Sie sind auf Seite 1von 9

AR&GE BLTEN 2006 HAZRAN - BLGESEL

zmir Limannn Tarihsel Geliimi mit EK


zmir, jeopolitik konumu itibariyle Bat Anadolu ve Anadolunun yetitirdii ve rettii rnlerin ihra edildii, Trkiyenin dnyaya alan kaps olma zelliine sahip bir liman kentidir. Dnya ticaretinde n plana kan ticaret yollarnn zerinde yer alan bir kavak noktas olmas; dnya zerinde ender rastlanlacak kadar korunakl bir krfez ve doal limanlara sahip olmas, bu zelliini alar boyunca muhafaza etmesini salamtr. Tarih ierisinde limanlar, ticaret hacminin gelimesine bal olarak tanm olan kentimiz, zellikle 17. yzyln bandan itibaren 19. yzyla kadar, Avrupal sanayici ve yatrmclarn gzdesi olmutur. A- Eski Smyrna Kenti ve Liman M 650545 yllar yon uygarlnn en parlak dnemini oluturur. yonlar, bu dnemde Milet kentinin nderliinde Akdenizde, Marmara Blgesinde ve Karadenizde birok koloni kurmulardr. Smyrnada bu geliimin ierisinde yer alm ve tarmla yetinmeyip Akdeniz ticaretine katlmtr. Smyrnada ele geen Fenike kkenli eserler, Kbrs kkenli heykel ve heykelcikler, nasya ya da Akdeniz kkenli fayans figrckler uluslararas ticaretin yapldn kantlamaktadr. Modern kentin kuzeydousunda kk bir yarmada zerinde yer alan Eski Smyrna kenti, doal ve korunakl bir limana sahiptir. Lidya Krallna ulaan ticaret yollarnn deniz yoluyla Akdenize k noktasn oluturmaktadr. Bu nedenle blgede ve Anadoluda hkm sren tm devletlerin kontrol etmek istedikleri bir liman kenti olmutur. M 545te Perslerin Anadoluya hkim olmas ile bu parlak dnem kapanm ve iki yz kadar kendi halinde yaayan kent, skenderin gelii ile birlikte Kadifekale ve yamalarndaki yeni yerine tanmtr. B- Yeni Smyrna Kenti ve Antik Liman zmirin Bayraklda kurulan eski yerleim yerinden, M 4. yzyln sonunda Kadifekale ve yamalarnda kurulan yeni kente tanmas ile birlikte, Kadifekalenin yamacnda yer alan doal liman, ticarette youn olarak kullanlmaya balamtr.

26

AR&GE BLTEN 2006 HAZRAN BLGESEL

Strabonun anlattna gre liman istendii zaman kapatlabilmektedir. Roma dneminde nemli bir kent olarak parlak bir dnem yaayan zmir, 11. ve 15. yzyllar arasnda eitli kereler el deitirmitir. Bu dnemde zellikle deniz ticaretinde ne kan Cenevizlilerin liman elde tutma abalar gze arpar. Bu dnemde bir liman kalesinin varl sz konusudur. Liman Kalesi, gerek i krfeze giriin kontrolnn saland gerekse navlunun alnd bir kontrol noktas olmutur. Mool Hkmdar Timur, 1402 Ankara Savann hemen ardndan ordular ile zmire gelerek kentin kontroln salamak amacyla Cenevizlilerin hkimiyetindeki Liman Kalesini ele geirip ykmtr. zmir, 15. yzyln ilk eyreinden itibaren Osmanl mparatorluunun kontrolne gemitir. Liman kalesinin yklmas ile birlikte kentin ok kereler el deitirmi olmas ticaretin geliimini yavalatmtr. Kent, 17. yzyln bana kadar bir kasaba grnmndedir. 17. yzyln bandan itibaren Osmanl mparatorluu, zmirin bir liman kenti olarak neminin farkna varmaya balamtr. zmirin ticari olarak nemi bu yzyldan itibaren artmaya balamtr. Bunun nedenlerinden bir tanesi, 16. yzyln ikinci yarsnda Sakz Adasnn Osmanl kontrolne gemesinin ardndan 17. yzyln banda yabanc devletlerin konsolosluklarn zmire tam olmasdr. kinci bir neden; ranl ipek tccarlarnn sava nedeniyle, daha nce Halepskenderun hattndan yapt sevkyat zmire kaydrmalardr. Ayrca randan Bursaya gnderilen ipein miktarndaki azalma nedeniyle yalnzca i piyasada tketilmesi ve ihra srasnda denen dahili ve transit vergilerin artrlmas sonucu, ipek sevkyat zmire kaydrlmtr. Avrupa ile yaplan deniz ticaretinin batya kaym olmas nedeniyle zmir, Halepin yerini almtr. Bylece zmir, Avrupal ve Doulu tccarlarn buluma noktas ve dnya ticaretinin bir kavak noktas haline gelmitir.

27

AR&GE BLTEN 2006 HAZRAN BLGESEL

Ege Blgesi corafyas, dalarn denize dik uzanmas sebebiyle, Anadolunun ilerinden gelen deve kervanlarnn kyya ulamas asndan uygun geitler verir. En uygun geitlerden biri, gnmze kadar kullanla gelen, Kemalpaadaki Belkahve Geididir. Bu dnemde kentin ticari merkezi, i liman etrafnda ekillenmitir. Kent, bugnk Anafartalar Caddesi zerinden Basmaneye inen ve oradan tren yolunu takiben Kemer Kprsn aarak douya doru ilerleyen bir yol ile Kemalpaadaki Belkahve Geidine ulaarak Anadolunun i ksmlarna balanmaktadr. Bu yol, kentin ana aksn oluturur. 17. yzyldan itibaren Osmanl topraklarna gelen ve zmiri ziyaret eden yabanc seyyahlar ve diplomatlar, zmiri, kara ve deniz ticareti asndan tm Levantn en nl ve en nemli kenti olarak tarif etmektedir. Buna ek olarak zmiri, Asyadan Avrupaya ve Avrupadan Asyaya giden btn ticari mallar iin en uygun liman olarak nitelemektedirler. Bazlar, zmirde ticaret asndan eitli kolaylklar salandndan ve bu nedenle tccarlarn zmiri tercih ettiinden; dierleri ise kentin gemilerin demirlemesi iin ok uygun bir limana sahip olduundan, i limanda Trk gemilerinin, limann hemen dnda ise yabanc gemilerin demirlediinden bahsetmektedir. Bu dnemde ehrin ticareti olduka ileri seviyededir. Hristiyan din adam ve seyyah Mller, Msra giderken urad zmir Limannda, rili ufakl birok teknenin yan sra Fransz, Galli, Hollandal, ngiliz ve daha birok lkeden yetmi kadar gemi saydndan; ylda kez (ubat, Haziran ve Ekim), karayoluyla, ran, Moolistan ve in gibi dou lkelerinden gelen kervanlar ile Levantn dier lkelerinden ve Ortadoudan gelen kervanlarn karlamas neticesinde 40005000 develik ykn ayn zamanda zmire indirildiinden bahsetmektedir. Tournefort ise Liman, btn tccarlarn buluma yeri olduu gibi, dnyann her yerinden gelen mallarn topland bir merkezdir demektedir. 19. yzyln balarnda zmir Fransz Konsolosu Felix de Beaujour, zmiri u ekilde tanmlamaktadr: zmir, btn Asya Trkiyesinin bir antreposu olduundan byk bir ticari nem tard. zmir Limanna btn devletlerin gemileri geldii gibi, hemen her gn bir eein srkledii ve Asyann btn mahsullerini tayan deve kervanlarnn akt grlrd. Hint muslin ve allarn; Msr pirin, eker ve hurmalarn; Ege adalar ya ve araplarn; Makedonya ve Trakya yn ve ttnlerini; stanbul ise Karadenizin btn rnlerini; Avrupa da kendi smrge ve fabrika rnlerini hep buraya gnderirdi.

28

AR&GE BLTEN 2006 HAZRAN BLGESEL

Ylda 100 Milyon Frank olduu sanlan bu ticaret, zmiri Trkiyenin en kalabalk ve zengin ehirlerinden biri yapar. zmir, adeta Avrupa, Asya ve Afrikann bir pazardr. Yukarda alnt yaptmz zmire gelen yabanclarn anlattklar ve konu zerine yazlan kitaplardan anlald kadaryla bahsi geen yzyllarda dnya ticaretinin kilit noktas haline gelmi olan zmirde, dnyann herhangi bir yerinde retilip ticareti yaplan herhangi bir rn bulamamak mmkn deildir. Dnya ticaretindeki bu geliim ve zmirin ticaret yollar zerinde bir kavak noktas haline gelmesi, sanayi devrimine bal olarak artan hammadde ihtiyacndan kaynaklanmaktadr. zellikle 17. yzyln bandan itibaren ngilizlerin, Hollandallarn ve Franszlarn elde ettii kapitlasyonlar, zmirde bu milletlerden tccarlarn etkinliini artrm ve zmirin d ticaretinin gelimesinde nemli rol oynamtr. 19. yzyln son dnemlerine doru, zmirin Osmanl d ticaretindeki pay, ihracatta % 45, ithalatta ise % 20 seviyelerindeydi. Hammadde ihtiyacnn artna bal olarak, mallarn daha hzl bir ekilde tanmas gndeme gelmiti. Denizyollar ve karayollar ilikisinde, deve kervanlar ile tanan mallar, 19. yzyln ikinci yarsndan itibaren demiryollar ile nakil edilmeye baland. Neticede; bu bir dnm noktasdr. C- zmir Liman ve Demiryollar (19. yzyln ikinci yars) 1) zmir-Aydn ve zmir-Kasaba (Turgutlu) Demiryolu Hatlar zmirde, demiryollarnn yapm ile yeni liman projesinin inas, 19. yzyln ikinci yarsna denk gelen ayn dneme rastlamtr. Osmanl mparatorluunda ilk demiryollarnn zmir merkezli olarak yaplmas bir tesadf deildir. Ege Blgesinin verimli topraklara sahip olmas nedeniyle art alan bir retim merkezi olan zmir, gerek o dnemde gerekse gnmzde Anadolunun en byk ihracat limandr. zmir-Aydn ve zmir-Kasaba (Turgutlu) demiryolu hatlar, zmirin art alann limana balayacak ekilde tasarlanmtr. zmir ve evresinde ilk demiryolu hatlarnn yapmna ngilizler ve Franszlar nclk etmitir.

29

AR&GE BLTEN 2006 HAZRAN BLGESEL

zmir-Aydn arasndaki hattn yapmna talip olan ngiliz firmas, hattn 45 kilometre evresindeki madenlerin iletilmesi gibi nemli ayrcalklar elde ederek hat yapmna balamtr. Aydnda bulunan kmr yataklar gerek lokomotiflerin hareket ettirilmesi gerekse Avrupa sanayisinin enerji ihtiyacnn karlanmas asndan nemlidir. zmir-Aydn arasndaki 130 kilometrelik demiryolu, 1866 ylnda iletmeye alm ve 19. yzyln sonuna doru ana hat ubeleriyle birlikte 609 kilometre uzunlua ulamtr. mtiyaz ncelikle bir ngilize verilen ve daha sonra bir Fransz sendikasna geen zmir-Kasaba (Turgutlu) demiryolu hatt ise 1865 ylnda iletmeye alm ve zaman ierisinde yaplan dier hatlar ile toplam uzunluu 702 kilometreye ulamtr. Bylece zmirin ihracattaki etkin rol perinlenmi olur. Demiryolu hatlarnn almasndan sonra, 19. yzyln sonunda, zmir-Aydn hattnda ylda ortalama 2.250 bin yolcu ve 300 bin ton civar yk; zmir-Kasaba hattnda ise 1,5 milyon yolcu ve 115 bin ton yk tanmtr. zmir-Kasaba hattnda 1913 ylnda yolcu says 3 milyona, yk miktar ise 430 bin tona kmtr. zmir-Aydn demiryolunun hat sonu gar olan Alsancak Gar 1856 ylnda; zmirKasaba (Turgutlu) demiryolunun hat sonu gar olan Basmane Gar ise 1876 ylnda yaplmtr. 1869 ylnda Kordonboyu ve rhtmn ina edilmesi ile Alsancak Gar limana dorudan balanr. Hat, 1880de Konak Meydanna kadar uzatlr. Alsancak Gar; gar binas, depolama, servis ve bakm atlyeleri, gar nnde yer alan meydan; gar binasnn karsnda yer alan ngiliz Konsolosluu ve yanndaki Anglikan Kilisesi ile gnmzde Salk Mdrl ve sergi salonu olarak kullanlan lojman yaplar; demiryolu ile gelen mallarn limana aktarlmadan nce kontrol edildii ve bugn Alsancak Karakolu olarak kullanlan gmrk yaps ile birlikte komple bir tesis olarak tasarlanmtr. Gnmzde bu tesis, tat yollar nedeniyle, paraya ayrlm ve paralarn birbiri ile ilikisi kaybolmutur. 2) zmir Liman Artan hammadde ve rn talebi, buna bal olarak sevkiyatn hzlanmas amacyla yaplan demiryollar, zmir Limannda d ticaret hacminin bymesine sebep olmu ve mevcut liman yetersiz kalmtr. 30

AR&GE BLTEN 2006 HAZRAN BLGESEL

19. yzyln ortalarnda, sahil eridinin darl ve gemilerin kyya yanaamamas nedeniyle, Basmane Garnn denize baland noktada dolgu yaplm ve zerine gmrkl mallar depolamak iin binalar (Konak Pier Alveri Merkezi) ina edilmitir. Gmrk Binas tamamlanmtr. 1854 ylnda

Srekli geniletilen dolgunun ucuna 1860dan sonra ikinci bir bina yaplmtr. 186570 yllarnda, gmrk ilemlerinin artmas nedeniyle, dolgu alann orta ksmna nc Gmrk Binas ina edilmi ve binalar arasnda kalan boluklar depolama alan olarak kullanlmtr. 1867 ylnda meydana gelen depremin etkisiyle mevcut liman kullanlamaz hale gelince yeni liman projesi nem kazanmtr. Bu projeye gre, dolgu Sarkladan balayp, Tuzla Burnundaki Alsancak Garnda sona erecek ve dolgunun uzunluu 3.800 metre olacaktr. Dolgu kysndaki 18 metrelik alan rhtma aittir ve zerine bir tramvay hatt denecektir. Kordonun gney mendireinden kuzey mendireine 600 metrelik alan rhtm olarak planlanmtr. Liman bat, gney ve kuzeyde mendirekten olumaktadr, gneyden ve kuzeyden iki girii vardr. Liman dnda derinliine doldurulacak blm, irket tarafndan i ve konut alanlar olarak pazarlanacaktr. Yine projeye gre, gney mendireinde gmrk depolaryla gmrk binas, bat mendireinde gemiler iin kmr depolar, kuzey mendireinde de karantina, fenerler, posta ve telgraf idaresi ile Pasaport salonlar yer alacaktr. Yeni liman, Dussaud Kardeler tarafndan, eitli imtiyazlar salanmasnn ardndan, 45 yllk iletme hakk verilerek, yap-ilet-devret modeline gre gerekletirilmitir. Yeni limann inasndan sonra blgede byk bir deiim yaanmtr. Aydn demiryolunun depolar, Kordon Tramvay letme Mdrl, nl tccarlardan Aliottilerin, Nili Ali Efendi'nin, Patersonlarn, Whitalllerin, Balyozolularn, Hac Davud Ferkuhlarn hanlar, Borsa ve Ticaret Odas ilk grlen iletmelerdir. Banka, sigorta ve gemi acentelerinin ofisleri n plana kmtr. 31

AR&GE BLTEN 2006 HAZRAN BLGESEL

Liman projesinin bir paras olarak ina edilen Kordon, bugn modern zmirin simgelerinden biridir. Yukarda anlan yatrmlarn ardndan 1885 ylnda, Osmanl bandral gemiler hari olmak zere, zmirin gemi trafii 1342, Selanikin 1029 ve Beyrutun 569dur. Birinci Dnya Sava ncesinde 1913 ylnda, zmirin gemi trafii 1645e ular ve tonaj 2 milyonu aar. Ancak savan etkisiyle olsa gerek, 1914 ylnda, gemi trafii 1705 olmasna ramen tonaj 1,5 milyon civarndadr. Tonalitedeki bu azalma, savaa taraf olan lkelerin gemilerinde grlr. 1914 ylnda Birinci Dnya Savann km olmas, dnya ticaretini olumsuz etkilemi ve sava sreci zmirin ticari yaamnda ciddi skntlar yaratmtr. Levantn ncisi olarak anlan zmir, bu zelliini kaybetmeye balamtr. Birinci Dnya Sava, Osmanl mparatorluu iin kt sonular dourmutur. Ar artlarla imzalanan anlamalar, Osmanl ekonomisini tamamen bitirmitir. Kurtulu Savann gerekletii srete, 1922 ylnda meydana gelen byk yangndan sonra ne yazk ki zmirin dier blgeleri gibi, rhtm ve evresindeki btn binalar byk zarar grmtr. Birinci Dnya Sava ve Kurtulu Sava gibi iki byk savatan km Trk ekonomisi, olduka ypranm ve harap olmutur. Bu nedenle ncelikle yaralarn sarlmas gerekmitir. 1923te Cumhuriyetin ilan ile birlikte lkenin ynetim yaps deimi, Cumhuriyet rejiminin kurumlarnn olumas ve bir dzene oturmas zaman almtr. 1920li yllardan itibaren 1960lara kadar limann geliim sreci, bir sre iin sekteye uramtr. D- Alsancak Liman 1954 ylnda Alsancak Beton skelesinin ina edilmesi ile birlikte zmir Liman bugnk yerini almtr. Alsancak Liman 1957 ylnda Devlet Demiryollarna devredilmi ve 1959 ylnda iletmeye almtr.

32

AR&GE BLTEN 2006 HAZRAN BLGESEL

Yeni liman ile birlikte ticaret tekrar canlanmaya balam ve zmir dnya ticaretindeki yerini tekrar elde etmitir. Bugn zmir ve zmir Limannn geldii noktada, lke ekonomisine katklar ciddi boyutlardadr. 1) Rakamlarla Alsancak Liman 1 2004 yl rakamlarna gre, zmir Limannn kapasitesi 2.389 yk gemisi/yl ve 1.246 yolcu gemisi/yldr. 2004 ylnda toplam 2.644 gemi zmir Limann ziyaret etmitir. Konteynr baznda, 5 milyon ton civarnda bir kapasiteye sahip zmir Limannda, kapasite alarak 8 milyon tona ulalmtr. Dkme Kuru+Kark Eya yk kapasitesi 1,4 milyon ton civarnda olan zmir Limannda 2004 yl gerekleen rakam, kapasitenin 3 katn aarak 5 milyon tona yaklamtr. 2004 ylnda toplam 12,5 milyon tonluk bir yllk ilem hacmi gereklemitir. Bu ilem hacminin 9 milyon tonunu ykleme, 3,5 milyon tonunu ise boaltma ilemleri oluturmaktadr. zmir Limannda 2004 ylnda gerekleen ilemler, Devlet eliyle iletilen limanlarn tmnde gerekleen 46.698 bin tonluk ykleme/boaltma faaliyetlerinin %27sini oluturmaktadr. Bununla birlikte, zmir Limannda gerekleen ykleme ilemleri 9 milyon ton ile Trkiye toplamnn % 43,7sine tekabl eder. 549 bin konteynr kapasitesine sahip zmir Limannda, 800 binin zerinde konteynr ilem grmtr. Bu rakamlar, zmiri, Trkiyenin en byk konteynr ihracat liman yapmaktadr. zmir Liman, Devlet limanlarndan yaplan ihracatn yarsna yaknn tek bana gerekletirmektedir ve 2004 yl rakamlarna gre, 81,5 Milyon YTL kar ile, en karl limandr. Ege Blgesi, ihracatnn ve ithalatnn % 90dan daha fazlas zmir Limanndan gerekletirilmektedir. zmir Liman, zelletirme srecine girmitir. zelletirmeyle birlikte ihtiya duyulan yatrmlar yapld takdirde gemite Levantn ncisi olarak anlan zmir, artk Akdenizin ncisi olarak anlacaktr.

1 TCDD Yll, 2004 rakamlarna gre

33

AR&GE BLTEN 2006 HAZRAN BLGESEL

Kaynaka: zmir Ticaret Odas Arivi TCDD resmi internet sitesi (www.tcdd.gov.tr) Trkiye Cumhuriyeti Devlet Demiryollar 2004 Yll. Levantn Yldz zmir, Blent enocak, enocak Kltr Yayn1, 2003, zmir. zmir 1726 (seyahatname), Angelico Maria Mller, Tepekule Kitapl Yaynlar, 1999. Fransz Seyahatnameleri ve Tarihin Aynasnda zmir Kolokyumu, BB Kent Kitapl, 2002, zmir. zmir Rhtm ve Pasaport, Sabri Yetkin, Milliyet Ege, 20 Mart 2005. zmir Mimarlk Rehberi, Mimarlar Odas zmir ubesi, 2005, zmir Geographika, Strabon, XII-XIII-XIV, Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, 2000, stanbul Demiryollar Blgeler Haritas, TCDD.

34

Das könnte Ihnen auch gefallen