Anatomia e Njeriut

Prof. dr. Sadi Bexheti

Fakulteti i Mjeksis USHT Tetov, 2013

Anatomia e prgjithshme

Anatomia si shkenc dhe rndsia e saj n mjeksi Historia e Anatomis Niveli i organizimit t trupit t njeriut Ndarja e Anatomis Rrafshet dhe vijat orientuese Terminologjia anatomike

Definicioni

Anatomia e njeriut sht shkenc bazike biomjeksore e cila mirret me studimin e forms dhe ndrtimit t trupit t njeriut. Fjala anatomi rrjedh nga fjala greke anatemnein q do t thot prerje (diseksion) i trupit t njeriut. N fakt, emrtimi anatomi nuk ka t bj me objektivat e studimit t anatomis, mirpo me metodn e studimit t saj.

I. Historia e Anatomis
Periudha antike Periudha e mesjets Periudha e hershme moderne Periudha moderne
T studiuarit e anatomis sipas Rembrandt

Periudha greke
Hippocrates (400 p.e.s.) Babai i mjeksis. Herophilus dhe Erasistratus (300 p.e.s.) Hippocrates (Corpus Hippocraticum)

Betimi i Hipokratit Smundja e epilepsis Mjeksia humorale Anatomia - pak e njohur Fiziologjia e lngjeve Njohurit klinike (SN, SU, SGj)

Herophilus (335-280 p.e.s.)

sht themelues i anatomis. I pari bri diseksionin e trupit t njeriut. I pari futi n prdorim termin anatomia. Ka shkruar veprn Anatomica Ka studiuar neuroanatomin, dallonte nervat nga tetivat, gjakun n vena dhe arterie. Themelues i metods s hulumtimit eksperimental (empirik) n mjeksi.

Erasistratus (304 250 p.e.s.)

Anatom, patolog, fiziolog - shkolla empirike S bashku me Herophilus themeloi shkolln e anatomis n Aleksandri (Egjipt). Zbuloi n. opticus dhe n. acusticus, dallon nervat motorike dhe senzorik, ka prshkruar arteriet dhe venat e ndryshme. Mohon shkencn e Hipokratit

Peiudha romake Galeni (130 200)

Themelues i mjeksis praktike n Rom. Vazhdon shkolln e Hipokratit. shte fiziolog i par eksperimental. Ka shkruar 400 tekste pr anatomin, fiziologjin, patologjin dhe pr smundjet. Teksti i anatomis: De Anatomicis Administrationibus sht prdorur deri n shekullin XV. Galeni kryesisht bri diseksionin e kafshve (majmunit, qenit, etj) por jo t njeriut.

Periudha e mesjets (arabe) Avicena-ibn Sina (980-1037)

Mjeku m i njohur persian Filozofi dhe shkenctari m i madh islamik Kanoni i mjeksis - Canon medicinae (1020) - prmbledhje e njohurive t mjeksis greke, romake dhe arabe. Kanoni i tij sht prdorur pes shekoj n universitetet evropiane (deri m shek. XVI)

Ibn al-Nafis (1213 1288)

Zbuloi qarkullimin e gjakut t njeriut. I pari ka prshkruajtur qarkullimin pulmonal dhe koronar t gjakut. I pari n botn arabe bri diseksionin e trupit t njeriut. I pari prdori konceptin e metabolizmit. Hodhi posht doktrinn pr anatomi dhe fiziologji t Galenit dhe Avicens.

Periudha e hershme moderne

1100-1500 Tekstet e Galenit pr anatomin nga greqishtja n arabisht jan prkthyer n latinisht. 1235 Themelohet shkolla e par e Mjeksis n Evrop n Salerno (Itali). 1316 Mundinus (Mondino dLuzzi) ishte profesor i anatomis n Bolonja. Teksti i tij Anatomia ishte n prdorim pr dy shekuj.

Leonardo da Vinci (1452-1519)

Bri 500 diagrame nga diseksionet n trupin e njeriut. I pari ka prshkruar tufn e djathte t fasciklit atrio-ventrikular t zemrs. I pari bri diseksionet n rrafshin gjersor. Ishte gjeni i shum shkencave dhe artit.

Andreas Vesalius (1514-1564)

Profesor i anatomis n Padova (Itali). Themelues i anatomis moderne. Reformator i anatomis dogmatike t Galenit. Ka shkruar tekstin shum t njohur t anatomis, n shtat vllime: De Humani Corporis, Fabrica libri septem (1543).

William Harvey (1578-1657)

Profesor i anatomis dhe kirurgjis n Universitetin e Oxford-it. Zbuloi qarkullimin e gjakut te njeriu. Vepra e tij: Exercitatio Anatomica de Motu Cordis et Sanguinis in Animalibus (1628) vuri themelet shkencore t qarkullimit t gjakut. Nuk kishte njohuri pr kapilart, t cilt i zbuloi anatomi italian Malpighi (1628-1694).

Marcello Malpighi (1628 1694)

Themelues i anatomis mikroskopike Zbuloi kapilart, eritrocitet (te bretkosat), nyjet limfatike t shpretks dhe glomerulet e veshks Mikroskopin e par e zbuloi Galileo Galilei (1610), qelizn e zbuloi Robert Hooke (1665) Antony Van Levenhook ndrtoi mikroskopin me fuqi zmadhuese 300 400 her

Periudha moderne

Shek. XIX fillet e anatomis mikroskopike. Shek. XX biologjia molekulare.

zbulimi i rezeve rentgen (1895)

Teknikat e sofistikuara t ekzaminimit fizikal.

mikroskopi elektronik rezonanca magnetike (MRI) tomografia e kompjuterizuar (CT) tomografia me emision t pozitroneve (PET)

II. Organizimi i trupit t njeriut

1. 2. 3. 4.

5.
6.

Trupit i njeriut sht i organizuar n gjasht nivele: Niveli kimik (molekular) Niveli qelizor Niveli indor Niveli organik Niveli i sistemeve Organizmi n trsi

Organizimi kimik i trupit t njeriut

Organizimi kimik nnkupton nivelin e par t ndrtimit t trupit t njeriut, t cilin e formonj atomet dhe molekulat. Oksigjeni, karboni, hidrogjeni dhe azoti prbjn 96% t mass trupore. Ca, Ph, Po, S, So, Cl, Mg, I, Fe prbjn 3.9% t mass trupore. 55-60% t mass trupore prbhet prej ujit. Materiet inorganike prbjn 1-2% t mass trupore.

Niveli qelizor i organizmit

Qeliza sht njsi themelore strukturore dhe funksionale e trupit t njeriut. Shkenca q mirret me studimin e qelizs quhet cytologia. Qeliza sht e prbr prej ktyre pjesve themelore: membrana qelizore, citoplazma, organelet e citoplazms dhe brthama (nucleus).

Morfologjia e qelizs

Prbrja kimike e qelizave dhe indeve

a. b. c.

d.

Lndt inorganike (uji dhe jonet minerale) Lndt organike Proteinet Acidet nukleinike (ADN dhe ARN) Karbohidratet Lipidet

Organizimi indor

1. 2.

3.
4.

Me fjaln ind kuptohet nj trsi qelizash q kan t prbashkt ndrtimin, funksionin dhe origjinn N trupin e njeriut dhe t kafshve dallojm katr lloje indesh: Indi epitelial (textus epitelialis) Indi lidhor (textus conjuctivus) Indi muskulor (textus muscularis) Indi nervor (textus nervosum)

Njshtresor i shesht

Njshtresor pllakor

Njshtresor cilindrik

Njshtresor cilindrik me cilie

Shumshtresor

Muskulatura e lmuar

Muskulatura e strijuar

Muskulatura e strijuar e zemrs

Neuroglia: astrocitet

Oligodentrocit

Qelizat mikrogliale

Neuron pseudounipolare

Neuron bipolare

Neuron multipolare

Krci hialin

Krci elastik

Krci fibroz

spongioza

kompakta

Organet dhe sistemet

Organet jan t prbra nga dy ose m tepr

lloje t indeve t ndryshme; kan funksion t veant dhe zakonisht form t dallueshme Sistemet prbhen prej disa organeve t cilat kan funksion t prbashkt Veorit e organizmit t gjall t njeriut: metabolizmi, lvizja, ndieshmria, rritja, diferencimi dhe reprodukimi

III. Ndarja e Anatomis

Anatomia e njeriut ndahet n dy pjes themelore: Anatomia sistematike dhe

Anatomia topografike Anatomia sistematike mirret me studimin e

sistemeve funksionale t trupit t njeriut Anatomia topografike mirret me studimin e marrdhnieve topografike t organeve t trupit t njeriut

Anatomia systemica (Anatomia sistematike)

1.

2.

3. 4.

5.
6. 7.

AS prbhet prej ktyre sistemeve: Systema skeletale (Osteologia - Ossa) e cila studiuon eshtrat Systema articulare (Arthrologia juncturae) nyjtimet Systema musculare (Myologia musculi) muskujt Systema digestorium sistemi i tretjes Systema respiratorium sistemi i frymshkmbimit Systema urinarium sistemi urinar Systemata genitalia sistemi gjenital

Anatomia sistematike
8. Glandulae endocrinae gjndrat endokrine 9. Systema cardiovasculare sistemi kardiovaskular 10. Systema lymphoideum sistemi limfatik 11. Systema nervosum sistemi nervor a. Sistema nervosum centrale b. Sistema nervosum periphericum c. Sistema nervosum autonomicum 12. Organa sensuum organet shqisore 13. Integumentum commune (lkura)

Anatomia topografike

AT mirret me studimin e marrdhnieve t organeve, projektimin e tyre n raport me skeletin dhe siprfaqen e trupit. Sipas anatomis topografike (regjionale), trupi i njeriut ndahet n kto pjes themelore: caput (koka), cervix/collum (qafa), truncus (trupi), thorax (kraharori), abdomen (barku), pelvis (kombliku), membrium superius (gjymtyra e siprme) dhe membrium inferius (gjymtyra e poshtme).

IV. Rrafshet dhe vijat orientuese

Dallojm kto rrafshe orientuese: Rrafshi frontal (ballor) Rrafshi midisor (e ndan trupin n dy gjysma simetrike) Rrafshi sagjital (gjatsor) Rrafshi horizontal (gjrsor)

1. 2.

3.

4.

Planet anatomike

Planet anatomike

Vijat orientuese

V. Terminologjia anatomike
N anatomi prdoret terminologjia ndrkombtare latine Terminologjia anatomike prmban mbi 7,500 terma Ekzistojn kto nomenklatura t anatomis: a. Nomenklatura e Bazelit (BNA) 1895 b. Nomenklatura e Jens (JNA) 1935 c. Nomenklatura e Parisit (PNA) 1955 d. Terminologjia anatomike (1998)

VI. Nomina generalia

Verticalis Horizontalis Transversalis Medianus Sagittalis Frontalis Coronalis Dexter / sinister Medialis / intermedius / lateralis Anterior / posterior (ventral / dorzal)

Proximalis / distalis Externus / internus Superficialis / profundus Centralis / periphericus Superior / inferior Cranialis / caudalis / rostralis Apicalis / basalis

Radialis Ulnaris Tibialis Fubularis Palmaris Plantaris

Volaris Flexor Extensor Longus / brevis Major / minor Parietalis / visceralis

Literatura nga anatomia

Literatura themelore e anatomis 1. Vela A., Gashi A.: Anatomia e Njeriut Ostologjia, Universiteti i Prishtins 1983 2. Vela A, Bexheti S.: Anatomia e Njeriut Sistemi nervor qendror, Universiteti i Prishtins, 1989 3. Dauti H, Nuraj B.: Anatomia e Njeriut Kombliku, Universiteti i Prishtins, 1991 4. Nuraj B.: Anatomia e Njeriut Sistemi nervor periferik, Universiteti i Prishtins, 1997 5. Vela A., Nuraj B.: Anatomia e Njeriut Koka dhe Qafa, Universiteti i Prishtins, 1999 6. Vela A: Anatomia e Njeriut Abdomeni, Universiteti i Prishtins, 2000 7. Krmpotic Nemanic, J: Anatomia covjeka, Medicinska naklada, 1987, Zagreb

Atlaset e anatomos: 1. Netter F : Atlasi i Anatomise s Njeriut, bot. 3, prkthyer nga prof. dr. Sadi Bexheti, 2006 2. Sobotta: Atlas of Human Anatomy, 12 ed, WilLiams & Willkins, 1997 3. Agur A. Mr, Arthur DF: Grant`s Atlas of Anatomy, Lippincott Williams & Wilkins; 11 ed, 2004 Literatura plotsuese 1. Gray`s Anatomy, 40 ed, Churchil-Livingstone, Elsevier, 2008 2. Romanes, GJ: Cunnighams Texobook of Anatomy, 12 ed, Oxford Univ. Press, 1981, 3. Cornelius, R: HolinsheaPPd`s Texbook of Anatomy, 5 ed, Williams & Wilkins, 1997 4. Rouviere, H: Anatomie Humaine, 15 ed, Masson et Cie, 2002 5. Benninghoff- Goertler: Lehrbuch der Anatomie des