3opnnx paona xonqepennnje Pasnoj ac1ponounje xo Cpa IV
Beorpa 22-26. anpnn 2006,
ypennx M. C. nun1pnjennh Hyn. Ac1p. pym. Pyep Bomxonnh p. 7, 2007, 447-452 447 HPHMEPH APXEOACTPOHOMH1E Y APXEOAOIH1H HEHTPAAHOI BAAKAHA FOPHCHAB JOBAHOBHT Apxeo.ouru uucmumym, Beoepao Pesnue. Kparax nperne xopnmhena npnnx acrponomcxnx snana y npancropnjn Henrpannor Fanxana camo je nornpa sa nnxono nocrojane a ne nnxono nornynnje nosnanane. Taxo npno cycperane ca npnponnm cnnama nopeheno je nnxonom enonany na xnnor n norpee npnonrnnx sajennna. Hpno nonesnnane ca mexannxom neecxnx rena, nennom n ronmnom, ncnoanajy rex nonynannje neonnra n eneonnra. Horpenn pnryann nocnnana merannnx oa npancropnje ce mehycono pasnnxyjy y nojennocrnma, ox je sajennuxo nspasnro nomronane cynna n nosnanane ocnonnnx enemenara neronor xperana. Beh y mnahem rnosenom oy pennrnosna neponana cy cncremarnsonana n ]ynxnnonanno ocnocoena sa cnojy pymrneny mncnjy. Hajsa, npu ns Honreca je oxas a jeape creueno npnmapno snane o xocmocy n cnonem cnery npancropnjcxnx yn onnpe xpos yrorpajne nacnare rpannnje n o camor xpnmhancrna. Ysajamna capana nsmehy apxeonornje n apxeoacrponomnje ocrnapnnana ce y Cpnjn npnencrneno na nanasnmrnma ncrpaxennm y ononoj mepn a nocrnrnyrn pesynrarn mory a yy pasmarpann n onom nnrepncnnnnnnapnom meroom. Hapajajyhn raxo ocrnapeny, sa caa cxpomny capany y penarnnno xpononomxom peocney, raa rpea nouern ca Henencxnm Bnpom, enonnmnnm nanasnmrem anac neh uynene xynrype pane npancropnje Tepancxe xnncype. 3nauaj n crpyxrypa re xynrype osnonnnn cy ayropnma xojn cy npoyuanann cnmonnunn capxaj nene cnoxene ymernocrn onaxan yonmren cy: "Hpe ce +opa sar+y:umu oa apxumermypa Heneucroe Bupa ycnocmae+a +aeu:uy +ehysaeucuocm ("+ucmu:ua napmuunaufa") us+ehy cmpyrmype roc+oca u cmpyrmype +yocroe me.a, oouocuo oa fe npuras uacmaura u cr.ona cee+upa..." 1 Hexponone ca pyra na nacea Henencxe xynrype, Bnacna y nenocpenoj nnsnnn Henencxor Bnpa n Hanne y xnncypn Iocnohnnor Bnpa jacno nnycrpyjy nosnnnje rpoona nsnan yonuajene meme xapnnannnx npanana 1 Cpejonnh ., Faonnh .: 1983, V+emuocm Heneucroe Bupa, Feorpa, 45. FOPHCHAB JOBAHOBHT 448 opnjenrannje. Ty ynory npeysnma caa cam ynan, raunnje peueno npanan neronor roxa. Haneosoonomxe anannse ca nacea nenencxe xynrype y Iopnoj xnncypn Tepana cneoue ne camo o mnpoxom ynpaxnanany pnonona, neh n npnmenn rexnnxe nocene npcre ynona mopyna n jecerpn n ro npnmepaxa nsyserne nennunne. Mopyne n jecerpe cy nne o nennxe npenocrn sa ony xynrypy sor ycraennx ronmnnx mnrpannja na penannjn Hpno Mope Cpene Hoynane, ann n nennxnx xonnunna nxpe, nosnare no nncoxoxanopnunoj capxnnn n norone sa yrorpajny ynorpey. 3a ynon re npcre mopcxopeunnx pna nno je norpeno ncxycrno y xonexrnnnom pnapeny, cacnnm pasnnunro y nopeheny ca pyrnm pnononnnm rexnnxama y mesonnry n panom neonnry Hoynana; orya je n nponcrexno xynrno nomronane ynana, nennxe pexe xoja ysnpaha saonoananem cnnx xnnornnx norpea nonynannje naceene yx ycxnx oana Knncype. Crora cy ympnn unanonn rnx npnmapnnx pnapcxnx sajennna no npannny caxpannnann napanenno ca roxom ynana, rneajyhn ysnono n nnsnono, nnn cy nocranann ynpanno na pexy, oxpenyrn xa noj nnnem, uecro y ceehem nonoxajy, ca npexpmrennm norama. 2 Crporo nomronane xapnnannnx rauaxa xopnsonra cycpehe ce rex y norpenom pnryany neonnrcxor n pano eneonnrcxor nepnoa. oap npnmep npyxa mana nexponona nnnuancxe xynrype na Iomonann, xoja npnnaa panom eneonnry n capxn rpoone ca nnxymannjom yxynno 22 n noxojnnnnma nonoxennm y rnnnunom srpuenom nonoxajy. Ipoonn cy opnjenrncann ncrox- sana, ca opehennm ocrynanem xa cenepy n jyry. Hpema xncrorpamy nexponone caxpane cy npmene y oxnnpy asnmyra nsnacxa cynna y roxy nerner n snmcxor concrnnaja. Hpn rome ce nsnajajy na nepnoa nehe cmprnocrn: nponehno-nernn n nponehno-jecenn, ca nsysernnm cmanenem roxom snmcxnx mecenn. 3 Cnnunn onocn nsmehy poja ympnnx n npemena caxpannnana sanaxenn cy na nexpononn panor eneonnra Honoxan xo Honor Knexenna; asnmyr je nsmepen sa 17 o yxynno 28 ncrpaxennx rpoona. One je mehyrnm pasnnxa y pojy yxona nsmehy snmcxor n nponehno/jecener nepnoa nspaxena y onocy na Iomonany. 4 Hexponona panor ponsanor oa y Moxpnny xo Knxnne je jena o perxnx cncremarcxn ncrpaxennx, ca yxynno 312 orxonannx rpoona. 2 Cpejonnh .: 1969, Heneucru Bup, Hoea npaucmopufcra ry.mypa y Hooyuae+y, Feorpa, 239. Cpejonnh ., Hernna 3.: 1978, B.aca, Meso.umcro uace+e y 1epoany, 53-82. Jonanonnh F.: 2004, Padina and Hajducka Vodenica sites of Lepenski Vir culture in Upper and Lower Gorges in the Iron Gates, Late Foragers and Early Farmers of the Lepenski Vir Schela Cladovei Culture in the Iron Gates Gorges, Actes du XIVme Congrs UISPP, Universit de Lige, 55-59. 3 Bnnne A.: Opufeumaufa cre.ema ua ueru+ npaucmopufcru+ .ora.umemu+a y Cpoufu (pyxonnc nnnomcxor paa), Feorpa, 1998, 21, cn. 12. 4 Ipuxn Crannmnpon, C., Crannmnpon Ipuxn, C.: 1998, Eneonnrcxo n cpenenexonno nanasnmre xo Honoxana. I.acuur Cpn. apx. opyumea 13, 89-94. HPHMEPH APXEOACTPOHOMHJE Y APXEOHOIHJH HEHTPAHHOI FAHKAHA 449 Opnjenrannja rponnx paxa je ocneno cnponeena npema oconnnn cenep-jyr, ox cy ympnn nonarann y srpuenom nonoxajy. ann ca ynannom pasnnxom y onocy na opnjenrannjy ncrox-sana: mymxapnn cy nnnem oxpenyrn npema ncroxy a xene npema sanay. Camnm rnm cy noxojnnnn caxpannnann y opnyrom cmepy mymxapnn ca rnanom na cenepy, xene na jyry. Ocrynana o onnx nonoxaja cy cpasmepno perxa n nemajy onyncxo ojamnene y ocrannm enemenrnma pnryana. 5 Toxom ponsanor oa npeonnaana pnryan cnannana ympnnx (nnnnnepannja), unjn cy xpemnpann ocrann cranann y ypne, xoje ce yxonanajy yrnannom no rpynama. Opnjenrannja raxnnx rpoona rex je ocxopa npemer ncrpaxnnana, ca npernocranxom a cy npnnnxom yxonanana nomronane crpane cnera, ann es ncrnnana nno xoje o nnx. Ha cnnuan naunn npn caxpannnany y rponnm xymxama/rymynnma nomryje ce npnencrneno xpyxna ocnona ojexra xao caxpanna nennna y xojoj je nenrpannn rpo najcrapnjn, npexo xora je n nsnpmeno npnmapno nacnnane xymxe. Kpyxnn rnnnenn npnnesax ns oxonnne Hanuena, aronan y cpene ponsano oa Fanara (Barnncxa xynrypa) yxpamen je ca oe crpane xpyxnnm n reomerpnjcxnm mornnnma, cmemrennm y xonnenrpnunnm xpyronnma. Cnoxena opnamenrnxa na npnnecxy je nporymauena xao xanenap nspaxen nymepnuxnm cnmonnma, xojn cy opas pnrmnuxor xperana cynna n mecena. 6 Cnnuan norpenn pnryan je npnmenen y xymxama crapnjer rnosenor oa, mehy xojnma xnexencxn rpoonn ca xpaja VI n. cr. epe n npne nononnne V n. cr. epe saysnmajy noceno mecro. Jenncrneny nojany nonesnnana norpenor pnryana ca npnmapnom memom conapnor n nynapnor xanenapa npyxnna je xnexencxa nexponona onor nepnoa y Arennnn xo uauxa. 7 3annmnn npnmep xanenapa semopannuxnx cnerxonnna npercrana opnamenranna xomnosnnnja na xpuary ns Honreca (Tpajanonor mocra xo Knaona), aronanor na xpaj III n. none epe o cpenne IV n. none epe. exopannja xpuara nsneena rnauanem n noeena na rpn ]pnsa, jacno noxasyje cynuene cnmone y opnamenrannnm nonma 1 n 2, xao xonnenrpnune cnnpane n xpyrone y noy 4, a sarnm xao cnacrnxy y noy 6. 3nauene opnamenara rpea rymaunrn ysnmajyhn y osnp cne enemenre na cna rpn ]pnsa, xao n na pmnn cya (cn. 1a-b). Hpnxasann pennrnosnn xonnenr semopannxa ns Honreca naneenor npemena, xao n oronapajyhn xynr, yxnanajy ce y nocrojehn pennrnosnn cncrem semopannuxnx xynrypa nponnnnnje Iopne 5 Bnnne A., Jonanonnh F., Bnnne H., Bnnne .: 1996, Astronomical Orientations of Graves and Skeletons in Gomolava and Mokrin, Publications of the Astronomical Observatory of Belgrade, 54, 199-202. 6 Faonnh .: 1999, Prehistoric orb of the world and lunisolar calendar from Nayeva brickyard near Pancevo, Publ. Astron. Obs. Belgrade, 65, 143. 7 Jonanonnh F.: 2004, prnena xoncrpyxnnja ns xnexencxe nexponone y Arennnn xo uauxa, npnmep mepena npemena y crapnjem rnosenom oy Henrpannor Fanxana, 3opnnx paona xon]epennnje "Pasnoj acrponomnje xo Cpa III" (M. nmnrpnjennh ype.), Feorpa 319-327. FOPHCHAB JOBAHOBHT 450 Mesnje, ann n mnpe. Cnnpnryanno nacnehe onnx sajennna non npno neponarno cnoje nopexno y npancropnjn a nacrana a xnnn y rpannnjn panor cpener nexa sanpano acnmnnonano y xpnmhancxnm npasnnnnma. 8 Cnnxa 1a-: Bpu ns Honreca, III - IV nex none epe, yxpamen rpocrpyxnm ]pnsom npercrana conapnnx cnmona (noa 1-6). 8 Herxonnh C.: A Jug from Pontes Decorated with Solar and Lunar Symbols, Cmapuuap XLII, 97-106, cn. 1-2. HPHMEPH APXEOACTPOHOMHJE Y APXEOHOIHJH HEHTPAHHOI FAHKAHA 451 Kparax nperne xopnmhena npnnx acrponomcxnx snana y npancropnjn Henrpannor Fanxana camo je nornpa sa nnxono nocrojane, a ne n nnxono nornynnje nosnanane. Haa y oun a ce npno cycperane ca npnponnm cnnama nopehyje nnxonom nenocpenom enonany na xnnor n norpee npnonrnnx sajennna raxo na Bnacny, nacey xynrype Henencxor Bnpa pnryan caxpannnana crojn y najyxoj nesn ca roxom ynana. Hosnnnja ympnnx je npomennna, ann ce npe cnera nomryje onoc npema nennxoj penn n npanny nenor roxa; ceehn nonoxaj ca npexpmrennm norama, n nnnem noxojnnxa oxpenyrom ynany, nnje no nononen y npancropnjn Hoynana nocne sanpmerxa xnnora xynrype Henencxor Bnpa. Yenno nonesnnane ca mexannxom neecxnx rena, nennom n ronmnom, ncnoanajy rex nonynannje neonnra n eneonnra Hoynana. Pnrmnuxo xperane cynna n mecena no cranno nonananoj nyrann npexo neecxor cnoa, najneponarnnje je ocnona onjena nenocpennm ocmarpanem, sa noeny xopnsonra na xapnnanne rauxe onocno crpane cnera. Hpnn xanenapn, nynapnn n ypso sarnm conapnn, youanajy ycrnapn opeheny npemencxy sanncnocr nsmehy xperana neecxnx rena n npnponnx nnxnyca nererannje na semn, xao n noene na ronmna oa. Horpenn pnryan nonynannja nocnnana merannnx oa npancropnje ce mehycono pasnnxyje y nojennocrnma sajennuxo je ynex nspasnro nomronane cynna n nosnanane ocnonnnx enemenara neronor xperana. Kynr cynna je y rom nepnoy nosnar n npema nnxonnnm/caxpannnm cnmonnma, xao n crporom npnpxanany npnnnxom caxpana oce ncrox-sana, ca opnjenrannjom noxojnnxa xa ncroxy. Hncrnrynnja caxpannnx mecra sa npmene opehennx xynrnnx pann, cnernnnmra, oxas je n nocrojana jacno ]opmynncannx pennrnosnnx neponana mnrona ycmepennx na cxnarane cnera n ojamnena neronor nocranxa. Bpeno je n mecro npeaxa y rnm npnnm casnannma o cnery, xojn ce npocrnpe nsnan cnaxonennor xopnsonra canpemennx yn. Beh y mnahem rnosenom oy pennrnosna neponana cy cncremarnsonana n ]ynxnnonanno ocnocoena sa cnojy pymrneny mncnjy. uynenn nanas xprnenor xorna y Iynecrpyna y ancxoj, unje ce nopexno rpaxn y Kapnarcxom aceny nnn Cpenem Hoynany, npnxasyje na cnom ]pnsy o nnounna cpepnor nnma nanreon Kenra, ca oronnma samnmennm y ycxom onnxy. Hajsa, npu ns Honreca je oxas a jeape creuena npnmapna snana o xocmocy n cnonom cnery npancropnjcxnx yn onnpy xpos yrorpajne nacnare rpannnje n o camor xpnmhancrna. FOPHCHAB JOBAHOBHT 452 EXAMPLES OF ARCHAEOASTRONOMY IN ARCHAEOLOGY OF CENTRAL BALKAN A short review of the first astronomical knowledges usage in the prahistory of Central Balkan is only a confirmation of their existence and not their more complete knowledge. The first encounter with natural forces is submissed to its acting on life and necessities of first communities. The first connection with mechanics of cellestial bodies, dayly and annual, is expressed not earlier than by populations of neolyte and eneolyte. Already in earlier iron age, religious belivings are systematized and enabled for their social mission. Finally, the jug from Pontes is a proove that once obtained primary knowledge about cosmos and external world of prahistoric people reach, through the long lasting layers of tradition and to the christianity.