1

Sociolingvistika
predmet i polje
Javlja se 60. - Interdisciplinarni pristup jeziku i jezickim varijacijama unutar konkretnih govornih zajednica. prouava odnos jezika i drutva dovodi u vezu jezike i drutvene pojave prouava kako se jeziki sistem koristi u konkretnoj govornoj zajednici uspostavlja korelacije izmeu jezikih varijacija i drutvenih uslova, ili:

prua drutveno relevantna objanjenja pravilnih obrazaca varijacije u upotrebi jezika po Doui Fimanu: nauka koja istrauje socijalnu organizaciju jezikog ponaanja otkriva: drutvena pravila i norme koji reguliu jeziko ponaanje; ponaanje prema jeziku u datoj zajednici; simboliku vrednost koju varijeteti imaju za govornike = prouavanje odlika jezikih varijeteta, njihovih funkcija i njihovih govornika

Razliita vienja jezika

Formalna lingvistika posmatra jezik kao: homogen (nema unutranjeg raslojavanja) izolovan od drutvenog konteksta (autonoman, ist) univerzalan (uroena ljudska sposobnost)

Sociolingvistika posmatra jezik kao: raslojen (mnotvo varijacija, unutranjih razlika) sutinski zavisan od drutvenog konteksta razlike u upotrebi jezika vanije su za istraivanje od univerzalne jezike sposobnosti

osnovne pretpostavke: upotreba jezika uvek predstavlja izbor iz mnotva mogunosti taj izbor je pod uticajem drutvenih inilaca (mada ne i njima do kraja determinisan) jezika raznolikost nije nasumina ve u njoj postoje obrasci

jeziki izbor prenosi drutveno relevantne informacije (identitet) i proizvodi posledice (stvaranje i menjanje drutvenih odnosa)

Sociolingvistike teme (po Ranku Bugarskom) 1) odnos usmenog i pismenog 2) jezik kao obeleje kolektivnog identiteta 3) viejezinost 4) jeziki relativizam 5) mikrosocioloka jezika pragmatika 6) jezika politika i planiranje 7) odnos prema jeziku 8) drutveni aspekti istorijske promene u jeziku

glavna teita (nivoi prouavanja)

mikrosociolingvistika: prouava: uticaj drutvene strukture na govor pojedinaca i grupa; to jest, korelacije jezikih varijeteta i drutvenih varijabli (pol, starost, klasa, rasa, urbano/ruralno, potkultura...) polazna jedinica: jezika forma = sociolingvistika u uem smislu rei makrosociolingvistika: prouava: ta drutva rade sa svojim jezicima tretira jezik kao celinu, jedan od kulturnih fenomena polazna jedinica: drutvena grupa = sociologija jezika Srodne discipline psiholingvistika: odnos jezika i ljudskih mentalnih sposobnosti

primenjena lingvistika (applied linguistics): veza jezika i uenja (prvi i drugi jezik, maternji i strani) konverzaciona analiza (etnometodologija) jezika pragmatika (npr. teorija govornog ina) lingvistika antropologija analiza diskursa; kritika analiza diskursa ( Diskurs znai govor, razgovor, odnosno
ralanjivanje, analizu)

etnolingvistika

elementi mikropragmatike (po Denet Holms) npr. pitanje oslovljavanja, utivosti, ti/Vi uopteno, izbor jezike forme zavisi od:

1) uesnika ko govori kome), 2) situacije gde i kada, u kom kontekstu, 3) teme o emu), 4) funkcije zato govore u konkretnoj situaciji, izbor forme odraava:

1) stepen prisnosti ili distance, 2) odnos drutvenog statusa uesnika (ravnopravni ili ne), 3) stepen formalnosti, 4) funkciju razgovora (prenoenje informacija ili emocija) Osnovni sociolingvistiki pojmovi Varijetet

neutralan naziv bez vrednovanja =razliite vrste jezika (u okviru lingvistiki jednog jezika); odnosno: Skup lingvistikih formi koje ine obrazac, a koji se upotrebljava u odreenim drutvenim okolnostima (tj. ija je upotreba drutveno raspodeljena) Neki kljuni pojmovi (po M. Radovanoviu): govorni dogaaj - konkretan primer upotrebe jezika u interakciji: jezik + nejeziki elementi (gestovi, mimika, kretanje u prostoru, ostalo ponaanje) poetak trajanje zavretak, obino obeleeni konvencionalnim signalima (npr. pozdrav) razliite duine; obino, niz reenica najee interakcija licem u lice, ali moe biti i osredovana

najmanje 2 uesnika, ili vie komunikacija jednosmerna ili dvosmerna norme interakcije i norme interpretacije govorni in (akt): osnovna sociolingvistika jedinica; jedan iskaz u okviru govornog dogaaja govorna situacija: vanjeziki kontekst govornog dogaaja (fiziko, institucionalno i kulturno okruenje, statusi i uloge uesnika) govorni predstavnik = govornik nekog jezika,osoba koja poseduje znanje datog prirodnog jezika (kompetenciju koda + kompetenciju komunikacije) govorna zajednica eng. speech community I definicija: Skup ljudi koji dele znanje bar jednog jezika (varijeteta) i norme njegove pravilne upotrebe,ijom se upotrebom mogu meusobno sporazumevati; (nije isto to i jezik u konvencionalnom smislu, jer: 1) mogu deliti znanje vie jezika vajcarska; 2) jedan jezik moe da se koristi u vie govrnih zajednica engleski). Neophodna je stvarna interakcija, kao i simbolika integracija. ili: II definicija: Skup ljudi koje povezuje isto poznavanje, shvatanje i priznavanje jezike norme isti, zajedniki pogledi na to ta je jeziki standard, ta je pravilno a ta nepravilno u tom jeziku itd. (makar se u stvarnoj jezikoj praksi od toga i odstupalo!)-moe da bude jednojezina ili viejezina.

Aspekti jezika
1. Jezika sposobnost uroena; univerzalna za sva ljudska bia; osobena za ljudsku vrstu 2. Jeziko znanje (omski: kompetencija; Sosir: langue) steeno; oznaava: poznavanje bar jednog jezikog sistema, odnosno koda, njegovih pravila, gramatike Upotreba jezika (omski: performanca; Sosir: parole; ostali sinonimi: jeziko ispoljavanje, delatnost, ostvarenje, ponaanje) komunikativna kompetencija u sociolingvistici naglaena (na utrb jezike odn. kompetencije koda) oznaava: poznavanje pravila koja reguliu izbor i upotrebu jezikih sredstava, naroito s obzirom na nejeziki kontekst (Radovanovi), odnosno, odgovara na pitanja: ko, ta, kome, kad, gde, kako, zato, u kojoj prilici, povodom ega, s kojim ciljem saoptava Nivoi jezikog sistema fonoloki: glasovi; jedinica fonema

morfoloki: oblici, vrste rei; morfema leksiki: renik, vokabular; leksema sintaksiki: struktura reenice semantiki: znaenje (semantema) tekstualni

standardni (knjievni) jezik Standardni jezik postaje nuan kada se pojavljuju nove potrebe I nove funkcije prilikom konstituisanja nacije.On je bezlian i anoniman,da bi sluio za slubenu upotrebu.Standardni jezik je takav,da ga mogu odailjati i primati svaki primalac i poiljalac. U procesu razrade,ozakonjavanja i nametanja slubenog jezika presudnu ulogu ima kolski sistem.On ui decu da se slue istim,jedinstvenim i jasnim jezikom,to ih podstie da stvari vide na isti nain.Tako se radi na izgraivanju zajednike svesti nacije. Karakteristike standardnog jezika: 1) ima pismo 2) kodifikovan je (definisane su pravilne forme ima gramatiku, pravopis, renik) 2) slui prestinim funkcijama u govornoj zajednici dijalekt rezultat teritorijalnog raslojavanja

ranije: nestandardni, nepravilni govor, naroito geografski odreen (lokalni, regionalni govori); danas: sve vie izjednaen s varijetetom((najee se sree u govornom obliku jezika,a ispoljava se kroz jezike razlike izmeu pojedinih podruja u okvirima jedne jezike teriitorije)(lokalni, regionalni govori)) d** , (() ,) . , , . ( ) / . , :

, ,

, (. ), , , .

dijalekatski kontinuum pojava uzajamne razumljivosti susednih dijalekata na graninim podrujima dva priznata jezika; nema jasne granice ona se povlai (bar delimino) politikim putem odnos izmeu jezika i dijalekta problematian: Jezik je dijalekt sa vojskom i mornaricom. vernakular =1) nestandardizovani, nekodifikovani varijetet; 2) stie se prirodno, u porodici, kao prvi jezik; 3) koristi se za relativno ograniene funkcije u srednjem veku: narodni jezici vs. latinski danas: najneformalniji, najkolokvijalniji varijetet nacionalnog jezika

** Narodni govor ili vernakular je izraz kojim se opisuje "domai" jezik ili dijalekt koji se
svakodnevno upotrebljava na nekom podruju, obino u kontekstu razlikovanja od nacionalnog, standardnog, knjievnog ili slubenog jezika, odnosno lingue france koja se koristi na irem podruju.**

sociolingvistiki registar =specijalizovani varijetet povezan s odreenom profesijom ili temom razlike najvee u leksici (terminima) ((Nastaje disciplinarnim,profesionalnim raslojavanjem nastaju razlike izmeu stilova prava,administracije,nauke,novinarstva,politike,tehnologije..)) primer: akademski registar verbalni (jeziki, lingvistiki) repertoar = skup razliitih varijeteta kojima raspolae pojedinac ili govorna zajednica, a koji se mogu koristiti u razliitim drutvenim kontekstima; meu njima se vri izbor u skladu sa situacijom u viejezinim zajednicama, bira se izmeu razliitih jezika; u jednojezinim, meu razliitim varijetetima (dijalektima, stilovima) istog jezika to je razueniji sistem drutvenih uloga, to je bogatiji jeziki repertoar

stil 1) u anglosaksonskoj tradiciji: Vilijam Labov

= modalitet jezika s obzirom na dimenziju formalno-neformalno razlike postoje praktino u svim jezicima, ali su u nekima vee, a u nekima manje 2) u slavistikoj tradiciji (prouavanje slovenskih jezika i kultura) sloenije znaenje: funkcionalni stilovi = varijeteti jezika definisani prema svojoj komunikativnoj funkciji (pribliavajui se po znaenju pojmovima: registar; ili varijetet; ili stil1) primeri: administrativni stil, medicinski stil, razgovorni stil, novinski stil domen Doua Fiman

= tipine interakcije meu tipinim uesicima u tipinim kontekstima (elementi: sagovornici, okruenje, tema) idealnotipski konstrukt kongruentne situacije u stvarnosti esto odstupanja: 1) porodica: lanovi/dom/svakodnevne teme 2) socijalni ivot: prijatelji/odg. prostor i teme 3) religija: svetenik-vernik/crkva/vera 4) kola: uitelj-ak/kola/gradivo 5) profesija: poslodavac-radnik/radno mesto/posao

Raslojavanje jezika po Miloradu Radovanoviu

Raslojavanje jezika po Miloradu Radovanoviu

Tipovi raslojavanja

1.Funkcionalno

2.Socijalno

3. Individualno

4.Teritorijalno

1. Funkcionalno raslojavanje rezultat : funkcionalni stilovi (po slavistima) a) disciplinarno ili profesionalno: razlike s obzirom na struke i oblasti (pravo, nauka, filozofija, administracija, medicina...); takoe: registri b) situaciono: s obzirom na drutveno definisanu priliku (mesto, vreme, namena) c) tematsko: s obzirom na sadraj . Socijalno raslojavanje rezultat: sociolekti

= osobeni varijeteti drutvenih grupa procesi nastanka: spontani (interakcije) i namerni (razlikovanje od drugih) razlike najvee: u otro klasno podeljenim drutvima (npr. kaste, srednjovekovni stalei)

takoe: argoni; jezike razlike prema rodu; prema rasi ** za utvrivanje sociolekata se prvenstveno moraju identifikovati drutvene grupe. Pri tom se brojni faktori moraju uzeti u obzir: uzrast, pol, zanimanje, mesto boravka, obrazovanje, prihodi, etniko poreklo, religija itd. Vilijam Labov (. William Labov) smatra da se kod ljudi javlja

svesna varijacija u odnosu na drutvenu klasu i trenutnu situaciju. Tako Labov govori o uskoj povezanosti stila, registra i situacije.**

Individualno raslojavanje
rezultat: idiolekti

= osobenosti individualnog izraajnog stila pojedinanog govornika-(tee da ne slede, u jezikom pogledu, veinu) pisanog jezika (naroito se prouava kod: poznatih knjievnika)

govornog jezika ((celokupnost govornih osobina pojednica,ukljuujui sve individualne nijanse - na osnovu jezikih osobenosti sudimo ko je,kakvog obrazovanja,iz kog je podruja,kog pola i starosti...))

Teritorijalno raslojavanje
rezultati: a) dijalekti: nestandardni narodni, naroito regionalni govori ranije: nestandardni, nepravilni govor, naroito geografski odreen ((najee se sree u govornom obliku jezika,a ispoljava se kroz jezike razlike izmeu pojedinih podruja u okvirima jedne jezike teriitorije)(lokalni, regionalni govori)); danas: sve vie izjednaen s varijetetom b) varijante: Rezultat teritorijalnog raslojavanja; prisustvo vie jezikih standarda u okviru jednog jezika (nekadanji srpskohrvatski; engleski; nemaki; francuski; panski) ((Teritorijalno raslojavanje u vidu varijanata zahvata standardni jezik u njegovom pisanom i govornom obliku postojanja.Varijante su posledica delovanja nejezikih pojava na jezike kulturnih i istorijskih uslova i okolnosti,zato se jezike varijante posmatraju kao sociolingvistike pojave recimo,engleska i amerika varijanta engleskog.))

10

Raslojavanje jezika po Fransoaz Gade

vrsta varijacije varijacija izmeu govornika (interlocuteur) dimenzija vreme prostor drutvo, zajednica varijacija prema upotrebi (kod istog govornika, intra-locuteur) stilovi, nivoi, registri kanal rezultat: tip razlike u jeziku istorijska promena geografska, regionalna drutvena naziv dijahronija dijatopija dijastratija

situaciona, stilistika, dijafazija funkcionalna usmeni/ pismeni jezik dijamezija

Elementi govornog dogaaja (komunikativni lanac) po Romanu Jakobsonu preuzeto iz teorije komunikacija
Predmet Poiljalac Poruka Kanal Kod Primalac

Funkcije jezika
po Romanu Jakobsonu odreuje ih odnos poruke prema: 1) predmetu (temi) - referencijalna

11

2): poiljaocu - emotivna (afektivna, ekspresivna) 3) primaocu - konativna (direktivna, manipulativna) 4) kanalu - fatika (interakcijska) 5) kodu - ) metajezika 6) poruci samoj poetska **Razraujui model komunikacije izmeu poiljatelja i primatelja poruke, Jakobson navodi est elemenata u komunikacijskom procesu (poiljatelj, kanal/kontakt, kontekst, poruka, kod, primatelj). Svakomu od tih est elemenata komunikacijskoga procesa odgovara odreena funkcija u jeziku. Te funkcije su: emotivna, fatika, referencijalna, poetska, metajezina i konativna1. Funkcija koja ima najznaajniju ulogu u stilistikoj interpretaciji knjievnoga djela je poetska funkcija koja podrazumijeva okretanje poruci samoj po sebi, tj. podrazumijeva svijest o jeziku od kojega je poruka uinjena. U skladu s tom tvrdnjom, iskaz u kojem poetska funkcija ima prvenstvo nad svim ostalim funkcijama jest knjievno djelo. Jakobsonove e se postavke pokazati primjerenim polazitem za lingvistiku analizu knjievnoga djela. Prouavajui strukturu reenice i cjelovitoga teksta, Jakobson daje pojanjenje uinka poetske funkcije i time postavlja temelj naelima strukturalne stilistike. Prema Jakobsonu, emotivna funkcija se odnosi na stajalita poiljatelja o onome to govori. Referencijalna i emotivna funkcija su donekle komplementarne, pri emu referencijalna funkcija ima objektivni i spoznajni karakter, dok je emotivna funkcija afektivna i subjektivna. Konativna funkcija usmjerena je k primatelju; metajezina funkcija je orijentirana k provjeri koda pri komunikaciji izmeu poiljatelja i primatelja, dok je fatika funkcija ona koja dominira pri uspostavi kontakta izmeu poiljatelja i primatelja poruke.**

Jezik, nacija i drava

"nacija = drava = jezik"? problematizacija uobiajene pretpostavke odnos nacija-jezik problematian i promenljiv postojanje nacionalnog jezika nije prirodna stvar ve posledica svesnog delovanja (najee, ali ne nuno, dravne politike)

12

Osnovne funkcije jezika

(Luj-an Kalve) Restriktivna (grgaire): ograniavanje komunikacije ; obeleavanje grupne posebnosti, isticanje razlika, povlaenje granica primer: argoi, argoni; moe biti i nacionalni (naroito manjinski) jezik Ekspanzivna (vhiculaire): proirivanje komunikacije ; minimalizovanje razlika, naglaavanje slinosti primer: lingua franca, pidin

Osnovni aspekti jezika

(Dubravko kiljan) podela slina kao prethodna, ali ne ista! Komunikativni: upotreba jezikog koda (pre svega) za sporazumevanje i oznaavanje neega u vanjezikoj stvarnosti Simboliki: upotreba jezikog koda (pre svega) za signaliziranje grupne pripadnosti, zajednitva i solidarnosti simboliki i komunikativni prostor jednog jezika ne moraju se poklapati primer: irski; suprotno: francuski Knjiga o sudijama 12:5-6 I Galad uze Jefremu brodove jordanske. I kad koji od Jefrema dobjee i ree: pusti da prijeem, rekoe mu oni od Galada: jesi li od Jefrema? I kad on ree: nijesam, 6. Onda mu rekoe: reci: ibolet. A on ree: Sibolet, ne mogui dobro izgovoriti. Tada ga uhvatie i zaklae na brodu jordanskom. I pogibe u ono vrijeme iz plemena Jefremova etrdeset i dvije tisue.

Jezika politika i planiranje (JPP)

najjednostavnije odreenje: = namerna jezika promena J. Filipovi: JPP je organizovana, ciljana i dugorona aktivnost institucija drave na razliitim aspektima statusa, forme i domena upotrebe odreenog jezikog varijeteta Tipovi JPP

13

Statusna: izbor varijeteta (jezikog koda) koji e dobiti status zvaninog jezika 2) Korpusna: normiranje jezikih formi i leksike odabranog varijeteta 3) Obrazovna: koji jezici e se koristiti u obrazovnom sistemu Glavne oblasti sprovoenja JPP 1) pismo 2) renik (leksika): neologizmi pozajmljenice (pitanje jezikog purizma) 3) centralizacija (ujednaavanje) lokalnih dijalekata potencijalna napetost: planska akcija drave vs. spontani razvoj jezika standardni (knjievni) jezik Standardni jezik postaje nuan kada se pojavljuju nove potrebe i nove funkcije prilikom konstituisanja nacije.On je bezlian i anoniman,da bi sluio za slubenu upotrebu.Standardni jezik je takav,da ga mogu odailjati i primati svaki primalac i poiljalac. U procesu razrade,ozakonjavanja i nametanja slubenog jezika presudnu ulogu ima kolski sistem.On ui decu da se slue istim,jedinstvenim i jasnim jezikom,to ih podstie da stvari vide na isti nain.Tako se radi na izgraivanju zajednike svesti nacije. Karakteristike standardnog jezika: 1) ima pismo 2) kodifikovan je (definisane su pravilne forme ima gramatiku, pravopis, renik) 3) slui prestinim funkcijama u govornoj zajednici

Standardizacija jezika glavni i najei oblik JPP nije svojstvo jezika po sebi ve nain drutvenog postupanja s jezikom; nemaju svi jezici standardni varijetet

14

standardni varijetet: 1) ima pismo, 2) kodifikovan je, 3) koristi se za prestine komunikativne funkcije standardizacija - neprekidan, nikad dovren proces kritika definicija : standardizacija je proces kojim mone grupe nameu jezike norme celini drutva

Akteri procesa standardizacije kulturne elite i ueni pojedinci: knjievnici, profesori, leksikografi

npr. za engleski: Samjuel Donson (Johnson), A Dictionary of the English Language (1755) za italijanski: Dante dravna tela: akademije, odbori, komisije

npr. Francuska akademija (XVII v.) Faze procesa standardizacije (po Ejnaru Haugenu) 1) selekcija norme (izbor dijalekta koji e biti osnova) 2) kodifikacija forme (izrada gramatika i renika; cilj - minimizacija variranja forme, stabilizacija) 3) elaboracija (razrada, cilj: maksimizacija funkcija, da se moe koristiti u to vie domena) 4) prihvatanje (irenje upotrebe na celu govornu zajednicu) (2 i 3 - vie lingvistiki procesi, 1 i 4 vie drutveni i politiki) Ausbau/Abstand (Hajnc Klos) Ausbau jezici po proirivanju (izgradnji): nekadanji dijalekt postaje zaseban jezik; standardni varijetet prekriva lokalne dijalekte Abstand jezici po distanci: jezici razliiti po lingvistikim merilima (nesrodni) primeri: panija - katalonski vs. panski, baskijski vs. panski biva Jugoslavija: slovenaki-SH-makedonski, maarski, albanski vs. junoslovenski jezici

15

Neki primeri nacionalnih JPP Francuska: dvorski jezik proglaen za zvanini (XVIv.); centralizacija posle Francuske revolucije Norveka: 2 standarda - bukmol i ninorsk Indija: engleski zvanini, zbog suparnitva (hindi/urdu, dravidski jezici itd.) Indonezija: uspeno uvoenje novog nacionalnogi jezika - bahasa Indonesia Kina - putong hua (zasnovan na "mandarinskom", pekinkom varijetetu) Turska: turski (Ataturkova pravopisna i jezika reforma) Izrael: hebrejski - vernakularizacijom drevnog pisanog verskog jezika

Primer srpskohrvatskog Kao knjizevni ili standardni jezik od kraja XIX do potkraj XX; nazivan je jos hrvasko srpski, hrvatski ili srpski- zajednicki jezik Srba, Hrvata, Crnogoraca i Muslimana. Popis iz 1981, poslednji u SFRJ maternji jezik 73 % od ukupnog stanovnistva. srpska govorna zajednica - situacija pred standardizaciju (kraj XVIII v.): politika razjedinjenost Srbija: nepismenost,nepostojanje visoke kulture, odsustvo elite Vojvodina - jedini obrazovani slojevi: diglosija i triglosija (1. narodni jezik, 2. slavenosrpski, 3. crkvenoslovenski) komplikovano pismo zaboravljen knjievni jezik blizak narodnom - Gavril Stefanovi Venclovi (XVII v.) predlog reforme Save Mrkalja - prvi fonetski alfabet

hrvatska govorna zajednica: 3 dijalekta (kajkavski, akavski, tokavski) s velikim meusobnim razlikama nijedan ne obuhvata celu nacionalnu teritoriju knjievna tradicija na sva 3; prve gramatike na kajkavskom nereena ortografija konano opredeljenje: novotokavski dijalekt

16

Vukova jezika reforma narodni jezik (novotokavski) kao osnova za budui standard fonetska azbuka (na Mrkaljevom osnovu)

Rjenik 1818, Pismenica (gramatika) 1814 ura Danii, Branko Radievi; Njego "Godina pobede" - 1847. saradnja s ilircima (Ljudevit Gaj); Beki dogovor 1850. - zajedniki standard Danii: "Rjenik hrvatskoga ili srpskog jezika" (JAZU, Zagreb, od 1880)

Spor izmeu Vuka i protivnika protivnici: Stefan Stratimirovi, Milovan Vidakovi, Jovan Hadi, Lukijan Muicki aspekti spora: jeziki: mogunosti narodnog jezika (vernakulara) da poslui kao osnova za standard klasni: vezanost varijeteta za klasne grupacije; ouvanje privilegija vs. demokratizacija politiki: domai: politiki interesi, odnosi moi (npr. Crkva); uloga vlasti meunarodni: "agent rimske propagande"

kulturni: problem diskontinuiteta

Srpskohrvatski od 1850. do 1990. zajedniki jezik vie naroda, sa 2 standardne varijante ("istona" i "zapadna") razlike meu varijantama - uobiajene za policentrine jezike (engleski, portugalski...); meusobna razumljivost centripetalne tendencije: Beki dogovor 1850; Novosadski dogovor 1954; zajedniki renici, gramatike, zajedniki kontinuiran rad na JPP centrifugalne tendencije: Deklaracija o hrvatskom jeziku, Predlog za razmiljanje (1967) posle 1990. - podela na zasebne jezike: hrvatski, srpski, bosanski, crnogorski

17

Izgradnja i razgradnja srpskohrvatskog (po Ranku Bugarskom) Ausbau-Abstand+Umbau (preoblikovanje): 1) Standardizacija (sredina XIX v.): dijalekt postaje standardni jezik 2) Varijantizacija: standardni jezik se raslojava na policentrine varijante 3) Restandardizacija, Umbau (posle 1990): varijante prerastaju u monocentrine standardne jezike, koje tee maksimalnoj meusobnoj distanci (ideal: Abstand)

Izgradnja i razgradnja SH: ematski prikaz

zasebni izvori
zajednik i SH standard zasebni standardi S H S H

C
konstrukcija dekonstrukcija

C
rekonstrukcija

Hrvatski jezik razvija se iz zapadne varijante srpskohrvatskog jezika Ustavom regulisana upotreba hrvatskog jezika 1990. godine rasprave oko pravopisa mere JPP: naglaena puristika tendencija, arhaizacija i potenciranje diferencijalne leksike Snjeana Kordi, Jezik i nacionalizam (2010): kritika prakse nametanja, cenzure i progona (lektori, /neki/ jeziki strunjaci, politiki faktori)

18

**Lingvisticki inzenjering- najpre u Hrvatskoj- duze vreme postojala tendencija izdvajanja iz srpskohrvatskog. U poluzvanicnom talasu purifikacije i kroatizacije, javni jezik- ozivljavanje hrvatskih arhaizama, regionalizama i stvaranje neologizama.**

Bosanski jezik pre raspada SFRJ, u BiH u upotrebi bosanskohercegovaki standardnojeziki izraz polemike oko imena: srpskohrvatski (Ustav iz 1993); bosanski ili bonjaki? Povelja o bosanskom jeziku iz 2002 kodifikacija bosanskog kao simbola bonjakog nacionalnog identiteta problem dokazivanja posebnosti: dva, a ne jedan Drugi (i srpski i hrvatski) tendencije JPP: naglaavanje orijentalnog naslea (turcizmi, arhaizmi, glas h) (postdejtonska) zakonska reenja: Federacija BiH bosanski jezik, hrvatski jezik i srpski jezik RS jezik srpskog naroda, jezik bonjakog naroda i jezik hrvatskog naroda RS (neuspeli) eksperiment s uvoenjem ekavice (1993-1998)

**Bosanski- drugaciji i od srpskog i od hrvaskog- orijentalna obelezja. Nije bilo ozbiljnijih pokusaja menjanja lingvistickog profila srpskog jezika- nije se osecala potreba za naglasavanjem zasebnog identiteta- kod odlazecih idioma- snazno. Jedini slucaj inzenjeringa u vezi sa srpskim- izvan srbijedeo Bosne i Hercegovine, pod srpskom dominacijom (1993-1998), neuspeli pokusaj nametanja ekavice tamosnjem ijekavskom stanovnistvu. Bosanski je politicki priznat u Bosni i Hercegovini, a internacionalno na Dejtonskom sporazumu 1995.**

Crnogorski jezik institucionalizacija: Ustav (2008) u slubenoj upotrebi crnogorski jezik; Savjet za standardizaciju crnogorskog jezika (2008) problem dokazivanja posebnosti: razlike objektivno veoma male mere JPP: tendencije dijalektizacije, folklorizacije, arhaizacije pravopis: uvoenje novih fonema (, ) velik simboliki znaaj morfologija (stari i regionalni oblici nekih padea) leksika (stare ili regionalne rei)

19

polemike i dalje traju

Srpski jezik razvija se iz istone varijante srpskohrvatskog jezika Ustavom regulisana upotreba srpskog jezika i irilinog pisma 1990. godine Zakon o slubenoj upotrebi jezika i pisma (1991) pominje i srpskohrvatski i srpski u Vojvodini, posebno regulisano zbog etnike meovitosti stanovnitva za razliku od ostalih, nije se vidljivo menjao posle 1990: slabo naglaene tendencije razlikovanja i razgraniavanja verzija jezikog nacionalizma ekspanzivna: (ponekad) se ostali jezici sagledavaju kao tek podvrste srpskog (nepriznavanje posebnosti) Odbor za standardizaciju srpskog jezika osnovan 1997, danas uglavnom neaktivan rasprave u vezi s pravopisom (i dalje traju) rasprave oko pisma (nasleeno stanje: sinhronijska digrafija) da li treba spasavati irilicu?

Mikrosociolingvistika - nekoliko pristupa

Jezika pragmatika prouava kako ljudi razumeju i proizvode govorne inove u konkretnim govornim situacijama; pragmatika kompetencija; meukulturna pragmatika zaeci: arls Moris (Morris; 1930e; tipologija znakova: ikone, signali, simboli) filozofija obinog jezika: Herbert Pol Grajs (Grice; od kasnih 1960ih): "princip saradnje" sa 4 maksime: Kvantitet (koliina informacija), Kvalitet (istinitost, utemeljenost), Relacija (povezanost sa temom), Manir (jasnoa) Teorija govornih inova Don Ostin , Kako delovati reima (John Austin, How to do Things with Words, 1962)

konstativi (opisuju stanje stvari, istiniti ili lani) / performativi (proizvode posledicu samim izgovaranjem) kasnije: 3 aspekta iskaza: 1) lokucioni (sam iskaz), 2) ilokucioni (ta se njime ini),

20

3) perlokucioni (dejstvo na sluaoce) dalje razvija: Don Serl (John Searle; Govorni inovi [Speech Acts], 1970) Etnografija komunikacije Del Hajmz (Dell Hymes, 1927-2009): jedan od prvih sociolingvista i osniva "lingvistike antropologije" jedinstvena nauka o oveku: jezik (lingvistika) + kultura (antropologija) + drutvo (sociologija) u centru panje: konkretna komunikacija u stvarnim ljudskim zajednicama primat govora nad kodom, funkcije nad strukturom, konteksta nad porukom fluentni govornik: poznaje ne samo gramatiku nego i kulturna pravila upotrebe jezika govorna zajednica: ira ili ua od "jezika", znanje jezikog koda + poznavanje pravila govorenja Komponente govornih inova (po Hajmzu) 1) forma poruke 2) sadrina poruke: tema 3) okruenje: fizike okolnosti, vreme,mesto 4) scena: psiholoko-kulturno okruenje 5) akteri: govornik, slualac (onaj kojem se obraa/onaj koji uje) 6) namere-polazita; 7) namere-ciljevi 8) stil (key; ton, duh, manir) kanal; 10) forme govora 11) norme interakcije 12) norme interpretacije 13) anrovi saeto: S-P-E-A-K-I-N-G

21

Prouavanje jezike utivosti Braun i Levinson, Utivost (Penelope Brown, Stephen Levinson, Politeness: Some Universals in Language Use, 1987)

"obraz" (face, E. Gofman), "uvanje obraza", pojedinac kao svetinja vrste obraza: "pozitivni" - potovanje, vrednovanje pojedinca i njegovih potreba "negativni" - sloboda delanja i odsustvo prinude "pozitivna" i "negativna" utivost

uitvost uopte: jeziko delanje (strategija) usmereno na minimizaciju efekata "ugroavanja obraza"

Jezik i rod
Aspekti odnosa rod-jezik "muki" i "enski" jezik kao razliiti razlike u nainu upotrebe jezika (govoru) seksizam u jeziku u imenovanju u gramatikoj strukturi

razlike - uvek statistike, nikad apsolutne i kategorijalne (kao i kod klase!) "Muki" i "enski" jezik razlike primetne u predmodernim zajednicama mogua objanjenja: naglaena razdvojenost rodnih uloga; pojam "tabua" u modernim drutvima: ene manje sklone upotrebi psovki i grubog renika

enska hiperkorektnost vea sklonost ena ka jezikom standardu - dosad najpotvreniji sociolingvistiki nalaz - razlike esto vee nego klasno-slojne objanjenja: od ena se oekuje vee saobraavanje normama uopte

22

nestandardan govor asocira na "nedolino" (naroito seksualno slobodno) ponaanje manje nego mukarci izloene dejstvu "kontraprestia" percepcija povezanosti norme (vladajue kulture) sa enskim polom - npr. otpor deaka u koli odgovornost prema deci koju socijalizuju (vee ivotne anse) okrenutost "branom tritu" kao kanalu uzlazne pokretljivosti tip posla koji obavljaju - komunikacija izvan ue zajednice (trgovina, turizam)

Robin Lejkof: "Jezik i mesto ene" Language and woman's place, Robin Lakoff (1975) Prva lingvisticka studija koja na sistematican, analitican i kriticki nacin proucava odnos jezika i roda jeste knjiga Robin Lakoff iz 1975. pol- bioloska konstanta; rod- drustveno utemeljena varijabla- aktivan odnos svake osobe prema svom identitetu. Language and woman's place Postojanja rodne razlike u upotrebi jezika, kada se javlja, koje oblike ta poprima i koje efekte. Svojim nainom govora ene izraavaju i produavaju svoju potinjenost; karakteristike govora - znaci nesigurnosti i povlaenja: deminutivi, eufemizmi, ograde, potapalice, isprazni pridevi, prenaglaavanje, izuzetno utive forme obraanja, izbegavanje psovki, hiperkorektna gramatika. Vecina autora u ovoj oblasti istice povezanost podele rada po polu i razlicito vrednovanje doprinosa muskaraca i zena sa dihotomijom na privatno i javno. svojim nainom govora ene izraavaju i produavaju svoju potinjenost karakteristike govora - znaci nesigurnosti i povlaenja: deminutivi, eufemizmi, ograde, potapalice, isprazni pridevi, prenaglaavanje, izuzetno utive forme obraanja, izbegavanje psovki, hiperkorektna gramatika

rezultati empirijskih provera teze - dvosmisleni

Dopunska i alternativna objanjenja: razliiti konverzacioni stilovi

razliiti pristupi verbalnoj interakciji: ene sklonije saradnji, mukarci dominaciji; ene: - saglaavanje s miljenjem sagovornika - pozitivne reakcije podrke i interesovanja - podsticanje daljeg toka konverzacije, stvaranje ugodne i harmonine atmosfere - ublaavanje naredbi

23

- izbegavanje verbalnog konflikta viestruko potvren nalaz - mukarci vie priaju (u meovitim konverzacijama) i ee prekidaju sagovornike, naroito enske Razliiti stilovi: radovi Debre Tanen Deborah Tannen, You just don't understand! (prev. Svetovi ene i mukarca), 1990. muko-enski razgovori - "meukulturna komunikacija" ene kroz govor vie tee povezanosti, mukarci potvrivanju statusa; enski svet - umreene jedinke, muki svet - hijerarhijski rasporeeni takmaci posledice: ene sklonije slaganju, sluanju, razmeni intimnih pria, bez hvalisanja; mukarci konfrontaciji, afirmisanju svoga ja i sposobnosti verbalne navike se stiu u najranijem detinjstvu Pojam "drutvene mree" Lesli i Don Milroj (Lesley and John Milroy) istraivanja u radnikim kvartovima Belfasta zanimaju ih: unutarklasne jezike razlike pripisuju ih: prirodi mrea u kojima pojedinac uestvuje pojam mree - iz antropologije i sociologije bitne odlike mree: gustina i multipleksnost (redundantnost) jake veze pogoduju ouvanju varijeteta, slabe jezikoj inovaciji

Skriveni presti skriveni presti, kontrapresti (covert prestige) skovao: Vilijam Labov privlanost, vrednost nestandardnog varijeteta (vernakulara, sociolekta) doprinosi njegovom ouvanju uprkos optoj prestinosti standarda najee izraava: pripadnost grupi, solidarnost, status u okviru grupe ee se javlja meu mukim govornicima

24

Sociolingvistiki metodi
Metodologija u sociolingvistici prikupljena empirijska graa korpus poeci prikupljanja podataka: dijalektologija; dijalekatski atlasi; NORM prelazak sa ruralnih na urbane dijalekte poetak prave SL znaaj tehnologije (audio i vizuelno snimanje; elektronsko pohranjivanje) paradoks posmatraa (V. Labov): kako zabeleiti spontani govor, a da na njega ne utiemo?

Osnovni tipovi metoda u SL kvalitativni:

utemeljenje u etnografskoj metodologiji i metodologija antropologije; interdisciplinarno. Kvalitativna analiza predstavlja niz metodoloskih postupaka: analiza drustvenih mreza, analize konverzacije i analize diskursa, studije slucaja i etnografije. Kvalitativna istrazivanja su uvek interpretativnog tipa, podrazumevaju opis datog fenomena, tezi da uoci i adekvatno interpretira istrazivani fenomen. U slucaju sociolingvistike to je jezicko ponasanje, njegovi uzroci i posledice u razlicitim drustvenim kontekstima uvek uzimajuci u obzir kulturne modele, stavove i misljenja svojih ispitanika. Istrazivaci u ovoj vrsti istrazivanja teze da razumeju ponasanje svojih subjekata preuzimajuci njihov nacin shvatanja sveta i dogadjaja, verujuci da svako od nas ima priliku da iskustva interpretira na vise nacina u procesu interakcije sa drugima, i da je stvarnost sazdana upravo iz tih znacenja. etnografija (iz antropologije): posmatranje s uestvovanjem, intervju s informantima naroito u lingvistikoj antropologiji snimanje prirodnih konverzacija ostali drutvenonauni metodi (istorijski, socioloki, politikoloki)

kvantitativni:
**podrazumeva da se jezicki parametri koreliraju sa socijalnim kako bi se identifikovao socijalni kontekst u kojima se oni pojavljuju. U okviru varijacionisticke kvantitativne sociolingvistike koriste se sledeci oblici rada na terenu: brza anonimna anketa; liste reci/ citanje odredjenih odlomaka teksta telefonske ankete;

25 sociolingvisticki intervju **

beleenje; statistika (frekvencije, tabele); ukrtanje

sociolingvistika varijabla: jedinica jezike strukture sa najmanje 2 realizacije, koja se moe meriti i koja varira shodno socijalnim obelejima govornika i/ili stila = varijacionistika sociolingvistika Varijacionistika sociolingvistika **je metodologija najee primenjena na socijalne varijacije (sociolekt, jeziki varijetet povezan sa pripadnou nekoj drutveno odreenoj grupi najee klasi, rodu, rasi, uzrasnoj grupi, potkulturi) Sociolingvistika varijabla je jedinica jezike strukture sa najmanje 2 realizacije, koja se moe meriti i koja varira shodno socijalnim obelejima govornika i/ili stila. Varijacije nikad nisu kategorijalne, vec uvek probabilisticke. Javlja se u direktnoj korelaciji sa istorijskom lingvistikom. Uspostavljanjem korelacija izmedju jezickih i drustvenih varijacija kako bi iznedrila jedinstvenu teoriju koja bi objasnila sirenje i utvrdjivanje jezickih promena u sistemu.** metodologija najee primenjena na socijalne varijacije sociolekt: jeziki varijetet povezan sa pripadnou nekoj drutveno odreenoj grupi

najee: klasi (sloju),ali i: rodu; rasi; uzrasnoj grupi; potkulturi vano: razlike nikad kategorijalne, uvek probabilistike

Vilijam Labov (William Labov, r. 1927)

**koristio brzu anonimnu anketu; sociolingvisticki intervju.Najvie istraivao: socijalnu (klasnu) varijaciju; rasnu varijaciju; jeziku promenu. Najpoznatije delo:The Social Stratification of English in New York City. 3 robne kude, klasno diferencirane. U tri robne kuce ispitivao izgovor neprevokalskog r (cujno, prestizna forma, necujno, lokalni govor). 264 ispitanika. Istrazivao je i varijacije prema rasi; crnacki jezik nije manjkav; uveo African American Vernacular English, koji je razlicit od americkog standarda ali ima svoje pravilnost. Zalagao se da se prizna kao zasebna varijanta.**

jedan od osnivaa sociolingvistike utemeljio varijacionistiku paradigmu metodi: RAT; sociolingvistiki intervju najvie istraivao: socijalnu (klasnu) varijaciju; rasnu varijaciju; jeziku promenu

26

najpoznatije delo:The Social Stratification of English in New York City (1966): snimljeni intervjui sa 340 ispitanika govor Njujorka ureena heterogenost Labov: Eksperiment u robnoj kui RAT (Rapid Anonymous Testing, brzo anonimno testiranje) 3 robne kue, klasno diferencirane varijabla: izgovor neprevokalskog r (ujno prestina forma, neujno lokalni govor) 264 ispitanika, svaki sa po 4 realizacije varijable (leerni i kontrolisani stil)

Labov: Martini vinogradi cilj: pokazati da se jezika promena moe istraivati dok se odvija varijabla: centralizacija diftonga /ay/ i /aw/ (right, cow) metod: intervjui (69 ispitanika), snimljeni i podvrgnuti spektrografiji zakljuak: izmenjen (nestandardan) izgovor povezan sa jakim lokalnim identitetom

Labov: Sociolingvistiki intervju 4 kontekstualna stila, rasporeena du dimenzije formalno-neformalno (odn.: panje koja se poklanja govoru)

1) spisak rei (varijanta: minimalni parovi) 2) itanje odlomaka 3) razgovor sa ispitivaem 4) leerni (spontani) govor: prepriavanje situacije opasnosti; govor van intervjua (sa treom osobom, na telefonu, pre i posle intervjua, deje razbrajalice)
**Labov je osmislio razgovornu mreu, sa ciljem simuliranja spontanog menjanja teme, to je karakteristino za neformalni razgovor. Unapred utvrenog redosleda tema nema, i sama interesovanja ispitanika mogu pomodi u kretanju kroz teme. Ovakvom organizacijom mogu se dodatno zabeleiti podaci o samim ispitanicima (uzrast, pol, drutvena klasa, etnika pripadnost, itd.), koje istraivai mogu iskoristiti za tumaenje govornog ponaanja ispitanika. esto je intervju izvor kvalitativnih podataka koji moe dopuniti kvantitative analize.**

27

Jezike varijacije prema rasi esto istraivana tema u SAD Labov: crnaki engleski nije manjkav jezik Ebonics ili AAVE (African American Vernacular English): iako razliit od amerikog standarda, pokazuje vlastite pravilnosti; slian irom zemlje razliite teorije o poreklu zalaganja da se prizna kao zasebna (standardna) varijanta amerikog engleskog

Glavne lingvistike teorije:

elementi: Osnovne teorijske struje I. Strukturalizam: Sosir II. Generativizam: omski Strukturalna lingvistika Predstrukturalizam Kazanjska kola (druga polovina XIX v.): zaeci: - pojma foneme; Strukturalizam opte odlike (po Milki Ivi) predmet deskriptivne lingvistike je prouavanje jezike strukture primenom objektivnih kriterijuma 2) precizno razlikovanje hijerarhijskih nivoa (fonolokog, leksikog, morfolokog, semantikog, sintaksikog) 3) tei se jedostavnosti, tanosti i doslednosti Strukturalizam - enevska kola: Ferdinan de Sosir Ferdinand de Saussure (1857-1913) profesor lingvistike u enevi Kurs opte lingvistike (Cours de linguistique generale) objavljen 1916. na osnovu beleaka studenata Jan Boduen de Kurtene, Mikolaj Kruevski - razike sinhronija/dijahronija

- razlike jezik pojedinca/kolektiva;

28

otac strukturalizma pravca u lingvistici, a potom van nje

Sosir osnovne ideje: jezik je sistem znakova znak: oznaitelj (oznaka) + oznaeno (oznaena ideja) proizvoljnost znaka: izmeu oznaitelja i oznaenog ne postoji prirodna ili neminovna veza i oznaeno i oznaitelj su isto relacioni entiteti (odreeni odnosom sa drugim elementima sistema)

jezik kao sistem znakova + doktrina o proizvoljnosti znaka = posledice: vrednost elemenata-jedinica (na bilo kom nivou jezike strukture) odreena je poloajem tih jedinica u sistemu odnosa (strukturi) vrednost jedinice ne odreuje se pozitivno (svojim sadrajem, onim to jeste) ve negativno, svojim odnosima s drugim terminima sistema, tj. razlikovanjem od njih:

Njihova najtanija karakteristika jeste da su ono to druge nisu. U jeziku postoje samo razlike bez pozitivnih termina. doktrina o proizvoljnosti znaka posledice: jezik nije nomenklatura (popis naziva za prethodno postojee kategorije);

naprotiv, svaki jezik stvara svoje kategorije, artikulie i organizuje svet na drugi nain analogije: - ah; - vozni red

** Saussure se pre svega interesovao za to ta je jezik kao predmet naunog prouavanja: kako ga razumeti i kako mu prilaziti. Da bi svoje ideje o tome to ivlje i neposrednije ilustrovao, Saussure se posluio duhovitim poredenjem s igrom aha. Za igru aha uzimaju se figure koje mogu biti izraane od vrlo razliitog materijala. Izbor materijala je proizvoljan. Obavezna je jedino vrednost koja se figurama u igri pridaje. Tako i u jeziku: hoe li re voda predstavljati imenicu, ili predlog, ili glagol, ili bilo ta drugo, zavisi od znaenja koje je vezano u datome jeziku za glasovni sklop voda . Znaenje ne biva uslovljeno samim sazvujem rei, ve poloajem koji ona, u svojstvu jezikog znaka, zauzima u okviru celokupnog jezikog sistema. ahovskim figurama rukujemo po odredenim pravilima igre koja treba potovati. Nedoputeno je menjati u toku igre jednom utvrdenu vrednost figura. Slino stoji sa jezikom. Konkretan spoj

29

glasovne sa znaenjskom stranom jezikog znaka varira od jezika do jezika, to znai da je nastao u igri sluajnosti, proizvoljno. Ali jednom utvren - taj se spoj ne moe menjati, obavezan je. U tom je smislu, dakle svaki jeziki znak s jedne strane proizvoljan, s druge - obavezan.**

langue/parole : jezik kao sistem /upotreba jezika; predmet lingvistike je samo langue (kolektivno, stabilno, bitno)

**jezik (langue) je svojina kolektiva,a pojedinac ga neposredno ostvaruje govorom (parole).

Govorne realizacije odgovaraju u principu normama koje namee jezik - svojina kolektiva. Pa ipak, sam in govora daje moguost za naruavanje aktuelne jezike norme: pojedinac zapone neku promenu, ona se dalje uoptava podraavanjem, dok se konano ne uvrsti u inventar standardnih jezikih karakteristika.** binarne opozicije ** Poznata Straussova ideja je da ovjekova dubinska mentalna
struktura funkcionira na strukturiranju svijeta dijeledi stvarnost na odsjeke binarnih opozicija, kao a su toplo-hladno, nod-dan, muko-ensko, sirovo-peeno, sunce-mjesec, nebo-zemlja, itd. ,**

sinhronija (na tetu dijahronije) ** Sinhronija se bavi iskljuivo jednovremenim prikazom

jezika; dijahronija se bavi istorijom jezika i grupa jezika i kakve su se strukturalne promene dogodile.**

paradigma i sintagma: vrste odnosa meu jezikim elementima

paradigmatski: mogu se meusobno zamenjivati sintagmatski (Sosir: asocijativni): reaju se u niz ** Paradigma je niz znakova, poput azbuke, iz kojeg se pravi izbor da bi sef o r m u l i s a l a p o r u k a .
S i n t a g m a j e k o m b i n a c i j a i z a b r a n i h z n a k o v a . U j e z i k u , r e n i k j e paradigma, a reenice sintagma.U p a r a d i g m i s v e j e d i n i c e m o r a j u i m a t i n e t o z a j e d n i k o t o i h i n i lanomp a r a d i g m e i m o r a j u s e j a s n o r a z l i k o v a t i o d d r u g i h u p a r a d i g m i , t j . m o r a j u i m a t i distinktivne odlike znaka. Vana odlika sintagme su pravila kako se prave kombinacije Ujeziku to su gramatika, sintaksa, u muzici melodija, itd.**

Strukturalizam Praka kola Praki lingvistiki serkl 1926. (R. Jakobson, N. Trubecki, S. Karcevski, V. Matezijus, B. Havranek, B.Trnka, J. Mukarovski)
** .

30

jezik sistem izraajnih sredstava namenjen sporazumevanju zavisnost jezika od spoljanjih faktora funkcionalna stilistika razvoj fonologije

Praka kola Nikolaj Trubecki, Roman Jakobson fonema osnovna zvuna jedinica koja je relevantna u okviru datog jezikog sistema: donosi razliku u znaenju **
. , ( ).**

(razlika fonetika fonologija; kasnije inspirisala razliku etski emski u antropologiji /formulisao: Kenet Pajk/) binarne opozicije (dihotomije, parovi suprotnosti) ** .
.**

markirano nemarkirano **
.**

Transformativno-generativna gramatika
Noam omski (Noam Chomsky, r. 1928) Sintaksike strukture (Syntactic Structures, 1957) ** 1979.,
, ( popdrop . , ). , , (, )

31 . , .**

najvaniji nivo jezika: sintaksa osnovni cilj lingvistike: da objasni principe po kojima stvaramo reenice; kako se proizvode gramatine reenice (one koje jeziko oseanje govornika prepoznaje kao pravilne), ukljuujui i one koje nikada nismo uli, dakle nove reenice (up. generisanje, generativno) kompetencija / performansa

kompetencija (competence): znanje gramatinosti (preteno implicitno) koje poseduje izvorni govornik jezika - vanije performansa (performance): jeziko ispoljavanje manje vano ** , . - ; . , .** dubinske / povrinske strukture

** Chomsky razlikuje dva apstraktna nivoa jezika: povrinsku i dubinsku strukturuPOVRINSKA STRUKTURA-direktna apstrakcija odnosa koji se uoavaju uostvarenim reenicama jednog datog jezika.DUBINSKI NIVO-apstraktniji i dublji podrazumijeva one odnose koji se ne uoavajuneposredno posmatranjem ostvarenogjezikog fenomena, ve se moraju rekonstruisati naosnovu izvjesnih principa koji postavlja teorija.**

- univerzalistika koncepcija ** e takoe predloena teoretska tendencija, za koju se smatra da ima perspektivu u sljededem vijeku,
u kojoj se od ljudi oekuje da stvaraju overarching teorije o svemu to pokuava kombinovati nalaze iz razliitih disciplina kako bi se objasnili dublji ivotni procesi.**

- jezik: homogen i od drutva nezavisan; varijacije nebitne

32

Teorija o jezikoj relativnosti

Sapir-Vorfova hipoteza Edvard Sapir, ameriki antropolog Edvard Sapir, ameriki antropolog- prvi postavlja tezu da jezik, kao temelj kulture, strukturie pogled na svet svojih govornika. Bendamin Li Vorf-lingvista amaterzbirka tekstova Jezik, misao i stvarnost 1956. -hipoteza o jezickoj relativnosti: strukture pojedinih jezika utiu na pogled na svet ljudi koji njima govore i na njihovo ponaanje u odnosu prema stvarnosti koja ih okruuje. Govornici razliitih jezika ive u razliitim svetovima; razliito opaaju prostor, vreme, materiju, uzrono-posledine veze;iskustvo nije isto za sve ljude oblikuje ga maternji jezik

prvi postavlja tezu da jezik, kao temelj kulture, strukturie pogled na svet svojih govornika Bendamin Li Vorf (Benjamin Lee Whorf, 1897-1941) lingvista amater prouavao indijanske jezike

zbirka tekstova Jezik, misao i stvarnost 1956. (Language, Thought and Reality, prir. John Carroll) Nauka i lingvistika- Vorf Prirodna logika kaze da je govor cesto uzgredan proces koji se trogo odnosi na komunikaciju, a ne na formulaciju ideja. Za govor ili upotrebu jezika pretpostavlja se da samo izrazava ono sto je u sustinskom smislu vec formulisano nelingvisticki. Misljenje prema ovom shvatanju ne zavisi od gramatike vec od zakona logike ili razuma koji se smatraju istim za sve posmatrace. Prirodna logika smatra da su razliciti jezici sustinski paralelni metodi za izrazavanje racionalnosti misljenja-razlikuje zaista samo u beznacajnim detaljima. Hipoteza o jezikoj relativnosti strukture pojedinih jezika utiu na pogled na svet ljudi koji njima govore i na njihovo ponaanje u odnosu prema stvarnosti koja ih okruuje govornici razliitih jezika ive u razliitim svetovima; razliito opaaju prostor, vreme, materiju, uzrono-posledine veze iskustvo nije isto za sve ljude oblikuje ga maternji jezik

33

Vorf pristup poreenje: jezika hopi i SAE (Standard Average European): razliita tretiranja prostora i vremena **U jeziku hopija munja, talas, plamen, meteor, kolut dima, kucaj jesu glagoli jer dogadjaji nuzno kratkog trajanja ne mogu biti nista drugo sem glagola. Oblak i oluja su blizu donje granice trajanja za imenice. Kao sto vidimo hopi u stvari vrse klasifikaciju dogadjaja na osnovu tipa trajanja sto je strano nasem nacinu misljenja.
- Ono sto najvise iznenadjuje jeste otkrice da obuhvatne generalizacije zapadnog sveta,

kakve su vreme brzina i materija nisu bitne za konstrukciju jedne dosledne slike univerzuma. Hopi bi se mogao nazvati bezvremenim jezikom, ali mora uvek da pokazuje koji od sledecih tipova validnosti: izvestaj o dogadjaju; ocekivanje dogadjaja; generalizacija ili zakonitost odredjenim dogadjajima. ** anti-etnocentrizam: svaki jezik je podjednako vredan SAE i zapadna metafizika koju on izraava nisu superiorni ve samo jedni od moguih

Kritike hipoteze jaka verzija, jeziki determinizam, odbaena; slaba verzija, jeziki relativizam, jo uvek iva i sporna najea provera: ispitivanje prepoznavanja boja

zamerke Vorfu: nestrunost paradoks: ako jezici tvore zasebne svetove, kako je on mogao da shvati svet Hopija? ta se deava kad se naui drugi jezik? kako je prevoenje mogue? Velika prevara s eskimskim renikom (D. Pulum) univerzalistiki argument (oslonac na neuroloka istraivanja) uroenost mentalnih sposobnosti (S. Pinker) SL kritika: jezik sagledava kao homogen, statian i individualno-psiholoki entitet, umesto u interakciji i raslojenosti

neeljene politike implikacije: podrka kulturalistikom rasizmu i segregaciji

34

KRITIKA: nestrucnost; kako je mogao da zna; sta se desava kada drugi nauce jezik; kako je prevodjenje moguce; eskimski recnik?; jezik sagledava kao homogen, statican, nezeljene politicke implikacije.

Jezik i drutvena klasa:

dva pristupa Teorija kodova Bazila Bernstajna delo: Jezik i drutvene klase (Basil Bernstein, Class, Codes and Control, 1971)
svojoj knjizi Jezik i drutvene klase, Bazil Berntajn se bavi pitanjem koliko se nivoi postignua u koli mogu tumaiti prema razlikama u obrascima jezik, imajui u vidu znaaj koji jezik ima kao medij komunikacije i ucenja. Berntajn razlikuje dva oblika govornog obrasca, koje naziva razraenim i ogranienim sistemom znakova.7 Uopteno, pripadnici radnike klase upueni su na upotrebu ogranienog jezikog koda, dok pripadnici srednje klase koriste oba sistema. Ograniene sisteme znakova karakteriu kratke, gramatiki jednostavne i nedovrene reenice. Ree se upotebljavaju pridevi i pridevske umetnute reenice, predlozi i priloke reenice. Smisao dogaaja i namera saoptavaju se vie gestom, intonacijom i kontekstom u kome se komunikacija odvija. Ogranieni sistemi znakova deluju uglavnom u okvirima partikularistikih znaenaja i kao takvi su vezani za odreen kontekst. Poto se toliko toga uzima kao samorazumljivo ovi sistemi svedeni su na upotrebu vezanu za predmete i odnose koji su poznati onima koji komuniciraju. Tako su znaenja koja se prenose ovim sistemom znakova dostupna i razumljiva samo odreenim drutvenim grupama i tako vezana za odreeni drutveni kontekst. Razraeni jeziki kod eksplicitno izraava mnoga znaenja koja se u ogranienom sistemu smatraju samorazumljivima. Ovaj sistem znakova iznosi sve pojedinosti, jasno govori o odnosima i daje objanjenja. Njegova znaenja su univerzalistika, dakle, nisu vezana za odreeni kontekst ve su svima dostupna. Poreklo govornih obrazaca drutvenih klasa Berntajn objanjava porodinim odnosima i praksom vaspitanja. Porodini zivot radnike klase pogoduje razvoju ogranienog jezikog koda. U radnikoj porodici tano se zna ko ima kakav poloaj. Status je jasno definisan na osnovu pola, starosti i porodinih odnosa. Ta jasnoa statusa ne zahteva nikakvu rasrpavu i razradu u verbalnoj komunikaciji. Odnosi lanova porodice srednje klase manje su kruti i manje jasno definisani a vie se temelje na dogovoru i raspravi. Stoga znaenje u verbalnoj komunikaciji mora biti vrlo eksplicitno, namere jasno izreene, pravila kao ishod rasprave a odluke rezultat dogovora. Razlike u govornim obrascima, smatra Berntajn, mogu delimicno objasniti razlike u obrazovnom uspehu. Formalno obrazovanje dogaa se u okvirima razraenog sistama znakova. Berntajn tvrdi da kola prenosi i razvija univerzalne poretke znaenja te je stoga dete iz radnike klase u nepovoljnijem poloaju jer je upudeno na ogranieni jeziki kod. Ogranieni sistem znakova svojom prirodom smanjuje izglede uenika iz radnike klase da uspeno usvoje neka znanja i vetine koje zahteva obrazovni sistem. kola, dakle, neguje jezik srednje klase neuvaavajudi razlike onih koji dolaze iz sredina zahvadenih socijanom i kulturnom deprivacijom.**
**U

35

oslanja se na Sapira i Vorfa ali, uz uvoenje posredovanja putem diferencirane drutvene strukture: strukturalne razlike stvaraju razliite lingvistike obrasce, tj. kodove

osnovni tipovi koda: ogranieni kod razraeni (elaborirani) kod osnova razlikovanja: predvidljivost razliiti kodovi uslovljavaju razliito ponaanje i orijentaciju prema svetu

Ogranieni kod predvidljivost jezike strukture i izbora rei (leksike) ogranieno izraavanje individualnosti odraava tipizirane, tradicionalne drutvene uloge pojednostavljena struktura iskaza slikovitost, toplina, ivotnost, metaforinost izraz pripadnosti kompaktnoj zajednici i njenoj kulturi (zajednika znanja i znaenja)

Razraeni kod manja predvidljivost bogatiji izbor rei, sloenije reenice ekspliciranje govornikove namere i teme o kojoj se govori otvorenije, manje fiksirane drutvene uloge individuacija vana (npr. uestala upotreba zamenice ja) izraavanje linog stava verbalnim putem vea formalnost

Partikularno i univerzalno u ogranienom i razraenom kodu Znaenja: ogranieni kod: partikularistika (podrazumevana, neeksplicirana; zavise od konteksta i konkretne situacije; da bi se shvatila, treba neposredno uestvovati u datoj kulturi)

36

razraeni kod: univerzalistika (apstrahovana od konkretne situacije, razumljiva i autsajderu)

Modeli: ogranieni kod: univerzalistiki (svako ga stie) razraeni kod: partikularistiki (ui se formalno, eksplicitno; nije dostupan svima)

Ogranieni i razraeni kod: veza s klasom ogranienim kodom raspolau svi, razraenim samo neki srednje klase se slue i jednim i drugim, radnika klasa samo ogranienim ogranieni kod izraava kulturu (tip kolektiva, tip drutvene strukture) radnike klase kola zahteva kompetenciju u razraenom kodu otud kolski neuspeh radnike dece

Pjer Burdije: teorija legitimnog jezika

delo: ta znai govoriti (1982) protiv formalno-lingvistikog izolovanja jezika iz drutvenog konteksta jezik jeste sredstvo komunikacije, ali isto tako i sredstvo moi i politikog delanja (jeziki znakovi: namenjeni sporazumevanju, ali i znakovi bogatstva, i znakovi autoriteta) pristup: ekonomija simbolikih razmena: prevazii suprotnost ekonomije i kulture jeziki habitus,jeziki kapital,eziko trite borba za legitimni jezik: borba za mo nad simbolima razliiti (i nejednako rasporeeni) drutveni uslovi sticanja kompetencije u legitimnom jeziku: pitanje drutvenog statusa, a ne jeziko pitanje

Burdije: legitimni jezik i jeziko trite jezike razlike nisu relativistiki nego hijerarhijski rasporeene: neki oblici govora su drutveno vredniji, cenjeniji nego drugi legitimni jezik najdominantniji u najslubenijim komunikativnim situacijama pitanje unifikacije jezikog trita: uvek preostaju ui krugovi, mala trita, gde se ceni neki drugaiji jezik (=gde se cena tipova jezika formira na drugaiji nain), ali, to su samo enklave: opte pravilo visoka vrednost legitimnog jezika

37

strategije predusretljivosti: korienje nelegitimnog jezika dozvoljeno samo pripadnicima viih slojeva nosiocima legitimne kompetencije, radi postizanja efekta solidarnosti; ali, time se hijerarhija ne ukida rodne razlike: ene sklonije upotrebi legitimnog jezika, zbog a) postizanja boljeg statusa na branom tritu, b) opteg pritiska ka povinovanju normama

argon
argon definicija (R. Bugarski) Najire uzev, svaki neformalni, govorni varijetet jezika koji se upotrebljava unutar grupe odreene po nekom drutvenom kriterijumu profesiji, socijalnom statusu, starosti, a iji lanovi dele zajednike interese i nain ivota. Zargonom se moze nazvati svaki neformalni i pretezno govorni varijetet nekog jezika koji sluzi za identifikaciju i komunikaciju unutar neke drustveno odredjene cije clanove povezuje zajednicki interes ili nacin zivota, a koja uz to moze biti i teritorijalno omedjana. Specificni leksicki i frazeoloski, gramaticki i fonoloski; slabo razumljiv drugim govornicima. slui i za unutargrupnu komunikaciju i za identifikaciju lanova grupe: dvostruka funkcija pospeivanje razmena unutar grupe a zatvaranje prema spolja razlike se pre svega ispoljavaju u leksici (reima), manje u gramatikoj strukturi primarno je sociolekt, ali moe biti i teritorijalno odreen, a takoe pokazuje karakteristike razlikovanja funkcionalnih stilova

uestvuje u sva 3 oblika raslojavanja jezika (socijalnom, funkcionalnom, teritorijalnom) argon glavna obeleja (po Bugarskom) pre svega, jeziko stvaralatvo spontano, usmeno i anonimno, naroito mlaih generacija (stvaranje novih rei, prerada postojeih, oivljavanje arhaizama, preuzimanje argonizama iz drugih jezika...) stilska obeleja:

leksika produktivnost i inovacija; gramatika fleksibilnost; semantika ekspresivnost; metaforinost, asocijativnost; poigravanje zvukom i znaenjem

38

Tipovi argona
argon

Struni

Subkulturni

Omladinski

najupadljivija razlika izmeu: strunih argona (administrativni, pravniki, politiarski, birokratski... ako se standardizuju, postaju registri), sklonih krutosti, ablonu; i omladinskih i potkulturnih, pa i kriminalnih, koji su skloni jezikoj inventivnosti i inovaciji iz subkulturnih i omladinskih argona pojedine rei prelaze u opti argon, a odatle mogu prei u razgovorni, pa ak i standardni jezik drugi srodni nazivi: sleng, argo; atrovaki

(na eng. i fr. jargon = struni argon) Glavni naini formiranja argonizama argonizacija postojee rei 2) (modifikovane) pozajmljenice 3) permutacije slogova ili glasova 4) premetaljke s dodacima 5) skraivanje 6) inicijali

39

7) slaganje 9) sufiksi pidin (pidgin)

8) slivanje

nastao meanjem dve jezike osnove, uproene gramatike i renika; relativno stabilizovan, koristi se za ograniene komunikacijske funkcije (najee trgovinu) meu govornicima razliitih jezika ili: lingua franca bez izvornih govornika **Pidinski jezici /poreklo izraza pada u doba poetaka trgovine Britanaca s Dalekim Istokom, a dolazi od "pidgin", kako je zvualo kad su Kinezi pokuavali izgovoriti englesku re "business"/ kontaktni jezici nastali za potrebe komunikacija, veinom radi trgovine, izmeu pripadnika razliitih jezinih i etnikih grupa, a temelje se najmanje na dva jezika. Broj ovih jezika je veliki, ali nemaju svi kodne nazive. Po jednom popisu ima ih 83.** kreol (kreolski) pidin koji je postao maternji jezik neke zajednice (primeri: haianski kreolski, jamajanski engleski, novogvinejski tok pisin); elaboracija, vraanje funkcija (naroito: afektivne) koje pidin nema

** Kreolski jezici su jezici koji su obino nastali u nekoj zajednici iji pripadnici potiu iz
raznih delova sveta i koji ne govore istim jezikom. U elji da komuniciraju, prisiljeni su da se slue jezikom koji nije ni jedan od jezika ni jedne posebne grupe. Rezultat je jezik ija leksika (obino prilino deformisana) uglavnom potie iz nametnutog jezika osvajaa, a sintaksa lii vie na leksiku drugih kreolskih jezika nego na leksiku jezika "majke". Tipian primer je jezik radnika (ili robova) koji su dovoeni na plantae na Karibima iz razliitih delova sveta, i koji su bili primorani da koriste jezik kolonijalne sile koja ih je tu dovela (engleski, francuski ili panski) kako bi komunicirali meu sobom. U poetku, komunikacija je tipina meavina izmeu leksike jezika kolonizatora i sintakse, fonetike i morfologije jezika koje su ti radnici/robovi doneli sa sobom iz svojih postojbina. Kada se ovaj nain komunikacije pretvori u maternji jezik nakon promene nekoliko generacija, tada se zove kreolski jezik.** lingua franca jezik za komunikaciju meu ljudima koji nemaju zajedniki maternji jezik

** Lingua franca je jezik koji uvelike prelazi granice zemlje u kojoj se govori.Pojam dolazi od
arapskog naziva za sve zapadne Evropljane i krstae - Franci

40

U antiko je doba lingua franca bio grki, a u srednjem vijeku na zapadu je tu ulogu imao latinski, a u Bizantu grki. Latinski je u 16. i 17. stoljeu zamjenio panjolski, dok njega nije potisnuo francuski. Francuskim se sluilo i u diplomatiji, sve dok ga u 20. stoljeu nije potisnuo engleski. Njemaki je bio lingua franca u 19. i dijelu 20. stoljea. S njim se sporazumijevalo u Europi, Americi i Aziji, recimo u dravama kao to su Turska, Rusija i Kazahstan. Bio je jezik fizike, kemije i sociologije. Sluio je kao poslovni i politiki jezik. Njemaki je i danas potreban u filozofiji i teologiji.**