Athenea Digital - nm. 17: 255-270 (marzo 2010) -CARPETA- !!

": 157#-#$%&
Danzando la Psicologa Social Comunitaria:
revisitando la IAP a partir de un curso de
danza en una asociacin cultural de barrio
Dancing Community Social Psychology:
Revisiting PAR !rom a "elly Dancing
Course in a #ocal Cultural Society
Ale$andra Astrid #en Cede%o
&niversidade 'stadual de #ondrina
ale$andra(uelbr
Resumen Abstract
De'(e marzo (e 200# he e'ta(o a)o*an(o el tra+a,o
art-'ti.o-.om/nitario (e /na a'o.ia.i0n ./lt/ral (e la
)eri1eria (e 2on(rina (3ra'il)4 (5n(ole .la'e' (e (anza
5ra+e a .in.o l-(ere' .om/nitaria' *4 re.ientemente4 a
otra' ,06ene' tam+i7n. El )re'ente te8to i+a a 'er4 a
)rin.i)io4 /n an5li'i' )'i.o'o.ial (e e'te )ro.e'o4 )ero el
mi'mo ha 'i(o tan ri.o 9/e in')ir0 tam+i7n el
mo6imiento in6er'o: re6i'itar la' 1a'e' (e la
in6e'tiga.i0n-a..i0n )arti.i)ati6a (AP)4 9/e e' la
)ro)/e'ta meto(ol0gi.a /'a(a )or en la' )r5.ti.a'
)'i.o'o.iale' .om/nitaria'. Tal re6i'i0n 1/e lle6a(a a
.a+o a )artir (e la' en'e:anza' (e la' al/mna'4 (e la
(anza * (el tra+a,o (el )'i.0logo 'o.ial Peter !)in;4 9/e
'e .entra en la im)ortan.ia (e la 6i(a .oti(iana *
re.on'tr/*e a'- lo 9/e )/e(e 'er la in6e'tiga.i0n * la
a..i0n (e lo'(la') )'i.0logo' 'o.iale'. Pro)ongo ha.er
/na rele.t/ra (e la AP a )artir (e /na )'i.olog-a 'o.ial
li+ertaria4 enraiza(a en el ./er)o * +a'a(a en lo
.oti(iano4 9/e e)i'temol0gi.amente 'e 1/n(amenta en
lo' .ono.imiento' 'it/a(o' (<ara=a*4 1$$5).
Since March 2008, I have been in the artistic
community work of a cultural society in a slum in
Londrina (rasil!, teachin" belly dancin" to five
community leaders and, recently, to other youn" women
too# $his te%t was su&&osed to be a &sycho'social
analysis of this &rocess, but it has been so rich that it
ins&ired the o&&osed movement( to revisit and alterate
the )artici&atory *ction'+esearch, which is the
methodolo"ical &ro&osal used in ,ommunity )sycholo"y
&ractices# $his review was done based on what the
dance students tau"ht me, on dance and on )eter
S&ink-s work, which defends the im&ortance of everyday
life and reconstructs how could be the research and
action in Social )sycholo"y# I &ro&ose a libertarian
social &sycholo"y, "rounded in the body and based in
everyday life, and followin" .araway/s situated
knowled"e e&istemolo"ical &ro&osal (.araway, 0112!#
Palabras clave: P'i.olog-a .om/nitaria> Danza (el
6ientre> ?i(a .oti(iana> Cono.imiento' 'it/a(o'
Keywords: ,ommunity &sycholo"y3 elly dance3
4veryday life3 Situated knowled"e
Introduccin
Como ./al9/ier 5rea (e la P'i.olog-a4 la )'i.olog-a 'o.ial .om/nitaria e' /n .on,/nto (e )l/rali(a(e'4 (e
tra+a,o' tan (i6er'o' .omo lo' l/gare' en 9/e a.ta. "o o+'tante4 'e han .on'tr/i(o lineamiento' en 9/e
255
Danzan(o la P'i.olog-a !o.ial Com/nitaria: re6i'itan(o la AP a )artir (e /n ./r'o (e (anza en /na a'o.ia.i0n ./lt/ral (e +arrio
(i6er'o' a/tore'(a')4 )ro1e'ionale' * l-(ere' .om/nitario'(a') e't5n (e a./er(o4 * 9/e @aritza @ontero
(1$$%) 'i'tematiza .omo )rin.i)io' te0ri.o' (e la )'i.olog-a .om/nitaria: /ni0n entre teoria * )r5.ti.a4
tran'1orma.i0n 'o.ial .omo meta4 )o(er * .ontrol en lo' miem+ro' (e la .om/ni(a(4 .on.ientiza.i0n4
'o.ializa.i0n4 a/toge'ti0n * )arti.i)a.i0n. A'imi'mo4 ha* +a'tante a./er(o en la im)ortan.ia (e la
in6e'tiga.i0n-a..i0n )arti.i)ati6a (AP)4 (e'arrolla(a )or Arlan(o Bal' 3or(a (* )o'teriormente )or
(i6er'o' a/tore' alre(e(or (el m/n(o) a )artir (e la in6e'tiga.i0n-a..i0n (e C/rt 2e=in4 * 9/e @ontero
tam+i7n 'i'tematiza en 1a'e' no lineale' 9/e 'ir6en .omo g/-a (e a..i0n: 1amiliariza.i0n4 (ete..i0n (e
ne.e'i(a(e'4 'en'i+iliza.i0n4 )rioriza.i0n4 realiza.ione' * (e6ol/.i0n 'i'tem5ti.a (e la in1orma.i0n.
El )re'ente te8to e' el re'/lta(o (e /na difracci5n (<ara=a*4 1$$5) (e e'to' )rin.i)io' * no /n re1le,o (e
lo' mi'mo'. Tal (i1ra..i0n o./rri0 +a,o la in1l/en.ia (e la e)i'temolog-a (e lo' .ono.imiento' 'it/a(o' (e
Donna <ara=a*4 'ig/ien(o la .om)ren'i0n meto(ol0gi.a (e Peter !)in; 'o+re la )'i.olog-a 'o.ial .omo
a..i0n .oti(iana * )a/ta(a en la .on6i6en.ia (200D4 20074 200#) *4 )rin.i)almente4 gra.ia' a la
e8)erien.ia .om/nitaria (e (ar /n a:o * me(io (e ./r'o (e (anza 5ra+e )ara m/,ere' 9/e 'on ma(re' *
l-(ere' .om/nitaria'.
El ./r'o .omenz0 en marzo (e 200# en la A'o.ia.i0n ECiran(a (a C/lt/raF4 a )eti.i0n (e /na ,o6en
ma(re 9/e 6i6e en el +arrio. De'(e enton.e' +ailamo' to(o' lo' '5+a(o' en la tar(e. G'te e' /n e')a.io
ri9/-'imo 9/e 1/n.iona .omo /n la+oratorio en 9/e a)ren(emo' 'o+re lo' e1e.to' tran'1orma(ore' (e la
(anza en la 6i(a (e la' )er'ona': la' )arti.i)ante' tienen /n tiem)o )ara '-4 'e a*/(an m/t/amente4
)/e(en o+'er6ar'e me,or * a)ren(er )o't/ra' (i1erente'4 .am+ian(o en la (anza * tam+i7n en la 6i(a.
HI/7 .am+ia la (anza en n/e'tra' 6i(a' * en la' )r5.ti.a' )'i.o'o.iale' .om/nitaria'J El )re'ente
tra+a,o e' /ma re')/e'ta mo(e'ta * 'it/a(a a e'ta )reg/nta. Como (iria <ara=a* (1$$5)4 no )reten(o
ha+lar )or e'te .ole.ti6o (e m/,ere'4 ni limitarme a o+'er6arlo * analizarlo4 'ino arti./larme .on 7l *4 a
)artir (e n/e'tro tra+a,o .on,/nto4 )o'i.ionarme )ara .on6er'ar .on .olega' (e la )'i.olog-a 'o.ial
(.om/nitaria) * 5rea' a1ine' )ara re)en'ar lo 9/e e'tamo' ha.ien(o. Preten(o narrar e'te )ro.e'o (e
E(anza .om/nitariaF *4 a )artir (e all-4 re6i'itar * (i1ra.tar la' 1a'e' (e la in6e'tiga.i0n-a..i0n
)arti.i)ati6a4 en /na l-nea a1-n a lo' tra+a,o' (e a/tore' latinoameri.ano' .omo @ari'ela @ontenegro
(2001)4 Carla @ontenegro (2005) * Antar @art-nez (200$).
g/almente4 )ro)ongo e'.ri+ir e'te relato en /n leng/a,e meno' 1ormal 9/e el a.a(7mi.o .l5'i.o4 .on el
o+,eti6o (e 9/e mi' al/mna' * otra' )er'ona' (e .om/ni(a(e' no a.a(7mi.a' )/e(an enten(er lo 9/e
a9/- 'e (i.e * (i'./tir al re')e.to (e ig/al a ig/al.
Sobre el lugar y nuestra historia con$unta
De'(e 1$$$4 la a'o.ia.i0n ECiran(a (a C/lt/raF (r/e(a o ron(a (e la ./lt/ra) o1re.e a.ti6i(a(e'
./lt/rale' * (e )romo.i0n (e la 'al/( a lo'(la') ha+itante' (e /n .on,/nto (e +arrio' en la )eri1eria (e
2on(rina (3ra'il). En e'to' 10 a:o'4 (i6er'a' )er'ona' (e la .om/ni(a( han .oor(ina(o o im)arti(o
./r'o' art-'ti.o' * (e 'al/( 1-'i.a * mental4 .on,/ntamente .on )er'ona' (e la a.a(emia4 (e otra'
.om/ni(a(e'4 (e a'o.ia.ione' art-'ti.a' o (el 'er6i.io (e 'al/( lo.al. En 200#4 )or e,em)lo4 'e
realizaron ./r'o' (e arte' )l5'ti.a' )ara ni:o'(a')4 (o' gr/)o' (e +rea;(an.e (/no (e ni:o' * otro (e
ni:a'4 am+o' organiza(o' )or ello' mi'mo')4 e'tiramiento4 tra+a,o .on hi)erten'o'4 (anza 5ra+e4
25&
Ale,an(ra A'tri( 2e0n Ce(e:o
.a)oeira4 gr/)o (e .aminata'4 en./entro' gr/)ale' .on )'i.0loga'4 +aile' * 1ie'ta' men'/ale' )ara
a(ole'.ente'. Ca'i to(a' e'ta' a.ti6i(a(e' .ontinan a.t/almente.
Do' al/mna' (e (anza 5ra+e (e ECiran(aF tra+a,an en la .oor(ina.i0n (e e'te )ro*e.to4 en lo' ./r'o' *
en otro' )ro*e.to' .om/nitario' (e'(e '/ 1/n(a.i0n4 * la' (em5' tienen /n 6-n./lo m5' re.iente .on
e'ta' a..ione'. To(a' 'on 6e.ina' * realizan a.ti6i(a(e' 6ol/ntaria' *-o rem/nera(a' im)li.an(o la
rela.i0n entre ma(re' e hi,o' * el ./i(a(o (e 7'to' ltimo'(a'): tra+a,an en )ree'.olare' o e'./ela' (el
'e.tor4 en la Pa'toral (e lo' "i:o' (9/e a.om)a:a em+araza(a' * ni:o'(a') (e 0 a & a:o') * en
al1a+etiza.i0n (e a(/lto'4 a(em5' (e e'tar en Ciran(a. En e'to' tiem)o' (e in(i6i(/ali'mo e8a.er+a(o *
'/+,eti6i(a(e' .a)itali'ta'4 ella' .rean .oti(ianamente 1/erte' rela.ione' (e a*/(a m/t/a en el +arrio
(on(e 6i6en * tra+a,an. 2a' .ontra(i..ione' tam+i7n la' atra6ie'an4 .omo a to(o' lo' 'ere' h/mano'.
Pero tienen m/.ho 9/e en'e:arno'.
A)o*7 el tra+a,o (e ECiran(aF entre 2001 * 200D .omo )'i.0loga 'o.ial4 )arti.i)an(o en /n )ro*e.to (e
in6e'tiga.i0n 'o+re 1orma' organizati6a' .om/nitaria' en lo' & +arrio' (e e'te .om)le,o. <i.imo'
entre6i'ta' * en./entro' .ole.ti6o' .on miem+ro' (e la' DD organiza.ione' .om/nitaria' 9/e ha+-a en
e'e )er-o(o4 )reg/ntamo' 9/i7ne' 9/er-an tra+a,ar m5' )ro1/n(amente .on no'otro' *4 a )artir (e e'ta
E(ete..i0n (e ne.e'i(a(e'F4 tra+a,7 .on o.ho ma(re' (e /n )ree'.olar .om/nitario en /n )ro*e.to )ara
.on'tr/ir alternati6a' .om/nitaria' a la 6iolen.ia intra1amiliar4 en ./atro e,e': /n e')a.io (e (i5logo 'o+re
la )ro)ia 6i(a * 'it/a.i0n 1amiliar (.ole.ti6amente o (e .a(a ma(re .onmigo en )ri6a(o ./an(o ella' lo
)e(-an)> a.ti6i(a(e' arte'anale' * (e 6enta (e em)ana(a'4 9/e 'ir6ieron .omo 1/ente (e ingre'o' *
a)o*o m/t/o> a.ti6i(a(e' grati' (e e')ar.imiento4 '0lo )ara la' ma(re' o tam+i7n )ara '/' hi,o'(a')> *
a)o*o e.on0mi.o al )ree'.olar 6en(ien(o +a'/ra re.i.la+le o /tiliz5n(ola )ara ha.er arte'an-a.
En 200# .omen.7 a (ar el ./r'o (e (anza 5ra+e * a arti./lar otra' a.ti6i(a(e' .on ni:o'(a') *
a(ole'.ente' a .argo (e al/mna'(o') (e )'i.olog-a * )er'ona' (el +arrio4 9/e 1/eron /n ./r'o (e
.a)oeira in1antil * en./entro' )eri0(i.o' .on a(ole'.ente'. En 200$4 a )artir (el )rimer a:o (e ./r'o4
'/rgieron (o' )ro*e.to' .on,/nto'4 )e(i(o' )or ella': a+rir /n n/e6o ./r'o (e (anza * .on'tr/ir /n
e')a.io (e re1le8i0n e inter.am+io 'o+re lo 9/e e' 'er ma(re4 )/e' 'er6ir-a )ara ella' mi'ma' * )ara la'
m/.ha' ma(re' (el +arrio 9/e a 6e.e' Eno 'a+en 9/7 ha.er .on '/' hi,o'F. 2a )ro)/e'ta ha 'i(o
.on'tr/ir e'ta ini.iati6a (e 1orma horizontal * .omenz0 en marzo (e 200$ gra.ia' a (o' (e ella'4 a otra'
.in.o ma(re' (el +arrio * a ./atro al/mno'(a') (e )'i.olog-a 9/e 'e .om)rometieron a ./i(ar e'e
e')a.io.
G'te e' /n )rimer a)ren(iza,e ri.o * ./rio'o: lo' tra+a,o' (e )'i.olog-a 'o.ial .om/nitaria
latinoameri.ana Ko (e 5rea' a1ine'- 9/e .onoz.o tra+a,an m5' .on )arti.i)a.i0n .om/nitaria4 .on la
'ol/.i0n (e ne.e'i(a(e' .ole.ti6a' (am+ientale' o 'anitaria'4 (e e(/.a.i0n4 'al/(4 a/to.on'tr/..i0n4
tran')orte4 tierra4 .onten.i0n (e la 6iolen.ia et..) * .on la )ro(/..i0n gr/)al )ara generar em)leo e
ingre'o' (a tra67' (e tra+a,o' (e .o't/ra o retazo'4 6enta (e .omi(a4 .on1e..i0n (e arte'an-a4
agri./lt/ra4 entre otro'). 2a (imen'i0n a1e.ti6a4 a )e'ar (e e'tar )re'ente4 no 'iem)re e' tra+a,a(a .omo
e,e )rimor(ial (el tra+a,o )'i.o'o.ial .om/nitario (2e0n * @ontenegro4 1$$#). 2o mi'mo '/.e(e
e')e.-1i.amente .on la (imen'i0n 1amiliar. !in em+argo4 la no.i0n (e re(e' 'o.iale' * a)o*o 'o.ial
(<errero4 200%> Arango4 200D)4 tra+a,a(o (e'(e la 6ertiente (e la 'al/( mental .om/nitaria4 6iene
.o+ran(o 1/erza en (i1erente' (i'.i)lina' * a.er.5n(o'e a la' )ro)/e'ta' tran'1orma(ora' (e la
)'i.olog-a 'o.ial. Carlo' Arango (200D) llega a (e.ir 9/e (e')/7' (e m5' (e treinta a:o' (e
in6e'tiga.ione' 'o+re a)o*o 'o.ial4 lo' in6e'tiga(ore' 1inalmente re.ono.en 9/e Ela (imen'i0n a1e.ti6a
257
Danzan(o la P'i.olog-a !o.ial Com/nitaria: re6i'itan(o la AP a )artir (e /n ./r'o (e (anza en /na a'o.ia.i0n ./lt/ral (e +arrio
e' el 1/n(amento (e lo 'o.ialF (). #&) * 9/e E(e'(e /na )er')e.ti6a )'i.o'o.ial no e8i'te (i'tan.ia entre
lo' 6-n./lo' a1e.ti6o' * la e'tr/.t/ra 'o.ial4 lo 9/e no' alerta a (e'arrollar la .a)a.i(a( (e re.ono.er (e
9/7 manera la e'tr/.t/ra 'o.ial 'e mani1ie'ta en la 1orma .omo no' 6in./lamo' a1e.ti6amente4 *
6i.e6er'aF (). #7).
En el .a'o (e Ciran(a4 el tra+a,o .oti(iano (e tran'1orma.i0n 'o.ial (a gran im)ortan.ia al a)o*o
a1e.ti6o * la (imen'i0n 1amiliar: +/ena )arte (e lo 9/e e'ta' l-(ere' .om/nitaria' ha.en4 en /na
)er')e.ti6a mi.ro4 tiene 9/e 6er .on el 1ortale.imiento (e la' rela.ione' 1amiliare' * .on el a/to./i(a(o4
tanto e' 9/e lo' ./r'o' 9/e 'e (i.tan en e'ta a'o.ia.i0n 'on (e 'al/( (+5'i.amente a tra67' (e tra+a,o
.or)oral) )ara ./i(ar (e '-4 * (e arte4 )ara em+elle.er la 6i(a.
'pistemologa y m)todo del traba$o con danza
El o+,eti6o ltimo (e mi tra+a,o en Ciran(a e' a)o*ar el 1ortale.imiento (e '/+,eti6i(a(e' re+el(e'4 9/e
.on'tr/*an n/e6a' 1orma' (e 6i(a * 9/e no 'ean in(i1erente' al horror (!o/'a !anto'4 2007). Ello 'e
+/'.a a tra67' (el tra+a,o .or)oral 'emanal (en mi .a'o .on (anza 5ra+e)4 (e .on6er'a.ione'
.oti(iana'4 (e la a)ert/ra (e e')a.io' )e(i(o' )or la' )arti.i)ante' )ara e'tre.har rela.ione' 1amiliare' *
.om/nitaria'4 * (e a..ione' .ole.ti6a' 9/e 'e (eri6en (e e'to' e')a.io'. Al tra+a,o )'i.o'o.ial
.om/nitario 'e '/man a)orte' (e otra' 5rea'4 a)o*an(o a'- el arg/mento (e Bal' 3or(a (200#)4 )ionero
(e la in6e'tiga.i0n-a..i0n )arti.i)ante4 9/ien (i,o ante' (e morir 9/e (i6er'a' )er')e.ti6a' K9/e
.om)on-an E/na 1raterni(a( (e intele.t/ale' .r-ti.o'F- )o(-an ha.er a)orte' im)ortante' *
.om)lementario' )ara la Eli+era.i0n (e lo' )/e+lo' 9/e '/1ren 'i'tema' o)re'i6o' (e )o(erF.
En la )re'ente )ro)/e'ta (e tra+a,o H9/7 e' .ono.er * .0mo 'e .ono.eJ 2a re')/e'ta no' 6iene (e
Donna <ara=a*4 /na 1emini'ta norteameri.ana 9/e 'e lo.aliza (entro (e la' llama(a' e)i'temolog-a'
1emini'ta' * ha+la (e lo' conocimientos situados.
HPor 9/7 <ara=a*4 'i la )'i.olog-a .om/nitaria tiene 1/n(amento' e)i'temol0gi.o' 9/e ha'ta ho*
re6ol/.ionan la .ien.ia hegem0ni.aJ <ara=a* e' 1emini'ta * '/ mira(a trae .ontri+/.ione' 9/e )/e(en
enri9/e.er n/e'tra 5rea. 2a' 1emini'ta' (e1en(ieron 9/e lo )er'onal e' )ol-ti.o4 9/e e' ne.e'ario
rei6in(i.ar lo .or)oral * lo a1e.ti6o4 .olo.an(o entre )ar7nte'i' /n 'i'tema moral * .ient-1i.o 9/e
(e'.an'a en la ra.ionali(a( (Pho.a * Lright4 1$$$). E'to4 lo )er'onal-)ol-ti.o4 lo .or)oral * lo a1e.ti6o4
'e rei6in(i.a en el (-a a (-a .on la' m/,ere' (e Ciran(a4 m/,ere' marrone'4 +lan.a' * me'tiza'4 (e .la'e
tra+a,a(ora4 entre 20 * 50 a:o'4 to(a' .on hi,o' (meno' /na a(ole'.ente 9/e entr0 ha.e )o.o) *
a*/(an(o a ./i(ar a otro' hi,o'4 to(a' in6ol/.ra(a' (e /na / otra 1orma .on el tra+a,o .om/nitario
a1e.ti6o.
<ara=a* tam+i7n 6iene (e la' llama(a' E.ien.ia' (/ra'F: e' +i0loga4 e'ta(o/ni(en'e4 * (i.e tra+a,ar en
la E+arriga (el mon'tr/oF (<ara=a*4 1$$$). A )artir (e e'a e8)erien.ia4 .riti.a .ont/n(entemente la
e)i'temolog-a reali'ta 9/e (i.e 9/e la reali(a( e't5 1/era (e 9/ien la o+'er6a4 9/e Ee't5 all-F
in(e)en(ientemente (el o+'er6a(or * 9/e e' )o'i+le a)ro8imar'e a ella meto(ol0gi.amente4 .on
)ro.e(imiento' o+,eti6o' * me(i+le' (el m7to(o .ient-1i.o. Criti.a la ne/trali(a( 'in .om)romi'o * (i.e
9/e ella no '0lo 'e en./entra en el reali'mo4 'ino en el relati6i'mo tam+i7n.
En e'e 'enti(o4 lo' .ono.imiento' 'it/a(o' 'on /na (o+le .r-ti.a al reali'mo * al relati6i'mo. Di.e
<ara=a* (1$$5) 9/e am+o' a.a+an tenien(o e1e.to' 'eme,ante'4 a/n9/e /no ha.e lo .ontrario (el otro:
25#
Ale,an(ra A'tri( 2e0n Ce(e:o
el reali'mo )reten(e tener /n a..e'o )ri6ilegia(o a la reali(a( * ha.erlo (e'(e ningn l/gar> el
relati6i'mo e' /na 1orma (e no e'tar en ningn l/gar )reten(ien(o e'tar en to(a' )arte'. EAm+o' niegan
la' a)/e'ta' en la lo.aliza.i0n4 en la en.arna.i0n * en la )er')e.ti6a )ar.ial4 am+o' im)i(en 6er +ien. 2a
morale,a e' 'en.illa: '0lo la )er')e.ti6a )ar.ial )romete /na 6i'i0n o+,eti6aF (). D2$). <a* /na
m/lti)li.i(a( (e .ono.imiento' e inter)reta.ione' )o'i+le'4 '0lo 9/e )ara .ono.er (e manera )ro1/n(a *
o+,eti6a e' ne.e'ario )o'i.ionar'e4 )olitizar'e4 o)tar )or /na inter)reta.i0n 9/e 'e .on'tr/*e en la
rela.i0n entre 9/ien E.ono.eF * 9/ien Ee' .ono.i(oF. "o to(a' la' inter)reta.ione' 6alen> no to(o' lo'
m/n(o' 'on )o'i+le'. G'ta no e' /na 1orma )ri6ilegia(a (e tener a..e'o a la reali(a(4 'ino /na
inter)reta.i0n )ol-ti.amente 'it/a(a4 9/e e' .olo.a(a en el e')a.io )+li.o (e la a.a(emia * (e la
militan.ia )ara 'er (e+ati(a.
2o' .ono.imiento' (e (anza4 .om/ni(a( * 6i(a' (e la' )arti.i)ante' 9/e e't5n 'ien(o )ro(/.i(o' 'on
.on'tr/i(o' entre no'otra'4 'it/a(o' en e'te momento * l/gar4 * 'e o)onen a la 6i'i0n (el A,o Di6ino4 (e
)reten(er 6er to(o (e'(e ningn l/gar. En e'te a+or(a,e4 el .ono.imiento )ro(/.i(o e' ne.e'ariamente
'it/a(o4 'in /na )reten'i0n /ni6er'ali'ta4 )ero )/(ien(o 'er til en (i1erente' 'it/a.ione' 9/e 'e
.one.tan )ar.ialmente. Por e,em)lo4 a(em5' (e tra+a,ar (e 1orma a.ti6i'ta .on (anza' 5ra+e' en
Ciran(a4 me 1/e )o'i+le ha.erlo en /n .entro 'o.ial o;/)a(o en 3ar.elona (2e0n Ce(e:o4 200&)4
a.er.an(o a hom+re' * m/,ere' entre '- * en torno a /na .a/'a .omn: la l/.ha )or la )re'er6a.i0n (e
e'e e')a.io art-'ti.o * la (en/n.ia (e la e')e./la.i0n inmo+iliaria> o tam+i7n .omo /na 1orma (e a.er.ar
a.ti6i'ta' )ale'tina' e i'raelita'> o )ara .olo.ar la(o a la(o (i6er'a' )er'ona' en /n 'er6i.io )+li.o (e
'al/( +ra'ile:o4 *en(o m5' all5 (e '/ ,erar9/-a .oti(iana (m7(i.a'4 agente' .om/nitaria'4 )a.iente'4
)er'ona' (e la .om/ni(a().
2a e)i'temolog-a (e lo' .ono.imiento' 'it/a(o' )ro)one tra+a,ar en cone%iones &arciales4 e'to e'4 'e
.on'tr/*e en rela.i0n4 )ero 7'ta no e' total: e' /na (anza entre la' 'eme,anza' * la (i'tan.ia )ro(/.ti6a
entre la' )arti.i)ante' K* to(a' E.ono.emo'F * E'omo' .ono.i(a'F al mo'trar n/e'tra (anza * .on6er'ar.
!e )ro(/.e a'- /na ob6etividad encarnada# A+,eti6amente4 )o(emo' 6er 'i /na al/mna a)ren(i0 o no a
ha.er /n )a'o (e (anza4 )ero 7'a no e' /na o+,eti6i(a( 'in ./er)o4 ne/tra4 a'7)ti.a: no'
re')on'a+ilizamo' )or '/' .on'e./en.ia' * )or 6er4 m5' all5 (el )a'o (e (anza .omo algo me.5ni.o4 lo
9/e e't5 in6ol/.ra(o en el ./er)o * en la hi'toria (e 9/ien an no ha logra(o a)ren(erlo4 * en lo 9/e '/
./er)o )/e(e e'tar 9/erien(o (e.ir .on e'ta E(i1i./lta(F.
Deri65n(o'e (e la e)i'temolog-a4 el m7to(o 'eg/i(o en e'te tra+a,o 'e en./entra (entro (el mar.o
meto(ol0gi.o (el .am)o-tema (!)in;4 200D)4 9/e im)li.a: la )reo./)a.i0n .entral )or la rela.i0n *
.ola+ora.i0n entre 9/ien in6e'tiga * 9/ien e' in6e'tiga(a> el /'o (e (i6er'o' m7to(o' 'im/lt5neamente4
'in )reo./)ar'e )or '/ m/t/a 6ali(a.i0n> la in6e'tiga.i0n tenien(o /n )/nto (e )arti(a )ero no /na
)lani1i.a.i0n anti.i)a(a (e la e'trategia4 .on'tr/*en(o ,/nto .on la' )er'ona' Ein6e'tiga(a'F en /n
.aminar 9/e no 'e 'a+e m/* +ien a(0n(e 6a * .0mo llegar5> * !ig/ien(o a Peter !)in; 1orma' no
orto(o8a' (e narrar la' in6e'tiga.ione'4 9/e 'ean a(e./a(a' al ti)o (e tra+a,o realiza(o.
El )ro.e(imiento a(o)ta(o e' el (e (ar .la'e' (e (anza 5ra+e 'ig/ien(o el m7to(o Rhamza Alli (la
)ionera (e la' (anza' 5ra+e' en 2on(rina4 en ./*a .om)a:-a +ailo (e'(e 1$$#)4 9/e tra+a,a .on
e'tiramiento4 (i'o.ia.i0n (e tron.o4 (e .a(era' * (e ./ello4 6i+ra.ione'4 on(/la.ione'4 +razo' * mano'4
)a'o' (e (anza4 .oreogra1-a'4 e8)re'i0n * mane,o (e im)lemento' (e (anza. 2a' .la'e' 'on
entrelaza(a' .on .on6er'a.ione' 'o+re a'/nto' tra-(o' )or la' )arti.i)ante' o 'o+re lo' e1e.to' (e la
25$
Danzan(o la P'i.olog-a !o.ial Com/nitaria: re6i'itan(o la AP a )artir (e /n ./r'o (e (anza en /na a'o.ia.i0n ./lt/ral (e +arrio
(anza. E'a (i'./'i0n 'o+re lo' e1e.to' tiene 9/e 6er .on mi )ro)io )ro.e'o (e leer la (anza a la l/z (e la
)'i.olog-a 'o.ial * 6i.e6er'a.
Mn a/tor m/* til )ara ha.er e'te tr5n'ito e' !tanle* Celeman (1$$5)4 )/e' gra.ia' a 7l )/(e (e'./+rir
9/e en n/e'tra' .la'e' )a'amo' la mita( (el tiem)o (e )ie en /na )o't/ra E"rounded7 (enraiza(a en el
'/elo4 algo 1/n(amental )ara 9/e no' .entremo')> 9/e o;/)amo' e')a.io' (e 1eminei(a( * .onta.to
emo.ional .on no'otra' mi'ma' 'on )ra.ti.a(o' )or la' m/,ere' (e'(e ha.e milenio' (7'ta e' la (anza
m5' antig/a 9/e 'e .ono.e en el m/n(o: tiene (e 5 a 7 mil a:o' (e antigNe(a()> 9/e a )artir (e la
)o't/ra enraiza(a )ra.ti.amo' .on (etalle lo' .am+io' (e )o't/ra )ara (e')/7' 6ol6er a n/e'tro e,e ('e
6e m/* .laramente 9/i7n no e't5 .entra(a4 * en e'a' hora' .on6iene re.or(ar a Celeman ./an(o (i.e
9/e la' tem)e'ta(e' )/e(en (e'enraizarno' * ha.erno' .re.er)> 9/e el ./er)o 'a+e lo 9/e 9/iere * lo
e8)re'a en lo' ge'to'4 )or lo 9/e 'i a+rimo' e')a.io' en lo' 9/e el ./er)o )/e(a e8)re'ar'e * )o(amo'
e'./.harlo4 )o(remo' ir .am+ian(o en la (anza * en la 6i(a. "/e'tra )o't/ra .am+ia al +ailar * al 6i6ir>
7'te e' /n )ro.e'o .oti(iano 9/e en alg/no' a')e.to' )/e(e 'er .orto * en otro' e' largo * (i1-.il. !i
6amo' rela.ionan(o lo 9/e n/e'tro ./er)o no' (i.e .on n/e'tra 6i(a4 el )ro.e'o e' m/.ho m5' ri.o. 2e
agra(ez.o e'te a)ren(iza,e al 8ru&o ,ontato (!Oo Pa/lo4 3ra'il)4 .oor(ina(o )or Tatiana 3i.hara4 9/e
e' /n e,em)lo (e la enorme )oten.ia (e tra+a,ar .on (anza * 'al/( mental en mol(e' horizontale'.
2a (anza 5ra+e tra+a,a (i6er'o' e'tilo' * emo.ione' * to(a' 'on im)ortante'4 (5n(ole la raz0n a
Celeman ./an(o (i.e 9/e4 'i )/l'amo' * 6ariamo' n/e'tra a/toe8)re'i0n4 ello no 'igni1i.a 9/e 'eamo'
ine'ta+le'4 no .on1ia+le'4 o 9/e no 'e)amo' 9/i7ne' 'omo' (). DD). C/an(o no' a+rimo' a e,e./tar
mo6imiento' * entrar en )o't/ra' ha'ta enton.e' (e'.ono.i(a'4 )ra.ti.amo' /na (i'.ontin/i(a( 9/e e'
eman.i)atoria:
"o ha* .ontin/i(a( 9/e no in.or)ore algn ti)o (e (i'.ontin/i(a(. ?i6ir e'a
(i'.ontin/i(a( )/l'atoria (e'tr/*e e'tereoti)o'4 e8ige 9/e (e,emo' ir lo 6ie,o * .riemo'
n/e6o' e')a.io'4 n/e6a' 1orma'4 n/e6a' .one8ione'. "egar e'ta (i'.ontin/i(a( e'
/na tentati6a (e e'ta+le.er 'eg/ri(a(4 )o'e'ione' )ermanente'4 /na e'tr/.t/ra 'o.ial
r-gi(a (). DD).
Re'/mien(o4 enton.e'4 e'te tra+a,o 'e +a'a en la )ro)/e'ta e)i'temol0gi.a (e lo' .ono.imiento'
'it/a(o' (.ono.emo' a )artir (e la .one8i0n )ar.ial .on otra' )o'i.ione'4 .omo (i,o <ara=a* en 1$$5)4
)ero el .ono.imiento no 'e (a en ./al9/ier .one8i0n * '- en a9/7lla 9/e no' a1e.ta en a9/el momento *
l/gar a )artir (e la )o'i.i0n 9/e o./)amo'. Por lo tanto4 e'te .ono.imiento 'it/a(o4 enraiza(o4 a1e.ta(o *
.oti(iano genera /n .om)romi'o 9/e 'e tra(/.e en a..ione' .on.reta' * ne.e'ita entrega )ara )o(er
e8i'tir4 )ero no /na entrega total * '- )ar.ial4 9/e im)li9/e e')a.io' (e a/to./i(a(o .omo lo e' e'te
./r'o (e (anza4 9/e a*/(e a )oner l-mite'4 a a'/mir limita.ione' * a )e(ir a*/(a: E(on(e *o no llego4
llegan lo' (em5'F. E'a entrega e' /na .one8i0n )ar.ial4 )olitiza(a4 .on'tr/i(a.
Discutiendo este traba$o con las alumnas: e!ectos de la
danza y crtica al *$o Divino de +interventores,
"e.e'itamo' (e,ar (e )en'ar 'o+re inter)retar4 analizar * 'i'tematizar4 imaginan(o 9/e
)o(emo' o1re.er /na inter)reta.i0n me,or (e la reali(a(> en .am+io4 .on.entr7mono'
en narrar lo 9/e la' )er'ona' no' e't5n (i.ien(o * en +/'.ar (i1erente' manera' (e
2&0
Ale,an(ra A'tri( 2e0n Ce(e:o
ha+lar 'o+re la' ./e'tione' a.t/ale' 9/e )/e(en 'er m5' tile' 9/e la' 9/e tenemo'
(!)in;4 20074 ). 5&&).
!ig/ien(o a !)in; (2007)4 m5' 9/e inter)retar4 analizar * 'i'tematizar me .on.entrar7 en narrar (o'
momento' e')e.iale' (e .on6er'a.i0n .on mi' al/mna'4 )/e'to 9/e ello' me lle6aron a re6i'ar
.r-ti.amente n/e'tra a..i0n .omo in6e'tiga(ore'(a') 'o.iale' * a )en'ar en el tra+a,o .or)oral a tra67'
(e la (anza .omo /n ri.o elemento (e in6e'tiga.i0n * tra+a,o .on,/nto.
En e'te ./r'o (e (anza4 a(em5' (e .on6er'ar .oti(ianamente 'o+re .0mo e't5 la )ro)ia 6i(a4 la
.om/ni(a( * lo' )ro*e.to'4 en (o' o.a'ione' ha+l7 .on mi' al/mna' 'o+re la' anota.ione' 9/e 'ir6ieron
.omo +a'e (e e'te art-./lo. En )'i.olog-a .om/nitaria e'o '/ele llamar'e E(e6ol/.i0n 'i'tem5ti.a (e la
in1orma.i0nF4 )ero e'e nom+re '/ena 'e.o * (i'tante al .om)ararlo .on la ri9/eza (e e'a'
.on6er'a.ione' * lo m/.ho 9/e me hi.ieron )en'ar en rela.ione' (e )o(er 9/e )o(emo' e'tar
e,er.ien(o * 9/e4 (e tan .oti(iana'4 re'/ltan in6i'i+le'.
D/rante la )rimera .on6er'a.i0n4 ella' (e'ta.aron ./atro elemento' 9/e le (a+an 'enti(o al ./r'o al
)/nto (e Eha+er .omenza(o .omo /na' .la'e.ita' (e (anza * ha+er'e 6/elto la a.ti6i(a( m5'
im)ortante (e lo' '5+a(o'F. G'to' 1/eron: E.om)li.i(a(F4 Ere')etoF4 E)o(er re.lamarF * Ee'to no e'
tera)ia4 )ero 'e )are.e4 '0lo 9/e e' alegreF.
Por com&licidad enten(ieron la a)ert/ra (e /n e')a.io (e ./i(a(o (e '- * (e la' otra'4 9/e la' a*/(a a
re./)erar'e (el enorme tra+a,o a1e.ti6o 9/e im)li.a el hogar4 el em)leo * el tra+a,o .om/nitario. De.-an:
Etengo /n e')a.io m-o4 (on(e )/e(o e'tar .onmigo4 /n e')a.io 'agra(o )ara m-F. Atro' te8to'
('i'tematiza(o' )or A+rOo * Pe(rOo4 2005) regi'tran 9/e la (anza (el 6ientre )/e(e )ro(/.ir +ene1i.io'
1-'i.o' * )'i.ol0gi.o' 'eme,ante' a lo' 9/e ella' relatan> 'in em+argo4 la .on.e).i0n (e e'te e')a.io
.omo a..i0n .ole.ti6a (e a*/(a m/t/a e' m5' e8a.er+a(a a9/- 9/e en .la'e' E.omer.iale'F (e (anza.
Por e,em)lo4 la' al/mna' 'e re/n-an otro' (-a' )ara en'a*ar .oreogra1-a' * )ra.ti.ar mo6imiento'> 'e
)re'ta+an m/t/amente ro)a4 ma9/illa,e * a..e'orio' (e (anza (al .ontrario (e la l0gi.a mer.antili'ta (e
9/e .a(a /na tiene '/' .o'a')> no' arreglamo' ,/nta' ante' (e +ailar (/na )e9/e:a .ontra)o'i.i0n al
in(i6i(/ali'mo * la .om)etiti6i(a()> ./an(o /na .om)a:era t/6o a '/ +e+74 la' otra' )a'aron a tener
.la'e' 9/in.enalmente )ara Ee')erarlaF. De'arrollaron (entre '- * .onmigo) /na ma*or .er.an-a e
integra.i0n. A;/)aron el e')a.io )i(ien(o otra' .o'a': hi'toria (e la (anza (el 6ientre4 teor-a4 e(/.a.i0n
(e lo' hi,o'-a'4 (i1i./lta(e' .on lo' ni:o'-a'4 (i'./'ione' 'o+re e1e.to' (el tr51i.o (e (roga' en ni:o'-a'
* a(ole'.ente' o la .on.retiza.i0n (el )ro*e.to (e (i'./'i0n-re1le8i0n e inter.am+io (e e8)erien.ia'
'o+re lo' hi,o'.
+es&eto 'e re1er-a a re')etar el ritmo (e .a(a /na (E'7 9/e tengo (i1i./lta(e'4 )ero 'o* a.e)ta(a )or
to(a' * e'o me ha.e 'entir +ien * me a*/(a a a)ren(erF)4 a a+rir /n e')a.io en el 9/e to(a' no'
'inti7'emo' a.e)ta(a' en n/e'tra 'ing/lari(a( (E.a(a /na e' (e /na manera * a9/- (e'arrolla '/ )ro)io
e'tiloF)4 a )o(er )ra.ti.ar algo 9/e (e otro mo(o no )o(r-an e,er.er (Ee'ta (anza e' .ara * 'i no 1/e'e a'-
no )o(r-amo' a)ren(er n/n.aF) * a 9/e la )re'en.ia (e n/e'tro' hi,o'-a' (*o tam+i7n tengo el m-o)
1orme )arte (e la a.ti6i(a( * no 'ea /n e'tor+o: Em/.ha' 6e.e' la' ma(re' no )o(emo' ir a a.ti6i(a(e'
)or9/e no tenemo' .on 9/i7n (e,ar a n/e'tro' hi,o' * no )o(emo' lle6arlo'. A9/- ello' e't5n .on
no'otra'. E'o me g/'ta4 )or9/e (on(e mi hi,o no e' +ien6eni(o *o tam)o.o lo 'o* * no 9/iero e'tar all-F.
EEn la /ni6er'i(a( * en lo' e')a.io' a.a(7mi.o' no 'e )/e(e lle6ar a lo' ni:o'4 ello' in.omo(an a/n9/e
e't7n 9/ieto' * 'in mole'tar a na(ieF. !i e'tamo' .on'tr/*en(o ini.iati6a' a.a(7mi.a' o la+orale' en la'
2&1
Danzan(o la P'i.olog-a !o.ial Com/nitaria: re6i'itan(o la AP a )artir (e /n ./r'o (e (anza en /na a'o.ia.i0n ./lt/ral (e +arrio
./ale' a.t/amo' .omo 'i lo' ni:o'(a') no e8i'tie'en o 1/e'en /n e'tor+o4 * .on ello e'.in(imo' la 6i(a
)er'onal ()ri6a(a) (e la la+oral ()+li.a)4 ne.e'itamo' re)en'ar 9/7 'o.ie(a( e'tamo' .on'tr/*en(o a
)artir (e n/e'tra' )r5.ti.a' .oti(iana'.
9ue6arse in(i.a+a 9/e hemo' .on'tr/i(o el ./r'o .omo /n e')a.io (e (e'ahogo (e mie(o'4
)reo./)a.ione'4 (/(a' * re.lama.ione' 'o+re a.tit/(e' ma.hi'ta' (e lo' mari(o'> (i1i./lta(e' en la
rela.i0n )a(re'-hi,o'4 9/e e' /na (imen'i0n 9/e .ontina m5' al ./i(a(o (e la' m/,ere' * ella' 'e
9/e,an )or e'o> .on1li.to' en la .om/ni(a( K./an(o lo' ha*- )or 6iolen.ia4 /'o a+/'i6o (e (roga' o
tr51i.o. A9/- e' )ertinente re.or(ar a Arango (200D) ./an(o (i.e 9/e no ha* (i'tan.ia entre la e'tr/.t/ra
'o.ial * la 6i(a a1e.ti6a * re.omien(a 9/e e't/(iemo' (e 9/7 1orma' /na 'e mani1ie'ta en la otra. E'to'
.on1li.to' .oti(iano' e't5n 'it/a(o' en /n l/gar e')e.-1i.o4 )ero tam+i7n 'e tra'la(an a otro' l/gare'. El
ma.hi'mo4 la' (i1i./lta(e' en la rela.i0n )a(re'-hi,o'4 la 6iolen.ia4 el /'o a+/'i6o (e (roga' * el
nar.otr51i.o no 'e re'tringen a la' zona' )o+re' (e 3ra'il o (e 2atinoam7ri.a: atra6ie'an (i6er'a' .la'e'
'o.iale' en 'o.ie(a(e' (e lo' llama(o' Primer * Ter.er @/n(o.
Al (e.ir 9/e e'te e')a.io &arece tera&ia, &ero es ale"re 'e re1er-an a 9/e E*a han 6eni(o )'i.0loga' a
tra+a,ar a9/- * *o me 'ent-a ata.a(a * me (e1en(-a4 * a9/- no 6enimo' a ha.er tera)ia4 )ero ha.ien(o
lo' mo6imiento' 6emo' 'i e'tamo' a+ierta' o .erra(a'4 'i alg/ien no e't5 +ien4 9/7 e' lo 9/e no' ./e'ta
m5'F> Een la tera)ia 'al-a lloran(o )or9/e me 'ent-a in1erior4 ten-a m5' (i1i./lta(e' 9/e lo' (em5'4 * a9/-
lo en.aro (e /na manera m5' li6iana4 a)ren(- a 6erme en el e')e,o4 *a e'to* )re)ara(a )ara +ailar en
)+li.o4 a/n9/e me a'/'teF. Tam+i7n en e'e )/nto4 otra )o'i+ili(a( 9/e el ./r'o ha 1ortale.i(o e' la (e
)er.i+ir la' )ro)ia' in'eg/ri(a(e' * tra+a,arla' .on /n leng/a,e 'en.illo. Por e,em)lo4 (igo 9/e ella' 'on
E/na' reina'F * 9/e Ela' reina' no miran al )i'oF * En/n.a 'e a)/ranF. Mna (e ella' me (i,o 9/e le ha+-a
g/'ta(o e'ta met51ora * la lle6a+a a otra' 5rea' (e '/ 6i(a: E'i 'o* /na reina4 mi .a'a e' mi )ala.ioF4
(i,o4 (an(o a enten(er 9/e (e'(e la 'eg/ri(a( * li6ian(a( (e 'er /na reina )o(-a mirar )ro1/n(amente
'/' (i1i./lta(e' * mie(o'4 tra+a,an(o ha'ta (il/irlo' *4 )aralelamente4 )er1e..ionar '/' mo6imiento'.
Atra' 1ra'e' 9/e 'ir6en .omo e,em)lo 'on: E*a 'a+emo' 9/e ere' /na g/errera4 )ero a9/- )/e(e'
(e'armarte * (e,ar la arma(/ra a1/eraF4 o Et .omo 9/e e't5' .argan(o el m/n(o 'o+re t/' hom+ro'PF.
2a' .hi.a' 'e r-en4 'e o+'er6an * 6an 'olt5n(o'e4 * *o tam+i7n. E'to )/e(e )are.er tri6ial4 )ero no lo e':
ella'4 .omo l-(ere' .om/nitaria' .om)rometi(a'4 6i6en m/.ha )re'i0n * 1r/'tra.i0n 9/e a 6e.e' e'
e8)re'a(a .or)oralmente * 9/e e'te ./r'o le' a*/(a a o+'er6ar4 ela+orar * .om)artir.
En e'e 'enti(o4 tra+a,o .on /na 6i'i0n .r-ti.a (e 1orma' (e )o(er4 (omina.i0n * .ontrol 9/e atra6ie'an
n/e'tra .oti(iani(a(. Por e,em)lo4 .riti.o la' 6er'ione' .omer.iale' 9/e )re'entan la (anza (el 6ientre
.omo mera 'e(/..i0n (e lo' hom+re'4 re)ro(/.ien(o a'- la l0gi.a (el hom+re 9/e (e'ea * la m/,er-
o+,eto4 ./*o E(e'tinoF e' 'er o+'er6a(a )or la mira(a ma'./lina4 * 9/e a)ren(e (e'(e tem)rano a 9/e
no le g/'te '/ )ro)io ./er)o4 (e manera 9/e )/e(a 'er /na +/ena .on'/mi(ora (e la in(/'tria (e la
+elleza: (ieta'4 mo(a4 gimna'io'4 .ir/g-a' )l5'ti.a'4 ma9/illa,e4 .rema'4 6itamina'. A'-4 .on'i(ero 9/e
e'te ./r'o tra+a,a .on /n )ro.e'o (e a.e)ta.i0n (el )ro)io ./er)o Kalgo 9/e )are.e tan 'im)le4 )ero
9/e )/e(e 'er tan )ro1/n(amente '/+6er'i6o * (i1-.il4 )arti./larmente en 3ra'il4 (on(e 'e )ra.ti.a
e8a.er+a(amente el ./lto al ./er)o e'./lt/ral. En e'te )/nto e' im)ortante re.or(ar 9/e la' 1emini'ta'
no '0lo rei6in(i.an lo .or)oral4 'ino 9/e .riti.an la' manera' (e enten(er el ./er)o 1emenino en /ma
'o.ie(a( )atriar.al4 +a'a(a en la ra.ionali(a( .ient-1i.a (P/,ol4 @ontenegro * 3ala'.h4 200D).
En la 'eg/n(a re/ni0n )ara (i'./tir /na )rimera 6er'i0n (e e'te te8to4 emergi0 /n tema (/ro *
1/n(amental (e 'er (i'./ti(o: el )re,/i.io4 e')e.-1i.amente el )re,/i.io )ro6eniente (e la a.a(emia * (e
2&2
Ale,an(ra A'tri( 2e0n Ce(e:o
alg/no' )ro1e'ionale' 1orma(o' en in'tit/.ione' /ni6er'itaria'. De.-an ella' 9/e la a.a(emia Eha+la otro
i(ioma4 * 'i 9/iere' llegar all-4 tiene' 9/e arregl5rtela' )ara a)ren(er a ha+lar e'e i(ioma 9/e e' m/*
(i1-.il4 * n/e'tro i(ioma )are.e 9/e no 6ale na(a all-> )are.e 9/e ello' no 9/ieren a)ren(er (e no'otro'F.
!e (e'ahogaron .ontan(o 9/e e'ta+an harta' (e tanto' )re,/i.io': E.omo 'i no +a'ta'e e'./.har 9/e
6i6imo' en /n h/e.o4 9/e a9/- to(o' 'on +an(i(o'4 9/e to(o el m/n(o e' malan(ro4 9/e )o+re.ito'
no'otro'4 ha* 6aria' )ro1e'ora' (el )ree'.olar * (e la e'./ela (el +arrio 9/e )ien'an lo mi'mo> 6an a
tra+a,ar .on ro)a .ar-'ima4 'ele..ionan a lo' ni:o' me,or 6e'ti(o' o a lo' m5' +lan.o' * (i'.riminan
'/tilmente a lo' otro' 9/e tal 6ez ne.e'iten m5' aten.i0nF. EEn la e'./ela .a'i to(o' lo' )ro1e'ore'
llegan en .arro *4 .omo tienen mie(o (e 9/e 'e lo' ro+en4 lo' e'ta.ionan en el )atio (e la e'./ela. Por
e'o no ha* re.reo * lo' ni:o' )a'an to(o el (-a 'enta(o'. Q ./an(o llegan la' .la'e' (e e(/.a.i0n 1-'i.a
* el )ro1e'or 'ale a .aminar .on lo' ni:o'(a') )or el +arrio4 le (i.en 9/e e' a+'/r(o4 9/e e' /n mal
)ro1e'or * 9/e arrie'ga la' 6i(a' (e lo' ni:o'F. E2o m5' tri'te e' 9/e e'ta gente )a'a en lo' .on./r'o'
)+li.o' .on /n (i'./r'o (e ig/al(a(4 (e (i6er'i(a(4 (e re')eto a la' (i1eren.ia'. Q )ro+a+lemente
tengan +/ena inten.i0n al 6enir. Pero a'- ha.en m5' (a:o 9/e +ienF. E"o 'e me ol6i(a ./an(o 6en-an lo'
e't/(iante' /ni6er'itario' * 'e 9/e(a+an im)re'iona(o' )or9/e n/n.a ha+-an 6i'to /na 1a6ela4 *
enten(emo' 9/e no e' ./l)a (e ello' no ha+er na.i(o a9/- ni ha+er 6eni(o> lo 9/e no no' .a+e en la
.a+eza e' 9/e no 9/ieran 'a+er 9/e e'to e8i'teF.
Al ha.er e'ta .r-ti.a4 mi' al/mna'-l-(ere' .om/nitaria' (en/n.ia+an4 'in .ono.er e'a' )ala+ra'4 el A,o
Di6ino * la .ien.ia (e'.or)oreiza(a .riti.a(a' )or <ara=a* (1$$5). Den/n.ia+an el 'entir'e inter6eni(a'
E.on )ro+lema'F4 'e)ara(a' e)i'temol0gi.amente (e lo' in6e'tiga(ore' Ee8)erto'F 9/e tienen el
.ono.imiento )ara Ea'e'orarla'F )ara 9/e me,oren '/' .on(i.ione' (e 6i(a Ken )ala+ra' (e
@ontenegro4 20014 * @ontenegro4 20054 )ara re1erir'e a la inter6en.i0n 'o.ial (e'(e )er')e.ti6a'
)arti.i)ati6a'. E'ta 'e)ara.i0n e)i'temol0gi.a )/e(e 'er '/til o im)l-.ita: /na (e mi' al/mna' (e (anza4
.on gran e8)erien.ia en e'ta 5rea4 a1irm0 9/e Eel (i'./r'o 9/e tienen (.ierta' mae'tra') e' m/* +onito4
)ero ./an(o llega la hora (e a.t/ar a)are.en /n mont0n (e )re,/i.io'F.
Tal .omo (i'./ten e'ta' a/tora'4 a9/- la' al/mna' (en/n.ian 9/e lo' Einter6eni(o'F 'on (e1ini(o' .omo
e'tan(o Een 1altaF: to(a' la' )er'ona' (el +arrio 'er-an 6i'ta' .omo +an(i(a'4 malan(ra'4 6/lnera+le'4
.on 1amilia' (e'e'tr/.t/ra(a'4 E)o+re.ita'F. 2o' )ro1e'ore' * )ro1e'ionale' llegar-an a E'al6arlo'F
)ro)or.ion5n(ole' e(/.a.i0n * o)ort/ni(a(e' 9/e a ello' Ele' 'o+ranF * 9/e )or e'o )o(r-an (ar en
a+/n(an.ia. !im/lt5neamente4 e'tar-an .or)oreizan(o /na ,erar9/-a en 9/e ello' 'on '/)eriore' (al
g/ar(ar lo' .arro' en el )atio (e la e'./ela o 6e'tir ro)a .ar-'ima )ara (ar .la'e') * re)ro(/.ien(o
mie(o' ((e Elo' +an(i(o' * malan(ro'F) * )re,/i.io' (.ontra ni:o'-a' m5' )o+re'4 m5' negro' o 9/e
e't7n m5' '/.io') 9/e .ontri+/*en .on 9/e e'ta' )er'ona' 'igan .olo.a(a' .omo e'tan(o Een 1altaF *
.on 9/e la' a..ione' e(/.ati6a' o (e inter6en.i0n 'o.ial .ontinen ,/'ti1i.5n(o'e. Carla @ontenegro
arg/menta 9/e lo' Einter6eni(o'F 9/e e't5n Een 1altaF re.i+en a9/ello (e lo ./al .are.en (en e'te .a'o4
e(/.a.i0n4 (i'.i)lina o higiene)4 mientra' 9/e lo' llama(o' inter6entore' E)ermane.en e't5ti.o' e
inaltera+le': '/' 1/ente' (e .ono.imiento * )o(er )are.en inagota+le'F (@ontenegro4 20054 ). &D).
Con e'ta (en/n.ia ni ella' ni *o )reten(emo' re'tarle im)ortan.ia a la e(/.a.i0n )+li.a4 ni (e.ir 9/e
to(a' la' e8)erien.ia' (e inter6en.i0n .on'tr/*en a la gente (el +arrio (e 1orma )e*orati6a. 2a' )ol-ti.a'
)+li.a' (e e(/.a.i0n4 'al/( * 'eg/ri(a( 'o.ial 'on (ere.ho' 9/e (e+emo' rei6in(i.ar * )ro1/n(izar. !in
em+argo4 e' im)a.tante 6er .0mo tanta gente 6a a e(/.ar o a Eha.er inter6en.i0n 'o.ialF .re*en(o 9/e
lo e't5 ha.ien(o m/* +ien * '/' a..ione' )/e(en generar tanto' e1e.to' )er6er'o'. Como (i.e
@ontenegro (2001)4 /n )eligro (e tra+a,ar .on inter6en.i0n 'o.ial e' '/)oner 9/e 7'ta e' +/ena )or
2&D
Danzan(o la P'i.olog-a !o.ial Com/nitaria: re6i'itan(o la AP a )artir (e /n ./r'o (e (anza en /na a'o.ia.i0n ./lt/ral (e +arrio
(e1ini.i0n. Al e'./.har a mi' al/mna'4 e't/6e m5' 'eg/ra (e 9/e lo 9/e 9/er-a ha.er )ro1e'ionalmente K
* e'.ri+ir en e'te art-./lo- era )onerle /n am)li1i.a(or a e'to' .omentario' * 9/e m/.ha' )er'ona' 9/e
tra+a,an .on )ro*e.to' 'o.iale' lo' )/(ieran e'./.har. @5' 9/e e'./(ri:arle' la 6i(a a la' al/mna'
analizan(o lo 9/e (i.en * ha.en4 9/er-a (irigirme a 9/ien tra+a,a en )'i.olog-a .om/nitaria * 5rea'
a1ine' )ara 6er ha.ia a(entro * re)en'ar lo 9/e ha.emo'.
Revisitando la psicologa social comunitaria
A/n9/e tra+a,amo' (e manera m5' (emo.r5ti.a4 en la in6e'tiga.i0n-a..i0n la .ien.ia
.ontina 'ien(o e')e.ial (...) Rea'on * 3ra(+/r* (e.-an 9/e /na inten.i0n )rimaria (e
la in6e'tiga.i0n-a..i0n e' )ro(/.ir .ono.imiento )r5.ti.o 9/e 'ea til )ara la' )er'ona'
en la .on(/.ta (iaria (e '/' 6i(a'4 )ero la' )er'ona' no ne.e'itan a)o*o )ara )ro(/.ir
.ono.imiento )r5.ti.o: 1orma )arte (el )ro.e'o (e 6i6irF (!)in;4 20074 ). 571)
De')/7' (e e'./.har e'to' (/ro' arg/mento' 9/e hemo' a*/(a(o a .on'tr/ir 1orman(o )ro1e'ionale' o
Einter6inien(oF (ire.tamente4 )ro)ongo re1le8ionar 'o+re lo' )rin.i)io' te0ri.o' * )r5.ti.o' (e la
)'i.olog-a .om/nitaria a )artir (e a)orte' (e la E.oti(iani(a( a.ti6i'taF * (e la E.oti(iani(a( a.a(7mi.aF.
De'(e la E.oti(iani(a( a.ti6i'taF4 rei6in(i.o lo 9/e e'ta' al/mna' me en'e:an4 a'- .omo la' le..ione'
a)ren(i(a' .on )er'ona' (e otro' .ole.ti6o' re+el(e' (alg/na' (e ella' relata(a' en 2e0n Ce(e:o4
200&4 2007). De'(e la E.oti(iani(a( a.a(7mi.aF4 rei6in(i.o la e)i'temolog-a (e <ara=a* * el tra+a,o
te0ri.o-meto(ol0gi.o (e !)in;4 9/e (e1ien(e la im)ortan.ia (e e't/(iar lo .oti(iano4 (e re6i'arlo * (e
alterarlo4 )or9/e e' all- (on(e tran'./rre n/e'tra 6i(a (!)in;4 200#). En la (imen'i0n .oti(iana e' (on(e
)/e(e a)are.er lo 9/e e' .a'i in6i'i+le> e' (on(e )o(emo' 6er 'i (-a a (-a e'tamo' e,er.ien(o )re,/i.io'
.omo lo' men.iona(o' )or la' al/mna'4 .on'tr/*en(o a la gente (e la' .om/ni(a(e' )o)/lare' .omo
E)er'ona' en 1altaF * a no'otro'(a') .omo )ro1e'ionale' Een 'o+raF (@ontenegro4 2005)> e' (on(e
)o(emo' re6i'ar to(o' lo' (-a' n/e'tra' )e9/e:a' a..ione'.
Rra.ia' a la' (en/n.ia' (e la' al/mna' * a te8to' anteriormente .ita(o' (.omo lo' (e @ontenegro4
2001> @ontenegro4 2005 o 3ala'.h4 2e0n * @ontenegro4 200D)4 )/e(o .riti.ar la .on'tr/..i0n (e (o'
gr/)o' (e )er'ona'4 9/e 'er-an (i1erente' entre '- * homog7neo' internamente: lo' Eagente' e8terno'F
(in6e'tiga(ore'-inter6entore'4 .on .ono.imiento .ient-1i.o) * lo' Eagente' interno'F (in6e'tiga(o'-
inter6eni(o'4 .on .ono.imiento )o)/lar). A/n9/e en )er')e.ti6a' )arti.i)ati6a' .omo la )'i.olog-a
.om/nitaria * la e(/.a.i0n )o)/lar 'e a1irme 9/e lo' agente' interno' 'on tam+i7n in6e'tiga(ore' * .o-
.on'tr/.tore' (el .ono.imiento4 la .rea.i0n (e e'to' (o' E+lo9/e'F genera e1e.to' (e )er'ona' Een
'o+raF * )er'ona' Een 1altaF4 * m/e'tra lo 9/e !)in; (2007) (enomina e'.i'i0n e)i'temol0gi.a entre
in6e'tiga(or e in6e'tiga(o. 2a in6e'tiga.i0n )arte (e (o' ente': EtF * E*oF4 no (e Eno'otro'F.
!)in; (e1ien(e la im)ortan.ia (e )artir (e Eno'otro'F. "o /n Eno'otro'F 9/e elimine n/e'tra' (i1eren.ia'4
9/e e'.on(a .on1li.to' ni 9/e no' i(eali.e: .omo (i.e @art-nez (200$)4 lo' entre6i'ta(o' no 'on ig/ale'
a no'otro' ni tienen )or 9/7 'erlo4 * la gente (e la .om/ni(a( no e' homog7nea. E'te Eno'otro'F 'e
re1iere a /na (imen'i0n .ole.ti6a4 (e 'ere' h/mano' 9/e 'omo' (i6er'o'4 )ero 9/e tenemo' en .omn
/n horizonte (e tran'1orma.i0n * )o(emo' tra+a,ar ,/nto' +/'.an(o a.er.arno' a 7l. Di.e !)in;: EH)or
9/7 in'i'tir en 9/e 'omo' (i1erente' a lo' otro'JH!omo' .a)a.e' (e re.ono.er 9/e e'tamo' a9/- 4 .on
lo' hom+re' * m/,ere' .o.inero'4 1ontanero'4 +om+ero'4 her+olario'4 l-(ere' .om/nitario' * otro'4
'im)lemente .omo /na )arte m5' (e /n .ole.ti6o e'1orz5n(o'e )ara .on'tr/ir /to)-a'JF (20074 ). 572).
2&%
Ale,an(ra A'tri( 2e0n Ce(e:o
Para !)in; (20074 200#)4 enton.e'4 el .ono.imiento genera(o )or la )'i.olog-a 'o.ial e' /n .ono.imiento
m5' * no /n .ono.imiento e')e.ial4 ni m/.ho meno' '/)erior4 Een 'o+raF. Con'tr/*e 'a+ere' ,/nto a
otro'4 .on6er'an(o4 )a'an(o tiem)o ,/nto'4 .on6i6ien(o4 (e+atien(o4 a.t/an(o. E'ta )o'i.i0n e' a1-n a
la (e <ara=a*4 ./an(o (i.e 9/e .ono.er 'e (a gra.ia' al .onta.to o .one8i0n )ar.ial .on otra'
)o'i.ione'4 tra+a,an(o ,/nta' en lo 9/e no' a1e.ta (e e'te en./entro * .on'tr/*en(o a'- /n .ono.imiento
lo.aliza(o4 /na o+,eti6i(a( en.arna(a4 )o'i.iona(a.
E'ta' )remi'a' )/e(en 'er6ir )ara re(e'.ri+ir la AP en '/ .oti(iani(a(4 )or9/e e' ,/'tamente en ella
(on(e emergen la' .ontra(i..ione' (el E(i'./r'o +onitoF4 tal .omo (en/n.iaron mi' al/mna'. 2a
tran'1orma.i0n 'o.ial tam+i7n e' a/totran'1orma.i0n 9/e 'e (a en la' rela.ione'. Por lo tanto4 la
tran'1orma.i0n 'o.ial )ro)/e'ta )or la )'i.olog-a .om/nitaria -* (em5' 5rea' 9/e tra+a,an .on
in6e'tiga.i0n-a..i0n )arti.i)ati6a- tam+i7n im)li.a re6i'ar * rein6entar n/e'tro 9/eha.er /na * otra 6ez4
a )artir (e lo' en./entro' 9/e no' in(i.an .ontra(i..ione'4 6erti.ali(a(e'4 A,o Di6ino. Como (i.e
Celeman (1$$5)4 ./an(o e8)erimentamo' otra' )o't/ra' * mo6imiento' 6i6imo' /na (i'.ontin/i(a( 9/e
e' eman.i)atoria. 2a' mi.rotran1orma.ione' 9/e )ro)ongo4 enton.e'4 'e re1ieren a re6i'ar la' 1a'e' (e
la n6e'tiga.i0n KA..i0n Parti.i)ati6a (familiari:aci5n o constituci5n del e;ui&o, detecci5n de
necesidades, sensibili:aci5n, &riori:aci5n, reali:aciones, devoluci5n sistem<tica de la informaci5n)4
)en'an(o en '/ .oti(iani(a( * enraiz5n(ola' en el ./er)o )ara ha.erla' .a(a 6ez m5' li+ertaria'.
Para a6anzar en e'te 'enti(o4 Peter !)in; arg/menta 9/e )/e(e 'er m/.ho m5' til tra+a,ar
1ortale.ien(o la' ini.iati6a' 9/e *a ha* en 6ez (e (e(i.arno' a .rear gr/)o' n/e6o'4 9/e en teor-a
)o(r-an 'er m/* +/eno'4 )ero 9/e na(ie (el l/gar )i(i0 (* .rear gr/)o' n/e6o' e' algo 9/e lo'(la')
)'i.0logo' 'o.iale' * otro' )ro1e'ionale' (el 5rea 'o.ial tenemo' )or .o't/m+re). Para tra+a,ar (e
manera m5' til -* enraiza(a4 (ir-a Celeman-4 !)in; )ro)one )a'ar /n +/en tiem)o .ono.ien(o lo 9/e
ha*: el l/gar4 '/' organiza.ione'4 '/' ini.iati6a' 1ormale' o in1ormale'4 '/' 1orma' (e 1/n.ionamiento4
'/' manera' (e ha+lar4 la' )er'ona' 9/e 6i6en o tra+a,an all-4 '/' hi'toria' * a..ione'4 '/' (e'eo' *
ne.e'i(a(e'. E'to ltimo )/e(e a*/(ar a re(e'.ri+ir la E.on'tit/.i0n (el e9/i)oF 9/e 6a a tra+a,ar4
)or9/e 9/e a 6e.e' '- e' )ertinente 9/e 'ea nego.ia(o e in'tit/i(o4 )ero a 6e.e' *a e't5 .on'tit/i(o (o
'e 1ormaliza )ara Ein.l/irF al agente e8terno o E.ontentarloF) * otra' 6e.e' e' /na ini.iati6a m/.ho m5'
in1ormal * (i1/'a 9/e la E.on'tit/.i0n (el e9/i)oF )ro)/e'ta en la )'i.olog-a .om/nitaria.
!i tra(/.imo' a !)in; en .la6e )'i.o'o.ial .om/nitaria4 la 1amiliariza.i0n4 9/e 'egn @ontero (1$$%)
'er-a la )rimera 1a'e (e la in6e'tiga.i0n-a..i0n )arti.i)ante4 )/e(e 'er m5' lenta * )ro1/n(a4 'ig/ien(o
algo a'- .omo lo 9/e )ro)one el mo6imiento E'lo= 1oo(F 6er'/' el E1a't 1oo(F: (i')oner (e tiem)o )ara
.ono.erno' m5'4 a.er.arno' m5' * a'- tra+a,ar me,or * .on'tr/ir rela.ione' a1e.ti6a'4 )or9/e 'i n/e'tra'
manera' (e rela.ionarno' .on'tr/*en la e'tr/.t/ra 'o.ial * 6i.e6er'a (Arango4 200D)4 )ara .am+iar
n/e'tra' 'o.ie(a(e' (e+emo' .am+iar tam+i7n la' 1orma' (e rela.ionarno'4 * )ara e'o no' tenemo'
9/e .ono.er m5'. n.l/'i6e ./an(o tenemo' )o.o tiem)o )ara realizar el )ro*e.to4 (e+i(o a limita.ione'
in'tit/.ionale' o (e otra -n(ole4 'e )/e(e tra+a,ar meno' tiem)o 'ig/ien(o lo' mi'mo' )rin.i)io'.
g/almente4 a/n9/e /na ini.iati6a tenga a:o'4 en tiem)o' (e .ri'i' e' ne.e'aria /na 1amiliariza.i0n m5'
inten'a4 )ara e'tre.har lo' lazo' entre la' )er'ona' e im)li.ar'e m5' .on el )ro*e.to (e'o me lo
en'e:aron la' integrante' (el Centro !o.ial A;/)a(o 2e' na/! * lo relato en 2e0n Ce(e:o4 200&).
2a 1amiliariza.i0n e' la 1a'e ma*or * m5' )ro1/n(a4 (ir-a in1inita4 * 1amiliarizarno' a tra67' (e la (anza o
(e otra' mani1e'ta.ione' art-'ti.a' trae /na gran ri9/eza al tra+a,o4 )or9/e no' )ermite enraizarno'4
(e'enraizarno' (./an(o lo ne.e'itemo') .ontan(o .on /na re( (e a)o*o * .ono.erno' (e'(e el
2&5
Danzan(o la P'i.olog-a !o.ial Com/nitaria: re6i'itan(o la AP a )artir (e /n ./r'o (e (anza en /na a'o.ia.i0n ./lt/ral (e +arrio
mo6imiento4 a.e)tan(o n/e'tra' limita.ione' * la' (e lo' (em5' * .rean(o .ole.ti6amente a )artir (e
n/e'tra' 1a.ili(a(e' * (i1i./lta(e'. Pero no '0lo (e arte 6i6imo': lo' )'i.0logo' 'o.iale'
1/n(amentalmente a.t/amo' .on6er'an(o (!)in;4 200#). "o )reten(o 9/e to(o' lo' )'i.0logo'
.om/nitario' tengan 9/e +ailar4 ni m/.ho meno'4 )ero '- me intere'a (e'ta.ar la (imen'i0n .or)oral 9/e
ha .omenza(o a 'er re'.ata(a en la )'i.olog-a 'o.ial a)ena' a )artir (e me(ia(o' (e lo' a:o' $0 (P/,ol4
@ontenegro * 3ala'.h4 200D). @e intere'a 9/e4 ./an(o 'ea el .a'o4 'e )/e(a .on'i(erar la (anza .omo
/na )o'i+ili(a( (e tra+a,o * no .omo /na a.ti6i(a( menor4 +anal o meramente re.reati6a. E' 6ital
(e1en(er la (anza * la .on6er'a.i0n .omo (o' momento' (el mi'mo )ro.e'o * .on.retar la Etra(/..i0nF
(e lo 9/e la (anza no' trae )ara 9/e 6a*amo' a.laran(o lo 9/e n/e'tro' mo6imiento' * ge'to' no'
e8)re'an * lo 9/e la (anza no' )/e(e )ro)or.ionar.
2a (ete..i0n (e ne.e'i(a(e'4 .omo +ien (i.e @art-nez (200$)4 )/e(e re(e1inir'e 'i la enten(emo' .omo
/na re( (e .on6er'a.ione' )ara enten(er lo' (e'eo' (e la gente .on 9/ien tra+a,amo' * (e no'otro'
mi'mo'4 +a'5n(o'e en la' )oten.iali(a(e' (e la gente en 6ez (e en '/' .aren.ia'. 2a 'en'i+iliza.i0n4 al
ha.er'e /n .on.e)to m5' .oti(iano4 im)li.a 9/e no' a1e.temo' ante )e9/e:a' .o'a'4 )e9/e:-'ima'
.o'a'4 * e'o )/e(e .am+iar n/e'tra' 6i'ione' * a..ione': ha.er la tarea .on la' ni:a' +a,o /n 5r+ol4
almorzar .on alg/ien (el l/gar 9/e no' in6it0 a '/ .a'a4 .on6er'ar mientra' 'alimo' (el +arrio en
a/to+'4 +arrer4 lim)iar4 1regar o .o.inar .on,/ntamente4 +ailar ,/nta'4 re')irar ,/nta'4 inter.am+iar
.on1i(en.ia'4 .on6i6ir m5'. E' la 'en'i+iliza.i0n (e to(o' lo' in6ol/.ra(o'(a') * 'e (a (e 1orma' (i'tinta'
)ara .a(a 9/ien4 1orma' 9/e ne.e'itamo' e8)re'ar * e'./.har4 * ha.emo' e'o .on6er'an(o a me(i(a
9/e a.t/amo' ,/nta' .oti(ianamente.
En e'e 'enti(o4 la )rioriza.i0n * la' realiza.ione' )/e(en o./rrir (e 1orma' (eterminante' en momento'
.la6e (el )ro.e'o4 )ero tam+i7n )/e(en (ar'e (-a tra' (-a4 ./an(o )riorizamo' )arar (e +ailar *
.on6er'ar 'o+re la 1r/'tra.i0n )or la gente 9/e no 6iene4 o 'o+re la' (i1i./lta(e' .on lo' hi,o' o la )are,a4
o 'o+re la' alegr-a' (e la 1ie'ta .om/nitaria organiza(a la 'emana anterior4 o 'o+re la 6e.ina 9/e e't5
)re'a * (e,0 a '/ +e+7 'in le.he materna. Q la a..i0n e' to(o4 .omo *a (i,o "ietz'.he. "o
ne.e'ariamente 6amo' a 6erla '0lo en /n momento4 Eel momento (e la' realiza.ione'F4 'ino a tra67' (e
to(o el )ro.e'o. 2a AP .l5'i.a 'eg/-a la )ro)/e'ta (e realizar )lani1i.an(o4 e,e./tan(o * e6al/an(o
(@art-nez4 200$)4 re.eta o..i(ental 9/e )are.e ha+er 'i(o .oo)ta(a )or el 3an.o @/n(ial4 )ero 'i la
a..i0n o./rre en to(o el )ro.e'o .om/nitario4 no 'iem)re o./rre .on e'to' tre' momento'4 o en e'ta
or(en. g/almente4 la (e6ol/.i0n 'i'tem5ti.a (e la in1orma.i0n )/e(e ir o./rrien(o a lo largo (e n/e'tro'
en./entro'4 (e manera m5' in1ormal4 a/n9/e ha*a tam+i7n momento' m5' 1ormale' en lo' 9/e
e'./.hemo' lo' .ono.imiento' (e la' )er'ona' (el l/gar * le' entreg/emo' /n in1orme4 relato4 6-(eo o
m/ral 9/e narre lo 9/e hi.imo' .on,/ntamente.
A )artir (e mi .on6i6en.ia .on la' al/mna' (e (anza * .on otro' .ole.ti6o' (e1ien(o la /tili(a( (e
)o'i.ionar'e en /na 7ti.a 9/e 'ig/e a <ara=a* (1$$5) * en /na )o't/ra meto(ol0gi.a in1l/en.ia(a )or
!)in; * .oherente .on <ara=a*4 )or9/e )en'ar e)i'temol0gi.amente (e 1orma 'it/a(a * a )artir (el
en./entro no' lle6a meto(ol0gi.amente a .on'tr/..ione' ma' li+ertaria' *4 (igamo'4 S(e'or(ena(a'S4
)or9/e )arten (el tra+a,o .on,/nto4 (e la .on6i6en.ia. A 6e.e' o./rren en el a.onte.imiento * no en la
)lani1i.a.i0n4 e,e./.i0n * e6al/a.i0n 9/e )ro)one la m5' .l5'i.a AP. <a* )ro.e'o' 9/e no 'e 'a+e 9/7
6an a 'er ni .0mo 6an a 'alir4 o a.ti6i(a(e' 9/e 'e )lani1i.an * 'alen (e 1orma totalmente (i1erente a lo
)re6i'to4 o a..ione' 9/e 6an 6arian(o * otra' 9/e '- 'ig/en /na )lani1i.a.i0n )re6ia. El tra+a,o
)'i.o'o.ial .om/nitario no e' a)ena' /n .on,/nto (e re/nione' * la E.on'tit/.i0n (el e9/i)oF 9/e im)li.a
/na .on.e).i0n ma' .erra(a (e gr/)o: )/e(e 'er tam+i7n gente 9/e entra * 'ale4 'on 6aria'
2&&
Ale,an(ra A'tri( 2e0n Ce(e:o
agr/)a.ione' en /na4 e' .omer ,/nto' o +ailar ,/nto' o tra+a,ar ,/nto'. Q al tra+a,ar (e e'ta 1orma m5'
'/elta * meno' .l5'i.amente E.ient-1i.aF )agamo' /n )re.io: .omo (i.e !)in; (2007)4 )o(emo' 'er
,/zga(o' )or la .om/ni(a( a.a(7mi.a E.omo e8tra:o'4 .omo a.ti6i'ta' 1ingi7n(o'e .ient-1i.o' o .omo
)er'ona' (e +/en .oraz0n4 )ero meto(ol0gi.amente (emente'F (). 570). <i't0ri.amente4 9/ien tra+a,a
.on AP ha 'i(o til(a(o .on e'to' a(,eti6o' )or lo' .ient-1i.o' )o'iti6i'ta'. 2a AP meno' )lani1i.a(a4
enton.e'4 )ro+a+lemente re.i+ir5 an m5' .r-ti.a'4 )ero en (etermina(a' )r5.ti.a' tiene m/.ho 'enti(o.
"o en to(a': 'ig/ien(o a <ara=a*4 7'ta no e' /na )ro)/e'ta /ni6er'ali'ta4 'ino /na )er')e.ti6a )ar.ial
9/e no' )o'i+ilite ver bien en .ierto' )ro.e'o'.
HC0mo )o(emo' /'ar la AP in.or)or5n(ole )ro)/e'ta' meto(ol0gi.a' m5' E'/elta'F ./an(o 'ea
ne.e'arioJ Dentro (el mar.o meto(ol0gi.o (el .am)o-tema (!)in;4 200D)4 * .on +a'e en la 1orma.i0n
te0ri.o-meto(ol0gi.a (e la AP4 )ro)/'e /n m7to(o (e tra+a,o llama(o )ro6i'oriamente Etr/e9/e
.on'tr/.ti6oF (2e0n Ce(e:o4 200&4 2007)4 9/e 'e re1iere a a)o*ar la a/toorganiza.i0n (e .ole.ti6o'
tra+a,an(o .on,/ntamente .on ello' * a*/(5n(olo' en lo 9/e no' 'ea )o'i+le * a ello' le' intere'e. El
tr/e9/e .on'tr/.ti6o 'e .on'tr/*e en tre' )rin.i)io': a*/(ar 'in e'tor+ar4 tra+a,ar )or inter.am+io *
a*/(ar a 1ortale.er la re( a1e.ti6a (e lo' .ole.ti6o' ha'ta (on(e 7'to' ,/zg/en )ertinente. Tale'
)rin.i)io' 'e han mo'tra(o tile' en e'te ./r'o (e (anza * en el tra+a,o .on,/nto .on (i6er'o' .ole.ti6o'
(e (i1erente' l/gare' geogr51i.o' (2e0n Ce(e:o4 200&).
E)i'temol0gi.amente4 el tr/e9/e .on'tr/.ti6o e' hara=a*ano: re')on(e a 9/e .ono.emo' en el
en./entro entre )o'i.ione'4 tra+a,an(o .on,/ntamente. Ahora +ien4 en la )r5.ti.a e'to )/e(e im)li.ar
1orma' tan 6aria(a' 9/e tal 6ez 'ea intil e in.oherente 9/erer e'+ozar /na re.eta. Q tal 6ez no no haga
1alta4 )or9/e la )ro)/e'ta no lineal (e 1a'e' (e la AP e' m/* til (no' 'ir6en .omo g/-a (e a..i0n a
m/.ho' )ro1e'ionale') * )/e(e 'er E.oti(ianiza(aF: .on la i(ea (e /na 1amiliariza.ion m5' larga4 e'a
)ro)/e'ta 'e re'ita )ar.ial o enteramente4 (e)en(ien(o (e .a(a .a'o. Pero el tr/e9/e .on'tr/.ti6o *
'/' tre' )rin.i)io' )/e(en )ermear to(o el )ro.e'o4 m5' all5 (e 'i 'e 'ig/en o no la' 1a'e' (e la AP *
m5' all5 (e la' a.ti6i(a(e' realiza(a' * (e la' )arti./lari(a(e' (e .a(a e8)erien.ia4 )or9/e e' /na
1orma (e tra+a,o 1le8i+le 9/e re')on(e a /na e)i'temolog-a .om)rometi(a4 tra(/.i(a en a..ione'
.on.reta' * 'it/a(a'.
En el .a'o (el ./r'o (e (anza4 /'o e'to' tre' )rin.i)io' (-a a (-a. Pro./ro a*/(ar 'in e'tor+ar
1ortale.ien(o la' 1orma' (e tra+a,o (e Ciran(a4 tra+a,an(o a.ti6i(a(e' 9/e a to(a' no' 'ir6an e intere'en
* e'./.han(o lo m5' )o'i+le )ara 9/e ella' 6a*an )onien(o * re1orm/lan(o la' regla' (e 1/n.ionamiento
(el ./r'o (e (anza * (e la' re/nione' (e ma(re'. Tra+a,o )or inter.am+io o1re.ien(o a.ti6i(a(e' 9/e le'
intere'en * tenien(o el )ri6ilegio (e )o(er (i'./tir mi' a)ren(iza,e' .on ella' * e'.ri+ir e'te art-./lo 9/e
e' e'.rito 1irma(o )or m-4 )ero 9/e 1/e 6i6i(o .ole.ti6amente. Q a*/(o a 1ortale.er la re( a1e.ti6a entre
ella' .on6er'an(o4 +ailan(o4 lle6an(o a mi hi,o * a mi e')o'o a ,/gar .on lo' hi,o' (e ella'4 )arti.i)an(o
en otra' a.ti6i(a(e' 9/e ella' organizan .on gran .om)romi'o * a+rien(o .on ella' e'to' e')a.io' (e
)o'i+ili(a(e' en 9/e no' .ono.emo' m5' )ro1/n(amente * 'entamo' +a'e' 1irme' )ara /n tra+a,o
enraiza(o.
Por ltimo4 9/iero re)etir 9/e 7'ta ha 'i(o /na 1orma in.re-+le (e 1amiliariza.i0n. A )artir (e lo 9/e la'
al/mna' (e (anza me .ontaron )/(e 6er ./5n arrogante' * e8.l/*ente' )o(emo' 'er en lo .oti(iano 'in
(arno' ./enta (e ello. Como a.a(7mi.o' )o(emo' e8.l/ir a lo' hi,o'(a') (e a9/7lla'(o') .on 9/iene'
tra+a,amo' * (e')/7' re.lamar )or9/e no 6ienen a la' re/nione' )ara ./i(ar '/ .a'a * '/' hi,o'4 en 6ez
(e ha.er a.ti6i(a(e' .on,/nta' o 9/e lo' in.l/*an (e alg/na manera. Como a.a(7mi.o' )o(emo' tener
2&7
Danzan(o la P'i.olog-a !o.ial Com/nitaria: re6i'itan(o la AP a )artir (e /n ./r'o (e (anza en /na a'o.ia.i0n ./lt/ral (e +arrio
/n (i'./r'o lin(o (e la ig/al(a(4 la (i6er'i(a(4 el tra+a,o .on la' (i1eren.ia'4 )o(emo' .re7rno'lo *
'eg/ir e,er.ien(o n/e'tro' )re,/i.io'4 n/e'tra 'e)ara.i0n !/,eto-A+,eto4 n/e'tro A,o Di6ino4 e,er.ien(o
/na P'i.olog-a !o.ial (e la Di'tan.ia * 'im/lt5neamente (e1en(ien(o )o't/ra' 9/e o)tan )or la entrega
)ara .on'tr/ir n/e6a' 1orma' (e 6i(a. I/iero /na P'i.olog-a !o.ial (e'(e la entrega4 (e'(e la'
.one8ione' )ar.iale'4 (e'(e la a..i0n .on,/nta> /na )'i.olog-a li+ertaria 9/e +/'9/e la tran'1orma.i0n
'o.ial 9/e e' tam+i7n )er'onal4 9/e 'e enraiza en el ./er)o * en lo .oti(iano4 en la' 1orma' .omo
.on6er'amo'4 e'./.hamo' * '/'tentamo' 1-'i.amente la' .on'e./en.ia' (e n/e'tra' )ala+ra'. Q lo'
)rin.i)io' )'i.o'o.iale' .om/nitario' no' a*/(an4 m5' an re6i'ita(o' /na * otra 6ez> )ero lo' tre'
)rin.i)io' meto(ol0gi.o' (el tr/e9/e .on'tr/.ti6o atra6ie'an to(a e'ta (i'./'i0n> lo' 'igo * )/e(en
)are.en o+6io' )ero a9/- 'on 1/n(amentale': a*/(ar 'in e'tor+ar4 tra+a,ar )or inter.am+io * a*/(ar a
1ortale.er la re( a1e.ti6a (e lo' .ole.ti6o' ha'ta (on(e ello' ,/zg/en )ertinente. !i e'./.hamo' a la
gente .on 9/ien tra+a,amo'4 ello' no' in(i.ar5n .0mo )o(emo' tra+a,ar (e 1orma 7ti.a * til )ara .rear
.a(a 6ez m5' e')a.io' (e 6i(a inten'a * re'i'ten.ia.
Re!erencias
A+rOo4 Ana Carla * Pe(rOo4 2/iz Torge (2005). A .ontri+/iUOo (a (anUa (o 6entre )ara a 'a(e .or)oral4
1-'i.a e mental (e m/lhere' 9/e 1re9Nentam a.a(emia (e gin5'ti.a e (anUa. +evista Latino'
americana 4nferma"em4 1D(2)4 2%D-2%#.
Arango4 Carlo' (200D). 2o' 6-n./lo' a1e.ti6o' * la e'tr/.t/ra 'o.ial. Mna re1le8i0n 'o+re la .on6i6en.ia
(e'(e la re( (e )romo.i0n (el +/en trato. Investi"aci5n y =esarrollo4 11 (1)4 70-10D.
3ala'.h4 @ar.el> 2e0n4 Ale,an(ra * @ontenegro4 @ari'ela (200D). Po'i.ione' (e '/,eto * arti./la.ione':
/na )ro)/e'ta )ara la re1le8i0n * la a..i0n. En @ar.el 3ala'.h * @ari'ela @ontenegro (E('.)
)sicolo">a Social de los &roblemas sociales# 3ar.elona: MAC.
Bal' 3or(a4 Arlan(o (1$$$). Ar-gene' /ni6er'ale' * reto' a.t/ale' (e la AP (n6e'tiga.i0n A..i0n
Parti.i)ati6a). )eri&ecias "V 110 - 20 (e ago'to (e 200#. E8tra-(o el 1D (e ,/nio (e 200$ (e
htt):WW===.)eri)e.ia'..omWm/n(oW5$#Bal'3or(aArigene'Reto'AP.html
<ara=a*4 Donna (1$$5). ,iencia, cybor"s y mu6eres# La reinvenci5n de la naturale:a# ?alen.ia: C5te(ra.
<ara=a*4 Donna (1$$$). 2a' )rome'a' (e lo' mon'tr/o': /na )ol-ti.a regenera(ora )ara otro'
ina)ro)ia(o'(+le'). )ol>tica y Sociedad, D04 121-1&D.
<errero4 T/an (200%). Re(e' 'o.iale' * a)o*o 'o.ial. En Ronzalo @/'it/4 T/an <errero4 2eonor Cantera
* @ari'ela @ontenegro Introducci5n a la )sicolo">a ,omunitaria ()). 1$5-2D0)# 3ar.elona:
E(itorial MAC.
Celeman4 !tanle* (1$$5). ? cor&o di: sua mente# !Oo Pa/lo: !/mm/'.
2e0n Ce(e:o4 Ale,an(ra (2007). El tr/e9/e .on'tr/.ti6o: +/'.an(o m7to(o' re')et/o'o' (e tra+a,o .on
)r5.ti.a' .ontrahegem0ni.a'. @4+M4A$BM# +evista Cene:olana de Sociolo">a y
*ntro&olo">a, 50(17)4 E8tra-(o el 1 (e o.t/+re (e 200$ (e
htt):WWre(al*../aeme8.m8Wre(al*.W'r.Wini.ioWArtP(1Re(.,')JiC6eX70505010
2&#
Ale,an(ra A'tri( 2e0n Ce(e:o
2e0n Ce(e:o4 Ale,an(ra (200&). 4manci&aDEo no cotidiano( iniciativas i"ualit<rias em sociedades de
controle# Te'i' (e Do.tora(o en P'i.ologia !o.ial. !Oo Pa/lo: Ponti1-.ia Mni6er'i(a(e Cat0li.a
(e !Oo Pa/lo. E8tra-(o el 1 (e o.t/+re (e 200$ en:
htt):WW===.'a)ientia.)/.').+rWt(eY+/'.aWar9/i6o.)h)J.o(Ar9/i6oXD05D
2e0n Ce(e:o4 Ale,an(ra * @ontenegro4 @ari'ela (1$$#). Ret/rn o1 Emotion in )'*.ho'o.ial .omm/nit*
re'ear.h. ,ommunity )sycholo"y4 D4 21$-227.
@art-nez4 Antar (200$). Movimientos adyacentes &ara re'&ensar la Investi"aci5n'*cci5n )artici&ante
E8tra-(o el 1$ (e 1e+rero (e 200$4 (e htt):WW)'i.ologia'o.ial./a+.e'W1i.W.aW+oo;W200$W02W1&
@ontenegro4 @ari'ela (2001). ,onocimientos, a"entes y articulaciones( una mirada situada a la
intervenci5n social# Te'i' (e Do.tora(o en P'i.olog-a !o.ial. 3ellaterra: Mni6er'i(a( A/t0noma
(e 3ar.elona.
@ontenegro4 Carla (2005). ELa intervenci5n social sobre el desarrollo7# +efle%iones desde la actividad
interventora en Aicara"ua# Te'i' (e @ae'tr-a en P'i.olog-a !o.ial. 3ellaterra: Mni6er'i(a(
A/t0noma (e 3ar.elona.
@ontero4 @aritza (1$$%). )sicolo">a Social ,omunitaria# $eor>a, mFtodo y e%&eriencia# @78i.o:
Mni6er'i(a( (e R/a(ala,ara.
Pho.a4 !o)hia * Lright4 Re+e..a (1$$$). Introducin" )ostfeminism# Cam+ri(ge: .on.
P/,ol4 Toan> @ontenegro4 @ari'ela * 3ala'.h4 @ar.el (200D). 2o' l-mite' (e la met51ora lingN-'ti.a:
im)li.a.ione' (e /na )er')e.ti6a .or)oreiza(a )ara la )r5.ti.a in6e'tiga(ora e inter6entora.
)ol>tica y Sociedad4 %0 (1)4 57-70.
!a=aia4 3a(er (1$$$). ntro(/UOo: e8.l/'Oo o/ in.l/'Oo )er6er'aJ En !a=aia4 3. (E(.). *s artimaGas da
e%clusEo# *n<lise &sicossocial e Ftica da desi"ualdade social ()). 5-20)# Petr0)oli': ?oze'.
!o/'a !anto'4 3oa6ent/ra (2007). +enovar a teoria cr>tica e reinventar a emanci&aDEo social# !Oo
Pa/lo: 3oitem)o.
!)in;4 Peter (200#). A )e'9/i'a(or .on6er'a(or no .oti(iano (200#). )sicolo"ia e sociedade, 20 (1).
!)in;4 Peter (2007). Re)lantean(o la in6e'tiga.i0n (e .am)o: relato' * l/gare'. @ermentum# +evista
Cene:olana de Sociolo">a y *ntro&olo">a. 17(50)4 5&1-57%.
!)in;4 Peter (200D). Pe'9/i'a (e .am)o em )'i.ologia 'o.ial: /ma )er')e.ti6a )0'-.on'tr/.ioni'ta.
P'i.ologia e !o.ie(a(e4 5 (2)4 1#-%2.
-ormato de citacin
2e0n4 Ale,an(ra (2010). Danzan(o la P'i.olog-a !o.ial Com/nitaria: re6i'itan(o la AP a )artir (e /n
./r'o (e (anza en /na a'o.ia.i0n ./lt/ral (e +arrio. *thenea =i"ital4 174 255-270. Di')oni+le
en htt):WW)'i.ologia'o.ial./a+.e'WatheneaWin(e8.)h)WatheneaDigitalWarti.leW6ie=W&5D
2&$
Danzan(o la P'i.olog-a !o.ial Com/nitaria: re6i'itan(o la AP a )artir (e /n ./r'o (e (anza en /na a'o.ia.i0n ./lt/ral (e +arrio
270
E'te te8to e't5 )rotegi(o )or /na li.en.ia ,reative ,ommons#
M'te( e' li+re (e .o)iar4 (i'tri+/ir * .om/ni.ar )+li.amente la o+ra +a,o la' 'ig/iente' .on(i.ione':
Reconocimiento: De+e re.ono.er * .itar al a/tor original.
.o comercial. "o )/e(e /tilizar e'ta o+ra )ara 1ine' .omer.iale'.
Sin obras derivadas. "o 'e )/e(e alterar4 tran'1ormar4 o generar /na o+ra (eri6a(a a )artir (e e'ta o+ra.
+esumen de licencia - Te8to .om)leto (e la li.en.ia