Sie sind auf Seite 1von 334

aptuLo

<3

Caracter !tica! del dominado

SUMARIO: L La concepcin romana de imperium. II. El fin de la Repblica. III. Una nueva etapa :E1 imperio. IV. Caracter !tica! del principado. V. La decadencia: El ba"o imperio.

./ " EL I# $E RI% La Con cep cin Ro man a de Imp eriu m L a ide a de Im peri um no !e co mp ade ce en io! ro ma no! con la mo der na de im& peri ali! mo 've i

r (el )o mb re* la tier ra y la! arm a!( +, a! no pue de !er a!i mil ada a lo! imp eria li! mo ! in-l .! o fra nc. ! del !i-l o pa! ado o la act ual con i

cep ci n mar & /i!t a. E ! 0ue co mo en la tare a a-r col a* co mo en la fun dac in de ciu dad e!* pre !en ta un co mp one nte e!p irit ual. C i

om o en! e1a 2. 3i $iet ro* Ro ma de! cub re un mu ndo 0ue ofr ece el tri!t e e!& pec t4c ulo !im ilar a un "ard n aba ndo nad o 5 de! ord ena do* con con tinu i

a! -ue rra! de !up rem ac a* !in ide a!* ni ord en* ni co! a co m n. 2! um e ent onc e!* cua l "ar& din ero* la tare a de (de !m ale 6ar* pod ar(* orani i

6ar* par a 0u( 7 89& .8 los pue blo ! fru ctif i0u e la pa/ . & Im peri um e! el pod er de ma ndo 0ue * en la tare a del a-ri cult or* deb e !er bie n apli i

cad o re! pet and o la nat ural e6a par a obt ene r frut o! -en ero !o!. En la ciu dad * el pod er de ma ndo !e vi! uali 6a en el Im per ator * el -en eral * 0ue i

con oce dor de la! tro pa! * de la e!tr ate -ia 5 el arte de la -ue rra )a de !ab er ord ena r a0u ello 0ue co n& du6 ca al e".r cito a la vict oria * con la a5u da i

de lo! dio !e! a lo! 0ue rep re! ent a. $ or fin* en la em pre !a pol tica * el imp erio con !i!t e en ord ena r a! ciu dad e!* la! (-e nte !1:* re! pet and o i

!u! indi vid uali dad e!* con "uada ! en el ide al co m n de la pa/ . E !ta e/p re!i n !inifi ca (e!t ar afir ma do( * pi! ar !ob re terr eno fir me, i

con !i!t e en lorar un ord en 0ue ; pon der and o* fa"" icte n!ti ca! pro pia !* in!t ituc ion e!* cult o!* mo do! de vid a; llev e a lo! pue blo ! a un di4l o-o 0ue i

lo! per !ua da 0ue tal e! el m4 ! con ven ient e de lo! e!ta do! pol tico !. lA <i !e repa ra en la! -ran de! di!t anci a! de un conf n al otro del i

imp erio* en la! difi cult ade! en Li! com unic acio ne! pro pia! de la .po ca* en la conf orm aci n de la! faen a! mili tare ! '=> ?.?? ? )om bre! y i

otro tant o de trop a! au/i liare !& !i-l o II+* en la dive r!id ad de ra6a !* co!t umb re! 5 lenua!* reli -ion e! e idio !inc raci a!* re!u lta clar o 0ue i

no pud o !er !lo med iant e la fuer 6a 0ue )ub o de reun ir!e* 5 man tene r!e unid o* a tai con -lo mer ado

.89 El Imperio 88 El fin de la Repblica El re!pe to al9& arde n natur al 0ue impo na la! virtu de! de la $ieta ! 5 de la @u& mani 6a* Ae! decir * el acata mier o a lo! dio!e ! 5 la mod eraci n con lo! venc ido!* debi eron re!ul tar deci! ivo!& 3e all tamb i.n !u enfre ntam iento con lo! pueb lo! cu5a belic o!ida d e idea de domi naci n con !umi !in* atent aban contr a el ideal de la pa6 5 la conc ordia entre la! -ent e!. 2! i para

Rom a el Impe rium !e mue! tra com o la mi!i n de admi ni!tr ar* pro& te-er y tutel ar al mun do 5 la! naci one!* para 0ue prod u6ca n lo pti mo 0ue le !ea po!i ble.

!u! or -e ne! )ab a form ado parc e de la conf eder aci n latin a* lueo de varia ! renci lla! men ore! reinre!a en la mi! ma* -raci a! al $act o Ca!! ia& num* 'CD3 B El fin de la a.C.+ Repblica . E!t a alian 6a

Ro ma* 0ue en

)ar4 0ue el latin o no !ea e/tra n"ero en Rom a ni el roma no lo !ea en el <ici o. Eo6a n del Ius Con nuhii '0ue perm ite contr aer matri moni o conf orme al 3ere c)o Civil +, del Ius Com merc ii '0ue facul ta para reali

6an lo! acto! 5 neocio! del mi! mo dere c)o+, 5 el Ius Mi r andi '0ue por el !olo )ec) o de fi"ar !u do& &cnic ilio en Rom a conv ierte al latin o en ciud adan o roma no+. En tanto * lo! )abit ante! de la! Colo

nia! !olo -o6a n del Ius Com merc ii! lo 0ue impli ca l-ic a! difer encia ! de trato* cau! a de !erio ! confl icto! con la urbe. Co n el "ac# a Cass ianu m comi en6a una etapa de ince! ante e/pa n!i n* 0ue )ar4 de!a pare

cer prim ero a la Li-a Latin a '33F a.C.+ * 5 lueo la Li-a @.rn ica '3?G a.C.+ * con lo 0ue el Laci o !er4 total ment e roma no. 2 parti r de io cual* medi ante mlti ple! alian 6a!* !e con! olida r4 !u pode ro !obr

e lo! pueb lo! )abit ante! en el re!to de la pen n!ula it4lic a. E!to ! acue rdo!* conc retad o! pac f ica o viole ntam ente* 0ue !ome ten a la! difer ente! com unid ade! po!e en la apari encia de pact o! feder ativo !. 2dm iten diver !a!

form a! de pred o& mini o* pero !iem pre reco noci endo a Rom a !u autor idad* 0ue a!eura !u )ee& mon a en tale! territ orio! . Co n el tiem po a la pen n!ula it4lic a !e a-re -ara n Cart a-o* Crc e-a* Cerd e1a*

la pen n!ula Ib.ri ca* la Eali a meri dion al* el $elo pone !o* #ac edon ia* Cori nto* Roda !* E-ip to. . 0ued ando a!i el #edi terr4 neo en !u totali dad ba"o la .-id a roma na* al punt o de llam arle "Ma r# $os# rum" %

El de!c omu nal e!fue r6o milit ar 0ue !i-ni fic&* com o a! la! dific ultad e! in)e& rente ! a tal ampl itud territ orial* obli a la modi ficac in de la! e!tru ctura ! pol & tica! inter na!. Lo! territ orio! ad0u irido ! -ene ralm

ente !e tran! form an en pro& vinci a!* cu5o frent e e!tar 4 un "efe milit ar con el caro de Eob erna dor. $o r otra parte * a la man era de la! #etr poli !* !e crea n ma-i !trat ura! e!pe cia& le!* a caro de 0uie ne! ; )abi

endo com pleta do en Rom a !u man dato ; !e le! prorr o-ab a en la! provi ncia! con la deno mina cin de proc n!u le!* prp retor e!*et c& Co mo 5a !e !e1al ara* to! trata do! &"'o eder a"( cele brad o! por lo! difer ente!

pueb lo! po!e an di! mile ! cara cter !tica ! no ob!t ante lo cual po!e en ra!o! co& mun e!. 2! en todo ! !e reco noce la (Ma ies#a #em pop uli r)m ani"! !e renu ncia a toda pol t ica e/ter io! 0ue no re!p

onda a la! l nea ! marc ada! por Rom a 5 !e a!u& me el com pro mi!o de a5ud ar a .!ta frent e a cual 0uier ata0 ue e/ter ior. $a ra con! olida r !u po!i cin era men e!ter lo-ra r la roma ni6a cin de lo! pue& blo! incor

pora do!* obte nien do de dic) a man era un ma5 or contr ol. 2 tal fin !e crear on la! Colo n"a!& La nuev a !itua cin -ene raba al pode r centr al ob!t 4cul o! pr4ct icam ente in!a l& vabl e!. Era dif c il

domi nar la corr upci n de lo! funci onari o! prov incia le!* la re& caud aci n en prov ec)o prop io de impu e!to! a e/pe n!a! del E!ta do* etc. La ri& 0ue6 a !e conc entra ba ma5 orme nte en mie mbr o! de la cla!e

!enat orial 5 el orde n ecue !tre* 0ue obte n an tierr a! a ba"o ! preci o! 5 efect uaba n toda !uert e de neo& cio! u!ur ario! . En el merc ado inter no no era po!i ble !o!te ner lo! -lan de! culti vo! de cere

ale!, lo! cam pe!i no! )ab an .cam biad o el -ana do por la lan6 a. <e tiend e a reem pla6 ar )om bre! libre ! por e!cla vo!* a pe!a r de la! -rav e! con! ecue ncia! !ocia le! 5 pol & tica! 0ue tal actit ud impl ica. Lo! traba

"ador e! rural e! 0ue no interaba n el e"er& cito !e conc entra ron en Rom a prov ocan do* "unto a la -ran canti dad de e!cl avo! por cauti vida d de -uer ra* '0ue !i-ni ficab an man o de obra a ba"o co!t o+* el prob lema

de la de!o cupa cin. En tale! mom ento ! de -ran de! ten!i one! &e! 0ue irru mpe en la e!ce na pol t ica Hibe rio <em pron io Erac o '13C a.C.+ * inici ando de!d e !u elecc in com o Hrib uno un per o do de !i!te m4ti

ca opo! icin al <ena do* apo5 ado por un -rup o 0ue bre& -aba por una !uert e de reto mo a la mon ar0u a. Hibe rio Eraco preten da 0ue la:* -rand e! e/ten! ione! rurale ! del E!tad o* conc edida! a poder o!o! terrate niente !*

fue!en entreada! a lo! de!po !e do! . Hal pro5e c& : to encon tr :fuerte re!i!te ncia en !ector e! ari!to cr4tic o!. Io ob!tan te el !obre& vinien te a!e!in ato de H. Eraco * !u! contin uador e! lo-rar 4n la aprob acin. %t ro facto r de confl icto re!ul ta la pre!i n de

lo! pueb lo! it4lic o! !obr e el -o&: biern o centr al* en po! de con! e-uir la ciud adan a roma na. <um 4ba! e* a-ra vand o la !itua cin* la *e+ *ici nia Mud a 'D? a.C.+ 0ue abol a el Ius Mi rand i% E! cipi

n Emil iano 'el !e-u ndo (Em ilian o(* venc edor de Cart a-o+ 5 Ca5 o Erac o ')er man o de Hibe rio+* repre !enta ban a lo! rebel de!. En el 1=1 a.C* lo! terra tenie nte! ba/J p aboli r la! le5e! a-rar ia! de lo! Erac

o 5 relear lo! pro5 ecto! de ciud adan a para lo! it4lic o!, )ec) o! -ene rado re! de la (-ue rra de lo! aliad o!( o (-ue rra italia na(* 0ue term inar4 con el triun fo de lo! al6a do! contr a el pode r centr al.

* 777 U na 1u ev a et ap a: El I m pe ri o 2nt e! de anali6 ar la fi-ura de %ctav io 2u-u !to* con 0ue !e inauura el Imper io* e! inelu dible ; an !ome rame nte; referi r!e a 0uien e! tendr 4n muc) o 0ue ver

en la confo rmaci n de e!ta nuera forma pol ti ca: #ari o* <ila* $omp e5o 5 C.!ar . ( Ca5o #ari o )ab a !ido Hribu no 5 brilla nte milita r en la luc)a contr a lo! inva& !ore! celta! . @i"o de un "ornal ero* Ke- al Con! ulado 5 en el 1?? a.C. e!

ele-i do por !e/ta ve6 para e!a #a-i !tratu ra. En e!a .poca !e enfre nta 5 triunf a !obre lo! partid ario! de !u colea Lucio <atur nino* defen !or de la pol ti ca de lo! Erac o. E! e!te -ener al 0uien prepa ra la revol ucin de Ce!ar *

introd ucien do un conce pto nuev o en la e!truc tura de la! milici a!. Conv oca a lo! prolet ario! urban o!B al e".rci to* a!e-u r4ndo le! una !i-nif icativ a recrib ucin * convi rti.nd o!e la! le-io ne! en un cuerp o profe !ional . 2 con!e cuenc ia de

ello !e con!o lida la idea de 0ue el e".rci to !e debe a !u! -ener ale!* pudie ndo opon er!e valid amen te al -obie rno de Roma . L Lue -o de la! luc)a ! 5 confli cto! !u!cit ado! por la luc)a de lo! it4lic o! en po! de la con!e cuci n de

la ciuda dan a roma na* !ur-ir 4 la fi-ura de Lucio Corn e io <ila. E!te -ener al de ori-e n ari!to cr4tic o* lue-o de !itiar Roma * la -ober nar4 por 1M ano! )a!ta el M? a.C. 3ura nte !u -obie rno el poder !e conce ntrar4 en el <e& nado. <e abolir

4n lo! privil e-io! de lo! caball ero! 5 rein!t aurar 4n lo! comi cio! centu riado !. Com o dicta dor re!t autori dad a lo! cn!u le! lo! pretor e! 5 el Hri& buna do. 2 <ila e !uced er4n Cra!o 5 $omp e5o* 0uien e! lle-a n al

Con! ulado en el M? a.C. Cn eo $omp e5o )ab a partic ipado con notab le ./ito en la! camp a1a! de <i& cilia 5 2fric a* v por !u! brilla nte! condi cione ! milita re! fue apoda do (El Eran& de(* <u -obie rno tuvo por caract er !ti ca el de!m

antela mient o de lo lo-ra do por <ila* <u elecci n cont con el apo5 o de lo! capita li!ta!* 0uien e! influ5 eron para di!mi nuir io! atribu to! del <ena do* recup erand o io! Hribu no! 5 Cabal lero! la am& plitud de !u! poder e!. Con motiv o de

una camp a1a para lo-rar el e/ter minio de <o! pirata ! de Cilici a* el <ena do otor a $omp e5o ilimit ado! poder e!* 0ue vir& tuaim ente lo tran!f ormar on en un mona rca. Con ello ia repb lica inicia una lenca a-on a. Ca 5o "ulio Ce!ar

* fi-ura iadi!c utida de la )i!tor ia roma na* e! !e1al ado por mu& c)o! autor e! como verda dero inicia dor del Imper io. E!ta de!ta cada per!o nalid ad pol ti ca 5 milita r e! con!i derad a como lider del -rupo conti nuad or de la linea ool ti ca de io!

Erac o. $reto r en Roma * $ropr etor en E!pa 1a* va lue-o a e!tabl ecer un cacto con Cra!o 5 $omp e5o* con 0uien e! inte-r ar4 el prime r triunv irato. <u! e/cel ente! camp a1a! milita re! en Ealia 5 Eerm ania* !er4n la ferrea con!o : lidaci n de

!u fi-ura . 2 la muert e de Cra!o * concl uida la mi!i n de C.!ar en Ea lia* el enfre ntami ento entre e!te 5 $omp e5o !er4 inevit able. 90 ,-# I MtJ/l, ' $or !u e/tra ordin aria )abili dad C.!ar obten dr4 el triunf o en la batall a de Nar& !alia* dond e $omp e5o intent

aba cerca rlo. T ueca en Hap!o 5 #und a nuev o! ./ito! milita re! coron ar4n !u camp a1a* ani0u iland o defini tivam ente a lo! partid ario! 9 de $omp e5o. & La derr ota de $om pe5o e! tam bi.n la del <ena do. C.!a r !e

conv ierte en 3ic& tado r* conc entr ando lo! amp lio! pode re! de tal mai!tra tura. En el CF a.C* por la po#e s#ad #rib unic ia 0ue !e le otor -a* en inve !tido con la! atrib ucio ne! de un Hrib uno. En la

mi! ma .poc a ad0u iere la "ra efec# ura Mor um 'vi-i lanci a de la! co!t umb re!+ 5 el dere c)o a de!i -nar a todo ! lo! mai!tra do! prov incia le! 5 la mi& tad de lo! de Rom a* 3e tal mod o* <ena

do* Com icio! 5 Hrib unad o !e limit aban a la conv alida cin form al de la! di!p o!ici one! 5a imp ue!t a! por C.!a r. La dim en!i on de !u pode r !e evid enci a en el )ec) o 0ue lle a pen! ar!e 0ue !u!

atrib ucio ne! eran )ere ditar ia!* com o cuan do di!p one por te!ta men to la adop cin de !u !obr ino %cta vio 5 !u de!i -nac in com o )ere dero . La mod ifica cin de la e!tru ctur a pol t ica preo cupa )on

dam ente a lo! !ena dore ! de la ari!t ocra cia* 0uie ne! reali 6an una con" ura para a!e!i narl o* lo 0ue !e prod uce en el CC a.C. Co n la de!a pari cin de C.!a r !obr evie ne un per odo an4r 0uic o 0ue cond uce a la con!

tituc in de un !e-u ndo triun virat o* form ado por 2nt onio * L.pi do 5 %c& tavi o. La !ub! i-ui ente luc) a entr e 2nt onio 5 %cta vio traer 4 la derr ota del prim ero 5 el afia n6a mie nto del lti mo* con

0uie n !e inau -ura el $rin cipa do. Carac ter !ti ca! del $rinci pado JO L<f"/ adoLc orLE ere a %ctav io* en e i1o =M* a.C.*e l.t tul o de 2u-u !to* por ei 0ue !er4 conoc ido. HalLd e!i-n acin !i-nif ica el car4ct er !a-ra do* "a 0ue puede !er O adu cid +L

como (a0ue l 0ue.* e! L !a-ra d o por de!inaci n d ivina ( *r comi en6a a! la .prim era etapa del Imper io: el $rinci pado. $u ede e/pli car!e la! caract er !ti ca! de e!t4* nueva e!truc tura pol ti ca con el re& Pato 0ue ofrec e 3ion Ca!!i o.

<e- n .!te* en una reuni n de 2u-u !to con !u! ami& -o!* !e )abr a di!cut ido acerc a del tipo de or-an i6aci n pol ti ca 0ue conve na adopt ar. 2-rip pa abo-a ba ante %ctav io en favor de la Rep blica, #ece na!* por la #ona r0u a. 3e!p

u.! de e!cuc )arlo ! 2u-u !to* 0ue )abr a comp artido la !u-er encia de 2-rip pa* !in emba r-o* !e inclin * en lo! )ec)o !* por la idea de #ece na!. <in pei"ui cio de la verac idad del relat * en el a!pec to forma l* e/teri or* el -o&

biern o de 2u-u !to adopt ar4 la! caract er !ti ca! de la repb lica* pero* por !u con& forma cin intern a 5 real* !er4 mon4 r0uic o. <o! tiene 3e Nr-nc i!ci* 0ue e $rinci pado e! un r.-im en e!enc ialme nte mon4 r& 0uico * introd ucido medi ante l4

creaci n de .un nuev o r-an o in"ert ado !obre la in!tru ccin repub licana * con!e rvada .form alme nte. <e pre !er va la e!tr uct ura rep ubli can a* per o por lo ili mit ado de lo! pod ere ! onc edi do! a 2u

-u! to* e!ta mo ! ant e una .mo nar 0u a.

A ello !e )a lle-a do por0 u.* Qren te a la -rav e emer -enc ia 0ue vive Rom a* Se tom a inevi table otor gar pode r unip erso nal a quie n se cons ider a capa z paia -uiar y c^oc ucir la

reorg aniza cin (tier Esta do Ina u-ur a!e a! e!ta prim era etapa del Impe rio a la 0ue !e deno m( ara $rinc ipa& do* en atenc in al t tulo de "rin ceps di!pe n!ad o a %cta vio 2uu!to: pr nc ipe por lo de "rin ceps Sena

#us 'pri mero del <ena do+& a: lo 0ue al unir! e el prae nom en de Impe ra#or '!e1 or*& domi nado r* "efe+. El aum ento -rad ual de la! facul tade! del pr nc ipe 5 con!i -uie nte di!m inuci n de la autor idad de lo! re!ta nte!

or-a no! !er4 carac ter !t ica de e!ta etapa . La! ma& -i!tr atura R ma5 ore! 'Con !ulad o* $re tura+ al par S 0ue lo! Com icio! !e tran! form an en mero ! ! mb olo! vaci o! de pode r. * El <enad o* contr ariam ente* e/per iment

a una notab le ampli acin de !u com pe& v tencia . 3e all 0ue #om m!en )a5a propu e!to la te!i! de 0ue e!te per o do e! el de una 3iar0 uia* en el !entid o de 0ue la autori dad de!ca n!a en el Empe rador 5 en el <enad o. E!ta po!ici n& re!ult

a de!m entida por la realid ad. E! 0ue la m4/i ma autori dad de!ca u!a en el Empe rador. La! facult ade! re!erv ada! al <enad o !olo puede n e"erce r!ela! ba"o & . el contr ol del "rinc eps! 0uien tiene e/clu !ivam ente el derec )o de convo carlo. 2dem 4! el propi

o <enad o e! 0uien invi!t e a 2u-u !to con la ampli tud de poder e!. Entre ello! la pote!t ad tribun icia dada vitali ciame nte* por la 0ue puede convo car a lo! Comi cio! 5 al <enad o 5 vetar la! deci!i one! de lo! ma-i! trado! . $or el Imper ium $roco

n!ular e* el Empe rador detent a el poder !obre eLe". rcito 5 la! provi ncia! !in re0ue rir para ello con!u lta previ a al <enad o. La ! provi ncia! !on divid ida! en la! del pueb lo roma no* cu5a admi ni!tr aci n !e re!er va al <ena do* 5

la! del C.!a r a caro del Emp erad or. <e cree 0ue la divi& !in obed eci a la nece !idad de enco men dar* por 1? a1o!* a 2uu!to el -obi erno de a0ue lla! provi ncia! tenid a! por peliro!a! por no )abe r

!ido total ment e paci& ficad a!. En la reali dad el <ena do no ten a in-er encia * en la! provi ncia! del C.!a r* pero !i el Emp erad or en a0ue lla! perte necie nte! al <ena do. %t ra! facul tade! !e conc edier on a 2uu!to*

0uie n prore!iv ame nte lle-a r4 a e"erc er el pode r ab!ol uto. 2! la Cura Le-u m Et #or um* 0ue le perm iti reno& var la! le5e! 5 vi-il ar la! co!tu mbre !* y la Cura Et Hutel a Rei $ubli cae Univ er!a* otorada com

o la facul tad de 0ue no pod a e/i!t ir le5 0ue !e opu! ie!e a la! de& ci!io ne! del Emp erad or. Ham bi.n a!um i la funci n de $onti fe/ #a/i mu!* 0ue le daba el pode r para ocup ar!e de lo relati vo a la reli-i

n* el culto 5 la! cere moni a!.

La 3ecad encia: El Ta"o Imper io @e c)o impo rtant e* por !u !i-ni ficac in en la evol uci n pol ti ca po!te rior* fue la con!t ituci n 2nto ninia na* dada en el =1= d.C. por

el Emp erad or Cara calla* 0ue otoraba el dere c)o de ciud adan a 5 con .l el 3ere c)o Civil roma no a lo! pueb lo! del Impe rio, !upri mien do difer encia ! entre lo! italia no! 5 lo! otro! )ab &

tante! del mi!m o* de!ma ntelan do lo! cimie nto! del vie"o E!tad o& Ciuda d* )acie ndo desap arece r !i prepo nder ancia de los roma no" it#lic os $ denun ciand o las difere ncia! entre el derec )o imper ial 5 lo! derec )o! locale !. E/i !ten tende ncia! coinci dente

! a dar por termi nado el $rinci pado con 2le& "andr o <ever o. Hanto .l como <epti mio <ever o fuero n lo! do! ltim o! empe rado& re! 0ue procu raron la le-ali dad para el Imper io* termi nar con la !ober bia mili& tar 5 re!tab

lecer la autori dad del <enad o 5 la! buena ! relaci one! con la! provi ncia!* tal como lo )ab a n reali6 ado lo! an tonin o!. <on muc) a! la! cau!a ! 0ue conlle van&a la! -rave ! altern ativa! 0ue vive Roma en e!e tiemp o. En el

frente intern o* la !ituac in e! catic a. 3e!d e el =3> al =F< d. C.* )ubo =G empe rador e! 5 !olo uno de ello! muri de muert e natur al. La! tropa! eran 0uie& ne! procl amab an o depon an a lo! empe rador e!* lle-an do a !u elimi naci n

f !ica* a vece!* por motiv o! no dema !iado tra!ce ndent e!. En el plano e/ter no* debe !e1al ar!e el renaci mient o del poder o de lo! per!a !* 0ue provo ca el ata0u e perm anent e contr a la! provi ncia! roma na! de %rien te* a! como tambi .n la

con!t ante pre!i n de lo! puebl o! b4rba ro! !obre la! fronte ra! del R)in 5 del 3anu bio. %tr a de la! cau!a ! a 0ue !e atribu 5e la decad encia imper ial* puede encon trar & S !e en la! impor tante! modif icacio ne! 0ue )ab a !ufrid o* duran te el

$rinci pado* la confo rmaci n del e".rci to. En el reclut amien to !e prefer a a la pobla cin rural, )omb re! m4! duro! y !in nin- n tipo de in!tru ccin 0ue a!pira ban a tener lo! mi!m o! privil e-io! 0ue lo! del medi o urban o. 2d em4!* en e!ta

.poca * el puebl o !opor ta una fuerte pre!i n tribut aria* con la con!i -uien te 5 !en!i ble di!mi nuci n de !u! in-re! o!. La produ ccin a-r c ola no )ab a aume ntado: como para "u!tifi car ma5o re! tribut o!* por no )aber evo& lucio nado adecu adam ente

la! t.cnic a! de e/plo tacin . <e )ace evide nte la para& li6aci n del come rcio 5 la indu!t ria* fruto de la! con!t ante! -uerr a! e inva!i one!. El <enad o luc) por con!e rvar !u !upre mac a . Lo lo-ra con !ever a! dificu ltade! duran te Hiberi o* Cali-

ula* Ier n* lo! Nlavi o! 5 Hra"a no. Con 2dria no* arc)i& conoc ido por !u e!tilo centra li!ta* la luc)a anti!e natori al !e )ace notori a. Lo! empe rador e! fuero n 0uita ndo impor tancia a la! atribu cione ! del <enad o: en lo 0ue !! refier e a la! provi ncia!

!enat oriale !* crean do funci onari o! 0ue inva& lidaba n al <enad o, en la la:oor le-i!l ativa: i-nor 4ndol o y apo54 ndo!e en el Con& !iliu m $rinci pi!. 2d em4!* !uma !e* el aume nto del pedir milita r* lue-o de lo! acont ecimi ento! 0ue termi nan con el a!e!in

ato de 2le"a ndro <ever o. #a/i mino !er4 0uien inauurar4 el per o do de&la anar0 ua milita r. 2! * al !er de!inado Caro como Empe rador* no le preoc up lo-rar el aval del <enad o para el de!e mpe1 o de !u! funci one!. . 99 : 93

!a Decad encia; El Bajo Imper io 3e e!te modo va a come n6ar el 3omi nado o Ta"o Imper io* 0ue tiene como ini& ciado r a 3iocl ecian o* 0uien e! procl amad o Empe rador por !u! tropa! * en el =FC d.C. El !er4 0uien* duran te al-n tiemp o*

devue lva el orden al E!tad o.

A$ar a e!e mo men to no pued e )abl ar!e de un E!ta do Con !titu cion al* emp le dp!& H.r min o! pol t ico! mo/ ie@l o!. <olo el e".rc ito -obi erna "unt o al Emp erad or. la nuev a e!tru

ctur a milit ar prov oca deci !ivo ! cam bio! en el apar ato e!tat al. El e!ta nca mie nto en el creci mie nto dem o-r4 fico* obli -a a Rom a a bu!c ar !ol& dado ! ener e Uo! b4rb aro!* tran! firi. ndol e! t.cni

ca! b.lic a! 5 arm ame nto!. Lo! me" ore! )om bre! !on recl utad o! entr e lo! -er man o!* retri bu5. ndo! ele! con una buen a pa-a 5 e/ce lente ! reco mpe n!a!* lo 0ue conv ierte al e".rc ito en un cuer

po prof e!io nal* mer cena rio. ; La! mili cia! de 3ioc ecia no van a ocup ar!e* prim ordi alme nte* de atac ar a lo! inva !ore !. E!to )ace 0ue Ra! trop a! e!tu vie! en !iem pre li!ta !

para mar c)ar !obr e la! front era!. Va cre4 ndo! e una nuev a cla! e* la de lo! milit are!* aiior a total men te de!v incu lada de a ari!t ocra cia !ena toria l. Lo! alto! caro! del -obi erno !er4 n ocup

ado! por lo! inte -ran te! de e!ta nuev a cla! e* 0uie ne! de!c alifi can a lo! civil e!. 2 nte tal !itua cin* y para a!u mir ciert a inde pend enci a* 3ocl ecia no deci de en& cara r una total ree!t

ruct urac in del E!ta do* 0ue !e cono ce en el nom bre de He& Crar 0u a. El pode r !e divi di entr e cuat ro #ai!tra do!: 3o! 2uu!to ! '3io c eci ano 5 #a/ imia no+ 5 do! C.!a re! 'Co

n!ta ncio Clor o 5 Eale rio+. Co n e!ta refor ma tambi .n !e intent a de!pl a6ar el centr o politi co del Imper ioB '3ioc ecian o in!tal a !u cuarte l -ener al en Iico media * #a/i mian o en #il4n * Ea&* ierio en <irmi o 5 Con!t

ancio Cloro en Hreve ri!+ a la ve6 0ue a!e-u rar una !uce& * sin paci%i ca C on la tetra r0u a* 3ioc ecia no pone en mar c)a un !i!te ma 0ue divi de al Imp erio* !in afect ar la inte -rid ad del E!ta

do. El m4/ imo pode r deb a com parti r!e entr e lo! do! 2uu!to !. $ero * en lo! )ec) o!* R a auto rida d de 3ocl ecia no fue !iem pre pree min ente. @a!t a en lo! atrib uto! divi& no! con 0ue !e inve !t a

a lo! 2uu!to ! !e pod an ob!e rvar e!ta! difer enci a!. 3io& c eci ano reci bi el de Jovi us 'por Ppit er+ muc )o m4! tra!c ende nte 0ue el otor& -ado a #a/ imia no '.er cu#i us! por @e:r cule !V. 2 dmi ni!tr ativa

men te* el Imp erio !e divi de en C $ref ectu ra! 'Eal ia* Itali a* fli& ria 5 %rie nte+ 1M dic e!i! 5 1?1 prov incia !. Cad a una de la! $ref ectu ra! 0ued a a caro de un 2uu!to o un C.!a r. 2l frent e de la

dic e!i! )ab a un vica rio 5* en cada provi ncia un gober nador B:3i oc e cian o conc entr a ba"o !u cont rol roda ia activ idad le-i! lativ a 5 adm ini!& trati va del E!ta do. En e!ta! tarea ! e! a!i!t ido por un Con

siliu m! cu5o ! incet (in& te! eran ele-i do! por el mi! mo Emp erad o":. B 3 uran te !u -obi erno e/i!t i una mar cada tend enci a )aci a la! per! ecu! ione ! reliio!a !. Llea a imp oner !e la pena de mue rte

para a0ue llo! 0ue no rindi e!en cult o a la! divi nida de! del E!ta do '3?C d.C. +. La creaci n de la nueva e!truc tura pol ti ca* "unto a la milita r* -ener a un ma5o r( -a!to fi!cal* 0ue e! enfre ntado media nte un autori tari! mo ca!i

ab!ol uto* !obre todo en lo 0ue )ace a la recau daci n tribut aria. E!to -ener a una nueva forma de -obier no* in!pir ada en una marca da in%lue cia de for ma! de!p tic a! orie ntal e!* lo cual prod ucir 4 -rav e! ten!i one! 0ue van a cul

min ar en el nauf ra-i o del !i!te ma* 5 dar4 com o re!u ltad o la -uer ra entr e 2u& -u!t o! 5 C.! are!. Cu and o 3io c eci ano or-a ni6 la tetra r0u a di!p u!o* a fin de no perp etua r a lo!

2uu!to !* 0ue lueo de un tiem po abdi ca!e n en favo r de lo! C.! are! 5 de& !i-n a!en a !u! !uce !ore !*. E!to !e prod uce en el 3?> d.C. * cuan do Con !tan cio Clor o 5 Eale rio !e con viert

en en 2uu!to ! 5 de!i -na n com o C.! are! a <ev ero v a #a/ imin o 3a6 a. $ero lo! rele vo! no !on acep tado ! por 0uie ne! alean ma& 5ore ! dere c)o! para ocu par tale! caro!. Hal

el ca!o de #a" enci o ')i"o de #a& /imi ano+ 5 de Con !tant ino ')i"o natu ral de Con !tan cio Clor o+. E!ta ! actit ude! van a dar com o re!u ltad o una !erie de luc) a! 5 una -ran conf u!i n. En

un mo& men to dete rmin ado )abr 4 G 2uu!to !: <ev ero* #a/ imin o 3a6 a* Con !tant ino* #a" enci o* #a/ imia no 5 Nlav io Lici nio* .!te lti mo de!i -na do por Eale rio. B& Con !tant ino derr ota

a #a/ imia no en #ar !ella * Eale rio mue re en el 311 d.C. 5 a! va triun fand o !obr e lo! dem 4! a!pi rant e! al pod er. En la bata lla del pue nte #Wv io elim ina a #a" enci o 5 or-a ni6a

un -obi erno conc erta do con Nlav io Lici nio. 3e !pu. ! de ardu a! luc) a! cont ra Lici nio* lo-r a derr otarl o 5 0ue da com o nic o Emp erad or '3=3 d.C. +. 2 fin de conc luir con el dif c il prob lem

a reliio!o Con !tant ino )ab a dict ado* "unt o a Lici nio* el Edic to de #il4 n '313 d.C. + por el 0ue !e di!p on a la toler an& cia de cult o! 5 el ce!e de la! per! ecu! ione ! a lo! cri!t iano !. 2u

n0ue en e!e enton ce! Con!t antino @ace pblic a profe! in de fe cri!tia na* e!to podr a no !er toma do m4! 0ue com o una )4bil e!tra ta-e ma pol ti ca. $o r e!o e! 0ue aun 0ue )a5 auto re! 0ue e/pr e!an 0ue* con Con !tant ino* el Cri !& tiani !mo fue reliin

ofici al* a nue! tro "uici o* ello e!t4 le"o! de la verd ad. En !u Corte !e rode de fil!o fo! 5 erudit o! pa-an o! 5* raram ente* a!i!t a a la! cere moni a! cri!ti ana!. 2de m4! nunca prom ovi direct amen te el cuito cri!& tiano* ni in!tab a a

!u! !ubdi to! a abra6 ar la nueva reli-i n. <u len-u a"e era dem a& !iado ambi -uo cuand o deb a opina r !obre cue!ti one! reli-i o!a!. C omo cont rapa rtida debe !e1a lar!e 0ue no !olo toler aba ai Cri!t iani! mo* !ino 0ue* ade m4!* Ro

prot e- a* conc edi. ndol e e/en cion e! imp o!iti va! 5 per!i -uie ndo !ect a! )er. tica! . 2 pe!a r de la! duda ! 0ue conc ita la actit ud de Con !tant ino re!p ecto del Cri !& tiani !mo* lo ciert o e! 0ue la tradi

cin no! )a acer cado !u vi!i n de la cru6 0ue ob!e rv en el cielo * en la v !p era de la batal la de $ue nte #ilv io* don de venc er a a #a" enci o. En e!a cru6* !e- n relat a Eu!e bio* e!ta ba el men !a"e: In .oc

Si n o /inc es 'con e!te !i-n o venc er4!+ 0ue moti v a Con !tant ino a aliar !e con lo! cri!t iano !. Lue -o* cerc a de !u mue rte* !e conv ertir 4. $uede pen!ar !e 0ue Con!ta ntino* de!ean do unidad 5 pacific acin* vio la conve&

nienci a de utili6a r al Cri!tia ni!mo aprove c)and o !u ferreo do-ma

* !u! valore ! tra!ce ndente ! 5 la di!cipl ina de !u! !e-uid ore!

.El Imperio 01 9 Carac#er2s#icas del 3ominado

Con!tantino modifica Pa! ta!e! 0ue )ab a elaborado 3ioc eciano. 2bandona la Jeerar0u a 5 divide a %ccidente en 3 prefectura!* mientra! 0ue %riente 0ueda a car-o* cole-ialmente* de do! prefecto!. Reor-ani6a el Consis#orium! coloc4ndolo ba"o la direccin del 4uaes#or Sacra "ala#2i% E!te or-ani!mo preparaba la! le5e! 5 entend a !obre lo! recur!o!. En e!te per odo !e nota* cabalmente* la influencia 5 pro-re!iva preponderancia de la cultura -reco&oriental !obre la latina. Con!tantino tra!lada la capital del Imperio a la ciudad 0ue llevar a !u nombre: Con!tantinopla* edificada !obre la anti-ua T i6ando. 3e e!ta forma* el vencedor de #ilvio !er4 0uien inicie el de!pla6amiento del centro de poder )acia %riente. .

Comien6a a advertir!e un acomodamiento de la le-i!lacin* 0ue contempla co!tumbre! e in!titucione! -reco&orientale!. La influencia del Cri!tiani!mo ir4 )aci.ndo!e !entir* como di".ramo!* a partir de la tolerancia del edicto de #il4n. Con Con!tancio !er4 la Cri!tina reli-in del E!taco* para ceder en .poca de Puliano* Poviano 5 Valentiniano 5 afirmar!e con Eraciano 5 Heodo!io, )aci.ndo!e !entir en el derec)o la! cualidade! propia! de la .tica Cri!tina. el Imperio %ccidental para 2rcadio 5 el de %riente para @onorio* ambo! )i"o! de Heodo!io. 7 El <enado* aun0ue tericamente deb a aprobar la! le5e!* )ab a 0uedado reducido a cumplir !imple! formalidade!* 0ue con!titu an parte del ornato 0ue po!e an lo! acto! del Emperador

Caracter !tica! del 3ominado 2)ora* a diferencia de la .poca de 2u-u!to* el poder del Emperador e! ab!oluto. <e-n la pr4ctica impue!ta por 3omiciano* el Emperador e! 3ominis E# 3eus '!oberano 5 dio!+. Hodo! lo! funcionario! civile! 5 militare! e!t4n !ubordinado! a .l. En !uma* e!t4 pre!ente la idea de 0ue el Emperador e! un enviado de/ dio! &para -obernar a lo! )ombre!. En la divinidad e!t4 el ori-en 5 la cau!a de !u! podere!. Como con!ecuencia del ori-en de e!ta particular e!tructura* toda norma tendr4 0ue provenir del Emperador* por la v a de la Con!titucin Imperial. En cuanto al r.-imen dentro del 0ue deb a funcionar la !uce!in de lo! -obernante!* 3ioc eciano )ab a di!pue!to la ce erar 0uia 'lo! C.!are! !u!tituir an a lo!: 2u-u!to!+. En cambio Con!tantino unifica el poder 5 lo )ace )ereditario* nombrando C.!are! a !u! )i"o!. La! principale! ma-i!tratura! 'Hribunado* Cue!tura* $recura+ !e tran!formaron* en el 3ominado* en !imple! recuerdo! del pa!ado. <olamente el Con!ulado an con!ervava al-o de !u vie"o pre!ti-io. @ab a do! Cn!ule!: uno para %riente 5I<X* otro para %ccidente. Una modificacin a la forma de di!tribucin del poder puede encontrar!e en elYZ Ta"o Imperio* cuando Heodo!io* en el 3D> d. C. divide a .!te en do! !ectore!

[a p t u l o %

SUMARIO: I. La "uri!prudencia cl4!ica. II. La! do! e!cuela! : $rocule5ano! 5 <abiniano!. in. La! con!titucione! imperiale!.

IV. La "uri!prudencia en el dominado.TITU%H\i:2 L2< NUEIHE< 3E 3EREC@% EI EL I#$ERI% La Puri!prudencia Cl4!ica El periodo 0ue !e inicia con 2u-u!to va a !i-nificar una .poca de valio!a labor para lo! "uri!ta! romano!. La -ran ma5or a de lo! Emperadore! 0ue -obernaron durante el principado !e rodearon de reconocido! "uri!con!ulto!* lo 0ue aport para la ciencia del derec)o una profunda tran!formacin 5 una amplia difu!in. En e!ta etapa ad0uiere -ran importancia la labor de lo! "uri!ta! orientada )acia la re!olucin de ca!o!* ante con!ulta! formulada! por lo! intere!ado!. E!to! "uri!ta!* al i-ual 0ue lo! pont fice! en !u momento* efectuaban !u tarea a trav.! del A ere 'acompa1ando a la! parte! ante el ma-i!trado+ el Ca5ere 'redaccin e in!trumentacin de lo! acto! "ur dico!, v. -r: frmula!* contrato!* te!tamento!* etc.+ 5 el Respondere 'dar re!pue!ta a la! con!ulta! 0ue le !omet an lo! particulare!* lo! ma-i!trado! o lo! "uece! ante! o durante la tramitacin del pleito+. El "ue6 &Iude+( era* por lo -eneral* una per!ona 0ue po!e a e!ca!o! conocimiento! "ur dico!* y por ello** en !u! !entencia! no pod a apartar!e de la opinin de lo! "uri!ta!. En oca!ione! la! parte! aportaban al "ue6 opinione! contradictoria! !obre un mi!mo ca!o* lo 0ue !e pretendi !olucionar cuando* en .poca! de 2u-u!to !e concedi * a cierto! "uri!ta! el Iu! $ublice Re!pondendi* el derec)o de emitir opinin como !i fue!e en nombre del Emperador. E!to! dict4mene! ten an fuer6a vinculante* como !i !e trata!e de le5e!* 5a 0ue obli-aban al "ue6 a fallar conforme a lo! mi!mo!. La! re!pue!ta! deb an( .f<r !ellada! como medio para a!e-urar !u autenticidad. %Ai

Lo 0ue 0ueria 2u-u!to* al inau-urar la modalidad del Ius "ublice Respondendi era la de di!ciplinar la "uri!prudencia 5 evitar mltiple! !olucione! para un mi!mo ca!o. En !urt a a!e-urar la !eriedad de la di!ciplina 5 po!ibilitar al "ue6 !entencia! 0ue e!tuvie!en de acuerdo con la opinin de di!tin-uido! "uri!ta!. <lo cuando lo! dictamente! inve!tido! con el Ius "ublice Respondendi eran contradictorio!* el "ue6 pod a decidir por ! mi!mo optando por el 0ue entendiera m4! "u!to.Io !e conoce* a ciencia cierta* la nmina de lo! 0ue -o6aron de tal derec)o <olo !e&t erre certe6a de 0ue -uien primero lo recibi fue #2<URI% <2TII% 'de 62tomar4 el nombre la c.lebre e!cuela de lo! <abiniano!+. <in per"uicio de la e/i!tencia del Ius "ublice Respondendi! en al-una! oca!ione!* la labor de afamado! "uri!con!ulto! debi !er tambi.n reconocida* a pe!ar de no po!eer tal aucoridad. $rueba de 8lio e! lo 0ue refiere $omponio '3. 1* = =* CD+ cuando 2driano* en un re!cripto* e/pre!a 0ue no era nece!ario 0ue le re0uirie!en* tal beneficio* pue! todo! a0uello! 0ue tuvie!en confian6a en ! mi!mo! pod an dar re!pue!ta! a la! con!ulta! 0ue !e le pre!enta!en. En la .poca de lo! cl4!ico! la produccin literaria fue mu5 copio!a. La ma5or a de Ua! obra! !olo !on conocida! )o5 por mera! referencia! 5a 0ue no puede contar!e con ella!. En -ran cantidad aparecen mencionada! en el 3i-e!to de Pu!& ciniano* 0ue con!titu5e una de la! fuente! fundamentale!* "unto a la! In!tituta! de Ea5o* la! Re-la! de Ulpiano 5 la! <entencia! de $aulo* para !u conocimiento. En -eneral* lo! "uri!ta! de!arrollaron !u tarea reali6ando comentario! al 3erec)o Civil* lo! Edicto! del $retor 5 !obre todo la ca!u !tica* 0ue con!titu5e el an4li!i! del ca!o concreto. <e cree 0ue en e!ta .poca )ubo mu5 e!ca!a produccin en lo relativo a mono-raf a!* traba"o! terico! o manuale! dedicado! a e!tudiante!. E! tan importante la labor de lo! "uri!ta! 0ue* $2$III2I% ]3. 1*1* M+ la !e1ala como una de la! fuente! del 3erec)o Civil* "unto a la! le5e!* lo! plebi!cito!* lo! !enadocon!ulto! 5 lo! decreto! de lo! pr ncipe!. 3e lo! cl4!ico! merecen mencionar!e 2teio C2$IH%I* #a!urio <2TII%* Pavo& leno $RI<C%* 2nti!cio L2TE%I* $R%CUL%* <aivio PULI2I%* <e/to $%#$%II%* E2^%* Ulpio #2RCEL%* Cervidio E<C.TV%L2* Pulio $2UL%* 3omicio UL$I2I%* Emelio $2$III2I% 5 @erenio #%3G<HII%.

La ca!i totalidad de lo! "uri!ta! de!empe1aron importante! car-o! pblico!* a e/cepcin de $omponio 5 Ea5o* 0uiene! !implemente eran mae!tro! de derec)o. $or e!o !e dice 0ue* tal ve6* ni $omponio ni Ea5o tuvieron nunca el Ius "ublice Respondendi% 3e $%#$%II% !e conocen !u! Comentario! al Edicto* a _. #UCIU#* a <2TII% 5 un manual de derec)o &Enchiridium(% 2 E2^% !e le atribu5en Comentario! al Edicto $rovincial:* al Edicto del $retor Urbano* a la le5 de la! 3oce Habla! 5 !u! conocida! In!tituta!. Ea5o e! mu5 claro 5 !imple en !u! te/to!. <u modo de e/poner lo! tema!* )aca !uponer !u condicin de mae!tro. En cuanto a la! In!tituta!* a pe!ar de !er conocida! con anterioridad a 1F1G* reci.n en e!a tec)a puede comen6ar a determinar!e con preci!in un te/to or-4nico de la! mi!ma!. En e!e a1o el )i!toriador IIETU@R de!cubre* en la Tiblioteca de Verona* un manu!crito conteniendo -ran parte de la! In!titu a! 5 0ue e!taba cubierto ba"o un te/to reli-io!o 'La! ep !tola! de <an Pernimo+. V. 3ic)o )alla6-o* "unto a otro! po!teriore!* como el "apirus O+yrhynchus 'E-iP S !" to ` 1D33+ po!ibilitan )o5 di!poner de apro/imadamente un F> abo de la obra. La importancia de e!ta! In!tituta! re!ide* en primer lu-ar* en !u len-ua"e acce!ible* did4ctico* 0ue permite lle-ar f4cilmente al conocimiento de la! principale! in!titucione! "ur dica!. ^ adem4! en 0ue* !e-uramenter tal e!tructuracin !irvi de ba!e para 0ue lo! "uri!ta! de!i-nado! por Pu!tiniano elabora!en la! !u5a!. La obra re!ponde a un plan 0ue abarca lo! m4! tra!cendente! tpico! del 3erec)o Civil. 2 trav.! de cuatro libro! E2^% e/pone lo! tema! fundamentale! de la di!ciplina: per!ona!* co!a! 5 accione!.

La! 3o! $rocule5ano! <abiniano!

E!cuela! 5

<e !abe* con certe6a* 0ue lo! "uri!ta! de la .poca cl4!ica comen6aron a a-rupar!e en e!cuela!. E!cuela! donde no !e impart a en!e1an6a* pero !i !e emit an opinione! !obre cierto! a!pecto! de la realidad "ur dica. <e conoce inclu!o a la ma5or a de lo! 0ue inte-raban cada una de ella!. $ero lo 0ue no )a !ido po!ible e! )allar al-n ra!-o caracter !tico o la po!icin filo!fica !obre la! 0ue ba!aban !u! diferencia!* e/i!tiendo varia! idea! al re!pecto. Lo cierto e! 0ue )ubo en Roma do! -rande! e!cuela! "ur dica!. Una de ella!* la de lo! $rocule5ano!* 0ue !e inicia con Labeon. Lue-o !e incorporar4n $R%CUL% '0ue le dar4 !u nombre a la E!cuela+ $EE2<U<* PUVEICI% CEL<%* CEL<% 5 Ieracio $RI<C%. La de io! <abiniano! tiene !u ori-en en Capitn* al 0ue le !e-uir4n #a!urio <2TII%* E2^%* Pavoleno $RI<C% 5 <alvio PULI2I%. 2l-uno! pien!an 0ue puede caracteri6ar!e a lo! $rocule5ano! como dentro de una orientacin m4! pro-re!i!ta* abra6ada a una tendencia 0ue tiene en cuenta pauta! econmica! 5 !ociale!* 5 a lo! !abiniano! como inclinado! )acia una actitud al-o con!ervadora* tradicional. $ero* en verdad* e!to! caractere! no !e refle"an en la! po!tura! 0ue cada E!cuela adopta. Lo 0ue !i puede a!everar!e e! la diferente po!icin pol tica de cada :frupo. 2! C2$IH%I* in!pirador de lo! !abiniano!* !e pre!enta como incondicional de 2u-u!to. En cambio !u rival ;L2TE%I; e! ac.rrimo opo!itor a la pol tica del $r ncipe. 3e toda! manera! !er4 conveniente mo!trar al-una! de la! principale! cue!tione! 0ue !u!citaron controver!ia! ente la! do! e!cuela!.

H !0# && 'EMA( 1V Cofrii.n6o de la )*+E,'A=+ 3+

0ue proven an de la autoridad Imperial eran de duracin ilimitada. E!to! Edicto! comprend an lo! m4! variado! tema! de derec)o penal* admini!trativo 5 proce!al. *as fuen#es de derecho <2TIII2I%< In!pectio corpori! 'in!peccin corporal+. Cambio de una co!a por otra o por un :. precio en moneda . Cual0uier !i-no vital9. $R%CULE^2I%< Edad '1C a1o! en el varon 5 1= en la mu"er+9. Cambio de una co!a por moneda9. <lo el llanto. 2! * uno de lo! m4! conocido! re!ulta el Edicto de Caracalla 'con!titucin 2ntoniniana+ por el 0ue* en el =1= d.C. !e otor-a la ciudadan a a todo! lo! )abitante! del Imperio. Las constituciones imperiales
b+ Los $escriptos% eran la! re!pue!ta! e!crita! a la! con!ulta! 0ue !e le formulaban al Emperador* 0ue ten an valor vinculante* tal como !i !e trata!e de le5e!* por )aber emanado de 0uien !e encontraba a la cabe6a del E!tado. E! po!ible di!tin-uir do! tipo! de re!cripto!: la Ep !tola* forma de re!pue!ta 0ue el Emperador enviaba a funcionario!* per!onalidade! o Corporacione! relevante!, 5 la <u!criptio* como conte!tacin a la con!ulta de lo! particulare!* 0ue el principe colocaba al pie de la nota recibida* 5 0ue no remit a al intere& j !ado !ino 0ue la )ac a pblica. En lo! re!cripto!* el Emperador emit a opinin: acerca de cue!tione! "ur dica! dudo!a!. Io !e trataba de !entencia!* 5a 0ue el 0ue deb a decidir era el "ue6. Hambi.n lo! re!cripto!* en al-uno! ca!o!* tend an a !olucionar cue!tione! per!onale! o a otor-ar cierta! conce!ione! a particulare! o a!ociacione!. Hal como en el ca!o de la le-itimacin de )i"o! naturale!. c+ *os 3ecre#a: !on verdadera! !entencia!* 0ue el Emperador emite en relacin a la! cue!tione! !ometida! al m4! alto Hribunal 'Hribunal del $r ncipe+. En al-uno! ca!o! el Emperador tomaba la "uri!diccin !bre determinado! a!unto! 5* en otro!* revi!aba la! !entencia!te otro! Hribunale!.

Concepto de C%#$R2VEIH2. .<obre el I2CI#IEIH% C%I VI32.

:%pinin 0ue prevaleci. c La! Con!titucione! Imperiale! Lo! amplio! podere! otor-ado! a 2u-u!to 5 a lo! Emperadad!&0ue le !ucedieron )icieron 0ue* -radualmente* la! facultade! le-i!lativa! !e fueran concentrando en el $r ncipe. B^a el Edicto de <alvio Puliano )ab a modificado* en -ran medida* el accionar de lo! $retore!. &2driano )ab a encomendado a <alvio Puliano la tarea de unificar la! fuente!* reordenando lo! Edicto! de lo! $retore!. 2! aparece* apro/imadamente en el 13? d.C.* conoci.ndo!elo como el Edicto $erpetuo* a pe!ar de 0ue no !lo cora& *pilaba la! di!po!icione! del $retor Urbano* !ino tambi.n la! 0ue corre!ponden al $retor $ere-rino* al Edil Curul 5 a lo! Edicto! $rovinciale!. Con e!ta obra !e limitar4 !i-nificativamente Ca creatividad del $retor* lo 0ue va a contribuir a la -radual de!aparicin del 3erec)o @onorario. La intencin de 2driano* al encomendar la tarea* !e-uramente bu!c poner orden 5 lo-rar uniformidad en la! di!per!a! 5 cambiante! di!po!icione! de lo! ma-i!trado!* centrali6ando la pol tica le-i!lativa. Hodo cuanto di!pon a el Emperador ten a valor de le5 5 !u! di!po!icione! !on conocida! como Con!titucione! Imperiale! &le es(% E!ta! con!titucione! aparecen convalidade! por la *e+ Re ia de Imperium! 0ue "u!tifica el poder 0ue el pueblo le )a conferido al pr ncipe 'E: I & > 5 Ulpia.no 3. 1*C*1+. El Emperador creaba derec)o a trav.!&de tre! forma!: a+ *os Edic#os: 0ue eran di!po!icione! de alcance -eneral por la! 0ue el Emperador !e diri- a al pueblo en u!o del Ius Edicendi! tal como lo )ac an lo! $retore! en !u! Edicto!* con la diferencia 0ue lo!

<i bien el pronunciamiento ten a alcance particular* cuando !e re!olv a !obre cue!tione! 0ue no ten an e!tablecida una !olucin en la! le5e!* lo di!pue!to para e!e pleito !e aplicaba para ca!o! an4lo-o!. d+ *os Manda#a: 2l-uno! autore! a-re-an a e!ta! tre! cla!e! de con!titucione! de la! 0ue )abl Ea5o* una cuarta: lo! manda#a% E!ta! no re!ultan f4cile! de admitir como fuente! de derec)o* 5a 0ue !e trata de rdene! 0ue el $r ncipe enviaba a !u! -obernadore!* lo 0ue la! convierte* m4! bien* en di!po!icione! interna!* re!t4ndole al particular la po!ibilidad de invocarla!. e+ *os "ri5ile ia: Eran di!po!icione! e!peciale! con efecto! totalmente particulare!* por la! 0ue !e concede una recompen!a o !e aplica una pena* en ambo! ca!o! e/traordinaria.. En el 3ominado* "unto a la! 5a mencionada!* aparecen do! nueva! forma! de con!titucione! imperiale!: la adnotatio 5 la pra-m4tica. *a Adno#a#io! 0ue era !imilar a la ep !tola &rescrip#o(% <e diferenciaba de .!ta por !er un documento m4! !olemne* 5 era emitido por un funcionario llamado #2E1<HER #E#%RI2E. *a "ra m)#ica !e emite en relacin a una provincia o a una determinada a!ociacin o comunidad* 5 tiene por ob"eto Re!olver problema! de cierta ur-encia. E! de )acer notar 0ue una pra-m4tica* por tratar tema! 0ue !olo intere!aban a un -rupo de per!ona!* o a una !ola re-in o comunidad* no pod a contradecir lo 0ue di!pu!ieran la! le-e! -enerale!. 105

2!imi!mo* al e/i!tir ra6one! de ur-encia* la! pra-m4tica! eran dictada! directamente por el&Emperador* !in con!ulta al Consis#orium%La Pui"!ptcdencia en el 3ominado 3urante el 3ominado* 5 como con!ecuencia de una fuerce tendencia )acia Ra concentracin del poder en el Emperador* la "uri!prudencia !olo !e dedica a elaborar una doctrina oficial* 0ue !e limita a interpretar la! opinione! de lo! "uri!ta! del pa!ado. <e trata de una etapa decadente* donde la creacin "ur dica parece )aber!e detenido. Hanto 3ioc eciano como : Con!tantino ob!taculi6aron permanente& rnente Ra labor de lo! "uri!ta!* por temor a 0ue e!to! contradi"e!en la ver!in oficial. <in embar-o* fue e!te un periodo en el 0ue !ur-ieron importante! e!cuela! de derec)o* !obre todo en %riente* como la! de Terito 5 Con!tantinopla. E!ta pobre6a "uri!prudencial* para al-uno! autore!* con!titu5e el punto de car& tida de lo 0ue !e )a dado en llamar el derec)o romano vul-ar. El vul-ari!mo* en contrapo!icin al cla!i!i!mo del principado* !e )a entendido como interpretacione! "uri!prudenciale! burda!* ba!ada! en lo pr4ctico 5 en lo popular* apartada! de lo! c4none! cl4!ico!. E!te proce!o de vul-ari6acin* 0ue aumenta el e!tancamiento de la cultura "ur dica* !e )ace m4! evidente en %ccidente 5 aparece ba!tante atenuado en %riente. aptulo &'

Ello por la deci!iva influencia de la! 5a nombrada! e!cuela! de Terito 5 Con!& t4nci4o!la* 0ue !i-uen la! linea! rectora! de lo! cl4!ico!.

SUMARIO: Lev de la! cita!. B II. Compilacione! $re&"u!tinianea!. III. %tra! recopilacione!. IV. La! le5e! romano&barbara!.:( La compilacin "u!tinianea*
I.

2l lle-ar al dominado !e lia producido una decadencia de la "uri!prudencia. 20uella amplitud de fuente! productora! de derec)o del $rincipado* )a trocado en la aparicin de la! denominado! Le-e!* e! decir con!titucione! imperiale!. E!ta! re!ultan la nica creacin or-ani6ada de derec)o. 2 !u lado !e mantienen la! otra! fuente! de per odo! anteriore!* 0ue no )an !ido dero-ada!. E! decir 0ue en e!ta .poca* la le-i!lacin imperial 5 la literatura "ur dica cl4!ica* en -ran multi& B.tud* !on la ba!e del derec)o en vi-encia. Lo! "uri!ta! de e!te tiempo conocen -eneralmente e!a! norma! de manera in& & S 'directa* e!pecialmente por la! obra! de lo! "uri!ta! cla!ico!. E! de recordar adem4! 0ue* no ob!tante la divi!in del imperio* !e mantiene la unidad formal de la " le-i!lacin para amba! parte! del mi!mo, promul-4ndo!e* como 5a !e viera* la! di!po!icione! de i-ual modo para %riente 0ue para %ccidente. E!ta dualidad le-i!lativa* "unto a la multitud de obra! de lo! "uri!ta! anti-uo! utili6ada!* ;de dif cil penetracin t.cnica* muc)a! vece! contradictoria!* perteneciente! a per odo! )i!trico! di!tinto!* u!ada! a menudo* tanto en la en!e1an6a como ante lo! "uece!* de manera cap!io!a 5 an fal!a; pon a en rie!-o !erio a la actividad "uri!diccional por la in!e-uridad re!ultante* #uc)a! vece!* !olo el a6ar permit a encontrar la normativa adecuada a un pleito* !iendo dif cil demo!trar la autenticidad de la! cita! 5 con!titucione!* am.n de ale-acione! . Scontraria! a lo! "uri!con!ulto!. 3ic)a !ituacin e/i-e remedio! apto! para !uperar tal e!tado de co!a!. 2parecen con!titucione! por la! 0ue lo! Emperadore! bu!can re!trin-ir la utili6acin de lo! IUR2. 2! una con!titucin .iroperi!l de Con!tantino re-lamenta la eficacia de lo! e!crito! del per odo cl4!ico ante lo! tribunale!. Hal la dada en el a1o 31= 'mencionada en el Cdi-o Heodo!iano+ 0ue pro)ib a la cita de nota! 0ue $aulo 5 Ulpiano )ab an )ec)o a la obra de $apiniano*

con el ob"eto de evitar la! di!cu!ione! 0ue permanentemente ella! provocaban. $or otra del a1o 3=F confirm la valide6 de lo! re!tante! e!crito! de $aulo* e!pecialmente !u! (<entencia!( &"auli Sen#en#iarum 'ilium *ib% /(%

1Le5 de la! Cita! $ El o C7di o r 8re ori el anoCon: la 2parente ! mente la. e a mi!ma !i intenci n de n order nar a lo! Iura!* b Heodo!io a v II 5 Valentini al o ano III r van a le dictar al una di!po!ici a la n 0ue o moderna pi mente !e ni )a n denomi& d nado e Le5 de ci la! Cita!* n o Le5 de c o cita! "u 'a1o ri C=G+ !t nombre a 0ue )a !: merecido " a cr tica! p de i diver!o! n autore!. i a

n o ! " a u l o U l p i a n o ! 8 a y o y M o d e s# i n o % H o d o ! el lo ! d e ! a p ar e ci d

o ! al di ct ar ! e la le 5* lo 0 u e le v al ie ra d e ! p e ct iv a m e nt e ! er te ni d a c o m o u n H ri b

u n al d e m u er to !. * E !t a bl e c a e !t a le 5 0 u e ! ol o ! e p o d r a in v o c ar e n "u ic io

; 5 !i e m p re 0 u e a ! e / p re ! a m e nt e lo )i ci er a n la ! p ar te ! ; l a ! o pi ni o n e ! d e

ta le ! "u ri ! c o n ! ul to ! 5 la ! d e a 0 u el lo ! p o r el lo ! ci ta d o !* a c o n di ci n d e p o

d er c o n fr o nt ar ! e lo ! o ri -i n al e !. i ) u bi er a di v er e n ci a e n ! u ! o pi ni o n e <

! d e b a p re v al e c er la d e la m a 5 o r a. 2 iu al d a d d e p ar e c er e !* p re p o n d er a b

a la o pi ni n d e $ a pi ni a n o, d e ! c o n o ci . n d o ! e la d e . !t e* el "u e 6 0 u e d a b a

e n li b er ta d d e d e ci !i n. lu n o ! a ut o re ! ! o !t ie n e n 0 u e el fi n p er ! e ui d 2

o p o r lo ! c o n ! e" er o ! d e H e o d o !i o n o ! e li m it a b a a n o r m al i6 ar la ! ci ta ! 5

e !t a bl e c er el H ri b u n al d e lo ! # u er to !* !i n o 0 u e p re te n d a n o r d e n ar u n a c o

m pi la ci n d e 9 u r a ! d a n d o f u er 6 a a la o pi ni n d e a 0 u el lo ! "u ri ! c o n ! ul to

! cl 4 !i c o ! m 4 ! e n b o a. e ! ul ta e vi d e n c e* n o o b !t a nt e* 0 u e n o p o d a ! R

er . !t a u n a ! ol u ci n c o c al d el p r o bl e m a. Compilacion e! $re& Pu!tinianea! l ir re ! u el to p r o bl e m a E

pl a nt e a d o* c o n & la ! ! e 1 al a d a ! di fi c ul ta d e !* 5 el ! u c e& d er ! e d e n u m er o !

a ! c o n !t it u ci o n e ! i m p er ia le ! !i n p o d er ! e d et er m in ar a ci e n ci a ci er ta c u al e

! e !t a b a n e n vi o r p r o v o c la n e c e !i d a d d e o r d e n ar 5 cl ar if ic ar c u al e

! er a n la ! n o r m a ! a pl ic a bl e ! e n c a d a c a ! o. C o n ! e c u e n ci a d e el lo ! o n

lo ! in te nt o ! c o m pi la d o re !. 3 e b e re ! al ta r! e la i m p o rt a n ci a d e e !t a ! c o m pi la

ci o n e !* 0 u e !i n ll e& ar a u n ra d o d e p er fe c ci n* ) a n d e v e ni d o i m p o rt a nt

e ! c o m o a nt e c e d e nt e p ar a la la b o r p o !t er io r. I n d u d a bl e m e nt e m u c ) o d

e b e a el la ! la o b ra d e P u !t ii ti a n o, ! e& u ra m e nt e m c o n cr et a bl e & p o r lo m e n

o ! e n el ti e m p o 0 u e d e m a n d ar a ! u re al i& 6 a ci n ; ! in e !t a ta re a p re vi a. R e

! al ta * ta m bi . n* la !i ni fi c a ci n 0 u e p o ! e e n p ar a il u !t ra r a in v e !t ia d o re !

5 e !t u di o ! o !* 0 u e e n c u e nt ra n* e n ! u ! p ar ci al e ! 5 di ! p er ! a ! p ar te !* u n a f

u e nt e i m p re ! ci n di bl e p ar a el c o n o ci m ie nt o 5 a n 4l i! i! d e la ! in !t it u ci o n e ! 5

! u e v ol u ci n. u el e cl a !i fi c 4r ! el a ! e n d o ! r u p o !: a 0 u el la ! 0 u e <

! ol a m e nt e c o nt ie n e n L e e ! 5 la ! in te ra d a ! p o r L e e ! 5 lu ra . o L

! c di o ! E re o ri a n o* @ er m o e ni a n o 5 H e o d o !i a n o p er te n e c e n al p ri m

er r u p o* e ! d e ci r 0 u e ! o n c ol e c ci o n e ! d e c o n !t it u ci o n e ! e / cl u !i v a

m e nt e. L o ! d o ! p ri m er o ! ; c di o ! E re o ri a n o 5 @ er m o e ni a n o ; f u er o

n ef e ct u a d o ! p o r p ar t i& c ul ar e !. "! a =[ El cdi-o Ere-ori ano reconoc e precede nte! :limitad o! de la .poca cl4!ica. E"emplo de ello e! una obra de $apirio Pu!to* de tiempo!

de #arco 2urelio. Nue )e& c)o en %riente en el reinado de 3iocle!i ano* llam4nd o!e po!ible mente !u autor Ere-ori o o Ere-ori ano. $or lo 0ue !abemo! !i!temat i6aba el derec)o privado. Compre nd a re!cript o!* !iendo el m4! anti-uo conocid o uno de tiempo! de <eptimi o <evero 'a1o 1DG+. <e lo cie1e por fuente

principa l !ima del Cdi-o de Pu!tinia no* en e!pecial para la! *e es m4! anti-ua! en .l contenid a!. $or e!to !e cree 0ue el Cdi-o Ere-ori ano conten a LEEE< 0ue !e retrotra an a 2driano . 3ebi e!tar dividido * como m nimo* en 0uince libro!* 5 dentro de ello! en t& tulo!* en lo! 0ue !e ordenab an cronol -icamen

te la! rbrica! con!titu 0ue el cione!. Ere-ori ano. El C $uede 7d con!ider i o 4r!elo . una er m !uerte o de en comple ia no mento % del anterior. El Cdi-o %tro! @ermo- "uri!ta! le eniano e! obra adiciona atribuid ron la! a a con!titu @ermo- cione! eniano* de lo! ltimo! para al-uno! tiempo! de po& !ibleme 3iocle!i nte el ano* 5 de otro! "uri!ta autor de emperad ore!* un Epicom como e luri!. Con!tan Contien tino* e* en un Licinio* Valentin !olo iano 5 libro* re!crip& Valence. & to! dado! Ii el por Cdi-o 3iocle!i Ere-ori ano 5 ano ni el ordenad @ermoo! ba"o eniano i-uale! )an

3e-ado )a!ta no!otro! * pero varia! de la! con!titu cione! all contenid a! aparece n referida ! en otra! obra! con indicaci n de provenir de ello!. El C 7d i o :e od os ia no El Cdi-o Heodo!i ano fue mandad o a )acer por el Empera dor Heodo!i o II* lue-o de fraca!ar un intento

m4! ambicio !o. %ri-inar iamente )ab a de!i-na do una com!in de D miembr o!* 0ue !obre la ba!e de lo! Cdi-o! Ere-ori ano 5 @er& mo-enia no* adiciona ndo la! con!titu cione! edictale ! o -enerale ! po!teon !tanti& niana! 5 la! obra! de diferent e! "uri!ta!* ten a 0ue elaborar un aut.ntic o cdi-o -eneral 5 pr4ctico de todo

el derec)o vi-ente* de!tinad o canto a la en!e1an 6a como a la ciencia "ur dica. El plan con!i!t a* como )an !e1alad o lo! e!tudio! o!* en refundir la! LEEE< coleccio nada!* con la compila cin de IUR2 re!ultant e de la aplicaci n de la le5 de Cita!. La obra* !a-uir a lo! criterio! de lo! Cdi-o! Ere& -oriano 5 @ermoeniano* !in !uprimir con!titu

cione!* an la! repecida ! o anticua& da!. La !uperviv encia 5 vi-encia de ella! o !u mero inter.! )i!tric o r!!ulcab a de !u ubicaci n cronol -ica. 2l fraca!ar* e!te intento* lue-o de !ei! a1o! 'en el C3>+ el Empera dor nombr una comi!i n nueva* de dieci!ei! miembr o!* con mira! m4! limitada !. 3eb a re& dactar!e un

cdi-o pr4ctico 0ue tuviera en cuenta la! *e es -enerale ! del per odo 0ue va de Con!tan tino al propio Heodo!i o* e/clu5e ndo la compila cin de IU&

R2. 2 e!ta comi!i n !e le dio facultad para modific ar e interpol ar lo! te/to!* al meB_!* en cuanto a !u redacci n* pudien do reacom odarlo! para evitar contra& diccion e!. La! con!titu cione!* !e a-rupar on en 1G libro!* dividid a! en tirulo! 5 dentro de ello! ordena da!

cronol -icame nte. <e debe de!taca r* en lo 0ue )ace a !u con& tenido 0ue !e conced a en ella! importa ncia prepon derante al derec)o pblico !obre el privado , !olame nte cuatro de lo! libro! !e dedicab an a e!te ltimo. Heod o!io II reconoc a* adem4! * valide6 a la! con!titu cione! conteni

da! en lo! Cdi-o ! Ere-ori ano 5 @ermo -eniano 0ue re!ultab an a! indirect amente ratifica& do!, 5 a la parte del derec)o anti-uo conteni da en la "uri!prW dencia 0ue no !e opu& !iera a la! con!titu cione!. <on numero !o! lo! manu!c rito!* aun0ue parciale !* 0ue !e con!erv an de e!ta obra. El Cdi-o Heodo!i

ano fue aceptad o en %ccide nte por Valenti niano III. 2un0ue efectua da en %riente * e!ta compil acin !upervi vi por m4! tiempo en %cci& dente. Inclu!o en Italia no cedi )a!ta la .poca de lo! -lo!ado re! al Cdi-o de Pu!tinia no. Nuera de Italia percHur a trav.! de la le/ Roman

E l *ibro de 3erech o Siriorr omano! e!crito en len-ua !iria* !obre un ori& -inal -rie-o* tuvo vi-enci a durante vario! !i-lo! %tra! Recopila de cione! 2rmeni a a En E-ipto. cuanto <e a la! di!cute recopila !i !e cione! trataba de de una *e es 5 obra Iura! did4ctic al-una! a o !i particul tambi. are! 5 n otra!

a Vi!i-ot )orum* en la 0ue apa& recen e/tracta da! tre!cien ta! oc)enta 5 !ei! con!titu cione! del Cdi-o Heodo!i ano* !irvien do a po!teri ore! le-i!lad ore! 5 autore! "ur dico !.

oficiale !* pueden mencio nar!e entre la! primera !:


1.

po!e a fine! pr4ctico !. 3el mi!mo* e/i!ten ver!ion e! arabe 5 aramea. * os 'ra m en#a /a#ican a: !e conoce con e!te nombre a un manu!c rito del !i-lo V* de!cubi erto en la Tibliot eca del Vatican o* en 1F=1* por el cardena l 2n-elo #ai. Compr ende una va!ta compil acin de LEEE<
=.

5 IUR2* con fra-& mento! de obra! de $apinia no* $aulo 5 Ulpian o. * a *e+ 3eiSi5e Mosaic orum e# Roman oium *e um Colla#i o: compar acin de la! le5e! romana ! 5 mo!aic a!* de autor* de!con ocido* po!ible mente un ro& mano& "ud o* 5a 0ue la falta de cita! del Iuevo He!tam
3.

ento de!cart ar a a un "udeo& cri!tian o. Contien e una compar acin del derec)o romano con la! le5e! mo!aic a!* intenta ndo demo!t rar 0ue el primero derivab a de la! !e-und a!. Lo! te/to! roma& no! !on breve! 5 de car4cter -eneral* tomado ! de con!titu cione! imperia le! 5 obra! m4! element ale! de $apinia no*

Ea5o* $aulo* Ulpian o 5 #ode!t ino. *a codifica ci7n ;;< * a% Consul# ado /e#eris Cuiusd am lurisco nsul#i 'reperto rio de con!ta& ta! dada! por un anti-uo "uri!co n!ulto+. 3e autor de!ono cido* fue publica da poQ: el e/imio romani !ta Cu"a! en 1>MM* !obre la ba!e un manu!c rito )o5 de!apar ecido.
C.

de la per!onal idad de la! le5e!* la nece!ida d de clari& ficar el marco "ur dico a aplicar a lo! ciudada no! de ori-en romano. El !entado principi o !er4 re!petad o por lo! b4rbaro! La! Le5e! * Romano permitie & Tarbara! ndo 0ue bS b. lo! de 3e!pu nacional .! de la idad ro& mana ca da !i-uie!e del Imperio n Romano viviend o con de arre-lo %cciden te !e va al derec)o a plantear* romano* !iempre como con!ecu 0ue )icieran encia una del !i!tema declarac in en

La! re!pue! ta! a la! cue!tio ne! 0ue le !on !ometid a! !on dada! apo54n do!e en lo! cdi-o! Ere-ori ano* Heodo!i ano 5 @ermo -eniano 5 en la! <entent iae de $aulo.

tal !entido '"rofess io(% #ientra !* lo! con0ui!t adore!* !e-u an !u! propia! co!tumb re!. E di c# o de :e od or ic o Heodo rico* re5 %!tro-o do* !e con!ider a re-idor de Italia por )aberlo inve!tid o el Empera dor eenn 5 en con!ecu encia no impone en !u! dominio ! el principi

o de la per!onal idad del derec)o. 2! va a dictar* alrededo r del a1o >??* el edicto 0ue !e conoce con !u nombre &Edic#u m :heodo rici Re is( 0ue )ac a uc re!umen de importa nte! di!po!ic ione! de derec)o romano para 0ue fueran ob!erva da! tan& to por lo! romano! como por lo! o!tro-o do!. $ara a0uello 0ue .l no )ubiera re-lame

Romana de lo! Vi!i-od o! o =re5iar um Alaricu m 'breviari o de 2lar co+ e! una compila cin oficial del a1o >?G di!pue!t a por el re5 2larico II* reali6ad a por "uri!ta! romano! 5 aprobad a por una reunin de * obi!po! a 5 *e + notable! R . o m 3e!tin an a a ada /i aplicar! si e a lo! o #h !ubdito! or romano! u de m E!pa1a 5 La 20uitan Le5 ntado* cada pueblo aplicaba !u le5 'romana u o!tro-o da+. E!te Edicto de Heodori co e!t4 formado por 1>C art culo! tomado! de lo! tre! cdi-o!* de la! Iovela! po!t& teodo!ia na! 5 la! <entenci a! de $aulo. b

ia 'parte occident al de Nrancia+ tiene fuente! oriental e! 5 occident ale! de te/to! e!crito! poco ante! de tal compila cin y otro! miiBanti -uo!* moderni 6ado! no del todo efica6m ente. >bas leyes i#omano? #saroara s Comp rende e/ten!o! e/tracto ! del Cdi-o Heodo!i ano 5 de Iovela! po!t& teodo!ia na!, el epitome de la! In!tituci one! de Ea5o*

una parte importa nte de la! <entenci a! de $aulo, con!titu cione! !acada! de lo! Cdi-o! Ere-ori ano 5 @ermo& -eniano 5 un tro6o de la! re!pue!t a! de $apinia no. 2dem4! contiene una IIHER& $REH2 HI% 0ue acompa 1a lo! diver!o! te/to!.

* e + R o m a n a = u r u n di o n u m La& le5 Roman a de lo! Tr-o1 one!* tambi. n llamada por error de un copi!t, $2$I2 IHP<* fue promul -ada en lo! primero ! a1o! del !i-lo VP* po!ible mente en el >1G por Eundo bado o

Eondel baldo* re5 b4rbaro de lo! bur-un do! o bor-o& 1one!* cu5o reino ocupab a -ran parte de Nrancia %rienta l. E!tab a de!tinad a e/clu!iv amente a lo! )abitant e! romano! . 3ivid ida en cuarent a 5 !ei! t tulo!* reprodu ce de manera incorre cta la! fuente! entonce ! en bo-a* intercal ando principi o! del

derec)o bor-o1 on 'tal ve6 deli& berad[ mente+. * e + R o m a n a U #i n e n si s La le/ Roman a *#inens is o Rhe#ica Curien sis! de ori-en privado * efectua da de manera !imilar a la le5 Roman a /@isi o# homm! po!ible mente en el !i-lo VIII o

If en Italia* 0ue !e aplic en la provinc ia danubia na de R)etia.

L La Compila cin Pu!tmia nea (l a m a" e !t a d i m p er ia l c o n vi e n e 0 u e n o ! ol o e !t . ) o n

ra d a c o n la ! ar m a ! !i n o ta m bi . n f o rt al e ci d a p o r Ua ! le 5 e !* p ar a 0 u e e n u n o 5 ot r o ti e m p o* a !i :e l

d e u e& rr a ! c o m o el d e p a 6* p u e d a n ! er bi e n o b er n a d o !* 5 el p ri n ci p e r o m a n o ! u b !i !& ta v e n

c e d o r n o ! ol a m e nt e e n lo ! c o m b at e ! c o n lo ! e n e m io !* !i n o ta m bi . n r e c ) a 6 a n d o p o r le ti

m o ! tr 4 m it e ! la ! in i0 ui d a d e ! d e lo ! c al u m ni a d o re ! 5 ll e u e a ! er ta n re li -i o ! !i m o o b ! er v a d o r

d el d er e c ) o* c o m o tr iu n fa d o r d e lo ! e n e m io ! v e n ci d o !. .. A a ! d e ! p u . ! d e lo ! ci n c u e nt a li b

r o ! d el 3 ie !t o o d e la ! $ a n d e ct a ! e n 0 u e ! e re c o pi l to d o el d er e c ) o a nt iu o 5 lo ! c u al e ! )i ci m

o ! v al i. n d o n o ! d ei m i! m o H ri b o ni a n o* v ar n e / c el ! o 5 d e ot r o ! il u !t re ! 5 el o c u e nt ! i m o ! v a

r o n e !. m a n d a m o ! 0 u e la ! m i! m a ! I n !t it u ci o n e ! ! e di vi di e ! e n e n e !t o ! c u at r o ii b r o !. p ar a

0 u e c o n !t it u 5 a n lo ! p ri m er o ! el e m e nt o ! d e to d a la ci e n ci a d el d e re c ) o. . 'I n !t it ut a d e P u !t in ia n

o, $ r o e m io ,( I # $ E R 2 H % R I 2 # # 2 I E < H 2 H E 2 l C u er p o d el 3 er e c ) o C iv il R o m a n o, E ar c a d el C

o Empera rr dor* en al , Con!ta H ntinopl o a 'a1o! m o >=F a I* >3C+ en p len-ua 4 predom -. > inante 5 mente ! latina&5 -t !. conclu& +. 5e la evoluci @a n !e1alad "ur dica o del <alvato imperio re romano Riccob . ono 0ue <er4 la codifica !obre cin de ella 0ue Pu!tinia !e efectuar no 4n lo! marca renacid el o! punto e!tudio medio en la ! vida del roman derec)o !tico!*a romano partir del . <i."i% E!ta fI 87 obra fundar4 monum la ental recepci fue n del reali6ad derec)o a al romano inicio en lo! del pa !e! reinado -reco& del

latino! L A8a #Y <in duda Pu!tinia no* empera dor de ori-en il rico* a!umi la idea de re!taura r la anti-ua -rande6 a del Imperio * tanto en lo militar ; e!pecial mente por la! cam& pa1a! de !u! -eneral e! Teli!ari o 5 Iarc.! ; como a trav.! de la le-i!lac in. En el plano "ur dico

concreta r4 la reiterada a!piraci n de tanto! intento! previo!: reunir el derec)o vi-ente en un cuerpo le-al* .e!to e! reco-er la! *e es 5 lo! Iura% Colab orar4n &a la pro!e cu!in de tal emprend imiento la! e!cuela! de Terito 5 Con!tan tinopla* a trav.! de "uri!ta! inte-ran te! de ella!. C od is o $or la

con!titu cin .aec 4uae Becessa rio! del 13 de febrero del >=F* el Em& perador nombra una comi!i n ; pre!idid a por el e/ 0ue!tor !acri palatii Puan e inte-rad a por "uri!ta! como Hribonia no 'en e!a .poca funciona rio de menor "erar& 0u a+ 5 el profe!or de la E!cuela de Con!tan tinopla* Hefilo ; a la 0ue le encar-a reali6ar

un cdi-o* utili6and o lo! anteriore ! 'Ere-ori ano* @ermoeniano 5 Heo& do!iano+ como a! tambi.n con!titu cione! po!terio re!. Hen an la facultad de modific ar la! con!titu cione! reuniend o varia! en una* o dividi.n dola! conform e Y! materia! * !e-n 0ue )ubieren !ido dero-ad a9* o no re!pondi eran a la! nece!ida

de! actuale!. La tarea fue efectuad a con celerida d public4n do!e el Cdi-o el D de abril del a1o >=D 'con!titu cin Summa Reipubli cae( 5 entrando en vi-encia !iete d a! de!pu.!. Io ob!tante * cuatro a1o! m4! tarde fue moderni 6ado* por )aber 0uedado an& ticuada la primera recopila cin de la! LEEE<. El

primitiv o Cdi-o no no! e! conocid o* pero a "u6-ar por un ndice de con!& titucione ! encontra do en un papiro 'de O+ynnc 7( debi tener una e!tructur a diferente . El cdi-o del >=D e! conocid o como Code/ Vetu!. El nuevo cdi-o &Code+ Bo5 is o Code+ Ius#inia nus R@6pe#i# ae "raelec# ionis( tuvo en

cuenta una !erie de nueva! con!titu cione! a la! 0ue !e llam _UII_ U2EII H2 3ECI<I %IE< 'por !er >? deci!ion e! 0ue !irviero n para dirimir controve r!ia! entre lo! "uri!ta! cl4!ico!* e!pecial mente entre !abinian o! 5 procule5 ano!+ 5 fue efectuad o por la co& mi!in inte-rad a por cuatro "uri!ta! 'Hriboni ano* 3oroteo 5 lo! abo-ado ! Con!&

tantino #enna 5 Puan+. El cdi-o e!t4 dividido en 1= libro!* lo! 0ue a !u ve6* !e !ubdivid en en t tulo! 'normal mente corto! v multifac .tico!+. 2l-una! con!titu cione! e!t4n redactad a! en -rie-o. La m4! anti-ua e! del Empera dor 2driano. El primer libro trata de derec)o ecle!i4!t ico 5 pblico en -eneral, del !e-undo al

octavo de derec)o privado, el noveno de derec)o penal 5 procedi miento corre!& pondient e, lo! ltimo! de derec)o admini!t rativo. E/ceptua ndoBla! con!tituc ione! referida! al derec)o pblico el Emperad or )ab a di!pue!t o 0ue !e !i-uiera

ei orden del Edicto $erpetuo . La! con!tituc ione! con!erva ban ei nombre del emperad or 'in!cripc in+ la fec)a* nombre de lo! cn!ule! 5 lu-ar de emi!in '!u!cripc in+, adem4! deb an !er colocada ! cronolicamente

.!!' *a codificaci7n ;;C *a compilaci7n >us#inianea

<i bien la compilacin contemplaba e/pre!amente a la! le5e! -enerale!* alcan6aba tambi.n a lo! re!cripto!BPo!&:ciuie! ad0uir an a! vi-encia -eneral. ^a al !ancionar!e el cdi-o del a1o >=D* !e di!pu!o la prv )ibicin de recurrir a cdi-o! 5 novela! anteriore!. 2! en la con!titucin C7dice infirmando! Pu!tiniano di!pone: ($ro)ibimo! a lo! 0ue pleitean 5 a lo! a)o-ado! ba"o pena de )acer!e culpable! de fal!edad* el 0ue citen otra! con!titucione! 0ue la! in!erta! en nue!tro cdi-o* 5 0ue la! citen de otra manera 0ue en la 0ue en el !e encuentran, la invocacin de e!a! con!titucione!* a1adiendo a ella! la! obra3 de Uo! anti-uo! interprete! del derec)o* deben ba!tar para re!olver todo! lo! pleito!* aun0ue care6can de fec)a* o no )a5an&!ido en otro tiempo ma! 0ue re!cripto! particulare!::. 3i es#o o "andec#as 3e la! diferente! parte! 0ue componen el Corpu! Iuri! Civili!* el 3i-e!to re!ultar a la nica !in precedente!. 2! lo !e1ala el propio "u!tiniano para 0uieu la In!& tituta reconoce dependencia con la de Ea5o* en tanto el Code+ tiene directa cone/in con el reali6ado por Heodo!io 5 lo! anteriore! a .!te, la! Iovela! !i-uen la manera de la! po!t&teodo!iana!. 2dem4! de tal dificultad* re!ulta palmariamente m4! dif cil compilar el derec)o contenido en lo! Iura! con!ervado a trav.! de la! obra! de lo! "uri!ta!. Intento! de ordenar lo! Iura 5a )ab an re!ultado infructuo!o!. La le5 de cita! fue !e-uida por la. !u-erencia de Hriboniano* 0ue acon!e" a Pu!tiniano a tomar partido en lo! ca!o! de contradiccin de opinione! entre lo! "uri!prudente!. Entre lo! a1o! >=D 5 >3? !e dictar4n la! llamada! >? deci!ione! &4uinDu a inia 3ecisiones(! encaminada! a dirimir vie"a! controver!ia! de!pe"ando la in!e-uridad e incertidumbre para "uece! 5 liti-ante!. <i bien no e! conocida en !u con"unto e! probable 0ue e!ta obra e!tuvie!e reunida en una coleccin* 0ue la! po!teriore! publicacione! del 3i-e!to* In!tituta! 5 el C%3Ef I%VI< de"aran de lado. Una ve6 publicado el primer cdi-o* a trav.!.de una !erie de

con!titucione!* el Emperador orden el 3i-e!to. El 1> de diciembre del >3?* por la con!titucin 3eo 2uctore !e autori6a al cue!tor de palacio Hriboniano para 0ue or-anice una comi!in 0ue .l pre!idir a 5 deb a inte-rar con 1G miembro! m4!. <e convoc a C profe!ore! de la! e!cuela! de Terito 5 Con!tantinopla '2natolio* 3oroteo* Heofilo 5 Cratino+. 2dem4! inte-raron el cuerpo el funcionario de E!tado Con!tantino 5 11 abo-ado!.del Noro de Con!tantinopla. E!ta comi!in procur cumplir el mandato del Emperador 0uien en la mencionada con!titucin di!pu!o 0ue redactara un cuerpo le-al 0ue contuviera la obra de lo! "uri!prudente! &Iura(% <ur-ir4 a! el3i es#o o "andec#as% 3i-e!to* palaora latina* tiene el !i-nificado de lo 0ue !e )a5a ubicado metdicamente 5 $andecta!** de etimolo- a -rie-a* !i-nifica lo 0ue comprende todo. E!ta denominacin )ab a !ido dada por lo! "uri!prudente! a obra! e/ten!a! 5 fue adoptada por Pu!tinianc para la coleccin 0ue refund a o coordinaba la "uri!prudencia anti-ua. f !v La obra monumental fue terminada 'apidamente 5. entr en vi-en-ia mediante la con!titucin Hanta el 3? de diciembre del >33. Lo! do! tercio! de lo! fra-mento! contenido! en el 3i-e!to* pertenecen a lo! "uri!ta! de la le5 de rita! 'Ea5o* Ulpiano* $aulo* $apiniano 5 #ode!tino+. 3e e!to!* la ma5or parte pertenecen a $aulo. 3e otro! !iete "uri!ta! emanan ca!i una cuarta parte de lo! IUR2 'Cervidio <caevola* Puliano* #arciano* $omponio* Paboleno* 2fricano 5 #arcelo+. El re!to de la obra !e reparte en opinione! de otro! veinti!iete "uri!ta! 'entre ello! Cel!o* Nlorentino* Laben* Ieracio* $rcu& lo* <abino+. La obra !e inte-ra con >? libro!, cada libro e!t4 dividido en t tulo!* !alvo lo! libro! 3?* 31 5 3=* 0ue carecen de ello!, cada* t tulo comprende vario! fra-mento!, fra-mento! 0ue* a !u ve6* !uelen dividir!e en par4-rafo!. Nra-mento 'tambi.n por al-uno! llamado! le5e!+ !on e/tracto! de lo! diferente! autore! cu5o nombre 5 libro al 0ue pertenecen !e cita al comien6o de cada uno de ello!. 'In!criptio+. $ar4-rafo e! la forma de dividir lo! fra-mento! e/ten!o!* 0ue

proviene de la edad media. 2! el primer par4-rafo de cada fra-mento !e llama "rincipium 5 no tiene nmero, de all 0ue el par4-rafo numerado como uno e! en realidad el !e-undo de cada fra-mento. 2! para citar un IUR2 del 3i-e!to* por e"emplo el par4-rafo ubicado en tercer t.rmino en el fra-mento 11 del t tulo = del libro tercero de la! $andecta!* !e citar a de la !i-uiente manera, 3.: 3* =* 11* =. <i !e trata!e del par4-rafo inicial* la notacin !er a: 3. 3*=*11* pr. La tra!cendencia del 3i-e!to !obre!ale* indudablemente* an con relacin a la! re!tante! parte! del C%R$U< IURI<. E! en e!ta compilacin donde con ma5or nitide6 !e no! mue!tra el e!p ritu de lo! "uri!ta! romano!* a trav.! de la re!olucin pr4ctica de la! cue!tione! "ur dica! 0ue le! eran !ometida!. Io e! e/tra1o, entonce! 0ue !obre e!ta obra )a5an fi"ado preponderantemente !u atencin lo! e!tudio!o! del derec)o romano* 5a de!de la e!cuela de lo! -lo!adore!. E! 0ue a pe!ar de la! modificacione! 5 alteracione! 0ue !ufrieron lo! te/to! ori-inale!* lo! par4-rafo! de e!ta obra refle"an en -ran medida la opinin de lo! "uri!ta! m4! notable! de la! diferente! etapa! de la evolucin del derec)o en Roma. E? El "roblema del M6#odo de :raba>o se uido en el 3i es#o La enorme cantidad de material 0ue debieron con!iderar lo! compiladore! del 3i-e!to* para la reali6acin de la obra no! plantea* ante la rapide6 con0ue fue concluido el traba"o* el problema de de!entra1ar cual fue el m.todo empleado a tal fin. 3e lo mprobo de la tarea* el propio Pu!tiniano refiere en la con!titucin :an#a: F (#a! al proceder al e/amen de todo el material no! comunic la mencionada e/celencia 'Hriboniano+ 0ue lo! anti-uo! )ablan e!crito ca!i do! mil libro!* 0ue abarcaban m4! de tre! millone! de l nea! 0ue era nece!ario leer 5 atentamente inda-ar por entero* para ele-ir lo.me"or de todo! ello!...(.

El pla6a* previ!to ori-inariamente para la conclu!in del 3i-e!to era de die6 a1o!: :<in embar-o* fue condtii3o en tre! a1o! a partir de la orden del Emperador. 2un cuando el nmero de do! mil libro!* !e1alado por Pu!tiniano* pudiere re!ultar e/a-erado* indudablemente* la cantidad de obra! 5 autore! tenido! en cuenta re!ulta mu5 elevada para el e!ca!o tiempo en 0ue !e conclu5era la tarea. 3iferente! )ipte!i! )an tratado de re!olver el eni-ma. En 1F1F* 'ederico =luGme enuncia una teor a acerca del m.todo 0ue debieron !e-uir lo! compiladore!. 2ntonio 2-u!t n '1>1M&1>FG+ 5a )ab a !e1alado 0ue la! obra! de lo! "uri!con!ulto! aparec an e/tractada! !i-uiendo un orden ba!tante re-ular. Tlu)me* advirti 0ue la! obra! con!ultada! pod an di!tribuir!e en cuatro -rupo! o ma!a!* de cada una de la! cuale! !e )abr a ocupado una !ubcomi!in. 2 lo! -rupo! o ma!a! !e la! denomin: !abiniana* edictal* papiniana 5 ap.ndice. Lo! t tulo! !er an la !uma del traba"o de cada -rupo* !i bien no !iempre toda! la! ma!a! e!taban repre!entada! en la totalidad de lo! t tulo!* 5 an frecuentemente aparecen interferencia! entre la! mi!ma! ma!a!. La ma!a !abiniana e!taba compue!ta por la! obra! de lo! autore! cl4!ico! tard o!* comentando el Ius Ci5ile! lo! *ibriAd Sabinum! de Ulpiano 5 $aulo. 2 la ma!a edictal la forman lo! comentario! al Edicto efectuado! por lo! "uri!ta! cl4!ico!. La! cue!tione! 5 re!pue!ta! de $apiniano* Ulpiano 5 $aulo forman :el tercer cuerpo denominado ma!a papinianea* por cuanto lo e/tractado de $apiniano normalmente !e )allan al inicio. %tro! fra-mento! tomado! de e!crito! de diver!o! "uri!ta! 5 de variada. ndole toman un -rupo reducido 0ue conforma el ap.ndice. $ara Tlu)me la comi!in del 3i-e!to !e !ubdividi en tre!* cada una de e!ta! !ubcomi!ione! !e ocup de uno de lo! tre! -rupo! fundamentale!* en tanto el ap.ndice proceder a de una e/tractacin po!terior. La idea 0ue !o!ten a* !i-uiendo al propio Pu!tiniano* 0ue !lo la! $andecta! eran obra e/clu!iva de la creatividad de !u! autore!* !er4 controvertida al introducir!e la te!i! de la e/i!tencia de un modelo 0ue )abr a !ervido de ba!e al 3i-e!to* denominada pre? 3i es#o% Hal )ipte!i! fue introducida primeramente por @offmann '1D??+* !e-uida lue-o por E)ren6dei- '1D?1+ 5 m4! tarde por

@an! $eter! '1D13+. @offmann !o!ten a 0ue lo! "uri!ta! de Pu!tiniano no con!ultaron !ino Uo! comentario! Ad Edic#um y Ad Sabinum! no )abiendo recurrido a la obra directa de lo! te/to! 0ue citan en el 3i-e!to. E)ren6dei- afirmaba 0ue el 3i-e!to* en realidad* e! una obra del !i-lo V 0ue fue tomada por Pu!tiniano* 0uien la )i6o propia previa! modificacione!. $eter!* con una te!i! con ma5or documentacin* )abla de una compilacin en cadena iniciada 5a en el !i-lo V !iendo el aporte "u!tinianeo e/clu!ivamente el del apendice. E!ta ltima po!tura lo-r aceptacin de importante! romani!ta!. $eter! al ar-umento de la 5a !e1alada e/i-Widad de tiempo a1ade la e/i!tencia de uno! fra-mento! de un comentario al 3i-e!to* reco-ido en la! Ta! lica!* atribuido a lo! miembro! de la comi!in redactora. Punto a ello! otro! fra-mento! de autore! de lo! !i-lo! f a fII con comentario! no 5a al 3i-e!to !ino a la! Ta! lica!. 2l-uno! de dic)o! fra-mento! pertenecer an a una compilacin anterior a la redaccin del 3i-e!to 5 !imilar a .!te. %tro ar-umento e! el 0ue !e refiere a: la! "ar#es *e um! obra! "uri!pruWiciale! anteriore! a la! $andecta!* u!ada! en la! e!cuela! de derec)o. Pu!tir.8no al :.parecer el 3i-e!to di!pu!o reempla6ar dic)a! "ar#es *e um por a0uel, tai co:mo ocurriera con la! In!tituta! de Ea5o* !u!tituida! por la! del Emperador 5 la! Con!ti& tucione! imperiale! por el Code+% La! "ar#es *e um! e!crito! annimo! debieron !er compilacione! de "uri!prudencia cl4!ica* como parte de un predi-e!to 0ue )abr a utili6ado Pu!tiniano inte-ramente para la redaccin de la! $andecta!* En re!umen* 5 como e/pre!ara 2lvaro 3: %r! re!ulta dif cil arribar a una conclu!in definitiva acerca de la e/i!tencia o no del predi-e!to. $uede pen!ar!e 0ue en la! diver!a! parte! de la! $andecta! )a5 indicio! de la e/i!tencia de ba!e! fundamentale! compilada! con anterioridad 5 0ue el Emperador adopt compil 5 complet con !u! interpolacione! 5 otro! aporte!. Ins#i#u#os 2l mandar Pu!tiniano* con la con!titucin 3eo Auc#ore la compilacin de lo! Iura! )ab a manife!tado !u intencin de reali6ar un tratado elemental de derec)o de!tinado a la en!e1an6a. E!ta obra deb a allanar la! dificultade! 0ue por el volumen 5 comple"idad del 3i-e!to imped an el e!tudio de la! in!titucione! "ur dica!* directamente de la! $andecta!. Con e!te ob"etivo* ei Emperador encomienda a Hriboniano* Heofilo 5 3oroteo la reali6acin de una obra* 0ue )ab a de

!u!tituir a la! utili6ada! por entonce!* e!pecialmente a la! In!tituta! de Ea5o. 2nte! de concluir!e el 3i-e!to* la comi!in dio termino a 1J tarea* 0ue fue publicada el =1 de noviembre del >33* mediante la con!titucin Impera#criam Maies? #a#em! donde e/pl citamente Pu!tiniano di!pone 0ue la In!tituta e!t4 diri-ida a la "uventud 4vida de e!tudiar la! le5e! 5 debe reempla6ar a otra! obra! !imilare! 0ue en e!a .poca !e utili6aban. $or la con!titucin :an#a! "unto al 3i-e!to* !e e!tableci la vi-encia de la! In!tituta!* a partir del 3? de diciembre del mi!mo a1o >33&

$ara !u redaccin* lo! "uri!ta! !e ba!aron en obra! elementale! de la literatura "uridical cl4!ica 5 po!tcl4!ica* entre ellac de modo preponderante* la! In!titu a! de Ea5o* a! como la! de #arciano* Ulpiano 5 Nlorentino. 2dem4! recurrieron a la obra de Ea5o* conocida como Res Co#idianae! e!pecie de par4fra!i! de tal autor. Hambi.n con relacin a la! modificacione! "u!tinianea! !e utili6 como fuente al Cdi-o9publicado en el >=D 5 parte! del 3i-e!to* 5a pro/imo a !er publicado. 2dem4! del de!tino !e1alado como in!trumento para la en!e1an6a del derec)o* a obra tuvo verdadera fuer6a le-al* 5a 0ue el Emperador le dio tal caracter por l

a;<; *a codificaci7n -;H *a compilaci7n >us#inianea con!titucin Tanta( 2! !u contenido re!ulta* real fuente de derec)o* 5 obli-atoria paralo<bfiu_adYu%!"co"ii2no!.B&( . El pian de la obra !i-ue* en -eneral* el e!0uema de Ea5o. E!t4n dividida! en C libro!* abordando lo! elemento! e!enciale! del arte "ur dico: la! per!ona!* la! co!a! 5 la! accione!. <e di!tin-ue la In!tituta "u!tinianea de la de Ea5o en 0ue e!tando amba! dividida! en cuatro libro!* la! primera! lo! !ubdividen en t tulo!* de lo! 0ue carecen la! !e-unda!. : Lo! fra-mento!* al contrario 0ue en el 3i-e!to* 5 el Cdi-o* no indican !u ori-en, dando la redaccin en primera per!ona la !en!acin de 0ue e! el propio Emperador 0uien )abla. El libro I e!t4 dedicado a la! per!ona!* con al-una! nocione! -enerale! !obre la "u!ticia 5 el derec)o. En el !e-undo !e tratan la! co!a! 5 lo relativo a !u ad0u!icin* )erencia! te!tamentaria!* le-ado! 5 fideicomi!o!. El tercero !e refiere a la! )erencia! ab&inte!tato 5 la! obli-acione! 0ue nacen de lo! contrato! 5 de lo! cua!icontrato!. En el cuarto !e inclu5en la! accione! 5 la! obli-acione! 0ue !ur-en de lo! delito!* lo! cua!idelito!* el proce!o civil* el oficio de "ue6 5 lo! "uicio! pblico!. % Bo5elas En la Edad #edia !e comen6 a incluir* como inte-rando el Corpu! Iuri! Ci& vili! a un cuerpo le-i!lativo compren!ivo de una !erie de con!titucione! dictada! con po!terioridad a lo! Cdi-o! &/e#us y Bo5is- la! 4uinDua in#a 3ecisiones! el 3i-e!to 5 la! In!tituta!. La obra le-i!lativa de Pu!tiniano* apartir del >3C )a!ta !u muerte '>G>+ no !e vio interrumpida* )abi.ndo!e dictado numero!a! con!titucione!* la ma5or a de ella! en -rie-o 5 !olo por e/cepcin en lat n. 2barcaban diferente! materia!* !iendo e!ca!a! la! referida! a derec)o privado. . El dictado de e!ta! *e es contradec a en lo! )ec)o! al propio:& Pu!tiniano* 0ue ,ai poner en vi-encia el nuevo cdi-o 'con!titucin Cordi Bo5is( orden 0ue el mi!mo no fuera modificado por la! di!po!icione! dictada! con po!terioridad. En vida del Emperador* no )ubo recopilacin oficial limit4ndo!e Cue!tor de $alacio a re-i!trarla! para !er publicada! peridicamente. Con car4cter privado* al-uno! autore! !e dieron a compilarla! d4ndo!e a tale! repertorio! el nombre de Iovela! o Bo5ellae *e es 'nueva! le5e!+. 2lrededor del a1o >>>* aparece una coleccin conocida como Epitome u& liani* por !er atribuida a Puliano* profe!or de derec)o de Con!tantinopla 5 dar a conocer la! con!titucione! ba"o la forma de re!mene! en lat n. <e contabili6an* en e!ta coleccin* 1=C con!titucione!* aun0ue en realidad* !e reducen a 1== por la repeticin de do! de ella!. 2l comien6o !e re!peta un orden apro/imado por materia!, pero a partir de la con!titucin C? !e adopta un orden cronol-ico* El Ep tome inclu5e la! con!titucione! dictada! entre lo! a1o! >3> 5 >>>. <e )a con!iderado* en atencin a !u len-ua latina* 0ue ten an por de!tino al occidente recon0ui!tado del imperio. Una !e-unda coleccin 0ue inclu5e 13C con!titucione! dictada! )a!ta el a1o >>G* en idioma latino* e! conocida como la! 2utentica!. La! con!titucione! reproducen a la! latina! en !u idioma ori-inal 5 la! -rie-a!* mediante una defectuo!a traduccin literal. <u autor e! de!conocido cre5endo!e 0ue debi !erlo un "uri!ta contempor4neo de Pu!tiniano o de .poca e!ca!amente po!terior. <u redaccin pudo !er durante la vida del Emperador* aun0ue !e afirma tambi.n como po!ible 0ue !e reali6aran en el !i-lo fI. En lo! inicio! de la e!cuela de Tolonia la coleccin fue tenida por fal!a por ei famo!o profe!or Irneriu! 0uien po!teriormente !e retract afirmando !u autenticidad* 3e all 0ue a la mi!ma !e le ad"udicara ei nombre de *2ber Au#hen#i? comm o Au#hen#icum 'aut.ntica!+. %tra coleccin* a la 0ue !e conoce como Coleccin Erie-a* concentra en !u idioma ori-inal Iovela! tanto -rie-a! como latina!. @abr a !ido reali6ada en el >MF 5 la inte-ran 1>F novela! de Pu!tiniano 5 otra! de Emperadore! po!teriore!* como Pu!tino II 5 Hiberio II.

E!ta dualidad de len-ua!* 0ue )ace 0ue al-una! Iovela! !e )a5an redactado en lat n* otra! en -rie-o* 5 a vece! en ambo! idioma! obedece ;como di"era el mi!mo Pu!tiniano; a 0ue a0uella! e!crita! en -rie-o lo eran en utilidad de la multitud* en tanto la! redactada! en lat n lo eran en ra6n de 0ue en e!a len-ua e!taba la repre!entacin de la Repblica. E!ta coleccin* fue conocida en %ccidente por la lle-ada de "uri!ta! bi6antino! 5 manu!crito! -rie-o!* una ve6 ca do el Imperio %riencal. Lo! ori-inale! de e!ta coleccin reproduc an la! Iovela! en len-ua -rie-a* 5a 0ue la! latina! o )ab an !ido !uprimida! o !e la! )ab a e/tractado en -rie-o. E!to por re!ultar el lat n poco conocido en Ti6ancio. Cuando e!taba completa lle- a contar con 1GF con!titucione!. Inclu!o al-una! de ella! no !er an tale! por trar!e de 4fecreto! del prefecto del pretorio. El ori-en de la coleccin fue Con!tantinopla* 5 por !u contenido debi: finali6ar!ela en .poca de Hiberio II* 0uien fue Emperador entre lo! >.MF 5 >F=. 2dem4! de la! nombrada!* e/i!te una coleccin de c4none! e/tra do! de la! <a-rada! E!critura!* de la $atr !tica* de lJ! Concilio! 5 < nodo!* reali6ada por Puan de 2ntio0u a* 'El E!col4!tico* patriarca de Con!tantinopla+ 0uien lue-o de la muerte de Pu!tiniano 5 ante! del >MF* !e ocup de correlacionar !u obra con di!po!icione! de la! Iovela! de Pu!tiniano* a-re-ando a lo! C4none! re!mene! de dic)a! con!titucione!. Ninalmente cabe de!tacar 0ue en al-uno! manu!crito! de la Coleccin Erie-a* aparecen u/i -rupo de 13 Iovela! de Pu!tiniano incorporada! como ap.ndice. 2 dic)a parte !e la conoce como Edicta Pu!tiniani.

IJ *as In#erpolaciones .'anta /a sido nuestra reverencia por lo antiguo, que no /emos consentido en modo alguno que los nombres de los prudentes ca$eran en olvido, sino que aparecen en las inscripciones de nuestro -igesto el nombre de todos los que son autores de sus le$es, /abiendo /ec/o nosotros tan solo que se a0ada o quite seg1n sea necesario, v se a2uste a las reglas m#s 2ustas todo lo que en las le$es de aquellos prudentes parezca super%luo, imper%ecto o menos conveniente asi, respetando los nombres $ los autores antiguos, /emos mantenido en nuestras enmiendas todo lo que era conveniente $ necesario para la verdad de las le$es. 34onst 'anta, 567 El con"unto de di!po!icione! contenida! en la! numero!a! con!titucione! imperiale!* la multitud de opinione! de notable! "uri!ta! 5 obra! 0ue compon an a ma!a !obre Ua cual deb an traba"ar lo! compiladore!* pre!entaba mltiple! dificultade! a la )ora de compatibili6arla! 5 ele-ir a0uella! 0ue por adecuada! a la realidad deb an incorporar!e al cuerpo le-i!lativo. $ara !uperar e!ta! inconveniencia! Pu!tiniano )ab a autori6ado a lo! "uri!ta! a modificar* !uorimir o adaptar lo! te/to! cl4!ico!. 97 Hale! alteracione! !on conocida! con la denominacin de Interpolacione! o Emblema :riboniani! 0ue fueran motivo de ardua! di!cu!ione! entre lo! ron"ani!& ta!* e!pecialmente entre a0uello! perteneciente! a la e!cuela culta del !i-lo fVI g)umani!ta!+* la e!cuela )i!trica del !i-lo fVIII 5 durante el pre!ente&!i-lo. La actividad de 0uiene! !e dedicaron con .nfa!i! al e!tudio 5 dilucidacin del problema de la autenticidad de lo! te/to! o !u po!ible interpolacin* lle- a e/tremo! de tal inten!idad 0ue merecieron 0ue Riccobono )ablara de (ca6a de interpolacione!(. E! 0ue el e/ce!o lle- al punto de !o!tener!e 0ue en toda la obra de Pu!tiniano no )abr a un te/to puro de lo! "uri!ta! cl4!ico!. 3iver!o! m.todo! )an !ido utili6ado!* de!de la .poca en 0ue Naber 5 Cuia& cio. !e avocaran a detectar e!ta! alteracione!. <e )a pretendido )allarla! a trav.! de criterio! te/tuale!* )i!trico!* e/e-.tico!* !i!tem4tico! 5 lo-ico&"ur dico!, inclu!o !e )a intentado !i-uiendo v a! diplom4tica! 5 filol-ica!. Io debe confundir!e el problema 5a e/pue!to con la! denominada! interpolacione! pre&"u!tinianea!* tambi.n conocida! ba"o la de!i-nacin de -lo!ema!. E!ta! alteracione! -eneralmente tienen por ori-en errore! de e!critura o nota! mar-inale! o

interlineale! debida! a 0uiene! e!tudiaban la! obra!. 2 vece!* la! alteracione! derivan de una deficiente interpretacin de abreviatura! o !i-la! a!ada! en lo! te/to! &Bo#ae Iuris(, de all la pro)ibicin de Pu!tiniano a lo! compiladore! de utili6ar !i-la! en el Corpu! Iuri!. #uc)a! !on la! cr tica! 0ue en m.rito a la! interpolacione! )a merecido la tarea de lo! compiladore! del Corpu! Iuri!. <in embar-o* no debe perder!e de vi!ta 0ue e!tamo! frente a un cuerpo de "uri!ta! 0ue a fin de lo-rar la unificacin del 3erec)o* recibieron del Emperador la facultad de modificar* !uprimir o adaptar lo! te/to!. Hal ve6 la! m4! dura! ob"ecione! !e )ubieran !ub!anado de )aber!e omitido la mencin del autor cl4!icc a 0uien !e afirma pertenece el par4-rafo. E! decir !i fuera po!ible di!tin-uir la verdadera opinin del "uri!ta ori-inario de la metamorfo!i! !ufrida por el te/to* -una cr tica cabr a a 0uiene! e!taban empe1ado! en una tarea le-i!lativa. <in embar-o* 5 an a! * la cita interpolada al nombrar ai autor primi-enio no per!e-u a otra co!a 0ue el reconocimiento de lo! m4! caracteri6ado! "uri!ta! cl4!ico!. K Corpus Iuris Ci5ilis Con la invencin de la imprenta* en el !i-lo fV* aparecen la! primera! edicione! impre!a! de la obra "u!tinianea. 2l comien6o* !e publicaron la! diver!a! parte! !eparadamente. <er4n la! In!tituta! la! 0ue merecer4n la! primera! edicione!. En #a-uncia en 1CGF* e! diri-ida por <c)offer* a la 0ue !e-uir4 en 1>?3* en Nrancia* la edicin de C)appui!. Ere-orio #elt6er* tambi.n conocido como @aloander* publicar4 en 1>=D una edicin de!tacada 'Lectura @aloandr na+. En 1>F>* el c.lebre )umani!ta Cuiaciu!* editar4 una de la! m4! tra!cendente!. En cuanto al 3i-e!to* en la ltima parte del !i-lo fV* tambi.n !er4 impre!o* con la peculiaridad de 0ue !e lo )ace dividido en tre! parte!: 3i es#um /e#us! Infor#ia#um 5 Bo5um% En 1CMG* Clain reali6a la del 3i es#um /e#us! en $eru-ia* en 1CM> el Infor#ia#um e! editado en Roma por $uec)er* 5 en 1CMG tambi.n por $uec)er 5 en Roma el 3i es#um Bo5um% @aloander lo public en IWrenber- en 1>=D 5 $ot)ier en $ari! en 1MCF.

El Cdi-o mereci diver!a! edicione! entre 1>>? 5 1>M3. Entre ella! Cuiaciu! '1>G3+ reali6 una edicin de lo! tre! ltimo! libro!. La primera edicin completa de la compilacin "u!tinianea corre!ponde a fine! del !i-lo fVI a 3ioni!io Eodofredo* 0uien la public en Einebra en 1>F3. 2 .l !e debe el nombre de Corpu! Iuri! Civili! con 0ue !e conoce )o5 a la obra le-i!lativa de Pu!tiniano. Indudablemente la m4! notable 5 completa edicin )a !ido la publicada por #omm!en 5 \ru-er* con colaboracin de e!peciali!ta! como <c)oell 5 \roll* 0ue data de lo! a1o! 1FGG* 1FM?. Una obra m4! moderna fue efectuada en #il4n '1D?Fb1D31+ ba"o

la direccin de Riccobono* Nerrini* Tonfante* <cialo"a 5 Nadda. *as Escuelas de 3erecho en Orien#e .8 estos tres vol1menes que /emos compuesto 34digo, 9nstitutas y -igesto7 queremos que :e ense0en tan solo en las capitales 3,oma $ 4onstantinopla7 as como en la mu$ /ermosa ciudad de +erito, que se podra llamar con razn el alma mater de; estudio de las le$es, como $a /an dispuesto otros prncipes anteriores( pero no en otros lugares que no merecieron tai privilegio de nuestros antecesores . 34onstitucin <mnem ,eipubiicae, =7

*a codificaci7n Io aparece durante el 3ominado nin-n -ran "uri!con!ulto a la manera de la. .poca c!ica. Como !e1alara al-n .utor la ma5or a de lo! "uri!ta! de e!e per odo !on de!conocido!* torn#ndose annima la 2urisprudencia La 2urisprudencia cl#sica provocaba pro%unda( admiracin $ respeto, rindi>ndo!ele culto traducido en lo! e!tudio! 0ue !obre la mi!ma !e efectuaban en la! e!cuela! ;en particular en la! oficiale! ; 0ue fueron numero!a! en la etapa po!t& cl4!ica. ^a a inicio! del !i-lo III* !e nota la nece!idad de la creacin de tale! e!cuela!* fo!.e!e informacin 0ue !u tarea !e e/tendi ininterrumpidamente por lo! "uri!ta! 7(de lo! !i-lo! IV 5 !i-uiente!. 3e %ccidente no !e tienen ma5ore! noticia!* en tanto en %riente* !e conocen la! e!cuela! de Terito 5 Con!tantinopla* 2le"andr a* 2ntio0u a 5 Ce!area. 3e ella! !obre!alen la! do! primera!* !iendo muc)o menor la !i-nificacin de&la! tre! ltima!. La e!cuela de Terito )i6o 0ue a e!a ciudad de <iria !e la con!iderara como (e!cuela de derec)o( 5 (madre del derec)o(* aumentando !u fama. Re!altan durante el !i-lo V* profe!ore! como Cirilo* $atricio* 3oroteo* Eudo!io* Leoncio 5 3em!& tene!* renombrado! durante !i-lo! en la doctrina bi6antina. Hefilo 5 Cratino* !e-n !abemo! por la mencin de la! con!titucione! "u!ti& nianea!* pertenecieron a la e!cuela de Con!tantinopla. E!to! e!tudio!* !in embar-o* no po!e an la fuer6a creadora de lo! !i-lo! anteriore!B !u! profe!ore! !e dedicaban -eneralmente a e!tudiar la obra de lo! "uri!ta! cl4!ico!* reelabor4ndola! 5 adapt4ndola! a lo! cambio! 5 nece!idade! de la .poca. $referentemente !e dedicaron* al parecer* a lo! "uri!ta! con!iderado! en la la le5 de la! cita!.. !)# aptulo 8

Eracia! a la labor de!arrollada por e!ta! e!cuela! debi encontrar Pu!tiniano el material 5 lo! "uri!ta! 0ue )icieron po!ible la elaboracin del Corpus Iuris Ci5ilis%

SUMARIOL L %bra! "ur dica! de la Jcoca* u& Lo! -lo!adore!. @I. Lo! comentari!ta! mu*EMII M '?a@A V. El )umani!mo. VuLae!cueL li!torica :<avi-n5. vn El derecWo romano en la 2r-entina

.EL 3EREC@% R%#2I% 3E<$UE< 3E PU<HIII2I% El Imperio de %riente !obrevive D?? a1o! a Pu!tiniano* )a!ta 0ue en 1C>3* Con!tantinopla e! tomada por io! turco!. En %ccidente* en el a1o 3??* !e inau-ura el <acro Imperio Romano Eerm4nico al un-ir el $apa Len III a Carloma-no como Emperador. $or ello e! con!iderado el primer re5 de Europa* al reba!ar !u! dominio! la! co!ta! mediterr4nea! del anti-uo imperio. $or entonce!* el imperio 0ueda reducido !i-nificativamente: lo! arabe! con0ui!tan el norte de 2frica 5 E-ipto* )abiendo lo! Nranco! obtenido <icilia* E!pa1a e Italia. En %ccidente* el 3erec)o Romano de"a de !er el derec)o comn a muc)o! pueblo!. E!to* unido al !ur-imiento 5 afian6amiento de la! nacionalidade!* va -enerando el nacimiento de derec)o! locale!. Ello a pe!ar de 0ue en el ca!o de Italia* Pu!tiniano* de!pu.! de derrotar a lo! o!tro-odo!* )ab a pue!to en vi-encia* !u le-i!lacin mediante una con!titucin imperial &Sar#c#io "ra m)#ica "ro "e#i#ione /i iliiN% 3e!pue:! de Pu!tiniano 5a no )a5 e/pan!in militar romana* pero !i )a5 influencia* penetracin "ur dica en la ma5or parte de la! nacione! europea!. 2l derrumbar!e eR Imperio !ur-en nueva! nacione!* en donde !e retoman la! ii& bertade! creadora!* 0ue )ab an !ido de!conocida! durante el 3ominado. <umado a ello* el Cri!tiani!mo introduce pauta! de con!iderable importancia* 0ue )acen nacer una nueva concepcin .tico&"ur dica. <in embar-o* !e )ace difi&. cil* para la! nueva! nacione!* abandonar la! idea! romana!. En la! novele! nacione! !e a-udi6a el conflicto entre la! nueva! e/periencia! e!pirituale! 5 la )erencia cultural e/tra1a. Hanto! !i-lo! de dominacin romana )an de"ado en lo! pueblo! profunda! )uella! !obre la! 0ue todav a e! dificil tran!itar.

El idioma* la poe! a* Ra ar0uitectura* la! idea! de lo! filo!ofo! -rie-o! !on dificile! de cambiar y olvidar. 2 medida 0ue lo! nuevo! pueblo! refle/ionan acerca de lo reali6ado por lo! romano!* lle-an a comprender en !u e/acta dimen!in el inmen!o valor del le-ado recibido.

Lo devenido durante* e!ta .poca po!t& "u!tinianea* 5 lo acontecido en el 3omi& nado* impide* 0ue podamo! ad)erir a la te!i! relativa a la e/i!tencia de un derec)o romano vul-ar. $or0ue en el 3ominado no !e abandonaron lo! cl4!ico!. <i bien!)9 *o pro s du lo cci sa n* do !ie res nd no o )u ob" bo eto cre per aci ma n* ne !e nte tuv dJ o e!t mu udi 5 o. en Co e!p a* er la gm ca ent da e* del en Im cu per ent io a lo !u 0u

e ca mb iar on fu e& ron la! for m4 Jp ol t ica !* per o no li! for ma ! "ur di ca! * pu e! !e !iue n la! opi ni o& ne! de lo! "ur i!t a!

de la .p oc a de oro de la "ur i!p rud en cia cl4 !ic a. 5 B % b r a ! P u r d i c a ! d e l a E p o e a f 2 u n 0 u e l a

m a 5 o r p a r t e d e l a l i t e r a t u r a " u r d i c a p o ! t & " u !

t i n e a n e a a p a r e c e e / p r e ! a d a e n i d i o m a r i e o * l

a ! f u e n t e ! d e l 3 e r e c ) o R o m a n o c l 4 ! i c o p e r d u r a n

a t r a v . ! gd e ell a* L B ! * c o n l a ! d i f i c u l t a d e ! p r o p i a ! d

e l i d i o m a * l o ! l u r i ! t a ! t r a d u c e n d e l l a t n a l r i e

o l a o b r a d e P u ! t i n i a n o 5 m u c ) o ! d e " o ! p r i n c i

p a l e ! t e / t o ! c l 4 ! i c o ! . H a l e ! . e n c a ! o d e l a . d e n o

m i n a d a & $ a r a f r a ! i ! d e H e f i l o * t r a d u c c i n r i e a

e / p l i c a t i v a d e l a ! I n ! t i t u t a ! d e P u ! t i n i a n o .

L a o b r a ! e c o n o c e a t r a v . ! d e d i v e r ! o ! m a n u ! c

r i t o ! * e n t r e l o ! 0 u e ! e d e ! t a c a u n o 0 u e r e n e c

o m . n t a n o ! a l a $ a r 4 f r a ! i ! d e b i d o a 3 o r o t e o 5 o

t r o 0 u e p e r t e n e c e a E ! t e b a n * a m b o ! d e ! t a c a d o ! "

u r i ! t a ! d e l a . p o c a . H e f i l o * " u n t o a H r i b o n i a n o *

3 o r o t e o * 2 n a t o l i o 5 C r e t i n o * e ! u n o d e l o ! r a n d

e ! " u r i ! c o n ! u l t o ! d e l ! i l o V I 0 u e r e a l i 6 a r o n l a

l a b o r c o m p i l a d o r a o r d e n a d a p o r P u ! t i n i a n o . 2 l a

$ a r 4 f r a ! i ! ! i u e e n . p e r o d o d e r e a l d e c a d e n c i a

d e l L d e r e c ) o * 5 a . 0 u e l a E ! c u e l a d e 3 e r e c ) o d e

C o n ! t a n t i n o p l a e ! t u v o c e r r a d a d u r a n t e 1 = ? a 1 o

! ' M 3 ? a l F> ?+ . 2 L p e ! a r d e e l l o * e n e l M C ? . a p a r e c e P a L E

c l o a L e u m * t a m b i . n c o n o c i d a c o m o L e 5 I ! a r i c a o

E n c ) e r d i u m . E ! u n a ! e l e c c i n d e l e 5 e ! * b a " o l a f

o r m a d e u n m a n u a l d e d e r e c ) o * d o n d e t a m b i . n a p a r e

c e n f r a m e n t o ! d e o b r a ! " u r d i c a ! d e l ! i l o V I . <

u p u b l i c a c i n f u e p o r L e n l @ ' e l i ! a r i c o + e m p e r a d o

r d e T i & 6. an ci W9 . " 5 B e l . * F M ? * o t r o e m p e r a d o r d e T i 6 a n c i

o * a ! i l i o e l # a c e d o n i o * m a n d a p u b l i c a r r v f r f + m a n u a l

d e d e r e c ) o * p a n o c i d o c o m o C o n ! t i t u c i n d e T a ! i l i o

o $ r o c ) i r o n . E n e l m i ! m o ! e L e / a m i n a n 5 c o m e n t a n a

l u n a ! c o l e c c i o n e ! d e l e 5 e ! d e P u ! t i n i a n o * Y ! c o

n t e n i d a ! e n l a E c l o a L e u m 5 a l u n a ! c o n ! t i t u c i

o n e ! i m p e r i a l e ! d e l a . p o c a . 2 * " r o c h i r 7 r # ! e r 4 l

u e o c o m p l e t a d o " r B e 5 i ! a d o p o r l a E p a n a o e * 0 u e !

u r e e n e l F F ? p o r o r d e n d e T a ! i l i o * " u n t o a ! u ! ) i

" o ! L e n e l N i l ! o f o 5 2 l e " a n d r o . 2 Bri n. ci pi o! L de l "d -l o. . f

*B ap ar ec e u na de la ! m 4! i m p or ta nt e! co m pi la ci o ne ! p o! te ri or e! a Pu !ti ni an o: la ! T a! ili ca !* Pl a

m ad a a! p or Pi ab er !i d o in ic ia ti va de T a! ili o el # ac ed o ni o* 5 0 ue lo -r a co nc re ta r !u )i "o * 5a e m

pe ra d or * L e n V IB el B tE il ! of o. * E ! ta l !u tr a! ce n de nc ia 0 ue * al u n o! au to re !* ll ean a re co

n oc er 0 ue !B L" ra ta . de l tr ab a" o de o m pi la ci n m 4! i m p or ta nt e de l de re c) o ro m an o* de !p u. !

h de l C or p u! * :r L i! T a! li ca ! ti en en el va lo r in di !c ut ib le de re fl e" ar la cu lt ur a "u r di ca de u na

.p oc a* en 0 ue af lo ra n la ! co n n ot ac io ne ! -r ec o& or ie nt al e! * pe ro !i n de !c o n oc er la ! m ar ca da !

in fl ue nc ia ! de l de re c) o ro m an o cl 4! ic o* 0 ue )a b a in !p ir ad o a la o br a de Pu !ti ni an o. L o! 0 ue el

ab or ar o n la ! T a! li ca ! tr ab a" ar o n !o br e el C o r p u s! pe ro n o en fo r m a di re ct a !i n o a tr

av .! de . tr ad uc ci o ne ! en -r ie o* co m o a! ta m bi .n !o br e co m en ta ri o! de "u ri !t a! de l !i -l o V I

' 2 nt iua !+ 5 n ot a! e/ pl ic at iv a! de e! a .p oc a '< c) ol ia !+ . E n 1 C > 3* C o n! ta nt in o pl a 0 ue da

r4 en m an o! de # a) o m et o II* de !p la 64 n d o! e lo ! "u ri !t a! -r ie o! )a ci a E fe ci a e It al ia * 5 co n el lo

! la in fl ue nc ia "u r di ca -r ec o& la ti na . E ! al l* en % cc id en te * d o n de en tr e lo ! !i -l o! f I 5 f II* ap

ar ec en d o! i m p or ta n& te ! tr ab a" o! "u r di co !: a+ el T ra c) 5l o u <" co m pe n di o el e m en ta l de de re c)

o 0 ue a l& u n o! at ri b u 5e n* !i n ce rt e6 a al u na *a Ir ne ri o* 5 0 ue !i ue el e! 0 ue m a de la ! In !& tit

u a! de Pu !ti ni an o. b+ 5 la ! $ et r E /c ep ti o ne ! L eu m R o m an or u m * !u rid o en V al en ci a* p o bl ac

i n de l re in o de 2 rl e! * 5 0 ue ta m bi .n e! t4 re al i6 ad a !i ui en d o lo ! pa !o ! de la ! In !ti tu ta ! de Pu !ti

ni an o. L a de n o m in ac i n de la o br a pr o vi en e de $ e& tr a! * !o br e 0 ui en !e in or a to d o ot ro da to 5

de la na tu ra le 6a de l Jb ro &e + c e p# i o? n es Oe +# r a c# o s( %

Lo! El o! ad or e! 2 p ar tir de l !i -l o f * en

la ! e! cu el a! n r di ca ! it al ia na ! ' R av en a* $ av ia 5 T ol o ni a+ va a -e !t ar !e u n n ue v o en fo 0 ue de l 3 er

ec ) o R o m an o cl 4! ic o. E n e! ta ! e! cu el a! * 0 ue de !p u. ! !e r4 n u ni ve r! id ad e! * lo ! e! tu di o! co m ie n6 an

p or la -r a m 4t ic a 5 la re t ri ca * ll e4n d o! e lu eo a pr of u n di 6a r! e lo ! te m a! "u r di co !. 2 ! el ca !o

de $ av ia * 0 ue en e !i -l o f er a la ci u da d ca pi ta l de l E !t ad o lo n& o ba rd o* 5a 0 ue lo ! lo m ba rd o! )a b

an oc u pa d o e! ta re -i n de It al ia en el > G F d. C. E n $ av ia !e e! tu di a de re c) o lo m ba rd o co n !e nt id o fil

ol -i co * 5 !e 0 ui er e ad ap ta r el de re c) o ro m an o a la ! in !ti tu ci o ne ! lo n o ba rd a! . E n e! ta .p oc a

ap ar e& ce la L o m ba rd a* co m pi la ci n de le 5e ! lo m ba rd a! * 0 ue !i ue n la e! tr uc tu ra * el o r& de n 5 la !i

!t e m 4t ic a de l C or p u! . L a de T ol o ni a na ce co m o e! cu el a de ar te * 5 !e r4 m 4! ta rd e la m 4! fa m o!

a e !& cu el a de de re c) o* co m p o ni en d o la il u! tr e tri lo a de e/ ce le nc ia u ni ve r! it ar ia * "u nt o a la de

< al er n o en m ed ic in a 5 la de [ ar ! en te ol o a. 2 u n 0 ue p o! te ri or a $ av ia * la la b or de !a rr ol la da

en T ol o ni a e! m 4! fe cu n da . Ib an a el la al u m n o! de to da ! la ! co m ar ca !* en e! pe ci al it al ia n o! 5 al e m

an e! . < e e! ti m a 0 ue ll e a te ne r m 4! de 1 ?. ? ? ? al u m n o! 5 0 ue al u na ! cl a! e! er an di c& ta da !

en la ! ca ll e! . E ! al l d o n de na ce la de n o m in ad a e! cu el a de lo ! -l o! ad or e! * in ic ia da p or I r& ne ri o. < u n o

m br e pr o vi en e de la ! n ot a! o co m en ta ri o! 0 ue re al i6 ab an 5 0 ue !e de n o& m in an -l o! a! ' 8 lo ss a: pa la br

a o! cu ra 0 ue ne ce !it a e/ pl ic ac i n+ . $ ro du ce n a! -l o! a! int erl in eal e!* co lo ca nd o !in n im o! en ci m a de la! pa la

br a! co nf u! a!. ^ H"l o! W! i! e/ te n! a!* L 4 <B C < laB m ar -i na le! * 0u e !o n ve rd ad er o! co m e n& tar io! de un a id ea 0u

e !ur -e de l te /t o. <u int er pr eta ci n e! en -e ne ral -r a m ati cal * pe ro co m o tra ba "a n !o br e m an u! cri to! de le 5e ! de

Pu !ti ni an o &C or pu s( for 6 o& !a m en te !e tra n! for m a* en m uc )o ! ca !o !* en un an 4li !i! "ur di co. 2 de m 4! de -l o! a!* To

lo ni a ela bo ra otr a! tar ea ! "ur di ca !: <u m m a! 're ! m en e! de te /t o! "ur di co ! de lo! 0u e !e int en ta e/ tra er re -l a! -e ne

ral e!+ Ca !! u! 'cr ea ci n de ca !o ! im ain ari o! pa ra e/ pli ca r te /t o! "ur di co !+ 3i !ti nc tio ne ! 'e /p o!i ci n de di! tin ci on e!

co nc ep tu ale !+ 5 3i !! en !io ne ! 3 o mi no ru m 'c ol ec ci on e! de co ntr ov er& i ! u ! + . $ ar a lo -r ar la!

-l o! a!* e/ a mi na ba n el C or pu s! Ua *o m ba rd a 5 lo! *i br i 'e ud or u m 'd er ec )o fe ud al lo m ba rd o co m pil ad o+.

< on lo! pri nc ip ale ! int era nt e! de !t a e! cu ela * Irn en o* 26 n * % do fre du !* $l a& ce nti no 5 2c ur !io * co m o a!i ta m bi

.n al -u no ! no ta bl e! di! c pu lo! de Irn eri o* 5 0u e fu er an de no mi na do ! lo! C 3 oc tor e! 'T l -a ro* # art in o* Pa co bo 5 @

uo+. L o! -l o! ad or e! re! pe ta ba n el Co rp u! co m o !i !e tra ta! e de la! <a -r ad a! E! cr i& tur a!* 5 en eit o ad op ta ba n un

a po !ic i n po l ti ca: er an -i be lin o!* pu e! de fe nd a n el de re c) o de l e m oe ra do r* el po de r ter re na l* fre nt ea lo! -W elf

o!* 0u e !o !te n an 0u e la pr ee mi ne nc ia en el po de r pe rte ne ca al $a pa do . $ er o in du da bl m en te Ua !er ie da d de !u

! e!t ud io! * )a r4 0u e To lo ni a tra !ci en da la! fro nt er a! ita lia na !* lle -a nd o la! -l o! a! a e!t ud iar !e en la! pri nc ip ale ! un iv

er& !id ad e! eu ro pe a! 'V ale nc ia* <a la m an ca* L. rid a* %r lea n!* % /f or d+ 5 en m uc )a ! e! cu ela ! cie nt fic a! ale m an a!. La ! -l

o! a! er an pr od uc to de uti li6 ar ei m 6# od o e+ e 6#i co ! 0u e co n!i !te en int er pr eta r la le 5a tra v. ! de !u te /t o* an ali 6a nd

o e!& tri cta m en te !u !inif ica do -r a m ati cal . E! ta tar ea er a lo -r ad a m ed ia nt e oc )o op e& ra ci on e!: "r o mi ##o 'e nu nc

iac i n de l pr ob le m a en co n" un to+ , Sc in do '!e pa rar l& -i ca m en te el pr ob le m a de l p4 rra fo+ , Su m m o 're ca pit ul

aci n co n ref er en cia a au to& rid ad e! 5 de ci! io ne !+, C as u m Du e 'i u ro 'e" e m pli fic aci n +, "r ol e o 'cr ti ca de te /& to!

+, 3 o C au sa s 'la "[ cu atr o ca u! a! ari !to t.l ica !+, C on no #o 'a na lo a+, 5 O bii ci o 'o b" eci on e! 5 co ntr at l a!+ . t

L a tar ea de lo! -l o! ad or e! !e co nc en tra ba* e/ cl u!i va m en te* en el an 4li !i! e/ )a u !& tiv o de lo! te /t o!* )a !ta la ap ari ci n *

en el !ilo fI II de un di! c pu lo de 26 n 5 de % do fre du !* 2c ur !io * 0u ie n va a co 4i Wil ar la! ob ra! de !u ! m ae !tr o!* ba "o el

t& tul o de Er an El o! ao El o! a %r di na ria . :< Yun o! )a n int en ta do co m pa rar la* po r !u im po rta nc ia* co n el 3i -e !to * pa

ral eli !m o .!t e 0u e no pa re ce ac ert ad o 5a 0u e la! $a nd ect a! for m ar on pa rte de un a co m pil aci n ofi cia l* no te ni en do la ob

ra de 2c cu r!i o un va lor vi nc ul an te. L o 0u e int en ta 2c cu r!i o* co n !u Er an El o! a* e! lle va r a la pr 4ct ica lo! co m e n& tar

io! ob te ni do ! po r lo! -l o! ad or e!. E! la pr ete n!i n de tra !la da r a lo! Hri bu na le! la ob ra de Irn eri o 5 !u ! co nti nu ad or e!. ^ e!t

a !e va lo a ! !er co la n tar oc ea e de co 0u m ie o ne p ! o! !u t& ce -l d o! e& ad r4 or na e! lo! * -l de o! n ad o or m e!* in lo! a& co ci m en n tar n i!t o a!. de m Comentari!ta! a! ia 2 d l o o! fe co li m 6* en 5a ta 0 ri ue !t n a! o * p ta ue m de bi n .n

!e r a! de n o m in ad o! )a bi da cu en ta de 0 ue n o e! p o! ib le 0 ue !e lo ! co n! id er e co m o m er o! ep o n o!

de a0 ue ll o! * ! i& n o u na e! cu el a co n ca ra ct er e! pr o pi o! . ^ p or 0 ue !u ta re a ap u nt a )a ci a la re !o l

u& ci n de lo ! ca !o ! co nc re to !* j ie ac Ye r lo ! ll a m a C o n! ili ar e! 'd ic ta m in ad or e! + p or 0 ue el ab or

an di ct 4 m en e! pa ra re !o lv er ca !o ! "u r di co ! pr 4c ti co !. E !t a e! cu el a* !u rid a en el !i -l o f IV * lo -r

a in !e rt ar la ! -l o! a! de nt ro de l de re c) o e! ta tu ta ri o 5 co n! ue tu di na ri o it al ia n o* la ! co n! tu m br e! 5

e! ta tu to ! de Nr an ci a 5 lo ! de re c) o! de lo ! te rri to ri o! 5 ci u da de ! de 2 le m an ia . R ea li 6a n e/ te n! o!

co m .n ta n o! "u r di co ! 5 pr o d uc en u na co pi o! a lit er at ur a* a tr av .! de la ! o br a! de T 2 R H % L % 3 E

< 2 < % N E R R 2 H % 5 de T 2 L 3 % 3 E U T 2 L& 3 I< . 2 d if er en ci a de lo ! -l o! ad or e! * J9 < !o lo

e! tu di ar o n el C or p u! * !i n o ad e m 4! el de re c) o e! ta tu ta ri o de lo ! m u ni ci pi o! it al ia n o! * el de re

c) o ca n ni co 5 la co !t u m br e. E m pl ea n el m .t o d o di al .c ti co ar i!t ot .l ic o* in fl ue nc ia d o! p or la

e! co l4 !ti ca * p ue ! e! e! te el !i !t e m a pr o pi o de lo ! ca n o ni !t a! . $ er o lo m 4! tr a! ce n de nt e de !u la

b or re !i de en el )e c) o de )a be r !i d o lo ! in ic ia d or e! 5 di v ul -a d or e! de la co rri en te m e& to d ol -i ca co

n oc id a co m o .l M o s I# al ic u s! 'e l de re c) o vi !t o a la m an er a de lo ! -l o& !a d or e! 5 co m en ta ri !t a!

+. El lo !i ni fi ca el re !p et o p or la ! ve rd ad er a! fu en te ! de l 3 er ec ) o R o m an o* 0 ue n o !o n ot ra ! 0

ue el C or p u! 5 la ne ce !i da d de tr a! la da r a la pr 4c ti ca lo ! pr in ci pi o! al l co nt en id o! .

3e rec )o Ro ma no en 2l em ani a L o! co m en ta ri !t a! p o! ib ili ta ro n 0 ue el 3 er ec ) o R o m an o fu e! e co n oc id o 5 ap

La Re ce pci n del

li& ca d o ea ca !i to da E ur o pa . H al co m o el ca !o de 2 le m an ia * d o n de !e pr o d uc e el f e& n m en o( 0

ue !e co n oc e co m o la re ce pc i n de l 3 er ec ) o R o m an o* ac ae ci d o en tr e lo ! !i -l o! f V 5 f V I. E

ll o co m o co n! ec ue nc ia de la fa lt a de u ni da d p ol ti ca de e! ta na ci o B 2 l e/ i !& tir en el la in n u m er ab le !

de re c) o! lo ca le !* !e i m pi de la re !i !t en ci a a la re ce pc i n de u n de re c) o e/ tr a1 o. 3 e e!t a for m a el 3e re

c) o Ro m an o .!t 4f 4 all vi -e nt e po r m 4! de cu atr o !ilo! . E ll o !e de be a lo ! e! tu di an te ! al e m an e! 0 ue

!e fo r m ar o n en la ! e! cu el a! it al i a& na !* co m o T ol o ni a. 3 e re -r e! o* en !u pa tri a* n o )i ci er o n m 4! 0

ue ap li ca r la ! d o c& tri na ! 0 ue lo ! de fe n! or e! de l M o s i# al ic u s le ! )a b an in cu lc ad o. E n 2 le m an

ia * la ca !i to ta li da d de lo ! pr of e! or e! de de re c) o er an it al ia n o! 5 fr an ce !e ! ere !a d o! de la ! u ni ve r! id

ad e! it al ia na !. E l Hr ib u na l C a m er al de l I m pe ri o* re or -a ni 6a d o en 1 C D >* e! t4 co n! tit ui d o en !u

m it ad * p or "u ec e! fo r m ad o! en el de re c) o ro m an o. 2 pa rti r de e! ta .p oc a !u r& -e n ta m bi .n tri b u na le ! le

tr ad o! 0 ua ap li ca n el de re c) o ro m an o en !u ! !e nt en ci a! *

de mo !tr an do !e& !u per ior ida d fre nte *a la! re! olu cio ne! de "ue ce! leo!* 0u e apl i& ca n el de ec )o loc al. Rec i. n el rei na do de l

de re c) o ro m an o pu ed e co n!i de rar !e ac ab ad o cu an do * en 1D ?? * !e !a nc io ne el C di -o Ci vil 2l e m 4n. El @ u m an i! m o H a m bi .n co no ci

da co m o e! cu el a fr an ce !a de l !i -l o f V I* re n e a lo ! "u ri! ta ! 0u e !e re be la n an te lo ! m .t od o! ca

ra ct er !t ic o! de lo ! ca no ni !t a! . 3 e! ec )a n el m .t od o de la e! co l4 !ti ca * pr op io de l de re c) o ca n ni co

*5 lle -a n al de re c) o Br o m an o po r la fil ol oa* la )i !t or ia* la re li -i n * la lit er at ur a 5 la fil o& !o f a.

2 un 0u e la e! cu el a na ce en It ali a* do nd e pu ed e m en ci on ar !e en tr e !u ! in ici a& do re ! a 2l ci at o* e! en

Nr an ci a do nd e e! ta te nd en ci a ob tie ne !u m 4! a m pl io de ! a& rr ol lo. E nt re !u ! pr in ci pa le ! re pr e! en

ta nt e! pu ed e m en ci on ar !e a C: u" ac iu !* T ud eo * e a! io 5 3 on ad eu . + L o! "u ri! ta ! pa rti ci pe ! de l )u

m an i! m o pr op una n vo lv er a la ! fu en te !, no "n & t. nt an re !o lv er ca !o ! pr 4c tic o! !i no pr e! er va r el ve rd ad

er o 3 er ec )o R o m an o.* U !a ! el lat n cl 4! ic o ci ce ro ni an o* de !e c) an do el lat m m ed ie va l5 vu lar **:i na u& -u

ra nd o a! * la et ap a de no m in ad a co m o la de la (" ur i! pr ud en ci a el ean te (J 3 e! a& rr ol la n !u ! e! tu di o! a

pa rti r de l C or pu !. _ ui en e! ac t an en Nr an ci a* lo )a ce n* pr in ci pa l m en te* en la e! cu el a de T ou re! . 2l l e!

do nd e na ce la co rri en te co n o& ci da co m o el M os 8 a P@ #c us % < u! pr op ul !o re ! !o !t en a n la id ea de 0u e el de

re c) o ro m an o de b a e/ a m in ar !e a la lu 6 de fu en te ! )i !t r ic a! * fil ol ic a! 5 lit er ar ia !. <i -u ie nd o e!

ta l ne a re c) a6 an 5 )a !t a ino ra n la la bo r de lo ! -l o! ad or e! 5 lo ! c o& m en ta ri! ta !. He or i6 an !o br e el de

re c) o ro m an o* )a !t a* tai pu nt o 0u e* en al -u na ! oc a! io ne !* lle -a n a cu e! ti on ar la or de na ci n de l C or pu !* fo

r m ul an do !u pr op io e! 0u e m a* m ed ia nt e nu ev a! in te rp re ta ci on e! ba !a da ! en di !c ip li na ! e/ tr a" ur d ic a!

. C ua nd o !e in ici a el m ov i m ie nt o de la re fo r m a !e en ro la n en ell a. E! ta de c i& !i n le ! ac ar re

ar 4 !e ve ra ! pe r! ec uc io ne !* de bi en do m uc )o ! de ell o! e m ira r pa ra !a lv ar !u ! vi da !. < u! e/ ili o!

pe r m ite n la di fu !i n de l )u m an i! m o fu er a de Nr an ci a* 5 el na c i& m ie nt o de nu ev a! e! cu el a! . Ha l co m

o la de l 3 er ec )o I at ur al* fu nd ad a po r E ro ci o 9y la E! cu el a E! tat ut ar ia @ ol an de !a de Vi nn iu !. 2 m ba ! e!

cu el a! !o !ti en en : la e/ i!& te nc ia de un de re c) o co m n a to do ! lo ! pu eb lo !* na ci do de la ra 6 n )u m an a. La

E! cu el a :@ i!t ri ca : <a vi -n 5 !3 ) El de rec ho ro ma no de sp u6 s de -u s#i nia no E !t a e! cu el a ap ar ec e en 2l e m an ia* en el !i -l o f I f*

co n! tit u5 en do un m ov i& m ie nt o "u r di co tr a! ce nd en tal en lo 0u e )a ce a !u e! pe ci al en fo 0u e re !p ec to de l: de re

c) o ro m an o. < u pr in ci pa l e/ p o ne nt e )a !i d o N ed er ic o C ar lo ! V o n < av in 5 0 ui en ap 4r ta n d

o! e de l ra ci o na li! m o a) i!t r ic o pr o pi ci ad o p or el ) u m an i! m o* pr o p o ne ap o 5a r! e en lo ! va lo re !

e! pi rit ua le ! cl 4! ic o! ) u m an o! . < av in 5 de c a: ( El de re c) o re !p o n de * en !u ev ol uc i n* al e! p rit u

de l p ue bl o* 0 ue e! el 0 ue va a fo r" ar lo ! ca ra ct er e! de la na ci n( . E !t a p o! tu ra * m 4! 0 ue a la o br

a de u n ) o m br e* !e de be a u na .p oc a. El !i -l o f I f m ar ca el ti e m p o de l ro m an ti ci ! m o* m o vi m

ie nt o 0 ue !u re en la E ur o pa de l !i -l o f V II I 5 0 ue tr a! ci en de )a ci a. 2 le m an ia )a ci a el !i -l o f I

f * E l ro m an ti ci ! m o !e in !t al a en la p oe ! a* en la m ! ic a* en la lit er at ur a* en la fi& lo !o f a 5 ta m bi

.n en la ! ci en ci a! "u r di ca !.: :: < av in 5 de !c u br e el de re c) o co m o m an if e! ta ci n )i !t r ic a* !u pe

ra n d o la co n& ce pc i n de E ro ci o. < u av a! al la nt e ca pa ci da d in te le ct ua l le pe r m it e* a lo ! = C a1 o!

* el ab or ar !u fa m o! o Hr at ad o !o br e la p o! e! i n 5 lu eo !u (< i!t e m a de de re c) o r o& m an o ac tu al (.

@ a5 0 ue ad m iti r 0 ue < av in5 * al m en o! en 2 le m an ia * ca m bi a el cu r! o d. la )i !& to ri a de l 3 er ec )

o R o m an o* Hr a! u n la ro pe r o d o de e! ta nc a m ie nt o* 0 ue ab ar ca b ue na pa rt e de l !i -l o f V II I*

re na ce n lo ! e! tu di o! ro m an !t ic o! -r ac ia ! al i m p ul !o de la e! cu el a )i !t r ic a. 2 u n 0 ue al u n

o! au to re !* co m o \ o! c) aY er * in !i !t en en ca lif ic ar al -r an m ae !t ro al e m 4n co m o "e fe de u na e! cu el a de

de re c) o pr of e! or al 5 n o de "u ri !t a! * lo ci er to e! 0 ue lo ! ca ro! de !e m pe 1a d o! p or < av in5 * e/ ce de

n m uc )a ! ve ce ! el 4 m bi to u ni ve r! it ar io . 2 ! fu e de !i na d o co m o m ie m br o de la C or te re na na

de re vi !i n 5 ca !a ci n '1 F 1 D+ 5 d ur an te G a1 o! '1 F C = C F+ fu e m in i!t ro pr u! ia n o de le -i !l ac i

n. 3 e e! te m o d o la e! cu el a va a tr a! m iti r !u p o! ic i n ro m an i!t a a tr av .! de lo ! pr o& 5e ct o! de le

5 ca m bi ar a * de pr en !a 5 pe na l* el C di o Ci vi l !a " n de 1 F G 3 5 el C & di o de C o m er ci o 2

le m 4n de 1 F G 1. il I L o! pr in ci pi o! !o !t en id o! p or la e! cu el a p o! ib ili ta r4 n la el ab or ac i n 5 !a

nc i n de C o di o Ci vi l al e m an * !o br e to d o en lo ! 0 ue )a ce a !u !i !t e m at i6 ac i n 5 or d e& na m

ie nt o* pr o pi o! de la $ an de ct !t ic a.

El 3e re c) o Ro m an o en la 2r -e nti na ^ a en el pe r o d o )i !p an o* al iua l

0 ue B n la m a5 or a de la ! na ci o ne ! eu ro pe a! 5 a m er ic an a! de or ien e! pa 1 ol !e de n ot a la in fl ue nc ia ro

m an !t ic a. I o o b! ta nt e 0 ue lo ! m o na rc a! vi !i o d o! * al !a nc io na r! e el N ue ro Pu 6o '! ilo V d. C.

+ )a b an 0 ui ta d o la vi -e nc ia a la ! le 5e ! ro m an a! en E !p a1 a* el lo n o i m p i& di 0 ue lo ! "u ri !c o n! ul

to ! m an tu vi er an la ! d oc tri na ! de lo ! "u ri !t a! ro m an o! 5 m ed ie va le ! co m o cr it er io pa ra la ! !o lu ci o ne

! "u r di ca !. L a! L e5 e! de $ ar ti da '! ilo f II I d. C. + )a ce n re fe re nc ia pe r m an en te a lo ! < 2 T I % <

'r o m an i!t a! + 5 a lo ! < 2 I H % < 'c an o ni !t a! +. L a! $ ar ti da ! re co n oc en la m a& 5 or in fl ue nc ia ro m an

a de to da la & le -i J kO o n e! pa 1 ol a, da da !u ap li ca ci n pe r m a

ne nte en el Vir rei nat o* po dr a afi rm ar! e 0u e el der ec )o ro ma no era u!a do en la co lo ni a. B ( 2 de m 4! au ie ne ! ap

lic ab an la le 5 )a b an e! tu di ad o en la ! un iv er !i da de !* pr i m er o de C )u 0u i! ac a 5 iu eo de C r do ba * do

nd e !e e! tu di ab an la ! in !ti tu ci on e! ro m an a! . L a re ce oc ic n de l de re c) o ro m an o* en nu e! tr o pa !* a

pa rti r de la or -a ni 6a ci n na ci on al* de be ob !e rv ar !e a la lu 6 de lo ! pr in ci pi o! 0u e in !p ir ar on a V el e6 <a r!

& fi el d en la el ab or ac i n de l C d io Ci vi l ar -e nt in o. L a in fl ue nc ia ro m 4n i! tic a* en el C d io !a

nc io na do en 1F GD * e! ev id en te* ta nt o en el te /t o le -a l co m o en !u ! no ta !. : <e de !t ac a e & cr ien ro m

an !t ic o co n m a5 or ni ti de 6 en m at er ia de de te c) o! cr ed it or io ! 'o bl iac io ne ! 5 co nt ra to !+, ta m bi .n en

lo 0u e )a ce a de re c) o! re al e! e! co n! id er ab le la in fl ue nc ia. $ od e m o! af ir m ar 0u e ei C d io Ci vi l ar -e

nt in o re !u lta in cl u! o m 4! !u "et o a la tr ad ici n ro m an !t ic a 0u e el C d io Ci vi l fr an c. !. E n ia ! no ta

! e/ i!t e un a pr e! en ci a pe r m an en te de la ! fu en te ! ro m an a! * 5a !e a po r cit a de te /t o! ro m an o! * 5a de ot

ra ! fu en te ! le -a le ! 0u e re co no ce n e! e or ien o de au to re ! co m o <a vi -n 5* $ ot )i er* # a5 n6 * # ol it or 5

ot ro ! ro m an i!t a! . E ll o co m o co n! ec ue nc ia de la fo r m ac i n "u r di ca 0u e fu e ad 0u iri en do V el e6 <a r!

f el d a tr av .! de l tie m po . C o m en 6a nd o po r !u ! e! tu di o! un iv er !it ar io !* 0u e de !a rr ol l en C r do ba

en tr e Io !& a1 o! 1F 1= 5 1F 1D . < n e! a e! cu el a de de re c) o* 5a en 1M D1 !e )a :b a cr ea do & un a c4 te dr a de di ca

da al e! tu di o de la In !ti tu a. 2l l !e an ali 6a & .a la In !ti tu ta de "u !ti ni an o a tr av .! de la $a r4 fr a! i! de He f il o.

E n la un iv er !i da d !e rr an a el co di fi ca do [ lle -a ai de re c) o ro m an o le 5e nd o a lo ! -r an de ! m ae !tr o! : C

u" a! * @ ei ne cc iu !* Vi i m iu ! 5 $ ot )i er. L ue -o ve nd r4 la et ap a de la re da cc i n de l C d io* in ici ad a en

1F G> . @ a! ta e! a fe c) a* el 3 er ec )o Ci vi l ar -e nt in o !o lo re co no c a co m o fu en te ! un a bu en a ca nt i& da d

de le 5e ! di !p er !a !* 0u e pr ov en a n de la le -i !l ac i n e! pa 1o la* 5 al -u na ! di !p o& !i ci on e! de io ! -o bi er no !

pa tri o! * di ct ad a! a pa rti r de 13 1. ?. $ e! e a ell o* en !u m en !a "e de el ev ac i n al $ od er E" ec ut iv o* do nd e pr

e! en ta el pr i m er o de lo ! tu ac ro li br o! 0u e co m po ne n el. C d io* V el e6 <a r! fi el d !e ap ar ta de la le -i !l ac

i n vi -e nt e* m en ci on an do co m o iu en te ! de !u ob ra io ! c di -o ! c i& vi le ! el ab or ad o! en E ur op a 5 2 m .r

ic a* en tr e ell o! el de C )i le* el de L ui !i ar ia 5. el de Nr an ci a, la le -i !l ac i n co m pa ra da de <e oa ne * el pr o5 ec to

de E ar c a E o& 5e na pa ra el C d io Ci vi l e! pa 1o l, el de Nr eit a! pa ra el C d io br a! ile 1o *y la ! ob ra ! de <a vi

-n 5* de e ac )a ri ae 5 de <t or 5. < in e m ba ro* a pe !a r de lo ta /a ti vo de e! ta m en ci n * e! m ar ca da la in fl ue

n& ci a de la R ec op ila ci n 5 ia ! $a rti da ! . en nu e! tr o C d io. C o m o 5a !e di "o* e! ta ! fu en te ! )i !p an a! ev id

en ci an *a !u ve 6* la re ce pc i n de lo ! pr in ci pi o! de l vi e" o d e& re c) o ci vi l ro m an o. I o de be ol vi da r! e& la

do m in ac i n 0u e po r ca !i M !i -l o! e" e r& ci R o m a !o br e la pe n n! ul a ib .r ic a. 2 ! ta m bi .n m er ec

e !e 1a la r! e la pe r m an en te re fe re nc ia de V el e6 al de re c) o c a& n ni co . E n e! ta m at er ia e/ i!t e pr ue ba irr

ef ut ab le de !u ve r! ac i n en ell a: en 1F >C )a b a pu bl ic ad o !u e! tu di o ac er ca de l de re c) o p bl ic o ec le !i 4! tic

o.. V & E n de fin iti va * nu e!t ro C d io Ci vil 5 co n .l to do el de re c) o pri va do ar -e nti no * re co no ce co m o fu en

te! dir ec ta! e in dir ec ta! a la! in !ti tu ci on e! ro m an a!. E n ia! un iv er !i da de ! ar -e nti na !* !al vo br ev e! pe ro do ! en

0u e ra 6o ne ! a" en a! a lo ac ad . mi co la e/ cl u5 er on de al -u no ! pl an e! de e!t ud io* el de re c) o ro m an o )a !i do m

at eri a co m n en nu e!t ra ! fa cu lta de !. E n la! dif er en te! ca !a ! de e!t ud io !* la en !e 1a n6 a de l de re c) o ro m an o )a

co nt a& do 5 cu en ta co n de !ta ca do ! e!t ud io !o ! 5 pe r! on ali da de ! 0u . )a n te ni do a !u ca r& -o el di ct ad o de la m at eri

a. . E n la U ni ve r!i da d de T ue no ! 2i re !* de !d e el pri m er do ce nt e '3 r. E/ e0 ui el $e re 5r a* 1F G= + !e )a n !u ce

di do pr of e! or e! co m o Vi ce nt e Ni de l L pe 6* $e dr o E o& 5e n! * Ca rlo ! Ib ar -u re n* Er ne !t o j ei -e l # u1 o6 *

Ed ua rd o R. El -u er a* <a nti ao de E! tra da 5 Po !. # . Ca ra m e! Ne rr o. E n la U ni ve r!i da d de C r do ba * Vi ct ori an

o R od rue 6* 3 4 m a! o Ei -e na *5 m 4! re ci en te m en te* 2 -u !t n 3 a6 Ti al et 5 Lu i! E ar 6 n Nu ne !. E n la U ni

ve r!i da d I ac io na l de La $l at a* la c4 te dr a de de re c) o ro m an o !e )a vi !t o pr e!t i-i ad a po r e/ im io ! pr of e! or e!

co m o lo ! 3r e!. E a!t n Ne de ric o Ho ba l* Ca rlo ! Er ne !t o 2 m br o! io ni 5 2l fre do 3i $i etr o.

9<i?3D

#ll#lMi:hUA

. ... .1.&. *'* &:i : ..l

+9+!9<D,AE9A 9 " E*EF'ES Corpu! Iuri! Civili! & Cuerpo de 3erec)o Civil Romano. @no!. \rie-el* @ermann 5 %!enbra-en* Hrad. I. L. Earcia del Corral. Paime #olina! Editor* Tarcelona* 1FFDb1FDF. El 3i-e!to de Pu!tiniano. Hrad. m. 3: %r!* N. @ernande6 He"ero* $. Nuente!eca* #. Earc a Earrido 5 P. Turillo. Ed. 2ran6adi* $amplona* 1DGFb1DM>. E/plicacin @i!trica de la! In!titucione! del Emperador Pu!tiniano. #. %rtolan Hrad. N. $.re6 de 2na5a 5 #. $.re6 Riva!. L. Lpe6 Editor* #adrid* 1FFC. In!titucione! de Pu!tiniano. 'Ed. Tilin-We+ #. ?. %rtolan. Hrad. N. $.re6 2na5a 5 #.$.re6 Riva!. Tiblio-r4fica %meba* Tueno! 2ire!* 1DG'L 9nstituciones " Da$o 3Ed +ilingGe7 'rad E Cern#ndez 'e2ero $ otros, Ed" .l,.n vita! <. 2.* #adrid* 1DF>. In!tituta! & Eaiu!. He/to trad.* nota! e introduccin 2. 3i $ietro. Ed. Librer a PWffdica* La $lata* 1DM>. In!tituta! & Ea5o. He/to trad.* introduccin 5 nota! 2. 3i $ietro* 2beledo $errot* Tueno! 2ire!* 1DFM '3a. ed.+. Re-la! de Ulpiano. Hrad* 5 nota! I. $on!!a de .la Ve-a de #i-uen!.Ed.Lerner* Tueno! 2ire!* 1DM?. OI.& HEfH%< ^ 2UH%RE< CL2<IC%< :, Ifr: : 2mmiano #arcelino. @i!toria del Imperio Romano. Hrad. N. Iorberto Ca!tilla. Lib. de la ^da. de @ernando* #adrid* 1FD>. 2nneo Nloro. Ee!ta! Romana!. Hrad. P. E. 3ia6 Pimene6. E!pa!a Calpe 2r-entina <. 2.* Tueno! 2ire!* 1D>=. 2ulo Eelio. Ioc)e! 2tica!. Hrad. Nranci!co Iavarro 5 Calvo. Lib. de la Vda. de @ernando* #adrid* 1FD3. Cicern. 3i!cur!o! & 3i4lo-o! !obre la Repblica & 3e la! Le5e! & Cue!tione! 2cad.mica!. Hrad. #artine6 @erran6* E 5o 2ria! 5 2ldo Terti. Edae* #adrid* 1DMM.

. ... .1.&. Eceron.Lo! %ficio! lo! 3ebere!, 3e la Ve"e6, 3e la 2mi!tad. Ed. $omia. #."ico. 1DMF. Pulio Ce!ar. La Euerra de la! Ealia!. Hrad. V. Lope6 <oto. Ed. Puventud <. 2.* Tarcelona* 1DM1& #arco 2urelio. <olilo0uio! o refle/ione! morale!. Hrad. P. 3ia6de #iranda Ed. E!pa!a Calpe 2r-entina <. 2&* Tueno! 2ire!* 1DCM. $latn. Repblica. Hrad. 2. Camarero. Eudeba* Tueno! 2ire!* 1DF>.

$lutarco. Vida! $aralela!. Hrad. 2. Rau6 Romanillo!. Ed. Iberia* Tarcelona* 1DMD. ; QR r !38 IJll+i,-l ?/ S$ o li b i o . @ i ! t o ri a U n i v e r ! a l d u r a n t e l a R e p b li c a R o m a n a . H r a d . P . 3 i a 6 C a ! a m a d a . E d . I b e r i a * T a r c e l o n a * 1 D G F . < u e t o n i o . V i

d a d e i o ! 3 o c e C . ! a r e ! . H r a d . V * L o p e 6 < o t o . E d . P u v e n t u d < . 2 .* T a r c e l o n a * 1 > M F

. H 4 c i t o . L o ! 2 n a l e ! . H r a d . C . C o o m a . E d

. E ! p a ! a C a l p e . 2 r e n t i n a < . 2 . * T u e n o !

2 i r e ! * 1 D > = . V ir il i o . E n e i d a & E e r i c a ! & T u c li c a ! . E d . $ o r r a < . 2 .*

# . "i c o * 1 D F ? . gII. & H R 2 H 2 3 % < ^ # 2 I U 2 L E < 2 l t ) e n i * N r a n 6 . @ i ! t o r

i a d e R o m a . H r a d . C . E e r ) a r d . U t e ) a * # . " i c o * 1 D G 1

b 1 D G C . 2 m b r o ! i o n i * C a r l o ! E . L e c c i o n e ! d e

3 e r e c ) o R o m a n o . E d . L i b r e r a P u r d i c a * L a

$ l a t a * 1 D G > . . 2 l v a r e 6 < u a r e 6 * U r ! i c i n o . C u

r ! o d e 3 e r e c ) o R o m a n o . E d . R e v i ! t a d e 3 e r e

c ) o $ r i v a d o * # a d r i d . 1 D > > . 2 r a n i o R u i 6 * V . @

i ! t o r i a d e l 3 e r e c ) o R o m a n o . I n ! t . E d . R e u ! * # a d r i d

* 1 D C 3 . 2 r i a ! R a m o ! * P . C o m p e n d i o d e 3 e r e c ) o $ b l i

c o R o m a n o e @ i ! t o r i a d e l a ! f u e n t e ! . V a l l a d o W d * 1 D

G 1 . T o n f a n t e * $ i e t r o . @ i ! t o r i a d e l 3 e r e c ) o R o

m a n o . H r a d . P . < a n t a C r u 6 H e i " e r o . E d . R e v i

! t a d e 3 e r e c ) o $ r i v a d o * # a d r i d * 1 D C C . C a r a m e !

N e r r o * P o ! . # . C u r ! o d e 3 e r e c ) o R o m a n o . E d .

$ e r r o t * T u e n o ! 2 i r e ! * 1 D M G . . C a r a m e ! N e r r o *

P o ! . U V R . I n ! t i t u c i o n e ! d e 3 e r e c ) o $ r i v a d o

R o m a n o . E d . $ e r r o t * T u e n o ! 2 i r e ! * 1 D M > . Ca ra m e !

N er r o* P o ! . # . 5 L o u 6 a n d e < ol i m a n o. 3 er e c ) o e @ . ! ta ft a e n R o m

a. E d . $ e r r o t . * T u e n o ! 2 i r e ! * 1 D M G .i 3 e N r a n c i ! c i * $ i e t r o

. < n t e ! i ! ) i ! t r i c a d e l 3 e r e c ) o R o m a n o . E d

. R e v i ! t a d e 3 e & r e c ) o $ r i v a d o * # a d r i d * 1 D > C

. 3 i $ i e t r o * 2 l f r e d o 5 L a p i e 6 a E l l i . 2 n e l

E . # a n u a l d e 3 e r e c ) o R o m a n o . T u e n o ! . S V i r

e ! * 1 D M G . 9 @ e i n e c c i o * P . E . R e c i t a c i o n e ! d e

l 3 e r e c ) o C i v i l J a n e l o r d e n d e l a I n ! t i t u

t a . H r a d . L . d e C o i l a n t e ! . L i b . d e E a r r i e r @ n

o ! . * $ a r ! * 1 F F F . I l e ! i a ! * P u a n . 3 e r e c ) o R o m

a n o * I n ! t i t u c i o n e ! d e 3 e r e c ) o $ r i v a d o . E d . 2

r i e l < . 2 . * T a r c e l o n a * 1 D F 3 . Por !* $ a ul 5 \ u n Y ei j ol f a n -. 3 er e c ) o

$ ri v a d o R o m a n o. H ra d. L . $ ri et o C a !t r o. E d . L a b o r < . 2 & * T a r c e l o n a *

1 D 3 M . \ a ! e r * # a / . 3 e r e c ) o R o m a n o $ r i v a d o . H r a d

. P . < a n t a C r u 6 H e i " e i r o . R e u ! < & 2 . * # a d r i d *

1 D G F . \ r u e r * $ . @ i ! t o r i a * N u e n t e ! 5 l i t e r a t u

r a d e l 3 e r e c ) o R o m a n o . E d i t o r i a l L a E ! & p a 1 a

# o d e r n a * # a d r i d . \ u n Y e i * j o l f a n . @ i ! t o r i a d e

l 3 e r e c ) o R o m a n o . H r a d . P * # i 0 u e l . E d . 2 r i e l <

. 2 . * T a r c e l o n a * 1 D F = . L a p i e 6 a E l l i * 2 n e l E . @ i !

t o r i a d e l 3 e r e c ) o R o m a n o . C o o p e r a d o r a d e 3 e r e c ) B +

5 C i e n c i a ! < o c i a l e ! * T u e n o ! 2 i r e ! * 1 D F 1 . # o r e i r a 2 I

v e ! * P o ! . C . 3 i r e i t o R o m a n o . N o r e n ! e * R o d e P a n e i r o * 1 D F 3 . I a m u r * $

. C u r ! o d e I n ! t i t u c i o n e ! y d e @ i ! t o r i a d e l 3 e r e c

) o . H r a d . L & # . T o e r r 5 2 . $ . E ! c a m i l l a . E d . H e o

d o m i r o R e a l 5 $ r a d o * T u e n o ! 2 i r e ! * 1 D C 3 . % r t o l a n

# . @ i ! t o r i a d e l a L e i ! l a c i n R o m a n a . H r a d . 3 .

N . $ e r e 6 d e 2 n a 5 a 5 3 . # . $ e r e 6 R i v a ! . L i b . 3 . L

. L p e 6 * # a d r i d * 1 F M D . $ e t i t * E u e n e . H r a t a d o E l e m e

n t a l d e 3 e r e c ) o R o m a n o . H r a d . P . N e r r a n d e 6 E o n & 6 a l e 6

. E d . 2 i b a t r o ! * T u e n o ! 2 i r e ! * 1 D M M . $ i a n i o l * 2 . @ i !

t o r i a d e R o m a . H r a d . R . 2 n a 5 a . E u d e b a * T u e n o ! 2 i r e

! * 1 D G 1 . R o ! t o v t 6 e f f * # . R o m a * d e l o ! o r e n e ! a l

a l t i m a c r i ! i ! . H r a d . H . I u 1 e e d e l a H o r r e . E u d e b

a * T u e n o ! 2 i r e ! * 1 D F ? . V o e l * C a r l o ! . @ i ! t o r i a d e l 3 e r e c ) o R o m a

n o . ' C l a ! e ! d e l 3 r . P o ! . # . C a r a m e ! N e r r o . E d . $ e r r o t . * T u e n o ! 2 i r e ! * 1 D F > .

V o l t e r r a * E d u a r d o . I n ! t i t u c i o n e ! d e 3 e r e c ) o $ r i v a

d o R o m a n o . H r a d . P . 3 a 6 a # a i B i n e 6 . E d . C ) i t a ! < .

2 . * # a d r i d * 1 D F G . j i e a c Y e r * N r a n 6 . @ i ! t o r i a d e l d e r

e c ) o p r i v a d o e n l a E d a d # o d e r n a . E d . 2 u i l a r * # a d r i

d * 1 D > M . IV. & % H R 2 < % T R 2 < 3 E C % I < U L H 2 2 l l e n d e * E . L o ! l o ! a d o r e ! . R e v . L

a L e 5 * H o m o 1 3 C * T u e n o ! 2 i r e ! * 1 D G D . 2 l t ) e i m * N r a n 6 . ( E l 3 i o ! i n v i c t o & $ a

a n i ! m o 5 C r i ! t i a n i ! m o . H r a d . P . P . H ) o m a ! . E u d e b a * T u e n o ! 2 i r e ! * 1 D G G . T

a r r o d * R . @ . L o ! r o m a n o ! . H r a d . # . V i l l e a ! d e R o b l e ! . U t e

) a * # . " i c o * 1 D > ? . T e l l o c * @ i l a i / e * E u r o p a 5 l a f e . E d . < u d

a m e r i c a n a * T u e n o ! 2 i r e ! * 1 D G M . T l o c ) * R a 5 m o n d . L o !

p r o d i i o ! e n l a a n t i W e d a d c l 4 ! i c a . H r a d . E & P .

$ r i e t o . E d . $ a i d ! < 2 I C N & T u e n o ! 2 i r e ! * 1 D M > . T r

u n t * $ . 2 . C o n f l i c t o ! ! o c i a l e ! e n l a R e p b l i c a R

o m a n a . H r a d . R . # a ! e r a . E u d e & b a * T u e n o ! 2 i r e ! * 1

D M 3 . C a r c o p i n o * P . L a ! e t a p a ! d e l i m p e r i a l i ! m o r o m a n

o . H r a d . E . P . $ r i e t o . E d . $ a i d ! * T u e n o ! 2 i r e ! * 1 D G

F . C a r c o p i n o * P e r o m e . L a v i d a c o t i d i a n a e n R o m a . L i b r

e r a @ a c ) e t t e < . 2 . * T u e n o ! 2 i r e ! * 1 D C = . C a r p i n t e r o *

E # o ! I t a l i c u ! * # o ! E a l l i c u & R e v . $ r u d e n t i a I

u r i ! * I a F * T u e n o ! 2 i & r e ! * 1 D F = . C a t a l a n o * $ i e r a

n e l o . U n c o n c e p t o o l v i d a d o : p o d e r n e a t i v o . R e v

i ! t a E e n e r a l d e L e i ! l a c i n 5 P u r i ! p r u d e n c i a * H o

m o L f f f * I a 3 * 1 D F ? . C o r r e n t e < p a n o * & 3 a n t e 3 . N u e n

t e ! d e l 3 e r e c ) o R o m a n o . E d . $ a n n e d i l l e * T u e n o ! 2

i r e ! * 1 D M 1 . C r i f o * E i u l i a n o . L a l e e d e l l e f I I t a v o l e

. % ! ! e r v a 6 i o n i e p r o b l e m i. R o m a * 1 D M = . 3 e c l a r e u i l* P . R o m a

5 l a o r a n i 6 a c i n d e l d e r e c ) o . H r a d . P . L o p e 6 $ e r e 6 . U t e )

a * # . " i c o * 1 D > ? . 3 i a 6 T i a l e t * . u ! t a n . L a r e c e p c i

n d e l 3 e r e c ) o R o m a n o e n l a 2 r e n t i n a . I m p r e n t a

d e B U n i v e r ! i d a d * C r d o b a B 1 D > 1 . 3 i $ i e t r o * 2 l

f r e d o . I u ! N a ! 0 u e e ! t . R e v . $ r u d e n t i a I u r i ! *

T u e n o ! 2 i r e ! * 1 D F ? * 3 i $ i e t r o * 2 l f r e d o . E l c o n c e p t

o d e l a l e 5 e n C i c e r n . R e v . # o e n i a * T u e n o ! 2 i r e

! * 1 D F M . 3 i $ i e t r o * 2 l f r e d o . V e r b u m I u r i ! . E d .

2 b e l e d o $ e r r o t * T u e n o ! 2 i r e ! . * 1 D G F . 3 i $ i e t r o

* 2 l f r e d o . l u ! t i ! ! i m a H e l l u ! . R e v . I u ! t i t i a *

T u e n o ! 2 i r e ! * 1 D G > . 3 u r a n t * j i l l . C . ! a r 5 C r i !

t o . H r a d . L . H o b o . E d . < u d a m e r i c a n a * T u e n o !

2 i r e ! * 1 D > D & N e r r e r o * E u l i e l m o . L a ! m u " e r e ! d e l

o ! C . ! a r e ! . H r a d . # . 2 l b a n o . E d ( . E m e c . * T u e n o ! 2 i r e !

* 1 D C > . N e ! t u i e r e * 2 . P . L i b e r t a d 5 c i v i l i 6 a c i n e

n t r e l o ! r i e o ! . H r a d . # . E . N e r r e 5 r a . E u d e b a * T u e n o

! 2 i r e ! * 1 D M = . N u ! t e l d e C o u Y n e ! * I u m a 3 . L a c i u d a

d a n t i u a . H r a d . E . R o d r i u e 6 < u a r e 6 . E d i t o r a < e l e n

e * T u e n o ! 2 i r e ! * 1 D F > . E r i m a l * $ i e r r e . E l ! i l o d e 2

u u ! t o . H r a d . R . 2 n a 5 a . E u d e b a * T u e n o ! 2 i r e ! * 1 D M = . E

u U l e m i n * # . 2 . V i r i l i o 9 p o e t a * a r t i ! t a 5 p e n ! a d o r *

H r a d . E . P . $ r i e t o . E d . $ a i d

! < 2 I C N * T u e n o ! 2 i r e ! * 1 D G F 1 l e ! p r i t u d e l U e r i ) o

% t e r i n * R u d o l f v o n . E

R o m a n o e n l a ! d i v e r ! a ! f o r m a ! d e ! u d e ! a r r o l l o

. H r a d . E . $ r i n c i p e . 5 < a t o r r e ! . E d . T a i l l 5 & T a f l l e i r e

* # a d r i d * 1 D ? D . P o n e ! * 2 . @ . # . 2 u u ! t o . H r a d . 2 .

L . T i / i o . E u d e b a * T u e n o ! 2 i r e ! * 1 D M C . \ o ! c ) a Y e

r * $ . E u r o p a 5 e l 3 e r e c ) o R o m a n o . H r a d . P . < a n t a C r u 6

H e i " e i r o . E d . R e v i ! t a d e 3 e r e c ) o $ r i v a d o * # a d r i d *

1 D o > v L e v i * 2 d o l f o . @ i ! t o r i a d e l a f i l o ! o f a r o m a

n a . H r a d . @ . c t o r $ o 6 6 i * E u d e b a * T u e n o ! 2 i r e ! * 1 D G D .

# a d a u l e * P a c 0 u e ! . C . ! a r . H r a d . 2 . @ o r o v i t 6 . E u d e

b a * T u e n o ! 2 i r e ! * 1 D G G . # i 0 u e l * P u a n . R e f l e / i o n e !

e n t o r n o L a u n a p a l i n e n e ! i a d e l a ! T a ! l i c a ! .

2 n a l e ! d e l a U n i v e r ! i d a d d e L a L a u n a * L a L a u n a

d e H e n e r i f e * I ! l a ! C a n a r i a ! * 1 D G > b 1 D G G . # o m m ! e n *

H e o d o r o . 3 e r e c ) o $ e n a l R o m a n o . H r a d . $ . 3 o r a d o . E d . H e

m i ! * T o o t 4 * 1 D M G . # o m m ! e n * H e o d o r o . @ i ! t o r i a d e R

o m a . H r a d . 2 . E a r c a # o r e n o . 2 u i l a r * # a d r i d * 1 D F M . %

p p e r m a n n * @ a n ! . P u l i o C . ! a r . H r a d . R . $ . T l a n c o . < a l v a

t E d i t o r e ! < . 2 . * T a r c e l o n a * 1 D F > . ! # 0 = i b li o r a f2 a 8 e n e r a l R i

c c o b o n o * < a l v a t o r e . R o m a * m a d r e d e l a ! l e 5 e ! . H r a d .

P . P . < a n t a & $ i n t e r . 3 e p a l m a * T u e n o ! 2 i r e ! * 1 D M > : i r

R o m e r o * P o ! . L u i ! . L a c r i ! i ! d e l a R e p u b l i c a n a R

o m a n a . E d . L o ! a d a < . 2 . * T u e n o ! 2 i f e ! . 1 D C = . V i i l e 5

* # i c ) e l . E l 3 e r e c ) o R o m a n o . H r a d * # . L a f i t t e d e P u n

c a l 5 P . 2 . P u n c a l E u d e b a * T u e n o ! . 2 i r e ! * 1 D G 3 .

j m .IltHI&. V2

T2#U II3ICE 2LN2TEHIC% 'La! referencia! num.rica! corre!ponden a la! p4-ina!+.A. Accin noHal, =I accusao suspecti tutoris, =J actio aquae pluviae arcendae, =K
&

ager publicus, MJ, LJ agnados, =5 A!A,94< 99, 55K A!49A'<, 5KN A!EJAF-,< SEPE,<, NK, NM, OK alteram non !aedere, 5I Q ambitus, =K AM+,<S9<F9,4 E ,KK,5KL AFA'<!9<, 55J 5NI AF4< MA,49<, KL AD*S'9F 3Antonio7, 55I antiguas, 5NO A))9< 4!A*-9<, KO, LM, J5, J= applicatio, KM A,4A-9<, O= A,9S'<'E!ES, 5I, N6 arvales, KI iuctoritas patrum KJ, LO ss , =O, S< augures, K=, KI "

arboribu2 succisis, =L de pauperies, =M de tigno iuncrio, =N %amiliae erciscundae, =5 %inium regondorum, =K distra/endi,

"de pastu p>caris,=M


& & & & &

ratiorubus =J A44*,S9 <, 5K6 adnotatio, 56L adoptio, =6, =N addictio, =K A-,9AF<, 56M,55L adrogacin, K= asquitas, N5 ss

OK,56N,

A*!< DE!9<, KM, KI, J6, JK, =6,=M ss ,=I" auspicia , MO if & AR<F, 5K6

aes ec iibram, =N AE,94AF<, 55= agere, IK, 565

aut>nticas, 5N5 .+. +a2o 9mperio, ON ss +A!-< 5K5 -E *+A!-9S, "

cassus, 5K6 casustica, 56N cavere, IK,565 4A,AMES EE,,<, Jos> M, 5KL 4E!S<, 56K, 55= censo, KO, L5 censor"plebe$o, LN censura, MI, L5 ss 4E,P9-9< ES4EP<!A, 56N, 55= 4CA))*9S, 5NK .54E,<F, N5, NM, J=, =K, =M, =J, ==" J9,B!<, 5NM civitas, 5O,NI,KN,KK 4!A9F, 5NK 4FE< E!AP9<,JI, IN 4odeH novis, 55L, 5N6 "vetus, 55L ss , codi%icacin, 56O ss "argentino, 5KM " %ranc>s, 5KM 4digo gregoriano, NM, 556 ss , 55K, 55L 5N6

+A,'<!<, 5K5 +asilicas, NN, 55I,55O, 5NI +AS9!9< 5NI 3Macedonio7,

+!*CME, 55I +<FEAF'E, NK, NM, KK 5NK +rac/$logus, 5NO , +reviario de Aiarieo, 55K@ +,*FS, JI +*-E<, 5KN +*!DA,<, 5K6 .4. 4A!9D*!A', OK, capitis deminurio, =6 5 @' @PS 4A)9'<F, KM, =I,56N, 56K 4A,A4A!!A 3An tonino7, NK,ON 4A,!<MADF<, 5N= 4A,<, OK

4digo civil alem#n, 5KK

/ermogeniano, NM, 556 ss , 55KA 55L


& teodosiano, NM, 556 ss , 55K, 55'L coemprio,=^=, ^ T5 co%rades, =J

K, ON, 56M
& & & &

cdice con%irmando, 55J -eo auctores, 55J /aec quae necessario, 55L

et tutela rei publicae, universa, ON


& & & & &

-BAR P9A!E' A , 5KL dictador plebe$o, LM dictadura, M I, LK ss dies %asti, IN


&

legum et morum, ON ludorum, LK mores, 5=, LN

ne%asri, IN in%orriatum, 5NK novum, 5NK

coleccin de 4a0ones, 5N5


& Driega, 5N5 colega minor, MO, L6

Umperatoriam maiestacem, 55O


& &

-igesto, 55J"ss , 5N6,5K6


& &

omnem reipublicae, 5NK

urbis, LK cursus /onorum, LM .-. -amnum iniura datum, =M decemviri legibus scribundis, MI, LM, J= decemviros, LM decreta, 56L decreta genos, KK decurias, KN deditio, KM de ES',A-A, S, 5KL -E E,AF49S49 ), 5O,O5 delicta, =K delitos privados, =K, =M delitos p1blicos, =K -EM<S'EFES, 5NM denegationes, I5 -erec/o 4ivil, 5I, 5O ss , L5
& & & &

colegios sacerdotales, KM, KJ ss , M5 colonias, IO comentaristas, 5K6,5K5 <omicio!v3>*3G* G3*D=.


&

sanctio pragmarica pro petitione vi" gilii, 5N=


&

"vetus, 5NK dicesis, OM -9<4!E49AF<, 56J, 555 -96F4ASS96 O5 -9<F9S9<, L= -9 )9E',<, A, 55,I=,5KL -9,WSEF, JI distinciones, 5K6 dissensiones 5K6 dominiorum, OK, OM,

summa reipublicae, 55L' '

centuriados, MI, L5,J5

'"curiados, J5
& tribados, MI, LK, LJ,J5 compilacin 2ustinianea, 55M ss compilaciones pre " 2ustinianeas, 556 ss compraventa, N5,56M

"'anta, 55=, 55O, 5N6,5NN consulado, MI MO ss , L5, ON, OJ consul su%%ectus, L6 consuitatio veteris cuiusdam iurisconsulti, 55N condones, conctrectacio, =L (ontubernium, cooptado, L= =O N5

concilla plebis, M=, LK, L=, LI, JN, I6 concio, KK con%licto patricio " plebe$o, MJ ss connubnim, M=, ==, II conscrip#, LI consilium prindpis, OK propinquor um, =6 coosistorium, OJ
&

4orpus iuris civilis, NK, NM, 55J, 55=, 5N6,5NK,5NM,5NO,5K6 4,AS<, O6 4,A'9F<, crimina, =K 55J,5NM,5NI

de gentes, 5I,5O ss , NN natural, 5I, 5O ss

privado, 5I ss p1blico, 5I ss quiritario, N6, NN, NK, M6, I5


&

4<FS'AF49< OM

4!<,<,

cuestores parricida, LN, == cuestores plebe$os, LN cuestura, MI, LN, OJ 4*JAS, 55K,5NN,5NK,5KN,5KM culto, K= ss &curador, =5 curias, KN,VKJr cura annonae, LK

dolo malo, = L -<M949AF<, OJ ' dominado, NN, NM, ON ss , 5NM, 5N= dominium eH iure quiiitium, 5M, =N 3%I23EU* 13=. 3%R%HE%* 11>* li* 11D* 1=C* 1=F. 3 9 %R<* 2* 13* 11D. duoviri perduellonis, KL .E. Ecogla, 5NI edicere, I5

4<FS'AF'9F<, OL ss , 56J, 56O, 555 4<FS'AF'9F< MEFFA, 55L 4onstituciones imperiales, 5O, NM, OJ, 56M ss constitucin Antoniniana, N"

&

romano /el>nico, NK

-iarqua, ON

edicta, 56M edicta Justiniani, 5N5, edicto de los ediles, LK,56M del pretor, L5, I6 ss , 56N, 56M "de Mil#n, OL, OJ
&

4onstantinopla, NM, 56J, 55L, 5NK ss , 5NI


&

%ragmenta vaticana, 55N E,E9'AS, 5KM Euero Juzgo, 5KK %1rtum, JO, =L ss , =I
& & &

Dran Dlosa, 5K6 D,ED<,9<, 555 D,<49<, 5KN,5KK guerra de los aliados, IO "italiana, IO guerras p1nicas, NK, NM, LM

Estatutaria 5KN
& & & & &

Colandesa,

del -erec/o Fatural, 5KN de los glosadores, 5NO ss de )avia, 5NO /istrica,,5NN("5KN ss Y

conceptum, =L,=J mani%estum, = L

"de Salvio Juliano, 56M,55L


& &

de 'eodorico, 55K perpetuo, I5 repentino, I5

"/umanista, 5NN, 5KN Estado, K5 ss ES'E+AF, 5NI estirpe, K5 ss estoicos, 5J E'<56,%%l, E*SE+9<, OL eH iure quiritium, 5L (N( EA+E,, 5NN EA--A, 5NK %as, 5K ss %atum, NO %eciales, KI EE,,9F9, 5NK EES'*S, =J %lamen dialis, K= %lamines maiores, KM, K= E!AP9< !949F9<, OL E!<,EF'9F<, N5,55=,55O %oedera, IO

nec mani%estum, =J "oblatum, =L,=J .D. DA!E,9<, OM DA,R<F E*FES, ! , 5KL DA8<, N6, =6, =5, =K, =L, =J, ==, =I I6, 56N, 56K, 56M, 556, 55N, 55K gens, K5,KN,KK, KJ, =5 gentiles, =5 D9DEFA, - , 5KL DB,A,-, J* Dlosa <rdinaria, 5K6 glosemas, 5NN glossa, 5NO ss gobernador, II, OM D<-<E,E-<, JI, 5NK D<MER E!E8'AS, J(.(/ 5N D<8EFA ) , 5KL ' D,A49AF<, OJ D,A4< 3'iberio Semprono7, IO D,A4< 34a$o7, IO D,AF9< E!A44<, M5

"provincial, 56M
& &

traslaticio, I5 edilato, MI, LN ss edil curul, MO, LN ss "plebe$o, MO, LN ss , LI EC,EFRXE9D, 55I E!D*E,A, E,, 5KL emancipacin, =6 emblema 'riboniani, 5NN Enc/iridium, 5NI EFEAS, N=,K5 Epanagoge, 5NI epstola, 56M epitome iuliani, 5N6 ss equidad, N5, NN, L5 equites, M6 ES49)9<F 'Emiliano7, IO escolias, N5,5NO escuela de Ale2andra, 5NM "de Ancioqua, 5NM de +erito, NM, 56J, 55L, 5NK ss
& & &

de +olonia, 5NO, 5K5 de 4esarea, 5NM

5KM

/ @ B '&(@(( CC5FE445*S,

imperium,[[ 5J, KN, KL, MI, MO, L6, I6, I5, I= ss


& &

"su%ragii, LN iustae nuptiae, N5,== iustitia, 5J,N5 iustum bellum, KI r JA4<+<, 5K6 JAP<!EF< ),9S4<, 56N, 56K, 55= J<P9AF<, OJ J*AF, 55L J*AF 5N5 -E AF'9<\*9A,

!E<F P9 ^el Eilso%o7, 5NK !E<F 999 3el 9sa1rico7, 5NI !E<F 999 3)apa7, 5N= !E<F49<, 5NM !E)9-<, O5 leH, =I ss
& & &

CE,M<DEF9AF<, *l C<EEMAFF, 55I /onestae vivere, 5= C<F<,9<, O= C<,A49<, NO, K6 /cstes, =N C*D<, NM, 5K6 /umanismo, 5KN 0umanitas, II 71( U+A,D*,EF 4 , 5KL in causa mancipi, =N ndeH, =O in%amia censoria, LN in mt,e cessio, =K iniuru, = M in ius vocario, 5L, JI 9nstituas, 55O ss
& de Da$o, 56N ss instruere, IK intercessio, MO, L5, LM

proconsulate, ON militae, L6

9,FE,5*S, 5N5, 5NO, 5K6 iudeH, 5J, 565 iura, =I, 56O, 556, 555,55L, 55J iurisorudentia, 5J ss iurisprudentes, 5J, 5=, IN ius 5K ss , IN :eiianum, IN & agendi cum patribus, L6, LO & a-endi cum populo* >?.
&

Aebutia, I5 [ Aemilia, L5 Aeterna 'arpe$a, JN


&

Aquilia, =M, I6 4urala de 9mperio, J5 data, =I de 4ensoria )otestate, JN

J*AF -E 4A)A-<49A, NM J*!9AF<, OJ, 55=, 5N6 J*!9< 4ESA,, L6, LN, LM, O6 ss 2urisdiccin, MO, L6, L5 21niores, KO 2urisprudencia cl#sica, 565 ss J*S'9F9AF<, 5N, NN, NM, 56N, 56K, 55M ss , 55J, 5N5, 5NN, 5N=, 5NI, 5NO J*S'9F< 99, 5N5 J*PEF49< 4E!S<, 56K .W. ]ASE, M , NM W<S4CAW],, ) , 5KK W,<!! 5NK W,*DE,, 5NK .!. !A+E<F, "6N, 56K, 55= lectio senacus, LN lectura /aloandrina, 5NK" leges, =I, 56O, 556, 555,55L legis acrionis, N5

"4anuleia, ==
& &

Q commerci, II dicere, 5L "edicendi, L6, I6, 56M


&

"de +ello 9ndicendo, JN


& &

tlavianum, IN & -encium* =1. i C?


&

Conorarium, I5,56M
& & &

NK,

I6,

-ei Sive Mosaicorum et ,omano" rum !egum 4ollado, 55N "Cortensia, LO, JN, JK, I6 [ "9ulia )apiria, JN
& &

/onorum, LN migrandi, II, IO

!icinia, L6 !icinia Mucia, IO

interdictos, I5 interpolaciones, 5NN ss nteroreratio, prudentium, IK" interregnum, J6 interreH, KL, KJ, L6, LL invasio", =L imperator, I=, ON 9mperio, NN, NO, O6 ss
& &

& nacurale, N5, ius papirianum, M5 & &

"Menenia SeHtia, JN "<vinia, LI ")oetelia )apiria, =5, I6 ")ublilia, L=, JK, I6 ")ublilia p/iionis, LO
&

pretorium, S< privatum, 5O

occidental, NK, NM orientaZ, NK, NM

"publice respondendi, 565 ss


&

publicum, 5O

,egia de 9mperium, 56M

"rogata, =I ss leH ,omana +urgundioram, 55M


& &

liga latina, II litis, 5J !ombarda 3la7, 5NO,5K6 !<)ER, P E , 5KL !*49< AFFE< E!<,<, ML, MJ, LL !*49< +,*'<, ML de !*49< PA!E,9<, J= !*4*MEF, KJ .M. magister equitum, LM
&

&

sine imperium, MI

MAJEF49<, OL MAC<ME'<99, 5NO maiestatem populi romani, K6 male%icium, =K malum carmen, =M mancipado, N5", =N m`ncipium, =5 mandata, 56L mando militar, MO manum consertum, =N manas, =N manus iniectio, JO,=I _ MA,4E!<, 55= MA`4BAF<, 55=, 55O MA,49< ,*'9!<, LM MA,4< AF'<F9<, O5 MA,4< A*,E!9<, 555 MA,4< C<,A49<, J= MA,9<, O6 MA,'5F<, 5K6 MAS*,9< SA+9F<, 56N, 56K MA]9M9AF<, OM MA]9M9F<, OK MA]9M9F< -ARA, OL, MA8FR, 5KM ME!'RE,, 5NK membrurn ruptum, =M MEFEF9< AD,9)A,

LJ m>todo dial>ctico aristot>lico, 5K5 m>todo eHeg>tico, 5K6 ME8E,, KK missiones in possessionem, I5 M<-ES'9F<, 56N, 556, 55N, 55= M<!9'<,, 5KM M<MMSEF, KK,KL, ON, 5NK monarqua, NN, N= ss,, KM mores maiorum, 5L,5=, M6, =6 mos, 5L galileas, 5KN 0*&1 y / Ij@.C rti/aueAco "italicus, 5K5

,omana *tinensis, 55M, Pisigot/orum,

,omana 55N, 55K


& &

Sacrata, MJ, LJ

Paler#e )rovoearionem, J5
&

Paleriae Coratiae, L=, JK, I6 !e$ de citas, NM,556,555, 55J de las ]99 'ablas, 5O, NN, NK, NM, KM, M6, M=, LM, J= ss
& &

gentis, KK
& &

9sa1rica, 5NI

memoriae, 56L @ populi, LK,

!e$es comiciales, 5O "de )artida, 5KK


& & & & &

imper%ectae, =O minus quam per%ectae, =O per%ectae, =O regias, M5

magistrados )opuli ,oma ni, I6 magistraturas cum imperium, MI


& &

cumies, MO eHtraordinarias, MI, LK ss menores, MI ordinarias, MI, MO ss patricias, MO republicanas, M= ss

romano b#rbaras, 55K ss lber acrionum, IN liberto, =5 !ibri Eeodorum, 5K6 !ibro de -erec/o ,omano, 55N !949F9<, 555 liga />rnica, II Sirio

"ma$ores, MI
&

"no c1rales, MO
& &

"plebe$as, MO, LL ss
&

.F. nacimiento^ a#n vida, 56M" [ na tu ralis ratio, N6 FE,A4J< 56K,55= IER%I* D3. ),9S4<,

papiros <H$r/$nc/us, 56N )ar#%rasis de 'e%ilo, 5NI parricidio, =K" partes legum, 55I pater %amiliae, KK, =6 "gentium, KK parres, LI, J6 patria potestas, =6 patricios, KK,KO", I6,5NM patrono, =5 )A*!<, 5L, =L, 56N, 56O, 556, 55N, 55=,55I paH, K5, I= pedari, LI )EDAS*S, 56K perdu>-io, KL,MO,=K )E,E8,A,E,5KL permuta, N5 ,' persequitio lance et licio, =L , '" )E'E,S, 55I )etri EHceptiones !egum ,omanorum, !#8 5NO II pietas, K6, [

ponti%eH maHimus, ON pont%ices, 5K,5M,K=,M5,I5,IN populus, 5O, I6 romanus, KM postglosadores, 5K5 potestad tribunicia, O5
&

proprietas, K5 provincias, IJ, ON, OK, OM provocado ad populum, LM, J5, == prudencia, 5= prudencia iuris, 5K pubertad, 56M )*+!9< PA!E,9<, MJ Q)*E4CE,, 5NK .\. inaice jit2aocnco qua escores pamcidG, KL quaestor sacra pala di, OJ \uinquaginta 55L, 55J,5N6 [ [ .,n v. rapi0a, =L recepcin del 3. ,omano en Alemania, 5K5 regida, 5J reivindicado, =N religio, NO ss ,EM<, N= rep1blica, NN, II ,es 4otidianae, 55O res mancipi, =5, =N rescripta, 56L,55J responder>, IN,565 respuesta de los prudentes, I5, respuestas de )apiniano, 55K" ,CEA S9!P9A, N= decisiones,

neHuia, MJ,M=, LJ,=5,=N, I6 F9E+*C,, 56N nomen gentilicium, KK Fovelas, 5N6 noHa, JO . F2%cJMA KL,KI ,umen, NO, K5 .<. occentatio, =M occupatio, N5 ss )<M)9!9<,

)<'C9E,, 5NK,5KM prae%ectura morum, O5 prae%ectus urbis, KL LM praeirogario, =O praescriptio, =O pragm#tica, 56L "preceptos %undamentales de *lpiano, 5= ss predigesto, 55I pre%ecturas, OM, OJ pretor, 5L, N5, NN, MO, L6 ss , 56M
& &

maHimus, MO, LK

<4'AP9< A*D*S'<, O6, O5 ss , 565, 56M <-<E,E-*S, 5K6 oratores, IK" os :actum, =M <<pc9 pacto 4assianum, II pagus, KK, KO )andectas, 55J ss , 5K6 )andeccstica alemana, 5KK )A)9F9AF<, 5O, 56N, 56O, 556, 55N, 55=,55I )A)9,t.J6S'<, 555

peregrino, 5O, NM, L6, L5, I6, 56M "urbano, L6, S9, I6,56M pretura, MI, LM, ON, OJ principado, NN, NM, O5 ss princips senatus, LO, ON privilegia, 56L procedimiento %ormulario, I5 proconsul, II procule$anos, 56K ss , 55L ),<4*l 6,56N, 56K,55= )roc/iron, 5NI proletarii, M6 promulgado, =O propretor, II

pignoris capio, == )!A4EF'9F<, 5K6 )!A'<F, 5I plebe$os, KK,KO, L5,I6 plebiscitos, JN,I6 plebiscitob Atinio,'LI "'rebonio, L= )!9F9*S, =J )<M)E8<, O6 )<M)<F9<, M5,56N,55=

,944<+<F<, 5N, JI, 55M, 5NN, 5NK" ritus, 5M ss c[ ,<-,9D*ER, P, 5KL re%orma de Servio 'ulio, KO rogado, =O romanticismo, 5KK ,<M*!<, N= ss, KL,KJ renuntiatio, JK reH, 5K,5M,KN, KM, KL, KJ reH sacrorum, KM, K=, ML, MO .S. sabinianos, 56N, 56K ss , 55L SA+9F<, 55=,55I sacramentum, JO sacrilegio, MO, =K Sacro 9mperio ,omano Derm#nico, 5N= Salios, KI SA!P9< J*!9AF<, 56K, 56M sanctio, =O SAP9DF8, 5KN ss , 5KM S4C<E!!, JI, 5NK S4C<EEE,, 5NK S49A!<JA, 5NK seccesio plebis, LJ sella curuWs, MO, LK, LI ss senadoconsultos, 5O, LO
&

&

mon#rquico, KL ss

Soberbio7, KL, ML "),9S4< 3el AntiguoZ, KL, KS 'E<-<,94<, 55K 'E<-<S9<, OJ 'E<-<S9< 99, =O, 556, 555, 55N 'E<E9!<, 55L, 55J, 55O, 5NM, 5NI 'E,EF'9!!< A,SA J= testamento per aes etlibrain, =N tetrarqua, OM '9+E,9<, OK
&

& republicano , L6 s>niores, KO

'*!9< C<S'9!9<, tumultus, J6 maice 3i2aoetico

KL

Sentencias de )aulo, 56O,55K sententiae i eptae, IK SE)'5M9< viOK,555 SEPE,<

SE,P9< '*!9<, KN, KL, KJ, KO, L5 SE]'< AE!9< )E'*S 4A'*S, JI, IN, SE]'< )A)9,9<, M5 S9!A, L6, LM,O6 sodales, =J sponsio, N5 stipulations, I5 S'<,8, 5KM sucesin ab " intestato, =5 sui /eredes, =5 sum cuique tribuere, 5I summa coercensis pocestas, L= summas, 5K6 S*MME, MA9FE, KN suscriptio, 56M .rp, talln, =M 'A,\*9F< 4<!A'9d< ,ML "3el

4<,*F4AF9<, M=,IN

'9+E,9< 99, 5N5 '9'< !9P9<, KM, KI, MO, L=, J= "'A4'<, NI, KJ '<+A!,D Ee 5KL '<MAS 3Santo7, traditio, N5 ',AJAF<, OK ',9+<F9AF<, 55L, 55J, 55O, 5NI tribunado, M=, LL, OJ militum consulare potestate, MI, SK, LM ss
&

5I

56N,

'ribunal del )rncipe, 56L 'ribuno celeram, KL tribunos, M=,MO,LN tribus, KN,KJ,KO tri nocti usurpado, =N trinundinum, JK 'ripertita, IN 'riunvirato ,ei )ublica 4onstincundae, MI

insticum, J6

"ultimu J6 Q Senado imperial, ON, OK, O=

tutela mulierum, =6 tutor, =5 n:" J!)9AW<f 5M, 5=, 5I, N5 NN, =O,' 5 6N, 56M 56O, 556, 55N, 55=, 55I, 55O g!)9< MA,4E!<, 56N dsucaoio, =5, .N usus V<% [P. :i#nonium, O A'A!EF'E, 555 PA!EF'9F9AF< OJ, 555 PA!EF'9F9AF< ?9 =O 556, 55N A!C, '< MA]9M<, I5 PE!ER SA,SEtE!-e 5N, 5KM v"e#caios ib, KI =K vicari o O"5 VIC%. 3=. P9!!E8 M, 5I vindtH, KK, JO vin#iciae, =N vir* 1G. P9,D9!9<, N= virtui, 5J, NN, K6, vitie necist2u; potestas, vulgarismo, 56J .X. XE5DE! M*d<R, Ee 5 XEA494E,, 5K5 .8. $aus 5M [R.

RA4CA,9AE, 5KM RAS9<, 5KN REF<F, 55K PiFF9*S 5KN, 5KM II3ICE HE#2HIC% C2$IHUL% 1 I%CI%IE< NUI32#EIH2LE< bU El 3erec)o Romano. <u tra!cendencia. Utilidad de !u e!tudio. E!tado actual de la cue!tin............................................. Iu! 5 Na!........................................................................... lu!titia............................................................................... Iuri!prudentia.................. ................................................ Lo! precepto! fundamentale! de Ulpiano......................... a( .ones#ae si5ere %%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%% b> Alienan non laedere %%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%% %%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%% c+ Suum caiDue #ribuere%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%% 3erec)o pblico 5 3erec)o privado................................ 3el 3erec)o natural* del 3erec)o de Eente!* del 3erec)o Civil.................................................................................. 2e0uita!............................................................................ 3ivi!in de lo! periodo! del 3erec)o Romano................ C2$IHUL% = L%< %RIEEIE<. L2 #%I2R_UI2 @i!toria 5 le5enda .............. ............................................ El e!p ritu reli-io!o ......................................................... ...............................

"iiia2iG i Wmane7 .... 1 &f $i-. . a( *os Rescrip#os.......................................A . . J . @%%%% ;HX b( *os 3ecre#a .............................................U . . . ;HX d> *os Manda#a %%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%% %% %IOS b( *os "ri5ile ia %%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%Y L%%%%%%%%% IOS

2 /2@

&9<, (7

. 3G na 3 % I 2 C I % I d tjJ4j5i (((((((( P br/fiOs 2 # a!r.a . b . 5 b : * . . ; " R

E!,e Ubro !f terna. Je&inVpriir.ir d sP J? &de febrero 4t 7 . io! (ailaOe3,-[ bicoR kJ,:oriai Le/. La [Riti*&[rv. Jc <u!r.o! 2ire!

"@I#!

Das könnte Ihnen auch gefallen