Tayyar; 2000 li Yllarda Basra Krfezinde G Dengesi, stanbul, Alfa Yaynlar, 4. Bask, 1999 ARI, Tayyar; Irak, ran ve ABD; nleyici Sava, Petrol ve Hegemonya, stanbul, Alfa Basm Yaym, 2003 ATTAR, Ali Rza eyh; Krtler Blgesel ve Blge D Gler, ev.: Alptekin Dursunolu, stanbul, Anka Yaynlar, 2. Basm,2008 BABU, lker; Terr rgtlerinin Sonu, stanbul, Remzi Kitabevi, 2011 BENSAHEL, Nora v.d.; After Saddam Prewar Planning And The Occupation of Iraq, Rand Cooperation, Santa Monica ,2008 BOS, Th, MNORSKY, V, KENZE, D.N.Mac; Krtler ve Krdistan, vr: Kamuran Fratl, stanbul, Doz Basm, 1996 BRUNESSEN, Martin Van; Krdistan zerine Yazlar, vr: Nevzat Kra v.d., stanbul, letiim Yaynlar, 1992 BRUINESSEN, Martin Van; Krtlk,Trklk, Alevilik: Etnik ve Dinsel Kimlik Mcadeleleri, ev.: Hakan Yurdakul, stanbul, letiim Yaynlar,1999. CABBAR, Faleh A.; Irakta ii Hareketi ve Direni, stanbul, Agora Kitapl, 2004 CAMPANLE, R.P.Guiseppe; Krdistan Tarihi, vr: Heval Bucak, stanbul, Avesta Basn Yayn, 2009 CLEVELAND, William L;Modern Ortadou Tarihi, , vr.: Mehmet Harmanc, stanbul, Agora Kitapl, 2008

223 CORDESMAN, Anthony H.; Iraqs Sunni nsurgents; Looking Beyond Al Qaida, Rand Cooperation, Santa Monica, Temmuz, 2007 AY, Abdlhaluk; Her Ynyle Krt Dosyas, Ankara, Turan Kltr Vakf, 1994 DAKUK, brahim; Irak Trkmenleri, Ankara, Gven Yaynlar, 1970 ELLER, Jack David; From Culture to Ethnicity to Conflict, Michigan, The University of Michigan Press,1990 ESENGN, Kenan; Krtlk Sorunu, Ankara, Su Yaynlar, 1976 FANY, Messoud; La Nation Kurde et son Evolution Sociale, Paris, 1933 FRIEDMAN, George; Gelecek 100 Yl, vr:brahim ener, Enver Gnsel, stanbul, Pegasus Yaynlar, 2012 FRIEDMAN, George; Gelecek 10 Yl,vr: Tayfun Trner, , stanbul, Pegasus Yaynlar, 2011 FULLER, Graham E.; Ykselen Blgesel Aktr: Yeni Trkiye Cumhuriyeti, vr:Mustafa Acar, stanbul, Tima Yaynlar, 3. Bask, 2008 GELLNER, Ernest, Nations and Nationalism, New York, Blackwell, 1983 GELLNER, Ernest; Milliyetilie Bakmak, stanbul, letiim Yaynlar, 1998 GKTRK, Hilmi; Krtlerin Soy Kt Ve Boy Tarihi, stanbul, Trk Dnyas Yaynlar, 1979. GUNTER, Michael M.;The Kurds And The Future Of Turkey, New York, St. Martins Press, 1997 GLALP, Haldun; Vatandalk ve Etnik atma Ulus Devletin Sorgulanmas, stanbul, Metis, 2007 GNAYDIN, Eref; Orta srail Ve Krdistan: Yahudi Krtler Babilin Kayp ocuklar, stanbul, Karakutu Yaynlar, 2007 GRSEL, brahim Etem; Krtlk Gerei, Ankara, Komen Yayn, 1977 HAN, eref; erefname, Trc: Mehmet Emin Bozarslan, stanbul, 1971 HRMZL, Erat; Irakta Trkmen Gerei, stanbul, Kerkk Vakf, 2006 HRMZL, Erat; Trkmenler ve Irak, stanbul, Kerkk Vakf Yaynlar, 2003 Iraktaki Trkmen Varl, stanbul, Harp Akademileri Basmevi, 2000.

224 Irak lke El Kitab, Genelkurmay stihbarat Bakanl, Austos 2003 ZZET, zzetullah; ran ve Blge Jeopolitii, ev.: Hakk Uygur, stanbul, Kre Yaynlar, 2005 JWADEH, Wadie; Krt Milliyetilii Tarihi Kkenleri ve Geliimi, vr: smail ekem Alper Duman, stanbul, letiim Yaynlar, 1999 KARABEKR, Kazm; Krt Meselesi, Hz: Faruk zerengin, stanbul, Emre Yaynlar, 1995 KAYNAK, Muhteem; Irakl Snmaclar ve Trkiye (1988-1991), Ankara, Tanmak Yaynlar 1992. KESKN, Abdullah; Irakta Soykrm Krtlere Kar Yrtlen Enfal Askeri Harekat, ev.: mit Aydomu, Avesta Yaynevi, stanbul, 2003 KILI, Altemur; 19 Yzyldan Gnmze Krdistan Hayali:Titrek Pusula, stanbul, Tima Yaynlar,1999 KILI, Altemur; BYK Krdistan, Kk TRKYE, Ankara, Akasya Kitap, 2007 KOLUMAN, Aziz; Gemiten Gnmze Irakn Siyasi, Toplumsal ve Ekonomik Yaps, Ankara, Yaymlanmam Kitap, 2009 MAHMUD, Kagarl; Divan- Lgatit Trk c-1, Haz: Besim ATALAY, stanbul, 1939 MCDOWALL, David: Modern Krt Tarihi, vr: Neenur Domani, stanbul, Doruk Yaymclk, 2004 MELEK, Kemal; Trk-ngiliz likileri (1890-1926) ve Musul Petrolleri, Der: Esat am, stanbul, Der Yaynlar, 1989. MESUD, Ahmet; ngiliz Belgelerinde Krdistan, stanbul, Doz Basm, 1992 MHOYAN, akire Xidaye; ki Dnya Sava Arasnda Irakta Krt Sorunu, vr.:J. Slav, stanbul, Peri Yaynlar, 1998 MNORSKY, V. V. ; Krtler, stanbul, Komal Yaynlar, 1977 NAKASH, Ytzhak; Irakta Pandorann Kutusu: iiler, Ankara, Elips Kitap, 2005 NAKDMON, alom; Irak ve Ortadouda MOSSAD, Ankara, Elips Kitap, 2004 NEMETH, Gyula; A Honfoglalo Magyarsag Kalakulasa, Budapest, 1930

225 NKTN, Bazil; Les Kurdes Etude Sociologie et Historique, Paris, 1956 OLSON, Robert; Krt Milliyetiliinin Kaynaklar ve eyh Said Ayaklanmas, Trc: Blent Peker, Nevzat Kra, Ankara, z-Ge Yaynlar, 1992. KE, M. Kemal; ngiliz Ajan Binba Edward C. Noelin Krdistan Misyonu (1919), stanbul, Boazii Yaynlar, 3. Bask, 1990; KE, M. Kemal; Belgelerle Trk ngiliz likilerinde Musul ve Krdistan Sorunu (1918-1926), Ankara, Trk Tarihi Aratrma Enstits Yaynlar:123, Seri: III, Say: A-33, 1992 KE, Mim Kemal; Musul Krdistan Sorunu, stanbul, Bilge Karnca Yaynevi, 2002 ZCAN, Hekimolu Sleyman; Krt Tarihi: Airetler ve syanlar, stanbul, Akis Kitap, 3. Bask, 2009 ZDA, mit; Trkiye Kuzey Irak ve PKK, Bir Gayrinizami Savan Anatomisi, Asam Yaynlar, Ankara, 1999 ZDA, mit; Krtlk Sorununun Analizi ve zm Politikalar, Ankara, Bilgi Yaynevi, 2006 ZKAN, Tuncay; Bush ve Saddamn Glgesinde Entrikalar Sava, stanbul, Alfa Yaynevi, 2003 ZKIRIMLI, Umut; Milliyetilik ve Trkiye- Avrupa Birlii likileri, stanbul, TESEV Yaynlar, , 2008 ZKIRIMLI, Umut, Milliyetilik Kuramlar Eletirel Bir Bak, stanbul, Dou Bat Yaynlar, 2008 ZNUR, Hakk; Cahlarn Sava Kuzey Irak Krt Hareketi ve Musul Kerkk Meselesi, Ankara, Altn Kre Yaynlar, 2003 ZOLU, Hakan; Osmanl Devlet ve Krt Milliyetilii, stanbul, Kitap Yaynevi, 2009 PASSG, David; 2050: ki Bin Elli, vr:Nita Kurrant, , stanbul, Koton Kitap, 2011 POUR, Amir Hassan; Nationalism and Language in Kurdistan 1918-1985, San Francisco Mellen Research University Press, 1992

226 SAAT, Suphi; Tarihten Gnmze Irak Trkmenleri, stanbul, tken Yaynclk, 2. Basm, 2003 SCHWARTZ, Peter:The Art Of The Long View: Paths To Strategic Insight For Yourself And Your Company, New York, Currency Doubleday Press, 1991 SEKBAN, kr Mehmet; Krt Meselesi, Ankara, Kon Yaynlar,1979. SMTH, Anthony D; Milli Kimlik, ev: Bahadr Sina ener, stanbul, letiim Yaynlar, 2009 SMTH, Anthony D.; Kreselleme anda Milliyetilik, ev :D. Kmrc, stanbul, Everest, 2002 EN, Furkan, Globalleme Srecinde Milliyetilik Trendleri ve Ulus Devlet, Ankara Yarg Basm, 2004. EN Y.Furkan; Yeni Dnemde Eski Tartmalar: G, Etnisite, Milliyetilik, Krtlk, Laiklik, Ankara, Yarg Yaynevi, 2006 EN, Yunus, Cokun, Eyp; Saddamn Irak ve Bir kn yks: Babil Yanarken, mit Yaynclk, Ankara, 2004 MR, Bilal; Krtlk II (1921-1999) , Bilgi Yaynevi, Ankara, 2009 MR, Bilal N.; Krtlk I (1787-1923), stanbul, Bilgi Yaynevi, 2007 TRKDOAN, Orhan; Etnik Sosyoloji, stanbul, Tima Yaynlar, 1998 TRKMENOLU, Kerkk; Trkmen ilesi, stanbul, Bilgeouz Yaynlar, 2007 VEDAT, adillili; Trkiyede Krtlk Hareketleri ve syanlar, Ankara, Kon Yaynlar, 1980 TURGUT, Hulusi; Barzani Olay, Doan Kitap, stanbul, 2008 YAAR, Tanl; emberin indeki nan Yezidilik, stanbul, Nokta Kitap, 2006 YAV, Ersal; Kresel Glerin Petrole Eriiminde srail-Filistin-Krt Amazndaki Hedefteki Adam Saddam, zmir, Yazc Yaynevi, 2002 YAVUZ, Turan; kinci Dnya Savandan Krfez Savana: ABDnin Krt Kart, stanbul, Milliyet Yaynlar, 3. Bask, 1998 YELTUNA, Serap; Resmi Kanun, Kararname, Rapor ve Tutanaklarla ATATRK ve Krtler, stanbul, leri Yaynlar, 2007

227 YILMAZ, Muzaffer Ercan; Souk Sava Sonras Dnemde: Etnik atmalar, Ankara, Nobel Yayn, 2007 YILMAZ, Trel; Uluslararas Politikada Orta Dou, Ankara, Bar Platin Yaynevi, 2009

Makaleler ABBAS, Ziya; Ulusal Irak ttifaknn Analizi; Ortadou Analiz, Cilt: 2, Say: 14, ubat, 2010, (Eriim) http://www.orsam.org.tr/tr/yazigoster.aspx?ID=637, 16 Haziran 2011, s. 33- 37 ABDnin ekilmesin Ardndan Irak Politikasnn Blgesel, Kresel Etkileri ve Trkiyeye Yansmalar, ORSAM Rapor No:77, Ankara, 2011, s. 689 AKORA, Engnz; Cumhuriyetten Gnmze Trk Irak likileri Ve Trkmenler, , Frat niversitesi Orta Dou Aratrmalar Merkezi kinci Ortadou Semineri Dnden Bugne Irak Bildiriler II. Elaz, 2004, s. 21-52 AKTA, Ali Aydn;Trkiyede Barzanici Hareket (1965- 2007),21.Yzyl Trkiye Enstits, Stratejik ngr= 03, Kasm, 2007 ARSLAN,, Asl; 1958 Irak htilali ve Trkiye, Frat niversitesi Orta Dou Aratrmalar Merkezi kinci Ortadou Semineri Dnden Bugne Irak Bildiriler II. Elaz, 2004, s. 77- 87 ATMACA, Gl; Necef Kum Arasndaki Tarihi ekime.ORSAM, (Eriim) www.orsam.org.tr/tr/yazgster.aspx?Id=1343 17 Nisan 2011 AYDIN, Mustafa, ZCAN, Nihat Ali, KAPTANOLU, Neslihan; Riskler ve Frsatlar Kavanda Irakn Gelecei ve Trkiye, TEPAV Ortadou almalar II, 2007, (Eriim)http://www.tepav.org.tr/upload/files/1271230130r2734.TEPAV _Irak_Raporu.pdf, 15 Mays 2011 AYHAN, Veysel; 7 Mart 2010 Parlamento Seimlerinin Irak Krt Siyasetine Etkisi , Ortadou Analiz, Cilt:2, Say:16, Nisan 2010, (Eriim)

228

www.orsam.org.tr/tr/trUploads/Yazilar/.../2010420_veyselAyhanogun.p df, 11 Mart 2011, s, 41- 52 AYHAN, Veysel; Blgesel Krt Ynetimindeki Seim Sonularnn Analizi: Deien Dinamikler ve Beklentiler, (Eriim) http: www.veyselayhan.com/secimler.pdf, 2 Nisan 2012 AYHAN, Veysel; Irakn Yeni Hkmeti; Kazananlar ve Kaybedenler, ORSAM (Eriim): http://www.orsam.org.tr/tr/tr/yazigoster.aspx?ID:1284, 13 Kasm 2010 AYHAN, Veysel; 7 Mart 2010 Irak Seimleri ncesi ii Kkenli Parti ve Semenlerin Politik Davranlarnn Analizi, ORSAM Rapor:13, ubat 2010, s.5 - 21 Barzani Bamszlk in Tarih Verdi (Eriim) http://www.peyammer.com/Turkish/PNAnews.aspx?ID=274177 , 12 Nisan.2012 BLANCHARD, Christoper W., v.d.;Iraq; Regional Perspectives and U.S Policy, CRS Report for Congress, October 2009, (Eriim) www.fas.org/sgp/crs/mideast/RL33793.pdf ,13 Mart 2012 Blgesel Krt Ynetimi Seim Sonular (Eriim) http:/www.ihec.iq/english/previous elections.aspx, 12 Mart 2011 COPSON, Raymond W; Iraq War: Background and Issues Overview, CRS Report for Congress, 2003 AKMAK,Cenap, OLAK, Fadime Gzde; ABDnin Iraktan ekilmesi ve Trkiyeye Etkileri, BLGESAM Rapor No:29, stanbul, 2011(Eriim) http://www.bilgesam.org/tr/images/stories/rapor/ABD'nin_Irak'tan_Ceki lmesi_Turkiye'ye_Etkileri.pdf, 2 ubat 2012 ETNSAYA, Gkhan; Mdahalenin nc Ylnda Irak, (Eriim) http://www.setav.org/public/HaberDetay.aspx?Dil=tr&hid=11377&q=m udahalenin-ucuncu-yilinda-irak-1-*, 24 Mart 2012 DEMRAL, Necdet, KR, Soran, HASAN, Mazin;Gei Dnemi Irak Devleti Ynetim Yasas ve Irakn Geleceine Etkileri, Stratejik Analiz, Cilt:5, Say:50, Haziran 2004, s. 27-43

229 DUMAN, Bilgay; Irakta Hkmet Kuruldu(mu)?, (Eriim) http://www.kerkk.net/haberler/koseyazisi.aspx?dil=1055&metin=201 0 11155, 15 Kasm 2010 DUMAN, Bilgay, DOAN, Sercan; Irak statistikleri,ORSAM Rapor No: 100, Ocak 2012, (Eriim) www.orsam.org.tr/en/enUploads/Article/Files/2012223_Bookirak22.pdf , 5 Mays 2012 DUMAN, Bilgay; El Hekimin Trkiye Ziyaretinden Satr Aras Alglamalar , (Eriim) http://www.orsam.org.tr/tr/yazigoster.aspx?ID:3115, 10 ubat 2012 DUMAN, Bilgay; Trk D Politikasnda Yeniden Irak; Usame El Nuceyfi Trkiyeye Geliyor, ORSAM(Eriim) http://www.orsam.org.tr/tr/yazigoster.aspx?ID:3056, 10 ubat 2012 DUMAN, Bilgay; Kerkkte Denge Yeniden Kuruluyor, ORSAM, (Eriim): http://www.orsam.org.tr/tr/yazigster.aspx?ID=11624, 17 Mart 2011 DUMAN, Bilgay; Irakta Deiim: Yerel Seimler ve Sonras, Ortadou Analiz, Cilt: 1-, Say:3, Mart 2009, (Eriim) http://www.orsam.org.tr/tr/yazigoster.aspx?ID=207, s. 25- 31. DUMAN, Bilgay; Irak Blgesel Krt Ynetiminin Hkmet Deiiklii ve Siyasi Yansmalar, ORSAM (Eriim): http://www.orsam.org.tr /tr/yazigoster.aspx?ID=3241, 17 ubat 2012 DUMAN, Bilgay; Irak Blgesel Krt Ynetimindeki Hkmet Deiiklii ve Siyasi Yansmalar, ORSAM (Eriim):http://www.orsam.org.tr./tr/yazigoster.asprx?ID=3241, 17 ubat 2012 DUMAN, Bilgay; Irakta Trkmen Gerei, ORSAM, (Eriim) http://www.orsam.org.tr/tr/yazigoster.aspx?ID=2081, 09 HAZRAN 2011 .Election Law For The 2010 Council of Representatives Elections , (Eriim) http://www.orsam.org.tr/tr/Secimler/SolDetay.aspx?ID=1&SolID=2, 12 Mart 2012

230 ERKMEN, Serhat; Irak Parlamento Seimleri ve Sonular: Seim stikrar m Yoksa Kaos mu Getirecek?, Ortadou Analiz, Cilt:2, Say:16, Nisan 2010, s. 9- 40 ERKMEN, Serhat; Irakta gal Sonras Siyasal Yaam ve 2010 Parlamento Seimleri, Ortadou Ettleri, Temmuz 2010, Cilt 2, Say 3, s. 107145. ERKMEN, Serhat; Irakta Genel Seim ncesi Siyasi Dinamikler ve Seimin Kaderini Belirleyecek Faktrler, Ortadou Analiz, ubat 2010, Cilt:2Say:14, s. 9- 23 ERKMEN, Serhat; Irak Hangi artlarda Nasl Paralanabilir?; En Ktye Hazrlkl Olmak, ORSAM Rapor No: 102, Ankara, 2012, (Eriim) http://www.orsam.org.tr/tr/trUploads/Yazilar/Dosyalar/2012111_serhat _erkmen77.pdf, 12 Mays 2012 ERKMEN, Serhat, ORHAN, Oytun; Irakta Temel Aktrler ve Seime likin Beklentiler, Ortadou Analiz, Cilt:2, Say: 15, Mart 2010, (Eriim) www.orsam.org.tr/tr/trUploads/Yazilar/Dosyalar/201032_seroyt_mart.p df, 12 Haziran 2011, s. 8- 30 ERKMEN, Serhat; Krt Ynetiminde 7.hkmet ve Beklentiler ORSAM (Eriim), http://www.orsam.org.tr /tr/yazigoster.aspx?ID=3396, 9 Nisan 2012 ERKMEN, Serhat; Irakta Sava Sonras Sava, Frat niversitesi Orta Dou Aratrmalar Merkezi kinci Ortadou Semineri Dnden Bugne Irak Bildiriler II. Elaz, 2004, s.291- 296 ERKMEN, Serhat; Kuzey Irakta Yeni Anayasa Tasla zerine Deerlendirmeler, Gndem Analiz, No:04 Austos 2009, s.1- 13 ERKMEN, Serhat; Irakta Mevcut Siyasi Durum ve nemli Siyasi Gelimeler, ORSAM Rapor No:35, Mart 2011, s. 6-18. EROLU, Cengiz Irakta Trk Varl, Silahl Kuvvetler Dergisi, Say 377, Temmuz 2003, s. 64-78 ERYILMAZ, Banu, Bir Sylem Olarak Milliyetilik, Anadolu niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt/Vol:10- Say/No: 1, 2010, s.177- 202.

231 FAHEY, Liam, RANDALL Robert M.; Whats Scenario Learning?, Learning From The Future: Competitive Foresight Scenarios, New York John Wiley&Sons, Inc., 1998, s 1-21. GKALP, Emre,Milliyetilik: Kuramsal Bir Deerlendirme, Anadolu niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt/ Vol.:7- Say/ No: 1, 2007, s. 277- 298. HASAN, Mazin, KR, Soran; Irakta Demokrasi Provas, Stratejik Analiz, Cilt: 5, Say.59, Mart 2005, s. 16-27 IMIE Final Report on the December 15, 2005, Iraq Council of Representatives Elections, ORSAM, (Eriim) http://www.orsam.org.tr/tr/Secimler/SolDetay.aspx?ID=1&SolID=10, 2 Mart 2011 Irak Blgesel Krt Ynetimi Bakanlk ve Parlamento Seimleri, Ankara, Uluslararas Stratejik Aratrmalar Kurumu (USAK), 2009, (Eriim) http://www.usak.org.tr/rapor.asp?id=37 ), 11 Mart 2012, s. 1- 51. Iraqi Kurdistan: Constitution of the Federal Republic of Iraq (Eriim): http://www.unpo.org/article /536 27 Aralk 2010 Irak Krdistan Blgesi Anayasas (taslak) , Serbesti, vr:Rza DN (Eriim): http://www.mesap.net/osd/ 27 Aralk 2010 Irakl Yezidi Emiri smail: Yezidiler Bask Altnda, ORSAM (Eriim): http:/www.orsam.org.tr/tr/orsamkonukgster.aspx?ID=192, 24 ubat.2011 Irakl Gruplarn Temel Siyasi Sorunlara Bak Ve Trkiye le likiler: Saha Aratrmasna Dayal Bir alma, ORSAM Rapor No:54, Mays 2011, (Eriim): http://www.orsam.org.tr/tr/raporgoster.aspx?ID=1963 12 Haziran 2011 s. 7- 61. Irak Cumhuriyeti Anayasas, ORSAM (Eriim) http://www.orsam.org.tr/tr/yazigoster.aspx?ID=1352, 10 Temmuz 2011 Jordan Factbook (Eriim)https://www.cia.gov/library/publications/theworld-factbook/geos/jo.html, 5 Mart 2012 KAFALI, Mustafa; Kerkk Trkleri, Tre, Yl 4, Say 17, Ekim 1972, s. 4348.

232 KANBOLAT, Hasan; Suriye Krtleri ve Trkiye ORSAM (Eriim): http://www.orsam.org.tr/tr/yazigoster.aspx?ID=3440 30 Nisan 2012 KANBOLAT, Hasan; Suriye Krtleri, ORSAM (Eriim): http://www.orsam.org.tr/tr/yazigoster.aspx?ID=3441 5 Haziran 2012 KANBOLAT, Hasan; Irakta Trkmenlere Ynelik iddet Neden Trmanyor,ORSAM,(Eriim) http://www.orsam.org.tr/tr/yazigoster.aspx?ID=1989 29 Nisan 2012 KASAPOLU, M. Can, TOKDEMR, hsan Efe; Parlemento Seimleri-2010: Irakta Deien Dengeler, Baheehir niversitesi Uluslararas Gvenlik ve Stratejik Aratrmalar Merkezi (BSAM), stanbul, Mart 2010, (Eriim): http://busam.bahcesehir.edu.tr/rapor/index/id/44, 8 Aralk 2011 KASAPOLU, Mehmet Can, TOKDEMR, hsan Efe, KIRDEMR, Bar, elik, KEZBAN, zgen, Yeim; Irak; Gelecek Senaryolar, Baheehir niversitesi Uluslararas Gvenlik ve Stratejik Aratrmalar Merkezi (BSAM), stanbul, Temmuz, 2009 (Eriim) http://busam.bahcesehir.edu.tr/rapor/index/id/19, 13 Mart 2011 KATZMAN, Kenneth; The Kurds in Post-Saddam Iraq, CRS Report for Congres,, October1 2010, (Eriim), http://www.fas.org/sgp/crs /mideast/RS2079, 11 Nisan 2012 KESKN, Arif; ran-Suudi Arabistan likileri ve ii Jeopolitii, (Eriim) http://www.gunaz.tv/aze/14/articleCat/1/articleID/1076-Iran-SuudiArabistan-Iliskileri-ve-Sii-Jeopolitigi-Arif-Keskin.html/articlePg/6, 3 Temmuz 2012 KESKN, Arif; Irakl iilerin Siyasal Davranlarna Genel Bir Bak, Stratejik Analiz, Say:97, Mays 2008, s. 60- 67 KOCABA, Uur; Esaddan Sonra imdi de Maliki (Eriim) http://haber.gazetevatan.com/esaddan-sonra-simdi-demaliki/445328/1/Haber, 21 Nisan 2012 KOLUMAN, Aziz; Irakn, Sosyal, Demografik ve Etnik Yaps, Savunma Bilimleri Enstits Ders Notu, Ankara, 2007

233 KKSAL, Snmez; Irakn Kuzeyindeki Muhtemel Gelimelerin Trkiyeye Etkileri, BLGESAM Rapor No:6, (Eriim) www.bilgesam.org/tr/images/documents/rapor6.pdf, 23 ubat 2012 Kuzey Irakn Toplumsal, Siyasal Yaps ve Krt Blgesel Ynetiminin Trkiye le likileri,ORSAM Rapor No:40, Ankara, 2011, s. 7-17 MARSH, Brian:Using Scenarios to Identfy, Analyze, And Manage Uncertanity, Learning From The Future: Competitive Foresight Scenarios, New York John Wiley&Sons, Inc., 1998, s.39-53. OUZLU, Tark; Arap Bahar ve Deien Blgesel Dinamikler , Ortadou Analiz, Cilt:3- Say: 30, Haziran 2011 (Eriim) http://www.orsam.org.tr/tr/trUploads/Yazilar/Dosyalar/2011616_Do%C 3%A7.%20Dr.%20Tar%C4%B1k%20O%C4%9EUZLU.pdf , 30 Eyll 2011, s.33- 40. OKUR, Eren; Seimler ve Kuzey Irakn Gelecei, BLGESAM (Eriim): http://www.bilgesam.org/tr/tr/index.php?option=com content&view =articlevID=420, 25 ubat 2011 ORHAN, Oytun; Irak Parlamento seimlerinde Musul: Gzlemler, Sonular ve Deerlendirmeler, Ortadou Analiz, Cilt:2, Say:16, Nisan 2010, (Eriim) www.orsam.org.tr/tr/trUploads/Yazilar/Dosyalar/2010420_ 47474fff.pdf 12 Haziran 2011, s. 67- 81 ZARSLAN, Selim; Iraktaki iiler ve nanlar , Frat niversitesi Orta Dou Aratrmalar Merkezi kinci Ortadou Semineri Dnden Bugne Irak Bildiriler II. Elaz, 2004, s. 453- 470 ZDA, mit;Krmana Televizyon Yaynnn Siyasal Sonular, 21. Yzyl Trkiye Enstits, Ocak- Haziran 2008, Cilt:3, Say:8-9, s.115-136 ZDA, mit; ABDnin 2030 raporuna nasl ulald? -1-,Yenia Gazetesi,(Eriim)http://www.yg.yenicaggazetesi.com.tr/yazargoster.ph p?haber=25086, 15 Aralk 2012 ZDA, mit; ABDnin 2030 raporuna nasl ulald? -2-,Yenia Gazetesi, (Eriim)http://www.yg.yenicaggazetesi.com.tr/yazargoster.php?haber= 25096,16 Aralk 2012

234 ZPEK, Burak Bilgehan; Irak Blgesel Krt Ynetimi Seimleri ve Trkiye, Ortadou Analiz, , Cilt:1, Say:9, Eyll 2009 (Eriim) http://www.orsam.org.tr/tr/yazigoster.aspx?ID=356, s. 51-56 PCKEL, Andreas; Explaining,, and Explaining with, Economic Nationalism,, Nation and Nationalism, Vol:9, Part: 1, 2003, s. 105-128 PRN, Ferhat; 2003 Sava Sonras Srete Irakta Siyasal Yaplanma, Frat niversitesi Orta Dou Aratrmalar Merkezi kinci Ortadou Semineri Dnden Bugne Irak Bildiriler II. Elaz, 2004, s. 481- 507 SALH, Khalil; Bir Aznl eytanlatrma Irak Krtleri rnei, Ortadouda Milliyetilik Aznlklar Diasporalar, vr: Ahmet Fethi, Sarmal Yaynevi, 1998, stanbul, s. 117- 132 SEMN, Ali: Irakn Kuzeyindeki Secimler ve Trkiye, (Eriim) http://www.sde.org.tr /print.aspx?pageID=0&columnID=0&newsID=60, 2 Nisan 2012 SEVENCAN, Murat;Bir Stratejik ngr Metodu Olarak Senaryo Planlama,Kksav E-Blten Kk Sosyal Ve Stratejik Aratrmalar Vakf, ubat 2010 (Eriim) http://www.koksav.org.tr/hassas_konular /260210_kok-hk-msevencan.pdf, 13 Aralk 2012, s.1-25. SEVGEN, Nazmi; Kerkk Trkleri, Belgelerle Trk Tarihi Dergisi Dn/ Bugn/ Yarn, Say 38, Kasm 1970, s.11-12 SEVGEN, Nazmi; Krt Meselesinin Yz: Irak-Barzani Anlamas ve Muhtemel Neticeleri I, Belgelerle Trk Tarihi Dergisi Dn/ Bugn/ Yarn, Nisan 1970, Say 31, stanbul, s. 64- 71.. SEVGEN, Nazmi; Krt Meselesinin Yz: Irak-Barzani Anlamas ve Muhtemel Neticeleri II, Belgelerle Trk Tarihi Dergisi Dn/ Bugn/ Yarn, Mays 1970, Say 32, stanbul, s. 54-61. SEVGEN, Nazmi; Krt Meselesinin Yz: Irak-Barzani Anlamas ve Muhtemel Neticeleri III, Belgelerle Trk Tarihi Dergisi Dn/ Bugn/ Yarn, Haziran 1970, Say: 33, s. 57- 64..

235 SEVGEN, Nazmi; Krt Meselesinin Yz: Irak-Barzani Anlamas ve Muhtemel Neticeleri IV, Belgelerle Trk Tarihi Dergisi Dn/ Bugn/ Yarn, Temmuz 1970, Say: 34, s. 68- 70 SEVGEN, Nazmi; Krt Meselesinin Yz: Irak-Barzani Anlamas ve Muhtemel Neticeleri V, Belgelerle Trk Tarihi Dergisi Dn/ Bugn/ Yarn, Austos 1970, Say: 35, s. 75- 79. SEVGEN, Nazmi; Krt Meselesinin Yz: Irak-Barzani Anlamas ve Muhtemel Neticeleri VI, Belgelerle Trk Tarihi Dergisi Dn/ Bugn/ Yarn, Eyll 1970- Say: 36, stanbul, s.79- 82 Suriye Ulusal Konseyi Bakan Burhan Galyum ile Suriye Krtleri zerine Ropartaj, ORSAM (Eriim) http://www.orsam.org.tr/tr/yazigoster.aspx?ID=3423, 24 Nisan 2012 RN, Yelim Nur; Trkiyenin Krfez avandan Sonraki: Irak Politikas, Frat niversitesi Orta Dou Aratrmalar Merkezi kinci Ortadou Semineri Dnden Bugne Irak Bildiriler II. Elaz, 2004, s.513-527. KR, Soran; Irak Sava Sonras Dengeler Gruplar Aras likilerde Gelinen Nokta, Frat niversitesi Orta Dou Aratrmalar Merkezi kinci Ortadou Semineri Dnden Bugne Irak Bildiriler II. Elaz, 2004, s. 529- 555 TAKIRAN, Cemalettin; Blclk Konusunda Yanl Tehis zm Getirmez,(Eriim)http://www.gazete360.com/yazi/profdrcemalettin_ta skiran/boluculuk_konusunda_yanlis_teshis_cozum_getirmez120.aspx, 9 Haziran 2012 TAKIRAN, Cemalettin; Barzaninin Trkiye Ziyareti (Eriim) http://www.tv2023haberajansi.com/Yazi/ProfDrCemalettin_Taskiran/B arzaninin_Turkiye_Ziyareti-88.aspx, 25 Mays 2012 TAKIRAN, Cemalettin; Trkiye ve ABDnin Irak ve Ortadou Politikalar, (Eriim)http://www.stradigma.com/turkce/haziran2003/makale_02.html 3 Haziran 2012 TAKIRAN, Cemalettin; Trkiyenin Irak Snr Deiebilir mi?, (Eriim) http://www.2023.gen.tr/kasim2007/3.htm , 3 Temmuz 2012

236 TAKIRAN, Cemalettin; Trkiye ve Irakn Kuzeyi,(Eriim) http://www.gazete360.com/Yazi/ProfDrCemalettin_Taskiran/TURKIYE _VE__IRAKIN__KUZEYI-132.aspx, 3 Temmuz 2012 TERZ, mdat; AltunKpr ehitleri Ansna (Eriim) http://www.bizturkmeniz.com/tr/index.asp?page=article&id=21369&up datefrom=5&from=0, 9 Nisan 2011 TONKU KAREEM, Selen; Irak Krt Blgesel Ynetiminin 2011den 2012 ye Yansmalar, Ortadou Analiz, Cilt:4, Say: 39, Mart 2012, (Eriim)www.orsam.org.tr/tr/trUploads/Yazilar/.../201239_kapakmakale E.pdf, 12 Nisan 2012, s. 8- 21 TONKU KAREEM, Selen; Kongre KYBde Neyi Deitirdi? ORSAM (Eriim): http:www.orsam.org.tr/tr/yazigoster.aspx?ID=861, 11 Ekim 2011 TURAN, Betl; Irakta Trkmenlerin Var Olma Mcadelesi, Global Strateji, Irak Dosyas, say 13, lkbahar 2008, s. 85- 98. TURAN mer;Irakn Milletler Cemiyetine Girerken Yaynlad Deklerasyonda ve Anayasalarnda Trk ve Dier Aznlklarn Haklar, Avrasya Dosyas Kuzey Irak zel, Ankara, Cilt:3,Say:1,lkbahar 1996,s. 23- 36 Trkiye-Irak Ekonomik likileri (Eriim)http://www.mfa.gov.tr/turkiye-irakekonomik-iliskileri-ve-turkiye_nin-yeniden-imar-surecine-katkisi.tr.mfa, 18 Haziran 2012 TRKMEN DUMAN, Fatma Ceren; Irakta Federalizm Tartmalar, Ortadou Analiz, ,Cilt:3, Say:34, Ekim 2011, (Eriim) www.orsam.org.tr/tr/trUploads/Yazilar/Dosyalar/20111021_inceleme3. pdf, 17 Ocak 2012, s.61- 69 United Nations High Commissioner for Refugees ( UNHCR), Iraq fact Sheet, September 2008 and July 31 2009 (Eriim)http://www.internaldisplacement.org/8025708F004CE90B/httpCountry_Documents?Read Form&country=Iraq&count=10000, 2 Haziran 2012 UYSAL, Erturul Umut: Operasyonel Risk Ynetiminde Senaryo Analizi, Bankaclar Dergisi, Say:69, 2009, s.73-85.

237 YAVUZ, Celalettin; Irakl ii Lider Mukteda el Sadr ve Trkiye Ziyareti, ORSAM, (Eriim) http://www.turksam.org/tr/yazdir1647.html, 12 Mart 2011 YILMAZ, Durmu; Yirminci Yzyl Balarnda Irakn Etno-Kltrel Yaps ve Bu Yapnn Musul Meselesine Etkisi, Frat niversitesi Orta Dou Aratrmalar Merkezi kinci Ortadou Semineri Dnden Bugne Irak Bildiriler II. Elaz, 2004, s. 647- 663 YKSEL, Emine; Irak Labirentinde Bir Umut (Eriim) http://www.orsam.org.tr//tr/yazigoster.aspx?/ID=1400, 24 Ocak 2011 WALLER, R. Dan, The Political Economy Literature on North and South Relations: An Alternative Approaches and Empirical Evidence, International Studies Quarterly, Vol: 22,No:4,1978,s. 590-595. WMMER, Andreas; Democracy and Ethno Religious Conflict in Iraq, Center on Democracy Development and the Rule of Law, Stanford University Press, 2003 ZEYDAN, Sevgi Pnar; Kuzey Irakn Yeni Hkmetin Kurulmas Srecinden Umduklar Ve Bulduklar, ORSAM (Eriim) http://www.orsam.org.tr/tr/tr/yazigoster.aspx?id:1401, 24 Ocak 2011 1 Sf nfantry Division, Soldiers Handbook to Iraq, Unclassified, 2-1(14) (Eriim): www.fas.org/irp/world/iraq/1/Dguide.pdf 17 Ocak 2011 2010 Irak Genel Seim (Resmi) Sonular, http://www.21yyte.org/tr/yazi.aspx?ID=3850&kat=27, 21 Nisan 2011

TEZLER AKAKAYA, Onur; Irak Blgesel Krt Ynetimine Kresel ve Blgesel Bak, Ankara, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Polis Akademisi, 2009 ASLAN, Hussein Abbas Ali Muhammed, Kraliyet Devrinde Irakn Etnik Yaps ve Siyasi Oluumlar, Ankara, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Gazi niversitesi, 2009

238 DADEVREN, Zlf; Trkiyenin Kuzey Irak Politikas: Devlet-Hkmet likileri, Bolu, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Abant zzet Baysal niversitesi, 2007 DELCEOLU, Sabriye; Kuzey Iraktaki Etnik ve Dini Gruplar ve Blge Politikalarna Etkileri, stanbul, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Marmara niversitesi, 2006 GZEL, Hasan Tevfik; Irakn Kuzeyindeki Blgesel Krt Ynetimi (1992 2008), Ankara, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Gazi niversitesi, 2009 SLL, Zbeyde; Siyasal letiim Sresince Milliyeti Sylemin Kullanm, Ankara, Doktora Tezi, Gazi niversitesi, 2007 TOKER, Mehmet .; Etnik Milliyetilik Sorunlar ve Birlemi Milletler, stanbul, Yksek Lisans Tezi, Beykent niversitesi, 2009 TRK, Furkan; Ortadouda Yeniden Yaplandrlan Irak ve Trkiyeye Etkileri, Gebze, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Gebze Yksek Teknoloji Enstits, 2007 YILDIRIM, Serdar; Trkiyenin Kuzey Iraka Ynelik Politikalar(1992-2002), stanbul, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Yldz Teknik niversitesi, 2003

239

EKLER EK I: Irakn Mevcut Petrol Ve Doalgaz Sahalar le Petrol Boru Hatlarn Gsteren Harita EK II: Kuzey Irak, Bahdinan Ve Soran Blgelerini Gsteren Harita EK III: Trkmenlerin Irakta Dalmn Gsteren Genel Harita EK IV: Krtlerin Suriyede Dalmn Gsteren Genel Harita

240 EK I: IRAKIN MEVCUT PETROL VE DOALGAZ SAHALARI LE PETROL BORU HATLARINI GSTEREN HARTA

Kaynak: www.lib. utexas.edu/maps

241 EK II: KUZEY IRAK, BEHDNAN VE SORAN BLGELERN GSTEREN HARTA

Kaynak : www.lib.utexas.edu/maps/middleeastandasia/iraqkurdishareas2003

242 EK III :TRKMENLERN IRAKTA DAILIMINI GSTEREN GENEL HARTA

Kaynak: www.iraqiturkman.org.tr

243 EK IV: KRTLERN SURYEDE DAILIMINI GSTEREN GENEL HARTA

Kaynak: Serhat ERKMEN, Suriyede Krt Hareketleri, ORSAM RAPOR NO: 127, Austos 2012, s 12

244 ZET DEMREL, Hasan Hsn. Iraktaki Etnik Milliyetiliin Blgeye Yansmalar: Krtlk rnei, Yksek Lisans Tezi, Ankara, 2012 . almada; Kuzey Iraktaki Blgesel Krt Ynetiminin dn, bugn ve gelecei ele alnarak Iraktaki krt milliyetilii incelenmitir. almann amac; blgedeki deiim srecini, Irak Blgesel Krt Ynetimi ve dier blge lkelerinin davranlar ve tepkileri temelinde Senaryo Analiz Yntemi kullanarak ngrebilmektir. almam, Iraktaki etnik gruplar ve bu gruplarn milliyetilik faaliyetleri; bu faaliyetler zerinde etkili olan yabanc lkeler ve gelimeler; Krt faaliyetlerin yakn dnemdeki gelime seyri; Irakn SOFA kapsamnda ABD askerleri tarafndan terk edilmesini mteakip Iraktaki muhtemel Krt kaynakl gelimeler ile bu gelimelerin blgeye yansmalarn kapsamaktadr. Oluturulan senaryolar dorultusunda Krt milliyetilerin ok ksa vadede bamszlklarn ilan etmeleri zor gzkmektedir. Ancak uygun artlarn olumasn takiben bamszlklarn ilan etmeleri beklenmektedir. Blgesel Krt Ynetiminin belirledii bamszlk amacna ulancaya kadar kazanmlarn en st seviyeye karmak iin kresel glerin hedeflerine uygun hareket edecei ve bylece her gelimeden menfaat elde etmek amacnda olaca beklenmektedir.

Anahtar Szckler

1. Irak 2. Krtler 3 Krtlk 4. Etnik Millyetilik 5. Blgesel Krt Ynetimi (BKY)

245

ABSTRACT DEMREL, Hasan Hsn. Regional Reflection of Ethnic Nationalism In Iraq: Sample of Kurdish Nationalism, Masters Thesis, Ankara, 2012

In the study, Kurdish nationalism in Iraq is brought up by considering (especially) Kurdistan Regional Governments past, present and future. Purpose of this study is to foresee the process of the change in the region on the base of Iraq Kurdistan Regional Government and the other local governments behaviors and reactions by Scenario Analysis Method. My study includes; ethnical groups in the Iraq and their nationalist activities which the foreign countries promotes; Kurdish activity progress during recent past; immediately after United States Army desertion from Iraq by laws of SOFA, probable Kurdish sourced incidents and the reflections of them to the region. In accordance with the scenarios constructed, it is hard to expect an independency declaration for the Kurdish nationalists soon. But after convenient conditions provided in the region, it is expected rightaway. Kurdistan Regional Government is expected to act in harmony with the superpowers until reaching their independency goal; with expectance of benefit from every single evolution in the region to maximize their earnings.

Key Words

1. Iraq 2. Kurds 3. Kurdish Nationalism 4. Ethnic Nationalism 5. Kurdistan Regional Government (KRG)